CAMENA Early Modern Latin Texts

JACOBI TOLLII EPISTOLAE ITINERARIAE EX RECENSIONE ET CVM NOTIS HENR. CHR. HENNINII AMSTELAEDAMI apud FRANCISCVM HALMAM. MDCC.

JACOBI TOLLII EPISTOLAE ITINERARIAE ex Auctoris Schedis Postumis Recensitae, Suppletae, Digestae; Annotationibus, Observationibus et Figuris adornatae, cura et studio HENRICI CHRISTIANI HENNINII. [gap: illustration (motto: CULTIOR HIS VITA EST)] AMSTELAEDAMI Typis FRANCISCI HALMAE, Typographi, sub signo Constantini Magni, M. D. CC. Veneunt in Officina JOANNIS ab OOSTERWYK Bibliopol. op den Dam, ad insigne Ciceronis.

PERILLVSTRI, NOBILISSIMO ET AMPLISSIMO VIRO, DOMINO NICOLAO WITSEN, COS. AMSTELAEDAMENSI, S. P. D. HENR. CHR. DE HENNIN.

Pudore nonnihil perfundor, cum meam reputo mecum audaciam, qua in publica forsan commoda pecco, et praeclaras Tuas pro Re, Libertate et Salute Publica curas hac dedicatione interpello: at cum

vicissim e contrario respicio obviam Tuam, Perillustris Domine, humanitatem, qua Bonae Mentis Cultores ultro semper solitus fuisti admittere; animum mihi ipse addo ad Benevolentiae Tuae aditum. Nolo, pro more dedicantium, aut Tuarum laudum panegyricum scribere, aut arcessitis adulatricis prudentiae strophis Tuo favori adrepere. neque enim Tua Virtus in illustri loco jam dudum posita, et spectata inter Bonos Moderatio me, aut quocunque alio, praecone egent; et ego is sum, qui Invidiae et Calumniae ingenuam Masculae Virtutis simplicitatem opponere malo, quam Fortunam aut Purpuram, abjectissima animi humilitate, errantibus vulgo in extremo labro verbis, adorare. Longe alia sunt, quae in Te suspicio: non illa, quae a Fortunae sunt suspensa arbitrio; sed Animum illum Tuum, Veri Rectique constantia integrum, excultum non minus Civilium Rerum insigni peritia, quam uberrimo Eruditionis non vulgaris instrumento. Illam loquitur, ad cujus clavum sedes, Aeterna,

quod vovemus et auguramur, AMSTELAEDAMENSIVM Respublica, Europae Horreum, Orbis Emporium; Belgicae, imo totius ad Occidentem Solem plagae, Ocellus, et quasi quoddam Generis Humani commune Contubernium; quin vero, quod caput esse puto, Libertatis Aureae Templum, et perpetua Legum ac incorruptae Justitiae Sedes.

Roma suas jactet victrix ad sidera Turres,
Pressaque tot servo libera colla jugo!
Jupiter extollat CapitolI immobile saxum!
Rhenus et Euphrates terminet Imperium!
Magna AMSTELDAMUM, sed Libertatis Asylum,
Nixa sius malis tendit ad Antipodes:
Velivolo unde mari volat almo Copia cornu,
Et Thetis hinc Orbis ditat utrumque latus.

Liceat bona Tua cum venia, Vir Perillustris, hoc in Urbem vestram adscribere Epigramma, mei de illa sensus aliquod signum, et perpetui honoris, qua illam prosequor, argumentum; cujus Urbis ingentis,

addo etiam HOLLANDLAE, Tu et Ipse ingens es ornamentum et praesidium. Tibi debemus; liceat enim hoc a Tua humanitate impetrare, ut tribus tantum verbis Eruditioni Tuae suus a me, sine fuco et ex vero, habeatur honos; Tibi, inquam, debemus, illustratas et detectas Orbis ad septem Triones vergentis plagas, Tabulamque illam, qua Magni MOSCORUM IM. PERATORIS terras longinquas, Tatarorum et Siberiae vastas regiones, et ignotos ante plurimarum Gentium, Fluviorum, Montium, Urbium, Regnorum situs, non solum accuratissime depinxisti; sed et amplissimis Commentariis ipse oculatus omnium Mensor et eruditus Spectator illustrasti: quo praeclaro merito Orbem Tibi universum, et omnem Rem publicam Literariam sic divinxisti et porro devincies, ut non minus olim in Fastis Aeternitatis a Posteritate omni Nomen Tuum sit legendum, quam COLUMBORUM, VESPUCIORUM, MAGELLANORUM, GAMARUM, et similium Heroum, qui primi ignotas ante

Orbis oras aperuerunt. Transeo hic libros Tuos de Construendis Navibus et de omni Re Nautica, absolutissimos omnibus numeris et incomparabiles, quibus Graecae Latinaeque Antiquitatis et Recentioris Aevi Rem Navalem ita clare ob oculos posuisti, ut, qui hoc in studio Te vel longo intervallo adsecutus sit, reperiatur nemo. Taceo hic etiam illum prolixum amorem Tuum, quo omnes ingenuas Artes et Literas Humaniores complecteris, quo minus mirantur homines, cum vident Nominis Tui Nobilissimi honore multas Eruditorum lucubrationes illustrari. Id cur et ego Eruditionis studiosissimus admirator et amator nunc studeam imitari, non una in promtu caussa est. Sive enim Auctorem, TOLLIUM nostrum, respiciam; tantum Ille Tibi, ab ineunte etiam adolescentia, debuit, quantum alii Mortalium nulli: quippe quem semper expertus est, ut mihi saepius est testatus, Amicum, Fautorem, Maecenatem, eumque, sine ulla ambitione aut pompa, ingenuum, certum, verum. Hinc et hae

ipsae Literae Itinerariae Tui Nominis amplissimam lucem in initio et fine praeferunt et ostentant: Tibi incipiunt, Tibi desinunt. Sed sive etiam me ipse considero, grati sane animi ratio ad publicam aliquam Tuae erga me Benevolentiae, et praeclari de Fratre meo Patruele meriti, professionem me adhortabatur. Hunc enim Tu, Perillustris Domine, a me Tuo favori commendatum, ita et Ipse et per Amicos Tuos Magno MOSCORUM IMPERATORI, qui Te pro meritis plurimi facere et in oculis ferre assiduum solebat, tradidisti, ut, ad quam, porro Virtutis via Fortunam est enixurus, eam Tuo isti praecipue favori ex asse sit debiturus. Ego certe hoc de Patruele meo meritum, quo is ad Gentilia Majorum decora aliquando pervenire poterit, tanti facio, ut me et mea studia, cum omnibus officiis atque obsequiis meis, ex fide et formula antiqua, lubens Tibi tam bene merenti consecrem et dedicem. Cujus animi testem hunc librum, ex TOLLII meisque lucubrationibus compositum, ad Te

ablego; quem ut serena fronte accipere digneris, ac mihi porro favere, etiam atque etiam, qua possum, animi veneratione et observantia rogo. Vale Perillustris Domine, et Rem tam Publicam, quam Tuam praeclare, diutissime, felicissime gere! Duisburgi Cliviorum ad Rheni et Rhurae confluentes A. D. Kal. Augusti, anni secundum Fastos emendatiores CIC. ICC. XCIX.

Prologus ad Lectores.

SI Tanta foret cordatiorum Lectorum aequitas, quanta Censorum iniqua saepe malignitas, possemus forsan hoc Prologo supersedere. Sed quia posterioris ordinis homines saepe per invidiam aut calumniam multa morose taxant, quorum caussas ignorant; aut maligne traducunt alienam industriam, his aliqua ex parte hoc in limine videtur occurrendum, ut apud aequos rerum et Ingeniorum Arbitros constet nostri otii ratio.

Quis et qualis fuerit JACOBUS TOLLIUS, novit jamdudum ex Ejus eruditis Operibus Resp. Literaria: Nos etiam insuper Illius vitam cum maxime prae manibus habemus, quae propter multa singularia observata forsan Doctis non erit ingrata. Cum Itinera haec JACOBUS TOLLIUS proficisceretur, in Academia illustri Cliviensium, quae Duisburgi ad Rhenum floret, erat Historiarum, Eloquentiae Latinae et Graecae Professor Ordinarius: et indultu ac sumtu Serenissimi ac Potentissimi ELECTORIS BRANDEBURGICI FRIDERICI WILHELMI Magni, salvis Professionis suae emolumentis, haec in Austriam, Hungariam, Italiamque Itinera instituit, et feliciter exegit: adeo ut LIBERALITATI BRANDEBVRGICAE, si verum amamus, praeclarae hae TOLLII Epistolae debeantur, uti ipse in Epistolis his ultro testatur.

Hic autem Decessor meus, cui ante hos decem admodum annos in eadem provincia Literaria successi in Cliviensi

Athenaeo, cum hoc iter faceret, solebat in Schedulas, per modum Adversariorum, Belgica lingua conjicere, et dimidiatis verbis, aut compendiis scripturae, saepe etiam fugaci plumbo scriptorio adnotare, si quid ipsi notatu dignum obiter occurreret. Ex his Notulis et ceris miniatulis natae sunt postea hae, quas vides, Epistola Itinerariae, sed quibus ultima deest manus, cum certas ob caussas saepe dubius haereret, num unquam eas vellet edere. Haud diu ante obitum, Eum fere expugnaveram, ut ultimam manum illis imponeret, sed intercedens fatum destinata abrupit, sic tamen, ut Schedas illas postumas meae fidei voluerit credi, et a me edi.

Itaque ingratiam Amicissimi Viri, quicum aliquot annos sine ullo fuco aut querela et vixi et commercium epistolicum exercui, lubens inter plurimos alios labores et hunc suscepi, ut has Schedas Postumas, per subsecivas rari otii horas, describerem denuo mea manu, recenserem, supplerem, digererem, cum Schedulis Adversariorum Belgicorum conferrem, et, ut Publico placere possent, ac justi voluminis modum implerent, Tabularum aenearum figuris, Annotationibus ac Observationibus necessariis illustrarem.

Primum quidem ex Schedis Postumis omnes Epistotas mea manu descripsi, ut tanto accuratius imprimerentur. scripserat eas TOLLIUS minutissima litera, multis lituris foedata, lacunis hinc inde hiantia, exiguis valde spatiis inter lineas intercedentibus, quae et ipsa saepe rursum coactis literulis intrusas habebant emendationes, sic ut rari, qui TOLLII manum non haberent oculis familiarem, subinde sensum divinarent; nedum ut Typothetarum pueri ex isto

[gap: Greek word(s)] potuissent [gap: Greek word(s)] efformare; quod agnoverunt omnes, qui apud me [gap: Greek word(s)] TOLLII viderunt.

Sic autem in Recensione versatus sum, ut ubique ipsissima TOLLII verba retinuerim; ubi tamen Ille aut vocem minus Latinam deleverat, nulla puriore substituta, ibi putavi mihi licere, puriorem vocem substituere aut phrasin. rarius tamen hoc factum est. Ubi vero sensus erat ob scurus, ibi cousului Adversaria Belgica, quae licet dimidiatis ac parcissimis verbis essent scripta, multum tamen me adjuverunt in vero sensu eruendo, quem tum adoptavi.

Supplevi porro passim hiatus et lacunas a TOLLIO relictas; partim beneficio collationis cum Adversariis Belgicis, partim ex certissimis Historiarum monumentis, rerumque Medicarum, Chemicarum, Metallicarum experimentis, ubi iterum TOLLII editas de Re Chemica lucubrationes consului, illasque cum his Epistolis contuli; ista omnia, si cujus momenti erant, in Annotationibus etiam candide commemoravi. ne sine exemplo loquar, noto, pagina 70. Epist. III. omissa fuisse nomina aliquot locorum Pragensium, quae ex BERTIO rite supplevi, ut annotavi pag. 85. num. 18.

Carmina, quae in Epistola III. occurrunt, omnia in. [gap: Greek word(s)] erant omissa, laudatis modo verbis initialibus duobus tribusve. scilicet ea in Schedulas contulerat, per otium ad incudem revocanda et deinde inserenda. Commodum vero accidit, ut illa Epistolico commercio mecum olim communicarit, meam super illis sententiam, pro more ingenuae et mutuae, quae inter nos intercedebat, amicitiae, rogans. sic servata sunt, et suis singula locis a me inserta.

Deinde singula digessi, luxata reposui, confusa distinxi. ita exempli gratia Hungariae Fodinas Epist. V. pagina 166. et sequentibus, pro commodo Lectorum ad Literarum seriem disposui, et ex Adversariis Belgicis supplevi. Eadem Epistola V. pag. 186. et seqq. AEris Metallici Tractandi rationem, a TOLLIO Nostro, separatis foliolis Sibyllinis, ut videtur, memoria tantum caussa inscriptam, quantum potui, explanavi, sic tamen ut religiosissime tam TOLLII mentem, quam rei ipsius veritatem observarim. verum nolo omnia minute persequi aut ambitiose recensere.

Illud quoque TOLLII mei Manes mihi ignoscant, quod paucissimis locis duriora et fortia, si cum Romano loqui licet Callimacho, quaedam verba emolliverim: De Mortuis nihil, nisi bene, loquendum; sed et Mortuos omnia hona loqui post sua fata, decorum et verum esse puto.

In Annotationibus Meis et Observationibus illud unice operam dedi, ut TOLLIO meo subservirem, obscuriora illustrarem, omissa superadderem, nimis pressa diducerem, tabellas aeneas necessarias suis locis insererem, curiosa non pauca adspergerem; et, ut paucis omnia dicam, uti Lectoribus prodessem simul, et eosdem jucundarum Observationum cognitione delectarem. quandoque etiam, sed manu parcissima, adnotavi, ubi diversa sentiebam et alia, atque TOLLIUS. Haec omnia Tuo Lector judicio et aequitati lubens permitto.

Caeterum cuncta singillatim recensere, quae praestiterim, nec otii mei est, nec animi. TOLLII mei memoriae lubens volensque hanc opellam amicam ex esse dedico. Hoc tamen habeas optime Lector, Orthographiam mihi familiarem,

Dispunctionem quoque mihi consuetam in his Epistolis occurrere: Indicem denique in fine subjectum, meae industriae deberi, ne meos, si qui forte fuerint, errores TOLLIO imputes innocenti.

Tandem denique, ut apud omnes, et ipsam deinceps Posteritatem constet, qua religione, qua fide, quo candore, in recensendo hoc Amici mei Opere, versatus sim, ipsas chirographas TOLLII has Epistolas Itinerarias, et ad illas attinentia Schedia, in Archivo, quod vocant, Academiae Nostrae Duisburgensis dedicavi et reposui, ut collaturis et commissuris edita cum [gap: Greek word(s)] copia hinc et facultas esset. Atqe haec erant, quae Vos Lectores nescire nolebam.

EPIGRAMMA AD Virum Nobilissimum atque Excellentissimum, D. HENR. CHRIST. HENNINIUM, Medicinae Doctorem et Practicum Experientissimum, Ejusdemque Facultatis, ut et Historiarum, Eloquentiae et Linguae Graecae Professorem Celeberrimum: in edendis postumis TOLLIANIS occupatum.

Dum positis a Te moeret Libitina tropaeis,
Dum medicam afflictis undique tendis opem.
Rebus adhuc istis potes impallescere, scriptis
Talibus, HENNINI, tempora cara terens?
Scilicet ex ipsis educere faucibus Orci
Suetus, TOLLIADEM tollis et inde tuum.
Scilicet illa tui, invidiam antestabimur ipsam,
Ampla GenI dos est ingeniique penus,
Uni ut non natus sis, Vir Praeclare, labori,
Pluribus haud impar, dulcis Amice, Viris.

Responsum ad Epigramma praecedens.

Non ego me tali cantatum dignor honore,
PAGENSTECHERE o dulce decus Themidos!
Hoc sed cum venia si carmen adopto legentum,
TOLLIUS et Tibi sic, ut mihi, Amicus erat.
Tu Lector laudes nostras procul esse jubeto,
Nec Tibi, juratus testis, Amicus erit.
Dulcibus haud possum sic impallescere Musis,
Aeger dum nobis otia rara facit.
Gaudeo, si tristes fugiant mea pharmaca morbi;
Hoc non ex Orci est faucibus eripere.
Haec vere Tua laus, PAGENSTECHERE Sacerdos
Et Groninganae Delicium Themidos:
Haec contra Tua laus, qui Juris Corcula dia
In vitam solers e tenebris revocas.
TOLLIUS eripuit sese ipse e faucibus Orci;
Non Ego: TOLLIADAE Fama parentat anus.
Sed dum quaero viam, qua tandem me quoque possim
Tollere humo, tendit TOLLIUS, ecce! manum.
Cum venia Invidiae fiant haec: nam mihi certe
Parva GenI dos est ingeniique penus.
Huic uni natum fateor me rite labori,
Ut sanctae praestem foedus Amicitiae.
Carmina, quae porro nobis misistis Amici,
Erubuit prudens hic pudor illa legi.
Attamen ingenuas hinc Vobis debeo grates,
Perpetuusque animi debitor hujus ero.

JACOBI TOLLII Epistolae Itinerariae.

I. ITER BEROLINENSE: AD Perillustrem, Nobilissimum et Amplissimum Virum, DOMINUM NICOLAUM WITSEN, Cos. AMSTELAEDAM.

Probaturum me publico hujusce itineris consilium hinc jam certus sum, VIR PERILLUSTRIS, quia probavi Tibi. Adeo enim penitus eximia de judicio Tuo opinione omnis generis hominum, qui Te Tuasque animi dotes norunt, imbutae sunt, ut dubitare de re nefas putent, quam Tibi semel cognitam probatamque intellexerunt. Ad haec ipsa Divinae Providentiae admirabilis mei cura, directaque non ad meum arbitrium, sed ad altius consilium; totius itineris origo, ratio,

dispositio securum me jubent esse famae, sibique potius, quam dissentientibus hominum opinionibus obtemperare: deliniendos tamen illos esse existimavi, qui de me sequius opinantur; et annitendum, ut, si non ipsum illis iter approbavero, elegante saltem in perquirendis, investigandis, explorandis annotandisque Naturae Doctrinaeque deliciis, cura diligentiaque minus illud invisum reddam. Ignosces igitur Vir Perillustris meique amantissime, si quae huic epistolae inseruero, non tam Tibi, quam Aliis scripta, quibus harum Epistolarum Hodoeporicarum fasciculos editio publica tradiderit in manus. Et auspicabor quidem more Pindarico ab insigni initio, ac velut corporis hujus epistolici fronte pulcerrima. Cum enim Trajecto discessurus GRAEVIO nostro, Viro, uti nosti, omni mea praedicatione majori, valedicerem, accidit forte, ut ejusdem Urbis Scholarum Moderator PITISCVS, Vir eruditissimus interveniret. Inter sermones, qui caedebantur, caeteros, facta a Viro summo est mentio Inscriptionum Roma sibi missarum, et in basi praegrandi inventarum uti nonnulla in his obscuriora consummatissimae suae Polymathiae luce illustraret. Auditae illae et visae ita placuere, ut exempla et petere ausus fuerim et impetraverim: nec dubito, Vir Perillustris, quin et Tibi placiturae sint. Ergo et adscribam:

Disquirebatur tum inter alia de voce ANTINOITON. dixi sententiam meam, videri collegium Antinoitarum fuisse, qui Antinoo, Hadriani quondam Delicio ministrarent, jam in Deorum numerum relato: EUNOSTIDAS vero collegium fuisse sacerdotum, vel quorumvis aliorum hominum vota pro felici itu et reditu Principis facientium. NEAPOLI vero multa istiusmodi olim Collegia veteribus Inscriptionibus memorata Vir ille [gap: Greek word(s)] recensebat, sententiam meam confirmantia. hinc et de tempore conjectura facta; nimirum circa extrema

Cum in ipso itineris procinctu Amstelaedami ad Amplissimum et non civili modo Reip. tractandae et administrandae prudentia, sed et literarum studiis, ac singulari Poetica patriae Latinaeque Linguae facultate clarum omnisque elegantiae peritissimum, ac inprimis Statuariae ac Picturae intelligentissimum Virum, DN. JOANNEM SIX, Consularem, valedicturus inviserem, diligentius iterum Museum ac Cimeliarchium Ejus, Statuis ac Marmoribus Nummisque Antiquis instructissimum perlustravi, magnaque cum voluptate Olympionicam, summae artis opus, considerans, descripsi subjectam hanc inscriptionem:

Lapidum delineationes ALMELOVENIO meo, pererudito veteris Medicinae Inventorum editori, commendavi.

Addam et ab ornatissimo adolescente GLANAEO Clivis, quod ad eam Urbem in descensu fluminis adire non licuerat, transmissas alias, repertas Camerini in Vet. ms.

Rursus Amstelaedami apud opum amplitudine, splendoreque vitae spectatissimum Virum DE FLINES primi ordinis Mercatorem, inventa est a me haec inscriptio:

[note: 2] Elegantior vero multis partibus est illa, reperta in insula Chio; quam addo mecum ab Amico communicatam; quoniam commoda hic se offert occasio ejus publicandae:

Non est autem, Perillustris Vir, vel Tui vel mei judicii, ut itineris totius veluti Diarium conscribam, et quos vel comites habuerim, quos vicos vel oppida ignobilia pertransierim, quaeque

alia minuta id genus plura referam. Sufficiet potiora notasse. Prima erit, quae mihi hactenus assidua fere fuit, singularis favente Numine felicitas et successus, velificante mihi quasi coelo, mutanteque, prout res poscebat, ut via foret commodior.

Itaque XX. mensis Januarii die, anni a N. CHR. CIC. ICC. LXXXVII. Amstelaedamo proficiscens currum conscendi, qui me continuatis die nocteque itineribus, quo destinabam profectionem, deferret. Nullum vel frigoris, vel nivium, vel imbrium hactenus incommodum sensi, quod molestum esset. Constrietae modico gelu paludosae viae celerem rotis transcursum dabant: ubi pluvia aut nix coelo lapsa, urbes me texere; et dehinc rursus molle per glaciem iter. Prima memorabilis, excepta Osnabruga, quae noctu transita, visa civitas Hanovera; egregia sane, prout hujus declivis ad Oceanum Germaniae ratio fert et conditio. Audisti enim Vir Perillustris plus quam [note: 3] semel, quam inelegans Westphalia, quam decantatae ruri agentium et fere opus rusticum facientium incolarum sint sordes. Nolo de his nimis multa dicere, ne Lipsianae animi simplicitati proximus pares Libertatis Batavae poenas dem: nec de cultioribus loquor urbibus, verum de vicis et rusticis plerisque mansionibus. Hoc enim vix tacere queo, hic vidisse me atque [note: 4] usurpasse ea omnia oculis, quae non ita dudum apud TACITUM de Germanorum moribus legeram; inprimis heros, uxores, liberos, familiam, jumenta, porcos, anseres, gallinas, uno cuncta sub tecto, cujus medium convexa sui parte perforatum, fumum emittebat; sic ut, qui in illum TACITI libellum commentarium scribere voluerit, Westphalos tantum adire debeat, inventurus illic uberrimam commentandi materiam. Ipse nonnunquam in Lappia mihi vel Samogitia esse videbar, adeo omnia assidua fuligine nigricabant; nisi quod rubentes oculi non immerito dicerent convitia fumo. unum tamen inde percipi commodum video. nam in luctu verae a fictis hic lacrumis discerni non possunt, adeo ut heres, cujus fletus sub persona risus est, ea his in locis minime indigeat: porro oculisaepissime, praesertim transeunte in partes fumi acrimonia, conniventes vacillantem subinde stomachum, egregie sustentare poterant. veruntamen, si quid in pagis minus cultum, id Urbium

nonnullarum dispungit elegantia sed paullo post de his paucula accipies. Ut igitur ad Hanoveram revertar, Palatium illic minus mihi magnificum, nec pro dignitate PRINCIPIS sat splendidum visum, domusque potius hominis privati, quam tam potentis et ditissimi DUCIS: adeo et structura ipsa nullius speciei est, et spatium exterioris areae utrimque vel Privatorum aedibus, vel ignobili rivulo coartatum. Praeclarius illud Cellense, licet oppidum ipsum Hannoverae tam ambitu, quam aedium privatarum publicarumque magnitudine atque elegantia lubens cedat. insigne vero est Equile Hanoveranum, equos, ni memoria me fallit, circiter CCXL. capien, ex quibus plerique sunt praestantissimi.

Hinc ad visendam Wolffenbuttelianam Bibliothecam properanti Brunsvicum occurrit, sua nobilis cerevisia et perampla civitas, sed minus elegans et nullius fere cultus. Cerevisiam quod attinet, cui Mommae nomen, ea illic duplex est: Frische Momm, id est Recensseu tenuior; et Schiff-Momm, sive Nautica, quae posterior sola curribus Hanoveram, dehinc, per Visurgim, Bremam, et inde ad Belgas, Britannos, imo et usque ad Indos devehitur. atque haec quidem praestantissima est omnium, quotquot bibi, cerevisiarum; sed nisi perparum biberis, inebriaris facillime. Corrumpitur autem plerumque, admista primum aqua ab Aurigis, qui, nisi singularis adhibeatur cura, scitissime sibi inde in itinere prospiciunt, ne quam suspicionem patiantur sitis, quo nullum Germanis terribilius malum; dehinc, quicquid epotum, affusa aqua supplent; deinde rursus cerevisiae alius, cujus etiam sine aliquo saporis notabili detrimento quartam facile partem admittit, admistione ab earum regionum, ad quas solet devehi, cauponibus adulteratur. Monstratum illic mihi Tormentum aeneum patentissimum, quippe cujus orificii diameter ulnam nostratem aliquantum excedit.

Cum vix aliud quidpiam visu dignum videretur, Guelferbytam discessi, sive Wolffenbutteliam mavis. disputant enim illic inter se de origine nominis: et mihi quidem posterius magis [note: 5] probatur, quae et JOH. REISKII, Viri Linguarum Orientalium et Humanioris Literaturae callentissimi, sententia, a Luporum cubilibus deducto Germanico etymo, quorum excisis

necdum sylvis hic magna copia Incultum oppidum et sordidum duo eximie cohonestant, Arx PRINCIPIS, quae mihi prioribus multo visa augustior; et celebratissima omnium praeconiis [note: 6] Bibliotheca ab AUGUSTO Duce immensis undique sumtibus coemta. STENGERI, Viri Humanissimi, cui illius cura a PRINCIPE est demandata, comitas ea fuit, ut non accurate modo illam perlustrarim, duo patentissima atria implentem, sed et nonnihil inde acceperim, vel profuturum publico, vel certe placiturum. Primum est exemplum inscriptionis in tabella plumbea; literis Longobardicis, inventa in sepulcro LOTHARII una cum pomo crucigero, quod vocant, haud procul Guelferbyto:

[note: 7] LOTHARIVS DI GRA [note of the transcriber: in the print: DI GRA all letters overlined] ROMANORVM IMPERATOR AVGVSTVS REGNAVIT ANNOS XII. MENSES III. DIES XII. OBIIT AVTEM III. NONAS DECEMBRIS VIR IN [gap: Greek letter(s)] FIDELISSIMVS VERAX CONSTANS PACIFICVS MILES IMPERTERRITVS REDIENS AB APVLIA SARRACENIS OCCISIS ET EIECTIS

Alterum est excerptum e libro ms. Chemico Graeco, HELIOBORI, carmine jambico, cujus, ubi cum volente Deo Viennam venero, exemplum forte transmittam, collatum cum ms. Viennensis Bibliothecae CAESAREAE, aliisque, ut spero, Aliorum de eadem Arte Chrysopoeica commentatiunculis auctum, quarum tum mihi describendi facultatem itineris ratio non permisit. [note: 8] Erant enim in eodem codice Democriti pseudepigraphum Fragmentum, Stephanus et Synesius Gr. Lat. si otium Viennae erit, hos omnes fortean sum descripturus. Accipevero Vir Perillustris interea, qui illic mss. libri praecipui: et e Graecis quidem XENOPHONTIS nonnulla, PHILELPHI Grammatica Graeca; et Constantinus LASCARIS de Nomine et Verbo; e Latinis QUINTILIANUS, TIBULLI duo codices non contemnendi, duo item bonae notae exemplaria VIRGILII in membrana; Chartacei partim, partim membranacei Sallustii quinque; duo LUCANI cum Glossis; Interpres HORATII

Cruquianus. item SALLUSTII Catilina et PERSIUS antiquissimae editionis, instar mss. Ostensi quoque mihi Codices [note: 9] aliquot mss. prima CORVINIANAE Budensis Bibliothecae spolia, ubi ea urbs vel a Solymanno, vel a Caesareanis occupata fuit, bonoque fato ab AUGUSTO Duce redemta atque hic recondita. In his Marsilii FICINI ad MATHIAM CORVINUM Epistolae, et opuscula permulta alia, si non edita, digna visa, quae ederentur; FONTII item Notae in PERSIUM, Orationes, Carmina, et alia. Serico raso rubro involuti, et intus imaginibus elegantissimis REGIS MATHIAE, aliorumque illustrium Virorum, ipsiusque FICINI et FONTII, exornati codices magnificentiam vere Regiam prae se ferunt, et spectatores ipsa statim sui contemplatione in admirationem rapiunt. Erat et Vocabularium ms. Italico-Arabicum, cui Tabulae duae insertae Geographicae Arabiae Felicis et Aegypti, ordo ipse vocabulorum et expressa Italico charactere pronunciatio perpulere me, ut iliius editionem STENGERO primum, dein et REISKIO accuratissime commendarem. Ostensum mihi etiam est Gazophylacium PRINCIPIS et Pinacotheca. in illo multa curiosa; atque in his [note: 10] Teraph, sive Theraphinus, seu cranium humanum, opere musivo coerulei coloris segmentato incrustatum, arteque olim Magica ad Oracula reddenda conformatum: item Nummi Antiqui permulti, sed male digesti, vel non intellecti. Inter Tabulas nobilissimorum Artificum praestantissimas, maxime me nostratis illa movit ERASMI effigies, ab HOLBENIO depicti, gaudebamque tacite, eundem studiis atque armis honorem haberi. Non enim Holbenianae Erasmi effigies minus sunt celebres, atque illae Apelleae, quae ALEXANDRUM M. referebant. Inspexissem et Armamentarium, nisi Auriga intervenisset, qui Goslariam tendebat. Hujus enim oppidi mirificum me incesserat desiderium BASILII mei VALENTINI commendatione, apud quem frequens illius Metallifodinae mentio, emolumentorumque et commodorum, quae non intelliguntur, indicatio. Ne quis id, Vir Perillustris, temere ac vane a me dictum existimet, ab ipso certe didici, quae ipsi Fossores et adstrictus jurejurando operum Inspector hactenus ignoravere, ac partim etiam nunc ignorant. Ego, quae mea cura ab illo accepi, lubens ea, qua sum facilitate et candore, cunctis impertivero,

[note: 11] Cum igitur in Montis Rammelii fodinas descendissem, exprimi verbis vix potest, quanta cum animi voluprate Naturae beneficia ac lusus fuerim contemplatus. Videbam, detrahebam, tractabam manibus stirias Vitrioli diversicoloris partim concretas, partim stillantes, et in subjecto pavimento in aliam rursus formam constrictas. Hic rubeus, illic virens, alibi candidior, alibi rursus coeruleus color mirifice omnia genera distinguebant. [note: 12] Quaerebam, et diu frustra, negantibus Fossoribus inveniri, ubi virens illud, durissimum, et omnes crystallos nativo splendore superans Vitriolum esset. Forte e pueris aliquis asseveratione mea audita, vidisse se alicubi digiti longitudine frustum istiusmodi, subjecit. Promissis hunc oneratum excitatumque investigare jussi. demisso igitur in puteum quendam brachio frustum mihi extraxit quinum digitorum latitudine, octonum circiter longitudine, tam pulcrum, ut nihil magis. Obstupescebat ad hoc Curator Fodinarum, nihilque sibi unquam tale cognitum fatebatur. Abstuli igitur spolium hoc, tanquam diligentiae meae fructum, eo animo, ut Serenissimo Domino ELECTORI, Principi meo, harum rerum curiosissimo, dono darem. Sed ut infelix sum, ita et hoc mihi mala Fortuna corrupit, dum impositum fornaci, utaliquantum exsiccaretur, absente me et inscio, ab ancilla indito igne maxima sui parte calcinatur. Relictas tamen nonnullas particulas, partim Viris duobus Chemiae studiosissimis, quorum post fiet mentio, Berolini dono dedi, elegantiam ejus perspicui viroris magnopere admirantibus, partim adhuc ipse domi servo; et Te, Vir Perillustris, ubi me benignum Numen salvum domum reduxerit, voluptatis hujus participem faciam, ostensis, quae submittentur, hujus ut et rubentis, coerulei et albi Vitrioli, nativi simul, et factitii e Saturno, generibus, cum Mineralium omnium fragminibus, quae in illis fodinis reperiuntur plurima et diversissima. Non enim Aes tantum, sed et Plumbum, cui admistum Argentum, ibidem effoditur, item Marcasita, Alumen plumosum, Misy, Arsenicum, Zincum, Lapis Calaminaris, et similia alia. Quamvis autem multae inde opes colligantur, permagna tamen earum pars corrumpitur, ignorantia possessorum bonis suis uti nescientium,

quibus nunc e Basilio meo viam commodiorem patefaciam. Rivulus sive aqua ex ipso monte profluit, Vitriolo imbuta, uti e rubro asserum et laterum, quos radit, colore facile colligere est. Vocant eam Oppidani Das Wilde Wasset / ad differentiam Gosae, unde Goslariae nomen, qua ad coquendam cerevisiam Cives utuntur. Hac calefacta et fervente conspersae Minerae (et potest facile ratio excogitari, qua aqua illa sine detrimento aut noxa fossbrum calefiat) praesertim si addito fermento vim ejus exedentem auxeris, solvetur sensim compago Sulfuris, quo Cupri minera artissime est constricta atque concreta, sic ut non nisi aerumnabili labore multisque sumtibus perterebretur, ut pyrium pulverem admittat, quo incenso frusta quaedam a reliquo corpore dissiliant, mox iterum parili labore comminuenda. Dici vix potest, quanto cum detrimento animae ac floris optimi Minera illa quindecies ignibus torreatur, priusquam Argentum primum, dein purum inde Cuprum eliciatur. His omnibus incommodis Aqua illa, et item altera a Basilio indicata, obviam iri potest; et fieri posse, bis ipse in itinere, animi gratia, expertus sum. Multa id genus alia multum profutura, si res hujus loci esset, possem subjicere, quorum indicavi quidem partem, sed subobscure, Decimarum illic, nomine PRINCIPIS, exactori Philippo Christophoro BERKELMANNO, Viro humanissimo: verum, quod potissimum est, in commodiorem distuli occasionem, quomodo scilicet [note: 13] ibidem sine ullo dispendio Ferrum in Cuprum mutari possit: cui transmutationi si Stolbergense Ferrum adhibeatur, quod aliquantum in se Auri continere ab Amico bonae fidei accepi, certe jam ingens inde lucrum tam ad Principem, quam ad privatos redire Dominos possit. Si mihi tanta divitiarum parandarum, quanta acquirendae scientiae cupido animum perureret, erat ibidem amplissima ditescendi occasio; ut et Mansfeldiae, ubi, quod effoditur, Cuprum, merum Argentum est, si quis recte et ex arte tractaverit. verum de his alias. Postquam curiosae indagini satisfactum, ducente, non Sibylla, sed Fossore, ab Inferis ad Superos remeavimus, non tam arduo labore, atque illa Virgiliana prae se ferunt:

Facilis descensus Averni;
Sed revocare gradum superasque evadere ad auras
Hoc opus, hic labor est.

[note: 14] Contemplatus sum ibidem totam Vitrioli conficiundi rationem, ut coquatur in lixivium, ut perpurgetur, ut concrescat in crystallos, et reliqua; quod opus quarto decimo demum die perficitur. [note: 15] Vidi et AEris nativi a suo Sulfure separationem per subjectum ignem, qui trimestris labor; sustulique Virginei ut vocatur, Sulfuris particulas, permittentibus, uti fieri solet, Ductoribus, tam puri, ut ipsos vulgares Sulfuris flores Superaret: vidi et Argenti a Plumbo Cuproque secretionem; et ex Plumbi quidem Minerae Saturninae ternis ac sexaginta centenariis, septenae, octonae, nonae quandoque Argenti puri [note: 16] Marcae, seu Selibrae eliciuntur: E Minerae vero Cupri quaternis ac sexagenis Centenariis, Marcae viginti: unde et inter pauperes referenda haec minera est, quandoquidem, si cum aliquo fructu, triginta minimum, e tot centenariis, Marcas extrahi oportebat. Omnem fortean artis rationem clarissime et [note: 17] accuratissime exponerem, si Latina verba succurrerent, quibus ipsa res scribi posset. Habent enim Artifices vocabula, veteribus vel ignota, vel non tradita. verbi gratia, ut rem leviculam tradam, quis unquam, Vir Perillustris, de Silvestri, quis de Virgineo Sulfure audivit? ita tamen Fossores hi appellant Sua lingua Jungfer-Schwefel et Wilder Schwefel/ quae a communi Sulfure distinguunt. Cum enim Minerae subjecta ligna, et subditus his ignis est, tum ex ea Sulfur destillat, concrescitque in stirias purissimae flavitiei. Hoc Sulfur optimum est, ut dixi, Flores communis Sulfuris adaequans, si non superans, appellaturque Virgineum: alterum exhalans in aquam colligitur, delabiturque in supposita vascula figulina; dein coquitur, fitque Sulfur Commune, superius in vase stellatum, ad instar Reguli optime stellati, quod mihi animadvercere perquam jucundum fuit: Tertium, quod ejicitur, rejicirurque, nullius est precii, vocaturque Silvestre. Voluptas, Vir Perillustris, quae ex intuitu cujusque rei capitur, in Chartas transfundi non potest; affunderem eam alias, quo longioris epistolae molestiam levarem. Mirari tamen satis nequeo, malle Nostrates,

liberos suos in Galliam mittere, ut peregrinos illic mores discant in suum ipsorum et patriae damnum saepissime versuros, quam ad has Naturae et Artis delicias cognoscendas in Hercyniam Silvam, quae illarum longe feracissima est. Nullum sane Metallum vel Minerale est, quod Hercynii Montes non ferant. Haud procul Goslaria, Cellerfeldia et Clausthalii ditiores multo sunt Argenti fodinae; Mansfeldiae, Cupri; alibi [note: 18] et Auri. Certe in rivis puri puti Auri grana reperta et Basilius testatur, et Accolae ex traditione Parentum confirmant. sed verissimum illud Ovidii: de A. A. III. 399.

Tu licet et Thamyram superes, atque Orphea cantu;
Non erit ignotae gratia magna lyrae.

Quamvis haec sufficere de Goslaria videri possint, addam tamen aliquid, Vir Perillustris, quo delectabere. ubi nimirum reversus [note: 19] domum fuero, totius Montis Rammelii, quatenus effossus est, accuratissimam Tibi et publico delineationem exhibebo, cujus mihi humanissimus, quem supra dixi, Berkelmannus daturum se promisit exemplum. magis gauderes, si et a Principibus Hanoverano et Guelferbutensi impetrare liceret, ut eorum Mathematicus Johannes Zacharias Ernesti, Vir optimus, et antiquae Germanaeque fidei et integritatis, Tabularum suarum daret exemplum, quibus ille Montis Hercynii tractus, qui sub eorum Principum ditione est, aerumnabili labore dimensus ac descriptus est. Credo, Vir Perillustris, ubi haec omnia videris ac legeris, lubidinem Te incessurum, emundarum in Fodinis partium, quas illi Kucksen appellant. Quod si quis ipsos audierit Metallicolas, quantas spes foveant, quid sibi [note: 20] de Virga sua polliceantur; aureos se montes re vera inventurum, ipsoque brevi Mida ditiorem futurum, facillime sibi persuaserit, modo, ut illi, aures sibi primum Midae adaptarit. Et huic quidem Virgae tantum tribuunt, ut etiam abditos Terrae thesauros ea inveniri posse existiment. ubi roges, cur ergo non [note: 21] ditescant? vultu in Catonianam severitatem composito, Diaboli nequitiam invidiamque praetexunt, illos abditos thesauros nunc huc, nunc illuc subtrahentis. Memorant et fabellas anilibus non distantes, de Lapidibus certa nota insignitis, sub quibus defossum Aurum Argentumque: cum repeteretur, cessisse,

nunc in profundnm, nunc antrorsum, nunc retrorsum: reperiri, ubi quis carmine pio Diabolum abercuerit; inprimis autem id evenire, si quis alreri secretum aperuerit, cum eoque, defossum a se occultatumque thesaurum esse, communicarit. Auritus enim Diabolus est, et narrata alteri ipso citius percipit Apulejano asino. Sunt vero et alia istic notatu digna: in primis ipsa, in istis Montibus, Viperarum foetura. vidisse se Vir ille, dum convexa montium metiretur, ajebat octuplicem unius Viperae foetum; Viperas ipsas majores unius ulnae, minores dimidiae aequantes longitudinem; venenum autem earum instar gummi Arabici. Sunt et, ad Osterodam, Salamandrae, nigro tergore, flaventibus maculis distincto, palmi longitudine, tam frequentes, ut idem ille Mathematicus tricenas senas in una se vidisse hora affirmarit. In Templo Goslariensi Cathedrali, in vitris Choro obversis haec leguntur:

[note: 22] Conradus I. Imp. fundavit hanc Ecclesiam in Arce Hercynia anno Christi 916. in honorem Dei et Sancti Matthiae.

Henricus III. Imp. transtulit in hunc locum anno Chri 1040. in honorem Dei et Sanctorum Simonis et Judae.

Sepulta ibidem et Imperatoris Filia, imagoque exsculpta, operculo diligentissime contecta, digna sane, quae spectetur. Est et ibidem pulcerrimus Onyx, Imperatoris nescio cujus imaginem referens, sed videre non licuit, quod Nobilis alicujus, Equitum turmae Praefecti, tum temporis funus in Templo expositum foret. videbo tamen, an qua ratione, utriusque [note: 23] comparare mihi possim delineationem. Habeo jam illas CRODONIS [note: 24] et BUSTERICHI, Deorum veteris Germaniae, misissemque, nisi postea easdem Germanica lingua conscripto libro de [note: 25] Veterum religione expressas offendissem. Christophorus Arnoldus, quantum memoria repeto, edidit, partem maximam

ex Anglico versum. actum igitur agere nolui: nec tamen ea me religio, quo minus neglecta superius nunc revocem, impediet. In mterioribus fodinis Fossores nudo corpore agunt, nisi quod campestre, saepe et cingulum tantum pudenda tegat; delabentemque, calore insito montium, sudorem ligneis sibi cultris deradunt. putabam me, Vir Perillustris, in antro versari Vulcanio, ubi

Et hi quidem ita nudi media hieme ipsas calcant saepe nives; cumqu ego vestitus frigore horrerem, illi nudo pectore me deducentes frigus ne sentiebant quidem. credo idem illis, quod mihi, fuisse consilii; et, ut ego iter hoc suscepturus futuras mecum commentans miserias stomacho meo hanc conditionem tuli, ne quid aegre ferret; sed omnia, quae in Westphalia et toto reliquo itinere, offerrentur edulia, Spartana nobilitate concoqueret; ita et illos membris suis eandem dixisse legem, ne quod sentirent frigus. Quod si Quartilla Petroniana hoc aevo vixisset, invenisset hic fortassis Quartanae remedium.

Cum quadam animi necdum satiati aegritudine Goslaria relicta, Halberstadium pervenimus, urbem non inamoenam et famigerabilem cerevisia sua Breuhano. Hic nobis, Vir Perillustris, ad tempus deponenda persona est, quam Fortuna cuique nostrum imposuit. Lubet enim jam ridere, et, ni me fallit opinio, ridebis ipse. quid enim ridiculum magis, quam quod in porcorum haris de munditie cogitetur? Quaeso Domine, si quid istiusmodi dixero, ne aegre feras. inprimis tamen praefanda venia est, honosque auribus petendus, ut Germanae, quam discere incipio, gravitati satisfaciam. Rogabam multis verborum ambagibus, monstrarent locum, ubi Naturae posset satis fieri, illi scilicet, ne quis Gallus gallinaceus aliter interpretetur, quae exonerari sese onere desiderat molestissimo. indicavere secessum, et tradidere claves. Cui rei claves? roganti respondere: ut solis honestioribus honestissimus ille pateat locus j rusticis claudatur. Obstupui sane ad hanc Westphalorum munditiem, nec potui non satis mirari, ubi omnia non cum rusticis tantum, sed et cum canibus et suibus fere communia essent, mensa, cubiculum et ipse saepe lectus; ejus partis

curam geri singularem, rusticosque ab honestioribus illa distingui. Apponam adhuc aliqua de illa, quam dico, incolarum in his oris munditie. nam ad Rhenum et in reliqua Germania sunt omnia cultiora et nitida. ac primum quidem, cum mensa sternitur, mappa injicitur tam elegans et munda, tantaque colorum varietate distincta, ut nisi tetrior aliquando foetor nares [note: 26] tangeret, Porphyreticum esse Marmor jures. Postea mantile non, nisi in nobilioribus mundissimarum urbium diversoriis, aut vix datur. Tum quod in his locis Vina non proveniant, Breuhani nomine illa, quam dixi, Halberstadensis Cerevisia, et aliis in locis Servestana, vel alia quaevis Cerevisia apponitur. Ne tamen omnino Vino careant, spiritum Vini pro Vino sumunt: nec id inter aut post coenam modo, uti Calcantes nostri Gaudani solent, sed et dum prandent. Vidi sane ita factitantes Viros Nobiles et magnificos, nequis hic de faece me Aurigarum vilique popello censeat loqui. inferuntur tandem fercula exquisitissimae suavitatis et conditurae. Ex his nil piscium jusculis elegantius. Quicquid apud Nos poni solet, merae ad haec sunt quisquiliae et saperdarum ineptiae. Legi ego Trimalchionis coenam apud PETRONIUM: legi etiam apud PLINIUM Aliosque nonnulla de culina APICII; sed incomta haec et horrens ora Germaniae longe illas delicias Veterum superat. O quam saepe delicatulas illas nostras et fastidiosas Batavorum mulierculas virgunculasque votis meis ad haec convivia vocavi! jam videre mihi videbar corrugatas earum nares et commotum stomachum. sed hunc facile ipse Butyri et inprimis Casei intuitus recreasset; et hic quidem non ille

verum praestantior multo et egregia mucagine perviridis colore suo oculos etiam refecisset. Nosti enim, Vir Perillustris, affectos oculos virore plerumque restitui. Tum ipse odor, Dii boni! quam delectabilis! quam potis ducendis naribus! sic ut saepe verbis Catullianis posses optare, totum te fieri nasum. Ad haec, ne quid omnino desiderari possit, Artis an Naturae haud [note: 27] facile dixerim, quot casei, tot fere automata. Audisti, puto, [note: 28] de volantibus columbis ligneis, et incedentibus arte statuis, [note: 29] aut lemma illud in DREXELII Aurifodina legisti de Pomis

ambulantibus: hic mihi videre licuit ambulantes suapte caseos, quos, ut Atlas coelum, vermiculi humeris suis attollebant promovebantque; hos autem si irritares, saltu se in ora laedentium conjiciebant, et in oculos involabant, haud minus acriter, quam illa se Terentiana in Pseudeunuchum factura comminatur Pythias. Aristophaneo hic Socrate opus fuerat, ad dimetiendos eorum, ut pulicum, saltus. Illud autem Hispanorum etiam moribus affine dixeris, quod pluribus in Diversoriis nil nisi Cerevisia et cubiculum praebeatur, caetera a vicinis petantur, Vinum, Spiritus Vini, Panis, Caseus, Carnes, et alia. Vinum certe, imo saepe et Cerevisia, suis in id ipsum destinatis aedibus auctoritate publica divenditur. At in Cerevisia quidem alicubi id observavi, ubi poculi duas tertias exhauseris, ne qua suspicio, credo, faecis vel alicujus e subsidentia incommodi hospites reddere de calculo possit sollicitos, tolli e vestigio vasa et pocula, etiamque non desiderantibus rursus apponi plena. Mirifica [note: 30] sane, quod ad hanc lucrandi artem attinet, industria hujus generis et professionis hominum est in cauponando, sed nec minor furandi libido, quamvis saepe sordidissima, et unius aliquando aerei nummuli. deprehendi et in nonnullis, qui jam praestantioris ordinis et conditionis caupones videri volebant, insignem quovis modo lucrandi cupiditatem. memini cum apud tales, qui sibi mihique honesti videbantur, homines, Florenos monetae alieni ostenderem dominii, num et illic valerent? [note: 31] unus enim quisque fere Principum et Comitum Imperii jus cudendae monetae habet; eoque nonnulli ita sordide [note: 32] de abutuntur ad lucrum, ut in sedenis argenti puri, ut vocant, in Imperialem, tertia fere pars nummi, purum putum Cuprum sit: cum, inquam, alterius monetae Florenos ostenderem decem duodecimve, unum fuisse desideratum; quem tamen repetere, minime ex usu meo visum, ne quem furti arcessere viderer, praesertim cum eorum opera indigerem. sic et alibi subtractos neglexi nummos, quia Pecuniam in loco negligere, interdum summum est lucrum. Accidit item, ut diversitor, perhumanus alias, quatuor sibi, ut affirmabat, Imperialibus emtum quid eodem mihi traderet precio, quem jam ab aliis praemonitus, duobus id ipsum parasse thaleris non ignorabam. Contemsi tamen damnum, ne pudorem apertissimi

mendacii incuterem homini, cujus posthac opera uti decreveram. Sexcenta istiusmodi mihi obtigere, Vir Perillustris, quae quod minuta sint, negligo. Ut autem ad delicias nostras Westphaliae revertar, ubi jam bene pastus potusque [note: 33] quis fuerit, lectus in quibusdam locis; in pluribus autem idem, quod et bestiis, stramen pro lecto substernitur. O quam mihi dulce saepe cantillantium, ridentium, stomachantium, altercantium, rusticorum, aurigarum, vectorum, peregrinantium, utriusque sexus, omnisque aetatis, in eodem hypocausto sive cubiculo, consortium! Quin et, ne me omnes omnino elegantias dedicisse existimes, ad latus saepe dormientes puellae feminaeve: utrum enim virgines essent, explorare per tenebras non licuit: et, quod in recens viduo magis mirere, intactae, veluti de fraterno vesti contubernio, surgentes! Accedit ad has delicias mira hominum comitas. ubi intraris diversorium, ni prior ipse salutaris, salus nulla dicitur; quin et dicta jam salute, si quid roges petasve, pro innata sua morum gravitate post horae ferme quadrantem demum respondent. Uti nos Batavi Grobiani illis stupidique sumus, existimabam in initio, aut me non intelligi, aut ipsos surdos esse. Tan- Tan- Tandem denique verbum unum eructatur, et ostenditur hypocaustum. Caetera, quae non assidua peti solent flagitatione, silentio transmittunt Pythagoraeo. Lege, si operae precium videbitur, ERASMI Colloquia ubi Diversoria describit, fatebere, nil mutatos mores. Et tale quidem vulgus: sed ab Honestioribus sane mulra mihi exhibita humanitas. In his numero, quos Halberstadii offendi, Viros duos comissimi, et, quod ad Metallorum tractationem, excultissimi ingenii: quorum alteri BRACHMANNO nomen, qui Satrapa Werningerodanus erat, Amptmannum vocant; alteri REICHELMIO, J. U. L. Ille egregia multa de Metallifodinis Werningerodensibus; Hic de Salifodinis, seu puteis Hallensibus referebat. plurimum sane e doctissimis eorum colloquiis profeci: et si ita porro Fortuna favitura est, ut in plures id genus eruditos homines incidam, permagnam mih Metallicarum Rerum notitiam compararo, domumque, pro Professore Literarum Humaniorum, Metallurgus revertar. Eximium, ut [note: 34] ajebat Ille, Werningerodae lucrum fieri posset; sed exhaustis

jam ante accolis ac possessoribus pecuniae ad excolendas fodinas desunt. Nolo enumerare, quae illic Mineralia proveniant: Argenti certe copiosi permagna spes est. Hoc tamen velim scias, in nullum genus hominum carmen illud de Spe, quod in [note: 35] Veterum Poetarum Catalectis exstat, magis convenire, quam in Metallorum Cultores. Omnes certe spe ditissimi sunt, ut meros jures esse Alchemistas, qualis ego, vel BECHERUS.

Halberstadio relicto Magdeburgum sub seram vesperam advenimus; unde, quum mane inde rursus discederem, non ex lubidine mea urbs illa mihi perlustrata est: quantum tamen in transitu videre licuit, bella et ad Albim sat commode sita fuit visa. In itinere, dum forte cum Auriga jocari lubet, quod hic hominum genus ipsis stipitibus elegantius est, et ipsa rusticitate amoenius, ostensae mihi ab eodem binae, et duobus quidem locis ingentium, in longum porrectae lapidum series. [note: 36] En Tibi, qualem memoria suppeditat, rudem illorum delineationem. Conditae sub his, ut volunt, veterum Germanorum reliquiae, adeoque prisca sepulcrorum haec sunt monumenta. verum de his post plura.

Brandeburgi, quod noctu urbem eam transirem, Templum illud in proximo colle antiquissimum, cujus aetatem ad Caesaris usque tempora referunt, visere non licuit. At hoc quidem maximum incommodum visum, quod ex usu vehiculorum veredariorum in hoc itinere conficiundo percepi. noctu enim diuque, absque intermissione pergunt, nisi quod horis meridianis et vespertinis, dum mutantur equi, hora una aut altera ad capiendum cibum conceditur. Reliquorum, quae graviora, pluviae, imbrium, grandinis, nivis, frigoris, clementius et favens mihi, ut dixi, coelum gratiam fecit. Vix enim toto illo tempore tantum frigoris sensi, quantum domi saepe pauculis horis antemeridianis in nostris vel curribus, vel navibus. Nivem semel humidiorem flans a tergo ventus per horam immisit, ita tamen, ut ne pallium quidem permadefaceret. Alias hi Currus non tecti, noctu praesertim perincommodi sunt. in [note: 37] his etiam praefractam Germanorum PRINCIPUM antiqui, quamvis durissimi, peregrinantibusque molestissimi, moris observantiam non potui non improbare, praesertim cum exemplum de tectis nostratium vehiculis capere liceat, quorum Narda Osnabrugam

usque commodissimus est usus. Quare ne quid, quod post noceret, incommodi, ex eorum continuato usu caperem, ita iter meum, interjectis rerum curiosarum spectaculis, distinxi, ut integrum biduum cum una nocte in curribus continuarem; mox iterum quiete capta corpus animumque reficerem. Sic interpolatis itineris molestiis tandem Lunae die, tertiam post hebdomadam, quam Amsteladamo discesseram, Potsdamum veni: ubi quid viderim, audiverim, observarim, in alteras, Vir Perillustris, literas conjiciam. Nam ne et hae nimis Tibi prolixae videantur, jure quidem mihi videor metuere. Addam igitur amicum illud tantum, quod e veteri formula, VALE! Dabam Potsdami, XII. Februarii, secundum fastos emendatiores, anni a N. CHR. CIC. ICC. LXXXVII.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam I.

[gap: Greek word(s)] .] Addo hic marmoris ejus delineationem. videntur in ea, ut puto, Pater Zenodotus, Mater Demetria, Filius discens Menestratus, cum libro: habitu Graecanico.

2. Elegantior vero multis etcc.] Sunt mihi Johannis LASCARIS, Rhyndaceni, Epigrammata, edit. Paris. 1544. quibus in fine hoc Epigramma manu eleganti adscriptum est, a curioso quodam harum Deliciarum Viro. exinde TOLLIUS meus illud exscripsit. superscribitur: [gap: Greek word(s)] . Sic autem legitur.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] ,
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .

in versu autem primo pro [gap: Greek word(s)] mallem legi [gap: Greek word(s)] . versu secundo [gap: Greek word(s)] , puto esse pro [gap: Greek word(s)] , Dorice. versui quinto pro [gap: Greek word(s)] , margini mei libri adscripserat eadem manus docta: [gap: Greek word(s)] . sed utraque vox nullius aut sensus aut usus est: itaque mallem [gap: Greek word(s)] , aut [gap: Greek word(s)] . versu sexto libens legerem, ob sensum, [gap: Greek word(s)] , nisi P. et F. fuerint cognomines. versu nono lege [gap: Greek word(s)] ob metrum: et [gap: Greek word(s)] ob sensum. Forsan sic reddi posset:

Florentem nuper ritu studiisque Palaestrae,
AEtatis pulcris floribus ingenuum:
Te fuvenem tristis Genitor, Protarche, sepulcro,
Ossaque turgidulo condidit hic tumulo.
Olim fata idem Senior, superante dolore,
Isiadis natae flevit acerba suae:
Nec tamen hic finis: rursus renovare dolores
Protarchi, Vxoris funera moesta jubent.
Pro Tumulo lapis est: solatia grata senectae
Sperata, heu! nobis invida mors rapuit!

Lector autem benevolus obiter notet, quod in ejus gratiam, ob facilitatem Notas nostras ad verba TOLLII, et vicissim, referendi, singulis Notis appositi sint numeri, qui respondent illis, qui in TOLLII Epistolis ad marginem internum adnotantur.

3. Quam inelegans Westphalia, et seqq.] Ne novus quidam DOMANNUS, ut olim adversus LIPSUM, Vindicias pro Westphalia adversus TOLLIUM paret, eique aurem Batavam vellicet, dicimus, singulis Gentibus suas esse laudes, sua vitia. haec sane licebit sine malignitate notare, ut emendentur. stultum enim est utique, reperta fruge, glandibus vesci, aut incultos mores praefracte retinere, ubi cultiores obvio sunt exemplo. Sic Lusitanorum vitia et Diversoria taxat passim in Epistolis CLENARDUS; Hispanorum vero Hubertus Thomas LEODIUS in vita FRIDERICI II. Palatini lib. vi. p. 101. Germanorum ista jam olim ERASMUS in Colloq. quod Diversoria inscribit, ubi et Anglos alioosque taxat sine mala fraude. Imo vero ipsi illi Westphali, quibus generosior est erectae mentis indoles, has vilioris popelli sordes false rident, et emendari vellent. Audi decus illud Westphalicae Nobilitatis, illustrem Johannem Rotgerum TORCKIUM, Praepositum Mindensem, Canonicumque Paderbornensem ac Monasteriensem, qui, inter Poemata VII. Illustr, VV. p. m. 329. ed. repetitae, ad Augustinum FAVORITUM ita Diversoria

Westphala depingit, ut non pigeat optimi Vatis ipsos priscae elegantias versus adscribere, Lectori sine ullo dubio jucundos:

Quas mea delicias, quae Diversoria, quaeris,
Westphala Terra ferat? Rem paucis accipe. Nuper
Me Minda egressum vetus urbs Herivordia primis
Excepit tenebris, post lubrica multa viarum.
Nox, et hiems, lassique artus, et venter inanis,
Proxima cauponis me tecta subire jubebant,
Haud inhonorato fungentis munere; namque
Caupona hic Patrum est, non vilis cura popelli.
Officiosus adest, meque introducit in aedes,
Mox hypocaustum aperit: Nioben habitare putares,
Cella tot haec pueris, tot erat differta puellis.
Haec ululat, rident aliae, crepat hic nate fissa,
Cogitur hic somnos agitatis ducere cunis,
Mille alii crepitus, clamores mille ciebant.
Aufugio stomachans, et sola cubicula posco.
Ut libet, Hospes ait: vastam me ducit in aulam,
Squalidam et informem, nec egentem pulveris atri.
Pendula de muris aulaea pararat Arachne.
Frigore torquebar; longo tandem excita flatu
Emicat, atque atrum fuligine flamma caminum
Corripit. accurrunt: ingens imponitur igni
Cacabus, ut mihi Vulcanum simul atque camino
Defendat; vix jam stomachum vocesque tenebam.
Interea, veluti sponsum opperiente culina,
Fervet opus, multum strepitus, rerum nihil, urget
Me rabiosa fames: plures latraverat horas
Ventriculus, cum mensa tripes parva atque rotunda
Ponitur ante focum, modicis illata patellis
Fercula procedunt, pultes, fumosaque perna,
Nigrum fertur olus, nigro farcimine cinctum;
Accedit gallina recens jugulata, nec illam
Hospes erat doctus vivam mersare Falerno,
Dura fatigabat dentes miserumque palatum.
Nescio quid coenam claudebat quisquiliarum.
At miseram Sabaia sitim cruciabat, et acris
Vappa instar veteris frontem caperabat aceti.
Ipsa mihi jam fessa malis patientia somnum
Corporis atque animi suadebat mite levamen.
Hospita tum lento, ceu Junonis sacra ferret.

4. Apud TACITUM de Germanorum moribus.] Innuit, ut puto, maximecap. 20. In omni domo nudi ac sordidi, in hos artus, in haec corpora, quae miramur, excrescunt. Sua quemque mater uberibus alit, nec ancillis ac nutricibus delegantur. Dominum ac servum nullis educationis deliciis agnoscas. Inter eadem pecora, in eadem humo degunt.

5. JOHANNIS REISKII.] Erat hic Gymnasii Guelferbytani Rector, Vir multis lucubrationibus doctissimis Erudito Orbi notus. Scripsit enim Dissertationen de Cornu Ammonis, quod Veteres vocarunt, Agri Brunshusani et Gandersheimensis lapide, quem vulgo Draakenstein nominant, insertam Ephemer. N. C. Soc. Leopold. Dec, II. anno VII. sive 1669. p. 160. et seqq. item de Vaticiniis Sibyllinis, pluribusque, quotquot CHRISTI natalem praecessisse leguntur: ad libellum bis editum V. C. Is. VOSSII: accessit de Numnis duobus Sibyllinis dissertatio, 1688. Lipsiae, 8. cujus libri occasione controversiae serram cum Viris quibusdam doct s reciproeavit. item Exercitationes de Imaginibus CHRISTI, quotquot vulgo ctrcumferuntur, cum fig. aeneis: accessit Exercitatio Philologica de Lingua CHRISTI vernacula. fenae, 1685. 4 item de Glossopetris: item recensuit notisque ac appendice adornavit, in libros IV. distinxit et capitibus divisit Wolfgangi DRECHSLERI Chronicon Saracenicum et Turcicum a Georgio FABRICIO et Johanne ROSINO emendatum auctumque: Lipsiae 1689. 8. et alia nonnulla Orbi erudito approbavit. Idem Vir Doctus Nummorum Veterum est admirator, habetque inter eos aereum CONSTANTINI

cum Inscriptione: S. P. Q. R. OPTIMO PRINCIPI. debuitque TOLLIUS, ut mihi. ipse narravit, ejus Viri humanitati insignem, VALERIANI nummum argenteum, quem pott Serenissimo ELECTORI dono dedit: vide mox Epist. II. in principio: eidem REISKIO Noster TOLLIUS accepta tulit Naturae progermina nonnulla rariora, dono sibi data.

6. Bibliotheca ab AUGUSTO et seqq.] In hoc omnium Artium ac Scientiarum, Reique Literariae ac Antiquitatum Theatro amplissim ista est series dispositionis Librorum secundum Materias:

7. LOTHARIUS et caett.] intelligitur LOTHARIUS II. sive Saxo, Imperator, cui Jura Romana ferunt restituta, suasu IRNERII. obiit anno CHRISTI 1138. aut, ut Alii, etiam medii aevi, Scriptores narrant, 1137. in itinere, per Auctumnum, ajunt; sed hic initium hiemis verius, ut puto, III. Non. Decembr. definitur. Sepultus fuit in Lotharia Casarea, Kaisers Luter/ Monasterio Saxoniae, Guelferbyti vicino, cui et originem et nomen ipse dederat.

8. DEMOCRITI Pseudepigraphum fragmentum, STEPHANUS ET SYNESIUS Gr. Lat.] Conr. GESNERUS in Bibliotheca aucta per Josiam SIMLERUM sub DEMOCRITO Abderita addit: Ejusdem Physica [gap: Greek word(s)] seu de Arte Sacra cum Commentariis SYNESII et STEPHANI

9. CORVINIANIAE Budensis Bibliothecae. spolia.] Credo ex prima dissipatione anni 1526. omnes autem illi libri holoserico villoso rubro sunt vestiti.

10. Teraph sive Theraphinus, seu Cranium humanum, et seqq.] Cur Theraphimum vulgo appellent hoc Cranium, et TOLLIUS eos secutus, nescio. Forte aliquis Doctus, Rabbinorum somnia huic Cranio adap tavit. nam ELIAS Tesbites, Germanus, h. v. ex Capitulis Rabbi ELEAZARIS c. 36. ed. Ven. 1544. ita ait: Inveni, quod in hunc modum fiebant [gap: Hebrew words] : Mactabant hominem primogenitum, cujus caput torquendo praescindebant [gap: Hebrew words] Paullus FAGIUS in Lex. h. v. et David de POMIS in [gap: Hebrew words] p. m. 236. edit. Ven. 1587. vertunt; at Joh. SELDENUS de Diis Syr I. 2. p. m. 24. melius vertit: ungue secabant, aut manibus discerpebant] quod postea sale et aromatibus condiebant, scribebantque super laminam auream nomen Spiritus immundi, qua supposita capiti ejus, ponebant illud in pariete, incendentes coram eo candelas, et adorantes coram eo cum quibusdam orationibus, atque cum hujusmodi locutus fuit Laban. Sequor POMARII, Medici atque Philosophi Hebraei, versionem, qui tamen FAGII vitula, ut solet in plurimis, aravit. Eadem fere habet [gap: Greek word(s)] BEN UZIFL Paraphrastes Pentateuchi ad Gen. XXXI. 9. quod fuerint Imagines loquentes arte Magien, tradit etiam RASCHI sive R. SCHELOMO JARCHIADES ad II Reg. III. 24. Idem Tesbites l. l. addit: Caput fuisse pueri primogeniti, et sacrificati in honorem Daemonis; conditum, ut a putredine diu illaesum perduraret: responsa dedisse consulentibus et interrogantibus. Sed primo erravit cum ELEAZARO ELIAS Levita, si credimus GAFFARELLO Curios. Inaud. c. 3. §. 5. qui sic accipit l. l. Gallica Latine reddente Gregorio MICHAELIDE, p. m. 631. Mactato homini avulsum caput, quod aromatibus conditum, sicaeque aureae, cui Spiritus immundi nomen, qui colebatur, inscriptum erat, infixum de pariete pendens, ignibus circum accensis adorarent. ita Ille. Deinde, esto, ita factos Teraphos: at quae his cum Cranio incrustato Guelferbytano convenientia? Meliora tamen forsan de Teraphis disces ex l. l. SELDENI, et ex iis, quas huic addidit Andreas BEYERUS, item ex l. l. GAFFARELLI, cui item plurima addidit et figuras MICHAELIDES, Notis 41--45. p. m. 197-212. Athan. KIRCHERI Oedip. Tom. II. p. II. Synt. 4 p. 259. Synt. 3. p. 197. 199 S. 4. p. 474. qui figuras item habet varias S. 4. p. 261. Verum, si licet veritatem sine fuco scribere, omnia ista puto esse, aut Rabbinorum vigilantium somnia; aut Eruditorum in vetustis tenebris dimicantium erudita, at incertissima, opinionum divortia, commenta conjecturas, divinationes, nihil. Ergone

Cranium illud, de quo agimus, non potuit [gap: Greek word(s)] caussa sic adornari? sic Caeliti Sancto scilicet major apud imperitam plebem veneratio superstitiosa conciliari? Quid si fuerit olim, pro dira quorundam Veterum consuetudine, Poculum ex hostili cranio, ut oculis placeret, ita incrustatum? Certe hic Sinensibus mos est, caesorum Ducum hostium crania vernigine obducta ad pocula adaptare, teste Martin-MARTINIO Hist. Sin. lib. V. p. 143.

11. Montis Rammelii.] Rationem nominis prodit Georg. AGRICOLA lib. I. de Vet. et Nov. Metalis p. m. 393. Metallum Goselariae sic natum perhibetur. Quidam Nobilis homo, cujus proprium vocabulum, quo appellabatur, non proditur, equum, cui nomen erat Ramelus, in monte ad ramum Arboris alligavit. is ungulis, quibus ferreae soleae inductae, terram quatit, verrit, atque ita reconditam Plumbi nigri venam integumentis nudavit: non aliter ac Pegasus alatus, ut Poetae fingunt, aperuit fontem, dum ungula ferit saxum. ut autem Fons iste ex eo nominatur Hippocrene, ita Montem Nostri Ramelum vocarunt. haec Ille. Passim autem in Operibus suis de hoc Monte agit AGRICOLA, ut de R. M. praecipue lib. VIII. p. 214. IX. p. 329. Bermanni p. 418. porro lib. I. p. 3. ait, Plumbaria jam Goselariae ad sexcentos annos durasse inexhausta, quod ex Annalium monumentis conquiri possit. scripsit vero anno 1550. OTHO autem M. sive I. Imp. Goslarienses, cum aliis Saxoniae Misniaeque fodinis, aperuisse fertur anno 968. teste Andr. ALTHAMERO in TACITI Germ. p. m. 157.

12. Quaerebam et diu frustra, et seqq.] Noster TOLLIUS in sapientia Insaniente p. 6. hanc rem paullo clarius narrat his verbis: E BASILIO didiceram in Rammelsbergensi Goslaria, Argenti, AEris, Plumbi et Vitrioli Fodina, Vitriolum esse viride instar graminis, et pellucidum, suapte natura concretum in crystallum. Cum hoc summo studio anquirerem, et Inspectorem, qui plures quam quadraginta annos in ea Fodina contriverat, rogarem, negavit Ille, tale sibi Vitriolum unquam visu audituve cognitum. Petii, ut in illud dili gentius inquireret. Adstans forte puer, trusatiles vehas moliens, sibi tale quid visum, subjicit, jussusque respicere, pulcerrima mihi, adfert gemmei Vitrioli Viridis frusta, quae Berolinum detuli, et istic alibique inter amicos distribui, pulcritudinem ejus summopere admirantes. Haec TOLLIUS. Tu vide BASIL. Oper. II. p. 83. ed. Hamburg.

13. Ferrum in Cuprum mutari posset.] Hanc mentem nostro TOLLIO injecit sine ullo dubio BASILIUS, quem vide part. II. p. 82. ubi prodit modum consumendi ferrum per Vitriolicum lixivium, et terram

impuriorem Metallicam, quam Schlich vocant. Fieri posse, agnoscit etiam ERKER. Aul. Subterr. lib. III. p. m. 236. et Alv. Alonsus BAR BA libro primum Hispanice edito, dein Germanice verso I. 20. p. 68. ed. Germ. Hamburg. 1676. Vide, quae notamus super Epist. V. num. 60.

14. Vitrioli conficiundi rationem.] Vitriolum album factitium est e Saturno: viride ex Venere per praeparationem; quod fere albo nativo viribus aequale est. Vitrilicum lixivium effunditur ibi in XXVIII. receptacula rotunda lignea, illis Setz sässer/ quorum bina singulis XIV. diebus evacuantur. scilicet eo demum temporis spatio crystalli accrescunt arundinibus, quae insertae sunt parvis lignis. Coctum vero in Vasis plumbeis, illis Sied-pfannen/ effunditur in Receptacula refrigeratoria, quae appellantur illis Kühl-pfannen.Vitriolum fervens sive adhuc valde calescens, infundendum est in Receptacula plumbea; alias enim omnia alia corroderet, perque rimas erosas efflueret. Terra autem, ex qua Vitriolum est elixum, denuo ex acre vires novas recipit, fitque iterum denuo apta ad eliciendum Vitriolum. Confer Laz. ERKERUM Aul. Subterr. lib. V. et praecipue CARDILUCIUM in Notis p. m. 326. 327. et Christian. BERWARDUM in Phraseologia Metallurgicae interprete, Germanice edito, Berg-Phrases, p. m. 39. 40. qui omnium optime Goslariensis Vitrioli conficiundi rationem exponit. Oblitus est TOLLIUS hic Ochrae, quae Goslariae ex aqua Ochrae deducta per canales in sua receptacula subsidet, et sic colligitur. Ochra autem per ignem magis magisque rubescit. Tu de ea vide accurate agentem Georg. AGRICOLAM de Natura eorum, quae effuunt ex terra, lib. I. p. 90. de Nat, Fossil. lib. II. fin. p. 199. 200. et in Bermanno, sive Dialogo de Re Metall. p. m. 445.

15. AEris nativi a suo Sulfure separationem.] Vide in Epistola V. AEris Metallici tractandi rationem, ubi clarius haec exponuntur.

16. Selibrae.] intellige Vnciarum octo; tot enim uncias, sive Besasem, apud Rerum Metallicarum Artifices continet Marca Argenti. Vide AGRICOLAM de Prec. Met. et Mon p. 339.

17. Si Latina verba succurrerent.] Attamen felicissime et Latinissime satis totam Rem Metallicam exposuit in Operibus suis AGRICOLA, quae conscripsit super hoc Argumento. Imo Glossarium Latino-Germamanicum vocabulorum Rei Metallicae subjecit tam libris de R. M. quam caeteris. quia palmam in hoc studio tenet, en indicem librorum: de Re Metallica libri XII. quibus Officia, Instrumenta, Machinae, ac omnia denique ad Metallicam spectantia, non modo luculentissime describuntur, sed et per effgies suis locis insertas, adjunctis Latinis Germanicisque appellationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non possint: additur Ejusdem

recognitus de Animantibus subterraneis liber. ap. Froben. Basileae 1561. in folio, ut vocant. eadem forma ibidem junctim: 1558. de Ortu et caussis subterraneorum libri V. de Natura eorum, quae effluunt ex terra libri IV. de Natura Fossilium libri X. de Veteribus et Novit Metallis libri II. Bermannus sive de Re Metallica Dialogus: additur Interpretatio Germanica vocum Rei Metallicae, adjecti utrique operi, cujus has sunt optimae editiones, Indices luculenti. adde ex Ejusdem opere, de Ponderibus et Mensuris ibid in folio, 1550. opt. ed. libros III. de Precio Metallorum et Monetis, a pag. 257. ad pag. 340.

18. In rivis puri puti Auri grana reperta, et seqq.] non BASILIUS (solum id multis locis refert, sed etiam ab ultima saeculorum memoria noti sunt Tagus, Padus, Hebrus, Pactolus, Ganges, aliique Auriferi amnes. quibus adde et nostrum Rhenum. NONNUS Panopolitanus, Dionysiac. XLIII. vs... ex vero canit aliqua parte:

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .

Dona tulit Nereus hinc Ponto plurima, Natae
Persicus Euphrates pictae sed texta Minervae:
Rhenus Iber pleno mox flumine contulit Aurum;
Pactolus senior varii dat dona metalli.

OTERIDUS, Weissenburgensis Monachus, qui sub LUDOVICO Germaniae Rege, P 11 F. CAROLI M. Nepote saeculo nono claruit, et circa Rhenum vixit, in Teutonicae priscae Euangelii Versionis [gap: Greek word(s)] proeemio, in Francorum laudem, ita canit idoneus testis:

Zi nuzze grebit man ouh thar
Et inti Kuphar:
Joh bi thia Meina
Jsene steina.
Ouh thara zua fuagi
Silabar ginuagi
Joh lesent thar in lante
Gold in iro sante.

ex terrae visceribus erui Metalla, et Cuprum; ad Moenum lapides sive mineras Ferri feraces, Satis etiam Argenti ibidem accipi; imo inter arenas Aurum legi, haec ille. indicium horum locorum debeo Marquardo FREHERO Orig, Palat. II. 17. ubi de Rheno aurifero agit. scilicet, ut recte ait, e montium auriferorum fibris radicibusque abrasum Aurum Rhenus arenis suis involvit, et in certos vortices atque caveas congerit, quarum nomina in Rheno ibidem FREHERUS admodum XXI. recenset, nostris Gold-gründe/ da gegoldet wird/ unde improbo urinantium labore, non sine vitae discrimine, una cum ipso sabulo, cui et ipsi nomen inde vernaculum, Gold-sand/ adhaesit, e profundo haustum et extractum, multaque lotione tandem purgatum, in tenuissimis quibusdam grumulis, veluti [gap: Greek word(s)] instar, comparet: quae deinde adhibito hydrargyro in globulos aut lamellas coalita, monetae aut monilium usibus serviunt, nihilo quidem quovis alio Auro, vel Pannonico, deteriora. Idque adeo jus Auri fluvialis, ut ita dicam, legendi non minus, quam Fodinarum subterranearum, PALATINUS Princeps inter potiora fastigii sui emolumenta, quae Regalia vocamus, usurpat: quod a Manhemio et Rheni Nicrique confluentibus, Saletionem usque, diversis locis, per redemtores illos Aurilegulos etiamnum exercetur. Hinc et Aurei Rhenenses, Reinische Gold-gulden/ originem primam et nomen habuerunt. Vide porro STUMPHII S II. Schweitz Chron. II. 3. p. 212. Placuit haec paullo uberius enarrare, quia et curiosa sunt, nec, libro rariore, passim obvia. Sic et Simera, in ditione eodemque jure Serenissimi ELECTORIS Palatini Aurifer amnis est, teste MERIAN. in Beschreib. der Unter- Pfaltz/ p. m. 46. unde etiam Amnis Aureus, Gold-bach/ vulgo vocatur. Hinc intelligis verba Diplomatis, apud FREHER. l l. quo FRIDERICUS II. Imp. anno 1299. LUDOVICO Palatino Bavaro, Ejusque heredibus donavit, et in rectum feudum concessit, omne genus Metalli, tam in Auro et Argento, quam in aliis, quod in terris patrimonii et feudi sui fuerit repertum, cum omni jure et utilitate exinde perveniente, et quem alias Imperator et Imperium percipere deberet. de Bohemia testis est AEneas SYLVIUS German. c. 58. Rhenus, ait, aureas evolvit arenas. In Bohemia fluvii sunt, in quibus, ad magnitudinem ciceris, Aurea grana Thabontae reperiunt. ita AEneas. adde de Silesia, Nic. HENELII Silesiograph. p. m. 13. Tu, de Auro fluviali, studiose Metallorum Lector consule porro KLOCK. de AErar. II 28 §. 4. et seqq. Noe MEURERI Jag- und Forst-recht/lib. V. tit.Goldgründen des Rheins: Tielemanni FRIESEN Müntz Spiegel IV. 35. ubi flumina pleraque Auro fertilia enumerat: quibus adde Edderam, Comitatus Waldeccensis fluvium, Joh. Balth. SCHUPP. Antenor. c. 7. de Americae fluminibus Auriferis consule Alvari Alonsi BARBAE Artem Metall. Hispanice et dein Germanice editam I. 26. Petr. MARTYR. Dec. I. lib. 11.

de Er. FRANCISCI Guineisch Americanischen Blummen-P. p. I. p. 226. 227. Idem p. 27. de Guineae, Auro fluviali agit. de origine vera, Auri fluvialis, non enim flumina id generant, recte AGRICOLA disputat de ortu et causs. Subterr. lib. V. p. 76. 77. et de R. M. lib. III. sub, fin. p. 54.

19. Montis Rammelii, quatenus effossus est, accuratissimam delineationem, et seqq.] Eam Lector hic haberes, si promissis sua constitisset memoria; verum ea per oblivionem postea videtur obliterata.

20. De Virga sua.] Intelligit Virgulam Mercurialem, de qua vide Epist. V. et quae ibi annotamus num. 62.

21. Diaboli nequitiam, etcc.] Dolendum sane, tot tantasque aniles nugas et superstitionum Gentilium reliquias inter illos, qui CHRISTI Doctrinam Euangelicam profitentur, superesse circa abditos, inquirendos obtinendos Thesauros. ita ferunt: Plutonios Thesauros fugienti faciles, quaerenti difficiles esse; Magicis ceremoniis ac religioso silentio esse fodiendos, eos magis magisque per malos Genios rapi in profundum; custodiri a malis Geniis; hos excantandos, panem, cultrumve cruce signatum repertis esse injiciendum, ne evanescant, aut subsidant; imo defodiendis panem addendum, cruce signandos, carmine sacro adjurandos, canes nigros aut Dracones illis custodes incubare; certos dies illis reperiundis eligendos; Spectra apparere circa Thesauros; hos mutari saepe in carbones; certis quandoque hominibus fato plusquam Stoico eos obtrudi per Spectra, haec halitu afficere eos, quibus bene velint, qui deinde pallescant: consule, si tanti est, de his nugis Joh. PRAETORIUM, diligentem earum Compilatorem, im Glücts Topffnum. 6. 7. 8. 10. 11 15. 16. 82. 104--108. At enim, quia Diabolum superstitiosi fingunt Dominum omnium Thesaurorum, aequum erat, et Metalla ac Fodinas et subterranea regna, Illius potestati subjici. Hinc passim audias, esse in fodinis, maxime in ditioribus, Cobalos, Virunculos sive homunculos Metallicos, Subterraneos, Montanos; Germani eos appellant Schrötlein/ Bergmännleim; de quibus videri possunt Georg. AGRICOLA, Bermanni p. 425. de Animantib. Subterran. in fin. p. 501. Ludov. LAVATER de Spectris I. 16 OLAUS MAGNUS de Gent. Septentr. VI. 9. PARACELSUS hos videtur Gnomos appellare, Meteoror, c. 4. at alibi passim eos vocari vult Sylphos, esse revera Pygmaeos, ut etiam eos appellat, Veterum; vide lib. Philosoph. de Nymphis, Sylphis, Pygmaeis et Salamandris. imo audet accerrime statuere, eos esse medios quosdam homunciones, animatos, interjecta inter homines et bruta specie; Vide praecipue de Occult. Phidos. tr. V. qui agit de homuncionibus et demoniis Subterraneis; qua in nugacitate plures habet [gap: Greek word(s)] , quos recenset Petr. TYRAEUS de Appar. Spirit.

III. 2. Neque nudius tertius aut heri istae gerrae subnatae sunt. ante haec fere VII. saecula Michael PSELLUS, Philosophus Constantinopolitanus, ex relatione cujusdam MARCI, Monachi, Mesopotamiae incolae in Dialog. de Operat. Daem. p. 41. ed. Paris. 1615. dixit, [gap: Greek word(s)] , ima Subterraneorum penetralium loca, ut eleganter vertit Gilb. GAULMIMUS, Molinensis, esse plena Daemonibus: deinde p. 45. quintum genus Daemonum facit [gap: Greek word(s)] , Subterraneum.

22. Conradus I. Imp. etcc.] Vitrea haec Inscriptio, quia Temporum obscurat et perturbat lucem, minime nec istic in Templo, nec hic loco tam splendido legi debebat. quid enim? CONRADUS I. Imp. mirificis dissensionibus vexatus civium, vix ad clavum Imperii sedit, quare levi traditionum tibicine ista fulciuntur, non certis Historiarum monumentis: HENRICUS III. anno 1040. nondum erat Imperator; quippe qui anno 1056. quinquennis puer regnum auspicatus est. Itaque intelligi debebit HENRICUS, Imperatorum eo nomine dictorum II. sed Regum Germaniae III. qui regnare coepit anno 1039. FRIDERICUS autem I. Studiorum Fautor anno 1088. ne quidem natus erat, Imperatoris demum nomine donatus anno 1155 mortuus Tarsi in Cilicia anno 1190. quare aut male descriptus erit numerus, aut error erit in ipsa Inscriptione admissus.

23. CRODONIS.] Placuit hic addere ejus delineationem, prout eam accepit ab humanitate Cl. ERNESTI, Mathematici Northusani, TOLLIUS. Ex Germanorum meorum traditione, et eorum, qui ista exposuere, sententia et nonnulla ex mea, adscribo ista: Idolum hoc memorant, prisco aevo in arce Hartzburgi, quae in monte Hercynio, inter montem Melibocum et Goslariam, sita est, et Saturburg quoque olim dicta, quasi Saturni Arx, cultum servatumque fuisse; monstraturque hodie ibidem loci, ad introitum Arcis, versus dextram, sedes prisca Idoli. Coluerunt illud Saxones, praecipue Orientales, et Hercynii, populi inter Salam, Vnstrutam, Bodam et Okram, fluvios siti: imo, si fides Chronicis Veteris Marchiae, dicitur etiam CRODO cum ISIDE adoratus in oppido Garlebi, quod ab eo cultu nomen traxisse putatur, quasi diceres Crodo-leben. CRODONIS vitam. Species ejus haec erat: Senior virili vultu, qui curas praferret, ut ostenderent, tempore crescere sapientiam experimentis partam saepe repetitis. Columnae insistebat; sic stantem regni sui columnam, si HORATII voce uti licet, innuebant. Nudo capite erat, apertae mentis indicio. Percae, cujus pinnae fursum versus erectae et horrentes, insistit; quae res per varia symbola

exponi potest. nam Perca acerrime sese Lucio oppugnanti et persequenti opponit; sic et ipsos populos decere, ut hostibus fortiter et imperterrito animo pro Libertate publica resistant; aut ut superbos repugnantesque hostes, ceu Lucii Percas, virtute sua vincant, et sibi pedibus subjiciant, frustra renitentes; aut Perca piscis bonitate eximius salubritatis potest esse symbolum; vide Adagiographos Graecos ZENOB. DIOGENIAN. SUID. in [gap: Greek word(s)] . aut potest felicitatem piscosae Saxoniae, quae multis fluminibus irrigatur, denotare, nam Perca fluviatilis laudatissimis saxatilium a priscis novisque Medicis annumeratur: GALEN, de Alim. Fac. III. 28. RONDELET. de Fluviat, Pisc. c. 22. Lud. NONN. de Pisc. Esu. c. 24. adde PLIN. H. N. XXXII. II. SALVIAN. c. 14. aut, quod delicatae gulae luxus pedibus sit conculcandus, nec ad os admittenda luxuriae irritamenta. eo enim nomine olim infamis [gap: Greek word(s)] . COLUMELLA VIII. 16. VARRO de R. R. III. 3. JUVENAL. V. 94. 95. et saepe alias. OVID. Fast. VI. 171. de Dea Carna canit:

Prisca Dea est: aliturque cibis, quibus ante solebat:
Nec petit adscitas luxuriosa dapes:
Piscis adhuc illi populo sine fraude natabat.

Tu vide plura in hanc rem apud NONN. de Re cibar. lib. III. qui est liber idem ille sigillatim primum editus 1616. ac inscriptus de Piscium. esu, c. 24. Jam vero speciatim cum AUSONIO Mosell. vs. 115-119.

Nec te, delicias mensarum, Perca, silebo,
Amnigenos inter pisces dignande marinis,
Solus puniceis facilis contendere mullis.
Nam neque gustus iners, solidoque in corpore partes
Segmentis coeunt, sed dissociantur aristis.

Aut potest notare CRODONIS potestatem, vim ac imperium in aquas, flumina, pisces, navigationisque praesidium ac tutelam. Nudipes est, quasi reverentiae divinae caussa. nota ex Sacris Profanisque nudipedalia. alii putant eo Saxonibus symbolo innui, potius per spinas nudo pede esse incedendum, seu quaevis perferenda, quam Libertatem projiciendam. Vestis est candida, innocentiae, candoris, animique minime fucati index: Cinctus linteus item candidus et volitans, illibatam populi libertatem, et animos mutua concordiae conspiratione colligatos significat. Pectus veste non tectum apertam mentem, cor sincerum et obviae simplicitatis notat. Sinistra in altum elevat rotam, mutuae concordiae firmiter conjunctae, ut volunt multi, signum. quidni, cum AUSONIO

Epigr. XII. vs. 4 rotulam CRODONI, ut Temporis Occasionisque Praesidi Deo, quae stare loco nequeunt, passibus ambiguis volubiliter errantia, tribueremus? tum etiam non male acutis spinis Percae insisteret CRODO, eadem ratione, qua Tempus apud PHAEDRUM V. 10. cursu volucri pendet in novacula, ubi doctqs vide Enarratores. Imo et itineris terrestris Vialem Deum CRODONEM notare posset; id enim rota quoque indicatur, ut docuimus in Notis nostris ad BERGIER. de Pub. et Mil. I. R. Viis IV. 43. § 1. sic Perca, iter navale signaret. Amphoram dextra tenet, aqua repletam, floribus et fructibus vernantem: scilicet CRODO est Deus Temporis, quod rosas purpureas et violas fert; praeses est Aquae, quae omnia laetificat; flores frugesque nutrit; frigoris etiam hiberni, quod aqua notari volunt, curam habet Saturnium hoc idolum. verum liceat subtilius argutari: per amphoram, XII. partibus sive lamellis ligneis constantem, atque VI. constrictam orbibus, innui possunt XII. Menses, et VI. mansiones Solis, tres videlicet cis, et totidem uls lineam aequinoctii, quas singulas sol eodem semestri bis permeat, itu scilicet, redituque: pendet amphora ex [gap: Greek word(s)] sive malis, manubrio annulari, quae figura notissima est Anni, in orbem suum per eadem vestigia semper revoluti. huc et rotula referri posset. Sol quoque Saxonibus antiquis cultus fertur, specie seminudi hominis, columnae insistentis, capite et facie radiatis, et flammea rota in pectore, quibus calor, lux et celer motus significabatur. Caput nudum cultus sacri ceremonias, qui a Saxonibus aperto capite, ut etiam hodie fit, praestitus fuisset, innui volunt: cur non liberum in omnia intuitum et nutum Dei? lego tamen in Plutarchi Q. R. c. II. Satuno sacra facta aperto capite: inter alias caussas addit, quod veritati nihil opertum sit, nihil occultum: nam veritatis Patrem a Romanis Saturnum dici; addit caussam c. 12. quia [gap: Greek word(s)] , secundum multos Philosophos sit [gap: Greek word(s)] , et veritatem eruat Tempus: c. 13. ait, etiam Honori sacra facta aperto capite. Eversum hoc idolum, non sine verborum contumelia, tradunt a CAROLO M. qui ejus loco Basilicam Salingstedae, quae hodie Ostervica est, S. STEPHANI honori consecravit. HENRICUS IV. Imp. deinde dicitur, ad sinistram in Arce Hartzburgi CRODONIS priscae sedi opposuisse Templum, ditatum multis reliquiis ex urbe Aquisgrani et Treverorum translatis; quae una cum Templo isto conflagrarunt bello Saxonico anno 1074. Postea aliud parvum Templum eodem loco restitutum est, ad quod olim plurimae peregrinationes religiosae, nescio quorum sacrorum caussa sunt factae. VOSSIUS de Idol. II. 33. et IX. c. ult. vult, praeeunte KRANTZIO, nomem KRODI sive KRODONIS esse idem, quod Saturni, a Graeco [gap: Greek word(s)] mutato in [gap: Greek word(s)] . Georg. FABRICIUS Orig. Saxonic. lib. I. p. 61. ita describit: Qui Gentis Annales prodiderunt, Numen populare memorant, CRODUM quendam,

Messoris specie, qui cinctum lineum gestat, dextra ferens vasculum rosis repletum, sinistra erecta rotam currus. Pedibus nudis insistit pisci squammoso et aspero, quem percam vocamus. Hanc statuam, et alias aliorum Numinum dejecisse memoratur CAROLUS M. Suspicor autem Saxones accepisse hoc numen a Graecis, Istri accolis: atque ut IRMUS eorum videtur esse ex [gap: Greek word(s)] , ita et nomen CRODI corruptum esse ex KPON [gap: Greek word(s)] enim sive SATURNUS, quo tempus signatur, Graecis etiam ac Romanis est: Deus falciger: et, ut mittam caetera, rota currus optime exprimit, quam volubile sit tempus: unde et vitam humanam scite ANACREON rotae comparavit:

Albertus vero CRANTZIUS Saxon. II. 12. ita scribit: In Arce Hartesburg idolum coluere Saxones, cui nomen KRODO, Saturnum hunc dixere Latini, Senem in pisce stantem, qui rotam teneret et urnam: in rota unionem populi, in urna rerum significans abundantiam. Sed CAROLUS M. subvertit. Remansit autem inter Saxones exsecrationis vocabulum, ut in detestationem rei pessimae dicant KRODO. ista CRANTSIUS. postrema vera esse, ipse testari possum, qui Kroden-henker/ Kroden-teufel/ Krode/ non semel in Westofaliae tractu inter gentilia illorum convitia notavi imo non putem aliunde detestabili bufoni nomen Germanicum adhaesisse Krötte/ quam in contemtum hujus idoli. antiquam enim bufonis vocem vere Germanicam servat adhuc Belgismus, nempe Padde. De CRODONE videri etiam possunt Paul. HACHENBERGIUS German. Med. Diss. VIII. priore, §. 13. Elias SCHEDIUS in erudito de Diis Germanorum opere.

24. BUSTERICHI.] Ne quid desideres, benevole Lector, addo hic genuinam ejus delineationem, qualem TOLLIUS eidem Cl. ERNESTO, acceptam tulit. puto omissam TOLLIO, quod parum comperta posset de ist hoc, ut putatur, idolo adscribere. Tu ista habe: Visitur hodie illud in Arce Comitum SCHWARTZEMBURGICORUM Sondershusa; olim in Arce montana Rottenburgi; ex metallo factum ignoto. demta est particula sinistro brachio, ut exploraretur metalli genus, sed frustra: nec enim potuit. altum est ulnam, abdominis peripheria ulnam cum triente habet; intus cavum est, et amphoram aquae, einen eimer/ Germanis; capit. speciem habet sedentis pueri decennis irati, obtutu torvo. dextra capiti imponitur, sinistra in femore quiescit. in medio supra capite

foramen est, ut et in ore. Cuneis solebant haec foramina, infusa prius in cavitatem aqua, operire, capitique imponere ardentes prunas. sic vehementer sudabat idolum, et tandem cum impetu sonoro cuneos explodebat; hinc ex utroque foramine, magno cum spectantium pavore et terrore, veluti flammas ejaculabatur. Ista fraude credulae plebi iram ficti Numinis ostentasse Sacerdotes putantur, ut donis muneribusque eam placarent perterrefacti miselli. Vide porro late Casp. SAGITTARII Antiquit. Gentilismi Thuringici I. 2. nugas vero et fabellas de hoc BUSTERICHO et Imp. FRIDERICO, nescio quo, nobis narrat insignis fabularum architectus et credulus compilator Joh. PRAETORIUS, sub nomine ficto Francisci MONCAEJI de Magia divinatrice et operatrice, p. 67. 68. 69. Nomen varie scribitur: Püster/ Beustard/ Beustrich. Monachis quoque, florente jam Christianismo, ad pias fraudes hoc idolum inserviisse, ex ms. quodam libro fide digno [gap: Greek word(s)] refert TENTZELIUS, acuti limatique vir judicii, in Colloq. Menstr. quae sane etiam aliis linguis loqui deberent, quam sola Germanica, Mense Julio 1689. p. m. 718-728. quae vide; ubi simul ait, de hoc idolo doctissimum WEBERUM, Ephorum a studiis juniorum Comitum Sondershusae, velle commentari; qui, num fidem liberarit, nescio. Figura, quam in fronte istius Mensis exhibet TENTZELIUS, non satis ad fidem veri accedit. quomodo autem dolus is pavefaciendae hoc modo plebis procedat, docuit Henr. ERNSTIUS Variar. Obs. lib. II. c. ult. Verum, ut, quae sentio, aperte scribam, puto omnia, quae de his et caeteris apud Germanos olim Diis Deabusque eorumque simulacris ac cultu jactantur, fabellis, quam vero, propiora esse; certe non convenire cum veracissimi TACITI de Moribus Germanorum narratione; ad summum, releganda esse, ad medii aevi aetatem, corruptis jam priscae simplicitatis ceremoniis per advenas. quod autem Graeci Romanique Germanis subinde liberali manu sua donent Numina, et Nostri id adsciscant, in eo videntur levissimo tibicine, alicujus convenientia cerimoniae, niti.

25. Christophorus ARNOLDUS et seqq.] Intelligit, ut puto, Alexandri ROSSEI, Angli, librum Germanice redditum, von der Welt Gottes-diensten; cui multa de prisca Germanorum Religione memini adspersa.

26. Postea mantile, et seqq.] Invidiosius ista dicuntur. Sordes ubique terrarum reperias. neque omnes Caupones tam sordidi, nec ubique deliciae vigent munditiarum. Cerevisiam quod attinet, ea jam olim, quippe in vini saporem cocta, Germanorum laudabilis fuit potus, qui traduci certe non meretur; nec caussa fuit erudito Gallo, ut Belgas, Cerealibus fumis ebrios, non facere, sed vomere Carmina, jactaret. Sunt et Gallis sui Bavii et Anseres, licet vino adsuetis. Spiritum vini illic cibis

interponi, non magis mirum videri debet, quam idem in Gallia, quae Elegantiae Magistra salutari vult, ut de Polonia taceam, fieri. neque Medicus in Martis satellitibus vituperare debet, quod cibis fere robustioribus hoc condimentum superbibant, fulcrum languenti stomacho et auxilium. At abusum quis Mortalium usquam laudavit?

27. De volantibus Columbis ligneis.] Disertissime pro more hanc rem narrat, ne diu quaeras, elegantissimus Noctium Atticar. Lucubrator GELLIUS X. 12. Id, quod, ARCHYTAM, Pythagoricum, commentum esse atque fecisse, traditur, neque minus admirabile, neque tamen vanum aeque videri debet: nam et Plerique Nobilium Graecorum, et FAVORINUS, Philosophus, Memoriarum veterum exsequentissimus, affirmattissime scripserunt, Simulacrum Columbae e ligno, ab ARCHYTA ratione quadam disciplinaque mechanica factum, volasse. ita erat scilicet libramentis suspensum, et aura spiritus inclusa atque occulta concitum. Libet, Hercle, super re, tam abhorrenti a fide, ipsius FAVORINI verba ponere: [gap: Greek word(s)] . Obiter addo; Avorum memoria idem factitatum. Narrat id Guillelmus Sallustius BARTASSIUS V. N. in Hebdomade die VI. ex quo ita in versione Gabriel LERMEUS canit l. l. p. m. 224. 225. edit. Cenev. 1596.

Nec tantum brutam molem, motuque carentem
Ingenii vis diva creat, quin aere toto
Aligeros miscet populos, et ludicra pennis
Agmina. Nam quid Te, turget quo cive Tarentum,
ARCHYTA, memorem? quid, quam das arte, columbam,
Pondere quae librata suo per inane vagata est?
Quid memorandum aeque longissima saecla tulerunt,
Ac Aquilam, nostro quam Teuto Vir edidit aevo?
Illa manu docti porro dimissa Magistri
Ivit in occursus Regis Romana tenentis
Imperia, unde loci subito conversa per auras
Agmine pennarum, Regem comitatur ad alta
Tecta Norimbergae; cui non pendentia longis
Atria porticibus, non ardua mole theatra,
Non qui fulminei passim de turribus altis
Dissultant crepitus, Juvenum non ardor ovantum,
Longaevique Senes tantum decus addere visa.
Forte domi privos inter convictor Amicos,
Dum sedet et lusus animis sua fercula, profert;
Ferrea de pugno se Musca erupit, et omnem
Circuitum late lustrat, gyroque peracto
Conscia se ad dominum penna languente recepit.

Utriusque hujus operis, tam Aquilae, quam Muscae, Auctorem laudat JOHANNEM REGIOMONTANUM Petrus RAMUS in praef. lib. II. Obs. Math.

28. Incedentibus arte Statuis.] Videndus Ludovicus Caelius RHODIGINUS Ant. Lect. II. 17. ubi addit, Statuas easdem a Mercurio AEgyptiis factas etiam locutas. at, ut solet, sine ullo Auctore.

29. In DREXELII Aurifodina de Pomis ambulantibus.] Puto innui lemma: Vva ambulans, II. 1. exponitur autem de Echino, decussis uvis, in quas se circumvolvit, onusto, atque hac specie in cavernam ad catulos properante.

30. Mirifica sane, quod ad hanc lucrandi artem attinet, et seqq.] Ergone alibi locorum magis sunt religiosi, alienique abstinentes? nollem ista in solorum Cauponum Germanorum invidiam accipi. furta amica et officiosa, item lucra iniqua erunt, donec per Orbem Caupones, sed melioribus quandoque pensanda alibi virtutibus. jam olim Venusinus Vates in Italia experimentis ipsis edoctus Caupones Solenni epitheto appellavit malignos, Satyr. I. j. vs. 4.

31. Unus enim quisque fere Principum, et seqq.] Accipe cum grano salis: multi enim eo carent jure, aut non utuntur. neque sola TOLLII haec est querela, sed omnium Cordatiorum Germanorum, qui aeruscatorum Monetariorum in corrumpendo, quod vocant, alligamento, fraudes, publicis libris compluribus ostenderunt, ut MONETA RESTITUTA melioribus resurgat publicisque auspiciis, cui curae Magnates animum cum maxime serio intendunt. sed nec Belgica Foederata ab ista Monetali corruptela mansit omnino libera. noti sunt denarii adulierati, quibus veri valoris duodecima pars deest. Qui nefando commento Cuprum dealbant, et adulterinos hinc Nummos protrudunt, huc non pertinent; quippe professi adulteratores Monetae cruce et igne digni.

32. Sedenis Argenti puri.] Istam Monetam accolae Rheni inferioris vocant Blaumäuser/ quorum nummorum duo computantur in nummum drachmalem, quem Schillingum vocant. at per ista adulteratas corruptelas tantum non evanuit ex hominum commercio istud hemidrachmorum nummorum genus.

33. Idem, quod et bestiis, stramen.] Noli haec Lector majori cum invidia accipere, quam dicuntur. ita est, passim per Germaniam lubentius Viatores multi sibi, ad somnum capiendum, stramen purum, in quo satis molliter dormitur, substerni volunt, quam lectos, quam pati cimices rotundos, pulices, pediculosve in minus tersis lodicibus, ut saepe alibi locorum contingit. Stramen illud purum est, non jam a bestiis conspurcatum, et per aestatem in luculento cubiculo; per hiemem

in calefacto per fornacem hypocausto sternitur. vereor, ne homines fortiores deliciarum mollitiem istis morosulis exprobrent.

34. Sed exhaustis jam incolis, et seqq.] Cum maxime tamen, ferentibus suppetias Amstelaedamensibus Batavisque Mercatoribus, audio eas coli Fodinas, et maxime Plumbi feraces esse.

35. Carmen de Spe, quod in Veterum Poetarum Catalectis exstat.] Auctore incerto, p. m. 31. ed. Genev. 1619. ubi ista, praeter alia, legimus, quae huc quadrant:

Spes fallax, Spes dulce malum, Spes summa malorum,
Solamen miseris, quos sua fata trahunt:
Credula res, quam nulla potest Fortuna fugare:
Spes stat in extremis officiosa malis.
Spes nescit vinci: Spes pendet tota futuris,
Mentitur, credi vult tamen illa sibi.
Improba, mentis inops, rebus gratissima laesis,
Quas fovet; et, verti Fata subinde, docet.
Sola tenet miseros, invitos sola moratur:
Sola perit nunquam: semper it atque redit.
Saepe bono, rursusque malo blandissima semper:
Et quos decepit, decipit illa tamen.
Instabilis, dubio devexa ad tempora motu,
Audax, et clausum quae putet esse nihil.
Omnia promittit.

36. Conditae sub his et seqq.] Similium lapidum ad monumenta digestorum meminit eorumque figuras aere exhibet CAMBDENUS in Britann. et illustris PICCARTUS in Descr. vernacula antiquae Drenthiae; qui videri possunt. Illustris Henr. RANZOVIUS in Meth. Apodem. num. IX. §. 3. vocat Gigantum Strata, sive Lectisternia, aitque ea in Ducatu Megapolensi appellari Wandalorum Coemeteria. In OLEARII Itin. Ruth. Persic. IV. 7. in fine lego, apud Wolgam flumen circa Samaram, videri montem, Sariol Kurgan dictum, sub quo Tatarorum Dux MOMAON cum VII. Czaaris sive Regibus sit sepultus; aggestum autem esse montem ex arena, per milites, qui cassides ea repleverint et infinita multitudine contulerint. confer mox Epist. II. paullo ab initio. et quae copiose habet Joh. Dan. MAJOR, V. Cl. Bevölck Cimbr. c. 27-50. ac Joh. RIST, in Colloq. Jun. p. m. 78. et seqq.

37. Praefractam Germanorum PRINCIPUM, et seqq.] At utinam, TOLLI! semper tenaces forent antiquae Majorum virtutis et fidei, de mollitia et luxu parum solliciti. Tecta vehicula sua habent commoda et

incommoda. Minus periculum, non tectis Vehiculis, creditur esse in casu, aut ubi currus in aquas casu praeceps abit; item cum Viae solitae corruptae, facilius aperta Vehicula per devia meliora feruntur, nec virgultis ramisve desuper impendentibus tam facile retineri queunt; putant etiam aliquid levitatis, et, quia vento sic pervia manent, celeritatis aliquid curribus accedere. Apud Batavos, tecta Vehicula commodissima sunt, quoniam illic Viarum summa est cura, ut sint munitae et minime impeditae. Caeterum Germanorum in retinendis pristinae duritatis moribus pervicaciam traducit quoque Carol. PATINUS in Itinerar. Gallice edito p. m. 188.

JACOBI TOLLII Epistola Itineraria II. COMMORATIO BEROLINENSIS: AD Celeberrimum et Eruditissimum Virum, DOMINUM JOANNEM GEORGIVM GRAEVIVM.

Tertia effluxerat hebdomas, uti in priore memoravi epistola, cum eodem, quo Amstelaedamo discesseram, die nimirum Lunae, Potsdamum advehor. Sequente Martis ad salutandum Serenissimum ELECTOREM nostrum admissus, post exhibitum honorem, exemplar obtuli Serenissimo Principi isti Fortuitorum meorum, una [note: 1] cum elegantibus nonnullis Nummis antiquis ex omni metallo. Eximii erant inter Aureos quidam ignoratus, Latina inscriptione, sed nec a me, nec ab Antiquario Principis ELECTORIS versatissimo BEGERO intellecta, in cujus altera parte caput, ut videri poterat, Veneris, in altera Psittacus. Inter Argenteos erat VALERIANUS; inter Aereos eminebat HOSTILIANUS, cum inscriptione Graeca: [gap: Greek word(s)] . GORDIANUS cum inscriptione: COL. PTOLEMAIS; et elegantissimus VABALLATHUS, qui ZENOBIAE filius fuit cum GALLIENI vultu in parte altera. Addidi et artis nostrae quatuor: binos Aereos, queis [note: 2] Argentum; et binos Argenteos, quibus Aurum ita infusum, ut imaginem Tincturae exhiberent Philosophicae. Pro quibus

Optimus Princeps clementer sane et comiter, ut solet, gratias primum egit: deinde Turcicos proferri ostendique Libros jussit, quos Schoeningius Copiarum adversus Turcam missarum Praefectus Buda attulerat. Et multi tum quidem de Budensis Bibliothecae reliquiis sermones habiti, quas cognoscere jam tum animus ardebat. Proximo Jovis Serenissimus ELECTOR per suos a pedibus arcessi me jussit, advenientique arborem [note: 3] ostendi, cui cervina calvaria cum cornibus inolita erat. videbatur id omnibus instar miraculi, nec deerant adulatores, etiam e nostra Gente, quae nimis alias ad has delicias aulicas inepta videtur et rustica, mirifice cuncta in majus extollentes; nil scilicet in Terrarum orbe simile inveniri, omnibus illud Artis et Naturae miraculis peciosius, dignum Tanto Principe [gap: Greek word(s)] intelligente has artes et subridentes ad istas adulationes maximo PRINCIPE. Ergo statim accitus pictor, qui delinearet. Post illa in uno Serenissimi ELECTORIS Saxoniae Gazophylacio Tria me vidisse memini istiusmodi capita Cervina una cum cornibus inserta arboribus et coalita: uti et in [note: 4] Pinacotheca Augustissimi CAESARIS Bohemica aliud, sed non tam elegans. Dolus ille Venatorum est, gratiam Principis captantium, et crescentibus arboribus novellis illa inserentium, quae dein, tanquam innata crescendo complectantur. Dolenda profecto est et miseranda Principum nonnullorum infelicitas, quibus vel in adolescentia peregrinando aliorum Principum coram spectare Gazophylacia non contigit, vel quibus in aetate maturiore nemo verum dicere audet, obnitentibus impudentissime adulatoribus, et minima quaeque certatim in coelum efferentibus. Vix ausim dicere, quam turpiter sic Principibus saepe illudatur. Ut ad Serenissimum ELECTOREM resvertar, [note: 5] uti rerum omnium antiquarum et elegantium Amator summus est, interrogare me coepit, num illud Brandeburgi, sive potius in colle urbi proximo, Templum vidissem, ab antiquissimis olim Gothis duplici fornice exstructum; quorum superior jam ruinam minitaretur; inferior ex parte collapsus adiri amplius non possit. Et Se quidem ajebat Serenissimus Elector, cum lustrandi gratia, tum ob insertas [note: 6] Inscriptiones intrasse aliquando equo; sed mox monitum ob praesens periculum recessisse. Uti autem sermo sermonem

elicit, ita et inter alia, quae occurrebant, de Tangermundensi Turri, centum circiter annis ante CHR. NAT. condita, Serenissimus ELECTOR nonnulla proferebat notatu non indigna, sed quae ob multam norandorum copiam me effugere. nam et illa e Serenissimo ELECTORE audisse memini: Nullum esse in Imperio Romano Prineipem, qui pluribus populis imperitet; quibus, ut et ebrum linguis, enumeratis, de Vandalis aliqua referebat, scitu non inutilia, neque injucunda. nimirum Sclavonica illos etiam nunc lingua uti: Gentem esse levissimam, infidam, novarum rerum cupidam, seditiosam: pagos incolere frequentissimos quingentorum, sexcentorum, patrum familias: Regem habere gentilem, sed clanculum, cui nec corona desit, nec sceptrum, huic illos annuum in capita tributum conferre singulos sestertios, illum Sibi Regem aliquando oculis visum, juvenem corpore pariter et animo validum, quem cum attentius consideraret, atque id cuidam ejusdem Gentis seniori, et sine dubio non mimae auctoritatis, esset animadversum, istum Seniorem, ut sibi, Principi ELECTORI, suspicionem illam demeret, [note: 7] Regi suo baculum impegisse, eumque ita, velut vile man cipium, abegisse. Biblia porro, et Psalmorum in Templo cantandorum carmina, ac Catechesin verti in eorum linguam, edique Se curasse, ajebat optimus ELECTOR; verum Scholas aperire, intutum visum, ob ingenii mobilitatem, et inaccessos saltus ac paludes, quo se soleant recipere. neque enim vel Tormenta illis deesse, sed haberi clanculum: circumventum quoque se aliquando a quatuor aut quinque eorum millibus, vix demum ope octingentorum Bombardigerorum Semet expedisse, itaque eos dissipasse. Hinc in literis seu Diplomatibus Natalitiis vicinorum Germanorum disertim addi, illum, de quo testificantur, nec Vandalum esse, nec [note: 8] contentiosum. Praeter hos, et Pruthenos veros, priscaeques originis, inter subjectos Se numerare; et eorum quoque idiomate [note: 9] exprimi Biblia et Catechesin, Psalmos que ac Cantiunculas Ecclesiasticas curasse. Hos autem nullis aliis misceri, nisi gentilibus, nullaque alia nosse connubia. Nec hic finis Clementissimae Serenissimi ELECTORIS benevolentiae. ostendi namque nonnulla jussit Naturae deliciarum curiosis non ingrata:

in quibus Conchulae erant, unde Argentum purum excreverat. Hinc sermo de Fossilibus ortus, deque Ferri in Cuprum mutatione, illiusque rei in soleis equinis aliisque Schmoelnitzii, [note: 10] non minus atque Neosolii in Hungaria satis frequentibus documentis. Ampla hic mihi de Goslariensibus Fodinis disserendi praebita materia; subjiciebam, notatum mihi, posse et illic, si rem recte intelligerent Metallurgi istic, instituerentve, eodem modo AEs colligi, quod in corrupti Ferri locum succederet: multa etiam alia de durissimis Silicibus brevi temporis spatio emolliendis adferebam, quorum mihi in Hungaricis Fodinis usum non innutilem fore augurabar. Tum et mentionem [note: 11] facienti de Lapidibus illis superius memoraris, ac certa serie inter Magdeburgum et Brandeburgum dispositis, quos ego, monumenta fuisse sepulcralia, me dicebam existimare, ibi tum respondebat elegantissimae curiositatis Princeps: in Holsatia quondam effodi se curasse id genus Lapides, quibus alii transversim incumbebant; ea mente atque suspicione, inventurum se aliquid ossium Giganteorum; at nil reperisse, nisi Numismata quaedam vetera: de quibus ulterius inquirere tunc non licuit, intervenientibus, qui sermonem abrumpere cogebant, nec post simili se occasione offerente.

Sexto dein Februarii die, qui Serenissimo ELECTORI erat natalis, quanquam mihi improvisus, uti tamen munusculum grati, ac deditissimi animi indicium Serenissimo ELECTORI offerrem, perpulit. Raptim itaque Carmen vernaculo idiomate conscriptum, floribus plurimis elegantissimis Sinensibus, artis et colorum perelegantium in mappae formam dispositis exornavi, ELECTORI que una cum sincerissimo vitae longioris voto obtuli. Gratum sibi et officium esse et munus meum testatus ELECTOR cum insigni me favoris sui demonstratione excepit, dimisitque; praecepitque suis, ut quicquid Berolini in Bibliotheca ac Cimeliarchio suo esset elegantiarum, mihi ostenderent, atque literas suae voluntatis indices ad horum Praefectos darent. Carmen autem hoc erat:

Grootmaghtigst Vorst, Wiens Roem en dapp're Helden-daden
De Lucht van Oost tot West, van Zuid tot Noord vervult;
Wiens onverschrokke Moet gansch Duitsland sig verschuldt;

Dum interim partntur, quasdixi, literae, PRINCIPEM eo salutatum ELECTORALEM, cui Fortuita mea inscripseram, quique pridie Berolino, ut Serenissimo PATRI felicem hunc natalem gratularetur, Potsdamum advenerat. Paucis autem ante diebus LUDOVICUM Marchionem salutaveram, Fortuitaque Ei mea abtuleram.

[note: 12] Accepta igitur ad Cl. V. HENDREICHIUM Bibliothecae Praefectum epistola, quae voluntatem ei Serenissimi ELECTORIS significabat, insignem videre contigit Bibliothecam, mole quidem et copia librorum Guelferbytensi inferiorem, at peregregiis libris instructissimam. Erant in ea praeter alios scriptos complures,

[note: 13] et insignem Arabicorum Orientalium que Librorum copiam, duo Codices, quorum alter Graecus, duobus voluminibus, Novum Testamentum complectebatur, absque Accentuum Notis perscriptus: alter Versionem continebat Latinam Vulgatam Antiquissimam, quo se magnus noster ERASMUS plurimo cum fructu usum, bis sua manu annotaverat. Erant et alii Sacri Libri ab tempore CAROLI M. gemmis auroque exornati: tum et Chemicus, picturis iconicis admirabiliter elegans. Ego, ne nil inde in publicum usum proficerem, FLORUM ms. quo et LIPSIUS olim usum se testatur, cum Tua nupera V. Cl. editione, nec omnino frustra, contuli. Nolo hic Mensam picturis elaboratissimis excultam, spectatuque dignissimam; nolo alia id genus plura, tanto digna PRINCIPE eimelia referre. Transibo ad Numismata, quae ex omni metalio vidi exquisitissima. Et Palatinos quidem Nummos, qui testamento CAROLI, Electoris Palatini, auxere Serenissimi Electoris BRANDEBURGICI gazam, ex parte optima BEGERUS quidem edidit, Vir eruditissimus et harum deliciarum intelligentissimus. Caeteros vero, quos jam antea magno numero Serenissimus ELECTOR sibi comparaverat, inprimis Consulares eximios; [note: 4] quibus et ego plures quam ducentos, e sex septemve millibus selectos, addidi; et in his unicum illum, quantum hactenus [note: 15] audire ac discere licuit, TRAJANUM, cum inscriptione, in imitatoris HADRIANI nummo ab illustri Viro, Ezechiele SPANHEMIO inprimis laudata: LOCUPLETATORI ORBIS TERRARUM; adscripta VI. Cos nota in altero latere: Hos, inquam, descriptos ari que incisos ab eodem praeclaro Viro cum luculento Commentario post illa licebit exspectare. Perlustratis Numismatibus aperta est Cimeliotheca: in qua aliquot signa videre licuit antiqua perpulcra, interque illa, majore sui parte, qua furibus Hortorum Custos minari solebat, amputata Priapus, quanquam sub brachio, in corbe, tria quatuor ve teneret Veretilla; aderat subjecta, elegans sane et nemini noa placitura inscriptio Graeca: [gap: Greek word(s)] . Erat et Sigillum inter Vasa multa antiqua, cui inscriptum: P. NONIUS PRIMUS. [note: 16] item elegantia duo Coss. Romanorum signa: itemque Clivis, aut in proximo ibi agro, repertae e Marmore imagines duae, Ducis. alieujus, vel Caesaris, et Vxoris; quas Serenissimus

ELECTOR maximi faciebat. Ostensus et e Ferro singulari arte effictus ipse Serenissimus ELECTOR in equo. nec non Gemmae erant antiquae quamplurimae: tum et alia Artis Naturaeque Specimina notabilia. Ac inter Artis opera insignis erat Mathematicorum Instrumentorum copia; nonnullaque praeclare ex Ebore efficta, tornoque elaborata. Hinc multa cum animi voluptate abeuntem ipsa urbs Berolini mirifice delectavit, sola ex omni, quas transieram, Urbium numero largioribus plateis, aedibus magnificis, interlabente fluvio, ad Hollandicum nitorem splendidissime exculta. quin et mores alii Civium, alia vivendi ratio, multoque humanior usus, ita ut semi-Batavam facile agnosceres. Multam ibi humanitatem expertus sum, et inprimis excellentissimi et perillustris Baronis de KNIPHAUSEN, Serenissimo ELECTORI a Consiliis Secretioribus, et Camerae Praesidis; Domini STILLII, a Consiliis Aulae, Domini Martini WILLICHII, Comitis Archiatrorum; aliorumque Virorum complurium excellentium sensi obviam benevolentiam: quorum Virorum candor et integritas animum meum saepissime reficiebant restituebantque. Praeter hos et KUNKELII, Viri in Chemicis exercitatissimi, Vitrique Rubri pellucidi invento percelebris, pergrata fuit comitas, qui mihi multa, domi suae, ingenii studiique sui ostendit documenta. Nam ut de elegantissimo illo Vitro nihil dicam, exhibuit et aliud ad instar marmoris varium, Tabellasque gypso expressas, efficta etiam nativa Mineralia, Argentumque veluti e saxo nativum, tam vero similiter in fila ductum, ut genuinum etiam mihi videretur. Ad haec, quae ad Chemiam proprie spectant, Mercurium Lunae, sive Argentum vivum ex Argento extractum videre illic contigit. Et hinc orta inter nos disputatio de Lapidis Philosophici vera confectione, quae quidem aliis forsan videbitur ridicula, nonnullis autem non adeo improbanda. Ajebat enim Vir harum rerum indagator sagacissimus et indefessus, Aurum se in tria sua reduxisse principia, quae quidem Mercurium statuebat, Salem et Terram, e quibus cum bina conjungeret, nihil se effecisse: sin cuncta adunasset, Aurum se recepisse purissimum, quale ante fuerat: unde colligebat, nulla alia esse, unde illud constitueretur. Huic quidem, quod ad Auri vulgaris compositionem non multum refragatus;

quod ad Mercurii Philosophici intellectum, eodem illum, atque alios, in errore versari respondi, qui currentem Mercurium quaerunt corporeum, cum Philosophicus merus sit Spiritus, [note: 17] de quo me fusius et egisse jam publice, et cum favente volenteque Numine post pluribus acturum subjeci. quin et his incitatus experiri statui, quod jam tenere me putabam: et profecto ita, quae conatus sum, ex voto successere, ut, nisi me certa fiducia, quovis loco facultatem operi manum ultimam adhibendi non defuturam, decepisset, absoluturum me illic totum opus fuisse, etiam nunc credam. sed quod discedendi tempus aderat, jam ferme peracti Lapidis materiam in plateam projeci, cujus facti velut ultrix Fortuna nunquam deinde reparandi erroris occasionem voluit concedere. Sed his omissis, quae aliis incredibilia occurrent, ad Serenissimum ELECTOREM revertendum est: cui Potsdamum reversus et gratias egi quam potui exquisitissimas, et, quid vidissem, exposui. Paucis autem diebus istic loci adhuc retinebar, valedicere ELECTORI Serenissimo et Viennam discedere percupidus.

Non fraudabo hic interim loci sua laude vere Nobilem Virum, Dominum Dodonem, Baronem de KNIPHAUSEN, quem memoravi paullo ante, in quo non modo eximiam Naturae Arcanorum, et interioris Sapientiae cognitionem; sed et animum sublimem, generosum, et natalium splendore dignissimum eo magis suspexi atque exosculatus sum, quo ab consuetis Aulae vitiis erat remotior, integritatisque et bonarum omnium Artium cultor fautorque absque ullo ostentationis fuco sincerior atque incorruptior. Hic enim non Clivis modo ante, sed et nunc temporis hic locorum omni me benevolentiae et humanitatis genere prosecutus ita comitatem suam, solitamque erga Bonos omnes facilitatem, dignitatis morumque gravitate temperavit, ut mihi PRINCIPIS sui virtutes animi quamproxime videretur aemulari. Certe eruditiorem sermonem cum de Theologia, tum de Chemia vix alibi audivi, quam quem laudatissimus hic Vir mecum aliquando habuit; at illum hic referre nec animus, nec tempus est. Et huic quidem Fossilia quaedam ab Amicis accepta, vel e Fodinis a me allata, non incuriosa, levidense grati animi munusculum obtuli: uti et expertissimo Chemico, Doctori THEUERLIN, Vitrioli albi nativi clarique, uti et viridis

pellucidi perinsignis, atque item coerulei Gostariensis aliquantulum, a quo et nonnulla didici, quae quidem etiam nunc prosunt.

[note: 18] Nec oblivisci fas est Nobilis Poloni, Bonaventurae KURNATOVII, [note: 19] cujus humanitati singulari, quod multa, quae ad Polonorum mores spectant, didicerim, acceptum fero. Narrabat [note: 20] Ille inter caeteros, quos caedebamus, sermones: NEC REGEM nec Reginam, nec, dum Pater viveret, REGIS Liberos, Nobilia praedia coemere posse. cavisse id sancita lege Nobilitatem, ne qua Libertati suae fraus fieret, coemtis, a REGE, Nobilium agris ac praediis, atque ita Nobilitatis potentia deminuta, REGIS aucta. violari tamen nonnunquam legem hanc dolo, per speciem impensarum quarundam [note: 21] necessariarum. sed nec Extero id licere, cui neque ad Polonicae Nobilitatis dignitatem consortiumve aditus sit, etiamsi Nobilem Polonam duxerit: hanc enim Extero, quantumvis Nobili, nubentem, et Nobilitatis Polonicae amittere praerogativas, et jus Dotis, cujus dandae negandaeve liberum [note: 22] tum proximis Agnatis est arbitrium. Polonicae namque Nobilitatis decus nec gratia REGUM, nec opum magnitudine, nec splendore natalium Extero acquiri, sed solis fortibus factis, adeoque praeclaris in Remp. meritis. quod si quid contra has Leges REX ausit; vel minimae conditionis atque potentiae Nobili jus esse obsistendi, seque opponendi; sicut et in Comitiis id pluries evenire compertum est, ubi vel unicus, a quacunque Provincia, Delegatus, si quid [note: 23] displicuerit, omnia Acta intercedendo, sive, ut illi vocant, [note: 24] protestando, irrita facit et vana. In ipsa vero Nobilitate graduum vix ullum discrimen esse: quin, in tota Polonia, unum tantum Marchionem reperiri, quatuorque solum Comites: [note: 25] Et hinc elatum cunctis Nobilibus animum; non servire se REGI, sed, Reip. cum REGE, dictitantibus, sive Belli res, sive Pacis negotium fuerit. nec obstare paupertatem hisce, quae vocant, Privilegiis. quin [note: 26] et esse REGUM sanguine ortos, qui ipsi agros colant, Frumentum in foro cuivis divendant: ita se a Principe FEDROFIO aliquando avenam emisse, qui ab origine ultima sanguinis Principum Veterum Lithuaniae erat: et alium minorum

gentium Nobilem, sed divitem, longe Nobilioris alterius opera ad regendos currus usum.

Interea, dum hic haereo, jubet mihi Serenissimus ELECTOR, quod omnium harum rerum me avidissimum sciebat, Lapides tres ostendi, politos et perelegantes, qui e ligno in lapidem mutati fuerant. memineram, me et Amstelaedami, lagenulam vinariam viticibus intextam vidisse, cujus ea pars dimidia, quae aquae imposita cum vino fuerat, in lapidem induruerat, altera pristinam naturam mollitiemque obtinebat, multaque apud Virginem tum temporis, insignis ingenii et morum elegantiae, Catharinam QUESTIERS alia id genus multa: tum et, [note: 28] cum in Austria ante hos annos XXVII. essem, de Fonte quodam Hungariae inaudisse, qui cuncta in lapides mutaret: et quia tum sermo inter proximos ea de re caedebatur liberalior, memorabatur, [note: 29] nescio quis, PRINCEPS (nam nomen excidit) omnes humani corporis partes, etiam intestinas, in saxum induratas, possidere: Ego vero, Comitem Nicolaum SERINIUM, Heroa illum decantatissimum, mihi retulisse, subjiciebam, cum et Ipse in suo mihi Cimeliarchio istiusmodi Naturae delicias, inter alia quamplurima Artis et Naturae Miracula [note: 30] ostenderet, de quodam Croatiae rivo, qui sibi ipse pontes fabricaret, sensim sensimque ripas incrustando, crustasque eas adaugendo, donec assiduo incremento illarum contiguitas ad alteram ripam semet produceret, sic ut et usum pontium saepe praestarent, verum onere nimio pressae conciderent, et in rivum corruerent.

Gratiis tandem ex more debitoque submisse actis, rogare exemplum ausus sum picturae, quam in Triclinio quodam illic videram; et Serenissimus ELECTOR, pro solita sua clementia, liberalissime, suis Se mandaturum, respondit, ut ejus compos fierem. Erat ei nemini intellecta, quia Chemica; atque hoc [note: 31] illius argumentum: Hercules effictus, populo coronatus, erat cum Mercurio, tanquam ultimo adversario, depugnans, prostrata jam Venere, cui suus aderat filiolus mellitulus, sed tristiculus, Cupido: Mars Veneri itidem devictus, et torvo adhuc vultu Herculem respiciens, armataque ense dextra, adjacebat: Neptuno porro et ipsi dejecto ventrem Hercules sinistro premebat pede, et hinc, velut exanimis, cum projecta

ad latus lagena, unde vinum rubrum ad instar sanguinis effluxerat. Aderat e coelo Pallas, Herculi VICTORI lauream porrigens. Quanquam vero exemplum picturae illius necdum obtinuerim, curabo tamen per Amicos, ut nanciscar; [note: 32] una cum Priapi, cujus supra facta mentio, delineatione.

Potsdamum ipsum quod attinet, oppidulum est haud magni precii; at Palatium Serenissimi ELECTORIS eximium est et magnificentissimum, elegantissimeque exornatum excultumque: ita ut cum praestantissimis Germaniae comparari facile possit. Situs ad Havelam flumen est amoenissimus; mons ad latus, in quo vineta nonnulla, et inclusae ferae; tum porro silvae frondosae: ab altero latere spatiosi campi et ulterius colles, in quos e Palatio peramoenus prospectus est. in proximis Silvis magna, praeter alias feras, copia est vulpium; et hinc ex iis captis [note: 33] voluptas non ingrata spectantibus, cum in area interiore Palatii, ex parte linteis obsepta, ad ducentas saepe e caveis emissae, dum fugere volunt, reticulis exceptae in altum jaciuntur, atque ita bis terque circumvolutae humi, non quidem exanimes, verum stupefactae, decidunt; mox recreatis paullulum viribus iterum in cursu excipiuntur, donec tandem omnes defectae viribus et animis corruant, atque exinde interficiantur. Hic enim ludi finis est.

Tandem denique valedicendi facultate praebita, Serenissimo ELECTORI postremas gratias egi, quas debui, votisque omnibus felicitatem perpetuam apprecatus ab OPTIMO PRINCIPE benevole dimissus sum: qui mihi CCL. Imperiales, pro Nummis Ipsi donatis allatisque, numerari jussit. Potsdamo discedens Berolinum me contuli, ibidemque PRINCIPI ELECTORALI officia mea inter valedicendum offerens, donum LX. Imperialium, xenium propempticum, in Ipsius Serenitatis memoriam, cum felicis itineris apprecatione retuli. Infelicissimo vero Principi LUDOVICO, quod tum forte abesset, per literas vere ultimum Vale dixi: eodemque coram officio Amicis meis, inprimis DANKELMANNIS Fratribus, praestito, postridie ducens per Saxoniam et Bojohaemiam iter ingressus, Viennam versus profectus sum. [gap: Greek word(s)] . Vale Vir Celeberrime. dabam Berolini A. D. Kal. Martii, anni a N. C. CIC. ICC. LXXXVII.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam II.

1. Cum elegantibus nonnullis Nummis antiquis.] Hi sane omnes, quos recenset, rarissimi sunt. HOSTILIANI illi ex aere nummo non abludit ille apud FOYVAILANTIUM in Numism. Colon. P. II. p. m. 208. ubi legitur in adversa facie: [gap: Greek word(s)] KECAP. Caput HOSTILIANI nudum. in aversa facie: [gap: Greek word(s)] . i. e. [gap: Greek word(s)] . in area notae S. C et [gap: Greek letter] . E. mulier turrita insidens rupibus in templo tetrastylo, pro pedibus fluvius emergens: notans Genium metropolis firmissime munitae ad clivum montis Silpii, ex cujus imo emergit Orontes fluvius. Adde HARDVIN. Num. Ant. Illustr. p. m. 53. 54. in TOLLII nummo [gap: Greek word(s)] MHTPOK. posset legi forsan [gap: Greek word(s)] . Obiter autem monendus est Lectorin Cimeliarchio Electorali nummos, quos TOLLIUS hic ait se intulisse, non omnes reperiri. Nummus qui Venerem et Psittacum refert, areus est, non aureus; nec psittacum, sed columbam refert. GORDIANI ille cum epigraphe COL. PTOLEM. Non hujus, sed ELAGABALI videtur. VABALLATHUS in aversa parte non GALLIENUM sed AVRELIANUM praefert. Horum vero Nummorum figuras nobis in Thesaur. Elect Brand. T. II. delineabit doctissimus Laur. Begerus, ex cujus ad me humanissimis literis haec didici.

2. Binos Argenteos, quibus Aurum ita infusum, et seqq.] Ipse TOLLIUS suorum hic verborum sit clarior Interpres in Manuduct. Ad Cael. Chem. p. 10. ubi ait: "Fiat Regulas (scilicet Antimonii stellatus) Martialis, Solaris vel Lunaris: et alterutrius particulam in nummum candentem, supposita laevi testula, injice, Solaris in Argenteum, Lunaris in Cupreum. Exhalabit Antimonium, et si Solarem injeceris, Aurum elegantissimo Saturo colore rubeo totum nummum Argenteum obducet, partemque intus tinget, totumque nummum penetrabit: quod ipsum accidet, excepto colore, si Lunari usus fueris Regulo. Nam et tum utraque ex parte transiisse Argentum Monetam Cupream videbis, seque ostentare. Quod si vero nummus Argenteus, cui Solaris Regulus impositus est, ita in testula collocetur, ut alter eum parvo interstitio discretus tegat, nec cinis illabi possit, superior aureo colore ab exhalante, cum Antimonio, Auro volatili obducetur: qua ratione ad multo efficacius Aurum Potabile vulgi perveniri potest, et verum illud Philosophorum intelligi. Hujus ego utriusque generis binos Nummos elegantissimos Amicis hic pluribus ostendi: et, cum in Italiam tenderem,

3. Cervina Calvaria cum Cornibus.] Talia plurima passim reperiuntur in Museis Principum. Sic Oliger JACOBAEUS Musei Danici Regii I. 3. p. 5. in Figuris Tab. IV. num. 1. 2. 3. exhibet tria ejus notae, ut TOLLII conjectura de Venatorio hac in re dolo non omnino sit vana; sed et ipsi Cervi saepe cornua tenerioribus arboribus intrudendo abrumpunt.

4. Pinacotheca Augustissimi CAESARIS Bohemica. Vide Epistolam III. in medio circa num.

5. Rerum omnium antiquarum et elegantium Amator summus.] imo et rerum Naturalium, Curiosarum, Rariorum, Animantium. neque haec dicuntur per morem adulatoriae [gap: Greek word(s)] aut aulicae artis blandiendi Magnatibus, sed ex vero. Ita in Eph. N. C. Dec. II. An. 5. 1687. Obs 1. per Archiatrum suum Christianum MENTZELIUM cum Medicis communicavit, Vulnus ventriculi ultra undecim annos apertum, superstite Viro; quod Ipse exploraverat suis oculis. Obs. 2. retulit, de stagno Quasturae Insterburgensis, prope oppidum Kauten, in Borussia, alternis trienniis sponte piscoso et frugifero. Idem jussit, Obs. 3. Alces monstrosum partum delineari et perscribi. Sic seq. Ann. 6. Obs. 1. ipse reperit Aetiten siliceum, rarum, cum exercitum per Holsatiam duceret: Obs. 2. invenit Chelonitidem, eodem in itinere: quorum lapidum figuras ibi vide. Talia in vita privata et familiari Maximi PRINCIPIS potius commemorari decuisset, quam laudabile hoc studium silentio transire, aut narrare loco ejus, quibus cibis lubentius vesci sit solitus, aliaque ejus notae, nec cognoscendi voluptate jucunda, nec exemplo necessaria.

6. Inscriptiones.] Eae sine dubio erunt Gothicae; miror autem eas needum a patriarum Antiquarum amante aliquo Viro Docto descriptas accurate et illustratas.

7 Regi suo baculum impegisse, etcc.] Non abludit hoc a C. Laelii ad Syphacem Legati stratagemate, qui quosdam ex Tribunis et Centurionibus, per speciem servitutis ac ministerii, Exploratores secum duxerat, ex quibus L. Statorium, quia saepius in eisdem castris fuerat, quidam ex Hostibus videbantur agnoscere: occultandae itaque conditionis ejus caussa, baculo, ut servum, castigavit, narrante FRONTIN. de Stratag. I. 1. § 3. Idem, in exploranda Canischa, imitatus stratagema nostro aevo narratur Heros Nicolaus SERINIUS. Porro quod narrat TOLLIUS, Vandalis istis esse Regem Gentilem, in eo conveniunt cum Curlandis Rusticis, apud quos etiam nunc supersunt Reguli, quorum Majores ante. Germanorum adventum

Lettis imperarunt. Rosin. LENTIL. in Memorabil. Curlandiae, inter Eph, N C. Append. Dec II. An. x. sive 1692. p. 119.

8. Nec contentiosum] Unde TOLLIUS hoc acceperit, quaero. Puto, cum non satis assecutum fuisse vim vocis Germanicae, quae est tabelhaft. Sic enim in Tesstimoniis publicis honestiortus, nostratibus: Geburts-brieffen/ quae isto in tractu, et in Vestofalia, pro more, illis, qui ad opificia discenda assumuntur, aliisve petentibus dari solent, saepius ipse insertum et additum legi. dasz es von teinen Wenden noch tabelhaften Leuten herkommen: quae significant: [gap: Greek word(s)] non esse a Vandalis oriundum, nec ex ea gente, quae opprobrio esse possit. Vestigia haec sunt prisci Germanorum odii, quo subactos Vandalos prosequebantur: eodem modo, ut Slavi alias gentile nomen, in servi et abjecti mancipii cujusvis nomen transiit.

9. Eorum quoque idiomate etcc.] Hoc enim Borussorum Veterum diversissimum est a Germanico, quo utuntur alias caeteri incolae.

10. Schmoelnitzii, etcc.] Vide de hac metamorphosi dicta Epistola I. et in Annot num. 13. et Epist V. ibique Annot. num. 60.

12. HENDREICHIUM Bibliothecae Praefectum.] TOLLIUS saepe nomina Germanorum Gentilia mirifice scripserat, quae passim suae veritati restitui. sane Electoralis Bibliotheca Praefectus est Christophorus HENDREICHIUS, V. Cl. qui anno 1687. dabat Notitiam Bibliothecae Electoralis, Berolini, ex cujus dedicatione, quam solam habeo, disco in ea mss, Codices, variis Europae, Asiae, Africae Linguis, 1618. pictos sive penicillo, sive caelo, 115. junctim Volumina numerari circiter 20600. si libros spectes, exhiberi posse 90000. Atque utinam Vir hic optimus potuisset nobis dare, quas minabatur specimine edito Pandectas Brandeburgicas!

13. Orientalium Librorum:] maxime Sinensium: et quidem non ad solam inutilem pompam, verum et usum. Nota sunt eruditissima scripta et opera Virorum in hoc studio admirandae industriae Andreae MULLERI et Christian. MENTZELII.

14 Quibus et ego plures, quam ducentos, et seqq.] Inter hos mihi saepe TOLLIUS narravit, eximios maxime fuisse, aureum JVLII CAESARIS DICTATORIS, cum HIRTII in aversa parte epigraphe; AEMILIANVM ex are, Trietem que priscae Reipublicae antiquissimum; item binos, nescio jam quos, ab Amplissimo CUPERO sibi quondam donatos.

15. TRAJANVM.] Maximi semper solebat facere et aestimare TOLLIUS hunc Nummum, quem ipsi Fors Fortuna in Gallia per Rusticum obtulerat, integerrimum, pulcerrimum, majoris moduli, aereum, rarissimae, et, absque ulla falsi suspicione, nobilissimae Inscriptionis. memini, ducentos

unciales saepe voluisse huic Nummo imputare TOLLIUM; ajebat enim Sibi Illustrem SPANHEMIUM, Principem in hac eruditione Virum, Clivis aliquando confessum esse, unicum hunc nummum, ab omni fraudis fuspicione alienissimum, sibi hactenus ejus commatis visum: certe nullum aliud, vel in Cimeliarchiis Principum, vel in impressis Nummariorum libris exstare exemplum novi. Aversa Nummi pars; nam et ipse Nummum non semel jucundo spectaculo perlustravi cum TOLLIO Nostro adhuc possessore; non, quam nunc Sibi Magni Reges praecipuam gloriam ducere solent, VASTATORI, aut EVERSOR I; verum LOCVPLETATORI ORBIS TERRARVM consecrata Senatus Consulto erat, addito consueto laudatissimae Liberalitatis Symbolo: quod, una cum hac ipsa inscriptione, in rarissimo item HADRIANI Successoris Nummo exstat, et praeter caeteros ab eruditissimo Job. VAILLANTIO cum literato Orbe communicatum est: verba ejus, ex libro de Numism. Impp. Rom. aereis Romanis, in Hadriano, in ordine literae L. p. m. 66. ed. 1. haec accipe: "LOCVPLETATORI. ORBIS. TERRARVM. Imperator togatus sedens in substructione, ante quem figura muliebris effundit e. cornu Copiae pecuniam, quam duae figurae, in imo sitae, excipiunt sinu. Hic nummus primi moduli apud Fabr. CHIARI Romae inter praestantissimos et rarissimos recensetur." haec Ille. hoc autem HADRIANI nummo confirmatus Vir idem Illustris, Ezechiel SPANHEMIUS, in consummatissimo de Vs. Et Praest. Numism Commentario, Diss. IX. p. m. 812. AUSONII locum, in Gratiar actione ad GRATIANUM Imp. sub finem, ed. TOLLIANAE p. m. 730. ubi de Liberalitate TRAJANI agit, cum eaque GRATIAN munificentiam comparat, corrigere ita tentavit, ut "vel HADRIANUM pro TRAJANO omnino reponeret, vel inter AUSONII [gap: Greek word(s)] hoc referret." at audiamus AUSONIUM: Neque vero unum aliquod bonum, ait ad GRATIANUM, uno die praestas; sed in indulgentias saeculares per singula horarum momenta multiplicas. vel illud unum cujusmodi est, de CONDONATIS RESIDVIS TRIBVTORVM? quod Tu quam cumulata bonitate fecisti ? Quis unquam Imperatorum hoc Provinciis suis aut uberiore indulgentia dedit, aut certiore securitate prospexit, aut prudentia consultiore munivit ? Fecerat et TRAJANVS olim: sed partibus retentis, non habebat tantam oblectationem concessi debiti portio, quanta suberat amaritudo servati. Illustris SPANHEMIUS l. l. p. m. 815 subjicit: "Digna utique Munificentia Romano PRINCIPE, seu Parente Publico, et vel quo nomine LCVPLETATOR ORBIS TERRARVM dici merito potuit HADRIANVS, prout in antiquo Nummo vocatur." ita Ille. verum TRAJANI nummum hac inscriptione Vir Illustris tum necdum viderat. Sine lubio vero is in illius TRAJANI Liberalitatis memoriam cusus fuit, quippe quae ad universas Populi Romani Provincias, sive Orbem Terrarum, ut tum loquebantur, pertigerit. Utautem omnis alienae gloriae invidentissimus obscurator HADRIANVS fuit, et ambitiosissimus

interversor; ita et Paternae laudis monumenta, vel nomen suum substituendo, vel imitando, vel diruendo, vel supprimendo et obliterando obterere conatus est: cujus animi nimium sane jejuni pravique luculentissimum indicium est Pons ille magnificentissimus TRAJANI Danubianus, quem HADRIANUS, praecludendum ad Romanas per hunc Pontem Provincias aditum praetexens, vixdum absolutum dirui jussit. Adeoque et Nummus similis TRAJANI ab HADRIANO ad exemplum cusus est Decessoris: unde etiam non inepta conjectura duci potest, eundem HADRIANVM in RELIQVIS etiam VETERIBVS CONDONATIS aut ABOLITIS, quem nummum depingit SPANHEMIUS l. l. p. 811. aemulatum esse TRAJANI Liberalitatem, suppressis, qui forte hujus argumenti, TRAJANI nummis, aut etiam longa temporis injuria perditis; cum tam insignis nummi nostri, de quo agimus, unicum nunc in Orbe Terrarum exstare videatur specimen: quod autem uni accidit, id pluribus evenisse, non adeo a verisimilitudine alienum remotumve est. Haec quidem mea TOILII que nostri fuit sententia. Cl. BEGERO, ut ex Ejus ad me literis hoc addam, Numisma hoc genuinum non videtur, quod aversa pars HADRIANO debeatur.

16. Duo Coss. Romanorum Signa. At Cl. BEGERUS ad me scribit, se haec non vidisse, adeoque forsan Cl. TOLLIUM hoc nomine alia quaedam designavisse: item ait, Imagines Conjugum Clivis allatas, non ex marmore, sed opere figulino esse, et in Clypeis prostare.

17. Me fusius et egisse jam publice.] scilicet in Sapientia Insan. p. 21. et 28. Caetera, quae promittit, forsan erunt per mortem Auctoris cum caeteris destinatis sufflaminata. ne quid dissimulem, sentio haec aenigmata Chymica esse sexcenties obscuriora numeris Pythagoraeis, ideis Platonicis, nugis Gnosticorum; quare semper meo TOLLIO, cum viveret, Auctor fui, ne blandiretur amabili ipse infaniae. profecto, si usquam, certe hic

Si tamen Alchymistarum Mysteria propius nosse desideramus, ea perspicue explicabit, sic fas est credere, Petrus Johannes FABER, in Tract. ad Ser. Duc. Hols. FRIDERICUM, de rebus Chymicis, ex Museo Gabr. CLAUDERI, in Append. Eph, N. C. Dec. II. An. 8. sive 1690. p. 73-121.

18. KURNATOVII.] Hanc malui Latinam inflexionem, quam quae [gap: Greek word(s)] SKY exprimit, ut vulgo fieri video. mihi placet sequi SARBIEVIUM, Polonum, qui nomen suum SARBIEWSKY ita flectit Latine. idem itaque in Aliis, licebit ejusdem notae, in quibus scilicet commode fieri potest, atque ex KURNATOWSKY facere KURNATOVIUM.

19. Ad Polonorum mores.] Quoniam TOLLIUS Noster curiositate eleganti non indignum putavit, ista minus nota Nostratibus annotare, nec venustae urbanitatis Lector indignabitur, si et ipse minus nota plura huc congessero. Sic a. Peregrinis nullus ad munia et honores Sacros Profanosve est aditus; quod confirmatum in Comitiis Jedlimensibus et Warsaviensibus, FREDRO de Gest. Polon. sub. Henr. p. 81. PIASEC. ad an. 1598. p. 186. JANUSSOV. Constitut. III. 5. [gap: Greek word(s)] . Item nec Civibus Urbium, HARTKNOCH. de Rep. Pol. II. 1. p. 227. [gap: Greek word(s)] . nec Spuriis indigenarum Nobilium. hinc atrocissima injuria, Nobilem legitimo toro natum Meretricis Filium, aut Matrem ejus Meretricem traduci: poena est LX. marcae grossorum, addita hac solenni publica palinodia: Id quod sum locutus, mentitus sum sicut canis. Joh. HERBURT. de FULSTIN. Statut. Regn. Pol. p. 274. tit. Nobilitas. [gap: Greek word(s)] . nec Nobilibus, qui Bona Terrestria, quae vocant, non possident: [gap: Greek word(s)] . nec ad Satrapiae dignitates superiores admittitur, nisi quieo ipso in Tractu Bona Terrestria possidet. CROMER. de Orig. et Reb. Gest. Polon. lib. XIII p... [gap: Greek word(s)] . Soli Nobiles Bona Terrestria, sive Villas, Praedia, Agros extra Urbes possidere possunt. Constit. JOHANNIS ALBERTI an. 1496. SIGISMUNDI Senioris an. 1538. SIGISMUNDI AUGUSTI an. 1550. ap. JANUSSOV. l. l. VIII. 2. p. 103. [gap: Greek word(s)] . hinc nec Plebeji, nec Collegia, nec Communitates in urbibus Poloniae et Lithuaniae, aut hereditatis aut hypothecae jure, talia bona acquirere possunt; si tamen ea sibi comparent, eo ipso jacturam eorum faciunt. Const. an. 1611. ibid. p. 14. Diar. Comit. ad diem 28. Martii an. 1538. Cracovia tamen, Vilna, Leopolis, Urbes Principes, per specialia privilegia, Bona Terrestria acquirere, Comitiis interesse, symbolas suas conferre possunt. Const. ann. 1611. 1676. ap. HERB. p. 29. item Indigenae Prussici; Prussiae hinc Civitates majores in Electione REGIS pari cum caeteris Ordinibus jure utuntur: Ad Comitia autem Generalia non mittunt Delegatos, quia extra Prussiam de sua Rep. consultari nolunt. Pact. Incorp. ib. p. 15. 16. Privil. SIGISM. I. an. 1530. PIASEC. ad an. 1632. HARTKN. l. l. II. 5. p. 610. [gap: Greek word(s)] . Nobilem censeri, qui Patre Nobili, Matre populari natus sit, si nobiliter vixerint Parentes, colligitur ex HERBURT. l. l. 274 [gap: Greek word(s)] . Honorum titulos ab externis Principibus sibi collatos Poloni aspernantur. FREDRO l. l. p 75. et seq. HARTKN. l. l II. 5. p. 578. et seqq. [gap: Greek word(s)] . ne quidem Caussae patronus ex plebe ad caussam orandam in Judiciis Terrestribus et summi Tribunalis admittitur, sed tantum in Judiciis, quae vocantur post Curiam. ex Matthia DOBRAKIO, HARTKN l. l p. 605. [gap: Greek word(s)] . Nobilitas per semet ipsa, omnis, admissis etiam non possessionatis, ut vocant, sine Delegatis Provincialibus, in Campo Electorali Regem elegit. [gap: Greek word(s)] . Nobiles in suos Rusticos, quos Kmethones et Clophos vocant, absolutum imperium habent et jus vitae ac necis. FREDRO Fragm. Polit. num. 14. p. 297. frustra per leges servili et miserae turbae consulere volentibus Regibus, HERBURT. l. l. tit. Kmetho p. 252. et seq. maxime CASIMIRO M. ideo per ludibrium

Plebejorum et Rusticorum Rege dicto, PISTOR. in Corp. Scriptor, Polon. Tom. I. p. 119. graviter colonorum oppressionem, graves et quotidianos laniatus querente WARSEWIC de opt. Stat. Libert. p. 118. his ipsis verbis: vitam hi inogem et miseram ducunt, sine foro, sine judice, sine lege, addam et sine Rege et Religione aliquando, cum pecudum more etiam diebus sacris laborare cogantur. v. Improlis Possesseris Bona a morte Rex jure Caducitatis non potest alteri conferre, si Cognati usque ad gradum octavum inclusive supersint, qui tum heredes fiunt Constit. SIGISM III. an. 1588. ap. HERBURT. l. l. p. 458. [gap: Greek word(s)] . Sterilibus Nobilibus bona sua ante mortem alienare licet. Const. SIGISM. AUG. 1596. ap Paul. SZERBIC. Const, II. 8. p. 127. [gap: Greek word(s)] . Extranei in bonis Nobilium decedentis sine herede, bona Dominus fundi jure sibi vindicat. Const. an. 1588. ap. HERBURT. p. 458. [gap: Greek word(s)] . Nobiles possessionati jus fodinarum Salis et Metallorum in propriis fundis repertarum habent, non Rex. Const. STEPHANI R. an. 1570. l. l. p. 255. et 377. Statut. Lithuan. in Additamentis l. l. ad Cap. 3. art. 2. [gap: Greek word(s)] . Domus Nobilium in agris et urbibus asyli jus habent: itaque facinorosi in eas fuga elapsi ibidem arrestari possunt, non vi inde extrahi; sed jure repetiti extradi debent, ne sceleribus sit paratum perfugium. Const. an. 1588. p. 466. et an. 1611. p. 24 Stat. Lithuan. c. 3. art. 49. [gap: Greek word(s)] . Nobilis, criminis reus, nec a Judice, nec ab ipso Rege prehendi, in carcerem duci, aut bonis publicatis condemnari potest, nisi citatus et jure convictus. Const. CASIM. JAGELL. an. 1454. ap HERBURT. p. 279. et SZERBIC. l. l. II. 8. p. 227. [gap: Greek word(s)] . Nobilis, ad Privati delationem, etiam super perduellionis aut proditionis crimine, nisi actore certo, non punitur. Stat. Lith. c. 1. art 2. [gap: Greek word(s)] . Nobilis proscriptus aut capitis reus captus, a nullo Magistratu potest supplicio affici, sine Regia informatione. PIASEC. Chronic. p. 16. [gap: Greek word(s)] . Homicidii crimen exigua poena Nobiles luunt. audi et mirare ipsissima verba ex Constit. CASIMIRI M. Quamvis occidens hominem, secundum Dei et Legum sanctiones esset capitali poena plectendus; Nos tamen rigorem illum temperantes statuimus, quodoccidens Militem (i. e Nobilem) triginta marcas parentibus, pueris vel amicis solvere teneatur. ubi tacite impune transmittitur plebeji caedes. at an 1581. sancitum, ut si Nobilis Plebejum interficiat, itidem XXX. marcas solvat, quarum XV Domino interfecti et XV. uxori liberisque occisi dentur. ap. HERB. p. 372. [gap: Greek word(s)] . At caedes perpe trata intra mille passus ab eo loco, in quo Rex degit, capitalis est: non item, si Rex post caedem ante perpetratam, illuc loci accedat; tum enim homicida liberatur ordinaria multa pecuniaria; sed e contrario si tamen vulneratus lethali quem vulnere Rege praesente, et Rege digresso vulneratus demum moriatur, tum mortis est reus. Petrus Royzius MAUREUS, Alcagnicensis Hispanus, sed Regius in Polonia Consiliarius, Decision. Lithuan. I. num. 239. p. 23. ed. 1570. qui plura alia Polonis Lithuanis que in jure singularia habet. [gap: Greek word(s)] . Nobiles non pendunt tributum Poradlne dictum, ex

Const. LUDOVICI Hungari ap. JANUSSOV. lib IV. Privileg. p. 319. NEUGEBAUER. Hist. Pol. l. III. p. 204. et ex Const. SIGISM. II. JANUSSOV. l. l. [gap: Greek word(s)] . Nulla telonia solvunt Nobiles aut vectigalia de armentis, frumentis, caeterisve rebus venum exponendis ad alia loca avectis. ex plurimis Constit. 1569. 1576. 1587. 1588. ap. HERBURT. p 475. [gap: Greek word(s)] . Bona Nobilium libera sunt a stationibus militum, sive metatis, sub poena infamiae in transgressores redundatura. Const. SIGISM. III. an. 1588. l. l. p. 480. JOH. CASIMIRI an. 1650. [gap: Greek word(s)] . Rex ipse in itinere apud Nobiles nullas se habiturum stationes lege lata promisit. Const. an. 1374. et 1433. ap HERB. l. l. tit. Stationes p. 460. et seqq. [gap: Greek word(s)] . Nobilium quoque clientes, domestici, subjecti, cum propriis rebus iter facientes, nec telonia, nec foralia pendunt. Const. an. 1550. l. l. p. 3. [gap: Greek word(s)] . quod extensum quoque ad Borussos tam Nobiles, quam Plebejos, Poloniae aut adferentes, aut avehentes bona mercesque. Const. an. 1587. l. l. p. 375. [gap: Greek word(s)] . At si, urgente necessitate, in Comitiis Generalibus, unanimi consensu, ad certum tempus, Vectigalia imperentur, nemo ab iis pendendis excusatur. Constit. an. 1629 p. 18 an. 1631. p. 14. tit. Evecta: ap. HERB. [gap: Greek word(s)] . Recens creati Nobiles, sive Novi homines, ad dignitates et magistratus non provehuntur in tertiam usque progeniem, nec legationes obire possunt. vide Pacta Conventa JOH. III. Sunt autem Magistratus alii Majores, ordinis Senatorii, Archiepiscopi, Episcopi, Palatini, Castellani etc. alii singulorum Districtuum, ut Succamerarii, Capitanei, Judices, Subjudices, Notarii Terrestres et Castrenses, item horum omnium Vicarii etcc. item Abbatiae et Canonicatus solis Nobilibus patent, excepto cesto Canonicatuum numero pro Doctoribus Theol. Jur. et Med. qui Professores simul sunt. Const. JOH. ALBERTI et Aliorum RR. ap. HERB. p. 21. 25. 35. [gap: Greek word(s)] Novi Nobiles, praeter ordinarias Contributiones, quas per Comitia communi Ordinum consensu in Declarationibus Palatinatuum promissas pendit antiqua Nobilitas, extra ordinem insuper peculiares addere debent. V. Vniversales an. 1613. 1620. etcc. Unde apparet, Novitatem illic iniquis haberi conditionibus, nisi vel meritorum in Remp. magnitudine, vel adoptione in Optimatum antiquorum gentes et arma gentilitia, quasi deleatur et antiquae Nobilitati exaequetur, Const. 1676 l. l. p. 59. et seq. [gap: Greek word(s)] . Haec autem Nobilitas nova olim in Comitiis Generalibus a Rege et Ordinibus petebatur, et Ordinum consensu ac approbatione a Rege indulgebatur: at ex Const. SIGISMUNDI III. an. 1601. 1617. Candidatus eum honorem prius in praecedentibus Comitiolis petere debet, et insuper debet in Generalibus Comitiis a Nunciis Terrestribus commendari. ap. HERB l. l. p. 11. et 748. [gap: Greek word(s)] . Singularis est Polonorum mos, inter alias amoris et reverentiae ceremonias, frontis vocabulo, czolo dicunt, omnem devotionem in salutationibus responsionibusque compromittere, eandemque frontem non segniter mensis, quibus adsident, vel adstant, in affectus signum allidere.

ita Sim. Joh. ARNOLD, ad Job. SELDEN. Titt. Honor I. 3. §. 3. Plura apud laudatos Auctores singularia in Rep. Poloniae occurrunt, in quibus nos etiam adjuvit industria Joh. Frid. HOMMELII, qui de Indigenatu Poloniae dissertavit Lipsiae 1698. Lector vero aequus veniam dabit vocibus subinde minus Latinis, quibus usi sumus, ut semibarbaris, quorum major numerus, intelligeremur.

20. Nec REGEM etcc.] nec Ejus Fratres, Nepotesve, quamdiu in vivis est Rex, spe potiuodi dignitatum publicarum gaudent. Promisit id lata lege LUDOVICUS an. 1374. confirmavit ULADISLAUS JAGEKKO, Aliique Reges. FREDRO Hist. Henr. p. 230. PIASEC. ad an. 1624. p. 368. imo in Pactis Conventis promittunt Reges, quod velint omnes Consanguineos Collaterales eodem jure censere, quo reliqua Nobilitas Polona censetur. vide ex. gr. Pacta Conv. JOH. III.

21. Nec Extero id licere, etcc.] nisi Nobilitati, ut diximus, adscribi uti indigena meruerit. Verum tamen notum est, Exteros Principes aeque ac indigenas Candidatos, quos Piastos appellant, posse Regiam dignitatem ambire. Errat enim BODIN. de Rep. V. 5. eumque secutus personatus Franc. MARINIUS de Scop. Reip Pol. c. 4. p. 80. Piastos lege publica arceri Regia dignitate. sed ubi rerum testimonia loquuntur, quid opus est verbis ?

22. Polonicae namque Nobilitatis etcc] accipe cum grano salis, et redi in memoriam modo dictorum. ex Moscovia enim Polonis adoptati sunt Knesii seuDuces OGINSCII, MASSALSCII, et POLUBINSCII: Vide Simon. OKOLSK. Orb Polon. T. II. p. 43. et 218. ex Germania FRANCISCUS HERMANNUS Saxoniae Dux an. 1652. Const. ejus anni ap. HERR. p 28. Vespas. a KOCHOW KOCHOSKY Annal. Polon Clim I. p. 344. ex Britannia, Henr. de GORDON, Marchio Huntlaeus an. 1658. ex Moldavia, Stephanus Petrus, PALATINUS Moldaviae, an. 1676. ex Dacia, Andrea et Balthasar BATHOREI an. 1588. et Andreas BATHOREUS alius sub initium hujus saeculi. adoptati sunt etiam Comites GORAE, BOGURI, GOZIEMBAE, ZAREMBAE, BILATOVICAE, MANDUCAE, BRODI, WIERZBNA, LARISSAE, ROGALAE de BIBERSTEIN, SLOPIAE, CZARNCOVIAE, UCHANSCII, CEMBOCII, TROMBKII LABISZINI, GULCZOVII, SZAWINII, SCHAFGOTSCHII, Alii. HARTKN de Rep. Pol II 5. p. 576. KOCHOWSK. l. l. p. 345. inter Barones, ex Marchia Brandeburgica Polonicae Nobilitatis jure donati, Otto L. B. de SCHWERIN, Joh. L. B. ab OVERBECKE, Const. an. 1658. p. 50. Georg. L. B. de DERFFLINGER, Constit. an. 1685 p. 21. ex Suecia, Christophorus HOUVALTUS, ante Generalis Excubiarum sub Caesareis Signis; ex Franconia, Nicolaus Constantinus Gissa, Praetoriae Legionis Protribunus; ex Gallia, Claudius PERPESSIUS: vide COCHOV. l. l. Sane non omnes hi fortibus factis hoc decus meruerunt.

23. Protestando.] Hanc licentiam ipsi Libertatis Poloncae Animam vocare solent. imo cuivis Nobili jus est idem, in praecedentibus Comitia Comitiolis, in medium consulendi, comprobandi, improbandi, contradicendi, intercedendi, irritam faciendi concionem et res infectas. atqui sine his rite expeditis praeviis Comitiolis Comitia non procedunt.

24 Graduum vix ullum discrimen.] Caute, sed tantum titulorum; quorum ratione Nobiles alii illis gaudent, alii aut illis non utuntur, aut non gaudent, licet aequali omnes jure sint, ut vidimus: unde male a nonnullis alienigenis Scriptoribus Poloniae Nobilitas in Superiorem et Inferiorem distribuitur. Vide HARTKN. l. l. p. 580. et Joh. ZAMOSCIUM ap. Reinhold. HEIDENSTEIN. Rer. Pol. l. XII. p. 38. a. Duces lego, praeter eos, quos dixi, KORIBUTOS, CZATORISCIOS, RADZIVILIOS, WISNOVICIOS, CANJECPOLSCIOS, OSSOLINSCIO, lego Principes LUBOMIRSCIOS, ZAMOSCIO: Unicus ille, de quo TOLLIUS, Marchio erit forte HUNTLAEUS, de quo diximus. at tantum IV. Comites esse non assequor, qui lego Magnos Comites STAZONES ex TOPRORUM familia; item, praeter dictos supra, Comites TENCZYNIOS, OSTROROGIOS, TARNOVIOS, BNINIOS, MORSTENIOS, DENHOFFIOS WIOLOPOLSCIOSs in STOLNITZ, LESCIZINSCIOS de LEZNO, Alios. Barones quoque non solum, quos dixi, sed et alios fubinde observo, uti in SKLOW et BYCHOW, Aliosque. Vide de hisce omnibus OKOLSK. Orb. Polon. Barthol. PABROKI Stemmata Polon. Nobilitas vero Equestris, sine illa titulorum pompa, frequentissima est per Poloniam, adeo ut vel in sola Masoviae Provincia sint Familiarum Equestrium quinque et quadraginta millia, teste STAROVOLSCIO Polon, p. 64. 65.

25. Non, servire se REGI etcc.] Certe in Literis Vniver salibus ad Palatinatus expeditis ista fere verba solennia observo: Vniversis et Singulis, quorum interest, inprimis vero Magnificis, Generosis, Senatoribus, Dignitariis et Officialibus, cunctisque ordinis Equestris in Palatinatu N et Incolis, nec non Turmis Equestribus, Legionibus et Cohortibus tam veteris, quam novi auctoramenti, quocunque nomine Reip. stipendia merentibus, Copiis item e Constitutione Fumaria conscriptis notum facimus. ..... Habito Consilio bellico Sinceritatibus et Fidelitatibus vestris denunciamus per literas hasce Nostras Vniversales.... Sinc. et Fid. Vras flagrantissime requir imus, ut sancita Reip. in Comitiis praeteritis observando... sicuti per Legem publicam descripta sunt, maturent.... requirendo, et per amorem Patriae, per observationem Legum et custodiam Libertatis obtestando, ut ordinationem Comitiorum in puncto, ... unanimiter et constanter per omnia conservent, neque, tardando aut refragando Legi Publicae, detrimentum Reip aut sibimet ipsis grave onus, qua publice, qua privatim, propterea ferendum, Palatinatus ejusmodi et Terrae, quae contradictorio ducuntur spiritu, arcessant. Cunctasvero Cohortes et Legiones, tam pridem quam recens

cens inauctoratas, Copiasque e Fumaria Contributione lectas, quam maxime stimulamus atque hortamur, iisque serio mandamus, ut..... Facturae hoc ipsum pro defensione Gloriae Divinae, et in spem praemii, quoda Nobis et Rep. capient. Haec excerpo ex Vniversalibus R. Michaelis, datis Varsoviae 15. Junii 1673.

26. Quin et esse REGUM sanguine ortos, etcc.] Thom. LANSIUS in Consultat. de Principat. Europ. oratione contra Polon. p. m. 468. ex GUACNIN. Rer. Polon. T. 1. ait: "Quo precio habeam Duces Giedrocenses in Lithuania? qui cum sint pauperrimi, et vix colonorum conditionem adaequent, atque in famulatu plerunque vitam tolerent; tamen si alio, quam Ducum, nomine appellentur, non sine acerba injuriae exprobratione irascuntur: sicuti et genus suum ad Ducum Lithuaniae prosapiam referunt, ac insignibus Ducatus Lithuaniae antiquis utuntur." haec LANSIUS, qui duabus Orationibus, altera pro Polonia, altera contra eandem, virtutes et vitia Polonorum recenset, et plurima inspergit de indole, genio, moribus, legibus, lingua, Polonorum, Lectori et jucunda, nec passim obvia, p. m. 439-479. cui junge Lucae de LINDA Descr. Orb. p. m. 899-971.

27. In lapidem induruerat.] Possideo, inter mea Natur Ludentis miracula, nonnulla frusta straminea et lignea crustis lapideis, quae Tartarum aemulantur, obducta, in fontibus Salinis, prope Nauhemium, oppidum, sive pagum majorem, juxta Fridbergam in Wetteravia, qui est in ditione Comitatus HANOVICI amplissimi, dulcissimae quondam nobis patriae, et tutissimi Exsulum olim e Belgica, ob Sacra puriora profugorum, perfugii.

28. De Fonte quodam Hungariae etcc.] Tales Aquae Lapidificae plures etiam alibi, non tantum in sola Hungaria, reperiuntur. eae injecta aut plane in Lapides transmutant, aut cortice tantum incrustant lapideo. prioris generis rariores sunt, de caussis vide SENECAM N. Q. III. 15. et 25. posterioris generis plures sunt; caussa creditur margae incrustatio accrescentis. Tales Fontes in Agro Francofurtano ad Oderam versus Austrum inter vineas profluunt; de quibus vide J. C BECMANUM Notis ad Wolfg. JUSTI Chron. Francof. c. 3. p. 35. 36. THURNHEUS. de Aq. Min. lib. VII. p. 204. lapidem istius notae Physici vocant Stalactiten Crustosum. ibidem l. l. BECMANUS meminit Fontis e collibus Vrizigensibus in eodem tractu emergentis, ac lapides immissos sanguineis guttis tingentis. Gardae Islandorum sunt Acidulae petrificae, teste incola et autopte Torkillo Arngrimo Widalino, in Act. Med. Hafn. Thom. BARTHOLIN. Vol. III. et IV. Obs. 87. et 88. sed haec Fontium miracula enarrant Dav. CHRISTIANI Geogr. II. 21. BECMAN Hist. Orb. I. 3. §. 25. 26. KIRCHER. Mund. Subt. V. 3. c. 4. VAREN. Geogr. I. 17. Prop. 17. ISIDOR. Orig. III. 20. MAJOL. Dier. Can. Colloq. de Fentibus. PLIN. H. N. II. 106. Aliique.

29. Nescio quis PRINCEPS.] Ille, nisi fallor, est Serenissimus Holsatiae Dux, qui PALUNDANI Museum a Majoribus redemtum et auctum possidet in Arce Gottorpiensi vide librum Gottorffische Kunstkammer.

30. Croatiae rivo] Puto hac de re aliquid haberi in Illustris VALVASORIS Carniolae descriptione, ab Erasmo FRANCISCI recensita; sed quae jam ad manus non est. edita est forma maxima, IV. voluminibus, Germanice. Miror Geographis hunc rivum silentio praeteritum.

31. Hercules etcc] adeoque hic quasi decimus tertius labor ejus fuisser. TOLLIO meo puto idem. hic contigisse, quod aurigine laborantibus, quibus omnia videntur flava, etiam albentia: Sic [gap: Greek word(s)] illi etiam pictorum audax licentia hic visa est mysteria Chemica obumbrare, cum simpliciter notet Masculam Virtutem, quae nec mellitis eloquentiae globulis, nec Veneris aut Cupidinis dulcibus illecebris, nec Belli ferocientis insania, nec Gulae irritamentis captur, omnium victrix vitiorum.

32. Priapi.] Eum nobis in Thesauro Elect. Brandeb delineabit Laur. BEGERUS, Vir doctissimus, quo curiosum Lectorem remittimus.

33. Hinc ex iis captis voluptas non ingrata, etcc.] Germani hoc genus spectaculi et ludicrae venationis vocant Fuchs-prellen.

JACOBI TOLLII Epistola Itineraria III. ITER VIENNENSE: AD Celeberrimum et Acutissimum Philosophum, DOMINUM [note: 1] GERARDUM DE VRIES.

Quartus erat mensis Martii dies, cum Berolino Wittebergam currum conscendi. In itinere nihil notavi, nisi agrorum sterilitatem, quae ultra Albim demum desiit. Totus enim ille tractus circa Berolinum arenosus est. Witteberga urbs studiis Literarum, et inprimis LVTHERO suo, clara, nihil habet, quod [note: 2] advenas alliciat, nisi famam nominis. Intranti urbem statim verum apparuit Germanorum illud vulgare dictum: Komin zu Witteberg ins thor/ so begegnet dir ein Schwein oder ein Student / oder eine Hur; id est: ubi Wittebergensem Portam intraveris, aut Sus obvia erit aut Studiosus, aut Meretricula. Visurus Academiam, praelegentem audivi senem Theologum, et placuit insigniter ipsum Auditorium, satis amplum, et imaginibus pluribus exornatum. Quod autem Urbs ea commorationem longiorem minime mereri videbatur; eodem, quo veneram, die, inde, Albi transmisso Lipsiam profectus sum, quae tantum inter Academias Germanicas, quod ad nitorem, pompam, frequentiam civium, elegantiam Linguae morumque, elucet, quantum inter

stellas Luna minores. Dum igitur studiose omnia perlustro, accidit forte, ut Hortum viderem adapertum, qui mihi ultra plebejum splendorem videbatur excultus. intro igitur, et, dum circumspicio, video Virum, cujus mihi vultus gravitas et nitor vestitus suspicionem altioris dignitatis injecit. Adeo, saluto, et celebrem illum, magna cum animi voluptate, cognoscere incipio Botanices Professorem AMMANNUM. Ab hoc tam felici curiositatis meae auspicio ad Bibliothecam Publicam pergo. Hic non tantum eruditissimum hominem, sed ipsam Humanitarem, offendo FELLERUM Poetices Professorem et Bibliothecae Praefectum: a quo mihi statim non modo monstrata Bibliotheca est, sed et ostensi Codices mss. insignes. in his HOMERUS erat, cum Exegesi et Scholiis Joannis IZETZAE, Graecis, ineditis, sed proprer notarum seu literarum compendia lectu perdifficilis: HERMOGENES; APHTHONIUS; SYNESII [note: 3] Epistolae: item JOSEPHUS de Bello Judaico, Graece; PORPHYRIUS de Abstinentia Animalium, Graece; GENESII Historia Byzantina, inedita, Graece, a LEONE Armeno usque [note: 4] ad excessum BASILII Macedonis; THEODORI Studitae Testamentum, [note: 5] Graece; Ejusdem Catecheses ad Discipulos; NAUCRATII [note: 6] de Studitae morte Epistola ad Fideles, Graece; MACARII [note: 7] cujusdam narratiuncula, Graece, de Exceßu Animairum: Et hos quidem tres postremos descripsi partim, partim describendos dictavi, ea mente, ut ederem. Nam STUDITAE quidem Testamentum, et NAUCRATII Epistola, Latine a COMBEFISIO versa in Bibliotheca Patrum exstant: an Graece quisquam ediderit, addubito. MACARII vero Narratiunculam statim illic verti, et apographum Versionis Codici Bibliothecae Graeco inserendum reliqui. Dum vero describendo occupatus sum, Vir humanissimus FELLERUS ad recreandum mihi animum Studiosos aliquot, qui ibi vivunt florentissimi natalibus, ingenio, morum eleganti venustate, clanculum corrogaverat, qui, dum ipse me vino et bellariis exciperet, aures mihi concentu Musico permulcerent. Postridie ab Utroque, AMMANNO et FELLERO, cum apud me pransi essent, ad Bibliothecam Urbicam deductus sum, ubi insigni me comitate, Bibliothecam hujus Praefectus, Gothofredus GRAEVIUS vir pereruditus, Joannis Georgii GRAEVII nostri Frater, excepit,

et luculentam Antiquorum Numismatum copiam exhibuit perlustrandam. Videram eodem die LAURENTIANAM Virgiginis elegantissimae Curiositatis Animalium Exoticorum, rerum que Naturae curiosarum, et inprimis Fossilium quorundam et Metallorum, Auri scilicet et maxime Argenti, insignium Fragminum Syllogen. Vespera totius illius diei felicitatis accessio fuit exoptatissima. Vir enim omni meo praeconio, quod ad humanitarem, rerumque. elegantium et Literarum studium, major, Fridericus Benedictus CARPZOVIUS Polyhistor et Reip. Lipsiensis Senator, cum fervidiore penitius me noscendi cupidine, nescio quo meo merito teneretur, [note: 8] per felicissimum Priscae Poeseos Graecae Cultorem HERRICHIUM, Scholae Publicae Rectorem, una cum Cl. FELLERO et Domino WOLFIO, Dano, ad coenam me vocavir, et lautissime simul atque benignissime accepit. Multi ibi docti sermones habiti, multaque omnium fuit hilaritas: verum ego et tum et postridie, cum ab eodem CARPZOVIO ad prandium vocatus essem, de Fortuna plurimum conquestus sum, quae HERRICHIUM tam diu in latebris detinuisset, neque Virum tantae in Graeca Lingua peritiae, quantam in nullo hactenus offendi, in lucem Literariam protraxisset: amiceque et blande interminatus sum, nisi dehinc a Rep. Lipsiensi tantum ingenium lautius habeatur, operam me daturum, ut Batavi illum Nostri ad se evocent. quanquam ea omnium usus gavisusque humanitare, quod non meae solum voluptatis mihi, sed et temporis habendam rationem putabam, proficisci decreveram. verum cum ad Veredariae rei Praefectum accederem, deesse locum, significarunt, exspectandumque proximum Cursus Vehicularis, sive, ut vocant, Postae diem. Ita vero, uti deinde subolfeceram, res se habebat. Cum precibus a me impetrare CARPZOVIUS non posset, ut manerem, amico id dolo extorsit. Submiserat enim paullo ante, qui trium hominum locum injectis mercibus occuparent. Sic praeter exspectatum detentus opiparo prandio exceptus sum, quod et ferculis plurimis, et doctis praecipue Convivarum sermonibus apparatissimum fuit. Aderant enim, praeter FELLERUM, et me, idem, qui ante, WOLFIUS, cum Nobili Dano, Friderico WEIGBERSIO, [note: 9] cujus Studia regebat: item alii duo Nobiles, STECKIUS

Danus, et SOMMIUS Holsatus, cum LESSERO, alterius item Studiorum Moderatore. extractum convivium est fabulis, et Theae, de cujus tum viribus disputabatur, compotatiuncula in Vesperam, cum liberalissimo Hospiti gratias gratias egi, meque domum apprime delectatus contuli. Postridie Amicis illic omnibus solenni Vale dicto, convasavi reculas meas, ut proxime sequenti Cursu Vehiculari Dresdam abirem. et illuc quidem Lunae iterum. die adveni, multis in illo tridui itinere visis auditisque, quae me plurimum delectarunt, fortasse et alios sola narratione delectatura. Erat enim, circa Misniam praeserrim, ager frugum vitiumque feracissimus, pascuisque viridissimis, interfluente Albi distinctus. Neque vero ullam adiisse regionem memini, ubi tam pulcris exculta aedificiis vineta sint, ita ut in editos montes suspicienti cor hilaritate ipsum exsultaret; ita illi ab ipsis radicibus, non jam aedificiis, sed palatiis praecincti videbantur. Adhaec frequentes in Misnia pagi eleganti turrium structura: tum et ipsa Arx et Urbs, quae regioni nomen dedit, in prospectu, mirifice me delectarunt. atque sicut novitas voluptati esse solet, ita et Rusticorum utriusque sexus vestitus oculos meos ad se convertitj virorum scilicet pilei in conum altiorem desinentes, brevioresque subuculae; feminarum altior et ad axillas elata cinctura, dependentibus a cervice super humeros calanticis, a pectore vero tunicarum marginibus in circulum ad mentum ferme exstantibus; ita ut vix aptior mulieribus nostratibus Enchusanis vestitus excogitari possit, recondendis et ipsa fere lingua inde depromendis nucibus, aliisque id genus bellanis, quae nunc cum nonnulla saepe molestia e sacculis suis, singulis momentis, petere coguntur. Apud Oschatzium autem, Saxoniae oppidulum, ternam caerulo-griseam in ipsa via conspicatus e curru, miratusque descendi, advertique ex ea stillantem tenuissimum rivulum, unde paucis haustis guttis latere illic Vitriolum deprehendi, et forsan cum fructu posse effodi: erant enim saporis acido-acerbi adstringentis; quod non Vitrioli modo indicium est, sed et latentis in proximo Metalli. mihi in illud ulterius inquirere vacuum non fuit: indicavi tamen aliis, si quid inde, vel in publicum, vel in privatos, commodi redire posset. Aderat mihi tum forte itineris comes, non quidem Mecallicae rei peritus,

verum non omnino ignarus. Is ubi ea occasione de Metallis indagandis inveniendisque sermo ortus fuerat, multa de Virga Metallica narrare coepit, cujus illa impulsu et indicio detegerentur: "nec Metalla tantum in Fodinis, sed et Auri Argenti que [note: 10] sub terris reconditi Thesauri. Obstare autem quaerentibus, si hi, qui defodissent, aliis hocipsum aperuissent, ita ut ipsi deinde garrulitatis suae poenas luerent, subtrahente illos Malo Genio, nunc huc, nunc illuc. posse autem precibus, sive incantationibus, averti: quas qui teneant, hujus Virgae ope quascunque posse acquirere divitias. quin et, quod me incredulum animadvertebat, eaque omnia risu excipientem, sibi emtum praedium referebat, in quo certissime thesaurus defossus esset, ipsa Domini, qui defoderat, sed reperire deinceps nequiverat, confessione." Nec hic ita solus delirabat; audivi postea et plures alios eadem superstitiosa credulitate imbutos. Caeterum usus illius Virgae his in oris admodum frequens est; unde multi in ultimam detruduntur paupertatem, tam inani ac fallaci indicio Fodinas instituentium. Locutus sum post paullo, nam curiositas mea adire me hominem illum coegit, cum quodam, qui mihi, in tabella, Fodinae cum sua rei familiaris pernicie institutae ac tantum modo inceptae tractum, in aliquot millia passuum protensum, depictum exhibebat notatis locis, ubi Virgae indicio ingentes laterent thesauri Auri Argenti que fossilis. Dolebam tacite hominis infelicitatem, qui sibi aureos montes, imo etiam mihi, pollicebatur, si quem nancisci posset sumtus pauculos necessarios impensurum, quibus ipse exhausta jam crumenula sua non sufficiebat. cum hujusmodi pluribus mihi postea negotium fuit, magnis etiam Chemicis, qui fumum lacrumas post exciturum multo probo et exeocto Auro Argento que erant commercati. Nam, quamvis ipse in eodem jaceam valetudinario, stultiorem, imo insaniorem gentem, quam illa est Chemicorum, ex iis, quae sibi sapere videntur, hactenus vidi nullam. Recte sane [note: 11] postea PRINCEPS quidam Ecclesiasticus, Vir diffusissimae et cultissimae eruditionis, me quidem clanculum, neque enim ipse mihi parco; alios vero, quorum Ipse mentionem faciebat, mei non dissimiles, aperte, secundum commune Italorum dictum, [note: 12] in primo insanientium conclavi collocabat, quod, Adeptorum

felicitati proximos nos esse, nobis imaginaremur; caeteros in interiora et penitiora valetudinarii conclavia, quo desperatae valetudinis insani recondi solent, removebat, qui pecuniam suam ac tempus absque modo profunderent perderentque, sola spe ditescendi. Gaudebam ego, cum haec ex tam Illustri PRINCIPE audirem, Chemiea Artis ipso usu et frequentibus laboribus callentissimo, et omni arte ac promissis scientiae meae arcaniora expiscari satagente.

Verum, ut tandem aliquando Dresdam revertar, quamvis ea necdum pristinam ab incendio, quod veterem urbem paene totam absumsit, recuperarit dignitatem, perplacuit tamen, visaque est urbs cum praecipuis, non tam magnitudine. quam nitore et splendore aedium conferenda. Arx autem Electoralis omnibus aliis admirationem abstulit; de qua, sicut de Carthagine olim Sallustius, silere melius puto, quam pauca dicere. Nam cum etiam nunc eorum omnium reminiscor, quae in Gazophylacio Serenissimi ELECTORIS viderim, non minus etiam nunc me perturbari sentio, quam tum me ad recentem tot Artis ac Naturae Miraculorum me perturbatum sensi. Hoc tantum dicam, spectavi istic omnia, quae spectari solent; et singulari humanitate Viri admiranda eruditione pariter ac pietate excellentis, Domini Doctoris SPENERI, Theologi, et Serenissimo ELECTORI a consiliis et Confessionibus sacris, cui me FELLERUS commendaverat, ornamenta Sacelli Principalis sacra stupendi precii, nec non Bibliothecam; in qua duo prae caeteris, ostendebantur Sacrae Scrif turae Codices mss. tot fabulis referti, ut ea ipsa de caussa asservarentur. Hujus ego generis [note: 13] Bibliorum editionem antiquissimam, tabellis seu figuris illustratam, apud Batavos, in Goudana Bibliotheca meis manibus tractasse legisseque memini, in quibus enormes adeo fabulae veris narrationibus intermistae sunt., ut mereri videatur, qui diligentius caeteris custodiatur. Ex Profanis porro, CICERONIS aliquot erant, et CATULLI, LUCANI, VIRGILII, OVIDII pluriumque aliorum Auctorum mss. Codices; Alcoranus item Arabicus, et PFEIFFERI Professoris, in honorem Serenissimi ELECTORIS quindecim Linguis, totidem diversis characteribus, iisque fere omnibus Orientalibus, manu ipsius PFEIFFERI conscriptus, Panegyricus. Ostensa mihi a Bibliothecae

Praefecto, Viro insigni comitate et humanitate, multa manu LUTHERI conscripta, et in his Carmen vernaculum Tabelle Subscriptum, in qua Romanus Fontifex Imperatori Romano caput gladio amputat.

Hinc domum revertenti inopinatum gaudium objicitur. cum enim ad CARPZOVII Fratrem, Superintendentem, Virum sanctissimum et eximium Theologum, invisurus aedes ingredior, ecce ipse prodit Lipsia raptim huc travectus Fridericus Benedictus, meque nihil minus exspectantem amicissime complectitur. Post gratissimum aliquanti temporis colloquium ab invito, et benignissime ad coenam invitante, tandem dimissus, revertor in Diversorium, et inde postridie conscenso curru Pragam [note: 14] pergo. In ipso Montium transitu, qui Bojohaemiam continuo tractu in orbem, ad instarcoronae, circumcingunt, multa nix, quam magnifica traha rustica, a Furstenwalda ad Geyerum Montem usque, junctis illi bove et equo, superavimus. Frigus hic assiduum, nivesque ab Octobri, et citius, montes et vallium editiora ad medium ferme Majum mensem obsident. Constricti glacie rivi facilem transitum dabant, qui molestus alias illa liquescente. Ostensae mihi, ad manum dextram, Flumbi albi, seu Stanni, ut vulgo vocant, Fodinae praedivites, [note: 15] quarum partes singulae, Kuksen illis appellatae, mille Thateris, sive uncialibus argenteis aestimabantur. In descensu altissimi hujus montis Castellum offendimus, sed dirutum, ne Latronibus, ut olim, foret receptaculo. inde in convallibus, et haud procul, Thermae Teplizenes videbantur, de quibus multa egregius Polyhistor, Reverendus Pater BALBINUS, in Bohemiae suae Curiosis. Tandem aege et difficulter superato Aegrae flumine, dum liquatis nivibus insigniter intumuerat, Pragam ventum; cujus pulcerrimus conspectusomnem, quam ex admirabili Misnicae et Bohemicae telluris bonitate voluptatem ceperamus, majore multo oppressit, et quasi ex animo nostro delevit. vidi ego plerasque, vel potissimas Galliae, Germaniae, Hungariae urbes, ut de patriis nihil dicam; verum nullam [note: 16] Praga visu amoeniorem. Ubi enim ex Arce quaquaversum oculos dimiseris, abripitur animus quinque urbium in unam coalitarum comtemplatione: quarum Vetus et Nova ultra Multavam plures quam triginta turres ostentat. Ergo, nescio quo

instinctu, repente factus sum Poeta. accipeigitur, quae mihi illic [note: 17] nata, Carmina, et ignosce, si non sunt Pegaseia. primum in ipsam Urbem hoc erat:

Dum Tua quintuplicis contemplor culmina, PRAGA,
Multava gemmifero qua secat amne tumens:
Dum celfas Arces, augusta Palatia, Templa,
Cuntaque defixus dum decora intueor:
Ipse mihi eripior, stupeoque, et mens mea passim
Attonitis oculis vix habet ipsa fidem.
Haereo, et anne aliquis me incautum fascinet error
Addubito, astuti ludar an arte Magi.
Certe olim sic ROMA suis pulcerrima flavi
Fluminis ad ripas Collibus enituit.
Felices, quibus haec Bona Sors spectacula praebet!
Sed mage, queis usu liberiore frui!

[note: 18] Reliquarum trium, quae suis quaeque regionibus circumscriptae sunt, urbium nomina sunt: Parva Praga, et huic junctum hinc oppidum Augezd, inde oppidum Hradezau. In hujus postremi Colle sita Arx est Regia, sive IMPERATORIS Palatium, RETSCHIN, et in eo incredibilis precii Pinacotheca, quam Serenissimus Archidux LEOPOLDUS, cum Belgicae Regia Hispanicae praeesset, tempore tumultuum Anglicorum, cum Regia CAROLI I. Gaza dissiparetur, jussu CAESARISCOEmit et, ob grandissimam summam, sex portionibus persolvit, ac postea huc transmisit, quatuor porticus occupaturam. [note: 19] Multae in ea Tabulae TITIANI, TINTORETTI, BASSANI, JULII ROMANI, PAULLI VERONENSIS, RAPHAELIS URBINATIS, LUCAE LEIDENSIS, LUCAE CRANACHII, ALBERTI DURERI, PETRI PAULLI RUBENII, BREUGELII, DYCKII, HOLBENII, Aliorumque, quorum me nomina fugere; sicut nec illos, nisi, prout incidere, per saturam, memoravi, nulla artis temporisve habita ratione. sed prae caeteris una TINTORETTI, et arte, et ipsa precii magnitudine, eminebat,

duodecim Thalerorum Imperialium millibus redemta. Aperuerat mihi illam Pinacothecam, Excellentissimi Burggravii, Comitis Starembergii comitas, qui, cum illius visundae desiderio me teneri intellexisset, statim Virum humanissimum, Joannem BRAHERIUM, Rei Vehiculariae Praefectum, comitem mihi addidit, qui me ad Affinem suum LEICHSIUM, Regiae Gazae ac Pinacothecae Praefectum, deduceret, eique voluntatem Burggravii significaret. sed hic plus praestitit, et suas prius aedes, magnificas sane et multis elegantiis ornatissimas, aperuit, monstravitque. Deinde itum ad Caesaream Pinacothecam, ducente perhumaniter ipso Custode ac Praefecto LEICHSIO. Perspectis Tabulis in aliam deducor Porticum, ubi ad vivam mihi efficta, seu sculpta, ostenditur Amazon, non quales olim Themiscyreos incoluerunt campos, sed Bojohaemica. Illam, cum forte in agro opus faceret, accessit Miles, qui, occasione usus solitudinis, primum blande stuprum rogat, mox recusanti vim parat: Sed haec sublatum illum medium veste sua involvit, atque ita constrictum, ad Urbem, in proximam Militum stationem defert, pro intentata vi puniendum. hinc, admiratione virium et virtutis animi, rusticae Puellae is honos habitus, ut ei statua, in media Gaza Caesarea poneretur. Vidi hic et aliud par Cornuum Cervinorum, arbori velut innatorum, quale [note: 20] Berolini instar miraculi erat: vidi etiam ex una fronte Cervina duplex par Cornumum enatum: item alia paria, in pugna, ut conjicere licet, ita inter se intricata et implexa, ut nulla dehinc arte dirimi potuerint, adeoque feris mortis caussa fuerint. Sed horum, vel Fortunae, vel Naturae, in Cervinis Cornibus, lusuum, et hic, et in Dresdensi Cimeliarchio, adeo multa exempla sunt, ut spectantes non voluptas modo, sed et admiratio incessat. Spectavi et Concubinae Caesaris Rudolfi II. binas imagines, de quo mihi res notatu non indigna narrabatur. Ut erat Imperator ille Artium omnium amator maximus; ita et Chemiam, et Magiam Naturalem, et Cabbalam, et Astrologiam Judiciariam, et Mathematicam, pluresque alias Artes curiosas summopere mirabatur. Hinc apud eum familiarissimus et assiduus fere Tycho Brahe, immortale illud Daniae decus. Hic, a Caesare de matrimonio consultus, monuerat Rudolfum, ne quam uxorem duceret,

quod, qui ex ipso nascerentur, futuri essent crudelissimi ac truculenti. Abstinuit ergo Caesar a conjugio, et hac usus est Concubina perpulcra. Verum ex ea natus Filius nothus tam saevo ingenio fuit, ut jam adultus Amasiam minus sibi obsequentem immanem in modum conciderit. qua re motus RUDOLFUS jussit ei venas incidi, et sic se et alios terrore pestiferi hominis liberavit. Ostensa mihi fuit ea occasione Sedes, seu potius Solium Domini Diaboli, quod me in terris visurum, cum [note: 21] apud Ovidium olim furvi Plutonis solium apud Inferos esse legissem, nequaquam speraveram. Vidi igitur, non ex Auro Argentove, sed e Ligno mirifice elaboratum, quod quidem [note: 22] Lignum admirandi et incredibilis ponderis est: cujus autem arboris sit, nemo hactenus vel conjectura assequi potuit. Ex hoc Solio reddidisse Diabolum ajebant Oracula, Hypopheta usum Mago quodam, qui Magus Rudolfo percarus fuerat. Praeterea [note: 23] nonnullae illic Statuae, et Signa duo antiqua Cupidinis leoni indormientis, quorum alter corollas manu sinistra tenebat, plurimum ad mei Cupidinis illtistrationem facientia; quorum delineationes ab humanissimo Leichsio mihi promissas, et post ex fide transmissas, hic Tecum communico. Erat et Venus illic bellissima, in quam deinde obiter, prope Znaimum in via, ejus recordati, hoc carmen lusimus:

Viderat improvidus castam sine veste Dianam,
Dum lavat, Actaeon; Pallada Tiresias:
Punivere Deae crimen: sua lumina perdit
Tiresias, canibus praeda fit ille suis.
Ast tu cur rigidis mitissima Diva Deabus
Saevior heu! poenas exigis immeritas?
An, quia Te nimium cupide hic in imagine nudam
Spectavi, hoc merui, ut mentem animi eriperes?
Sic. totus stupeo, sic me ratioque oculique
Destituunt! sensus sic abiere mei!
Irascare licet, vestitam, pulcra Cythere,
Te spectent alii; Tu mihi nuda places.

Longum vero esset, omnia referre, quae in hac Pinacotheca spectantur; nam et Fossilia illic, et Animalia rariora; item Conchae marinae multa varietate spectabiles, aliaque plura visuntur. Hinc digresso ostensae insignis altitudinis fenestra, e [note: 24] quibus, Belli Bohemici initio, Comites Martinitius et Slavata a conspiratae Factionis Ducibus dejecti cum Philippo Fabricio, Secretario. Estque haec res, si quae alia ulla, cunctis miraculo, quod nemo eorum etam gravi in saxosam fossam casu laesus fuerit. Sed nihil suavius, et quod omnes majore intervallo antecedat Pedantismos, quam Secretarii istius factum, sive malis dictum. Is namque, cum tertius dejiceretur, forte in alterius Comitis femur vel latus incidit: Petiit igitur bonus ille Secretarius: "Condonaret sibi Sua Comitis Excellentia hanc rusticitatem, quae nec suae culpae esset, nec spontis." Dii boni! adeone tenaciter hoc vitium Pennilingis adhaeret, ut nec in tanto, ac tam praesenti mortis periculo hominem illum deseruerit! In perpetuam vero hujus miraculi memoriam erectae cruces sunt, in ipso casus loco. Palatium porro ipsum est quidem amplum et spatiosum, verum minime splendidum, nec sumtuosum; ut sunt Imperatoria omnia, tam hic, quam Viennae, et alibi. neque enim Austriaci PRINCIPES superbis, et in speciem magnificis, palatiis delectantur: ita ut mihi quidem Czeminum Pragense Palatium longe Caesareo praecellere sit visum, quod reapse est magnificentissimum: unde et hoc mihi in illud Carmen admiratio expressit:

Tu qui magnificae lustras miracula Pragae,
Huc ad Czeminam lumina flecte Domum!
Namque, ubi spectaris decus omne Palati,
Ignoscat, dices, Caesaris Aula, rogo.
Imperfecta licet; Regno quod Praga Bohemo est;
Czemina hoc PRAGAE jam Domus esse potest.

Haud procul a Palatio Regio, Templum est antiqui operis, [note: 25] Divo VITO sacrum, in quo multa Imperatorum, Regum, et Principum Virorum sunt Monumenta, et inprimis spectatu [note: 26] dignissimum Divi WENCESLAI Sacellum, in quo parietes Jaspide lapide incrustati sunt splendidissimo, qui in Bojohaemia

copiose invenitur, ut multi Lapides et Gemmae preciosae [note: 27] aliae. Est enitn Bojohmia Auri Argenti, Metallorum reliquorum, Gemmarum, Marmorum, et, ut brevi absolvam, omnium opum tam dives, ut in Europa nulla sit regio, quae cum ea conferri hac in parte possit; in Asia, aliisve Orbis partibus, quae praecellat, sit nulla. verum haec curiosius indagare volentem ad Curiosa rursus BOJOHAEMIAE doctissimi! Patris Balbini, qui ea fusissime singula enarrat, remitto.

Porro sunt illic Pragae et alia multa Palatia, atque item [note: 28] Templa et Coenobia sumtuosissima: sed nullum mihi Templum elegantius visum illo ad Pontem, in Veteri Urbe, Crucigerorum, omnium Marmorum Bojohaemicorum, et in ipsis eorum praediis natorum, genere incrustatum: nullum vero Coenobium magnificentius Jesuitarum Collegio, quod verius Palatium dici meretur: Neque vero hoc ita me suo splendore delectavit, atque ipsi Patres Jesuitae sua humanitate, quam hic summam expertus sum Reverendi primum Patris, Joannis Steineri, Eloquentiae antea apud Moravos Professoris, nunc Theologi, cultissimae et Latinissimae eruditionis; qui me comiter et blande in Bibliothecam deduxit amplissimam, et omni genere praestantissimorum librorum affluentem atque copiosissimam: tum [note: 29] et Reverendi ac pereruditi Patris Bohuslai BALBINI, qui et Curiosa sua Bojohemia, Octo voluminibus maximae formae, quam in folio appellant Bibliopolarum filii, comprehensa mihi dono dedit: deinde eandem humanitatem obviam mihi praestitit Reverendus Pater Rector; sed tandem, ultra omnem praedicationem meam, Reverendus Pater, Fridericus Wolfius, qui sponte statim obtulit mihi deditque literas commendatitias ad Danielem Nesselium, Virum Excellentissimum, Bibliothecae Caesareae Praefectum; tum et alia multo plura benevolentiae et amoris officia praestitit.

Extra Urbem, millia circiter passuum tria, Praetorium est silvula circumdatum, cui nomen Stellae. Potest illud merito inter Delicias Pragenses numerari. In eo depictas videas victorias Ferdinandi II. cladesque ELECTORIS PALATINI quem sibi Bojohaemi Regem adsciverant, FERDINANDO repudiato. vidi etiam praelii locum. duxerat me huc Diversitor Hospes meus, tum adhuc juvenis, Wenceslaus HOFFMANNUS, Cancellariae

Scriba, homo tantae comitatis ac suavitatis morum, ut nunquam futurum purem, uti illarum mihi ex animo memoria evanescat. Multorum toto hoc itinere Diversoriis usus sum; sed tam honestum, tam officiosum, tam facilem et humanum offendi Diversitorem neminem, imo neque, qui cum illo ulla ex parte conferri mereatur. Hic mihi primum Illustrissimi Domini Burggravii notitiam et favorem conciliavit, hic et Fossilis Auri vitrei rarissimum specimen dono dedit: cui ego pro hoc munere, quod aliis tum forte munusculis destituerer, delata ex Hollandia rariorum Florum Africanorum, Indicorum, Americanorum Semina, cum Illustrissimo Domino Burggravio pro altera parte communicanda. Hic Pragae quoque mihi mutua sine fuco amicitia est contracta cum Viro optimo, Jacobo BITTNERO, Musico et Chemico, a quo nonnulla non protrita didici, et epistolam accepi commendatitiam ad illustrem [note: 30] Baronem PRESOSOFIUM, Cubicularium Nobilem Augusti IMPERATORIS, Virum in Chemicis versatissimum.

Ut tandem ad finem hujus Epistolae properem, Vir Celeberrime, credo ego, Lotophagorum regionem haud dissimili Bojohaemicae fuisse vel specie, vel indole: ita ego invitus plane hinc avulsus potius sum, quam profectus; et nisi, sicut Vlyssem Ithacae suae ac Penelopes, ita me Vienna et Budensis Bibliothecae desiderium agitasset stimulassetque, Pragam ego haud ita cito, Bojohaemiam etiam multo serius deseruissem. Nam in itinere Viennam versus prima mihi objecta illecebra, Fodinae Cuttenses, sive Kuttenbergenses; quarum ego unam Argenti, et inprimis AEris, ac Plumbi feracem, occaso jam Sole, intrare non dubitavi, quae proxime Viam erat, et haud procul a Diversorio, in quo ea nocte manendum erat. Postridie non sine magno animi dolore oppidum ipsum et fodinas ditiores intuitus damnabam consilium meum, quod non equo potius, quam curru, iter hoc ingressus essem; multoque etiam magis sub meridiem, cum Jengoviensem agrum pellucidis Sillcibus candidis et Amethystino colore velut consitum, et ipsam tellurem fulgentibus aurei coloris foliolis ad instar Talci Aurei, conspersam conspiciebam. Abstuli quidem inde Silicum nonnihil, et oblatum est egregium quinquangularis Crystalli ibidem inventi frustum, longum quatuor digitos et crassitie mediocre

brachium aequans, quod V. Grossis emi. sed ista desiderium [note: 31] meum explere non potuerunt, cui aliquando repetito itinere, cum volente Deo, ad satietatem me satisfacturum spero. Ut ingressus, ita et exitus Bojohaemiae nivibus et frigore infestus fuit, vidimusque extremo fere Martio piscinas peramplas etiam tunc gelu constrictas. Difficilis hic Montium adscensus, et, si ita ubique, certe insigni Bojohaemiae a Natura vallo est munita, quo hostes facile arceri possint. Prima se nobis in Moravia ostentavit Iglavia, urbs textorum laneorum confectione celebris et dives, atque hinc satis culta et splendida; et, inchoante Vespera, Birtznitzum, Comitum COLLALTORUM Vicus, speciosus et amoenus, domibusque nitidis, et ad eandem fere magnitudinem ac formam structis; tum et Arce COLLALTORUM illorum Comitum sede, Coenobioque Augustinianorum in proximo Colle, adeo blandiens, ut et hic mihi Carmen aliquod, quo Nostratibus innotesceret, mereri videretur, quod ibidem natum hic adscribo:

Tu quoque praeclaras inter memoraberis Urbes
BIRTZNITZUM, Vicus sis licet exiguus.
Hoc COLLALTINAE meruisse elegantia curae
Visa est, et culta partus ab arte decor:
Unaque cunctarum nitidissima forma Domorum,
Tantum non stratas indolui esse Vias.

Dum hic in hypocausto noctem laete hilariterque transigimus, tanta vis frigoris fuit, ut omnia, non secus ac media hieme, indurata gelu essent; quod tamen postridie remissius, et a nobis vestium injectu contemtum. Hinc Znaimum visum, haud magni precii oppidum: sed reserato mollioreque coelo cognita demum nobis Moraviae telluris bonitas, eo praestantior, quo propior Austriae: Austriaca vero jam decantata est, nec meo indiget praeconio. Tandem exoptata diu Vienna visa est; quam ipsis Kalendis Aprilis, post septimum demum et vigesimum, quam ex ea excesseram, annum intravi, multas Deo Optimo Maximo gratias agens, quod ea me voluptate, absque ullo per totum itineris spatium percepto incommodo, dignatus

esset beare. Quae porro hic animadversa et acta sint, in proximam Epistolam conjicere animus est. Vale igitur Jucundissime Cognate, meque amare perge. Dabam Viennae Austriorum A. D. III. Nonas Apriles, anni a N. C. CIC. ICC. LXXXVII.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam III.

1. GERARDUM DE VRIES.] Clarissimus hic Vir, cui pro voto feliciorem saventioremque Sanitatem, retusa vel extrusa calculi atroci carnificina, apprecamur, nostrum TOLLIUM consanguinitate contingit: est ille Theologiae et Philosophiae Doctor, hujusque, summa cum laude et confluxu Studiosae undique Juventutis lectissimae, Professor, editis aliquammultis in Philosophia ingenii et eruditionis monumentis celeberrimus, et admirabili in Praelectionibus Publicis facilitate ac facundia, nec non argumentorum pulcerrimo delectu, cunctos in stuporem rapiens Auditores. doctissimus hic Vir magnum, et quo se ipse vincet, molitur opus, LUCRETIUMque commentariis Philosophicis illustrabit, qua parte pares ei perpaucos; qui superet, forsan invenias neminem: Addet istis Commentariis TOLLII Nostri Emendationes, Collationes et Notas postumas; saepe promissas, et suprema morientis voluntate Cl. VRISIO commendatas.

2. Nihil habet, quod advenas alliciat etcc.] Nollem haec sinistra manu accipi. veneramur enim illa Germaniae Eruditae decora illic SCHURTZFLEISCHIUM, KIRCHMAYEROS, ut TOLLIO sine salute dicta minime praetereundos. verum non reperiebat Wittebergae elegantiam Batavicam in aedibus, nec forte sciebat, non pauca ibi visu digna esse et curioso oculo, non fugitivo, lustranda, qua in re Carolus PATINUS in Epist. Itiner. Gallice editis ipsi viam monstrare potuisset.

3. JOSEPHI de Bello Judaico.] Hoc aliquando usus fuit Joh. Andr. BOSIUS, V. Cl. in recensendo JOSEPHO, quem moliebatur; teste Thoma ITTIGIO in Prolegom. ad JoSEPHUM p 7. sed notabis, folia inibi circiter triginta recentiori, caetera autem vetusto satis calamo exarata. esse; quorum variae Lectiones exhibentur p. 40-50. Appendic. ad edit. Weidmannianam In eadem Paullina Bibliotheca exstat et versio Latina JOSEPHI, teste eodem ITTIGIO l. l. Proleg.

4. Theodori Studitae Testamentum.] Inscriptio Graeca sonat: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] i. Sancti Patris nostri et Confessoris ad Discipulos suos Testamentum. edidit TOLLIUS Graece cum versione facobi SIRMONDI, Ultrajecti 1696. in. Insignib. Itin. Ital. p. 178-191.

5. Ejusdem Catecheses ad Discipulos.] Inscriptio Graeca est: [gap: Greek word(s)] . verto: Sancti Patris nostri et Confessoris THEODORI, Praefecti illis, qui in Studio vivunt, Catecheses ad suos Discipulos. Lego in Bibliotheca fosiae SIMLERI, exstare etiam: THEODORI Studitae Sermonem de inventione capitis S. JOANNIS Prodromi: et Encomium in S. Patrem EPIPHANIUM. forsan ejusdem erit: S. ThEODORI Suditi [legendum puto Studitae] ad Discipulum suum GREGORIUM de futura Restitutione, qui liber Graece alicubi in Italia exstat, eodem Teste SIMLERO.

6. NAUCRATII de Studitae morte Epistola ad Fideles.] Inscriptio Graca ita sonat: [gap: Greek word(s)] . In fine hujus Codicis subjiciuntur tria haec [gap: Greek word(s)] , quae mirifice cum corrupta, tum perturbata, ita TOLLIUS noster in suis ad me Schediis, felici et erudita [gap: Greek word(s)] , correxit et disposuit:

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .
[gap: Greek word(s)] .
[gap: Greek word(s)] ,
[gap: Greek word(s)] .

in ultimo versu pro [gap: Greek word(s)] , quod non assequor, puto legendum [gap: Greek word(s)] , sensu obvio, et facili corruptione compendii literarum [gap: Greek word(s)] in [gap: Greek word(s)] verto autem tantum non ad singula verba:

Naucratii magni dulcis labor: edidit hunc is
Multis cum lacrumis; Fratribus inde dedit
Nuncia luctus: heu! heu! Flete Parentem
Ereptum Pueri! flete per hospitium!
Ad coelestia nam Theodorus regna volavit,
Nec Doctor porro perficiet Studium.

Est autem Studium hic ejus nominis Monasterium, cujus etiam meminit Menolog. Graecor. ad IV. April.

7. MACARII cujusdam, et seqq.] Inscriptio Graeca est: [gap: Greek word(s)] . i. e. S. MACARII Alexandrin sermo de Excessu Justorum et Peccatorum, quorsum scilicet eorum animae e corpore demigrent, et quomodo se habeant. Hoc vigilantis Monachi somnium cum aliis Codd. mss. Bibl. CAESAREAE Viennensis, in quibus Inscriptio variat nonnihil, contulit TOLLIUS, vertit, recensuit, ac in Insignib. Itin. Italic. edidit pag. 192-199.

8. Felicissimum Priscae Poeseos Graecae Cultorem HERRICHIUM.] Quae TOLLIUS in Viri hujus optimi laudem ait, ea longe sunt infra illius merita et eruditionem. Ut occurramus nasutis, superciliosis et [gap: Greek word(s)] quibusdam Germanici nominis tam in Gallia, quam Belgio obtrectatoribus, qui sibi judicii elegantiam et acrimoniam, Germanis ad summum industriae aliquam laudem, vitio creati Censores, vindicant; lubet adscribere Johannis Gothofredi HERRICHEN de THEA herba, Doricum Melydrion: nam adhuc tantum in Sibyllinis foliis circumvolitat, et quamvis sit forte prolixius, tamen elegantia fastidium periti Lectoris facile tollet. Debeo illud humanitati Frid. Bened. CARPZOVII, Viri laudandi, in quantum Humanitatis cum Eruditione elegans mistura laudari potest, qui literario commercio illud mecum communicavit. Puta mi Lector, Te lectione fessum, Theae aliquot sorbillare et libare pocula. itaque audi Musas vere Graecas:

Idem Vir Doctissimus in honorem Cosmi III. Magni Hetruriae Ducis, et Jac. TOLLII, Bibliothecam MEDICEAM lustrantis, Illius indulgentiam singularem, Hujus solertem industriam, carmine Graeco elegantissimo celebravit, quod alia occasione ab oblivione vindicabimus.

9. WEIGBERSIO.] Eximius hic et ad summa quaevis natus tum adolescens in Academia Vltrajectina XXII. Maji anni 1685. elegantissimi ingenii praeclarum specimen edidit, dicta publice Divae SOPHIAE AMALIAE Danorum Reginae Parentatione, sub auspiciis Cl. GRAEVII, quam cum applausu mecum frequens concio admirata est, et quae typis exscripta hujus Amici capitis memoriam una consecrat.

11. PRINCEPS quidam Ecclesiasticus.] Is sine ullo dubio, ut ex Epistola hac ipsa et V. licet colligere, fuit JOHANNES FRIDERICUS, Archiepiscopus Pragensis, S. R. I. Comes de Waldstein, Legatus natus, Bohemiae Primas, et Ordinis Crucigerorum per Bohemiam, Silesiam, Moraviam et Lusatiam Generalis Magister. Princeps laudatissimus, rerum Chemicarum, Naturalium, Curiosarum, Elegantium et Eruditarum curiosissimus, amantissimus, humanissimus, judicii acrimonia pollentissimus.

12. Adeptorum.] Ne ignorent profani, aut alieni ab his sacris, vim hujus vocis, norint ea notari ea notari illos albae Gallinae pullos, qui raro Coeli favore adepti sunt Midae divitias, ut, vel levi aurifici pulveris, (ipsi Lapidem Philosophicum vocant;) liquorisve pondere in viliora magni ponderis metalla injecto, statim haec commutare possint in purum putum obryzum Aurum, et quidem tanta, quanta volunt, quantitate.

13. Bibliorum editionem antiquissimam.] Puto innui editionem Goudae factam an. 1479. cujus titulus portentoso ausu promittit Biblia auctiora et correcta. sive vermeerderten verbeterr: nam Belgica Lingua prodiit cum figuris. Novimus plures tales editiones, et codices mss. variis linguis, apocryphis merito non accensendos, sed plane abscondendos.

14. In ipso Montium transitu, qui etcc.] Optime hoc in Mappa sua Geographica Bohemiae observavit Seb. MUNSTERUS in Cosmogr. initio: qui deinde II. 1. ubi Europam Virgini assimilat, Bohemiam ejus umbilicum facit.

15 Kuksen.] vel Kokusz; quae Fodinae vel Cuniculi partes iterum in sescuncias, sextulas, scripula, simplia dividuntur. Vide AGRIC. de R. M. toto lib. IV. Nomen habent vel a Viro ejus nominis, vel a Guken i. e. lustrare, perspicere. Porro Metallarii vocant Kukusz partem centesimam vigesimam octavam Zechae, i. e. loci metalliferi certis terminis circumscripti, quos illi Vierung, vocant, aut Refier der Fund-grube/ Maasen oder Gegendrum: Schicht-Kukusz vocant quartam Zechae partem, sive. Kukusz: den vierten theil einer Gewerckschafft. BERWARDUS Phraseol. Metall, p. m. 2.

16. Nullam Praga visu amoeniorem.] Huic addere poteris gemellos, paris elegantiae Prospectus, ut vocant, nempe ad Constantinopoin, ad Clivos Cliviae caput, et circa Rhodani ostia in Gallia: de quibus testor oculatorum fidem.

Septa metallifero circum quae monte superbis,
Hercyniae in medio Martia PRAGA sinu.
Linque aliis populis tantae munimina sedis;
Qui nequeant armis jura tenere loci.
Namque tuum est, non praesidio turgere locorum:
Sed loca praesidiis fidere posse tuis.

Scias autem Benevole Lector, Carmina huic Epistolae inserta, ab Schedis [gap: Greek word(s)] TOLLII abfuisse omnia: sed ea commodum per literas mecum pridem communicarat, ut meam Super iis sententiam exquireret. Mos enim hie nobis erat, ut alter alterius in hujus notae rebus censuram sine fraude et dolo subiret. sie vero Servata Sunt, et a me suis locis inserta.

18. Reliquarum trium etcc.] Valde hic luxata et hiulca erant TOLLII Adversaria. Medicinam singulis feci adjutus a Petro BERTIO Rer. Germ. III. in descr. optima Pragae, p. m. 232-237. quem vide.

19. Multae in ea Tabula etec.] Conferendus hie Monconys. Voyag. P. III. p. 119. edit. 1695. qui et Ipse has Porticus perlustravit.

20. Ex una fronte Cervina duplex par Cornuum.] in Oligeri JACOBAEI Museo Danico Regio I. 1. p. m. 4. lego etiam Cornu Cervinum triplici ramorum

morum trunco instructum. ibidem p. 5. et in fig. 5. Tab. III. occurrunt Cornua duo Cervina ita sibi invicem circumtorta et implicita, ut extricari aut divelli nequeant.

21. Apud OVIDIUM olim furvi Plutonis solium etc.] Vellem locum accuratius annotasset neque enim Metam. IV. 456. aut V. 359. si forsan illos locos respexit TOLLIUS, huc quadrant. melius ex ALBRICO Philosopho Imag. Deor. c. 10. potuisset thronum aut solium Plutonis sulfureum huc adferre.

22. Cujus autem arboris etcc.] Ad populum phalerae, Lignum Ebeni, Brasiliense, et multa alia satis ponderosa sunt, et per artem, quam et nos aliqua ex parte novimus, tam colore, quam pondere in aliam quasi indolem mutari possunt. quae de Oraculis a Diabolo ibi redditis fabulantur, ne quidem resutatu digna sunt, et injuriam faciunt memoriae RUDOLFI, Imperatotis optimi.

23. Signa duo Antiqua Cupidinis leoni indormientis,] Signi accepit tantum unius delineationem, quod alterum huic simile esset, et loco cornu tantum sinistra teneret corollas. Ego vix mihi persuadeo, esse signum Cupidinis. at Somni agnosco. ponam rem extra controversiam. SOMNUS fingitur Juvenis, STATIO Sylvar. V. 4. vs. I. puerili vultu in statua somni, quae Romae fuit in aedibus Coesiis, ubi papaverum capita et flores continet dextra, sinistra cornu, ut videtur, geminum, oculi sopore clausi, ad pedes vitulus marinus sopitu. Alatus est pennisque instructus, ac Volucris Somnus: VIRGIL. AEN. II. 794. Volucer matris genus Astraeae, SENEC. Herc. Fur. Choro Act. IV. vs 1068. Sic Morpheus Somni natus volat, nullos strepitus factentibus alis, per tenebras, et ponit mox e corpore pennas, OVID. MET. Xi. 651. 653 Somnus autem per has pennas inducit luminibus blandam quietem: STAT. l. l. vs. 16. Theb x. 131. et seqq. Dextra stipat caput reclinatum, tenetque Papavera Somno sacra. OVID. l. l. vs 606. sinistra vero Cornu, quo etiam creditur Somnum perfundere. STAT. Theb. II 143.

quae in nostra figura evidenter vides. confer corneam Somni portam apud. VIRG. AEn. VI. 889. MACROB. in Somn. Scipion. I. 3. Leonis pelli incumbit,

non quasi mysterium domantis etiam feras SOMNI eo notetur, sed simpliciter, quia more Veterum notissimo

24. Fenestrae, e quibus etcc] Bohemica haec, quam vocant, Defenestratio satis graphice depingitur a Job. Petr. LOTICHIO Rer. Germ. 1. 3. §. 9. et 10. p. m. 14. et 15.

25. Divo Vito sacrum, in quo multa etce.] Ea Monumenta recenset BERTIUS R. G. III. p. 235. 236. ubi videantur. ait autem, revera esse unum Monumentum Regium ex lapide Alabastrite, in quo Principum aliquot et Imperatorum corpora posita sint; quos enumerat.

16. Parietes Jaspide lapide, etcc] BERTIUS l. l. ait, esse exstructum ab Imperatore CAROLO IV. ex lapidibus viridibus et puniceis, gemmarum instar relucentibus, auro intertexto. hic quiescere S. WENCESLAI Ducis Bohemiae et Martyris corpus, super cujus capite solita sit adservari corona Regum Bohemiae, sed tempore motuum Civilium, cum Zisca cuncta pervaderet, translatam esse a Proceribus Regni in Arcem Carlstein munitissimam, atque iilic adhuc custodiri.

27. est enim BOJOHAEMIA et seqq.] Testes habemus AGRIC. in Operib. passim; praecipue Bermanni p. 418. Anselm. BOETIUM de Boot, RUDOLFI II. Imp. Medicum in Gemmar. et Lapid. Histor. passim. Joh. DUBRAV. Hist. Boh. lib. I. p. 2. MUNSTER. Cosmogr. III 488. ed. opt. Germ. Basil. 1502. BALBINUM TOLLIO laudatum. Vide mox notanda num. 31.

28. Ad Pontem.] hic Pons connectit Vrbem veterem Novae, de quo vide BERT. l. l. Longus dicitur 1770 passes, at BERT, l. l. p. 233. numerat 772. Pragenses Cubitos, verum BUNO ad CLUVER. Introd. Geogr. III. 13. §. 2. forte typi vitio, 872. Latitudo quatuor Curribus sufficit; est enim latus pedes 3 5. Fornices habere ajunt 16. at MUNSTERO l. l. c. 485. habet 24. fornices. secundum MONCONYS Voyag. P. III. P. 115. longus est 680. passus, latus 13. passus majores. mira varietas.

29. Bohuslai BALBINI.] Plurimis ingenii sui monumentis hic Vir, non humanitate minus, quam eruditione cum viveret, conspicuus, nomen suum immortalitati consecravit. Haec ego novi: I. Miscellanea Curiosa Historica Regni Bohemiae, opus praeclarae eruditionis, forma maxima, 8. voll. Pragae 1677. et seqq. annis, de quo multa cum laude Acta Erud. Germ, Mensib. Aug. Sept. Dec. an. 1682. Jan. 1685. Nov. 1687. Jan. Aug. 1688. Ephem. xxvii. Erud. Gall. an. ejusd. et xxx. an. 1685. Ephem. XII. Erud. Ital. an. 1678. II. Vita Venerab. ARNESTI, Primi Pragensis Archiepiscopi, in qua totius Regni Bohemiae Historia multum

illustratur. 4 an. III. Qussita Oratoria, 8. IV. Verisimilia, 12. V. de Amplificatione Oratoria, 12. Herbip. 1688. VI. Epigrammata, 12. Colon. 1687.

31. Cui aliquando repetito itinere etcc.] At his destinatis Fata intercesserunt: quare pro virili conabor hic suppetias ferre votis Tollii nostri; Copias nobis adducet Vir doctissimus et plurimae famae, qui iisdem in castris militat, in quibus et Nos; scilicet Artium Salubrium Doctor et Professor in Viennensi antiquissima Academia, Joh. Georg. GREISELIUS, qui jussu S. C M. cum Perillustri Comite de PARR anno 1670. ad inspiciendas Bohemiae Metallifodinas missus, plurimas accuratissime perlustravit, et sua observata deinde cum Bono Publico in Eph. N. C. Dec. I. an. 2. sive 1672. Obs. 78. lubens communicavit, ex quo hoc de Praecipuis Bohemiae Metallifodinis supplementum mutuabimur, et Lectorum voluptati simul ac utilitati, nec non TOLLII votis aliqua ex parte facturi satis. In hunc itaque modum narrat Vir Celeberrimus:

"Iter, declinante jam anno institutum, montana per loca nobis minus diuturnam, quam pro voto, moram faciebat. Primum invisimus Kuttenbergam, amoeno situ coeloque valde benigno. Per totam ibi Fodinam unica est Vena Cumulata, Argenti, Cupro permixti, hic illic modo ditior, modo pauperior; nec ubique profunda aeque; nam in Fodinam Novae Spei (sic dictam, quod et nova est, et bona spe lactat suos Cultores) sunt tantum orgyiae seu passus metallici XL. ibi jam optima minera effoditur."

"Habent autem ibi loci Passus Metallicos, quam alibi locorum, sesquipede longiores, quos Thump-lachter appellant; communes vero Berg-lachter vocant. Ego putem duce AGRIC. de R. M. l. IV. p. 55. init. quos dicunt Thump-lachter / esse orgyias Graecorum, Berg-lachter vero esse orgyias Romanas."

"Descendimus vero in Puteum Machinae Hydraulicae, Germanis Kunscschacht/ usque ad Cuniculum sub ostiis, ubi aqua extracta exoneratur, Außgusz-stollen vocant; quo usque sunt XI. orgyiae: inde ad Cuniculum Wolffschtreck / in quo descenditur ad areas, sunt CL. orgyiae hinc in Fodinam Suchin sunt XXIV. orgyiae: hic autem vena est lata quadrantem orgyiae, non adeo dura; caudam suam tendens inter primam et secundam horam plus minus, satis humida. hinc ad Fodinam Aaronis sunt XVIII. orgyiae; cujus vena ditior priore est, sed minus humida: inde transeundo per Fodinam Phasiani, reliquis duabus ditiorem, descenditur in Fodinam Commissarii XII. orgyiis; hic locus siccus est, et Metalli ditissimus, ita ut ibi quasi cumulus et caput venarum videatur,

"Ad profundissimum locum, ex quo nunc Minerae extrahuntur, plus minus CCXVIII. orgyiis Graecis descenditur: Puteus autem MachinaeHydraulicae est altero tanto profundior, in cujus fundum quanquam ob aquae copiam descendere non potuerim, nihilominus tamen animadverti, Aquam illam succo Metallico ita esse impraegnatam, ut non tantum intus, in Puteo, guttae deciduae scalas ligneas, ipsi vocant die Farten / in lapideas convertant, aut et alio transfluens Aquae ejusdem rivulus canales uos aliis canalibus quasi tartareis obducat, verum intus etiam in siphouibus talis materia lapidea accrescat, ita ut illis ultra triennium rarissime uti possint, coganturque eos abjicere, ob materiae accrescentis copiam, pilum impedientis."

"Minera Phasiani est obscurior, Novae Spei magis albet. quandoque, sed raro, ex Phasiano, parum Argentirudis, quod vocant gediegen Silber-Ertz / continet."

"Cuniculus S. Mariae Magdalenae humidior caeteris omnibus est, ideoque jam dudum coli non potuir. habet mineram Argenti et Cupri. Tota Fodina, quantum videre licuit, plenissima est crystallis, qui mihi flores Cupri videntur."

"Cadmia Fornacum, quam ibi appellant Gifft von den gerösten reich-silberhaltigen Ertzen/ adhaerescit parietibus Fornacum, in quibus venae cremantur, Röst-Ofen vocant; varii solet esse coloris, flava, alba, caerulea, nigricans, et aliorum. Loquitur de hac AGRIC. R. M. l. VIII. f. p. 288. et N. F. l. ix. p. 343. et 349. Ego existimo Flores Arsenicales; nam et fumus et materia haec ipsa malignum spirant odorem; supra carbones ignitos projectus ejus pulvis valde fumat, et sulfur redolet. nec mures, nec glires eam attingunt. cato dedi, qui vertigine correptus aliquot diebus post periit."

"Kuttenbergae etiam satis magna copia Pyritis, aureo et argenteo colore reperitur: vocant Kupffer-und Masser-Kiß / aut Gelber-und-Meisser-Kiß continet aliquid Argenti."

"E regione Fornacum, in quibus Venae excoquuntur, ipsi appellant Schmeltz-ofen / est inculta quaedam Fodina, ubi olim Antimonium effodiebatur."

"Porro, cum alias caetera loca herbis, arboribus, fruticibus vestiantur, Colles Metallici hic locorum circum circa omnes sunt calvi. Fumus

"Medio milliari Kuttenberga est certus terrae tractus, ubi praestantissimus et delicatissimus Raphanus rusticanus, per Germaniam celebris, crescit, adeo ut oppidum illud solo Raphano, quem Lipsiam et Viennam usque deferunt, quaestum et victum sibi paret. Plura ibidem notare temporis injuria non permisit."

"Inde in Vallem Joachimicam perreximus, locum montibus horrentem, austerum solo, rigentem coelo; ita ut ibi frumentum vix maturescat, imo saepe minime, avena nunquam. Nos mense Octobri ibidem Ribesia et Cerasa adhuc immatura offendimus. Herbas et Arbores si spectes, ferrilissimus est locus, illic enim inveni Rorellam, Angelicam, Libanotidem, Bistortam, Tormentillam, Caryophyllatam, Helleborum album et nigrum, Rhabarbarum Monachorum, Fabariam, Telephium purpureum, Gentianam majorem et minorem, Aristolochiam utramque, Centaureum minus, Carlinam, Origanum, Pulegium, Thymum, Satureiam, Serpillum, Imperatoriam, Polium montanum, Testiculorum varias species, Lilium convallium, Asarum, Lysimachiam purpuream et siliquosam, Saxifragiam, Veneris umbilicum, Anchusam, Pentaphyllum Petraeum, Papaver corniculatum, Solanum majus sive Bellam Donnam, Polypodium, sed non quercinum; aliasque plurimas herbas, quarum jam non amplius recordor. Vir fide dignus retulit, et Lunariam ibi repertam."

"Conjicio olim hoc ex loco magnas divitias provenisse; stupendum enim in modum perfossus, suffossus, transfossus est. exstat ejus delineatio, quae videri potest."

"Ibi plerunque per Cuniculos, rarius per Puteos, nisi forfan compendifaciendae viae gratia, ad Fodinas descendunt; quae ibi diversae sunt, venis Argenti durissimis, raro ultra IV. aut VI. digitos transversos extensis; sed ditiores, quam Kuttenbergenses. Omnes vero ibi Fodinae, generatim valde humidae sunt, ut quibusdam in locis duplices cuniculi, alter super alterum, ob copiam aquarum inveniantur. Numeravi ex uno Cuniculo perparvo novem Aquae ductus; praeter aliam Aquam copiosam, quae abundantissime effluit, quocunque siccitatis tempore; ut si vel alia Aqua desiciat, omnes ibi Molae sola aqua, ex uno alterove educta cuniculo, possint circumrotari."

"Minerae, quae ibi effodiuntur, fere pares, certe parum. differunt. Ditissima est Fodina Pulcrae Mariae, in qua nunc saepe Argentum. rude reperitur: Valde humida est, calore tamen. temperato, ante annos. aliquot

"Juxta oppidum Gottes Gab aliquando inventa fuit ejusdem Argenti similis vena, sed nec ibi quicquam amplius reperitur. nihilne remanserit, an quaerentium desit industria, nescio. illud apparet, venas illas tantum superficie tenus ubique quaesitas esse, et terram passim fossam; illi di cunt, geschörfft."

"Celebrant ibidem etiam Argentum rubrum rude, Germanice, Roth gülden-Ertz; verum in eo tantam, quantam Scriptores notant, clari tatem non invenio: ideoque magis crederem, esse Argentum rude purpureum, vulgo gediegen Braun-Errz. ante aliquot annos inveniebatur etiam hoc Argentum in Valle Joachimica, nunc rarissime aut nunquam."

"Ibidem in quadam Fodina Medulla saxi, nobis Stein-march/ terrae albae species, de qua Agric Bermanni p. 456. (adde N. F. l. II. p. 188.) Locus, unde excepi, est ultra ICC. orgyias Romanas, eas enim hic observant, profundus; Saxum est solidum, habens in medio sissuram latitudine unius palmi, circiter IV orgyias profundam. profundiorem equidem esse, apparet evidenter, sed quia saxum est solidum durissimumque, et necdum totum detectum, profunditas certa definiri ne quir. in ista autem fissura haec Medulla invenitur, qua; licet sit pinguis, non tamen ardet, nec ad ignem liquescit; insipida etiam plane est, exhibeturque ibi loci sub forma pulveris ea quantitate, quam cultri cuspis, capit, cum cochleari Aquae Petroselini in Urinarum Obstructionibus et doloribus Nephriticis: certis enim experimentis constat, illa calculos et urinam pelli."

"Reperitur ibidem et alia terrae species, de qua AGRIC. l. l. haec ali quando tota nigra est; ut et alba, non tamen pinguis, et rubra, in unius ejusdem Fodina vena: est autem illa Fodina inculta et occulta, saxis, terra, sepibus, lignis, variisque rebus cooperta, sine usitato accessu, exceptis tribus vel quatuor, reliquis omnibus antehac incognitis, XXX. aut XL. Ad summum orgyias profunda; et tam angusti, per modum Cuniculi, introitus, ut non nisi serpendo, et quidem homo macilentior tantum, ad VII. vel VIII orgyias intrare queat."

"Porro vicinia illic ad dictam Fodinam semper nebulis est plena, et. veluti vagae nubes, continui oberrant ibi vapores, neque tamen aeque alta atque Vallis foachimica ipsa, est. Externa specie hie collis ridet variarum copia herbarum, summitas et ambitur. triticum profert copiosum: Intus vero caverna specusque visu plane horrenda: Saxum non est unum et continuum, sed totus mons apparet, ut cumulus saxorum grandium et minorum aggeratorum, inter quae Terra, quam modo dixi, ita disposita est, ac si Natura, loco calcis, ea, ad C ollem hunc

"Mirifica plane de hac Fodina, etiam a loci ignaris, narrantur; velu ti: Certos quosdam Italos alternis vel ternis annis venire solere; eos hanc Terram excipere, ex qua postea cos Aurum conficere, Fama sit; at, modum Auri hinc extrahendi omnes laterealios. illud tamen certum esc, non adeo pridem homines in hac Fodina fuisse: vidimus enim vestigia recentissima surreptae istius Terrae, nigrae praecipue; imo vero unam talem divitem venam, lapidibus tectam et occultatam, in quodam cuniculo ipse reperi, ubi magna copia istius terrae jam tum ita collectae, dispositae et ita studiose asservatae, latebat. Variae ibidem sunt Venae, nec omnes suas caudas ad unam eandemque horam extendunt: locus non ita humi dus est, si eum cum vicinis compares: nam incolae illius viciniae, Viri fide digni, sancte mihi testati sunt, esse illic loca quam plurima, ubi ad profunda III. aut IV. orgyiarum jam statim aquam inveniant. Sed neque Terra illa aut Vena, dura est, digito enim et cultro excipi potest; nec spirat sumum virosum, aliamve auram pestilentem aut foetidam: totam enim illam Fodinam et Collem Aer transpirat et permeat; lingua Metallurgorum: Es is gustes wetter darin/ und ziebet auß und ein"

"Narrant eandem Fodinam ab illis, quos ante dixi, Italis esse incantatam et devotam, munitamque per Spectra aut Daemones Metallicos, qui affixi ibi custodes haereant, ne ingressi quippiam auferre et excipere, aut, si tamen excipiant, quicquam efficere aut experiri possint."

"Uno milliari ex Valle Joachimica, in Bohemiae et Misniae confinibus crescit Lapis Granatus. omnia ibi locorum hoc lapide plena: imo integri montes sunt Granati, aut ut rectius dicam, tota minera mons merus est. notavi, in superficie terrae istius mineralis apparere quidem La pides Granatos, sed omnes a Sole exustos et consumtos. Cuniculos quaesivi; et inveni eos aliis humidiores, Lapidesque Granatos bonos et recentes. intra ultra duas orgyias pergerenon potui, quia lampadempe nes me non habebam, valde tamen humidum eundem cuniculum reperi, ut appareat, Lapides istos humore conservari. Unus Centenarius horum Lapidum, (audita, et mihi relata, non vero a me experimentis comprobata refero,) aliquot uncias Argenti puri continet. Minera val de mollis est."

"In eadem Valle Joachimica reperitur Minera Ferri, quam vocant ge diegen Eisen-Errz) sive Ferrum rude purum, ajuntque esse plurimam Ferri partem. Viatores illac transeuntes pro haematite hanc Mineram ac cipiunt, atque hoc nomine ea utuntur. At ego credo, esse Crocum Martis Naturalem."

"Obiter hic annotare lubet rem examine et judicii trutina dignissimam; Cur Ferrum per Mucrones: Argentum per Bracteas, Lamellas, Fibras etStrias: Plumbum et Stannum per Massas et Cumulos sese prodant."

"Ad Cuniculum redeo dictae Minerae, qui non adeo profundus est; constat terra et saxo non adeo duro, sed omnia sunt rubicundissima; ipsamet intus Aqua stagnans, nec ipsa copiosa, ob ruborem crassitiemque suam verum sanguinem simulat. valde vulnerariam esse hanc terram ipse sum expertus. in fodina casu, ad palmum dextrum, vulnus trian gulum inflixeram; apposui mox vulneri illi recenti terram hanc rubram naturali humiditate praeditam; bis quotidie repetii, et vulnus quarto die persanatum fuit: ita et Viennae mulieri eadem terra opem tulit. huic ob rheumatismum secta in pede vena, sed majore per Chirurgum vulnusculo facto, sanguis tenuior cum impetu prosiliit, qui difficillime sisti potuit. noctu mulier incaute pedem offendit, mox vulnus recruduit ad animi deliquium, et magno labore tandem stetit: post triduo ligaturare mota denuo sanguis prosiliit cum impetu, jamque convulsiones superveniebant. locus ustioniaptus non erat, sanguinem sistentibus nihil proficiebatur:

"Colliculus, ex cujus visceribus haec terra extrahitur, junipero vesti tur frequenti et pino humili et alta: alias etiam herbas habet, sed paucas."

"Plumbum ibidem etiam promiscue invenitur: rarius autem Plumbum Cinereum, quo Bismuth appellant. Liquescit haec Minera ad flammam Candelae. Hujus Plumbi Cinerei purificati si tanrum Stanno addas, quantum requirit; (hoc enim plus, illud minus capit:) illud Stannum jamdum ad usum paratum redditur sono et specie Argento si mile. notari meretur, quod ultra quadrantem horae, facta commixtine istorum duorum Metallorum, audiatur, strepitu interno, in patella, orbe, aut alia re fusa, etiam jam tum refrigerata, sonitus actionis et reactionis internae"

"Extrahitur etiam ibi magna copia Cadmia Metallicae, quam Robolt vocant. conficiunt ex ea colorem coeruleum, quo utuntur muliercu lae pro tingendis collaribus. Varia Metalla, pro varietate loci, unde extrahitur continet. utuntur etiam ibi, ut veneno contra muscas. illud affirmare possum; nam, ut redii, Museum meum, ab hominibus li cet frequentatum, Muscis plenum inveni. ut vero Mineralia, quae attuleram, aeri ex cista exposueram, inter quae erat et Cadmia ista, spatio sex septemve dierum ita Muscae evanuerant, ut vix unam et alteram, et quidem rarissime, adverterim. porro exposueram varias scutellas, confectione Cadmiae Metallicae et Fornacum cum Aqua. et Lacte infectas, pro interficiendis Muscis: nec tamen, quantum observare potui, vel u nicam Muscam inde libantem vidi; advolabant equidem, sed momen to avolabant; unde putem, solam evaporationem in aërem vicinum Muscis exitio fuisse. nam in Valle Joachimica item tantum hinc et inde Mineram istam collocant, atque ita Muscas abigunt ex conclavibus. sic et ipse nullam unquam Muscam supra Mineralia mea diu ambulantem hac tenus observavi. attamen cum odoratu acuto sim, nullam hinc ipse nauseam, aversationem, antipathiam ortam expertus sum; licet Napellus me semel iterumque solo odore fere exanimasset, dum Herbarium meum Vivum, in quo haerebat, pervolvo. Porro, ut finiam, Cadmiam Metallicam dedi vorandam cani cuidam, qui horrendum in mo dum vomuit; et, licet non perierit. male tamen hucusque valet"

"Minera Arsenici ibidem magna invenitur copia, nec tamen, uti scri bunt, tam pinguem inveni. Fodina ejus alta est, satis sicca et graveolens, cujus foetor, quanquam eum non sentirem, difficilem tamen mihi respirationem excitavit. Intravi solus cum Metallurgis illic ordinariis; itineris enim socii intrare cum nollent, foris me exspectabant, alias illis, ut aeque inadsuetis, sine dubio idem, quod mihi, accidisset. Cum enim validos per Dei gratiam Pulmones habeam, quos cum nullo Mortalium, si vel maxime possem, permutare vellem; tamen vapor hic Arsenicalis sine dubio mihi respirandi difficultatem excitavit, cum eodem plane modo mihi idem contigerit Kuttenbergae. Ibi enim cum derepente ad Fornaces, in quibus venae cremantur, Röst ofen vocant, incautius accederem, ut visenda viderem, quamvis vix octavam horulae partem intus permanerem, tantam nihilominus respirandi difficulratem mox sensi, ut vix per horam spiritum recolligere potuerim, Suffocationemque plane timuerim. Metallurgi, qui per annos aliquot ea in Fodina laborant, tandem artuum tremore correpti moriuntur; quod et illis accidit, qui Fornacem, in qua hujus venae flores conficiunt, curant. Omnes Operae, ut eos aliquo depingam modo, viva sunt mortuorum simulacra, pallidi, sicci, concavis oculis; verbo, macilenti, ut vix ossibus haereant. Ipse ad hujus Fornacis caminum accedere plane non po tui, nec in fumo, aut circa sumum salva respiratione permanere: ad ignem tamen et Fornacem ignitam impune accessi. porro observarunt operae illic loci, quod, cum Fornax haec in media silva sita sit, ad illam, quam fumus contingit, viciniam nulli unquam cerviaccedant, licet plurimi ibi locorum sint; sed quamprimum eum fumum sentiant, quantocius recedant. hac ex Minera postea conficiunt Arsenicum Cry stallinum, quod est sine Sulfure; et Arsenicum Flavum, quod est cum Sulfure paratum."

"Duobus ab ista Valle milliaribus alius situs est Pagus, qui vocatur Gottes-Gab /ceu dicas Donum Dei: locus hic est miserabilis, ubi vix passer degat; excelsus continuis in nubibus et nebulis; ubi nec herba, nec frutex nec arbor. Incolae Anni partes tantum tres norunt, aestatem ignorant. frigidus praeterea locus est, et valde humidus usque adeo, ut gramen, quod nulli usui est, cum nulla eo bestia pascatur, nec, ut usui sit, sic cari potest, quotannis humi accumulatum et aggeratum putrescat. masse haec putrida, per totam viciniam, ultra orgyiam unam et dimidiam profunda, nigerrima. est et pinguis, ad instar fimi vaccini putrefacti, ac si quis subtus sit, ut quandoque contingit, si vena sit paullo profun dior, tetram, ad nauseam usue, exhalat mephitim. sub eadem massa latet terralutosa instar argillae, quam lavant et ex ea Mineram Stannie extrahunt, instar arenae gravem et nigram, modo minori, modo majori copia: frequentissime tamen ex terrae libris XX extrahunc Stanni circiter

"Ex hac Valle discessimus Schlackewaldam, ubi integra Cumulati Stanni vena reperitur. Haec vena caudam suam in profundum extendit, illi dicunt: es fällt in die Tieffe/ et quidem usque adeo, ut venae cauda reperiri nusquam possit: quo enim diligentius fodiunt, eo majorem et cumulatiorem venam semper inveniunt, et, quod magis mirere, dum infra fodiunt, supra iterum recrescit Minera. qualia aedificia, quantae cavernae, quot excavata spatia ibi sub istius Fodinae terra sint, nisi qui viderit, credet nemo. transivi quasdam cavernas ultra L. aut LX. passus longas, latas XXX. aut XL. at altitudinem visu metiri non potui, quae horrorem spectantibus incutit. Jucundissime et distinctissime Echo intus resonat et respondet; omnes sunt fornicatim excavatae et quidem sine fulcris. affirmarunt mihi, ampliores majoresque adhuc cavernas esse; nec enim Fodinam pervidi, ad quam pervidendam tres integri dies requiruntur, adeo ampla est, variisque substructa aedificiis; nec adeo humida est, nisi ubi machina est hydraulica, et ipsa sane memorabilis."

"Ajunt, intus morari Daemonem quendam Metallicum, qui saepissime varia sub figura apparet, modo ut Metallurgus, modo ut Magister Metallurgorum, modo ut Juratus, modo forma Muris, Canis variorumque animantium. subinde auditur saltare et ducere choreas, inflare tibiam, et millenas ejus notae nugas ajunt eum ludere. at, quia malum ipsis omen habetur, si illum aut audiant, aut videant, summopere omnes tumultus, clamores, insolentiam in Fodina prohibent. Ego illius videndi audiendive desiderio ardens coepi ore acutum sibilum edere ad instar fistulae; ibi tum Metallurgi me per omnes Deos Deasque rogare, abstinerem coeptis; forsan sine Comitibus fuissem, non verbis, sed verberibus silentium imperassent. cum caussam silentis jam Daemonii indagarem, responderunt, Daemonem illum alias statim respondere solitum fistula, saltu, aut effusissimo cachinno, cumque aliquoties damnum quibusdam inflixerit, dum illos praecipitaret per scalas, torqueret, tunderet, seduceret in errores, lampades eorum exstingueret, et quae sunt

"Hic autem non, uti in aliis Fodinis, solent jaculari, sed ignem substruunt, quod patentissima sit, et spiracula plurima habeat illa Fodina. Jaculari autem vocant, cum foramine rotundo terebra in Mineram excavato, id pulvere pyrio replent, illudque iterum ligno, cui parvulus est canalis, accuratissime incusso occludunt, quem canalem pulvere pyrio quoque implent, et juxta accendunt candelam sulfuream longiorem, qua ratione Mineram dissilientem confringunt: adeoque si hic jacularentur, sane metus esset, ne terra superior corrueret, et aut Metallurgos aut venam obrueret. Vena enim tali procedit figura:"

"ubi a est superficies terrae; cumulus vero Venae totus est b c d, adeoque, uti et extra Fodinam cernitur, terra manifestissime se ad venam inclinat: quin etiam in altera parte aliquid corruit, et confregit rotam Machinae Hydraulicae, una cum ejus caverna, quarum murum nunc substruunt munitissimum, et, ne in vicinia fodiatur, sanctissime et acerrime prohibent, cum alibi locorum Minerae satis satisque abundet, utpote integro solidoque cumulo, unde quicquid decutitur, Minera est."

"Hic etiam est quaedam Argenti Fodina, non profunda, sed valde humida, ac plena terrae luteae. magnas quondam inde divitias extractas conjicio, vel solo aedificio id arguente, in quo Majores longissimum quendam cuniculum, ad aquam tantum educendam, egerunt. non ita pridem eam rursus Fodinam colere coeperunt, sub spe, ut loquuntur, adhuc laborantes. quantum enim extrahunt, tantum necdum sufficit in mercedem Metallurgorum."

"Schlackewaldae Fodinis ad dimidiam horam distat Schoenfelda, particeps Fodinae Stanni, quae Schlackenwaldae est. hic locus propter continuatas molas, ubi Venae tunduntur, Puchwerck vocant, et fornaces, unus idemque quasi apparet Schlackenwaldae. illud admiratione dignum, quod cum Schoenfeldae situs in meram planitiem pateat, nihilo tamen minus continuis nebulis, pruinis, frigore, aliisque coeli injuriis perpetuis sit obnoxia, ita quidem, ut hic loci integrum mensem et amplius hiemem habeant longiorem, quam Schlackenwaldae; imo hic erit coelum temperatum et serenum, ibi ninget aut pluet; hic toto die a Sole torrentur, illic nebula et pruina vastabunt cuncta; hic homines formosi, ibi strumosi,

"Ibidem Lapillus niger, quem vocant Zinn-krauppen/ est Stannum, idem ac rude, quod vocant gediegen zinn: sed paullo rariores sunt hi lapilli: vidi alium talem lapidem ad magnitudinem pugni, verum tales rarissimi sunt."

"Porro Schlackewaldae per totum illum tractum, ubi aqua ex Machinis, in quibus Venae pilis praeferratis tunduntur, fluit, eluunt arenam, et rursus aliquam Stanni modo majorem, modo minorem acquirunt quan titatem."

"Caeterum notavi, totam Bohemiam et Moraviam plenam esse Mica, quam Katzen-silber appellant, de qua agit AGRICOL. Berman. p. m. 447."

"Atque haec sunt, quae brevi hoc itinere annotare potui. Corollarii loco addo sequentia:"

"Aqua Lapidescens in Minera Plumbi Tarnomontana, in confinibus Silesiae et Poloniae, crescit ad instar bacilli longi teretis, et quasi per annulos distincti, inque medio perforati. eam ibi exhibent in obstructionibus urinae, et in calculo."

"Minera Plumbi Tarnomontana continet Argentum, sed paucum, unde parum inde lucri redundat."

"Sal Polonicus Fossilis in sua Fodina est mollis et levis; extra eam momento ita durescit et gravescit, ut unicum frustum, quod in Fodina ab uno homine tractari poterat, illud extra Fodinam vix quatuor boves movere possint. Observavi hoc ipse, praeterlapso anno, cum Augusta ELEONORA, quae Sponsam REGIS Poloniae comitabatur Cracoviam, eo profectus."

Haec GREISELIUS, Vir Curiosus, et acuti ac elimati, ut vides, judicii, in Epistola ad Celeberrimum Medicinae decus, SACHSIUM. Non ingrata, ut spero, Lectoribus erit, haec utilis et jucundi et necessarii supplementi digressio. Licebit etiam, ut puto, Professori Professorem, Medico Medicum, Metallophilo Metallophilum, Epistolographo Epistolographum, Hodoeporicum Hodoeporico, et quidem eodem itinere, Belgae Germanum succenturiari. ne quid nescias: singula digessi, recensui, et, exceptis Artis vocibus, nonnulla paullo Latiniora reddidi.

JACOBI TOLLII Epistola Itineraria IIII. COMMORATIO VIENNENSIS: AD Clarissimum, Eruditissimum et Experientissimum Virum, DOMINUM THEODORUM JANSONIUM AB ALMELOVEEN.

Vix curae cultuique corporis unus et item alter dies concessus, ex quo Viennam veni, cum proximo Lunae die Praefecto Bibliothecae CAESAREAE, NESSELIO, Viro Excellentissimo, literas Reverendi Patris WOLFFII commendatitias trado, ab Eoque, qua erat humanitate, e vestigio in Bibliothecam deducor, tam veterem Viennensem, quam nuper Buda advectam. sed, ah! ah! pro sperata voluptate nec opinum dolorem, pro immenso, quod animo praeconceperam, gaudio ingentem cepi moerorem. SALLUSTIUM hic me integrum inventurum nonnulla spes lactaverat, quem in Budensi Bibliotheca Eruditi quondam viderant: et en! laceras heu! situ, pulvere, vermibus corruptas nullius ferme precii reperio reliquias! Huccine, Regum Magnificentissime CORVINE, cura Tua atque elegantia cecidit, ut, quam immensis sumtibus ac laboribus collegeras Bibliothecam, tam foedum in modum, tam brevi dissiparetur; ut ne reliquiae quicquam haberent delectabile; ut nullum Tanto PRINCIPE dignum superesset volumen! Sed abstersit magnam hujus doloris partem CAESAREAE Viennensis Bibliothecae, vere Augustae, intuitus: in qua tam praestantes inveni, tamque multos Graecos Latinosque, exaratos manu, Codices, ut

iratum mihi CAESAREM pati possim, si tali carcere in trimestre ira illa expiari queat. Aves tamen scire, quid nostri Studii manu scriptorum in Budensi Bibliotheca repererim? LIVIUM, eumque non integrum, sed recentiorem; LUTATIUM, seu LACTANTIUM, PLACIDUM in STATII Thebaida; et BOETHII Arithmeticam, Geometriam et Musicam. Alterius indicem NESSELIUS publico sese non invisurum, pollicitus est: et ex [note: 1] ea Ego mihi quatuor, ACHMETIS Onirocriticon [note of the transcriber: in the print: with a Greek letter Onirocriticwn], Codices mss. cum editione Rigaltiana conferendos sumsi, atque inde omnes in hac hiatus explevi, et plura, quam mille, ne dicam bis mille, menda sustuli. Tum et LUCRETIUM meum ac SALLUSTIUM cum singulis ms. exemplaribus contuli. Acceperam et alios duos Codices Graecos, in quorum altero Excerpta quaedam, jam edita; quantum memoria quorundam suppeditabat, [note: 2] in STOBAEO lecta: in altero Epistolae Variae, et in his ALCIPHRONIS, continebantur. Non erat mihi ad manus editio Aldina Graecarum Epistolarum; atque hinc nec conferendo, nec describendo quicquam inde potui proficere, quod editas ab ineditis forte nequirem distinguere. ACHMETIS uni Codici subjecta [note: 3] erat Vita CHRISTI puerilis, a pseudepigrapho THOMA conscripta; in quo multa CHRISTI pueri dicta ac facta miraculosa referebantur. descripsissem animi gratia, si codex fuisset [note: 4] integer. In altero itidem libellus erat non totus [gap: Greek word(s)] , nescio, an THEOPHRASTI: Auctoris enim nomen non erat adscriptum: singula ut pro solita mea atque accurata diligentia exquirerem, ibi tum non licuit.

Dehinc Excellentissimum Dominum Nicolaum Guilielmum BECKERUM, Baronem de WALLHORN, Archiatrorum Augusti IMPERATORIS Comitem et Consiliarium adii, Virum ad omnem humanitatem factum, qui me singulari complexus est, sibique aeternum devinxit benevolentia. Huic, plurima salute ab ALMELOVENIO meo dicta, caussam itineris mei aperui, et, quam me illius suscepti non poeniteret, testatus sum, laudata, uti merebatur, plurimis verbis CAESAREA Bibliotheca. dein multus nobis de prisca et nova Medicina sermo, laudabatque plurimum, arrige aures Pamphile! conatus Tuos antiquam Hippocraticam, et Aliorum Heroum Veterum, Medendi rationem asserentis: Cujus sibi Inventa Novantiqua Augustus

CAESAR legenda commendaverat et tradiderat Ipse. Gaudere ego tunc, et praedicare dilectissimi quondam Discipuli, nunc eorundem Studiorum cultoris et socii, fortunas; cujus Scripta non innotuissent modo Tanto PRINCIPI, sed et placuissent, placerentque. ajebat porro, et hanc Sibi caussam fuisse, cur prior Tibi scripsisset, hortatusque esset, ut sic porro pergeres. Verum de hoc mihi Viro praestantissimo post plura dicenda erunt. Pergam igitur ad alia.

Deduxerat me Fors Fortuna ad Diversitorem, Chemicae quondam Arti, utpote tum Pharmacopoeo, addictissimo. Inter caeteros, quos jaciebat, sermones, mentio ab Ipso facta est Antimonii Solaris Mineralis, cujus mihi statim specimen elegantissimum, uti et quorundam aliorum Fossilium, ostendit. Fateor, nec in ipsis Cremnicensibus Fodinis, nec usquam alibi pulcrius ullum me vidisse. indicato, unde hujus compos factus esset, Mercatore, postridie ego ejusdem selectioris, duas; et paullo deterioris, ob admistos lapides, libras tres commercatus sum, ut eo in paranda medicina quadam Chemica post uterer. Est autem hoc Antimonium partim flavo, partim ruhro Sulfure intermixtum aut obductum; nonnullae etiam particulae totae sunt purissimae, et admirabili colorum varietate, in Sole, coruscantes. agnoscis hic iterum morbum meum, et Ovidianum illud repetis:

Hinc ad Illustrissimum Principem LOBKOVITIUM me confero, Chemicae Artis Amatorem summum, qui mihi mox, inter alia, narrabat: Ter Sese, accepto, ab Amico, Pulvere Aurifico, praesente Illustrissimo Principe ARCHIEPISCOPO Pragensi, Saturnum in Solem mutasse: monstrabatque etiam Mercurii coagulati ac malleabilis mediocre frustum: tum et artem se tenere, Mercurium ex Antimonio, intra horae, ni fallor, unius aut alterius spatium, educendi. Orto deinde productoque sermone, de vera Lapidis Philosophici [note: 5] Materia, ex Aere illam peti debere, et a se jam acquisu ti tam, affirmabat. in Cujus tamen sententiam pedibus ire [note: 6] non poteram, quem illa Salis ex aere petendi ratio minime fugiebat,

quique Philosophorum dicta aliter accipienda esse, existimabam. Verum, ut in omni secta, ita et in Chemia quot capita, tot sensus. Audivi post et alios ejusdem opinionis assertores, docuique eos, quanto ipsi in errore versarentur, qui ne prima quidem initia Lapidis conficiendi nossent, nec vulgaria illa Mercurii s Spiritus Vmi, Spiritus Aceti, Antimonii, Vitrioli, Sublimationis, Praecipitationis, Ignis Lampadum, et reliqua vocabula intelligerent, quo ut illos errore exsolverem, Syntagmation meum, quod Manuductionem ad Coelum Chemicum inscripsi, raptim a me concinnatum, aliquibus ostendi praelegique.

Postea ad Generosissimum Baronem PRESOSOFIUM me contuli, eique literas Jacobi BITTNERI mei reddidi. Fuerat is hac hebdomada Augusto CAESARI praesto, Cui a cubiculo est. sunt enim sua Nobilibus Cubiculariis attributa tempora. Et CAESAR [note: 7] quidem, praeter quam alii solent Principes, ea gravitate est, ut nemini ex his, nedum e minorum gentium Cubiculariis, permissum sit, verbum ullum proloqui, nisi quod aut occurrentium rerum, aut ad interrogata CAERIS respondendi necessitas exprimat. de rebus Politicis, aut pro Aliis, ne gry quidem. [note: 8] Cum nonnulla de Opere meo Triduano, cujus illum BITTNERUS certiorem fecerat, collocuti essemus, omnis mihi favor, omnisque ad CAESAREM Proceresque alios, inprimis ad Illiistrissimum Principem ARCHIEPISCOPUM Tragensem, e gente WALDSTEINIA ortum, commendatio et promissa est et praestita. Nam, cum proxime secuto die ad illum Principem inviserem, multa sum cum humanitare admissus exceptusque. Offendi vero in Eo admirabilem totius Naturae, et omnium ferme Scientiarum cognitionem, inprimis autem Chemiae, Reique Metallicae. Addam et conjungam hic, quae tum temporis, et dehinc aliis, ex Illustrissimo PRINCIPE didici audivique. Cum de Fodinis Hungariae facta esset mentio, quod eas perlustrandi desiderio ardere me dixeram, hujus, [note: 9] ajebat, Sese esse sententiae, Metalla cuncta, uti caetera Vegettabilia, crescere et decrescere. Cui ut adstipulabar, exemplum referebat insulae Maris Inferi, Hetruriae objectae, Ilvae, de qua et Plinius, XXXIV. 14. unde per tria annorum millia, et amplius, plus esset

Ferri egestum, quam tota Insula contineret terrae. Metallurgos autem ita illam Ferri renascentis reparationem machinari: occludere illos effossas et exinanitas Ferri venas quam dili gentissime, ne vel aer, vel aqua intrare valeat, atque ita derelinquere in annos LX. vel LXX. aliquando et centum. Tum eorum Posteros, seu Successores, easdem rursus aperire, Metalloque tumdeprehendere repletas. Id autem crescere per appositionem partium. Existimare vero se, ajebat, posse ita et Aurum et Argentum in exhaustis Fodinis restitui. Ac veram hanc Illustrissimi PRINCIPIS esse conjecturam post ipse in Aurifodinis Cremnicensibus deprehendi, ubi ipse, ante annos admodum LXX. vel LXXX. exinanitos Ductus (ipsi Gänge vocant) redimpletos vidi, subsidente monte, non autem appositione partium, quod Aurum non ita copiose atque Ferrum proveniat; nec ob puritatem Sulfuris, seu, ut Alii malunt, Terrae Salisque ac Mercurii provenire possit. Renatum autem Aurum testabantur varae vibiaeque, quibus effossi meatus subterranei solent sustentari, olim illic suffulciendo operi adhibitae, passim inter subsidentem terram exstantes; quae terra novo Solari Spiritu animata fuerat, et Auro impraegnata. Sustuli ipse inde luculentum frustum, in quo tamen Aurum non apparet, licet contundendo inde soleat colligi. et ut hic nascens vidi atque crescens, ita et haud procul inde decrescens ac fugiens, de quo postea pluribus. Addebam [note: 10] ego, quae ex HELMONTII mei didicissem Paradoxis. Chemicis, ex Anglico in Latinum sermonemame versis, ubi: Vitalem Solis calorem verum esse, ac per se subsistens Ens Spirituale, docet; ab ejusque semine, velut ab universali hujus Vniversi parente, omnia vera tactuique obnoxia corpora progigni, cum insertus aquae cum eadem in unum corpus coalescit. unde colligebam, quo haec Aqua purior sit, eo praestantius inde corpus gigni. non deficiente igitur in Aurifodinis purissima Aqua matre, fieri aliter non posse, quin Aurum regeneretur in humida terra, quae in illum tractum subsedit, quem calor ille Terreni Solis pervagatur. quod autem Aurum illud non adeo ibidem copiosum reperiatur, non nisi inopiae istius purioris Aquae vitio vertendum, in qua frigidus, secundum eundem HELMONTIUM, Lunaris Spiritus delitescit,

qui cum Solari calore Spirituali conjunctus foetum corporalem [note: 11] producit. Occurrebant tum et illa, quae in BASILIO legeram: Mercurium, ut Ille vocat, Corporum (ut Alii, Sulfur; sed non vulgare hoc nostrum:) Semen esse Metallorum, eumque natura calidissimum: quare, si quando Mercurius Corporum in opere aliquo sit, sufficientemque cibum habuerit, (quae illa Aqua est HELMONTII Lunarem Spiritum continens, quae vulgo Mercurius, sed non vulgaris, dicitur) sex semper Mercurios in quovis opere conjunctos corpus aliquod producere, qualecunque illud e sex Metallis sit, prout in adscensu seu descensu fuerint. Quoniam vero ti Mercuriorum istorum numerus est septenarius, ex parte dimidia masculorum, ex altera femineorum, evenire ut, ubi Veneris et Martis semina praepolleant, virile Solis corpus producant: contra, ubi illa Saturni et Jovis pravaleant, femineum Lunae corpus nascatur. Mercurium vero esse, et utrique auxiliari Hoc autem Semen in adscensu Argentum in Aurum, in descensu vero in Cuprum, Ferrum, Stannum, Plumbum, Mercurium mutare, ac tandem penitus evanescere: dicut in ascensu Mercurium (sive illo Aquae Lunaris Spiritu primi gradus) in Plumbum, Stannum, Ferrum, Cuprum, Argentum, ac tandem in Aurum mutaverat. Hoc porro Semen in informi corpore u latere, accepto vero dein cibo formari prapararique. Quamvis autem hic ita BASILIUS loquatur, ut in confectionem Lapidis Philosophici digitum intendat, eumque parabolice designet, tamen ipsa Naturae operatio in vulgari Auro non alia est, quia ea pro exemplo utitur Philosophici. Ajebat porro Illustrissimus PRINCEPS: Vegetationem illam Metallorum vel ex enascentibus Aureis Argenteis qui virgis, culmis, spicis, et filis liquere; quorum varia exempla narrabat, et inprimis, de ramo arboris, forte in silva, sera jam nocte, a rustico, defracto, in cujus medulla fila aurea conspiciebantur; deque racemo, Auro obducto; aureisque vinaceis. Multo autem plura doctissimus et optimus BALBINUS Miscell. Histor. Bohem. lib. I. cap. XVI. recenset: imo Augustus CAESAR insignem in GAZOPHYLACIO, ad Se Tokaio missam, virgam Auream viti circumplicitam diligenter asservari jubet.

Decrescere vero eadem Metalla et idem BALBINUS ejusdem libri cap. XVIII. extremo testatur, auctore usus THEOBALDO in Arcanis Natura. Cum vero a Natura ad Ariem sermo paullatim dessexisset ejusdem, atque me, sententiae Se esse fatebatur Illustrissimus PRINCEPS, Lapidem Philosophicum, volatilem esse, non fixum; et quod fixum eum dicant Philosophi, aliter capiendum; nimirum, non posse eum ab igne corrumpi, sicut nec vulgaris potest Mercurtus. [note: 12] Reddidi ego jam alibi rationes, quae me in hanc sententiam induxerunt. Inde ad Artes et Observationes alias descensum, quarum utilissimam, et quidem merito, judicabat illam, qua [note: 13] dignoscere tempus Margaritarum in Conchis proventus didiu cisset: item signa certissima, quibus foetas Margaritis, ab inanibus posset discernere: illas autem absque ulla laelione Se i aperire, et eximere uniones, tum rursus in fontem Conchas deponere, alio rursus tempore parturas denuo alias Margaritas. esse autem Se possessorem fonus istiusmodi, ajebat, margaritiferi; quales plures fontes, rivi, fluvii sint in Bojohaemia, inprimis Watava et Isera. Annitebar hic ego summa ope, ut artem eam expiscarer, aut ut eam mecum communicarec, quo Popularibus meis prodessem; sed frustra, cum grandius Sibi a me secretum prius vellet revelari: didici tamen post paullo aliunde indicaturus Nostris, cum reversus domum fuero. Sic et Aquam Sibi Separatoriam notam, asserebat Illustrissimus PRINCEPS, quae solum Aurum dissolveret, intacto etiam Antimonio, aliisve Mineralibus, quod, quam per quartam solet, vel per Saturnum, vel per it Aquam Regiam; purius inde rursus colligeretur. posse etiam Se Regulum Antimonu Stellatum, sine Luna, amalgamare, [note: 14] ut Nostri Chemici vocant, nec incognitum sibi Particulare, unde multum lucri proveniret. Tandem et de Commercio cum Batavis instituendo, devehendisque ad hos Marmoribus et Lapidibus preciosis actum: oblataque mihi perhumaniter totius Bohemiae cum cura suo ductu perlustrandae facultas, rimandique omnes ejus Naturae dotes, tum et Gazam suam Mineralium, aliarumque Rerum Curiosarum spectandi, tanta comitate, ut non minus hac caperer, quam oblatorum fruendi desiderio accenderer. Sic semper laetior doctiorque, quam accesseram, sum dimissus.

Alio rursus die Excellentissimum BECKERUM adii, qui mihi, inter alia, rogatum Se a CESARE, ajebat, ecquid de Chemico Batavo inaudisset, qui recens in Urbem advenisset? Se, et nosse me, respondisse, et a me salutatum nomine ALMELOVENII mei. Ad quae CAESAR, ab ARCHIEPI scopome Pragensi, MAJESTATI Suae CAEREAE indicatum commendatumque. Captata ergo hac occasione exemplar Fortuitorum meorum, CAESAREAE destinandum Bibliothecae, Illi in manus tradidi, rogavique, ut meis illud verbis Augusto Caesari donare dignaretur: Tum et, quanto spectandae CAESAREAE Gaza, Fodinarumqae Hungaricarum desiderio tenerer, indicavi: quae Vir ille Optimus pro sua facilitate curaturum respondit.

Vidi deinde, quod et olim videram, verum tum multo spectatu dignius Praetorium, quod Germanice Neu-Gebau/ ceu diceres Neoctiston, appellatur. Erant enim ibi tunc olim temporis Torticus omnes cupreis laminis tectae, non secus atque etiam nunc Turres: Tum et Aedificia j quae Turcarum quondam Viennam obsidentium tentoria assimilant, plurimis e candido Marmore Statuis ornatissima, Hortusqueipse cultior multo atque speciosior. At nunc omnia neglecta, et ablatae ante aliquot annos, jussu IMPERATORIS, istae lamina, nescio an et Statuta. Nam Turca Sane huic uni loco hoc bello ita pepercerunt, tanquam rei sacrae et perpetuo suse virtutis monumento. Audierant scilicet ibidem SOLYMANNI Viennam A. C. N. CIC. IC. XXIX. obsidentis Castra fuisse, cujus Tentorium, cum aliis Vizirii Et Bassarum illud cingentium Tentoriis, Conditor hujus Praetorii fertur repraesentasse. Hinc plurimi ex iis, cum huc accederent, manantibus prae gaudio lacrumis, muros osculo adoravere; visusque locus accommodatissimus asservandis commeatibus: fugato deinde Exercitu Turcico multi hic, eorum custodiae destinati, oppressi caesique sunt, quorum sanguine infecta etiam nunc Tabulata Peregrinis solent ostentari. Alias hic nihil visu dignum, praeter unum alterumque Leonem, Tigridem, et aliquot diver si generis et proceritatis Vrsos. Cum neglectus tam elegantis quondam Praetorii caussam rogarem; displicere CAESARI, responderunt, quod fundus olim ecclesiastica fuisset Possessio: Alii, quod a Rebellionis damnato

Comite exstructum, Caesarique FERDINANDO donatum esset, cui hic delicti gratiam fecerat.

Interea, dum conferendis Codicibus tempora mea impendo, distinguere illa invisendis Tatronis et Amicis non negligebam. In his primas semper tenuit Excellentissimus Dominus BECKERUS, cujus erga me benevolentia, totis tribus mensibus, quos Vienna fui, praecipua fuit, et eximia. Retulit igitur Ille mihi responsum a CAESARE exoptatissimum: mandatum iri CAESAREM Gaza Custodi, ut eam ostenderet: item Aliis, ut, in perlustrandis Hungaria Fodinis, nihil mihi deesse paterentur, quominus animi mei voluptatem expierem. Tum et Fortuita mea Eruditissimo Principi non displicuisse. Sed illud inprimis me delectavit, quod multa hactenus mihi ignota, et aliis multis incognita narrabat: in quibus et hoc, quam magnifice, et quam pro majestate Imperii CAESAR Gallorum Regi respondisset ad eas literas, quibus, ut illae viginti annorum induciae in perpetuam pacem commutarentur, postulabat; quibus deinde literis a Gallis postea modestius fuisset responsum, Cum et de Poloniae REGE JOHANNE incidisset mentio, quod post liberatam Viennam nihil egisset dignum priore nominis fama, et illa exspectatione, quam per universum Terrarum orbem commoverat, caussa utrique eadem visa est; verum quae multis admirationemexprimeret, qui rationem exputare nequibant, cur immortalem jam partum gloriam desereret; et, cum CAEARIS amicitiam partesque amplexo ceristissima, [note: 15] non jam spes Regni stabiliendi, Familiaque Regiae, sed res adesset; eam cum incerta spe obtinendae Filio, per pecuniam Gallicam, in Regno Poloniae, succeionis permutaret; [note: 16] cum non unum, sed plura Regna Filiis Suis, expugnatis ejectisque, ex Europa, Turcis, adnitente CAESARE, parare potuinet, una cum INVICTI ET MAGNI REGIS titulo, in omnem Posteritatem, cum Virtutis admiratione, duraturo? Sed his omissis, quae, licet quibusdam alta mente reposta sint, odiosa sunt, gratiora referamus; et in his ipsius BECKERI auribus ex ore REGIS, mox ab illa ad Viennam pugna, his ipsis verbis hatinis excepta: Nunquam vidi in mea vita melius pugnantem Peditatum. Erat enim Ipse in equo, cum Suis dextrum cornu obtinens, et Caesareis Cataphractis suffultus. neque satis

mirari poterat, quo animo, qua virtute, qua constantia qua peritia militari, Pedites et aggressi essent Turcas et fudissent. Postea vero, cum in Hungaria ad Barcanum temeritate abreptus gentili, non exspectato Caesareano Equitatu Cataphracto, neglectis Ducis LOTHARINGI monitis, cum Polonis Suis Equitibus in Hostem invectus, ita ab Turcis exceptus fuisset, ut, Polonorum duobus millibus cum Comite DENHOFIO desideratis, ita Ipse cum Filio premeretur, ut DUNEWALDUS ad Lotharingum Ducem accurrens, festinato opus esse, clamaret, caesos Polonos, REGEM cum Filio, ubi essent, ignorari: liberatus tandem prudentioris Ducis virtute, his ad Suos verbis usus est ipsis: Dixi ego ad Viennam, me nunquam melius pugnantem vidisse Peditatum; sed nunc etiam dicere possum me nunquam melius fortiusque pugnantem vidisse Equitatum. Memorabat et idem Excellentissimus BECKERUS, nihil illa specie potuisse excogitari pulcrius, quam sexaginta ille quinque millium Exercitus de monte descendens praebebat, armis orientisSolis repercussu clarissime fulgentibus: eaque ita perturbatum fuisse magnum Vizirium, qui, cum adhuc in Tentorio de descensu Christianorum moneretur, per contemtum eos colluviem quandam reliquiarum appellabat; ut egressus Tentorio, Hosteque conspecto: Omnes ego caesos credo revixisse Christianos., et cum vivis sese adunasse, ut nos oppugnatum eant; ad Suos, qui haec ita retulerunt, exclamaret: Neque Illi post illa vacuum fuit, in Tentorium suum reverti; REGIque hoc Polonorum parta victoria praedae fuit: Captos autem Turcas lacrumas tenere non potuisse, cum viderent, quam parum a capienda Urbe abfuissent; fassosque esse, Divino CAESAREM adjutum auxilio, quod sibi manifeste in obsidione obstitisset. Finito colloquio, discedenti famulus additus, qui me ad DOORSTIUM, Gaza CAESAREA Custodem, deduceret, CAERISque voluntatem ei indicaret. Sed jam CESAR Ipse, uti Princepsest natura benignissimus, Doorstio praeceperat, ut mihi omnem Suam CAESARIS Gazam ostenderet. Ita enim mihi DOORSTIUS, statim, ubi me vidit, retulit; cum me, an ego is essem Chemicus Batavus, interrogasset, de quo CESARIS mandata accepisset. Constituta est huic perlustrandae Martis proximi post meridiem hora tertia.

At pridie ejus diei rursus ad Illustrissimum ARCHIEPISCOPUM Tragendem adii, qui me nunquam, nisi doctiorem, dimisit. Sermo forte de durissimis Lapidibus et Saxis perforandis perrumpendisque onus erat. Hic Illustrissimus PRINCEPS accidisse Sibi duo, ajebat, notatu mihi digna visa. Cum enim in Fodina quadam tam durum occurreret saxum, quod omnem, etiam praestantissimi, Chalybis vim respueret, nec ulla ratione, vel minima ex parte, penetrari posset, invenisse [note: 17] Se viam, et ardens lardum petrae affixisse, quo emollita ferro tandem cesserit. Tum et observasse Se, ac reapse ostendisse rationem, in jam abruptis pulvere pyrio saxis grandioribus, qua pauculis ictibus tota massa in minuta frusta abiret. quanquam tamen eam non doceret, facile collegi, centrum in saxo observatum repetitum ictibus, quo vi dissoluto tota necessario illius compago corrueret. sed et multa alia multo nobiliora audiebam. Arterebat enim, daturum Se Perpetuum Mobile, si quis Sibi materiam suppeditare posset, [note: 18] quam usus tempusque non detererent. Horologia vero Se confecisse, quae annum integrum, et uno tenore tempus, absque ulla in errorem declinatione, indicarent, perstantibus machinulis, nec deficiente tympano; verum contra ea rotulis semet ipsis semper circumagentibus, ejecto in descensu in altum pondere, quod ascensui promovendo sufficeret.

Tandem exspectata dies aderat, introductusque sum in Porticum, in qua preciosissima illa Gaza adservabatur. De Dresdensi nihil volui dicere, quod me illi enarrandae suffecturum non putavi: jam vero iterum tacendum erit, si meam ingenii infirmitatem voluero consulere. neque tamen tacere amplius possum. Quid faciam? deteramne ejus magnitudinem, quam explicare verbis pro merito non possum? hoc potius, quam ut nihil Tibi ea de re scribam. Illa namque sua se magnitudine tutabitur. Erat in ea, ut, quod verum est, dicam, tanta vis Auri et Argenti facti et elaborati, ut percellerer stupenda ejus copia; tanta vero Artis excellentia, ut ipsius Auri precium longissime superaret. Gemmarum vero rudium et politarum ea multitudo, ut earum splendore perstricti oculi hebescerent. Vidi hic celebrem illam RUDOLFI II. Coronam Bohemicam: vidi Hungaricam BOTZKAJI: vidi et IMPERATORIAM cum

Scepro, cujus baculum ex Vnicornu, et Pomo, quod vocant: in his tantus est numerus Adamantum et Unionum, tantaque quorundam magnitudo, ut instar miraculi sit, ad eorum conspectum non obstupescere. quid ego de admirabilibus illis dicam Unionibus, qui in RUDOLFINA Corona sunt? quid de Margaritis caeteris, quas illic admirabundus conspexi? quid de Ensibus, Acinacibus, et inprimis illo inclusis insignitissimo; aliisque Armis, preciosissimis tota vagina lapillis, exornatis? nam Aurum mihi jam vile, et in his ne commemorandum quidem. Ut verbo dicam, INSTIMABILIS THESAURUS est, cujus recordatione etiam nunc perturbor. Vidi vero et TOECKOLII ibidem preciosissimum Acinacem, cum omni Militari instrumento, Ei hoc bello ereptum: et, qui, ob Virtutis admirationem, instar preciosissimi cimelii, asservatur, GUSTAVI ADOLFI Thoracem, ex Alcis corio, in quo vitam Victor exhalavit. [note: 19] Quid de Patina dicam, cujus LAMBECIUS effigiem [note: 20] dedit? Quid de Gemma a RUBENIO exposita? Quid de Vasis integris ex unko lapide precioso exsculptis, autelaboratis? Quid de Venere illa cum Filio et Vrna ex uno Achate? Fieri nequit, ut quis, in tanta copia, omnia retineat, quae semel tantum viderit. Memorabo igitur ea tantum, quae succurrunt recordationi. Fossilia illic mihi ostensa Auri aliquot, partim tottim saxum pervagantis, partim obryzi et puri frusta perquam eximia; ut et Argenti, quod, eleganti Naturae lusu, in ramorum frondiumque speciem exereverat. Sed nihil me magis cepit, quam illa Virga, cujus jam memini, Aurea, quae Tokaji inter Vineas excrevisse fertur, atque inde CAESARI dono missa est, extremitatibus instar clavicularum, quibus se involverat, inflexis. Vidi et Aurum arte factum; idque duplex. [note: 21] Nummus alter est Aureus, cujus nobis imagininem BECHERUSZ dedit, Praga a quodam Chemico injecta Tinctura, Argento in Aurum mutato: Altera est Lamina grandis et crassa a figura rotunda, in qua omnium Domus Austriacae IMPERATORUM expressae imagines. Hanc ex Metallo Factitio fusam Wenceslaus REINERSBERG, Monachus Augustinianus, in Aurum mutavit, praesente Augusto LEOPOLDO; cujus rei argumentum, omnem incredulitatem refutans et convincens, pars Laminae est, adhuc intacta a Tinctura, et qualis tota prior fuit, reliqua

Aurea, quam Tinctura pervasit. Neque hic illa fraus animadverti potest, quae in Clavo Gazoe MEDICEAE, Ferruminationis; quia prius tota cum imaginibus AUGUSTORUM fusa fuit, quam tingeretur: tum et utrimque particula quaedam lima exemta est, ut de veritate sinceritateque utriusque Metalli constaret.

Possem de hoc WENCESLAO totas paginas implere: qui absque ullo dubio possessor Tincturae fuit, a Priore Ordinis sui acceptae, ad quem a Comite SCHLICKIO, Pragae mortuo, devencrat. Duo tamen a Viris bonae fidei accepta referam. Erat ei Pila, Magica, ut ipsi putabant, Arte adornata, quae statim, ubicunque Aurum Argentumve esset occultatum, indicaret: CAESAREM igitur; Sit penes Auctores fides! experiri voluisse, [note: 22] et apud Favoritas, in Horto Suo, per unum e Suis, Arbori inseri Aureum curasse Nummum; deinde arcessito WENCESLAO, deque ea Pila, de qua inaudisse se dixerat, interrogato, mandasse, ut auditae rei daret experimentum. Illum continuo [note: 23] deposuisse Pilam, eamque suapte ad Arborem, cui concreditus Nummus fuerat, perrexisse. Audi et aliam fabulam: Invitaverat quosdam ex Aulicis, una cum Feminei sexus, qui hic Primam Parentem aemulatur, praecipuis. His ut rem gratam, simul et se magnificum faceret, Arcam in Cubiculo aperuit, multo Auri Gemmarumque thesauro divitem. Forte Nobilis quidam Vir primarius, sive tentandi gratia, sive alia de caussa, monile, vel quid aliud, inde sustulit. Cum jam assedissent, ecce in Cubiculo ingens oriri strepitus. ipse WENCESLAUS aestuare, ingredi in Cubiculum, redire, rursus assidere. Sed augebatur eo magis ille strepitus, multoque etiam magis nostri WENCESLAI aestus accrescebat: ita ut coactus tandem, gravioris mali metu, ad convivas accederet, rogans et obsecrans, quandoquidem istius omnes conditionis essent, ut nulla in quemquam furti suspicio posset cadere, redderent, quod tentandi gratia ex Arca sustulissent. Hisce motus ille Nobilis, professus, experiundae veritatis gratia id a se factum, verumne an sictum id Aurum esset, monile reddidit. sie parta quies, et hilare peractum convivium. Bonus tamen ille WENCESLAUS xx. millibus Florenorum Rhenanorum constitit CAESARI, et PRINCIPI cuidam Moravio multo

pluribus. Adamas vero ejus, quem eximiae et notabilis habebat magnitudinis, post obitum ejus, falsus esse deprehensus est, munitis statim reculis ejus CAESAREO Sigillo. Sic Impostor ille, qui Coenobium suum vanae gloriae gratia deseruerat, deceptis [note: 24] pluribus ad plures abiit: qui cum ipse Tincturam in Plumbum Mercuriumve projiceret, verissimum et pirissimum e catillo effundebatur Aurum; cum Alii dedisset, nihil minus.

Redeo post hunc excursum in viam, et ad Gazam CAESAREAM. Ostensa illic mihi spectatu dignissima Matrix Smaragdorum cum nascentibus Gemmis, aliaque id genus plurima. nullus enim Preciosus Lapis hic desiderabatur. quin et, quae me delectabant mirifice, veteres istic Gemmae erant magna copia, tam cum insculptis, quam cum exstantibus omnis generis imaginibus, Deorum, Dearumque, Heroum, Heroidum, Caesarum, Augustarum, Symbolorum et similium. Erant etiam illic capsulae plures omnis generis Lapillis instructae repletaeque item Lapides Bezoar incredibili magnitudine: tum Rhinocerotis Cornua; elaborataque, ex Ebore, Crystallo, Rhinocerotis Cornibus, innumera Vasa artis admirandae. Sicuti jam saepius dixi, omnia referri nequeunt. paucula tantum dicuntur, dicenturque. passim Armaria, quibus haec recondebantur, selectissmis vestita erant picturis. Horologia preciosa ne nominare quidem velim, uti nec Capsulas minoribus Gemmis et Cimeliis refertas. Si eui ludere animus erat, parati erant Ludi Calculorum ex Auro, materiaque preciosissima: tum vero defesso, sed CAESARI Solium paratum adstabat ex Ambra flava, sive Succino, donum Serenissimi ELECTORIS Brandeburgici. Imo, ne solis oculis voluptas quaesita videretur, ex Ambra Grisea MATTHIAS Imperator in equo: atque hinc conjecturam facere licet, an et in Armariis defuerit Ambra; quae quod Unicornua non caperent, suus illic locus assignatus erat Ambrae. vis plura? Vasa Crystallina illic vidi, arte et materia admiranda, Auro et Gemmis undique exornata, ac si sua ipsis amoenissima perspicuitas non sufficeret. Haec et talia innumera considerantem cogitatio illa subiit, quanti animi quondam SOCRATES fuerit, qui, in mercatu Graeciae publico celeberrimo res preciosissimas spectans, quod his carere posset aequo animo, sibi gratulabatur. Fateor, hic me SOCRATE fuisse pauxillulo inferiorem.

[note: 25] Acri enim cupidine tactus sum, Veteres illas Gemmas in cera exprimendi: si quid inde forte commodi in Remp. redundaret Literariam. Sed Praefectus Gazae paullo morosior ne intuitum quidem accuratum permittebat, veritus forte, quod CAESAR eam imperasset, me nihil sibi pro opera hac donaturum. Ita nihil hic sperare licet, absque certa spe praemii seu doni, quae Suada est ubique praestantissima. Ergo, quidvis nummis praesentibus opta; et fiet: contra, si nihil attuleris, ibis Homere foras. quare, cum discessurus munusculum darem, hilarius dimissus sum, quam receptus.

Proximo deinde Solis die accidit mihi quiddam omnino singulare et inexspectatum. nesciebam enim, seu potius, ut sum stupidior et Batavus, animum non advertebam, me in proximo Italiae, et Italis moribus jam assueta Urbe versari. Intererat IMPERATOR processioni, ut vocant, sive pompae sacrae, et Precibus XL. horarum, ad impetrandum Coeli favorem adversus Turcas institutis: quia vero Coelum erat pluvium, curru vehebatur. sic a me necdum visus cupidinem propius in Templo contuendi sui excitabat. Hic autem ab affluente turba interclusus, dum occasionem luculentiorem exspecto, Puellam e regione, medioque Templo conspicor, forma, mi THEODORE, et vultu adeo modesto, adeo venusto, ut nihil supra. Quemadmodum vero, uti nosti, formarum elegans spectator sum, oculis eam paullo, quam fieri solet, contentioribus consideare coepi. AEtas erat annorum circiter septendecim; unde Virginem conjeci, majoreque, quod jam id viduo mihi licitum. putabam, in ea intuenda, libertate usus sum. nec illa, cum animadvertisset, aegre ferre visa est. Ergo Mars videt hanc, visamque cupit. Mutua fit illa, qualis a MUSAEO describitur Herus et Leandri, conjectus oculorum vicissitudo. Tandem, nescio quo, bono meo fato certe, vultum ab illo amoris illice vultu ad vestes dejicio: et ecce, totae Adamantibus et Unionibus collucebant, quorum splendore illustrata excitataque ratio in locum successit inconsultae cupidinis, meque, ut digrederer, impulit. quid fit? explorato Diversorio, ubi plerumque prandere solebam, altero abhinc die, quidam honeste vestitus paullo me antevorterat, prandensque exspectabat. cum vero ne verbum quidem ego proloquerer, homo meus prior lingna uti coepit,

Batavicae proxima, seque Dominum quaerere, ait; (et ego quaerebam tum forte famulum:) multum sese in Medicina profecisse, et Gradum brevi sperare, sed deesse opes et subsidia. ex his ego Exploratorem esse, subolfaciens, quos jam plures mihi submissos noram, ut ab instituto eum sermone joco aliquo averterem, deesse tali Juveni (neque enim illaudata corporis specie erat:) Fortunam non posse, respondeo, praesertim Viennae, ubi haec merx in deliciis. Ille contra, periculosae plenum opus aleae, dictitare; incedi per ignes suppositos cineri doloso; et ut uni hoc consilium prospere cedat, plures Maritorum insidias non effugere, neque se cuiquam istiusmodi consilii auctorem esse velle. Ex hoc tam serio seyeroque vultu prolato responso facile id, quod res erat, conjiciens, proximo scilicet Solis die animadversam meam illam fuisse ab Aliis Puellae istius formosae attentiorem considerationem, aperteago; narro, quod viduus essem; me non omnino ab alterius conjugii cogitatione alienum esse; ideoque nonnullas, quae mihi impense placeant, cum cura adspestare. sic et pauculis ante diebus Virginem a me in Templo conspectam, forma honesta acliberali: fid j quod altioris eam ejfe conditionis e vestitu postea collegissem, recessisse, amorique forsan intraturo aditum praeclusisse. Hic ille statim; non Virginem eam, sed uxorem eam esse Magnatis primi ordinis; subjicit, quem et nominabat: hunc, quamvis juvenem, quod nihil posset, insigni laborare zelotypia, accurateque cuncta circumspicere, omnesque homines suspectos habere. Rogo hic ego hominem, unde eandem esse sciret, quam ego vidissem: ibitum ille statim locum, tempus, et alia omnia indicat. Consultum igitur duxi, praecidere omnes malae suspicionis ansas, cum ab ipso facto liberessem; easque addidi rationes, cur nihil tale a me esset metuendum, ut contentissimus inde videretur discedere. nec posthac ille unquam, quod sciam, a me visus est; neque ego bellulam illam videre desideravi. Sed hoc nec Gallus credat, nec Italus, sibique tale quid accidisse malit, quam mihi: totum ego illis concedam argumentum, caveboque mihi in posterum, et hic, et multo magis in Italia.

Spectaculum mox aliud mihi oblatum, sed minus periculosum. Moscovitarum Legati, quos aliquot ante diebus ad Consilium

CAESAREUM in Palatium venientes videram, valedicturi, solenni cum pompa, a cerimoniis hisce Praefecto ad Augustum IMPERATOREM, et inde ad AUGUSTAM deducebantur. Miles in armis aream totam occupaverat, tympanaque bombis aera continuis percellebant. Nobilitas omnis et ingens Spectatorum multitudo confluxerat. Primum igitur honoratior Familia, quae numerosissima quatuor Legatorum erat, quorum duo Principes erant, et duo Bojari, in curribus sejugis adventabant, et post longissimam moram ipsi Legati, cumprimi Principis Filio: quos ego cum Familia proxime subsecutus, dum ad CAESAREM intrant, vidi ritum omnem at, prae strepitu confluentium, verba intelligere non potui. Salutato igitur, more Gentis, CAESARE, Legationis Caput sive Princeps verba fecit; quibus ubi responsum, ad osculum omnes CAESAREE manus admissi sunt; eratque ea res mihi, nedum CAESARI, molesta; tantus eorum erat numerus. Affecit ea res animum meum, et dolui, hunc honorem adeo vulgari, ita ut me cupido deinceps defecerit, eundem appetendi, qui mihi cum tam impuris magna ex parte hominibus, quibuscum, qua sum arrogantia ac superbia, comparari dedignarer, communis esset. Hinc ad AUGUSTAM itum, cui munera oblata. Pelles Murinae ac Ferinae, Sericaque auro intertexta. Hic iterum idem osculi fastidium. Cum discederent, ut iis eram proximus, Legationis Princeps, Vir gravis et senex, per Interpretem Latine utrique AUGUSTORUM Curopalatae, Principi primum DITRICHSTEINIO, dein Comiti WALDSTEINIO, gratias egit pro omnibus Sibi et Legationi praestitis officiis, Sua rursus et Collegarum ubicunque offerens: tum et SACRAE CAESARAE MAJESTATI, Ipsisque longam felicemque vitam apprecatus; sperare Se, ajebat, pluries se Illos visurum; rogabatque, ut apud SACRAM CAESAREAM MAJESTATEM Sibi jam profectis et absentibus; tum maxime MAGNIS DUCIBUS Moscoviae, Dommis suis, eadem porro praestare, quae praestitissent, officia dignarentur, Suique, et optimorum Amicorum, memoriam colere: Contra, Se nulla in parte huic inito Foederi et Amicitiae defuturos. Responsum ab his; nihil a Se praestitum, nisi quod officii ratio exegisset; optasse, majore aliquo potuisse ipsos Legatos officio meritove devincire: pergratum tamen

Sibi accidere, quod, qualecunque illud praestitissent, in bonam partem Legati accepissent: quod ad Foedus initum, omni Se sua opera, quantum in Ipsis esset, apud CAESAREM adnisuros, ut id sartum tectum sit, Amicitiaque inter Utrosque PRINCIPES sarta tecta conservetur. tandem apprecari Se Dominis Legatis felix et faustum iter, utque salvi salvos Suos PRINCIPES domi offendant, ex animo vovere. Ita discessum. Hic mihi splendidum, non Legatorum, nam is modestus erat, sed Filii adolescentis, viginti circiter annorum, vestitum curiosius contemplandi facultas fuit. Tunica erat ex veste argento intertexta, quae nodis, e consertis margaritis, constringebatur. Torques aureus, et Pileus refulgens Adamantibus, Amethystis, Rubinis ac Vnionibus, paucorum aliorum magnifico cultui admirationem auferebat. Pallium coccineum, exornatis Gemmarum splendore aureis fibulis constrictum, sinistro humero dependebat. Vultus ipse animi suae dignitatis conscii luculentus index, nunc huc, nunc illuc flexus, omnium rursus oculos in se convertebat. Sed et Pater Ejus ab illa Sui ostentatione non alienus; cujus, quod caeteris Legatis dignitate antistabat, elatior et acrior vultus, vestisque splendidior, ac superbior ingressus, ipsam dignitatis Principalis magnitudinem prae se ferebant. Domum reversis praebita CAESARIS impensis eo die Prandium et Coena Valedictoria; reliquis vero diebus vivendum Illis erat suis sibi sumtibus, quos alias hactenus CAESAR toleraverat. Vidi et Munera, quae CAESAR illis pro more dedit. et Principi quidem illi Legato data grandis Aquila argentea, cujus pectori insertum Horologium, undique Gemmis refulgens Bohemicis; tum grande Malluvium ex argento exstantibus signis, cum instrumento Culinario, aliisque nonnullis Vasis, et Poculis, ex argento, quorum quaedam erant inaurata: Secundo eadem, nisi quod Aquila deerat: Tertio Quarto que eadem Vasa ferme, sed minora: Filio Principis, praeter aliquot Vascula, et Pocula duo ex argento, donati Equi artis haud contemnendae: sic et Interpreti, et Secretario, ac Praecipuis ex Familia sua tributa munuscula; illis Patinae et Pocula, his autem singulis singulae Obbae et Cyathi majores, ex parte deaurati.

tantum addam, ne tam ex abrupto in Hungariam discedam. Comes WALDSTEINIUS, cujus paullo ante memini, AUGUSTAE Curopalata, Frater Illustrissimi ARCHIEPISCOPI Pragensis, uti forte Colloquio nostro intervenerat, ita mihi tum primum cognito omnem benevolentiam exhibuerat, officiaque, quae praestare posset, obtulerat. Usus ego eo favore literas petii in Hungariam ad Camerae Comitem commendatitias, quas et perbenigne statim promisit, et aliquot post diebus dedit. Ad haec et Reverendus ac doctissimus Pater WOLFFIUS, de quo supra dixi; Perillustri Comiti ROSEMBERGIO, Camerae CAESAREAE Praesidi accuratissime me commendaverat, atque item perquam Reverendus Doctor SPENERUS, cujus a me antea item laudata est humanitas. Cum ergo Comitem illum, Virum ingenio, prudentia, comitate, plurimos Sui ordinis ac dignitatis longo intervallo praeeuntem, adiissem, ipsius quoque ad Camergravium commendatitias petiturus: Ecquonam modo factum, aut quomodo capiam, inquit composito in hilaritatem vultu, diversae Te religionis hominem a Duobus inter se quoque diversae sectae Theologis commendari? Cum utriusque rei casum caussasque exposuissem, plurima me humanitate prosecutus est, suaque, altero tertiove ab hoc die, manu scriptas Commendatitias tradidit, omnique deinceps favore fovit atque tutatus est. His literis instructus, convasatis, et apud Perillustrem DANKELMANNUM, Serenissimi ELECTORIS Brandeburgici Legatum Viennae Residentem depositis rebus meis, iter in Hungariam cras ingrediar, postquam cunctis, quibus id officii debetur, amicum Vale dixero; quod et Tibi nunc dicam, ne Te praeter Alios neglectum putes: Vale igitur Suavissime ALMELOVENI et TOLLIUM Tuum amare perge! dabam Viennae Austriorum, A. D. pridie Idus Majas, anni a N. C. CIC. ICC. LXXXVII.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam IIII.

1. ACHMETIS [gap: Greek word(s)] .] Id opus nunc exstat apud TOLLII ex Fratre Filios, forsan aliquando edendum: apud eosdem et SALLUSTIUS ex GRUTERI recensione, cum mss. collatus et a TOLLIO passim emendatus exstat. de LUCRETIO Vide ad Epist. III. num. I.

2. ALCIPHRONIS.] Hujus Magnesii Philosophi Epistolae Amatoriae, Piscatoriae, Rusticae in editione Aldina Epistolarum Graecarum, quamvis postremas titulus non promittat, habentur: at Parasiticas nondum editas alicubi in Italia exstare, invenit, in Bibliotheca Corn. GESNERUS h. v.

3. Thoma.] Certe THOMAE Apostoli Euangelium [gap: Greek word(s)] circumferri jam olim notavit NICEPHORUS Hist. Eccl. II. 12. de hoc THOMAE ISRAELITAE, sic enim vocatur in ms. illo. Vide LAMBEC. Comm. de B. Vind. lib. VII. p. 270. 271. ubi ex LABBEO notat simile ms. in Regia Bibl. Parisiis exstare. Vid. Tentzelii Mon. Unterred. 1697. p. 539. et seqq.

4. [gap: Greek word(s)] .] THEOPHRASTI opus, exstat in ejus Operibus a Joh. OPORINO excusis Basil. 1541. cum doctissima Joach. CAMERARII praefatione. at versu idem argumentum persecutus est ORPHEUS, sive vero, sive adscito nomine; quod opus primus edidit ALDUS Venet. 1517. Sed antequam Bibliothecam relinquamus CAESAREAM, lustrabimus geminam ejus inscriptionem. prior est haec; qua Hugo BLOTIUS Januam Bibliothecae sic loquentem facit:

Clausa malis, sed aperta bonis, ego Janua, donec,
Quid Te velim, scias, rogo;
Siste pedem; quisquis tanto Tu dignus honore es,
Vt CAESARIS Librariam
Ingrediare Domum; dignum Te judico multa
Fide: ergo gressum promove,
Atque ex CAESAREIS cape delectamina libris!
Sed heus relinque servulos
A tergo! veniamque mihi da tale petenti.
Invita, at experta, id peto,
Quod peto. Literulis Tu pascas lumina, quisquis
Es dignus Domo Caesaris!

Quod Bonum, Felix et Faustum sit! BIBLIOTHECAM CAESAREAM VINDOBONENSEM a Gloriosissimo ROMANORUM IMPERATORE MAXIMILIANO I. partim quidem ex Majorum Suorum Libraria supellectile; partim vero ex pecunia sua et sacro fisco, circa annum AErae CHRISTIANAE CIC. CCCC. XCV. fundatam: Deinde autem non tantum subsequentium IMPERATORUM diligentia et impensis; verum etiam magna parte librorum Serenissimi REGIS Hungariae MATTHIAE CORVINI; nec non Clarissimorum Virorum Conradi CELTIS, Johannis CUSPINIANI, Johannis FABRI, Episcopi Vindobonensis; Johannis DERNSCHAMII, Wolfgangi LAZII, Johannis SAMBUCI, Augerii BUSBEQUII, Richardi STREINNII, Hugonis BLOTII, Tychonis BRAHE, Sebastiani TENGNAGELII, et Philippi Everardi FUGGERI, praestantissimis Bibliothecis, aliisque variis maximi precii accessoribus adeo locupletatam, ut nunc minimum octoginta millibus selectissimorum, tam manuscriptorum, quam impressorum voluminum, in omnium Facultatum, Scientiarum et Artium genere constans, nulli totius Terrarum Orbis Bibliothecae, vel numero, vel praestantia Librorum, et varietate Linguarum cedat. Sacratissimus ROMANORUM IMPERATOR ac DOMINUS Noster, LEOPOLDUS I. Divi FERDINANDI III. Filius, CAESAR AUGUSTUS, ne prius situ ac squalore interiret, quam in novum ac commodius aedificium transferretur, Ipse proprio motu curavit repurgari, instaurari, et in eum statum restitui, ut et DEO OPT. MAX. et AEvo nostro, et Posteritati, omnimoda et prorsus incredibili utilitace, possit inservire. Anno. AErae CHRISTIANAE ICC. LXIII.

Exhibeo has Inscriptiones ex fide Ottonis AICHERI, Benedictini, Historiar. et Phil. Moral. In Acad. Salisburg. Prof. Ord. qui eas publicavit in Horto Inscription. edito Salisb. 1676. p. m. 147. et seqq. Addo, ante non multos annos, eidem CAESAREAE BIBLIOTHECAE accessisse quoque lectissimam Bibliothecam illustris Petri LAMBECII.

5. Ex Aere illam peti debere.] Monstra saepe opinionum fovent hujus Artis Aurificae Candidati. Memini, HELBIGIUM, notissimum inter Alchemistas Virum, Amstelaedami, olim OMPHALIUM, Medicum nobis amicum, at magna, Artis illius potiundae caussa, veri auri jactura nobilem, cui tum aderam, et quidem dedita opera invitatus, HELBIGIUM inquam, professum, ex corpore humano materiam lapidis petendam: cum ipse mox regererem, hanc illi sententiam ex Joh. RISTII Colloquio menstruo Martii 1664 p. 242. et p. 252. haustam, Germanice edito, quo triadem Nobilissimarum Stultitiarum depingit, illum erubuisse; ne tamen, nihil dixisse videretur, jactabat, se ex hominis vivi umbilico Mercurium posse extrahere, citato teste OMPHALIO oculato, qui tamen negabat mihi privatim postea, se quicquam hujus rei vidisse. adeo libenter volumus decipi! adeo indulgemus vanis conjecturis?

6. Salis ex aere.] Nescio, quid hic velit Noster TOLLIUS. Oedipo opus est Chemico. Salem aeri innatare, eum exinde multis in locis hoc salino effluvio impraegnatis colligi posse, scimus. at hic sal quid ad Aurificium? Sal itaque mysticus erit profanis ignotus. Mercurium ex aere dicitur Stephanus ATZMANNUS, Hungarus, extraxisse, cujus modum novi, sed, ne quid fallam, cujus periculum nondum feci, ut verum affirmare non possim.

7. CAESAR et seqq.] Gravitas sane tanto MONARCHA et tam laudabili dignissima, atque omnibus PRINCIPIBUS imitanda! Certe si infimae quandoque sortis humuncionibus et sterquilinio saepe effossis, et Fortunae; ludibrio ad Aulas, et Magnas Domus, ut ibi a Cubiculo, a Janua, a Pedibus sint, delatis et subinde apud Dominos plus justo gratiosis, PRINCIPUM et Magnatum ac Purpuratorum non paterent aures, non tot quiritationes, et cum noverca Fortuna expostulationes passim, per regiones nonnullas, audirentur Virorum optime meritorum, sed qui per supercilia et fastidia superborum servorum, qui se ita a sordium suarum contemtu vindicant, postponuntur, negliguntur, submoventur, prohibentur. Neque sola haec Augustae Gravitatis laus est; verum etiam PIETATE excellit Optimus IMPERATOR; cum qua misturam fecit Eruditio non Tralatitia; et Amor erga Studia, Literas et harum Cultores summus. Vera loquor, certa loquor; non adulor summo PRINCIPI. Doctissimus est, et, cum per bella licet, etiam Munificentissimus Reip. Literariae stator. Nolite mei Germani nostro nomini, nostro CAPITI, invidiosa comparatione alienos

Augustos nimis opponere! quin hoc habete, LEOPOLDUM AUGUSTUM, non adorantium Ejus purpuram adulatione, non Imperialis diadematis fulgore, non Fortunae blandimentis; sed suis Ipsius Virtutibus, Pietate, Doctrina variarumque Rerum et Linguarum peritia, Clementia, Consilio, Industria, Amore Eruditorum et Provehendae Utilitatis Humani Generis, Regnatrice Prudentia, esse Optimum, esse Maximum; esse hinc Dei faventis auspiciis, inter tot adversae Sortis procellas, Felicissimum. Sed ne Gravitatem severiorem quis putet, eandem data occasione eleganti apophthegmatum acumine temperare novit. Annotavit MONCONISIUS, Gallus, Voyag. d'Allemagne T. III. p. m. 123. nonnulla: inter ea, quod Equiti Ordinis Teutonici affirmanti, sui Ordinis Equites Melitensibus quasi ex opposito conditos esse; hos, ut Mari; illos, ut Terragerant cum Infidelibus bella; regesserit IMPERATOR tum adhuc Juvenis: non tam in eo differre Teutonicos et Melitenses, quam in hoc, quod hi per Aquas, illi Vino sint potentes: cumque argutum hoc responsum Melitensis Eques in sui Ordinis laudem rapiens, jactaret tria, quae vocant, Vota ab his nuncupari solita; mox eadem ingenii argutia huic in promtu subjecerit IMPERATOR: Sed quarti voti oblivisceris, quo nuncupatis, nullum ex tribus vobis servatum iri. In vestigia Paternarum Laudum cum maxime succrescit Magnae Spes altera Romae REX JOSEPHUS, Cui primo Hungarorum Hereditario, adeoque sex Regnorum, quibus tanquam Hungariae Rex inauguratur, REGI, inter reportatos a Barbaris Triumphos, teneris adhuc annis, coronato sic privatim domi meae acclamavi quondam hoc Epigrammate:

Cum Tibi tam tenero dederint tot Regna Triumphi;
Quantum Fata Viro, REX IOSEPHE, dabunt?

8. Opere meo Triduano.] quod ipse TOLLIUS exponet. Lectoribus in Manuduct. ad Coelum Chemic. pag. 5.

9. Metalla cuncta, ut caetera Vegetabilia crescere et decrescere.] Certissima haec et verissima Sententia est, et cum Rerum experimentis, tum Rationibus confirmatur. lubet paullo altius rem repetere, ac primum per exempla ire. I. AURUM. Circa Phiippos in Macedonia ferunt, Metalla inveniri, quorum ramenta crescant disjecta, aurumque manifesto producant. In Pieria Macedoniae fertur Aurum non signatum in qua tuor Terrae hiatus defossum esse a Regibus priscis, ex quorum Auri lamina palmi magnitudine excreverit. ARISTOTELES [gap: Greek word(s)] . sive de Mirabil. paullo post pr. p. m. 1087. 1088. ed. Laemarianae 1597. Aurum obryzum, instar fili contortum, ex Terra prognatum, longitudine ulnae, pondere drachmarum sex, in fluvio Tartza, prope pagum Tartza, a quo Eperies, superioris Hungariae urbs distat IV. milliaribus,

inventum, adservat Augustissimum CAESARIS Gazophylacium. Phil. Jac. SACHSIUS a LEWENHEIM, in Eph. N. C. Dec. I. An. 1. Obs. 131. p. m. 254. Apud Sirmium, Pannoniae urbem, interdum in Vitibus Capreolos esse repertos vere Aureos, et ex his monetam Auream cusam, testimonio FULGOSI narrat Fort. LICETUS de Spont. Viv. ort. IV. 72. In Hispaniola, Americae insula, Auri feracissima, in montibus quibusdam sunt Arbores, habentes vivam Auri venam, quae, quacunque patet iter, e radice, per apertas mollesque scatebras, ad superna montis supercilia ramos emittunt, nec unquam quiescunt, donec coeli auram assequantur; ubi, viso aeris fulgore, pro fructu formant bracteas et grumos Auri: ita Petr. MARTYR Rer. Oceanic. Decad III. l. VIII. p. m. 269. In Gallia an. 1602. in Lugdunensi Territorio, prope pagum S. Martini la Plaine, in vinea cujusdam Rustici cum ditissimae Auri Minerae inventae essent, ex erutis particulis una Auri hujus Virginei, tam artificiose palmitem exhibuit Aureum gemmas protrudentem, ut magnum hoc Naturae miraculum Regi HENRICO Magno fuerit oblatum: Pier. MATTHIEU Hist. de la France T. II. l. v. narrat. 1. p. m. 209. Fuit in Germania, cum in vineis, circa Dresdam, Albi adjacentibus, vinitor ex terra fertilissimae vineae prominentem videret funiculum, quem dum lente extrahit ad aliquot ulnarum longitudinem, disrupto tandem funiculo, Aurum obryzum esse, Lapis Lydius testatus est. SACHS Ampelograph. Curios. I. 5. p. m. 41. In citeriore Germania, etiam in toto Moeni Nicrique tractu, item in Alsatia, Vites mirifice germinare, frondes geniculatas emittere; ac inter eas esse quasdam, quae claviculas et plerumque candicantia folia ex puro Auro germinantia, et simul coalescentia habeant, ex oculatis testibus narrant ALEX. ab ALEX. D. G. IV. 9. G. MERULA Cosmogr. X. 27. Anton. MIZALD. Memorabil. Cent. II. §. 1. J. B. PORTA Phytognom. II. 6. Anno 1651. in Arce Batack prope Toccavium, assidente cum PRINCIPIBUS ad mensam Archiatro, Matthaeo HELDIO, Sereniss. Principi RAGOZIO dono apportabantur botri, acinis, compactis Auri atomis, mire splendentibus, adeo ut folliculi seu membranulae exteriores Auro quasi obductae fuerint, quos racemos, de his judicium rogatus, ipse HELDIUS manibus tractavit. SACHSIUS l. l. ex ore. HELDII. In Hungaria vitem supra Auri venam prognatam, cujus truncus non solum totus Aureis velut filis fuit, sed et in quibusdam granis seu acinis Auri obryzi granula invenit Joh. Joach. BECHERUS Metallurg. I. 1. p. 2. Mart. Henr. de FRANKENSTEIN, Poliater Eperiensis, possedit aliquos botros et acinos, circa Toccavium inventos, Auri granis impraegnatos, et circumvestitos. idem ait, in Toccaviensi tractu praecipue, ubi generosissima nascuntur vina, videri non raro, Aurum ex terra simul, instar funiculi, modo rotundi, modo angularis, cum trunco enasci, adeo arte, ut videatur simul progerminasse, imo, instar convolvuli, bonam trunci partem amplecti, cujus se saepius testem

oculatum fuisse affirmat: et hoc ibi maxime accidere, ubi Terra Toccaviensis Alexipharmaca, quae in se Auri sulfur copiosum continet, eruitur. Idem narrat, Nobili Hungaro, WALPATAKY nomine, fuisse Vinitorem, qui, dum aliquando lassus a labore in vinea sederet, forte conspexerit ex terra exsurgentem materiam quandam flavam; eandem dum amovere tentarit, viderit, altius humi radices egisse, et solo firmissime adhaerere; donec tandem, ligonis ope perculsa et excussa immobili hac materia, dentem quasi Aureum extraheret, quem, ubi Aurifabro monstrarit, audiverit esse Optimum Aurum. Locum hunc dum Vinitor probe observarit, eoque redierit, viderit rursus alium Auri dentem denuo progerminasse, quo rursus vi decusso, iterum postea aliquoties lucrosum hunc fructum repetierit, donec cum Nobili, et tandem cum PRINCIPE, super jure possidendae vineae lis exoreretur. Item aliquando Rustico, dum aratro terram vertit, simul aliquot ulnas Aurei fili extractas ex terra fuisse; quibus, dum ligna in Urbem Eperiensem veheret, jugum bubus hoc funiculo annectere voluerit. dum autem prope Aurifabri aedes ligna venditaret, et hic Aurum cognosceret, exquisita origine, parvo precio a Rustico redemtum fuisse, facta, sed vana, promissorum spe, se Rusticum plures ejus notae funiculos adferre velle. Idem Vir Nobilissimus annotat, Procopium BONANUM, CAESAREAE Camerae in Fodinis Regiis Hungariae Archiatrum, plura talia exempla Auri Vegetabilis allaturum, libro de Admirandis Hungariae. SACHS. ll. ll. ex literis FRANCKENSTEINII. De BONANO notes, an. 1661. rumorem fuisse, quod doctissimus ille Ejus liber, ornatus pluribus, quam ducentis tabulis aeneis, sumtibus Archiepiscopi, PALATINI Hungariae, et Comitis NADASTI faustam Lucinam exspectaret; sed morte BONANI spes decollasse videtur. obiit in Austria. quare publice hic Ejus Heredes rogantur, ne doctissima illa Collectanea tineis blattisque donent, sed cum Orbe erudito communicent. sed ad propositum redeo. Johannes PATERSONUS HAINIUS, Poliater Eperiensis, Eph. N. C. Dec. An. 2. Obs. 113. p. m. 187. 188. ista narrat per literas SACHSIO: Generosus, ait, Dominus ZEMERE LASKO, Vice Comes Comitatus Zemlinensis invenerat an. 1670. in vinea sua Vvam, in qua omnes acini erant Aurei; cuticulam uvae attriverat metallum; acini erant per parva foraminula conspicui, eleganti spectaculo: uva haec mihi destinata in barbari militis direptione una cum aliis bonis periit. Dn. LERYFELNER, hujus Civitatis Judex, etiam talem Vvam habuit Auriferam. Filum Aureum mitto, quod in scaturiginis arena Rusticus invenit. Celsissimus Domimus FRANCISCUS REDAI, electus Transylvaniae Princeps, dono mihi dedit Auri drachmas tres, quod dum in Fodina fuisset, Butyri instar pingue, fuisse, dixit; at, cum superas evasisset at auras, statim ad instar Auri solidi induruisse; habet vero idem Aurum ejusrei indicia. Acinum habui, quem a me Illustrissimus Dominus ALEXANDER LUTOMAWSKY,

Palatinus Cracoviensis, accepit, ex uva extractum, quem Aurifaber in Lapide Lydio examinans invenit XXVII. carattorum. Dominus Petrus WAI, Nobilis Hungarus, granum mihi dedit, quod manu sua ex uva exemit, pendens XL. grana optimi Auri, sed informe est. Dominus Paullus GOCI promiserat mihi foliolum parvum Aureum, adnatum Capreolo Aureo naturali plane figura. Generosa Domina ZEMERINA, Paulli ZEMERE Conjux, in digito gestabat filum Aureum, Annuli instar contortum, quod ex rapa enatum affirmavit, et particulam mihi dono obtulerat, quam Perillustri Tito Livio BORRATINI Warsoviam transmisi. Sic Rusticus Aurifabro nostrati vendidit circulos quinque Aureos exacte formatos, in rivuli sabulo prope Bartpham inventos; filum erat satis crassum, pendens Aureos XXX. quod Aurum ipse manibus meis, praesente Illustrissima Comite FORGACIANA, tetigi. Ita PATERSONUS. In Museo SPENERIANO p. m. 132. 133. lego: Aurum purum figura arbustorum, ex Hungaria: et Frustulum ligni vitis, cum Auro adnato, ex vinetis Hungariae. Caeterum hic notatu dignum puto, quod Aurum maxime vitem amet, qua de re videndus Joh. TACKIUS, Ph. et M. D. et Eloq. P. P. Gissanus, libro, de consanguinitate Vini, Auri et Sacchari. Sed tamen etiam alias Arbores Metalliferas enarrat in Monomotapa, Auri ramentis insignes, juxta Aurifodinas, Joh. Chrysost. MAGNENUS Democr. Rediviv. p. 295. SACHSIUS laud. Obs. 131. An. I. notat porro, in Silesia, ad fines Moraviae, circa Oppaviam, Filum Aureum cum propria radice, a Rustico, e terra progerminans, inventum fuisse, non contemnendi ponderis, qui, dum agros foderet, inter sulcandum, ob duritiam quandam in terra repertam, aratrum vertere coactus fuit: postmodum aliquoties similia fila invenisse, eaque Aurifabris divendisse; quale frustum se vidisse, narrarit sibi SACHSIO Henr. STURMIUS, Medicus Oppoliensis: Tale Filum Aureum in Silesia effossum, Ratiborii possedisse Generosum Baronem, Wenceslaum de REISEWIZ. Vide etiam TENTZEL. Colloq. anni 1691. p. 437. 488. et seqq. et Sylv. BOCCON. Curieus. Aumerk. c. 19. Per Artem quoque Aurum Germinans producitur, si. fides est Nicol. Nigro HAPPELIO Cheirag. Heliac. de Aur. Philos. p. m. 38. ubi ait: Notum esse, ex Minera quadam fertili, et liquore aliquo, ejusdem appositionis menstruo, perpetuum Solis augmen Feminae cuidam Nobili succrevisse: Auro surgente primum instar grammis viridi colore, postea sensim apicibus in Solem vergentibus, qui forfice demeti poterant. ita quidem Ille, qui tamen plus ex libris, quam ex rerum ipsis periculis videtur sapuisse. Haec de Auro sufficiant; sequitur II. ARGENTUM. Hoc in Mineris saepe prae se ferre capillorum speciem testatur, Oswald. GREMBS Arbor. Homin. I. 7. sect. 5. §. 18. sed et ipse ego saepius in Metallophylaciis hisce meis oculis vidi: quin et in mea, exigua licet, Metallotheca, possum spectatoribus ostentare elegans frustillum Argenti, e

minera sua capillorum forma progerminantis, quod ex Potosina Americae Peruvianae fodina ad me pervenit. In Museo Ferdinandi IMPERATI Neapoli monstratur Naturalis Arbuscula Argentea, quae in Minera Argenti fuit effossa, vide IMPERAT. Disc. Nat. II. p. 16. adde Joh. GERHARDUM in Medicin. Vnivers. Assert. et Defens. p. 23. Monstratur Dresdae in Technophylacio et Cimeliotheca Electorali, Crux Naturalis Argentea, quae instar Vegetabilis ex minera aut rupe enata est, et infra eidem quibusdam ramulis, quasi radicibus, annectitur; de qua Testes oculati MONCONYS Voyag. T. III. p. m. 105. qui et depingit: et Christian. Adolf. BALDUIN. in Append. 5. ad An. IV. et. V. Dec. 1. p. m. 29. Cl. PATERSONUS Dec. 1. An. 2. p. m 28. SACHSIO mittit Mineram Argenteam, in cujus una parte eminet Argenti aliquantum solidi; separatim altera parte Filum Argenteum elegantissimum, ex silice prodiens, et silici intermistum, et in silicem de sinens, raro et curioso spectaculo. Talis etiam Argenti Minera Hungarica, fila Argentea ostendens, quorum unum ex silice enatum, iterum in silicem inseritur, fuit Lucae SCHROCKIO, L. F. Medici ordinis Ornamento, in Eph. N. C. Dec. II. An. 3. in Scholio ad Obs 39. Dantisci in Museo Domini de NOYERS, Primarii quondam Reginae Poloniae Secretarii, fuit Massa Argenti cum puris putis nativis Argenti ramusculis: item notabilis Minera Argentea Vegetabilis, pondere ad aliquot libras accedens, tota pura, gediegen vocant, elegantissime arbusculis, plantis, et multis signaturis a polydaedala Natura exornata, a REGE Hispaniarum Possessori dono data: testis oculatus vidit Christian. a PAULIZ, Archiater JOHANNIS CASIMIRI, Regis Poloniae, in Eph. N. C. Dec. II. An. 3. in Scholio ad Obs. 113. Olaus WORMIUS possedit Massam Argenti, unciarum XII. pondere, quae vitem ramis suis varie diffusam aemulabatur, ut videatur Natura hic lusu vegetabilem vim exseruisse, quae vitem varie sarmentis suis intricatam effingeret; narrante ipso WORMIO Musei lib. I. sect. 3. c. 2. p. 116. sic in Museo REGIS Daniae ap. Olig. JACOBAEUM I. 7. p. 32. visitur Argentum purum Capillare, quod ductibus plurimis et anfractibus capillos intortos aemulatur: Argentum Ramosumex Fodinis Norwegiae, quod ramos surculosque plexibus variis luxuriantes figura refert: Massa Argenti puri et statim sui, quod ex basi latiore varios ramos surculosque juxta truncum, crassiores emittit, in extremitate plexibus variis sibi implicatos et sensim gracilescentes: Argentum Crispatum, quod fruticem ramusculis densis virgulisque sibi invicem incumbentibus refert: item variae Argenti particulae aemulantes cirros capillorum intortos, ramosque fruticum. In Museo Joh. Jac. SPENERI, (quod praeclarum ingenium, olimque Germaniae ingens decus et incrementum, Fata, eheu! patriae tantum ostenderunt; in ipso adolescentiae flore, sed qui jam senilis aetatis maturos fructus ostentabat reapse, Academiae Halensi, imo Rei Literariae et Scientiarum augmentis, ereptum!) p. m. 134. et seqq. recensentur Argenti fruticescentis, capillarisque

plurima specimina; uti: Argentum purum fruticescens egregium, lapidi albo innatum, undiquaque ramusculis abietinis vel pennis simile, ex Hungaria: Argentum purum fruticescens figura abietis, ex Misnia: Argentum purum arborescens undiquaque, quasi ramusculis praeditum: Argentum purum quarzo albicanti ad instar graminis innatum: Argentum purum ad instar arbusti innatum lapidi albo, duritia vix lithomargam superanti: Argentum arborescens in figuram abietis enatum album: Argentum statim suum in figuram arbusti concretum. praetereo hic plurima specimina Argenti Capillaris. Sed et per Artem fieri Arbor crescens Argentea, sive Philosophica fieri poterit. scilicet Solve Argenti q. s. sive unciam dimidiam, in spiritu nitri, affunde aquae fontanae uncias quatuor, injice dein Mercurii communis unciam unam vel alteram: sic mista, diligenter cura, ne turbes, et videbis Metallum ramusculos ac frutices jucundos sursum emittere cavitatem vitri occupantes: quod expertus testatur BALDUIN. l. l. p. 29. hanc vero Arborem Philosophicam, si immotam serves annum integrum, crevisse Argentum videbis. augmenti caussa Mercurius, qui, quantum Argento accrescit, tantum naturae suae deperdit, in Argentum mutatae; uti hoc de experimento ex arte agit Joh. Hisk? CARDILUCIUS in Laz. ERKERI Aul. Subterr. lib. I. p. m. 89. alium modum tradit hujus germinationis Artificiosae BALDUINUS l. l. p. 84. sed non docet, quo incipi modo rite debeat, quo igne regi, ostendendus verius, quam docendus modus: audi verba Ejus: "Communi sulfure calcinatas Argenti cupellati in pulverem redigo laminas, vel nummos pure Argenteos; quibus deinde, injectis Crucibulo ac subditis prunis, nonnullas subinde sulfuris remitto particulas: quo perusto, non destiti idem facere, quoad, quod calcinassem, Argentum tantum acidi illius, quantum satis esset, sulfuris imbibisset. Jam, contenta in Crucibulo, Argentea Massa horae fere unius, quadrante minus, Rotae ignem tolerarat, cum, surgentibus, ecce, paullatim minutis compluribus Argenteis, iisque durioribus Arbusculis ramisque, altitudine ea, quae latum pollicem parum, vel non excedit, Regerminationis auspicia capio feliciter. addit, deinde se non sine admiratione deprehendisse, prodiisse purum putum Argentum tum Arbuscularum, tum Graminis specie, nec non Frondium Capillorumque pullulans, quae naturales alias in Fodinis, Vegetabilis Metalli species gemello modo per omnia pariter exhiberet." Sed de Argento satis; lustremus III. AEs sive CUPRUM: Sic Herm. Nicol. GRIMMIUS, cum Promontorium Bonae Spei transiret, elegantem invenit Marcasitam Veneris, extus rubram et flavam, intus vero pulcre viridescentibus coeruleisque floribus consitam, ortam in loco limoso, pingui et humido, ulnae unius cum dimidia longitudine aequantem, forma arbusculae, quae depingitur figura 13. ad pag. 130. in Eph. N. C. Dec. II. Ann. 3. Obs. 39. p. 110. In Museo SPENERI p. 162. video Frustum AEris nativi statim sui

egregium, colore viridi et figura arbusti, ex Moravia: item p. 173. Cuprum nativum in modum Argenti Capillaris. Accedamus IV. ad FERRUM. Hoc in Minera butyri instar molle fuisse refert Petr. GIURIUS in Arcano Acidular. c. 3. tum Job. Petr. ALBRECHTUS Eph. N. C. Dec. II. Ann. 9. Obs 89. p. 155. figura aereae tabellae exhibet duo Ferramenta, cui adhaeret efflorescens materia metallica, manifesta ad oculum palingenesia. Hanc autem plane probant Ilva, olim Graecis AEthalia, hodie Elba, jam PLINII aetate H. N. III. 6. XXXIV. 14. Ferri fodinis et hodie adhuc nobilis; imo vero et STRABONIS, qui lib. V. Geogr. p. m. 407. edit. Lat. Amst. 1652. haec notat [gap: Greek word(s)] duce: Ferrum quoque laborari vidimus, quod ex ipsa devehebatur AEthalia: quod si in ejus Insula fornacibus concoquatur, in massam compingi non potest: moxigitur ab effossoribus defertur in continentem. hoc admiratione dignum habet Insula, ut exhausta effossionibus loca, temporibus rursus repleta cernantur. Haec Geographus. hinc VIRGILIO AEn. X. 174. Ilva est

porro Bern. CAESAR Mineralog. lib. V. part. II cap. 5. p. 620. refert, "in vicina Ilva insula Sardinia esse locum, ubi Ferrum foditur, qui tametsi valde excavetur, nihilominus idem tempore repleatur Ferrea scaturigine, perinde ac si nunquam fuisset defossum: et, quanquam profundissimum in modum excavatae sint foveae, post annos tamen iterum repleantur." Magnus ARISTOTELES l. l. p. m. 1088. scribit: Ajunt in Cypro, circa Tyrrhiam, quam vocant, Ferrum natura aeque miranda incrementi provenire: quod in minuta frusta concisum seritur, deinde aqua perfusum augetur, surgitque, ut colligi queat. Lustremus nunc V. PLUMBUM CANDIDUM sive STANNUM. Hujus palingenesiam, et, ut sic dicam, vegetabilem naturam evincit Fodina Schlackewaldae, ubi Stannum, dum infra fodiunt, supra iterum recrescit; item terrea illa crusta semper Stanni ferax, quotiescunque revolvatur, apud Pagum, Gottes-Gab dictum; de quibus jam dixit GREISELIUS testis oculatus supra ad Epist. III. num. 31. in fine. VI. PLUMBUM tandem, quod NIGRUM cognominant, etiam progerminare, videntur comprobare ejus frequentes in Minera protuberantiae. sic in SPENERI Museo p. 144. exstat, Minera Saturni flava et viridescens, longioribus extremitatibus constans, quibus hinc inde parum Ochrae adnatum. item p. 145. Saturni Minera viridis protuberans egregia in lapide albo, hinc inde pellucido. Ex his experimentis colligimus, omnia Metalla germinare; ubi Mercurium cum BALDUINO l. l. excipere licebit: qui addit: [gap: Greek word(s)] "Terram Philosophicam, in qua Metallum germinare debet, esse Stellatum Antimonii Regulum. [gap: Greek word(s)] . Calorem Ignis, tanquam Caussam Efficientem, cum actualis, tum potentialis.

perficiendis incomparabilis, Observationis Physico-Metallurgicae, qua Vegetabilium in Mineralia transmutatio, nec non jam Vegetabilium, jam Mineralium ab uno eodemque fermentali principio, pro diversa dispositione tantum, productio, sat evidenter demonstranda esset, et experimentis necessariis confirmanda. Verum an ista bina cedro digna Illustrium Virorum opera lucem viderint publicam, equidem hactenus nescio; nec enim quaesita reperire potui.

10. HELMONTII Paradoxis Chemicis.] Haec ex Anglico a TOLLIO versa: exstant hodie [gap: Greek word(s)] apud Philippi TOLLII Filios, qui aliquando publico non invidebunt Patrui sui laborem.

11. In BASILIO legeram, etcc.] Confer his TOLLII Sap. Insanient. praecipue p. 28. et seqq.

13. Dignoscere tempus Margaritarum, et seqq.] In Curiosorum gratiam, praecipue popularium meorum, item avitae Belgicae, lubet paullo accuratius haec, quae Noster TOLLIUS de Margaritis ex ore tanti PRINCIPIS accepit, enarrare, et arcana mysteria cum Bono Publico communicare. Margaritae sunt Gemmae in Testaceis ex humore eodem, quo testa conchae concrescit, corticatim contextae. generantur in [gap: Greek word(s)] . Conchis, PLIN. N. H. IX. 35. ibique JUBA: ISIDOR. Orig. XVI. 10. AMMIAN. lib. XIII. sub finem: MARBOD. de Lapid. c. 60. SOLIN. Polyhist. c. 56. AELIAN. Hist. An. X. 13. ATHENAEUS Deipnosoph. III. 4. p. m. 47. ibique laudati THEOPHRASTUS de Lapid. ANDROSTHENES in Periplo Indiae, ISIDORUS Characenus in Descript. Parthiae, ChARES Mitylenaeus Hist. Alex. lib. VII. item in [gap: Greek word(s)] . Ostreis, aspectu pectini similibus, concha non striata, sed plana, ipissa; non utrimque aurita, Pectinis modo; sed una tantum parte; qualia in Bavaria sunt Margaritifera, exhibente Malachia GEIGERO in libro minus obvio Margaritologiae Bavaricae descrptionem et figuram c. 2. p. 8. quae Conchae iterum sunt Pentadactylae, Melicembates, Echinophorae, et similes: Germanice: Völkerin/ Krumschnäbel/ Vämarin. item in [gap: Greek word(s)] . Cochleis nascuntur Margaritae, quas Cochleas Margaritiferas l. l. depingit GEIGERUS, et quas tam Ostrea, quam Cochleas ob raritatem libri inde mutuabimur. [gap: Greek word(s)] in Chamis Glycymeridibus; [gap: Greek word(s)] . in Mytulis lacustribus; horum et illorum picturam nobis exhibente Georg. Hier. VELSCHIO, Magno Medicinae Incremento, in Eph. N. C. Dec. l. An. 3. Obs. 36. p. 51. [gap: Greek word(s)] . in Mytulis fluviorum, passim, ut mox videbimus. [gap: Greek word(s)] . in Mytulis marinis, apudOlig. JACOBAEUM Mus. Dan I. 7 p. 34. [gap: Greek word(s)] . in Patellis Majoribus BELLONII; quae vulgo dicuntur Aures marinae, et testam concavam habent, colore Margaritis aemulo; partem vero gibbam cinericio: in linea quadam spirali circa extremos limbos foramina quaedam conspiciuntur, quae quo

magis ab initio tendunt, eo amplius sensim augentur. Habeo in mea Conchotheca Curiosa tales, in quibus evidenter adnatum cernitur Margaritarum rudimentum. [gap: Greek word(s)] . in Testaceis quibusdam, nescio cujus formae; in Cornwallia et Scotia; ut mox videbimus. [gap: Greek word(s)] . in Piscibus quibusdam Sinicis, statim post lustrandis. [gap: Greek word(s)] . in Pinnis et Pinnophylace: [gap: Greek word(s)] . Strombis, [gap: Greek word(s)] . Choeriis, [gap: Greek word(s)] . [gap: Greek word(s)] . Pectinibus, ap. ATHENAEUM l. l. et PLIN. l. l. Loca Natalia Margaritarum generatim reperio Maria; Flumina, praecipue limpida et nullo limo turbida; Lacus, Fontes. Speciatim [gap: Greek word(s)] haec mihi loca cum lecta, tum visa:

ACARNANIA, conchas fert, in quibus uniones minus laudati, enormes fere, colorisque marmorei. PLIN. l. l. at.

AINAN, sive ATNAN, Insula Maris Indici, ubi piscis quatuor oculis, et sex pedibus instructus Margaritas evomit; credibile est, una cum ipsis ostreis deglutitas prius esse, hinc evomi. Histor. secundae Legationis Batavor. in Sinam, edit. Belg. Amst. an. 1663. p. grandiores ibi sunt Margaritae, formae tamen elegantia a Persicis vincuntur. BOETIUS de Lap. et Gemm. II. 37. p. 169.

AMERICAE uniones ex ostreis maximi et preciossimi. Ferd. Gonsal. de OVIEDO, Novi Orb. XIX. 8. Aliique Novi Orbis Descriptores: passim enim Margaritifera est.

ANGLIA. de Margaritis Anglicis videndus est Guil. CAMDEN. Hist. Brit. hinc inde.

ARABIA Felix, circa Catyffam ad litus Maris rubri; CHAPEZEAU des Joyaux, in OLDENBURG. Transact. Angl. T. II. n. 23. p. 429. hodie nobilissimae ibi Margaritae; sed et olim praecipue laudabantur. PLIN. l. l. aerum concha similis pectini insecto, hirsuta echinorum modo, ipse unio in carne, grandini similis, narrante JUBA ap. PLIN. l. l.

AUGUSTAE Vindelicorum, ad lacum quendam non valde magnum, plurima Chamarum glycymeridum copia: in his dissectis non immaturas tantum, sed et maturas margaritas haud paucas, quarum pars valvis suis fixa, pars sponte exciderat, et in carne latebat, coloris tamen non albi, sed subflavi et subobscuri, quem splendor quidam argenteus illustrabat, exemit VELSCHIUS l. l.

BAHAR, Insula ad simum Persicum, nobilissimas Margaritas profert. CHAPEZEAU l. l.

BAROYNA ad Sinum Persicum, item praestantissimas Margaritas habet. Idem: et BOET. l. l.

BAVARIAE fluvios Margaritiferos et ipsas Margaritas eleganti libello recenset GEIGERUS jam laudatus, qui impressus Monachii 1637. 8. plerumque pisi majoris et fabae minoris magnitudinem aequant: colore vario modo argenteo et spledido, modo suffusco atque livente. add Caspar. BIERLING. Advers. Med. Cur. c. 100.

BOHEMIA, de hac plurimi Auctores tradunt, oculati testes, esse Gemmiferam, et Margaritiferam. BOET. l. l. Aliique plures.

BORNEO, Insula Maris Indici, grandiores Margaritas fert, ita ut CLX. grana tritici ponderent, verum non tam elegantes, atque sunt Persicae. BOET. l. l.

BRITANNIA. parvos ibi atque decolores uniones nasci, certum est; quoniam D. JULIUS thoracem, quem Veneri Genitrici in Templo ejus dicavit, ex Britannicis margaritis factum voluerit intelligi. PLIN. l. l. quidam artem abesse legentibus, arbitrantur; nam in Rubro mari viva ac spirantia saxis avelli; in Britannia, prout expulsa sunt, colligi in Oceano Margarita. TACIT. in vit. AGRICOLAE c. 12. Ex his autem, et hoc in argumento a nobis porro laudandis testibus, apparet,

recte SUETONIUM notasse, JULIUM CAESAREM Britanniam petisse spe Margaritarum, quarum ille magnitudinem conferens, sua exegerit manu pondus. scilicet a vicinis Gallis acceperat opinionem Margaritarum Britannicarum.

CAMARON, ad Sinum Persicum, egregias et nobiles Margaritas profert. BOET. l. l. CHAPEZEAU l. l.

CARALCO, Promontorium Indiae, ferax Margaritarum: BOET. l. l. illud generatim notandum, quod Margaritae in Indiis versus Occidentem, minorem haebeant splendorem, nec tantam polituram, ad instar speculi. triuntur, et Margaritas producunt. D. de CHILDREY Hist. Nat. Angl. in Cornwalt. p. 248.

CATYFFA. Vide supra ARABIAM Felicem. adde BOET. l. l. BENJAMIN Tutelensis Itin.

circa COMANAM in Oceano Septentrionali, versus continentem Americae, sunt Margaritae. CHAPEZEAU l. l. uti et circa

COMORIN, Promontorium, in Australi angulo peninsulae magnae, orae Malabaricae; CHAPEZEAU l. l. Phil. BALDAEUS in Descr. Orae Malab et Corom. edit. Belg. Amst. 1672. c. 22. BOET. l. l. ait magnas generari, et quandoque centum frumenti grana pendere ibi Margaritas.

CORNWALLIAE ad provinciam, circa Angliae litus, in Ostreis Margaritae inveniuntur, sed quae bonitate et rotunditate multum cedunt Orientalibus. CHILDREY l. l.

CUBAGVA, Insula Americae, Margaritifera. CHAPEZEAU l. l. Auctores Novi Orbis. uniones ibi raro excedunt quinque siliquas: attamen Rex Insulae Caspari MORALI unum dederat pendentem XXXI. siliquas. OVETANUS. l. l.

CYNTHIUS, Wetteraviae meae fluvius, vulgo KINZIGA, civi meo Petro LOTICHIO Secundo, Principi Poetarum e Germanis Latinorum, vel ipsis Veteribus ad invidiam opponendo, celebratus amnis, habet mytulos, qui subinde ostentant aliquot Margaritarum rudimentum, aemulosque harum minutos globulos aut particulas, quod ipse, ad confluentes Cynthii Moenique, olim Hanoviae, non tantum literarum, sed et Naturae omnipatentis. Arcanorum studiis incensus ineunte ab aetate amator saepius periculis factis didici.

DOONE, fluvii Scotiae, Margaritiferi, quas Margaritas aliquando rotunditate, magnitudine et splendore Orientalibus vix cedere ait Auctor libri Gallici, nuper editi, titulo Memorabilium Britanniae, sub voce Scotiae. sed et CHILDREY l. l. p. 304. affirmat in fluvio Doone esse Testaceum

quoddam, quod appellant Cheval-moule, in quo crescant Margaritae non cedentes nobilissimis inter Orientales.

ELSTRIA, celebris Voitlandiae fluvius prope Voitbergam, Elsnizium, et pagum Raschae, dimidio lapide a Plavia, urbe celebri satis, conchas alit Margaritiferas. Guern. ROLFINC. Diss. Chym. num. III. quae est tota de Margaritis, c. 2. p. 4. BOET. l. l. satis elegantes ait esse. affirmatque ROLFINC. l. l. fin. se quasdam ex his Margaritas vidisse, quae Indicas splendore exaluminato, magnitudine et tornatili rotunditate provocarent.

FRISIA in nonnullis conchis marinis ostreisque vulgaribus ostendit Margaritas, sed minutas admodum. BOET. l. l.

HORASDOVIZII, in Bohemia, repertas Margaritas caeteris Occidentalibus nostratibus praefert BOET. l. l. p. 170. ubi ait Quae in Bohemia prope Horasdovizium, Straconizium, et Rabi Arcem colliguntur, mihi caeteris praeferri posse videntur. vidi enim nonnullas, quae vix ab Orientalibus discerni potuerant. Id in illis reprehenditur, quod albiories sint Orientalibus, quae argenteum quendam candorem, ut illae lacteum prae se ferunt. Collegi in praedictis locis aliquot Margaritas praestantissimas, verum ex quingentis conchis, quas aperui, vix decem absque vitio habere potui. nam maxima pars vel nigrescit, vel flavescit, ita ut ex argilla factae videantur. deinde eae Conchae, quae Margaritas fuscis coloribus praeditas proferunt, etiam interiorem testam eodem colore tinctam habent. quin etiam et humor, unde diximus testam, quasi lamellis aut cuticulis invicem superadditis augeri, eodem colore plerumque est: ita ut dubium non sit, quin inde, et non ex rore, ut vulgo hactenus creditum fuit, Margaritae nascantur.

ISEFIORDAE, qui est Sinus Daniae, juxta Roschildiam, in ostreis et Mytulis, copia insigni quandoque reperiuntur Margaritae, sed minores et impuriores Norvagicis. JACOBAEUS l. l. 1. 7. p. 34.

JULFAE, vel JULFAR, qui Portus est Sinus Persici, egregiae sunt et nobiles Margaritae, Lusitanis hinc Perlae Aljofar dictae. BOET. l. l. c. 36. p. 167. et CHAPEZEAU l. l.

LAPPONIAM non destitui suis Margaritis narrat Joh. SCHEFFER. Lappon. c. 33.

LOTHARINGIA ad Vogesum montem etiam Margaritifera dicitur BOET. l. l. p. 170. c. 37.

In LUHAE rivo, ad Winsam urbem Ducatus Luneburgici, saepe Margaritas repertas, quae Orientalibus vix cederent; multas tamen esse immaturas; testis est oculatus speciminum possessor Joh. RIST. in der alleredelsten Zeitverkürtzung/ sive Colloq. mens. Junii, quo sibi sua, instar Cygni, fata canit extremo labore, p. m. 303. ed. Francof. 1668.

MANAAR, Insula non procul a Zeylon, celebris Margaritarum piscatura, quam describit Herm. Nic. GRIMMIUS E. N. C. Dec. II. A. 3. Obs. 36. p. 99. et seqq.

MAURITANIAE in Maritimis reperiri uniones non spernendos, sed parvos, testis est l. l. PLIN. ni fallor ex JUBA, ALEXANDRO Polyhistore, et SUDINE.

MEDITERRANEO in MARI, quod, nostrum, l. l. PLIN. vocat reperiri solitos uniones Idem ait.

NIDER, Wetteraviae meae amnis, mytulos habet, quos ipse quondam observavi, immaturo Margaritarum foetu repletos. quaerant porro, quibus idem ardor est, et commoda viciniae occasio, et me indice discant sua bona nosse mei populares.

NORVAGIA Margaritas fert, quarum nonnullas magnitudo insignis, quandoque etiam splendor illustris ita commendat, ut Orientalibus vix cedere videantur. Pleraeque autem lactescunt, aut splendorem argenteum habent. JACOBAEUS Mus. Dan. l. l. conf. Olaum WORMIUM Mus. I. 19.

ORMUZIA, Insula Persici, ubi omnium nobilissimae et praestantissimae Margaritae habentur. BOET. l. l. Ludovicus ROMANUS Rer. Pers. III. 2. Joh. Hug. LINSCHOTANUS Navig. Ind. Or. c. 84.

PANAMAN versus, in Oceano Australi Americano, capiuntur conchae Margaritigenae, quarum singulae saepe habent quinque vel sex Margaritas. CHAPEZEAU l. l.

PALANE, Promontorium Indiae, Margaritarum feracissimum; sed parvarum, ideoque viliorum. BOET. l. l.

PERIMULA, Promontorium Indiae, fertilissimum Margaritis est PLINIO l. l.

QUANTUNG, Sinica provincia, piscem habet quatuor oculis et sexpedibus instructum, ex quo Margaritae habentur. Joh. NEUHOFF Descr.

QUISSUS, Fluvius, vulgo Queiß/ circa oppidum Marglissae, tertio a Gorlizio lapide, generat Margaritas, candore, laevore, rotunditate et magnitudine singulari et laudabili. Sam. LEDELIUS E. N. C. Dec. II. A. 8. Obs. 150.

REGENUS, Bavariae fluvius, quem describit GEIGER. l. l. p. 3. et cujus Margaritas idem late describit.

SCOTIAE plures fluvios esse Margaritigenos dixit Auctor Memorabilium Britanniae, supra laudatus l. l.

SILESIA etiam Margaritifera est. Nic. HENELIUS Silesiograph. c. 2. p. m. 18. Quissi arenosa littora conchulas alunt, e quibus Margaritae, sive, ut cum Poeta loquar, baccae concheae eruuntur: quae extra conchas etiam elegantissimae ac plucerrimae in arena saepe leguntur.

SUMATRA, quam TAPROBANEN credit BOET. l. l. feracissima est Margaritarum, sed parvarum ac viliorum.

TAPROBANE fertilissima Margaritis Insula PLINIO l. l. et quidem grandioribus, quam India. Id. VI. 22.

THRACIUM circa BOSPORUM crebrius rufi ac parvi uniones reperiri solebant, in Conchis, quas Myas appellant; narrante PLINIO l. l. IX. 35.

TUTECORINI Indorum, celebris est Margaritarum Piscatura, de qua vide Servat. CLAVIUM, V. D. M. Bataviae Javanorum, Eph. N. c. Dec. A. 3. in Addend. ad Observ. 36. p. 417.

VINARIAE, in proximo Stagno, Kuchenteich dicto, Carolus Georg. EYBEN, Med. Cand. invenit Conchas Margaritiferas, inque earum una quinque Margaritas, Milii granum exaequantes, mire splendidas, et sextam, quae pisi magnitudinem attingeret, referens colore suo coctum carpionis oculum, ut suam nondum assecuta videretur maturitatem. E. N. C. Dec. I. An. 2. Obs. 228. p. 329.

YLISSUS, alii ILISSUS, ILSA, Bavariae fluvius ad Passavium in Danubium influens, de quo GEIGERUS l. l. p. 4. qui ejus Margaritas late describit. Joh. FABER, Lynceus, l. l. p. 758. uniones in hoc fluvio inventos narrat, et ex ore Joh. Car. L. B. a KIRCHBERG, Canonici et Officialis Ecclesiae Cathedralis Passaviensi addit, quod in fluviolo

Ilsa, ob subjectum solum nigricante semper aqua conspicuo, ad, determinatum ac trium solummodo milliarium spatium, Conchae Margaritiferae nascantur, quae uniones in candore, laevore, magnitudine et orbe aliquando etiam Orientalibus vix inferiores, producant. Cum ante complusculos annos sedem ibi exercitus quidam fixisset, tam nobilis praedae avidissimi milites Conchas per totum illum fluvii tractum sunt expiscati, ut vix paucae superfuerint: nunc tamen fluviolum earundem Concharum copia abundare denuo; quod a seminio relicto et temporis progressu ad maturitatem perducto evenisse, probabile. Locus tam religiose custo ditur, ut nemini hic sit licitum piscari, praeterquam Episcopo aut Administratori.

ZEELANDIAE Belgicae Mytulos marinos grandiores et pleniores habere secum margaritulas miliares, plus minus majores ac maturiores ipse affirmo, qui non semel praesentibus Amicis eas exemi, et Curiosis specimina inter mea Curiosa postum ostentare.

ZEYLON, Insula item Adargaritis suis nobilis. BOET. l. l. sed quae tamen cum Persicis comparari nequeunt.

Tantum, speciminis loco, de Parentibus locisque natalibus Margaritarum; de quibus praeter laudatos optime egerunt BOETIUS l. l. II. 36-41. p. 166-183. TAVERNERIUS Itin. Indic. Gallice edit. II. 21. 22. Joh. Aur. Augurellus de Chrysopoeia III. vs. 209. et seqq. ubi elegantissimis versibus PLINII et Veterum mentem exponit: Petr. Andr. MATTHIOL. in DIOSCORID. II. 4. ubi PLINIUM refutat. RONDELET. de Testac. I. 51. et passim Medici, qui de Materia Medica disputaverunt. Modos piscandarum Concharum Margaritiferarum apud Perimudenses, Indos, Ormuzianos, Scotos, tabella aenea depingit GEIGERUS c. 5. p. 43. Egregius exstat in Bibliotheca Leidensi ACHMEDI cujusdam Arabis libellus de Margaritis ex rore genitis, dignus utique, quem Medicorum quispiam linguae Arabicae peritus in publicum Latina veste indutum producat, optante mecum VELSCHIO. Pro Medicis adnoto, Perlas, quas vocant, Orientales, Occidentales, Matrem Perlarum, Conchas praeparatas esse fere [gap: Greek word(s)] , experto fidem habeant. Sic cordatiores ubique etiam testantur Medici. sed nempe alia supellex est ad usum, alia ad ornatum et pompam.

Ex hisce autem colligimus I. Passim in Orbe Terrarum generari Margaritas: II. easque in testaceis, maxime conchis, mytulis, chamis, cochleis. III. Esse tamen diversas maturitate, laevore, candore, orbe, magnitudine, precio: Tympania, Elenchos, Physemata, et similia. Sed pergimus. TOLLIUS Noster magno molimine exquirere conatus est, rationem dignoscendi tempus proventus Margaritarum in Conchis. Laborare noli: quando Margaritifera Conchae hiant, id signum est Margaritarum maturitatis. Sam. LEDELIUS l. l. Porro TOLLIUS summa ope annisus est, sed frustra, ut signa certissima, quibus foetas Margaritis Conchas, ab inanibus

posset distinguere, sciret: verum hanc observationem gratis Idem LEDELIUS nobiscum l. l. communicavit: nam Tertae, quae Margaritis sunt foetae, signatae sunt velut linea exaltata, in externa, valva. Germani dicunt: Sie zeigen auswartz einen erhobenen strich. Tandem ratio aperiendi Conchas bivalvias scilicet, absque ulla laesione, et eximendorum unionum, ac rursus Concharum in suas aquas, ad novum partum, immittendarum, quam artem adeo studiose TOLLIUS perquisivit, eam jam olim GEIGERUS generose cum Bono Publico communicavit. Ne Curiosi Lectores diu quaerant librum vix obvium, ecce ipsius verba et icones: "Diximus, ait, in Conchis Margaritiferis, unionibus, sine laesione Concharum, exemtis, iterumque in aquas dimissis, posse regenerari novas Margaritas. ad quod munus dexterius obeundum varia excogitavi ferramenta, quae in addita icone videri possunt. Litera A est Culter, quo juncturae Concharum modeste aperiendae: apertae, ferramento litera B. nominato Speculo, quod clausum et apertum exhibetur, labia extendi in tantum possunt, quantum magnitudo unionis requirit habes denique litera C. Tenaculum, et literis D. D. D. Vncinos, quibus commodissime Margaritas, ni promte exciderint, eximere poteris, ad imitationem calculi vesica extrahendi." Tantum de Margaritis, quas cum severioribus Patribus appelles Concharum pustulas, duras et rotundas Verrucas; cum Aliis, Rubri maris grana sive baccas; detesteris, ut Concharum excrementum aut morbum; aestimes Concharum nucleos, partum grandinem, callum; nos putamus tamen, et hic Deos esse.

14. Particulare.] Quoniam hae Epistolae venient in manus plurium, qui Sacrorum Chemicorum sunt expertes, lubet in horum gratiam ex ipso TOLLIO hujus vocis expositionem petere Manud. ad Coel. Chem. p. 26. ubi ait: Notandum, Particulare appellari Chemicis, non, quod Pseudochemici venditant ex Cinnabari vel Sulfure Rubro montano, vel Lapide Lazuli, vel Mercurio, et similibus: (Tale enim nullum verum Particulare datur; quia sine trunco, ut ait SENDIVOGIUS, rami frustra quaeruntur:) verum cum Mercurius in Saturnum, Saturnus in, Jovem, Jupiter in Martem, hic in Lunam, illa in Venerem, haec in Solem convertitur, quae Metamorphosis sex prioribus BASILII Clavibus docetur; tum vero opus hoc Particulare est. Nam cum Sol Philosophicus fermentatus, et ad augmentum multiplicationemque perductus est, Vniversale hoc appellatur.

15. Spes Regni etcc.] Abundat hic TOLLIUS suo judicio. notum est, quantopere hoc aevo ab omni Successione Regia ejusdem Gentis aut Familiae abhorreant Poloni, vicinorum exemplis non tam territi, quam admoniti.

TOLLTANI. nam etiamsi Poloniae REX Turcas in Vtopiam usque debellatos ex Europa Asiaque exegisset, etiamsi sexcenta Regna victricibus armis subegisset; tamen ea ipsa, non sibi privatim, nec Filiis suis parasset; sed Regno Poloniae, sed Reip. acquisivisset, transitura ad electum successorem. Sic Borussia, sic Livonia, sic aliae regiones a Regibus prioribus devictae non Gentis Regiae, sed Regni fuerunt.

17. Ardens Lardum.] Didicit hoc a BASILIO VALENTINO, Oper. II. p. 152. ubi plura talia.

18. Horolegia.] Tale, ni fallor, est, quod in Curiae Pragae Veteris turri spectatur, machina non minus arte, quam sumtu commendabili. Continet quippe revolutionem totius Anni, cum recto cursu Solis et Lunae, numeroque certo Mensium, Dierum et Horarum. Indicat idem quoque Ortus et Occasus Siderum, Solis et Lunae Carsus, Solstitia, ARquationes, quantitates Dierum et Noctium, oppositiones situsque varios Lunea, cum discrimine horarum triplici. BERT. Rer. Germ. lib. III. p. m. 233. Porro Francofurti ad Moenum, sub introitum in Templo D. Bartholomaei, simile faepius spectavi Horologium.

19. Patina, cusus LAMBECIUS essigiem dedit.] Preciosa illa Vindobonensis Bibliotheca mihi ad manum non est: quaerant itaque beatiori otio affluentes.

20. Gemma a RUBENIO exposita.] innuit Alberti RUBENII Dissertationes de Gemma Tiberiana et Augustea. Aniverp. 1655. 4.

21. Nummus alter est Aureus, cujus nobisimaginem BECHERUS dedit.] scilicet Oedipi Chemici, tit. 7. §. 6. ubi addit; circa annum 1653. eundem Adeptum, qui Pragae exhibuerat Chrysopoeiae spectaculum, etiam Moguntiae in praesentia Eminentissimi Principis ELECTORIS, Aliorumque Magnatum, in sat magna quantitare praestitisse, cujus Aurum etiam nunc reservetur: Moguntinae Monetae Praefectum testem esse posse, qui ex tali Auro excuderit Ducatos. Hic Joh. Joach. BECHERUS, cum omni sua Chrysopoeia, qua Summos, Imos, Medioxumos inesearat, lactaverat, fascinarat, emunxerat, ne quid gravius dicam, quia nonnullis aliis meritis Illius nonnihil debetur, in Pandocheo sive Xenodochio Londini miser, squalidus, pauper mortuus, indignofato. At quid vetat ipsum hic rarissimi divinique Spectaculi indicem Nummum in effigie expressa aere spectari?

22. Arbori inferi Aureum curasse Nummum etcc.] Mirum ergo Pilam non ascendisse in ipsam Arborem, si tanta fuit Sympathia Auri et Pilae!

23. Suapte ad Arborem etcc.] Quaero igitur, qua ratione Rilam istam WENCESLAUS secum retinuerit? sane Alii Comites aut plus aut minus

Auri, quam WENCESLAUS, secum habebant: si plus; cur Pila ad eos ultro non perrexit? si minus; cur ad Nummum in Arbore insertum perrexit, nec apud Dominum ditiorem remansit? scio, nugarum patronos dicturos; in Arbore fuisse occultatum, absconditum Aurum; at Aurum, quod quis in sacculis secum fert et habet, proprie occultum dici non posse. tanti scilicet est, bene distinguere! sic Pila animatur, et inter Aurum, quod homo secum fert, et quod in loco abdito reconditur, accurate distinguet! Effluvia Alii et Atmosphaeram hominis hic opponent; quibus regero, haec de Pila in fabellarum censu narrari a TOLLIO.

24. Cum ipse Tincturam in Plumbum etcc.] Facile quis regeret, veram Tincturam nunquam ab eo Alii datam. Certe de Auro Philosophico

Ego judicium suspendo. Video enim utrimque robustas acies: quas elegantissime commitit SACHSIUS, Medianae decus, E. N. C. Dec. I. A. 1. Obs. 17. cui adde Append. in Analect, ad A. 4. et 5. p. 279. Strophae et Imposturae hic plurimae fiunt. exempli caussa: 1. Quidam bacillos ligneos, quibus Metalla circumagitant, prius in Solutiones Auri et Argenti intingunt, et iis impraegnant. 2. Alii Carbones pulveratos solutionis Solis et Lunae cum metallis miscent. 3. Alii Atramentum ex Sole et Luna temperant, quo Chartae inscribunt materiam reducendam. 4. Alii in Charta scripta Literas loco arenae cum calce Auri Argentive aspergunt. 5. Alii catillos, habent, duplici interstitio, quorum inferius Auro vel Argento repletum, illudque in operatione dirumpunt. 6. Alii baculis utuntur intus cavis, Auro Argentove plenis. 7. Alii Carbones implent Auro Argentove, iisque catillos replent. 8. Alii clam summa celeritate manibus operi Aurum vel Argentum injiciunt. 9. Alii loco Mercurii communis sumunt Amalgama Auri. Sed plurimas alias, ultra XXIX. technas similes describit Mich. MEJER. in Exam. Fucor. Pseudochym. p. 32--37. CRUGNER. Informator. Chymic. p. 53.

25. Veteres illas Gemmas etcc.] Liceat hic, Sacratissime IMPERATOR, Augustissime LEOPOLDE! publicis votis ab Augusta Tua Liberalitate id contendere, ut totius Orbis admirationi publico libro, sed quem erudita manus componat, artifex dextra caeloexaret, exhibeantur Gazae Tuae Augustae tot Curiosa, tot Rara, tot Spectabilia cum Naturae, tum Artis Miracula! Sic Imperatoria Austriacae Domus Gloria purpuram suam ubique terrarum venerabilem et hoc ingentis meriti nomine ostentaret!

JACOBI TOLLII Epistola Itineraria V. ITER HUNGARICUM: AD Perillustrem, Excellentissimum et Generosissimum Dominum DOMINUM DODONEM BARONEM DE INN- ET KNIPHAUSEN, etc.

Idus erant Majae, cum conscensa navicula, prono Danubio, inter amoenissimas silvas Posonium profectus sum. Auctores erant nonnulli ex Amicis, uti terrestre iter eligerem: sed quod hoc ante hos duodetriginta annos confeceram, tractum potius lustrare riparum Danubii visum, fruique ea prospectuum voluptate, quae ab adjacentibus pagis oppidisve praeberetur. Nec poenituit incepti. Siquidem ea viroris undique circumfusi, vernique temporis tepore efflorescentis tam laeta amoenitas erat, eaque suavissimo cantu aures nostras demulcentium lusciniarum copia, ut mihi inter Beatorum Insulas vagari viderer, nec id iter esse, sed exspatiationem voluptuariam mihi imaginarer. Ac primum quidem recedentis Viennae intuitus, tum ad latus alterum aperientis semet insulae Braderae longior procursus, ad alterum deinde Ebersdorfii, CAESAREI Praetorii, atque illac praetervectae tum forte, quinquaginta navibus, SCHERFFEMBERGIAE Cohortis conspectus; post et pagorum quorundam, tandem et Petronellae, et Hamiburgi nonnullis Antiquitatis Romanae Monumentis nobilium oppidorum notatus situs, deliciasmihi qualescunque superabant. Dolebamque

[note: 1] tam cito absolutum decem milliarium spatium, quod mihi plus quam dimidii diei moram meruisse videbatur. quanquam enim Navicularii Ebersdorfii horarum aliquot traxerant moram, tamen ante quartam pomeridianam appulimus Posonii navem. adeo hic rapaci cursu Danubius semet ipse praecipitat. In his Hungariae Urbibus describendis prolixior paullo ero, quam fui in Germanicis, quod hae notiores sint.

[note: 2] Est igitur Posonium, vulgo Presburg, nobilis Hungariae civitas, non ampla tamen, quippe quae meorum passuum circiter duum millium quingentorum circuitu contineatur. Situs ferme triangularis est, sed inaequalis. Quod autem Urbis deest amplitudini, id ipsum a Suburbiis suppletur, quibus tantum non tota ambitur, iisque tam spatiosis, ut tresuniversae magnitudinis partes facillime absolvant. Ostentabant illa etiamnunc tristia atque deformia Tockoliani incendii vestigia, necdum ex omni parte novorum aedificiorum substructionibus deleta. Forum pro Civitatis dignitate magnificum satis et amplum, duobusque, si contiguam proximi Templi aream adjunxeris, Fontibus exornatum, aedibusque pro copia Hungarorum nitidis ac splendidis circumdatum. Templa in Urbe tria tantum numeravi, nec plures Portas, excepta, quae inter Laurentianam et Suedericam, parvula et militaribus eruptionibus destinata, quotidianis Civium usibus patent: Abest Laurentii Porta et Suederica passus admodum ICCC. Tertiae, Sancti Michaelis, aureis inscriptum literis: OMNE REGNUM IN SE IPSUM DIVISUM DESOLABITUR. Dolebam, cum haec legerem, infelicium Hungarorum sortem, qui ne sic quidem moniti potuerint possintve resipiscere; verum etiamnunc perniciosa seque Regnumque universum discordia pessumdent. Fossis est circumdata angustioribus, ab altera parte plane siccis; ab altera uliginosis potius, quam profundis, in quibus Ranas alio modo coaxare audivi, atque apud Nos. sonus erat, ut si ex cornu sonuisses Corroûk. Nec munimenta sunt arcendis hostibus. visa est Arx sufficere, quae contiguo colli imposita subjectam Urbem tuetur. quadrangularis ea et elegans, quod ad aedificium, quatuorque Turriculis ornata, quarum quae Viennae objecta, reliquis aliquantulo major est, et asservandae Coronae destinata, [note: 3] postquam Arx Plindeburgum cum Vicegradia ab Turcis capta

est. et hanc quidem Turrim septem serae muniunt, quarum claves penes totidem Hungariae Primates asservantur. Alias ipsius Coronae, ut et Arcis Custodia, jure Gentilitio, ad PALFIUM Comitem attinet, qui et Burggravius est, et in Arce commoratur: sed quod hoc bello suspecta Hungarorum fides fuit, Arcis ipsius custodia Praefecto est commissa Germano, cui et Germanicum quinquaginta Militum paret praesidium. Tantundem sub Se Militum Hungarorum habet Burggravius; videasque ad Portam excubantes Germanum simul et Hungarum. Arcem dixi quadrangulam, quod istius modi mihi in initio videbatur; sed postea longior aliquantum, quam latior, visa. Latus illud, quod Meridiei obversum, praefluentem Danubium prospicit, ipsoque aditu caeteris speciosius est, dimensus sum; eratque supremum illius tabulatum LXXXIV. meos passus longum, si murum annumeraveris in vicinum occidentalem collem obversum, sex passuum crassitie, totidemque aeneis Tormentis bellicis munitum. Huc usque ex ipsa Arcis area CXV. admodum gradibus escenditur semipedalibus. Cingitur Arx versus Vrbem duplici Vallo, tribusque rotundis, nec altis Turribus, Fossaque modica: tum ipse aditus ab eo, id est orientali, latere, arte ac natura satis munitus est: Verum, quod maximopere miratus sum, qua Occidentem versus altiores multo colles respicit, nec fossa alicujus momenti, nec vallum, nisi perangustum, est, quodque solis sudibus ab incursu hostili defenditur: cum ipse proximi collis situs in munimenti Lunaris formam a natura effictus sit, levique opere Arcem ab hoc latere reddere queat munitissimam, si sepiatur modo illique adjungatur. sed nec priora illa munimenta ad praescriptum Artis efformata sunt, nec se invicem, ut militaris ratio exigit, respiciunt ac defendunt. In interiore area puteus est profundissimus, Danubio, ex quo scaturiginem accipit, aequa altitudine par. Collis, cui Arx imposita, petrosus lapidescissili est, intercurrentibus passim perelegantibus Talci aut glaciei, quam vocant, Mariae venis, ad duorum triumve digitorum latitudinem, cujus penes me specimen videre licet. Occidentem et Septentrionem versus Vitiferi Colles nobile Vinum ferunt: in reliquas Mundi plagas amoenissimus ex Arce in longe lateque patentes campos, pluribus Danubii interfluentis alveis divisos, prospectus

et oculos et animum exhilarat. Quatuor enim ipsi mox Urbi subjectae apparent Insulae, quarum dextra et sinistra PALFII Comitis, mediae duae peculiares sunt Civitati Posoniensi. Sinistra, cui Wolstrusselae nomen, in duo Germanica Milliaria porrigitur: Dextrae, Haberae minor amplitudo est: Priorem magnitudine Civica major, illis Grosburgereyland dicta, adaequat: altera, Civitatis solum, aut vernaculo sermone Statts-Grund/ appellata, aliquanto minor est. Sunt autem hae Insulae incultae, sicut et Caesaravia, quae vernacule est Raysers-auw prioribus major multis partibus; pars, ut aliqui volunt, sed fluvio sejuncta, insulae Schutae; quae, sat culta ante hoc bellum, etiam nunc pagos nonnullos habet, fertilitateque spectabilis est. E prioribus omnibus ligna tantum petuntur, quorum uberrimam copiam laetissime crescentes Arbores suppeditant. Saepe et immissa Armenta, si quid in his [note: 4] agri pascui est, depascuntur. Munire has Insulas Aggeribus, et ab inundante, verno tempore, Danubio vindicare, ignorentne, an ob vim fluminis nimis existiment onerosum, exquirere non potui. Industria certe Hungaris Militaris potius, quam Rustica aut Familiaris, suppetit. Sed ut Posonium revertar, caput ea est Posoniensis Comitatus, sedes hactenus [note: 5] ARCHIEPISCOPI, ET PALATINI Hungariae. Hinc et Civium hic multo cultiores mores, aediumque et vivendi rationis major nitor; quin et humanitas erga Hospites prolixior in Diversoriis, quam Viennae. Lustravi ibidem, sed raptim, insignem veterum Numismatum congeriem, a BEERIO, praeclaro Viro, qui, dum vixit, Urbi a secretis fuit, summa cura collectam. In his animadversi mihi multi Graeci Gothicique, hactenus non visi. Inter Gothicos quidam duplici vultu insignes, quibus inscriptum BIATEG; item UNNO. Hos, ut et alios multos Maritum Petronella urbe accepisse Vidua asserebat. Inter Graecos erant Syrorum aliquot Reges notabili venustate. In Latinis vero PERTINAX, DIDIUS JULIANUS, PESCENNIUS, GORDIANUS AFER, JULIA TITI, PLOTINA, PVPIENVS, BALBINVS, DIADVMENIANVS, MACRINVS, aliique rariores conspiciebantur. AEstimabatur tota Collectio; in qua undequinquaginta Avrei, sed vulgares; duobus Germanorum sive Rhenanorum Florenorum millibus, sive mille

circiter nostratis Monetae Ducatonibus. Vix Urbem relinquere potui, situs amoenitate, multisque, quibus eam Natura exornavit, dotibus illectus. Vidi hic primum eximium illud Hungaricorum Arietum genus, specioso ac decoro cornuum in multos gyros flexorum, inque longitudinem extensorum gestamine, tum et corporis mole nostratibus longe praeferendum. post et Hircos vidi, pari cornuum elegantia et robore corporis spectabiles. nam de Bubus Hungaricis nihil dicere, necesse est, quod eorum proceritas et pulcritudo jamdudum sit celebratissima. At horum omnium tanta olim, sive ante hoc civile bellum, in Hungaria copia erat, ut ab ipso saepe Patrefamilias Agricola numerus ignoraretur. Nec fabulas refero, aut Vasconum more cuncta in majus extollo: unanimis haec omnium [note: 6] est confessio; et hinc tanta tum Carnis vilitas, tanta Frumenti, Panisque, et Vini, ut vix fidem inventurus sim, si retulero. [note: 7] Est enim Hungaria ea foecunditate fertilitateque, ut nulla cum ipsa regio tota Europa, forsan et toto Orbe, possit comparari. Fidem habebis, Perillustris Domine, ubi rationem reddidero, siquidem totum fere calce viva substratum est ejus solum, quod subinde tam molle est, ut unico vertatur et exaretur equo. cum igitur crusta superior pluvia permaduerit, atque haec ad calcem vivam penetrarit, tum exaestuans illa calidissimos exspirat halitus, qui subtus frugiferam istam crustam excalfaciunt, Sole, qui hic fervidus, desuper eandem fovente. Ex hoc igitur humoris pluvialis, qui in Terrae gremium descendit, calore, tanta oritur fertilitas, ut, semel leviter vertisse terram, sufficiat, quo luculentissimas fruges ferat: Agrorum vero Pascuorum tanta ubertas, imo luxuries est, ut ipse per herbas ac gramina, ad umbilicum usque meum ascendentia, non semel iter fecerim. Habet tamen, vel adfert potius, illa calx viva nonnihil etiam incommodi; corrumpit [note: 8] enim aquas, ita ut Puteales ferme omnes sint insalubres; solae Fontanae, vel Fluviales, nec hae tamen omnes, tuto bibantur: Vina etiam calculum generant, et Podagricis infesta sunt. nec est, ut de eorum fervore quid dicam: multa eum millia experti sunt Germanorum; et hinc Hungarica Febris infamis est. Graeca igitur hic consuetudo optima, qua ego multum usus sum, uti nempe Bacchicus fervor Nympharum frigore temperetur.

Posonio susceptum iter Jaurinum versus. nam Tirnaviam Trenschinumque abire cupienti latrocinantium Hussarorum metus obstabat, quorum occursus ipsa Turcarum barbarie funestior est. cum enim hi spoliis et servitute captorum contenti sint, vitam relinquant; illi vitam simul et viaticum peregrinantibus eripiunt; estque eorum tanta immanitas, ut ne Cursoribus quidem CAESARIS parcant, quorum interea, cum Budae et in proximo essem, jam duos ab illis spoliatos interfectosque, accepi. Sub vesperam Cohortem SCHERFFEMBERGIAM assecutus, non sine quadam animi voluptate vitam rationemque iter faciendi militarem adspectabam. Ducebat eam Marchio BAGNIUS, Mantuanus, pro Tribuno. ergo mane et vesperi servatis omnes ordinibus, canentibusque signis adscendebant naves exscendebantque. Tum sub noctem accensi ignes, ciborumque et rerum necessariarum praeparatio, castrorum metationis quandam speciem referebant: Mane vero Classem mihi videre videbar; erat autem haec quinquaginta navium; ad pugnam proficiscentem. Navibus et his, et caeteris, deductioni Militum inservientibus, decem Nauarchi praesunt, quorum quisque senos sub se habet Classiarios, cum singulis Proretis. Nauarchis menstruum stipendium constitutum XVI. Thalerorum Imperialium, seu XXIV. Florenorum Germanicorum; Proretis XVIII. Florenorum, sive XII. Thalerorum; Classiariis vero XV. Florenorum, sive X. Imperialium. Praebebatur hoc, uti militibus, in octo menses, quod hibernis reliquis eorum nullus usus sit. hi sunt December, Januarius, Februarius, et Martius, quibus ipsis stipendia non procedunt: neque tamen, uti Classiariis Nostratibus solet, victus illis e publico praebetur; verum de suo victitare necesse habent. atque ita quidem Posonio Budam versus Copiae transportantur: verum Lintzio Viennam venientes duo devehunt Nauarchi, quibus centeni singulis Classiarii additi; naulum vero pro singulis navibus in singula locorum spatia, non autem certum aliquod hisce stipendium persolvitur. Serenissimus ELECTOR Bavariae ejusmodi triginta utitur Nauarchorum opera, quales illos esse Posonienses diximus. Horum omnium officium est, Ornatum Bellicum, Militesque et Arma a Quaestore descripta proximo Quaestori tradere, a quo syngrapham, testem perlatorum, ad priorem

referunt. Horum Quaestorum in Hungaria quatuor sunt: Posoniensis, Comaroniensis, Strigoniensis et Budensis. Ut autem de nostris istis Militibus adhuc aliqua addam, didici etiam, non ita tamen, ut amplecterer, eorum religionem. Dies erat Pentecostes, cum Sacris, a Monachis, more solenni primo mane peractis, iterum conscensae naves sunt, succinentibus notum illud, quod mirabar, Lutheranum canticum matutinum Germanicum, quod. incipit: Auß meines hertzen grunde/ Tibicinibus ac Cornicinibus; et ecce! cum hi, qui, in nostra navicula, Mantuani illius Marchionis Annonarii erant, ut festo die factum oportuit, Amicorum more cum Rusticis egerunt, omnia Amicorum, ut vetus dictum fert, communia existimantes: caesa primum ligna, quod ea Strigonii percara erant; mox et pullos, tandem et juvencam cum Dominis divisere, verum uti in Fabulis Leo praedam, inita cum ove, bove et capra societate. nec alia Rusticorum, quam horum animalium patientia ac taciturnitas; imo, quod vix credibile, tanquam in aula, non in caula, nati altique essent, laeto vultu injuriam dissimulabant, tantum non gratias agentes, quod pejora metuebant. TACITUM legisse eos, diceres, aut in HERODOTO historias Harpagi et Prexaspis. tantum terror potest, formidoque fustis, cujusmodi pro merce pecuniam Miles hic Rusticis liberalissime et cumulatissime plerumque, etiam nolentibus repraesentat. Aliquando tamen nova quaedam Nostros religio incessebat, sic ut praesentibus nummis pullos emerent piscesque, ubi turba major et fortior erat Rusticorum, aut metus in proximo patrocinantis Domini. [note: 9] Hic ego Carpionem mihi quinque grossis praestinavi, qui totidem convivis in coenam suffecit; unde vilitatem conjicere licet annonae Pacis tempore, florente Regno.

[note: 10] Jaurinum sive Arrabonem appellentibus gratum objectum spectaculum praecipuae utriusque sexus Incolarum partis, plerisque Civium in Vallum, aut ad ripam, spectatum confluentibus: idque erat eo amoenius, quod, uti tam festo die solet, vestitu omnes erant cultissimo. In ipso oppido, cui perlustrando horam tribuisse satis visum, omnia laeto cantu, choreisque atque compotationibus perstrepebant; spectabamque in Diversorio, in quod levandae sitis gratia concesseramus, non sine risu, suavissimam humi desidentium, cum vini poculo, Vetuli

Vetulaeque e Gente Slavica procationem. Crede mihi Perillustris Domine, doluisse me, quod non esset mihi manus pingendi perita, quae mihi par illud scitissimum, quicum nec Satyri Silenive comparandi forent, in tabella describeret, vivisque exhiberet coloribus. Vix, puto, OSTANIUS Pictor nostras suaviorem unquam dedisse imaginem diceretur. Certe videre mihi videbar HORATIUM cum LYDIA sua, aut cum CHLOE DAPHNIN de amore dulcissime garrientes: quin et Vetulae iste vultus nimium lubricus aspici, ebriique Senis ocelli etiam nunc mihi ante oculos obversantur. Adsidebat in proximo sedili non ille Montium Custos, Silenisque familiare Numen, sed illo non multo formosior ejusdem gentis rusticus, qui Cyclopia arundine populare carmen stridebat. Abrumpebant, quam hinc capiebam voluptatem, temporis angustiae, quod sibi oppidum ipsum vindicabat, modicum quidem illud, sed percommodo situ inter Arrabonem, Rebnicium et Danubium confluentes. hunc natura munitissimum ars adjuvit ita, ut, praeter Comaronium, vix aliud firmius adversus Turcarum vim sit munimentum. Nec deest amoenitas, cum ex fluviis, tum ex agrorum late patentium, vicinarumque in Danubio Insularum, ac praecipue Schutae prospectu. Figura oppidi quadrangularis mihi visa, intersecantibus sese decussatim Viis. Arx haud magni momenti: huic Cathedralis Ecclesia contigua est, et praeter hanc in oppido, proxime Arrabonem est Franciscanorum Templum et Coenobium: ad Forum, quod amplum est et spatiosum, judiciosissimi Ecclesiasticorum Pontificiorum Jesuitae suum habent elegans plane et magnificum, uti solent, Collegium Templumque, e cujus regione Columna, qualis Viennae, erecta in honorem Divae Virginis, cujus in illa est statua. Proximus huic est Carcer Subterraneus, sive, ut Mauri appellant, Mazmorra, custodiae Turcarum inserviens; in hac abjectioris; in altero, qui in platea quadam versus Rebnicium tendente, honestioris conditionis Turcae captivi asservantur, quorum nonnullos et vidi et allocutus sum, homines ipso vultu dignitatem pristinam prae se ferentes. Domus oppidi nec splendidae, nec sordidae. Viae ipsae inelegantiores, quia non stratae: Suburbium ultra Rebnicium fluvium est peramplum.

Hinc discedentibus in praealto monte conditum oppidum apparuit, Mons Sancti Martini, ita enim appellatur, quod quatuor Jaurino milliaribus distare dicebant. ferebat quidem animus, et hoc lustrare, sed huic moderari, intuta itinera cogebant. Ergo prono flumine, per desertos incultosque campos, secundum Insulam Schutam, Comaronium devecti invenimus, ad quod obstupesceremus; oppidum scilicet ab ipsis incolis initio hujus belli, cum Vienna obsideretur, et illam brevi captum iri, Rebellibus spes esset, incensum destructumque. tantus illos invaserat furor, ut ne suis quidem sedibus parcerent, quo acrius Praesidium Arci insidens oppugnarent. vix igitur ex illis flammis perniciosis resurgens tristia tantum pristini decoris ostentat vestigia. fuit enim, estque adhuc peramplum, spectatuque non indignum. Quatuor in Oppido Templa, Turres. que his additae speciosae, inprimis Hungarico, quod quondam Lutheranorum, adjuncta, cujus pro horum locorum ratione pulcerrimam structuram summopere admiratus sum: Alterum Templum Germanorum; Tertium Franciscanorum est: nec [note: 11] Patribus Societatis JESU suum hic deest Collegium, quorum hic septeni sunt: Quartum Rascianorum est, in quo gemmis et auro preciosissimus et vetustissimus Sacrae Scripturae Codex Graecus adservatur, cujus antiquitatem, falso licet, ad ipsa Apostolorum tempora referunt. Incolae plerique Hungari, et Rasciani, id est, qui Graecorum in Sacris et Cerimoniis dogmata et ritus sequuntur ac amplectuntur; atque hi quidem praedivites sunt: Germani perpauci. Vita illic vivitur, qualem nusquam alibi animadverti, hilarissima laetissimaque. singuli hic dies festi videntur, et una per totum annum Encoenia. caussia est, Militum militariumque Ducum frequentia, agri vicini fertilitas, rerumque omnium abundantia. Forum Viaeque praecipuae omni genere commeatuum obsitae sunt, quos sequior tantum sexus vendit, totus in candidis vestibus. Hic autem loci velatum Feminis maritat is est caput, quod Virginibus tectum non est, sed nudum capillitium, idque circulo quodam, duos digitos lato, et coralliis plerumque; in Ditioribus autem, margaritis distincto desuper revinctum. Sed Virginum hic mihi perexiguus observatus est numerus: raro enim tertium quartumve decimum aetatis annum attingunt, quin nubant. in his

enim terris hoc genus fructuum citius, quam apud Nos, aut in Germania maturescit, ita ut quae ad duodevigesimum aetatis annum pertulerint Virginitatem, jam in desperatarum numero habeantur. Est namque Hungarorum natio Virginum amantissima; hinc ut integritatis illarum certi sint, duodecennes tredecennesve ducuntur: nec Vidua fere ulla, licet et juvenis et bella, attingitur. ita enim existimant, semel Genialis expertam lecti voluptates, vix posse viduas jacere noctes, sed amissi mariti solatium ab obsequio petere famulorum: unde infelices illae plerumque Germanis in manum conveniunt, cum vix ulla suae Gentis conjugii spes supersit. Infelicissima ergo, in his oris, Viduarum sors est, quae cum Conjugibus simul et alterius matrimonii spe privantur. Vidi ego ex his, quae nobili ortae prosapia, nobilibusque junctae Maritis, post eorum obitum, melioris conditionis desperatione, Balneatori altera, altera Cauponi in manus convenerant. Oppido perlustrato, Arcem spectatum abii, cui custodiendae sexcentorum tantum nunc Militum Praesidium sufficere visum. Condita illa est ad confluentes Wagae et Danubii, contrario, sed non dissimili alias situ, quod Munimentum Schenckii apud Nos, ad divergia Rheni et Vahalis, ad caput Insulae Bataviae. Circumdedit prius Munimentum altero, quod multo amplius est, Comes PUCHAIMIUS priore bello anno C. N. CIC. ICC. LXIV. nec ullum hoc firmius est, et hactenus invictum. Deducebar perhumaniter a Vigiliarum Praefecto per omnem Arcis circuitum, quatuorque ab Eo hujus Arcis memorabilia referebantur: I [note: 12] Milites Praesidiarios hic panem accipere ad Teßeram: II. Vigilias agi super Virgine: III. Liberosa Militibus procreari super Templo: ac tandem IV. sed praesandus honos est, onus naturae deponi in Libram. Et in hoc sibi aenigmate mire placent, quod, Perillustris Domine, Ipsis Aliisque explicandum tantisper relinquemus, ne sua Eos voluptate defraudemus. [note: 13] In Arcis area Monumenta illa Antiqua vidi cum Inscriptionibus, quarum exempla Eduardus BROUNIUS, Anglus, in Itinerario suo publicavit: unam alteramque ex his ab Amico acceptam in meis Ego ad AUSONIUM Notis posterioribus jam olim vulgavi; nunc autem accuratius cum ipsis Lapidibus contuli et correxi.

Hinc Iwarinum, sive Neuheuselam, adverso Waga flumine, profectus, miserandum in modum deformatum incendiis et ruinis oppidum, paullo post meridiem, ingressus sum. Hic mihi eadem, quae BUSBEQUIO, fortuna obtigit. Narrabat [note: 14] Diversitor meus, qui expugnationi interfuerat, plures quam quadringentos se, una cum Manipularibus, Turcicos Libros, quos in Bibliotheca Morabodi, seu Sacerdotis, cujusdam, hominis, praeter quam Turcarum fert consuetudo, literatissimi repererat, in ignem conjecisse. pro hoc ego ingratissimo mihi facto dictoque vicem reddidi, reposuique, me singulos singulis minimum Thaleris fuisse redemturum, si servasset. sic ego hominis illius protervam militaremque malitiam sera nimis poenitentia castigavi: nil enim magis doluit, quam quod tantum pecuniae tam levi opera potuisset lucrifacere. Cum igitur Librorum Turcicorum coemundorum hic nulla esset copia, Templorum duorum [note: 15] ruinas pervestigavi, ibidemque has Inscriptiones, aureis literis, parietibus inscriptas descripsi: quarum altera erat extus supra januam unius Templi; altera intus in parte quadam adhuc integra chori alterius Templi, caetera diruti. Ascendi et [note: 16] integriorem Turrim, oculosque in quaquaversum late patentes campos multa cum jocunditate dimisi. Templum alterum, ut dixi, totum erat dejectum; alterum quadratum non ita corruptum est, quin paucis impensis restitui possit. in lateribus fenestrae erant amplae et rotundae, intus fornices a columnis sustentati Porticus suffulciebant perangustos a duobus lateribus. Caetera non ita cognoscere licuit, quod obturatae fores introitum negabant, nisi quod tectum fornicatum fuisse animadvertebam: Quadro Templi, versus orientem Solem, Chorus adjunctus erat, forma rotunda: Turris, ad introitum, meridionalem angulum occupabat, nonnihil a Tormentis laesa. Oppidum ipsum parvum, in quo nulla domus integra: Portae tantum duae. Caeterum non ita illud munitum offendi, ut illam famam, quam obtinet, mereri videretur. Sex enim propugnaculis tantum includitur, et, praeter illa, nihil amplius habet, quo se tueatur. Fluvius enim Nitria, rivus potius, quam flumen, nullo tutamini est, et aliquantulum a Fossis remotus. aditus ad oppidum undique opportunus est. Mirabar necdum redimpletos aequatosve oppugnantium Cuniculos, Aggeresque

Tormentarios; multoque etiam magis perruptum Vallum, vixdum levissimo opere clausum potius, quam redintegratum; ita ut ne triduum quidem revertentibus ad oppugnandum Turcis, quod Deus avertat! resisteret. Atque hinc et aliunde deprehendi animadvertique in Caesareanis tantum, tamque insolentem, [note: 17] Turcarum contemtum, ut nullum sibi ab his periculum metuant: cujus ego temeritatis, in bello pessimae, metuo, ne citius opinione poenas dent; adnitentibus praesertim clandestinis CAESARIS hostibus, quorum fraudes utinam Augustus et optimus IMPERATOR evitare semper possit! mirificae enim convellendae ejus magnitudini insidiae struuntur. Praedixi ego, et cum adhuc Budae essem, et Viennae, nonnullis Amicorum, bene actum iri cum Caesareanis, si non insigni quodam detrimento afficiantur: tantum abesse, ut quid dignum spe vel exspectatione universi Christiani Orbis, dignumque proximae aestatis victoriis ac successibus patretur. verum ne sutor ultra crepidam. Iwarinum repetam, quod Turcis perquam lucrosum erat, usque ad ipsa Posonii Suburbia, ad exigenda tributa militaria excurrentibus. hinc nata Praesidiariorum pervicax pertinacia, ut se concidi maluerint, quam oppidum dedere. Regio circum omnis feracissima est, et trecentis, aut amplius, ut mihi narrabant, pagis vicisque frequentata, qui ante annum C. N. CIC. ICC. LXIV. una cum oppido Hungarici Archiepiscopi possessionibus annumerabantur. Restitutos quidem Illi abenignitate CAESARIS agros, ajebant; verum quod oppidum attinet, necdum quid certi a CAESARE decretum.

Proxima Iwarino, ad Montana tendenti, Nitria fuit, Episcopi sedes, capta cum Arce et recepta priore bello Turcico. etiam hic animum immanem Rebelles expleverant, oppidumque incendio fere totum deleverant: quod nunc vix ac ne vix quidem resurgit. Praeterlabitur eam, qui et nomen dedit, fluvius Nitria, qui secundum Iwarinum fluens, sexto abhinc, uno ab Iwarino milliari Wagae flumini miscetur. Arx praeruptae celsaeque rupi imposita, quo oppidum prospectat, latere, leniter acclivi fastigio aditur, hinc arte, illinc natura munita: nisi quod mons proximus nocere posse videbatur. lter porro non suspectum modo, sed et infame latrociniis, turum comitatus reddidit, prosequente uxorem suam Trenschinum

[note: 18] discedentem Primo Vigilum Praefecto Comite MORAVITZIO. Inde per uberrimam frugum vallem, inter fertiles colles in quinque et amplius milliaria porrectam laetissimum iter fuit, hinc et illinc ad singula passuum millia Pagis occurrentibus, ut et Castello non contemnendo ad vicum Lutanicium, praedioque Patrum Societatis Jesu, quod mihi procul intuenti solennem istorum Sacerdotum elegantiam videbatur indicare. Soli autem uberrimi tanta est laeritia, ut ibi sine ulla annua laetificatione, aut stercoratione, aut interposita quiete, injiciant frumenta Secalis, et alia. Solum Triticum aliquam stercorationem poscit.

Topolschani, modico oppidulo, percommodum aliquod incommodum mihi accidit. Habebam comites duos tum temporis, lixam alterum, alterum Praecur sorem Militarem. Hos de praestantissimis quibusque Hungariae Urbibus interrogans, Caschavia, Zathmaria, Tokajo, Eperia, et caeteris, rogo tandem, quot milliaribus ab Eperia remotum esset Mongazium: audito, quatuor; dolendum, subjicio, non licere mihi et illud propter bellum visere. alias enim illius spectandi lustrandique percupidum me esse, quid quaeris? forte dum ibi me ex via trium Hungaricorum milliarium reficio, quam pedibus confeceram, quod Rustici equos bovesque, prae metu ad exercitum coeuntium militum in silvas abdiderant, nongenti circiter istuc Milites veniunt Trenschino Strigonium petentes. Meus ille Praecursor, quod videret me ad Veredarium Publicum euntem, ut equo reliquum viae Trenschinum versus isto hoc die absolverem, defert me ad Minorem Vigilum Praefectum, tanquam Speculatorem Toeckolianum, quasi dixissem, me quavis arte ac modo Mongazium penetraturum. rogor, cujas sim, unde, quo eam? similesque quaestiones militares. respondeo accurate, nihil adhuc suspectans mali. jubeor tamen exspectare Majorem Vigilum Praefectum, additusque custos Miles. queri ego de injuria, ostendereque meas a Curopalata AUGUSTAE, Comite WALDSTEINIO; et inprimis a Comite KOSEMBERGIO, Camerae CAESAREAE Praeside commendatitias. plus tamen mala suspicio, quam bona caussa valuit. post paullo tamen inter colloquendum intellecto meo Medicinae et Chemiae studio, quod et ipse Chemiae operam dedisset, ejusque esset admirator et amator egregius, discussa haec nubecula est vini

poculis aliquot; et mox adventu Majoris Praefecti, qui mihi statim coeptum iter persequendi facultatem concessit. Irritatus tamen ego, quod plures eadem via adventare Milites audieram, nec Trenschinum, nisi animi gratia, tenderem, mutavi iter, prioreque instituto omisso aliam viam ingredior, quae Schemnizium ducebat.

Hic mihi Divinae Providentiae meique curae, quam toto itinere infinitam expertus sum, narrare exemplum lubet. Assumo Topolschani ducem itineris in proximum pagum Boschanum; quod via et aestu, qui eo die insignis, defatigatus, ulterius haud possem: ac erat mihi prima domus ob spem levandae sitis gratissima. Dominus aedium, Sutor Crepidarius, duci meo amicus erat familiaris; ergo recipior hospes et comiter habeor. Huic forte famulus erat, opifex, Michael RIEGEL, natione Sclavus, patria Schemnizensis, et in Fodinis Metallicis per annos tredecim exercitatus, qui, praeter vernaculam linguam, Hungaricam perfecte, Germanicam et Latinam hactenus tenebat, ut intelligi posset et intelligere. hunc mihi ita commode, et quasi divinitus, oblatum, per Hungariam, ducem assumo, nec poenituit. Nam absque illo multis ob imperitiam linguae incommodis, fortean et periculis fuissem expositus. sed hoc nihil est, prae illo altero. Trenschinum visenti proximum deinde Montanorum oppidorum, quae ob Metallifodinas adire constitueram, fuisset Cremnizium. et ecce! nunc Schernovizii mihi Camerae Comes, sive Camergravius, ut vocant, occurrit generossimus Baro VIECHTERUS, cui meae commendatitiae tradendae erant, Viennam tendens. Sic injuria iter mutare cogens effecit, ut in Illum Ipsum inciderem, sine quo non multum sane totum mihi iter profuisset.

Sed redeundum est Topolschanum. Evenit hic Praefecto Illi Vigilum Minori, me praesente, res per quam ridicula. Ac cedebant ad Eum duo Mendici, qui tutelarem militem, Salvam Guardiam vulgo vocant, petebant, idque gratis, sive, ut loquebantur, pro Deo. Praefectus animi primum gratia suique exhilarandi id fieri ratus, ubi serio rem geri videt, mirari primo, rogareque, num Se ludibrio habeant? mox suaviter una mecum ridere coepit. atque sane risu res erat dignissima. quid

enim Mendicis a Milite eriperetur? quis nudis vestimenta detraheret? rarus, inquit Ille, venit in coenacula Miles: ac quantum a coenaculis abest Mendicorum casa? sed latebat dolus. In eorum namque casulam, velut in adytum quoddam [gap: Greek word(s)] , nonnulli Incolarum res preciosas abdiderant: jussi igitur sunt, abire in malam rem, aut pro tutelari Milite, quod deberetur, persolvere.

Boschani spectaculum mihi oblatum non visum hactenus, nec ingratum tamen. Descenderam circa nonam Vespertinam in Nitriam fluvium, collectas ex itinere sordes abluturus. vixdum egresso obviae veniunt Puellae et Feminae juvenculae complures in indusiis et subuculis interioribus, quae conspectum meum nil veritae, omnes sese in flumen conjiciunt, natatuque se exercent strenue. credo ego, si quae vestem mihi custodiendam tradidisset, ut Illa apud ARISTAENETUM Epist. I. 7. totam illam me cantilenam Graecam e vestigio fuisse recitaturum: non enim minus stupebam; et erant ex his aliquae venustulae, quae vel Priamum aut Nestora commovere potuissent, nedum me aetate viridi vigentem.

Postridie, non tam venusto, quam Dominis utili, spectaculo rustico memet oblectavi. Pagus erat cum Castello: Pago autem Novae Wesae nomen. in ejus conspectu tanta per agros agricolarum utriusque sexus opus facientium frequentia erat, ut caussam rogare non puderet. Erat in agrorum quasi carceribus arbitra operis Domina. Hanc falutare officii mei existimans, cum juxta viam carpento vecta opus urgeret, rogor ab ea, post aliquantuli temporis colloquium, ut, quoniam hunc sibi honorem habuissem, ne eundem et Filio suo denegarem; monstrabatque Castellum, ubi commoraretur. Ego, ne inofficiosus viderer, et promisi, et praestiti. Nomen huic Viro Nobili erat Stephano GORWATO, sive, ut more Hungarico loquamur, GORWAT Istvan: solent enim Hungari postponere praenomina, gentis sive familiae suae nominibus. uti Mater, ita et Filius humanissime me excepit, et, quod tempus prandii instabat, nihil tale cogitanti amicam vim intulit, coegitque, Sibi esse convivam. Carpiones, Truttae, Cancri ponebantur, cibi etiam satiato non ingrati. Vinum vero non Hungaricum modo optimum, sed et, de quo merito dici potuisset notum

illud: EST, EST, EST: liberaliter propinabatur. Rogabat me Nobilis Hospes, Linguae Latinae ad sermonis facilitatem peritus; cujas illud censerem? ego vero, quod ne dubitandum quidem existimarem; Tokaji, inquam, natum. Imo vero, ait Ille, ne quid felicitati CAESARIS deesse existimes, etiamsi quando Hungaria forte nullum suppeditet Vinum, Croatiae huic mater est. mirabar ego, qui et Lutebergense non semel bibissem, quod de eo nihil in Croatiae confiniis inaudissem. dum ita Nos Vinum hoc bibendo laudamus; nullus enim Bono Vino melior veriorve haberi honos potest; mensa secunda infertur. Hic meus Hospes, Domine, inquit, Vinum bonum e Croatia dedi, dabo et aliquid, quod in Tua patria natum est: dixeram enim me Batavum; et simul ostentat Butyrum. Jovem ego lapidem jurare ausim, suavius aut melius me nunquam apud nos degustasse. Ergo damnare tacite mecum humanam consuetudinem coepi, huic vel illi tantum rei notam aliquam bonitatis adscribentium. nam ut Vinum optimum appellari solet vulgata voce Vinum Cos; ita et Butyrum hoc merito idem sibi cognomen vindicabat. Erat enim Colore, Odore, Sapore optimo: neque fictitius factitiusve hic color e succo florum Calendulae, sed naturalis, flavescentis metalli non dissimilis.

[note: 19] Tandem per montes et valles Schernovizium veni. sed antequam eo pervenirem, quoties ego Milliarium Hungaricorum damnavi, ne quid sequius dicam, longitudinem! credo ego illos, qui primi Hungarica Milliaria dimensi sunt, apprime bene potos fuisse, et quod, Milliare Germanicum a bono Viatore sesquihora absolvi posse, audissent, in equis maluisse dimetiri, quod pedes officium non facerent: ita, dum equis in super calcaria subdunt, ad ejusdem temporis mensuram, Viae spatium duplicarunt. Schernovizii, uti supra memoravi, obvium habui Camergravium VIECHTERUM, Cui commendatitias mei ad Ipsum literas tradidi. Hic non modo perblande et [note: 20] liberaliter me excepit, convivioque adhibuit, sed et singulas ad singularum Fodinarum Curatores literas dedit efficacissimas. Cum enim Schemnizium venissem, patuere mihi, lectis illis, omnia, quae desiderabam.

Officinam CAESAREAM Fusoriam perlustravi, ubi varia Metalli genera, prout Argenti ditia erant, uti VIII. X. XII. XVI. et plurium Vnciarum in singulos Centenarios, suis digesta locis, caetera apprime bene disposita erant. hic multa, quae ad Argenti Fossilis fusionem pertinebant, didici, nonnullisque frustis donatus sum, sic satis ditibus, ita ut e centenario Minerae elicerentur sestuaginta Argenti puri Semuncia. Ostensa illic mihi materia fossilis Sulfurea, itemque alia Martialis, quarum additamento Minera facilius liquescit, Argentumque a faecibus secernitur: quod si vero in proportione, vel ignis administratione, peccetur, multum saepe damni faciunt. Vidi enim illic ingentes jam moles, non tantum frusta, confusae cum Minera materiae, in qua plurimum Argenti, nonnihil et Auri, latere, ipsi fatebantur, quae omnem Ipsorum in dustriam [note: 21] eluderent. Sumsi mihi inde fragmenta quaedam quovis ferro duriora, ut et ipse aliquando domi experiar, ecquid mea ars inde possit extrahere. In proximo Casulae erant, pauperio Minerae sudibus in pulverem, aquarum ope molas vertentium contundendae, unde Argentum deinde lotione excernitur.

Schemnizium ipsum quod attinet, praealtis illud montibus incingitur, inaequalique situ nunc valles occupat, nunc montium radicibus sensim assurgit: modicum oppidum, et pro Incolarum [note: 22] numero satis opulentum, suppeditantibus Metallifodinis, quae hic plurimae, et quidem Argenti quaedam praedivites, reditus haud contemnendos suis possessoribus, inprimis autem CAESART, ut mox ostendemus. Verum multum sanguinis istius. Crumenarii Pater Ipsis JOSUA, nobilis ille Rebellium Hungarorum Dux, ante annos pauculos detraxit. Hic enim explorato die, quo CAESAREUM Argentum solet Cremnizium ad Monetam devehi, cujus tum forte copia ad mille ducentas trecentasve Marcas congesta erat, per cognitas sibi semitas, aut ab hujus consilii auctoribus et fautoribus commonstratas, cum sexcentis, aut amplius, Militibus repente advolavit, et perterritis, ac in fugam dissipatis Caesareanis Procuratoribus, non modo Argentum illud omne abstulit; sed et omnes CAESARIS Officinas, et ipsorum Civium aedes facultatesque incendit ac diripuit, ad quas facilem aditum Panicus Ipsi Caesareanorum terror patefecerat. Potuerat illud damnum facileaverti, si Rustico

adventum Hostium nuncianti fides habita fuisset: at hic quidem miserrimus mortalium, quod res ea videbatur incredibilis, et ad perturbandos Oppidanos conficta in carcerem conjectus, mox aufugientibus Procuratoribus Caesareanis, una cum carcere incendio absumtus est, eripiente illis miseri hominis memoriam, qui et mentem eripuerat, terrore. nam si ea integra ipsis constitisset, quod nec diffiteri jam ipsi ausint, repelli facillime Pater JOSUA potuerat, adnitentibus praesertim Praesidiariis quinquaginta Militibus; quorum Dux, ut Virum fortem decuit, in vetus Castellum se subduxerat, permissa Hostibus impune cuncta diripiendi facultate: sed nec Argento CAESAREO, quod in alterum, seu Novum Castellum jam delatum erat, ullum fuisset periculum, nisi id ipsum ad CAESAREA Metallifodinam retulissent, in cujus latebras nonnulli Metallicaerei Praefectorum reculas suas abdiderant; sed hoc frustra, prodentibus eas ipsis, quibus utebantur operis. Ita Ille cum praeda incolumis abiit, tristemque plurimis Sui et Curuzzorum nominis memoriam reliquit. Rebelles autem Curuzzi, imo nec alio per Hungariam nomine, vocantur, indita Sibi ipsis a Cruce appellatione, qua, injuste se a CAESAREANIS omni cruciatuim et persecutionum diritate affici, denotare voluerunt; indito CAESAREANIS cognomine Labanicorum, a temeratae multoties datae fidei exemplo, ex historia LABANIS et JACOBI Patriarchae petitor. Situs igitur, uti dixi, oppidi inaequalis est, sed non inamoenus: aer frigidior, sed saluber; ingenia Incolarum ad omnem humanitatem proclivia, plurimaque optimis Artibus et Literis exculta: inter quae primis auspiciis visus mihi est Doctor Medicus HELMBACHIUS, qui Argenti mineras ostendit mihi longe ditissimas: Porro mihi Johannis Christophori RAUSCHERI, Juris Utriusque Licentiati et Civitati a Secretis, Viri ad omnem comitatem facti, inexspectata et elegantissima Eruditio plurimum voluptatis ob Studiorum attulit similitudinem: jam vero si Michaelis GLANSCHICKII immortalem transeam humanitatem, et injurius in cum merito videri queam, et ingratus. Hic enim CAESAREANORUM a Metallis Proventuum Dispensator, sive Quaestor, quem Ipsi vernacula Germanica vocant lingua Einnehmer, adeo me omni officiorum genere devinxit, ut iis digne commemorandis, nedum rependendis,

vix sufficiam. Erit tamen, spero, tempus, cum, si non pares, certe debitas gratias referam; nunc, quid humanitatis praestiterit atque benevolentiae, explicabo. Acceptis is literis, quas VIECHTERUS, Vir Generosissimus ad Eum, ut supra dixisse memini, Commendatitias dederat, non modo omnia mihi officia prolixe promisit, sed et cumulatissime praestitit, misso, qui sibi a Secretis, cum equis, uti ad Fodinam me deduceret, dimidiae circiter horae spatio ab Oppido disjunctam. Deduxisset Ipse, ni valetudo obstitisset, quae curam corporis imperabat attentiorem. priore die, nam biduum considerandis omnibus insumtum, ostensa mihi et Operarum Multitudo, et effossi Metalli, secundum illius. opulentiae diversitatem, in distinctos Loculos, Segregatio: tum et ejus e cavernis. seu ductibus subterraneis, Molarum ope, Extractio; nec non quatuor Molarum assidua versatio, ad exhauriendas e ductibus, in puteos, aquas corrivatas. his singulis sedeni Equi, cum quaternis Rectoribus, juncti: et Equorum quidem quotidiana opera continuarum quatuor horarum est, succedentibus, post illud tempus, in defessorum locum, recentibus; Rectorum vero, uti caeterarum Operarum omnium, diurnus labor octo horarum est, excipientibus, continuato noctu diuque opere, integris fatigatos. Hujus octo horarum laboris cuique [note: 23] praemium in dies singulos Grossi quaterni semis, quorum viginti Florenum Germanicum, triginta Imperialem adaequant. Iniri jam facile Pecuniae summa potest, quae singulis in hos Operarios erogatur hebdomadis, cum ipsorum numerus ad bis [note: 24] mille et centenos accedat. Saepe vero et ultra debitum condictumve tempus Operarii manus suas locant: ita ut Expensarum non adeo certa ratio sit, uti nec inde provenientis commodi. ut plurimum tamen in singulas hebdomadas quina vel sena millia Florenorum expenduntur, raro ad octona millia sumtus accedunt. At tum quoque, pro ordinario mille ducentarum aut trecentarum Marcarum Argenti hebdomadario proventu, mille [note: 25] quingentae aut sexcentae, et amplius, colliguntur. His Operis, et universo Operi, plures praesunt, quorum dignitatem, nomina et numerum, uti ea tum fuerunt, et mecum communicata sunt, hic Germanica illis familiari lingua apponere, aon ineptum nec injucundum fore existimavi:

I. Drey Schicht Kunst-zieher: jede Schicht zu 240. Personen: seyn zu sammen: 720.

III. Drey Schicht Hund Stösser: jede Schicht zu 28 Personen: seyn zusammen: 84.

IV. Drey Schicht Zimner-männer: jede Schicht zu 22. Personen: seyn zusammen: 66.

VIII. Drey Schicht Leenheyer: jede Schicht zu 108. Personen: seyn zusammen: 324.

XIII. Ein Schicht Kunstmeister und Mitthülffe/ zu 15. Personen: seyn zusammen: 15.

Addita bis erat, uti res ipsa flagitat, Officina probandi Metalla, quaeque alia ad indicandum Fodinarum fructum pertinent; inprimis accurata illa per Cupellam, ope plumbi granulati, latentis in majore massa Argenti Aurique explorandi ratio suum et illic locum obtinebat. Haec uti me, tametsi minime jam nova, afficiebant; ita mirifice admirabilis delectabat universa Operis Metallici Oeconomia, cujus non minore, nec minus indiligenti disciplina, quam cujusvis oppidi, continebatur administratio procuratiove civilis. quin et muris et vallis munita AEdificii universi tutela oppiduli quandam speciem praeferebat: fervebantque cuncta frequentia Operarum, suo cujusque operi, intentarum. Huic voluptati successit alia, quae non tam Ferculorum copia, quanquam ea et hoc et sequenti die lautissima mensae illata, quam ipsa praebentium laeta comique prolixitate, plurimum placuit. quod autem animi me magis, quam corporis duci viderant illecebris, in Triclinio ostentata sena Fossilis Argenti, trinum, et amplius, pedum altitudine, duum latitudine, Fragmipa; primitiae scilicet, uti mos fert Metallicus, cujusque, prout repertae erant. Venae, ad osten tationem Diviriae Benignitatis, istuc congestae.

Hic ergo hilariter et commode transacto priori diei successit alter, multo etiam illo suavior et jucundior. Hoc enim ad intima [note: 26] quaeque, et ad ipsum, ut vocant, Campum penetravimus [note: 27] Fodinarum. Erat hic Ductus, cui ab Hospitali cognomen, [note: 28] caeteris multo ditior, unde nec ad CLVII. Klafterarum profunditatem descendisse vel piguit, vel poenituit. Hic mihi rem observare datum est curiosissimae indaginis, quae, quod illa mihi necdum satis explorata sit, indicabitur tantum, non [note: 29] explicabitur. Invenisse mihi visus sum rationem AEris in Argentum, et Argenti in Aurum commutandi; et hujus quidem via duplex apparuit. Verum commutandi verbum cum usurpo, non recte, neque, ut ipsa rei natura postulat, sed ex usu potius, et consuetudine vulgi me loqui, fateor. Caeterum non nimis aperte cuncta exponenda sunt. habet enim haec Eleusis, quod ostendat revisentibus. in Patriam, cum volente Numine reversus alteram domi experiar; altera via in ipsa Fodina est tentanda. Utramque, cum nullo constaret impendio; nam semunciae Argenti sumtus pro impendio haberi aut non potest, aut non debet; et experiri, et indicare Augusto CAESARI animus erat: imo et obtuli. sed, quod ea res incredibilis forsan et supra votum videbatur, a CAESARE, ut puto, admissa non est; unde, cum CAESARI consilium et oblatam operam meam cognita rejectaque arbitrarer, eo tempore, quo ad AUGUSTAE manus osculum admissus sum, verbum ea de re nullum a me factum est. Quemadmodum vero in Goslariensi, ita et in hac Fodina, mihi est observata Aqua Mineralis exedens, et humano corpori ea propter noxia; cujus cum usus ignoraretur, GLANSCHICKIO Dispensatori sive Quaestori, Viro singularis comitatis, optimeque de me merito, eundem, ut et aliarum Aquarum nonnullarum arte praeparandarum, patefeci. Possunt enim Faeces et Sulfura Metallica, quae Argentum tenacissimo glutine cum impura et inutili terra in durissimum saxum coagulant, dissolvi et exedi, ita ut eximium inde temporis et sumtuum compendium, in excidendis et diffringendis Metallis, ad Dominos redire possit, quemadmodum et supra quoque in Goslariensis Itineris descriptione, indicatum est. Erat et alia illic, verum quae tuto et cum voluptate ab Operis bibitur, Aquae Acidulae scaturigo,

qua et ipsa commode liceret uti, pauculo tantummodo spiritu Nitri vel Salis addito. Utraque haec, et inprimis illa acrior, quae saxa lignaque rubricante cortice obducebat, multum ipsi [note: 30] Operi adfert incommodi, Antliisque et Molis, multo labore et sumtu, est exhaurienda. suum cuique impositum nomen [note: 31] est, est et utrique commune: Insalubris illa Kiessig-Wasser; altera Acidula, Gruben-wasser; utraque Kunst-Wasser appellatur, quod Molis, uti dixi, ex ipsis Venarum Metallicarum Ductibus in altum extollenda sit, et exoneranda. quod incommodum eo illis gravius occurrit, quod Aquae subdivalis inopia laborent, quae Molas circumagere valeat: unde Equorum superius, intus Humana succedanea utendum est opera, eaque sumtuosissima. Est autem ea penuria hieme maxime et aestate perfrequens, prout vel frigus, vel aestus intenduntur. Vere igitur et auctumno illic opus cum maxime fervet, auctis, per liquescentes nives aut assiduos imbres, torrentibus. haec autem Aquarum egestas, ut, vel in proxima loca effossi Metalli magna pars deferatur, vel in cumulatiora profluvia reservetur, efficit. quin et in Mala Tempora, ut vocant, id est, si quis forte Benedictionis (nam et hoc Metallicum verbum est, quod Metalli in Venis affluentiam significat:) defectus accidat, aliquot centenariorum millia reconduntur: ita, ut hic, quem supra memoravi, Dispensator sive Quaestor, ab Decessore suo, quinquaginta sibi Centenariorum millia Metalli Argentiferi relicta in rationes retulerit. Hinc et nunc cum maxime in novo Aquae ductu occupatissimi sunt, quae novam illam ingentis structurae Molam circumagat; et in Senatu Fossorio saepe, sed frustra, agitatum de Cremnizensibus Aquis ad Schemnizianas Fodinas deducendis; vetantibus, non Tribunis plebis, sed, [note: 32] qui multo his auctoritate potestateque praestant, altissimis undiquaque montibus, quorum mihi molestissimus, fervente Sole, transitus Acidularum saepe Schemnizensis Fodinae desiderium [note: 33] excitabat. Atque haec de Aquis Subterraneis hactenus, quae et alia apud Ipsos nomina obtinent, Rei Metallicae Scriptoribus fusius exposita. De Vitriolo vero ac de Sale Petrae, aliisque, quae illic inter saxorum rimas ac hiatus crescunt, aut ipsis Fodinarum lateribus, imo et Metallo, aut adhaerent, aut admixta sunt, nihil hoc loco dicam, quod in Cremnizensibus

Fodinis eorum luculentior deprehensa copia postea memorabitur. dum hic descendendo ascendendoque nonnihil fatigati pane nos vinoque reficimus Hungarico, exquisitissima aliquot Argenti rudis, puri et impuri, nigricantis, et cinnabarina rubedine effulgentis, aliisque Metallis permixti Frusta; nec [note: 34] non quaedam Marcasitae Argenteae, Ipsi eas Silber-Kies vocant, et, quod ipsi Greis vocant, offeruntur.

Egressum et his spoliis exsultantem alio laetitiae genere exhilarare conati sunt, quibus id ab Dispensatore GLANSCHICKIO negotii datum fuerat. Prandium enim lautissimum appositum est, nec deerat laetitiae dator Bacchus: sed multo illud apparatius et exquisitius fuit, quo me GLANSCHICKIUS postridie domi suae excepit: ut mirarer ipse, tantas in his Montanis Oppidis inveniri lautitias; multis tamen partibus magis animum Viri Humanissimi candidissimum, et in omnem elegantis et minime fucatae comitatis demonstrationem effusissimum. Proximus huic, bene de me promeritis ac insigni humanitate, RAUSCHERUS plurimis me electissimisque Metallicis Auri Argentique rudis Frustulis, aliisque Fossilibus rarioribus non modo domi suae, cum ad Eum inviserem, donavit, sed et in Diversorium meum aliquammulta attulit, ac doctis utrobique, et omni humaniorum Literarum sale conditis sermonibus refecit, dicam, an eruditiorem dimisit? Vidi certe, quod me in his oris minime visurum putaram, multa ad multos Scriptores Veteres et Recentiores docta manu annotata: et in his, ad THOMASIUM de Plagio Literario, et ad PLACCII de Scriptis Adespotis, non contemnendam accessionem: tum et Chorographicam Regni HUNGARIAE Tabulam, multo etiam, quam quae prius ab Eo correcta est, et Viennae ab HARTUNGIO vulgata est, emendatiorem. Scripsi ea de re ad Amicos Batavos: nec dubito, quin, uti tum promittebat, Vir ille eruditissimus sua cum illis Additamenta communicaturus sit, indigna certe, quae publica luce diutius careant. Nec oblivisci sine ingrati animi nota possum Reverendum BILLERICHUM, Lutheranorum ibi Pastorem, Ejusque Fratrem, cui posteriori debeo gemina Argenti rudis fragmina. Hinc Dielam equitavi, unde reversus ab Albrechto GRUBERO Montium Praefecto coena in horto Ejus excipior, praesentibus fere Cunctis Camerae adscriptis Praefectis

hic ab Abrahamo SEIDSIO, Auri Separatore, Viro honestissimo, donabar fragmine minerae Argenteae purissimae, nec non Argenti rudis capillati.

Interpone tuis, ut inquit Ille morum Magister, interdum gaudia curis. Accipe igitur, Perillustris Domine, quae mihi [note: 35] in Diversorio a duobus Silesiis Mercatoribus, Socero et Genero, inter alias fabulas, ut fit, dum coenamus una, narrata sunt: verum quae mihi ad risum ficta, adeoque incredibilia, occurrebant: Veris tamen esse veriora, postridie ab aliquammultis Aliis affirmatum est, et, ut crederem, loci post paullo, ubi ea accidere, intuitus persuasit. Dilhemum est oppidulum, medium circiter milliare Schemnizio distans, et Aurifodina, tenuioris licet mercatus, nobile, cujus permulti Incolae Strumis deformantur: in proximo Colle, qui huic oppido adjacet, Patibulum est; de quo infelici ligno cum quidam suspendendus esset, cui tam grandis Struma collum obsidebat, ut ipsius capitis magnitudinem aut supararet, aut aequaret, accidit, ut, cum is a Carnifice, laqueo, sicuti putabat, recte adaptato de scalis dejiceretur, laqueus per cedentem Strumam ultra caput, decidentis corporis pondere, promoveretur, atque ita miserum supplicii candidatum absque noxa humi dimitteret. perturbatus hoc inopino casu Carnifex, et ad Judicem Scabinosque fuspiciens; Hoc mihi, inquit, Domini Spectatissimi, hactenus per vitae meae aetatem nunquam accidit. Hic Strumosus meus mirificissima animi simplicitate; Nec mihi, subjicit: fuitque ea vox homini salutaris; suae enim simplicitati donatus est. Idem ille Collis usque ad Patibulum cultissimus est, et vidi ipse in eo laetissimas segetes. Accidit igitur, ut quis plurium furtorum convictus ac confessus reus ad idem laquei supplicium damnaretur. At Judex loci, qui tum etiam, cum mihi haec narrarentur, in vivis erat, cum videret segetem omnem, quae tum forte itidem haud procul a maturitate aberat, a concurrentibus undique Spectatoribus concultatum iri, damno tam grandi permotus; est enim Collis ille Judici loci peculiaris; re rectius perpensa satius existimavit, et hominis vitae, et suae fegeti, quam Spectatorum crudelissimae voluptati consulere: praesertim quia nulla unquam de morte hominis cunctatio longa est. Pro capitis igitur supplicio, virgarum titillatione

contentus, misellum dimisit, Deam deinde Segetiam sine ullo dubio inter Numina sua Tutelaria relaturum, quam adeo faventem fuerat expertus. Dum haec, cum omnium risu, narrantur, circumlata sunt pocula. Allubescente igitur hilaritate, dum Vinum liberalius ducitur, et a me in Hungarici, utpote boni generosique, laudes itur; Non omne, inquit Senex ille, quod in Hungaria nascitur, laudabile est; nam haud procul, imo in proximo oppidum est, scilicet Carpos designabat, ubi matres liberos suos vini comminatione cubitum compellunt. et est sane, quod illic provenit, Vinum peracidum et insuave.

[note: 36] Sed missis jocis ad Metallica revertar. Boccantium est altero abhinc Milliari oppidulum, ubi Argentum effoditur multo Auro admixto: item Aurum purum in saxo rubro delitescens, quod ex eo diffracto contusoque sudibus, affusa aqua, elicitur. Ab alio latere est Konigsberga, tribus Schemnizio milliaribus distans, oppidulum tantum non desertum, ubi itidem Aurifodina est; quam tam pauperem offendi, ut vix aliquot unciae toto trimestri ex ea colligerentur, unde et tantum non pro derelicta habetur. Certe nullae in his Hungariae partibus Fodinae lucrosiores et fructuosiores et luculentiores sunt Schemnizensibus. Memini REITERUM quendam, Virum perhonestum, Civem Schemnizensem, unius mihi hebdomadae rationes ostendisse, in quas expensa octo Florenorum Germanicorum millia, et accepta undecim relata erant. sed illa hebdomada, ut paullo post ex aliis audivi, una secreti ab Argento Auri rationem continuit. Alias copiosiores ditioresque sunt illae Argenti Fodinae, quae Transsilvaniae proximae sunt: de quibus mihi a Possessore, quem post Viennae forte in Diversorio offendi, relatum, dimidiam saepe Auri partem Argento admixtam; talemque se etiam nunc colere: CAESAREAS autem magnam partem, aut neglectas, aut derelictas Rebellium metu in proximo degentium.

[note: 37] Non ingratum fore puto, si, quas in Hungaria esse Fodinas cognovi, hic enumerem. Praeter jam memoratas igitur, et mox memorandas Cremnizenses, et Neusolienses in Herrengrundo, sunt sequentes, ad Literarum seriem recensendae, quarum plurimae Neusoliam undiquaque velut incingunt:

ALTSOLII, quod duobus milliaribus abest Neusolio, ad sinistram fluminis Grani, Fodina quidem jam nulla est, sed Ipse, quod illic natum, et spicarum sese radicibus involverat, Aurum vidi, particulamque dono accepi. habuit quondam Fodinas Auri, Argenti Cupri, et Argenti vivi.

AMGESCHEIDAE, qui locus Neusolio abest dimidio [note: 38] milliari, Aurifodina est privati hominis, sed qui eam prae tenuitate opum excolere nequit.

ANDRASCHOWA, dimidio milliari Neusolio distans, habet AEris flavi Fodinam, estque peculiaris Waldburgensium et privata.

BOINICKII olim Ferri proventus erat, nunc Terra rubra sigillata effoditur, Ferri mater.

BRESNIZCA, duodus milliaribus Neusolio distans, habet Ferrifodinas, quae CAESARIS sunt.

DOBSCHAE, duobus Rosenavia, quindecim Neusolio milliaribus, Cinnabaris reperitur: estque Waldburgensium.

FECKETIBANIAE, sive SCHWARTZBERGAE, in Zathmariensi Comitatu, sunt Argenti fodinae, quae parum habent Auri. tres tantum denarii Auri in Selibra Argenti esse deprehenduntur.

FELSCHEBANIAE, sive OBERBERGAE, in eodem Zathmariensi Comitatu, est Plumbi, Auro et Argento dives, Fodina: possidet eam Michael FONYI, Mercator ibidem. in Argenti selibra latent quatuor aut quinque Auri drachmae.

HELLIARAE, in Montanis., quae Altgebürg ibi vocant, AEris cum Argento mixti mediocris proventus est, privatorum Waldburgensium peculiaris. ibidem Aqua lapidescit.

JESENACHI Sulfurea illa Materia, Ries dicta, effoditur, quae eliquando Argento Schemnizium defertur.

LIBETHENSES Fodinae, quae duobus Neusolio milliaribus distant, AEre flavo abundant. Triplices sunt; prima partim Libethensi et Neusoliensi Civitati communis; altera ROTHENII, Viri Spectatissimi est; tertia, Oberberga dicta, Waldburgensium, Grondeliorum.

LVPSCENSIS, quae etiam LUPSCHER SEIFFEN dicitur, dimidio milliari distans Neusolio, Fodina est AEraria, necdum exculta: Michaelis est STURIANI privata possessio.

MEDZIBRODI, dimidio a Neusolio milliari, Aurifodina necdum exculta Dominum habet Maximilianum Conradum RUPRECHTUM.

NECBANIAE, sive NEUBERGAE, in Zathmariensi Comitatu, duobus milliaribus a Transsilvania remotae, est Argenti, in quo latet Aurum, Fodina: in selibra Argenti deprehenduntur quatuor aut quinque Auri Drachmae. ibidem est Monetaria Officina.

REDERISCHI Ferraria est fodina, cujus Ferrum ad eliquandum etiam inservit; et Marcasita, quam Ries vocant.

In RICHTERGRVNDO solum AEs eruitur; nec admodum fructuosum. Neusolio ad mille passus circiter plus minus abest. Fodina est privata Waldburgensium.

ROSENAVIAE, Erlam seu Agriam versus, quindecim a Neusolio milliaribus, Aurum eruitur omnium purissimum; sed ob dissensiones Magistratuum et Civium Waldburgensium non excolitur; dum eam fodinam sibi quisque vindicare cupit, alterique invidet.

SANDBERGAE, mille admodum passibus Neusolio, sunt AErariae divites, Civitatis Neusoliensis peculiares; cujus Metalli color nigricans partim, partim flavus, partim et viridis

SCHALCKENDORFIVM versus, dimidio milliaria Neusolio, est Argenti fodina CAESAREA, sed non valde fructuosa adeoque forsan necdum culta.

SCHERTZENSTEINENSIS Auri Fodina, dimidio milliari Neusolio distans, privatum Dominum Waldburgensem habet, at nondum est exculta.

SCHMOELNIZII est AEris Fodina cultissima, et Aqua Vitriolata Ferro exeso AEris formam induens, non secus ac Schemnizii et olim Libethae.

SENNIZENSIS Fodina, mille admodum passibus Neusolio distans, in planitie sita, flavum et molle AEs CASARI confert.

STRIGONIO, quod alias GRANUM dicitur, tertio milliari distant Aurifodinae, antea propter Turcas desertae, ad quas investigandas perlustrandasque missi a CAESARE Inspectores omnia bona renunciarunt.

TEIOBAM versus, uno a Neusolio milliari, ad Cremnizensem Viam juxta Fontem quendam deprehensae Mercurii venae, hactenus tamen neglectae. Eodem in tractu Sulfur rubrum delitescit, cujus mihi specimen Michael STURIANUS dono dedit.

TOKAJI Auriferi Montes sunt, et saepius ipsae vites et pampini Auri filamentis obducuntur, de quibus post plura. Verum certus, Auro contra cari, Vini Tokajensis proventus Auri spem incertam praemio tanto emi non patitur.

WEISCOWAE quatuor a Neusolio milliaribus eximium Antimonium eruitur inter Auri venas excrescens; quamvis hae tenues sint, nec admodum lucrosae. nonnihil collapsa et desertior est haec Fodina ob praedones silvestres: est autem Michaelis STURIANI, Viri Spectatissimi.

[note: 39] Jam vero non Montes tantum in Hungaria, sed et Flumina, Amnes, Rivi, Fontes sunt Auriferi. testis Danubius, in quem thesauros illi suos e Montibus devectos effundunt: imo

copiosum illud quidem est in flumine Marisco, quod e Transsilvania, Auri Argentique Fodinarum affluentissima, profluens Tibisco miscetur.

[note: 40] Sed in Transsilvania quidem nobilissima Parvae Slottae, quae tribus milliaribus Geissenburgo abest, est Auri Fodina, sexagenas septuagenasve in singula Trimestria Selibras PRINCIPIS AErario largiens. CAPNICBANIA Aurum, Argentum, Plumbum, aliquando et Antimonium, sed parva copia, Principi praebet. CRVX NIGRA, seu vernaculo illis Germanismo SCHWARTZEN CREUTZ/ AEris et Ferri Fodinis, quae etiam sunt PRINCIPIS, nobilis est. sed et plures in illis oris sunt: ac tanta Argenti vilitas, ut in ejus Fodinas inquirere, vix Ipsis operae precium videatur. Multas etiam Aurifodinas dedita opera negligi ferunt, ne Turcicam, notam sibi, aviditatem in se excitent ac irritent.

Itaque vix, ac ne vix quidem, divelli ab Amicis, et Schemnizio discedere poteram: ita me et Illorum prolixa humanitas, et indagatarum in Fodinis rerum dulcedo inescarat. Tandem tamen, tristi Vale dicto, Cremnizium iter inchoavi. Medio ferme itinere Thermae me remoratae sunt, et, ut ibi subsisterem, effecerunt. Nomen huic loco a Thermis est Hungaricum, Tepliz; ab officinis Vitriariis Germanicum est Glaßhütten Fontes hic XXX. circiter aut XXXX. e terra passim ebulliunt admirabili Naturae beneficio. Hos ea cum voluptare spectavi, et eorum exsultationem, procursum, incrustationem diversicolorem marginum, viridemque his adhaerentem muscum, et quae id genus alia, tam attente contemplatus sum, ut cibi potusque obliviscerer, et, a famulo ad reficiendum corpus revocari, necesse haberem. nec diu cunctatus non in praeparata ex his arte Balnea insilui; sordebat enim Ars in tanto Naturae miraculo; sed uno eodemque tempore ac momento ad siccum et humidum me balneum contuli. Aderat enim Specus ingenuus, in quo, per latentes meatus, adeo calentes exspirabant halitus, ut copiosissimum e toto corpore sudorem elicerent; suberatque his meatibus profluens e saxo Aqua calidissima, quae cum ingredienti praefervida videretur, mox ab halitibus illis concalefacto pro frigida erat. Locus autem arte rustica et levicula, injecto asserculo uno et item altero, ita erat

adaptatus, ut considentibus humeros et medium corpus halitus afflarent, inferiora aqua tegerentur. Hujus ego Naturae beneficii admirabilem varietatem et intuitus, et expertus, non poteram, quin Incolarum Aliorumque ingratum ac stupore plenum stupidissimo damnarem detestarerque animum, his deliciis uti fruique aut nescientium, aut nolentium. nam si tantillum modo Artem hic Natura haberet adjutricem, poterat ipsam Bajarum amoenitatem locus superare. sed quid agas his hominibus, nil nisi Aurum appetentibus et cogitantibus? Indolui sane Genio loci; nec bene precari potui frustra ibidem Aurum quaerentibus Metallurgis. nam et hic Ductum subterraneum ingressus sum, Auro eruendo inchoatum. in eo Lapidis venas vidi, tanta albissimi candoris venustate a reliquo saxo distinctas, ut jucundius viderim nihil. Abstuli igitur et hinc particulam, et e crustis obductorum marginum, ac illius vaporosi Balnei lateribus, adhaerentibus fragmenta, omni colorum varietate amoenissima, reliquis Schemnizio delatis adjeci. nam etiam hoc dicere neglexeram. In Specu isto passim e lateribus Aqua calens exstillabat, totumque subalbidum parietem, ut ita loquar, viridi, coeruleo, flavo, nigricante, mediisque inter hos coloribus, gratissima varietate, distinguebat. Temperabantur hae voluptates meae unico illo, qui me toto itinere male habuit, dolore, quod Pictore carerem, qui singula suis coloribus exprimeret: sed erit, spero, corrigendo, cum in has, favente Numine, oras revertar, errori locus. Dum vero Lapidum fragmentis onustus e Ductu illo Aurifero in Diversorium revertor, et Balnea praeteriens, liquidissima puritate tralucentia, attentius contemplor, excidit forte in Aquam Lapis, brevique illo temporis spatio, quo ab adstante januae puero extrahitur, ita ab Aquailla Sulfurea erat emollitus, ut in minutula frustilla dilaberetur. Ostendi igitur Diversitori meo, qui Chirurgus erat, quam levi opera saxa diffringi possent, atque opera Fossorum compendifieri, subministrante Natura Aquam ipso ad haec Ferro potiorem. Notaveram itidem in Fodina illa emanantem hinc inde Aquam exedentem, cujus mihi color rubeus pavimentum obducens certum erat indicium. sunt autem Aquae hae adeo acres et corrodentes, ut, quicquid laneae lineaeque vestis attingant, corrumpant: neque quisquam est, qui dubitare possit, plurimum

eas dissoluti in se continere Vitrioli, cui saepe vel Alumen vel Salnitrum sit admixtum.

Postridie, qui primus Junii, hinc discedens, postquam altissimum montem superaveram, subjectam vallem amoenissimam, quam Grana fluvius secat, prospiciens haud parum recreabar: quam tunc transversim, post tota sui longitudine, quae a Neusolio Strigonium usque porrigitur, pedes maximam partem, partim in equo, maxima cum voluptate emensus sum, pratis et arvis cultissimam. Trans Granam, ubi rursus praecelsi montes occurrebant, Sanctae Crucis nomine, elegans ante hoc bellum, nunc foedum in modum a Rebellibus Hungaris deformatum, oppidum est: cui Arx addita haud magni momenti. Tandem et his transscensis montibus Cremnizium veni: sed obiter, quanquam nunquam ante visi, rivi Auriferi aquae, per angustam vallem magno impetu decurrentis, animum meum statim adverterunt. Itaque postea illas penitius considerare visum fuit, cum tunc ipsarum Fodinarum perlustrandarum desiderium omnes cupidines excuteret.

Cremnizium quod attinet, exiguum id oppidulum est, XXXII. domos continens, quae in orbem structae se invicem, paucissimis exceptis, media intercedente perampla area, rerum venalium distractioni destinata, respiciunt. assurgit haec Area leni [note: 41] ni clivo; cui hinc Templum, inde, ubi is paullo altior, Arx leviter munita imposita est: atque hinc natum illud vulgare dictum: Cremnizii singulas aedes Templum ante fores habere; quod ex omnibus fere in illud sit prospectus. Ampliora multo sunt Suburbia, quae per clivos collesque vallem distinguentes sparsa, non inamoena varietate, spectantium oculos afficiunt. Praestat caeteris situ cultuque, quod Schemnizio adventantibus primum occurrit. Adventanti non ingratum statim spectaculum oblatum, Juventutis Vrbanae sub signis, praeter Diversorium meum, ad probandam singulorum in armis industriam per Suburbium procedentis. Praecedebant Antecursores septem suum Centurionem, quem Succenturio sequebatur, et hosce, suus quemque, ne quid deesset dignitati, pedissequus: quemadmodum Vexillifero suus erat, extremas Vexilli lacinias attollens. Erat haec, uti dixi, Urbana Centuria non nimis frequens; caeterum, si omnis e Suburbiis militaris aetas coeat,

millenarium excedere mihi numerum affirmatum, Dies erat Dominicus, et hinc splendidior Oppidanorum cultus. Sunt alias Hungari, quod ad vestitum, plus sat magnifici.

Eadem vespera liberos laetosque Gentis mores adverti; conventumque utriusque sexus frequentissimum in oppositas Diversorio aedes, ad cantum, cessatum ducere curas, choreisque semet oblectare properantium. nec sumtuosa illis haec voluptas est: ubi enim Tibicini pauxillum pecuniolae ab his, qui primi cum puella in orchestram prodeunt, collatum, vix quicquam ultra impenditur, fontana plerumque concitatam motu corporis sitim levante: et sicubi Vinum aut Cerevisia appetitur, Virgines habentur sine damno; unde statim ad Tibiae vel Fidium cantum frequens earundem est concursus. Diu me, et hoc spectaculo, et Musices Hungaricae auditu oblectavi. nec erat aliud, quod agerem, aut huic innoxiae voluptati praeverterem, feriantibus, ut die festo par est, Operis. Dispungendae sunt nonnunquam his amoenioribus itinerum molestiae. neque vero hi omnes Hungari, quin potius partem maximam erant Sclavi.

Quadruplex autem Incolarum in Montanis hisce Vrbibus natio est. Vulgus fere omne Sclavonicae originis est, vestitu et lingua Gentili a caeteris discretum: Cives plerique ditiores Hungari; et hi quidem Hungarica et Germanica utuntur lingua, [note: 42] Saxonum veterum reliquiae, qui post expeditionem GEISAE II. in Palaestinam ab eodem invitati Rege in his oris resederunt: ac qui Nobiles, et ruri ac Praetoriis plerique suis agitant, veri Hungari sunt, ut et paucissimi ex plebe: Reliqui, iique ut plurimum CAESARIS in Fodinis peculium, Remque Monetariam curantes, Germani sunt; eorumque numerus perexiguus est. Sclavos et Hungaros honestiores, Mares, tunica tantum, quae his brevior, Sclavis longior est, distinguit: vulgus autem Sclavorum statim, et exteriore albo pallio, et nigro pileo, rudem in modum aspectuque ingratiorem, eminente cognoscitur: Muliebre Secus tum vestitu, tum capitis ornamento differt, quod item Virginibus aliud atque Maritatis. Hungaricarum ex lana est, Sclavarum plerumque ex lino; licet ditiores ex his Hungaras fere imitentur, omnique colorum genere tinctis laneis vestibus superbiant. Pedes nigris plerumque, saepe et rubris flavisve, ocreis induuntur; ac Cinctus tantum non

virilis est: caput albo velo, dependentibus in tergum laciniis, operitur. Virgines comam nullo velamento, sed circulo, tres ferme digitos lato, e raso Sero nigricante, aut etiam alterius texti et coloris, margaritis vilioribus, aut, si tenuiores fuerint, coralliis, exornato incingunt; cui et floreas corollas innectunt, laetissimo aspectu: atque ita quidem pleraeque mihi hic occurrebant; Utraque Circuli hujus, non totum caput ambientis, extremitas vittis Sericis in triangulum constrictis conjungitur, mox per colla humerosque ac tergum dispersis, pudoremque virgineum rubedine testantibus. Capilli vero transversim ab dextera sinistrorsum trans illum circulum directi suis in se orbibus revolvuntur. Pectus his Virginibus plerisque nullis taeniis constrictum, Maritatis autem leviter, dependentibus mammis, donec zona sustententur. Cum in publicum prodeunt, corpus utrisque velo quadrato, ad instar pallii, ab humeris ad genua descendente incingitur. Hic Gentis habitus cultusque est: Mores candidi, simplices, animi elatiores, et in advenas olim ac hospites proniores, at nunc in Germanos, assiduis Militum ex ea natione injuriis, dicam, an sceleribus? irritatissimi. neque id mirum. Ea enim Exercitus CAESAREI non paucorum Ducum pariter et Militum, et tam intolerabilis aviditas, rapacitas, vexatio est, ut Hispanorum illam sub Diro ALBANO saevitiam ac nequitiam, Belgarum Annalibus famosam, aut superent, aut profecto aequent. Nec alia nunc Hungariae, quam tunc Belgicae conditio. Invidia namque et Avaritia stimulantibus, dum Magnatum ac Procerum Hungaricorum opes limis intuentes oculis devorare ipsi cupiunt, Religio sceleri praetexitur, et hos Privilegiorum, Immunitatum, Legum denique Regni violatione irritant ad arma, et, quod fecerunt ipsi, scelus ac Rebellionem vocant; suas Artes Pietatem fervoremque Religionis ac Fidem in CAESAREM. At Hic quidem Lenissimus atque Clementissimus, quos novi, Principum; Cujus Sanctitas Vitae ac Integerrima Pietas et DEO curae est, et continuo Divinae Providentiae tutamine adversus omnium. Adversariorum dolos, fraudes, scelera, venena, insidias, bella munitur: quem ego nunquam non CAESAREM MIRACULORUM appellare soleo, quod inopinatis semper et omnino miraculosis, divinitus submissis, suppetiis intentato Sibi exitio eripiatur: Hic, inquam, vere Optimus, et Augustus, et Pius,

et jam Felix IMPERATOR, in cujus eruditas sanctissimasque Manus haec mea qualiacunque Scripta aliquando perventura spero ac opto, aut ignorat haec Suorum Subjectorum mala et calamitates, ab Adulatoribus forsan et Exploratoribus, ne quid harum rerum ad Ipsius aures perveniat, summopere caventibus, obsessus; aut et forte falsa pietatis specie a sacerrimis hypocritis circumventus credere cogitur, injuriam esse beneficium; injuriae vindictam, summumscelus; vindictae ultionem, Regni Religionisque tutelam, ac saluberrimam unicamque, per sanguinis missionem, medicinam. Nec ideo Rebellionem probo vel laudo: quin potius Gallorum in REGEM suum fidem ac patientiam, verum atque genuinum Reformatae, re, non verbo, Religionis fructum praedicare non cesso; et ereptam sibi suis ritibus Deum colendi facultatem, adversus toties datam fidem, adversus optima sua de REGE merita, adversus omnem pietatem; erepta bona; ereptos, aut, quod pejus multo est ac tristius, concitatos in Parentes liberos; adhibita tormenta; intentatas mortes; quaeque aliae id genus diritares sunt plures; precibus, non armis; non sceleribus, sed probitate vitae; auxilii divini invocatione, non Turcicorum aliorumve Exercituum evocatione, ulciscentium; aut fugam opponentium; aut, uti clementius interpretari lubet, cedendo ad tempus vela dolori inducentium. Sed de Hungariae malis mox plura, ubi ea, quae hisce meis oculis a me visa cognitaque sunt, pluribus enarrabo. nunc, unde digressus sum, revertar.

Postridie sub matutinam horam septimam in Fodinam descendi CAESAREAM praecipuam, quae quartam circiter milliaris partem ab oppido remota est. hic quoque, sicut et Schemnizii, ante descensum more solenni preces fusae, eaeque in geniculis. non enim ab omni periculo immunis haec mea quidem et aliorum voluptas, ipsorum vero Fossorum quotidiana necessitas: [note: 43] tum, quod hic non per scalas descendatur, sed rotarum ab Equis circumactarum revolutione per funes, ita ut, dum alii descendunt, alii in altum eleventur ac ascendant, cincturae coriaceae insedimus, firmiter, ad praecavendum casum catenis ferreis crassiori isti funi adstrictae. Solent autem terni et quaterni simul adscendere, quorum qui infimus, lucernam tenet. inter descendendum solenne Fossorum canticum canebatur. ita suus

cuique rei ritus est. regitur autem Funis ille ab homine ad eam rem constituto, ut aequali tenore demittatur, certo alias periculo, quod ille, per quem descenditur, Puteus non nimis sit amplus. unde et his, qui descendunt, diligenter cavendum, ne ad ejus latera offendant, pedibusque corpus regendum est, dum manus retinendis firmiter catenis occupantur. Postquam ad CVIII. Klafteras demissi, primi Ductus solum attigimus, resolutis cincturis medium ferme milliare Meatus hosce Subterraneos, nunc erecto, nunc submisso capite et corpore, perambulavimus, quorum spatium in longitudinem sex millium Klafterarum porrigitur. Quemadmodum Schemnizii, ita et hic, diversicoloris Vitrioli ab omni parte prorumpentis, lateraque obsidentis copia conspecta est; eratque inprimis notabile albicans ejus genus, quod adeo accurate Alumen scissile, sive Amianton referebat, ut primo me ipsum intuitu falleret. jussi igitur aliquot inde fragmina colligi, mihique asservari. erat et aliud rubrum in crustas duratum, tum etiam in stirias efformatum. Hujus utriusque, tum et variis inter se permistis coloribus aspectu jucundissimi Auriferique, interque ipsas Auri venas excrescentis, mediocrem sufficientemque meis consiliis copiam inde retuli. Mirari deinde satis nequivi, cum hic abunde magna Vitrioli praestantissimi copia peti eruique possit, cur ad Aquas Fortes conficiendas albo alterius Fodinae Vitriolo, de quo mox, uti malint; quam hoc, unde certior majoris e contento Auro lucri spes est. Quamvis enim in Aquae Fortis confectione, Vitrioli corpus in caput mortuum, ut Chemici vocant, desidat, unde, si quid in eo lateat Auri, illud eruendum sit; Volatile tamen Aurum, quod ei plurimum inest, una cum spiritibus in Recipientem elevatur, dumque separatur ab Argento Aurum, huic adhaeret, ejusque pondus atque quantitatem auget. Ac tale quidem illud fuisse Vitriolum existimo, unde illi Monetario, apud BECHERUM in Physica Subterranea, viginti, aut amplius, Imperialium lucrum ex inopinato obvenit. Non ego Auro, nec divitiis inhio, eaque de caussa Cremnizii diutius haerere nolui, ut experirer: sufficit, animum haec advertisse, quae post CAESAREIS Ministris, una cum aliis multis, indicavi, ut, quid inde commodi proveniret,

absque ullo suo incommodo, tentarent. Quin et hic a me, uti Schemnizii, duplex Aqua Mineralis degustata est, Acidula altera et saluberrima; altera Acris, corrodens cuncta, et humano corpori noxia. Ex hoc Meatu in depressiorem alium per scalas descendimus usque ad XXXIX. Klafteras: quarum scalarum genus unum, cui Michaelicae cognomen, multo difficillimum est, incisis in teres lignum hinc inde gradibus. Hic mihi primum elegantes Auri venas intueri licuit albicantes et ex obscuro grise as, ab reliquo saxi corpore colore discretas. non erat illud Aurum conspicuum, sed latens, et tundendo lavandoque eruendum: prodebat se tamen, ubi vena ditior, flavitie, nonnunquam et micis grandioribus, quale ut plurimum in MATTHIAE Ductu, qui tunc aquis nivalibus oppletus, uti et LEOPOLDI ac RUDOLFI monstrari nequibant, reperitur. Uniuscujusque generis apud me specimina sunt, ibidem mihi partim ab Amicis dono data, partim et ab Aliis coemta. Postquam cuncta attente fuerunt perlustrata, eodem, quo descenderamus, modo ad auras superas, inter Cantici consueti decantationem, evasimus. Hic ego eos amice monui, uti Divinam opem descensuri imploraveramus; ita et debitas DEO gratias post ascensum esse persolvendas, exemploque meo praeivi, probantibus, qui deduxerant.

Proximus huic dies considerandae Officinae Monetariae tributus est: ubi laminarum Argentearum in longas veluti taenias [note: 44] ducendi, et harum deinde per rotulas, levi opera, in rotunditatem abscindendi, tum, novo invento, per rotulas item impressione facta, signandi facilitatem et miratus, et ipse meis manibus expertus sum. Ostensa hic mihi Rebellium Hungarorum Ducis, Principis EMERICI TOCKOLII insignia; uti et Aurei numismatiss, sive Ducati Hungarici cudendi forma: numismatis quidem, quantum memini, ab altero latere haec erat Inscriptio: LUDOVICUS XIV. GALL. ET NAV. REX: ab altero vero: PATRONUS ET PROTECTOR HUNGARIAE. 1678. Insignia autem hac Inscriptione ambiebantur: EMERICUS TOCKOLIUS PRINCEPS ET PARTIUM HUNGARIAE DOMINUS. Cusine sint aliqui, ad istam formam, nummi, quanquam in eos diligenter inquirebam, ut vel unum saltem mihi in memoriam facti compararem, resciscere ex CAESAREANIS non potui.

Narrere autem non gravabantur, quomodo Ille eodem anno Montanis hisce Oppidis omnibus occupatis, Argentoque et Auro, quod aderat, vindicatis, omnes in sua verba jurare coegisset, sibique sacramento adstrinxisset: tum quomodo ea deinde a CAESAREANIS recuperata; post pacto inito alternatim, divisis reditibus, possessa, et sub initia hujus belli anno CIC. ICC. LXXXIII. omnino rursus amissa essent: donec Vienna liberata, victricium sese armorum metu TOCKOLIUS subduceret, CAESARIQUE plenum ac liberum harum omnium Fodinarum dominium concederet; ita tamen, ut in sequentem annum unum atque item alterum, earundem reditus, partim in Argento signato, partim ficta prudenter Nummorum inopia in rebus ad Rem Metallicam pertinentibus, a Fodinarum privatarum possessioribus, CAESAREANARUMQUE Curatoribus, vi minisque extorquendo, praeciperet, tristemque sui memoriam miseris hisce hominibus relinqueret, non approbante Victore CAESARE, quae in antecessum, parata pecunia, persoluta fuerant, sed sui sibi anni reditus vindicante: caeteris sua prudentia feliciter cessit, recepto pro intactis adhuc, et mox in Caesaris usus cedentibus, quae ad Fodinarum usus suppeditaverant, precio.

Dehinc Minerae Auriferae per sudes, Aquarum beneficio circumactis rotis, in subjecta fragmenta delabentes, in tenuissimum pulverem comminutio, hujusque elotio, Aurique Separatio spectata est. Hoc autem a me observatum, quod aut ignoratum ipsis, aut neglectum: Plurimum Auri CAESARI perire. Licet enim pluribus sibi succedentibus ac subjectis capsis pulverem illum Auriferum, aquarum impetu ablatum, excipiant, et subsidentem de integro eluant, fieri tamen nequit, quin magna, imo forte maxima Auri pars, cujus levitas aquae aut innatat, aut inhaeret, auferatur. Flammeum illud Metallurgi appellant, Chemici vero Volatile; non quod in auras abeat, sed quod in destillatione cum spiritibus una in Recipientem attollatur. Memini, cum Altsolio Schernovizium reverterer, animadversum mihi forte rivum, in Granam fluvium delabentem, e cujus colore agnoscere mihi videbar, Auriferum eum esse. Jussi igitur famulum, ut inde mihi aquam peteret, quo propius eam et accuratius contemplarer. Respondit ille, locorum horum omnium gnarissimus, eundem hunc rivum

esse, qui Cremnizii eluendo Auro inserviret. hoc audito plurimum in illa mea confirmatus sum opinione, latere in his Aquis multum Auri, quod singulari inde arte possit extrahi. Notaveram mihi, cum Cremnizium properarem, haud procul ab Oppido, rivulum Aquae ex luteo rubrae, cujus cum mihi color valde blandiretur, et nonnihil sponderet boni, operae deinde precium putavi, hunc iterum oculis usurpare, diligentiusque explorare. Ad hunc igitur, proximo ab hoc die, reversus, a Lapidibus primum inhaerentem abrasi, quem vehebat limum: mox bonam indurati in crustam, ex inundatis jamque siccatis Sole sulcis, partem abstuli, tentaturus, dato otio, ecquid in eo lateret boni. imo et Aquam ipsam, nec non et aliam in proximo, domum delatam exhalando consumsi, ut residuum pulverem colligerem. Tentassem plurima, et extraxissem ex his Aquis Terrisque singulis, non in Chemicum modo, sed et in Medicum usum, Spiritus, forte non sine fructu, certe magna cum lucri spe, nisi omni lucri cupidine ardentius Italiae adeundae me desiderium avertisset: hoc enim mihi omnia consilia corrupit, aut in reditum differre compulit. Nam AEris in Argentum, et Argenti in Aurum commutandi tam certa mihi, ab ipsa Natura et Experimentis consimilibus, [note: 45] ducta ratio est, partim et maximi semper que veridici Doctoris auctoritate probata, ut cuivis eam probatum iri nullus dubitem, qui Metallorum naturam habuerit perspectam: hujus autem ignaris mirum non est, si res incredibilis videatur; idque eo magis, quod nec minimis impensis ad Experimentum opus sit: Tempus tantum octo vel decem hebdomadum requiritur; hujusque inopia mihi fraudi fuit obstititque, quo minus experirer.

Horis ita antemeridianis consumtis, pomeridianis perlustrandae [note: 46] albi Vitrioli praeparationi impendi, quod in proximo Aurifodinis monte reperitur. Minera ejus, seu Vena potius, inops est, excoquitur in cacabis seu vasir plumbeis, diebus admodum quatuordecim in lixivium, quod in lacus ligneos effusum suapte indurescit. inde in fornacem conjicitur, in qua undique et desuper congestis ignibus in liquorem eliquatur, qui deinde emissus, priusquam in lapideam duritiem rursus indurescat, in palmi magnitudinem aeqtiantia frusta dividitur. hoc ita

praeparatum, Calcinatum Vitriolum appellant; estque exterior ejus facies albicans, interioribus in griseum colorem compactis: Ex hoc Vitriolo calcinato, rursus in minores particulas contuso ac diffracto, Schemnizenses, addito Sale Petrae, Aquas suas Fortes exstillant, quo delitescens in Argento suo Aurum eruant.

Deambulationibus insequente die dato, obiterque rivulo lustrato, [note: 47] unde saepenumero Gemma legitur Opali Hungarici; aliam die Veneris Aurifodinam ingressus sum, in Antimonium inquisiturus. Eximium quidem illud erat, sed exiguum. Detuli vero nonnulla hinc et aliunde petita specimina perpulcra, pura partim, partim multicolore splendore radiantia, partim flavo, rubroque Sulfure obducta. Porro, ne quid susceptae mihi deesset indagini, Venae quoque Auriferae, ex candido saxo, frustum ipse majusculum abscidi, quo deinceps et hanc examinarem. Erant etiam aliae in proximo Fodinae, sed Privatorum; et una item Antimonii CAESAREANA; verum, quod nec illis perlustrandis tempus suppeteret, et ab hac, Aqua me arceret nivalis, imo nec diversa ab jam dictis in illis inveniri asserebant, ad alia, quae supererant, cognoscenda me converti.

Duce igitur usus Juvene Dusseldorpiensi ornatissimo, Johanne Gothofredo MELMIO, qui, ad combibendam penitus Artem Metallurgicam, mandatu Serenissimi ELECTORIS PALATINI, Dusseldorpio Cremnizium ante aliquot venerat hebdomadas, Auri rursus Emundationem Segregationemque exactius perspectum ivi; tum et Terram rubram, Anrifodinis proximam, [note: 48] et locum, unde ipse Spiritus Aurificus exhalaret. Hujus ego vim ac ingenium plurima cum animi voluptate considerans stupendum opus Naturae, Divinique Numinis, in his Subterraneis, potentiam benignitatemque tacitus admirabar. Erat enim hie videre, exesas partim nimio fervore, et in nigricantem fistulisque excavatum pumicem abeuntes Auri venas; partim aureo colore obductas, unicis ablati, Spiritus impetu, corporis aurei reliquiis. dehiscentia hinc inde rimis latera, alicubi et genus quoddam Salis Petrae, aut Aluminis plumei ostentabant: nec ipse mihi in his aliisque id genus pluribus colligendis deeram. Subnascebatur autem mihi singula haec intuenti conjectura, posse hunc Spiritum Arte cohiberi continerique,

hic saltem, ubi e concavo velut specu erumpebat. nam si mea res haec esset, egesta ex Aurifodinis proximis, et ab Auro, per lotionem, separata Terra madente, eaque vel sola, vel intermisto etiam Vitriolo, addita etiam alicubi subinde tenaciore argilla, non os illud tantum hujus specus obstruerem, sed et proxima quaeque obruerem, eaque Terra alia tenaciore in altitudinem trium pluriumve digitorum contegerem: nullus dubitans, quin Spiritus ille familiarem sibi, ex Aurifera vena, Terram permeans Aquae se misceret Metallicae, Aurumque novum produceret. Neque enim in exhaustis jam ante venis alia mihi accidere videtur ratione, ut Aurum regeneretur: atque hoc fieri in illa, de qua supra, Antimoniali Aurifodina, hisce oculis meis vidi; unde etiam nunc Aurum effoditur e terra, quae in exhaustas, ante LXX. circiter annos, Venas, putrefactis ac collapsis varis et vibiis, fodinas sustentantibus, subsederat. [note: 49] Caeterum Metalla regenerari, modo industria ne desit humana, tam certum est, quam quod est certissimum. Ut de Ferro in Ilva, Maris Inseri insula nihil dicam, affirmatum id mihi de Mercurio, Idriae in Carinthia; de Plumbo albo, quod vulgo Stannum appellatur, in Anglia. De Vitriolo, matre Cupri, de Sale Petrae, et similibus Fossilibus, res etiam vulgo notissima est; et vidi ipse Goslariae. Quod si vel Schemnizii, vel Cremnizii, vel Neusolii, egestae evacuataeque Metallis terrae rursus in Fodinis reconderentur, eaeque accurate obstruerentur, haberet sine dubio Posteritas perpetuum Auri, [note: 50] Argenti, AEris Thesaurum. Certe Cremnizii, ubi impensae sine Schemnizensium subsidiis ipsum lucrum superant, non ingrata Civibus aut CAESARI haec foret accessio. Mirari vero hic subit, unde BECHERUS acceperit, quod alicubi memorat, Fossores plus in Vestibus Auri auferre, quam ad CAESARIS redeat AErarium, cum adeo tenues pauperesque hic Auri Venae sint, ut ad sustinendam loci famam magis, quam ob lucrum, Fodinae CAESAREAE continuentur: sed poterat, uti dixi, lucrum esse majus, si cum cura tractetur.

Porro dum vel per Fodinas hasce, vel Auriferos colles oberro, Aurumque ipsum saepe pedibus calco, subiit me humanae aviditatis miseratio, solis Auri Argentique divitiis inhiantis. nam caetera Metalla, ut his mutentur, effodi solent. Neminem

enim in his oris offendi, qui aliqua perscrutandae Naturae voluptate duceretur: neminem, qui, quid elegans et homine dignum saperet. quin cum plurimas in his montibus herbas, et ex his nonnullas florum elegantia commendabiles, ignotas hactenus, observassem, et ad eos deferrem, quos eas nosse decuerat, nominaque et naturam exquirerem, nihil nisi dolores incrementum retuli, quod Pictore carerem, qui delinearet, cum siccandi domumque deferendi tempus et occasio deessent. Tum et Terrarum Mineralium, Fontium que tanta passim varietas, ut infelicitatem meam damnare cogerer, examinandis hisce, atque eorum naturae penitus indagandae, invitum me subtrahentem. Ite jam vos Batavi mei! neque enim repetisse nocuerit; ite! Liberos vestros in ipso adolescentiae praecipitio, Rectore morum studiorumque destitutos, in Galliam et Italiam mittite, corrasas noctu diuque avitas opes sine fructu in lustra atque lupanaria profusuros! quanto satius erat, ita illos in oras exteras ablegare, ut naturam rerum, ut mores hominum, ut Rerum publicarum administrationem, ut disciplinas elegantiores discerent; Viros Eruditos frequentarent; Bibliothecas ac Cimeliothecas illustriores perlustrarent; Ducem, qui notabilia indicaret et explicaret; Amanuensem, qui notaret; Pictorem, qui delinearet, haberent; atque ita fructum laboris atque impensarum referrent amplissimum. At nunc plerique omnes, cum Urbes, Villas, Palatia, Domos perlustraverunt; cum in conventibus utriusque sexus verba quaedam publica, aut aleae chartarumque lusus, aut modulos aliquot musicos didicere, Linguasque exteras balbutire inceperunt, insigne se operae precium fecisse existimant: de caeteris si interroges, pisce magis muti sunt. Verum, dicet quis, unde erudito itineris Duci, Amanuensi, Pictori, alendis, remunerandis suffecturas opes? non enim cuivis homini, ut ajunt, contingit adire Corinthum. Fateor; sed Amanuensem se sibi quisque praestare potest: reliquis plures, inito consortio, quod intra duorum triumve numerum commodissime consistet, communibus sumtibus facile sufficient, parsimoniaque honesta, nec illiberali, magnam sumtuum partem compendifacient. Unum tamen obstat, quo Juventus nostra insanit, Nobilitatis apud Exteros affectatio. neque vero se Nobiles tantum existimari appellarique

volunt; id enim vulgare nimis est et abjectum, sed Barones cum saepe in trivio nati sint, in stercore educati. Videas igitur nonnullos magnifice se inferentes Barones de Laplandia, de Anoecia, de Nullibia, vectari carpentis pensilibus sive, ut vocant, carrucis, et adulatorum ac pedissequorum turba stipatos; in commessationes, cantica, choreas, aleam, plus uno mense pecuniae profundere, quam toto anno Formator Studiorum, Amanuensis, Pictor, in sumtus et salaria requirant. Germanorum, aliarumque Nationum alia ratio est. Habent hi, praeter innatam frugalitatem, prolixissimum subsidium, PRINCIPUM liberalitatem; quae et ipsis abunde sufficit, et in Alienigenas saepe sese effundit. Hinc Viros doctrina claros in longinquas saepe regiones mitti videas, qui, quicquid illic elegans est Monumentorum, Librorum, Statuarum, Imaginum, Tabularum, Nummorum, conquirant, coemant, deferant. Ecquis non omnibus laudibus extollat, quis non omnium praedicatione PRINCIPES istiusmodi dignissimos existimet? Quid enim vel ad commodum publicum utilius; vel ad gloriam privatam illustrius; vel ad exemplum universorum commendabilius? nisi si forte PRINCIPIBUS honestius est, una saepe vespera; et ipse haud procul aliquando abfui, vicena, nonnunquam et tricena, et plura, Florenorum millia, aleae impendere, ut ne quid de Scortis Aulicis dicam; quam Publico, Famae, Viventibus, et Posteris quina vel sena millia tribuere in annum? Habuit Roma ALEXANDRUM VII. Habuit Brunovicensis Ducatus AUGUSTUM: habuit Palatinatus ad Rhenum CAROLUM LUDOVICUM: habuit Anglia ARUNDELLIAE Comitem: habet, quem primo loco nominasse debueram, LAURENTII, COSMI I. LEONIS X. imitatorem Hetruria COSMUM III. habet Gallia, detur enim Virtuti vel hostili meritissima laus, habet, inquam, Gallia, hac in re omnibus praeconiis Majorem, atque revera, non adulatorie, hac laude Magnum LUDOVICUM XIV. quos hoc Saeculum AUGUSTIS ac MAECENATIBUS opponat. Extra ordinem addo, ob merita, Optimum, et Liberalissimum, Literarumque amantissimum Principem, Serenissimum ELECTOREM BRANDEBURGICUM. Sed ex his facile videre licet, me in peregrinis et ignotis terris iter facere: nihil enim peregrinantibus frequentius accidit,

quam vel invitos a via aberrare, vel volentes nonnunquam digredi; ad quam tamen est redeundum.

Perspectis cognitisque, quae Cremnizii visunda videbantur, valedicere, gratiasque agere Amicis, visum est, quorum comitate ac humanitate usus fueram: quo officio defungentem munusculis aliqui Metallicis prosecuti sunt, et inprimis omni morum honestate suavitateque conspicuus Benedictus Theobaldus MEYER, Scriba seu Procurator Fodinarum CAESARIS, qui mihi electiora quaedam Auri Argenti que Fossilis specimina, quasi quoddam benevolentiae suae pignus, in Patriam auferenda dono dedit. sed et Andreae PRINSII, Rei Metallicae ac Monetariae Probatoris, Viri itidem humanissimi, gratissima mihi memoria exigit, ne Illum silentio transeam; cumque necdum referre gratiam possim, saltem ut, debere me, profitear: Horum praecipue honori dabo, ut et Caeteros commemorem, qui in Cremnizensi Camera munera reliqua obeunt. Sunt enim hic Receptor seu Dispensator, Scriba seu Procurator, Probator, Praefectus A. A. A. F. F. et Necessariorum Praebitor, quem Zeug-Schaffer appellant. Receptori nomen est Gothofrido SCHRODERO: Cudendae Monetae Praefecto, Viro itidem perhumano, Tobiae PEIXIO: Praebitori vero Johanni Jacobo NESSELBACHIO. Ita octiduo Cremnizii consumto Neusolium perrexi.

In itinere isto asperum altumque montem superanti nihil, praeter Plantas aliquot rariores, occurrit, cujus mihi intuitus suscepti laboris molestiam levaret. Haud procul ab oppido sensim se Montium laxant angustiae, et fastigia sua primum demittentes in colles, mox in mediocrem, sed inaequalem, vallem descendunt, quae deinde secundum Granae fluvii ripas sese extendens, hinc ad ipsos fontes fluvii, inde in diversam partem, qua versus Danubium properat, peramoeno utrimque frequentium pagorum, cultissimique, soli intuitu, fatigatum montium asperitatibus viatorem recreant. Angent hanc voluptatem, versus caput quidem fluvii, qua vallem videbantur claudere, altissimi Montes, perpetua nive ad occidentem Solem obsiti; tum et imminens oppido, trans flurnen, excelsior ac praeceps in ripam collis, ipsumque oppidum, caeteris Montanis multo amplius atque elegantius, leniterque, ad Orientem,

qua Turri venusta Templo que magnifico exornatum, et Arce [note: 51] munitum est, in clivum assurgens, Pagi que duo, cum elegantissimae structurae Templo et Praetorio, oppido contigui; latiusque se pandens, velut oppidi hoc daret honori, fluvius Grana, et huic a septemtrionibus sese admiscens Bistritzum, atque haec quidem, ut Neusolium caeteris Oppidis Montanis longe praeferatur, efficiunt. sed et frequentia hic major, affluentium undique advenarum, et celebre commercium; mirabarque, imo potius stupebam, cum postridie in rerum venalium Forum prodissem, quod spatiosissimum est, ut totum facillime capiat Cremnizium; iniquo hoc tempore, cum Ioca vicina bello saevissimo infesta essent, duum, et amplius, millium Rusticorum, ut taceam Rasticas, me videre confluxum: videre me incredibilem Boum Equorum que, et ex his plurimorum silvestrium ac ferorum multitudinem; ut de omnigenis taceam mercibus, quas agrorum ubertas, manuumque labor cultoribus suppeditant. at, hoc nihil esse, ajebant Oppidani, prae illa celebritate, quae, patente per vicina, liberoque Mercatoribus accessu, Pacis tempore, singulis istic Lunae diebus, in Foro hoc hebdomadali, conspiceretur. Non poteram oculos speciosissimorum, ingentique corporis mole praestantium, Boum aspectu satiare oculos meos, quorum nunc quidem carius precium erat, quadragenorum admodum, in singula paria, Imperialium; at antehac, cum Hungaria pace et opibus floreret, quindecim viginti que Imperialibus venalium. hinc et inter caeteras merces notabilis erat Tergorum, Bubus dereptorum, copia; sed et haec nihil ad tempora illa molliora. AEdes publicae privataeque Forum ambientes nitidae sunt, et pro Civium opibus satis splendidae, ita ut e vestigio, ex ipso earum intuitu, uberem Fodinarum fructum facile agnoscas. Mores, et Victus, Vestitus que Civium, Rusticaeque plebis, iidem, qui jam antea a me sunt commemorati: nisi quod in hac mihi turba, frequentior Matrum famularum que occursus fuit, liberos infantes ad sinistrum pectoris latus in velo gestantium, quod, desub dextro brachio post tergum sinistrum humerum transiens, inclusum infantem cingulo pectorali revinctum sustenrat. Sed et in his tenellulis durum Gentis morem admirabar, cum passim omnes, et in his etiam nunc a matre rubentes, nudo et aperto capite, cuicunque coeli intemperiei viderem expositos.

Novum et illic, et alibi deinceps alias, ignotumque Cynico Diogeni Perae genus observavi: Panem namque de plebe homines, qui aestate plerumque sine tunica agunt, et quicquid aliud asservandum videbatur, intra indusium recondunt. memini, mihi, ut Gens haec perhumana et benigna est, Panem requirenti, oblatum aliquando, qui hinc post pedestre unius alteriusque milliaris iter, fervente quam maxime Sole, ex hoc penu depromeretur. Sane credo ego, hac de caussa fidissimos Dominis in his oris esse Canes; quos, in pueritia aliquando mea, illis frusta sub axillis sudore nostro humentia mittendo, optime allici posse didici: neque alia sine dubio est ratio, cur Tatari tantopere Equos suos diligant; nam et hi carnibus, inter equitandum sub sella sudore equino emollitis, vesci solent. Inest enim sudori magna e corpore exhalantium spirituum visquae cum sudore in panem carnesque, ac deinde in corporis humani refectionem transiens, convenientia Naturae, Amorem [note: 52] conciliat. Novi ego aliquot hujus. generis artes, e Magia Naturali depromtas, quae amorem etiam ignotissimis et alienissimis [note: 53] ingenerent. indicavit alicubi Joh. Bapt. HELMONTIUS nonnullas, quae huc faciant, inprimis de vulgata quadam Herba, cujus nomen tradere refugit, solo contactu diuturniore benevolentiam, imo et amorem, inspirante, addito, et in Castello [note: 54] Melitaeo facto, experimento. Nimis diu est, quod DIGBEI de Sympathia legerim dissertationem; unde, an et haec ipsi experimenta cognita fuerint, haud liquido dixerim: nisi me tamen memoria fallit, frustra in eo quaesieris. Quare, ut ad propositum redeam, Hungaris satis meapte in universum favens, hujus aut illius amore singulari nolui implicari, benigneque gratias hominibus dixi, quam vis nullo dolo malo ac simpliciter hasce delicias offerrent; non tam fastidiosus alias in admittendis sumendisque, quae apponebantur, eduliis allio conditis: ab cujus tamen usu tam HORATII illa Epod. 3. vs. 3. quae Cicutis Allium nocentius vituperant, poterant deterrere quam et ingratus et gravior odor, cui ferendo non sum, utpote delicatioris stomachi, et Nucibus Moschatis magis et Caryophyllis, quam Allio assuefacti.

Ubi in Oppido animi mei lubidini satisfactum, Cralowam, in proximum, imo contiguum Neusolio pagum abii in Rubrum

Sulfur Minerale inquisiturus, cujus in monte, milliari circiter inde distante, repertam Fodinam Rusticus ibidem degens solus indicare poterat. verum, cum hic mihi inanis sumtus labor esset, ad AErarias me contuli Officinas, ubi Metallum, ex Herrengrundia Fodina, excoquebatur, purgabaturque. Torretur autem hic locorum AEris Metallum tantum novies: tum quinquies fundendo et refundendo ab immunditiis et scoriis purgatur, quod ipsi illic Splitzen vocant. Caeterum duo hujus AEris Metallici genera huc deferuntur; quorum alterum falvum est et Argento destitutum; alterum nigricans et Argenti particeps, a quo separatur admisto plumbo. Quoniam vero jam aliquoties hujus rei meminimus, et mox in ipsas AEris hujus Fodinas descendendum erit, paullo hic enucleatius, bona tua cum venia, Perillustris Domine, tota hujus AERIS METALLICI TRACTANDI RATIO a capite ad calcem, quod ajunt, exponenda videtur; ita tamen, ut quam brevissime.

Quoniam Natura in elaborandis METALLIS mirandum in modum ludit, varietateque suavissima nunc ea ab se invicem distinguit, nunc haec et illa inter se confundit atque permiscet; at vero humanum genus, divitiarum avidum, secretis iis purisque gaudet indigetque: ideo inventae viae sunt ac modi, quibus a se invicem separarentur. Attamen difficilis admodum et necdum recte extricata est illa, qua Plumbum Album, quod Vulgus Stannum appellat, ab Argento revellatur: AEs autem, cum ab eodem Argento, tum ab inimicissimo sibi, damnosissimoque, et, collae instar, firmissime adhaerente Sulfure immaturo liberetur. est autem aliud alio magis hoc impeditum; unde et difficillimus aerumnosissimusque in eo excidendo, inque partes minores diffringendo labor exantlatur. Vidi ego Goslariae, viginti quatuor horis, a duobus Operariis vix tantillum terebra foramen excavari potuisse, immittendo pulveri pyrio, ut grande et intractabile fragmentum dissiliret. Jam vero, praeter istum laborem ipsum, ingentes, qui impenduntur, Sumtus ostentatum et exspestatum ab divite Fodina lucrum corrumpunt. Ad haec, cum pulvere pyrio Venae illa Metallicae perrumpuntur, pernicies Fossoribus, e commotis insaluberrimis Vaporibus Metallicis, certissima est, nisi in aliquod tempus,

dum illi aut exhalaverint, aut expulsi fuerint, e cuniculis sese Metallicis subducant. Faciliorem salubrioremque rationem indicavit alicubi BASILIUS VALENTINUS; et Ego hoc Doctore usus, quem semper veracissimum expertus sum, jam supra nonnihil ea de re exposui: sed in ipsis Fodinis experiri necdum licuit. Igitur ordinaria via teritur, nondum inventa compendiosiore. Quare cum e Venis egestum AEs est, ill outplurimum Sulfure infectum constrictumque, saepe et Argento, uti dixi, dives, triplici labore defungendum est: Fundendum enim Metallum est, Purgandum, Separandum. Ex his Purgandi labor omnium difficillimus et sumtuosissimus est, cum quod ad requisitam materiei copiam, quae plurima e proximis silvis est congerenda; tum ob mercedem, quae in Operas est expendenda; nec non ob impendium temporis, et ipsius AEris detrimenta, cujus pars praestantisima ac velut anima, quam Chemici Verum ejus Crocum vocant, ignitione frequenti, et acrimonia Spiritus Sulfurei corroditur, et in auras dispergitur: unde amissa anima cadaver, ut ita loquar, AEris exurendum est, residua illa tantum parte AEris in Fusione, cui anima sua necdum sit erepta. Hinc facile colligi potest, si qua ratio inveniri queat, qua Sulfur, absque igne, ab AEris corpore separetur, quantum ad Metallurgos inde lucrum sit rediturum. Interea vero dum huic excogitandae insudabitur, ordinariam illam, quam vidi, methodum, enarrare pergam. Raro, nisi parva admodum immaturi illius Sulfuris copia AEri aliive Metallo, admixta fuerit; Fusio Metalli prima usurpatur. Praecedit autem plerumque illius Purgatio, quia, nisi illud Sulfur prius amotum fuerit, in crudi Metalli Fusione ignis nimis vehemens est, quam ut Sulfur a Metallo separari queat, ante quam Metallica materies fundatur. Purgatio igitur Metalli ab illo impuro et corrodente Sulfure hoc modo instituitur: Fornax quadrangularis e cocto latere exstruitur in altitudinem latitudinemque quinum pedum, cujus anterius latus apertum relinquitur. solum hujus Fornacis caesis lignis, admistis et nonnullis carbonibus insternitur. tum materies seu Lapis Metallicus, in mediocria, duum triumve digitorum, fragmina diminutus huic injicitur, subjectoque igne sensim candefit. Ita Sulfur, quod illi admixtum, fervore ignis expellitur et exhalat

aereque constrictum in stirias concrescit, liquidumve testulis exceptum in vasa congeritur, in quibus in striatam illud formam concrescere vidi ad instar Reguli stellati. illud, quod purius [note: 55] et pinguius exsudat, Sulfur Virgineum appellant, uti de Goslariensi a me alias memoratum recordor. Vbi ligna illa absumta sunt, et Metallicus Lapis refrixit, repetitur idem labor, idque toties, donec tandem nullus se prodat aut exsurgat vapor; cujus defectus absumti crudioris Sulfuris indicium est. Goslariae, ut dixi, quindecies repetitur, alibi novies, decies et pluries. Facile vero hinc colligi potest, quantum ea Sulfuris exactio, praeter AEris ipsius detrimentum, quod acido Sulfuris Spiritu aut exeditur, aut in auras abit; absumat lignorum, quantum temporis, quantum mercedis ac pecuniae. Torrere id [note: 56] vocant Artifices. Ubi Torrefactio absoluta est, tum percocta dicitur; quae, si recte memini, Goslariae in tertium plerumque mensem producitur; atque illic quidem, post tertiam Torrefactionem, Metallum funditur, lapidemque dat rubrum; tum quater iterum torretur, iterumque funditur, datque AEs nigrum; dehinc torrendi vices iterum octo sustinet; ac tunc quidem in Fusione, addito Plumbo, admixtum sibi Argentum dimittit: ipsum vero, quod restat, AEs pauper, id est, Argento carens; appellatur. Hic est ille damnosissimus, uti dixi, [note: 57] labor, qui totus arte compendifieri posset. Sunt sane nonnulli homines industrii, qui diligenti sua animadversione et cura modum paucioribus Torrefactionibus defungendi excogitarunt; verum vel ita optimi pars AEris permagna perit, et in auras abit, ac necdum adhuc satis utilitati commodisque Metallurgorum consultum est. Humida itaque Via utendum esset, qua corpora dissolvantur, et compages illa, emollito glutine, disjuncta, atque ab immunditie reliqua liberata Fusioni praeparentur; unde et AEs longe tractabilius, malleoque obsequentius, id est, purius, animaque sua, qui verus ille AEris, ut ante docui, Crocus est, et in igne aperto coerulorubra flamma in auras abit, erit instructissimum. Neque vero hic aliqua Aquarum Fortium, seu Causticarum, adhibenda est: nam et illae animas Metalli corrumpunt ac divellunt; verum mollior quaedam, paucissimi sumtus, quae Sulfur et immunditias agglutinatas Terrae non Metallicae invadat, exedat, resolvat.

Hanc ipsae plerumque subministrant AEris Fodinae, item aliae fere omnes: ea vel sola, vel, si non sufficiat, levi opera adjuta et acrior reddita, imo et quaevis alia acida, fervida; vel egestae jam materiae, vel in ipsis etiam tum Fodinis necdum excisae est affundenda. et in Fodinis quidem Ignis, quo effervescat, sub recta demissis Puteis, quos Schachten vocant, strui haberique potest. Illud item experimentis cognoscendum erit; an ea affusa, qui exsurgit vapor, nullum [note: 58] adferat Fossorum valetudini incommodum? Aceti quidem, seu Acidi cujusvis, odor vaporque magis reficere solet, quam nocere: verum an non sit futurum, ut Metallici quoque vapores una excitentur? liquido affirmare nequeo, cum mihi nulla adhuc dum experiundi facultas obtigerit. Aceta igitur excogitanda sunt, paucissimi sumtus, qualia nonnulla BASILIUS recenset: unde, si operae precium videtur, peti poterunt. Mihi indicasse sufficit, cui nulla congerendarum opum cupido est, adeoque nec invidiae vitium, utilitati publicae privatum studiorum fructum sive subtrahentis, sive denegantis. Paucis contento facile Deus largietur, quod satis est. Caetera, non mea sed publica judico, atque uti fruique volentium, velut Amicorum, communia.

In Fusione autem, qui secundus est labor, id potissimum curatur, ut Ignis, rite directis follibus, carbonibusque vel lignis incorrupto vigore efficacissimis, adhibeatur validissimus; quo materia facilius liquescat, adduntur adjumenta Marcasitarum, ipsi Metallurgi has etiam Sulfer-Kiese/ ni fallor appellant, quarum immaturi Sulfuris acido spiritu exesae Terreae faeces et erosum Ferrum facilius ipsum effluere Metallum permittunt. Est et alia, quaeprope Schemnizium effoditur, materies Ferri particeps, quae in Argentiferae Venae eliquatione adhibetur: verum, ubi vel major paullulum, quam oportet, hujus copia adjicitur, vel ignis debilior aequo adhibetur, plurimam metalli partem in ferreas, ipsum ferrum duritie superantes, scorias abiisse vidi, quarum ibidem ingens passim per vias strata copia est, nulla apud eos arte liquabilium, et Auro Argentoque tamen scatentium. Abstuli mecum harum specimen, ut si quid mea deinde ars inde elicere valeat, experiar. invenisse enim mihi rationem videor, qua Sulfur illud impurum

absorberi, purumque e Faecibus Metallum extrahi praecipitarique possit: unde, praeter hanc meam, illam BECHERI Aliorumque sententiam unice probo; repurgata, quantum arte fieri poterit, per viam humidam, Metalla, per viam siccam in Vitrum redigendi, atque hinc deinceps Aurum Argentumque per Praecipitationem eliciendi, qua ratione ad Metalla emundanda nulla est praestantior. Sed nec Plumbi, quod etiam adhibetur, obliviscendum est, de quo statim in Separationis ratione fusius agemus.

Separatio itaque, Germanis dicta Saigern vel Sengern, est Argenti ex AEre, cui admixtum est, extractio, salvo, quantum fieri poterit, AEris metallo. Fit ea admixto Plumbo: cum nempe AEri huic Argentifero quaetuor plus minus Plumbi partes prout plumbum purius pinguiusve est, adjunguntur, simulque funduntur. hac Fusione omne ferme Argentum a Plumbo ab sorbetur. Admixtio illa Plumbi, Fusioque, Germanica Metallurgorum lingua, Frischen appellatur. Effusa deinde, in Frusta pondo duorum et semis, Materia in Fornace Separatoria duobus lapidibus, ad latitudinem dimidii digiti a se invicem in acclivitatem sejunctis, imponitur, superimpositisque carbonibus candefit, ita ut Plumbum Argentiferum, igne isto colliquatum, ex AEre in adaptatum vas stillatim defluat. Restante residuo, in Fornace, AEre, dum hoc fit, scoriae quasi quaedam, instar Lithargyrii, se produnt, Dörnlein dictae, AEre, Argento, Plumboque gravidae, quae deinde, admisto Lithargyrio, funduntur. Repetitur prior labor, donec omne Plumbum Argentiferum ex AEre defluxerit. AEs autem, quod jam Pauperis appellationem accipit, rursus excoquitur, donec fiat [note: 59] malleabile. Prima operatio proprie Sehgern; Altera vero Dörnlein Schlichten; Tertia Darren vel Dörren; Quarta Gahr machen appellatur. Plumbum postea illud Argentiferum in lateres funditur, inque Fornacibus excoctum in Lithargyrium, Argentum in fundo purum derelinquit. Caeterum non tam exacte Argentum ab AEre hoc modo separatur; quin semuncia semper Argenti admixta AEris centenario inhaereat.

Explicata AEris Metallici Tractandi ratione, in Itineris nostri tramitem revertamur. cum Mons ille, quem Urbi imminere dixi, virore arborum ab ipsis praelabentis Granae ripis

in summum usque fastigium obumbratus perplaceret, ascendere eum libuit, quanquam ab hac parte satis praecipitem. nec poenituit operae laborisve: siquidem ex ejus culmine in totam vicinae vallis planitiem prospectus patuit: nec ipse Mons, licet praecelsus, omnino incultus est; verum, qua in Orientem et Meridiem vergit, declivior, fruges fert. IV. deinde die ante Idus Junias fecundum Bistritzum amnem ad AErarias Fodinas me contuli, in easque non minus cupide, atque in Aurifodinas, descendi; sed majore aliquanto cum molestia, quam angusti et praeaki gradus afferebant, non in scalarum modum elaborati, sed incisi partim saxo, idque decliviter, partim ligno tereti ac rotundo, directe in praeceps, non sine descendentium periculo. Has illi Michaelis Scalas appellant. Scilicet per tot discrimina rerum tenditur in subterraneos cunixculos, qui nobis Metalla aperiunt. Sed pensat haec omnia, eximia, quam Natura sui consideratione exhibet ipsa, voluptas. Quis enim paullo elegantior non mirifice delectetur, ubi Ductus Vinasque contemplatur Metalli, nunc ampliores, nunc tenuiores, [note: 60] nunc hoc, nunc illo colore notabiles? sed et aliud erat Naturae. miraculum, quod huic Fodina nomen et famam ingentem conciliat: in profundiore cuniculo est Fons, perenni scaturigine Aquam Mineralen fundens clarissimam, quae alveis excepta ligneis, Ferrum injectum consumit, fomaque ejus essentiali Ferrea corrupta, materiei reliquae ita se circumfundit, ut sex septem hebdomadis pro Ferro AEs exhibeat eadem figura et forma. Data mihi dono Solea Equina, Patella, Crux, in qua Ferrum necdum omne consumtum, Naturae lusum, gratissimo spectaculo, oculis subjicit, aliaque nonnulla e Ferro effecta, et in Cuprum immutata. Consideravi autem rem ipsam quam attentissime quae ita se habet: Ferrum impositum huic Aquae corrumpitur seu exeditur potius in luti seu limi speciem; et tum pinguedo quaedam Aquae huic Minerali, in alveis ligneis jami consistenti, innatans, ferro sese, imo et ipsis alveis agglutinat, inque Cuprum concrescit. Accepi etiam hujus, ita simpliciter alveis adhaerentis, pinguedinis, quam quasi eliquatura Sulfur quoddam esse existimo; inque Cuprum condensatae manipulum, ut Popularibus meis et Amicis illud ostentarem. Errant autem graviter, qui hic Ferrum in AEs commutari putant.

[note: 61] Est enim Ferri erosio potius, et Sulfuris AErei agglutinatio ad Terram, ut ita loquar, Ferream, arripiente hac Sulfur AEreum, proprio amisso. Hinc per canales Aqua AEre suo, quod vehebat, spoliata, in alios, extra Cuniculos, seu Fodinam, alveos ducitur, ubi virorem dimittit seu Terram Viridem, quae Pictoribus inservitura non contemnendo lucro divenditur. Redituro ad Superos majuscula AEris Mineralis oblata Frusta sunt, quorum pars Argenti dives erat, nigrore suo flavas AEris venas distinguentis. Nec hic Praefecti, seu Episcopi, Fodinae, Matthiae ETTESII substitit humanitas; verum fatigatum nonnihil, in ipsa Fodina vino, deinde exeuntem domi suae opiparo refecit prandio.

Ita praeclare exceptus, expleto animo meo, Neusalium, uti veneram, in equo reversus sum, captis per Famulum meum aliquot Salamandris, quae tardo incessu plurimae passim Vias perreptabant. Decreram nonnullas vivas domum mittere; sed, quod de tam longa earum vita desperabam, cum illis ab alimentis prospicere non possem, rursus eas dimisi. Tardus eis, uti dixi, incessus erat; forma ad lacertam accedeme, sed non ita longa cauda; capite etiam rotundiore; pedes a bufonum pe. dibus haud diversi, sed crassiores; corporis color ater flavis pulcrisque maculis, a summo capite ad extremam usque caudam, hac illac sparsis distinguebatur. Item varia mihi, cum in ipsa Fodina, tum aliunde, collecta Vitriolorum genera: et e Minera quidem Album, levissimum, instar Aluminis plumei; tum etiam Viride, in formam concretum stiriarum; a Georgio PFANDIO vero Pharmacopola, Viro honestissimo, Rubrum; Flavum; Coeruleum; pellucida pleraque et aspectu gratissima, comparavi. Domum reversum Michael Gabriel FROMKNECHTIUS, Doctor Medicus, Vir eximiae probitatis comitatisque, ad coenam abducit, et animo tam amico prolixoque excipit, ut nec a fratre sincerior proficisci possit benevolentiae et affectus demonstratio: sed nec una hac coena contentus postridie ad prandium vocat, ita uti a vicino ad Sanctum, Jacobum, accolae Swetti Jacob vocant, Herrengrunda dimidio milliari distante monte revertebar, ubi in Specu quodam, in quem Famulum duorum Rusticorum opera, funibus ad decem orgyias demittebam, inventurum me Terram

quandam Flavam Sigillatam, frustra speraveram. flavescens quidem et pinguis erat terra, sed non adhaerescebat Linguae. Contracta eo die et cum altero Medico, Georgio GRUNDELIO, amicitia, qui mihi multa elegantia, e vicinis Fodinis, Argenti, AErts, Vitrioli, Antimonii, et similium, collecta Frustula ostendebat, multaque me de iisdem aliisque per Hungariam Fodinis docebat. Tandem, perlustratis singulis, valedicentem Procurator CAESARIS, Johannes Fridericus Leopoldus von HUPPEL, Vir spectatissimus, prandio lautissimo excepit, atque ita omnium singularem humanitatem hoc veluti benevolentiae sigillo obsignavit.

Itaque et huic Nobilissimo HUPPELIO, Jacobo Wilhelmo LANSERO von Moss, Commentariensi, et Amicis caeteris omnibus, post actus pro singulorum meritis gratias, supremo Vale dicto, ipsis Idibus Juniis discessi Neusolio, eodemque die, circa meridiem, Altsolium, tenue oppidulum, veni; cujus mihi tamen memoria, ob visum illic aptatumque digito Annalum, ex Auro [gap: Greek word(s)] , triplici orbe contortum, tum et particulam istius Auri dono datam longe semper erit gratissima. Vidi ipse in proximo colle agrum, in quo tritici semet radicibus hoc Aurum involverat. Nobilis Domini servus Agricola, dum forte terram arando vertit, dum fulgorem ejectae radicis miratur, tollit ignotum thesaurum, defertque ad Dominum, non observato exacte loco, ubi fuerat erutum. nec vola dehinc, nec vestigium illius fodiendo agnitum, licet Virgula etiam [note: 62] Mercuriali quaesiti. Distributum divisumque fuit per Filioset Agnatos, quod repertum fuerat. nec ullo precio a Nobili Vidua Annulum hunc impetrare potui, caussante Filiorum absentiam, quibus illum servabat: atqui aberat forte domo altertus partis Possessor; a quo peeunia parare aliquantum licuisset; Uxor tamen ejus, ut pro dato Filiolae tabis remedio gratum animum testaretur, forfice de suo Annulo particulam abscidit, mihique dono dedit.

Ita laetissimo animo Altsolio discedens per amoenissimam vallem, quae, usque ab Neusolio, hinc et inde juxta Granam fluvium, porrigitur, occaso Sole in oppido Sanctae; Crucis pernoctavi. Tostridie Schernovizium transiens observavi, Fenestras, quae in Italia charta claudi solent, hic exsiccatis inductisque

ligno vesicis injuriam aeris excludere. Noctem insequentem Regiomonti traduxi, quo me spes traxerat Aurifodinam visundi, divitem quondam et nobilem: verum tam pauper ea erat, ut operae precium non esset, eam ingredi: cum vix dena, in annum, Auri Semunciae, quatuor hominum opera expromerentur. caussabatur illius Fodinae Praefectus inopiam Aqua, qua Cremnizium ad comminuendam Mineram abundat. Inspecta Venae Auriferae particula, statim pauperem eam esse, agnovi, minimeque lucrosam. Sunt etiam Officinae hic Vitrariae; quae tamen oppidulum ab egestate vindicare nequeunt, maxima sui parte desertum.

Inde sequenti die Dominico, circa meridiem, ad Sancti [note: 63] Benedicti Coenobium deveni; quod explendi animi caussa adeunti obvius in porta fit Reverendissimus Dominus Emericus PONGRATZIUS, Dominus de Sancto Nicolao et Ova, Archidiaconus Ecclesiae Huntensis, Canonicus Strigoniensis, et hujus Sancti Benedicti Abbatiae ad Granam Traelatus. Is comiter sane, quod proficiscendum sibi ad Thermas esset, semet excusavit, quid non Ipse me, pro mea, ut ajebat, dignitate poßet tractare: verum Sacellano suo, Viro perquam officioso, Antonio hucae HUSTOVICHIO, hujusce rei curam demandavit. Cum Illustrissimum Abbatem de Abbatiae Bibliotheca interrogarem, festive respondit; Vnum se tantum habere Codicem perquam bonum, qui et me sine dubio, sicut cateros homines, delectaturus eßet; simul in Cellam Vinariam, quae in conspectu erat, digitum intendit. Hoc igitur Codice, licet non manu scripto, hilare inter prandendum usi sumus, memores inter pocula tam benigni facetique hospitis. Est autem haec Abbatia in colle modico, adversus Turcarum praecipue vim eximie munita, quos saepe ante et post, sed praecipue anno a N. C. CIC. ICC. LXIV. ad triginta millia, Iwarino sive Neuheusela, Lewenzio et Nitria captis; fortiter Traesidiarii rejecerant. nec melior hoc bello Rebellium Hungarorum Fortuna fuerat. Hi cum, Duce TOCKOLIO, Vienna reversi portis successissent, rogati, ut accepris panis vnique xeniis abirent: cum spe praedae, quae hic plurima erat rusticanae supellectilis, vim inferrent, simulato primum metu, mox ex improviso explolis tormentis bombardisque

ita excepti sunt, ut, intra quartam horae partem, ducentis suorum desideratis, reliqui praecipites per caput et pedes in flumen agerentur, et, ne exspectatis quidem secundis hujus coenae mensis, quam ocyssime aufugerent. Postquam receptum cum Nitria Lewenzium, si quando a Praesidio Neuheuselano, quod oppidum quinque tantum milliaribus ab hoc Fano distat, vis fieret, tribus tormentorum bellicorum explosionibus, Lewenzianis Praesidiariis signum dabant, qui duabus rursus respondebant, et mox equis conscensis Turcas acerrime invadebant, ni se maturata fuga periculo subducerent. Hoc una cum Carpensi Praesidio semper Montanas Fodinas a Turcarum invasionibus tutas praestitit.

Haud procul inde, Grana transito, eximie post paullo delectatus sum Agri fertilissimi intuitu, qui, a proximis fluvio collibus leniter declivis, longe lateque porrigebatur. Altero a trajecto flumine milliari Lewenzium se offerebat, modicum oppidulum, Arce nobile, licet non ex Arte militari munita, collique editiori adjacente ipso castro, unde excisa manu sex septem ad summum pedum fossa dividitur; cui iterum et alius multo celsior collis contiguus, vitibus consitus. ad haec Aquae nonnulla inopia est in ipsis aquis, id est, in loco paludoso, unico rivulo ex ipso Grana deducto Incolarum usibus vix sufficiente. Petra, cui Arx inaedificata, cuniculis subrui nequit, scaturiente statim aqua, et ad ambientis paludis altitudinem assurgente. Oppidum a Curuzzis, seu Rebellibus Hungaris, flammis deletum, maxima ex parte instauratum est, sensimque ad pristinam dignitatem adspirat.

Hic mihi aliam vivendi rationem, quam cui ad hoc usque tempus assueveram, inire, necesse fuit, nempe militarem. Cum enim itinera per Hussaros praedones infesta vel essent, vel dicerentur, invitanti Cohortis CAESAREA, cujus nomen excidit memoria, Mansionum Metationumque Magistro, quem Germani Regiments-Quartier-meister appellant ut una secum proficiscerer, comitem me adjunxi. Venerat hic Lewenzium, vestium Cohorti parandarum caussa; et militari more Rusticos, ad deportandum in hiberna, quae Zegedini erant, textorum ad vestes instrumentum, per speciem publici commodi, imperatis Judici tribus curribus, adegerat. Lentum igitur itererat, tametsi nos

seni in equis essemus, bubus testudineo, pro more solito, gradu incedentibus, quos hic, ut alibi, curribus jungere, moris est. Vix duo confeceramus milliaria, cum, quid inter Milites, Caesareanos praesertim, et Togatos discriminis esset, vidi. Deseruerant proximum pagum Rustici Rusticaeque; hic tamen mulieres pauculae deprensae sunt. intentatis ergo verberibus imperatum, ut par Boum producerent, in aliorum, quos morbo attentari mentiebantur, locum. deinde effractae fores, direptae arculae, et, me praesente, sed frustra intercedente, quicquid usui esse poterat, ereptum. quin et milium, quod misellis famem levaturum erat, in sacculos defundebatur, velut jumentorum pabulo inserviturum, quibus abundantissima gramine pascua in promtu erant. nec spoliis contenti, abducendis jam vitulis intenti vix meis precibus a tam injusta vi coercebantur. Prodierat forte et vetulus Rusticus, paupere amictus sago; et huic injectae manus sunt: vixque ego, pudore tam pauperis praedae, latronum horum antesignanum, ut restitui juberet, emollivi. Sed audi Ducis ipsius facinus memorabile, et cum Veterum Stratagematis comparandum. Subductus erat in adversam Insulam currus: adjectis ad hunc oculis, cum ponto nullus in promtu esset, statim consilium solertissimus ille de Sisyphi progenie reperit. transire suos in Insulam jussit, et alligatis funibus reverti: sic attractus et in alteram ripam transductus est currus, quem devehendis postmodum in aestiva sarcinis destinaverat nebulo. Cibum potumque, velut res parvas dictu, transeo; ego, quantum sumseram, clanculum persolvi: sed haec religio minime militaris est. Tandem extorti miseris duo Ducati, quo Boum angarias, seu jacturam potius, redimerent. Gloriabatur his acceptis noster Thraso, jam sibi affatim restitutum, quod eo mane in Vinum profudisset. Eodem die et alteri Rustico palliolum ereptum, meque fidem Deum hominumque appellante vix tandem restitutum, verum ea cum comminatione, inventuros se tamen pallium ab alio. Nox sub tentorio transacta est, et postridie iter Strigonium versus promotum, per agros et vicos desertos exustosque: ac illi quidem fertilissimi, hi nuper trequentissimi fuerant. Hoc die Divini Numinis singularem expertus sum tutelam. Perveneramus ad destructum Vicum, in quo Templum antiqui operis, et ad

Graecam formam effictis Picturis, Historiam Servatoris nostri et Apostolorum continentibus, exornatum. Dum huic perlustrando attentius inhaereo, eosque pauxillulum detineo, eccum a tergo apparentem cum curru Agricolam! cum longinquitas oculorum aciem turbaret, admissis statim equis Dux noster, velut ad insperatam praedam, convolavit. Ego, quod planities edito huic loco subjaceret, in tria milliaria Strigonium usque, uti paullo post deprehendi, porrecta, lento gradu praecedere coepi, ne Hungaricae infelicitatis diutius essem Spectator. Sed illis in praeda occupatis, post alterum milliare, nonnihil metuere mihi coepi. Erant enim omnia undique deserta, et e ruinis Vicorum alicunde exsurgens fumus latitantium latronum suspicionem praebebat. sed nihil, quasi divinitus, timere jussus, quanquam de Via etiam inter arbusta aberrarem, obvios duos in equis habui Hungaros. tametsi ferme inermis et solo accinctus gladio, audacter his obviam ivi, meaque illos fiducia ita perterrefeci, ut non e verbis tantum, cum eos de Comitibus meis interrogarem, sed et ex toto vultu pavor eluceret. Tandem solus ita, nullo duce, nullo comite, circa meridiem Strigonium veni, cum post horam unam et alreram Verres noster cum suis demum adveniret. dilato in reditum spectandae Arcis Oppidique desiderio, haud procul ab Urbe in amoeno prato defixum tentorium, et sub illo capta est quies.

Proximus rursus dies, juxta Danubium, per montium partim colliumque radices, partim per frugiferas convalles, itineri datus. ea vespera, transita Vazia, sub ipsis dirutae Arcis moenibus cum sequente nocte sub tentorio transacta. Ingemiscebam ad conspectum egregiae quondam, quantum e ruinis colligere licebat, Vrbis Arcisque intuitum, quam utramque curiosius pervestigabam. Habitabant, seu latitabant potius, in Cellis Vinariis aliquot Sclavorum Familiae; sed ager adeo incultus erat, ut postridie summo mane proximum quemque venando pererrans Vineta passim pulcerrima calcarem projecta, et cultorem tantum non vocantia. Objacet huic Urbi permagna Insula, Sancti Andreae cognomine insignita, itidem deserta; quam in reditu maxima ex parte peragravi, multisque hominum et jumentorum millibus alendis sufficere animadverti. Ante hoc bellum aliquot in ea Pagi fuerunt, quorum devastationem

Haud procul Vacia discesseramus, cum ultra tertium milliare pulcerrimo sese spectaculo Buda ostentabat, celso ipsa in colle sita, albentibus muris, turribus, templisque. Salutavi e vestigio nobilissimam Urbem, Regum sedem, cujus visundae desiderio jam diu aestuaveram. Quo propius accessi, eo magis Felicitatem CAESARIS admiratus sum, cui favens Numen munitissimam situ et opere civitatem in manus tradidit. Cum jam ad ipsum Pontem pervenissem, quo Paestum Budae jungitur, primum Paestum introiimus, diversoriumque dispeximus, quod, ob disjectas tormentis tantum non omnes aedes, Budae vix sperabatur. Hic Danubium transituri, Equos Famulo ad proximum tentorium, et ego simul pallium trado, quod in harpyiae manus deveniens dehinc nunquam a me visum est. scilicet praetexebatur prae siti in Tabernam proximam ingressus, quo tempore furto sublatum fingebatur. sic pauperculis ego Rusticis succurrens patrocinii hoc praemium tuli, ut in meum latrones pallium involarent. cum aegre ferrem, monitus sum; uti vindictam Deo permitterem, neque vero me toto itinere illud desideraturum, et esse mihi Viennae aliud. Sane, uti nebulones praedixerant, ne guttula quidem pluviae interea temporis de coelo decidit.

[note: 64] Ubi permolesto ascensu Budam intravi, hoc et sequenti triduo, quicquid notatu dignum visum, perlustratum est. Arx, quae quondam splendidissima, uti et universa Urbs, foedam in faciem tormentis bellicis laceratae disjectaeque erant; convulsi undique muri, et in tota Urbe nulla domus integra manserat. Uni Sancti Stephani Templo aliqua prioris dignitatis species supererat, quod ingressus, in medio, supra gradus Ambonis hanc [note: 65] Inscriptionem Turcicam, sive Arabicam, inveni, quam ex scriptam hic addo; ut et illas sequentes binas supra limen interioris Arcis Portae; reliquas in Turcico, quod Ponti proximum erat, Templo. Ut autem nonnihil de tam clara Urbe dicam, quanquam a pluribus jam exposita; Arx ab Vrbe reliqua, duplici muro et area est divisa, saxoque celsiore nonnihil eminens, capta etiam Urbe diu defendi potuerat; ab altero, qua montem oppositum spectat, latere vix expugnabilis.

Urbs, qua Arci jungitur, angusta, duabus primum; tandem circa extremitatem, qua rupes aliquanto latior est, tribus praecipue Viis dividitur. Rupes praerupta undique et excelsa. Muri antiqui operis, sed firmi praealtique. qua agros montesque proximos respicit, Fossa alta est, quam arduum et praeceps ambit Vallum. Portas, tres notavi, quarum una Budam Veterem versus pro tempore obstructa erat: proxime hanc per dejectos tormentis muros Exercitus CAESARIS irruperat: et toto illo tempore necdum modo restituti Muri erant, sed ne minimum quidem ad arcendum Hostem munimenti erat, nisi quod Vallis ligneis praestructus aditus erat. vidi tamen in perpurgandis Fossis occupatos Milites Paganosque, sed tarde procedente opere, cum Turcae, post primam obsidionem, intra octo vel novem circiter mensium spatium cunctos etiam Muros reparassent. Cum accurate locum inspexissem, obstupui, gratiasque DEO egi, qui Turcarum Praefecto bonam mentem eripuisset, quae si ei integra fuisset, per disjectos muros universum, sine periculo, Christianorum Exercitum admisisset, subjectoque pulvere pyrio difflasset. Erant enim sub ipsis moenibus Cellae Vinariae amplissimae profundissimaeque; tum ab illa, quam dixi, porta, congestis disjectarum domuum ruderibus, semicirculo, per adjacens destructumque Templum, ad proximos ex adverso muros ducto, omni genere tormentorum per patentem aream ita debacchari potuerat, ut nihil ipsorum exitio fuisset certius. sed et hoc perrupto, alteram rursus Urbis partem obsepire; tandem in Arcem receptum firmare licuerat, inque hibernum tempus obsidio sustineri, defecturis ante id tempus CAESAREANIS. Cinxerunt Vrbem ante hoc bellum Suburbia ab utroque latere: verum alterius ne vestigium quidem apparet, quod Albae Regali obversum fuit: Majus alterum, et flumini praetextum spatiosissimum fuit, Urbemque ipsam tribus minimum partibus superans, in quo nonnulla jam, ut et in Urbe, aedificia reparantur. Caeterum in ruinis et Cellis subterraneis passim Rasciani habitant, gens horrida, inculta, barbara, Graecae Religioni addicta. horum plurima, in deferenda e flumine in Urbem aqua, est opera, obstructis a Turcis, obrutisve per rudera puteis. Turres in hoc Suburbio aliquammultae Turcicae cum Templis partim destructis, partim

nonnihil laceratis, et in horrea conversis. Ascendi ex his unam, ut eo melius viciniam perlustrarem, jucundoque prospectu parvulum laborem abunde pensavi. In extremo hoc Suburbio, versus Montem Sancti Gerhardi, Thermae adhuc integrae sunt, uti et, versus Budam Veterem, alterae multo nobiliores. Est autem hic posterior locus spectatu dignissimus. scaturit, juxta Viam, e Montis radicibus, Fons pellucido pellucidior vitro, profundus, et adeo copiosus, ut ad alterum Viae latus Molam circumagat, Balneaque Aquae frigidae diruto Castello sufficiat. Ubi pauxillulum processeris, en Tibi Fontem Aquae bullientis! cujus fervor illo altero frigido per canaliculum in Thermas deducto blandissime temperatur. AEdificium ipsum percommodum est: introeunti namque area statim transeunda est mediocris, quam Fons ille fervens perlabitur: tum per januam aliam in ipsum Balneum itur, cujus solium, si recte memini, octangulum est, ambulacris et cubiculis undique cinctum, in quibus vestimenta exuuntur. Attentius considerare intutum erat, cum ob latrocinantes Hungaros, tum etiam ob invadentes, ex improviso, Alba Regali Turcas, quibus eo usque saepe excurrere proclive erat, modo fuisset animus. Objecti hinc colles vitibus frugibusque laeti, inde ager [note: 66] pascuus, et in proximo Buda Vetus, flumenque Danubius cum Insulis feracibus, loci amoenitatem deliciasque mirum in modum adaugebant. Fuere etiam aliae extra Suburbium secundum Danubium, ad Sancti Gerhardi Montis radices Thermae, ex parte adversa, sed neglectae jam corruptaeque: nec tamen ideo vel has adire supersedi. Budam tum temporis intrare Hungaro licebat nemini: Rascianis, quos dixi, praecipue Feminis, permittebatur; quarum cultus vestitusque, ubi in publicum prodiebant, non erat ingratus nec inelegans; victus alias et vita utrique sexui sordida; sic ut praeteriens, latitantes in cavernis latrones me videre, mihi viderer. olim ex his multi Mercaturae addicti, plures ditissimi fuerunt. Pons, qui Suburbio huic Paestum adjungit, si recte memini, LVII. navibus sustentabatur, eratque pedum circiter decem millium.

Paestum, oppidum mediocre ac ferme quadratum, tamersi multis locis belli furoribus afflictum, magis jam magisque restituitur, atque frequentius multo, quam Buda habitatur,

quod in plano commodior ejus et paratior ad usum fluminis situs est. Objacet illud Budae, sed ita, ut ejus porta extremitati demum Arcis opposira sit, toto deinde oppido secundum flumen inferiore. Hic ego plurimos vidi, quos Germani vocant Zigeuner; Galli, Egiptiens aut Bohemiens, Batavi Germani que Inferiores appellant Heidens. sparsa est haec Natio per Daciam, Moesiam vicinasque regiones, suosque habet ritus, mores ac linguam peculiares. Degunt sub tentoriis, exercentque Artes manuarias, quibus se tuentur, uti et coemundis divendundisque, quae clanculum ad ipsos deferuntur, mercibus. Religionen prae se ferunt Graecam, cum sub Christianorum sunt dommio, Pagani alias, sive, ut vulgo dici solet, Religionis nullius: neque enim Idola habent; venerantur tamen unum Numen, sed ritu Barbaro.

Postquam cuncta perlustrando expletus fuit animus, Lunae die, qui Junii erat XXXIII. secundum Gregorinos, at secundum Julianos Fastos XIII. meusque natalis, Buda discessi, lenuneulo conscenso, qui nos Jaurinum adverso flumine deferret. Hic ego stupendam Sclavicae Gentis in Arte Nautica imperitiam expertus sum, quae nobis quidem metum quandoque, aliis alio tempore nonnunquam vitae periculum, imo et perniciem intulit; praesertim ad Strigoniensem Pontem, ubi nos quoque, exscensione facta, naufragii tantum non certum periculum vitavimus. vi namque fluminis circumactae naves, pontonibus que, quibus Pons sustinetur, impactae, saepe tanto impetu illiduntur, ut fatiscentibus tabulis desidant: nescias aliquando, utrum casus ille fluminis violentiae potius, an imperitiae Nauarchorum assignes; quae tanta est, quanta quae maxima. datum, et non rusticam tantum, sed belluinam potius, ejusdem Gentis de plebe hominum vivendi rationem intueri: Palliolis suis albis involuti totos dies, ad instar pecudum, artubus contractis in navi jacebant, segnes ac nihil agentes, nec ulla re, nisi voce, nonnunquam homines sese esse prodentes. Manum operi admovere, aut animi gratia e navi in ripas prospicere, aut erigere se denique, piaculum erat. Cibus illis Panis Siccus, paucis cum Caseo; Potus, Aqua hausta ex flumine. Erant et honestiores aliqui, quibus e Mercatura victus, sed a perexiguo lucello perquam

tenuis. Reformatae hi omnes Religionis erant, seque Canticis plerumque Sacris oblectabant, atque ab aliis distinguebant. Narrabant Illi, Birrini, Junjozeni, et Kestkemithi, locis Buda ad decem milliaria Germanica distantibus, plerosque incolas Reformatorum Sacra sequi, paucos esse Pontificios; Kerezii vero, quod altero tantum milliari Buda distat, omnes plane esse Reformatos; at Pontificium Lutheranumve neminem. Querebantur autem graviter, ab Exteris eorundem Sibi Sacrorum Populis turpiter se negligi, nec Doctorum Sibi copiam submitti, cum tamen pleraque Hungariae, ad Dravum Savumque vergentia loca a Reformatis colerentur. advertimus vero etiam nauticam superstitionem: a rustica fistula non alieni, ore sibilum ad ejus imitationem edi aegerrime ferebant, ac, velut in felix omen, aversabantur abominantes: ratio nulla asserebatur; sola ita semper sentientium Nautarum consuetudo pro ratione erat.

Cum haud procul Strigonio essemus, cum paucis ego exscensione facta agros vicinos peragravi, non nimis foecundos, et arenosos, nisi qua flumini proximi in pascua cedebant. Circa [note: 61] meridiem in Urbem veni, transita prius Arce, quae colli edito imposita, plus Famae, quam vero, debet, perangusta, et, ob proximum imminentem Sancti Thomae Montem, non ita difficilis expugnatu. Elegantia in ea nulla est, uti nec in subjecto Oppido, quod, magna ex parte hoc bello afflictum, lente incipit instaurari. Binae hic Thermae, sed corruptae; obistuctaeque alterae sunt, alterae ferme neglectae. Erat antehac et Suburbium, uti et eregione oppidulum Barcan; sed utrumque jam destructum. Ponto hic Aquae impetu circumagitur, et sic, ab utraque ripa, producti in fluvium Pontis discidia conjungit. Inventum in Batavis Neomagensi Civi debetur, et ab Hoc reliquae Gentes acceperunt.

Eadem vespera Strigonio profecti, die abhinc tertio, circa octavam horam matutinam, Comaronium appulimus navim, Pagos hinc inde nonnullos praetervecti; quorum nonnulli integri; quidam destructi, habitabantur tamen in ruinis cellisque Vinariis. Erat jucundum hic nobis spectaculum, duplex Puellarum et sat frequens ordo utrumque Viae latus obsidentium, rusticaque bellaria, Panem, Pisces, Caseum, Butyrum,

Fructus, et similia, venalia offerentium. Comaronii diem illum hilariter transegimus, itinerisque huc usque peracti molestias liberaliore, attamen moderato, Hungarici Vini potu discussimus. Supra, Perillustris Domine, dixi, Comaronii, quatuor Peregrinis ostentari jactarique Memorabilia velut. AEnigmata, quae quasi certa quaedam aditi loci hujus indicia esse solent, scilicet: I. Panem in Milites ad Tesseram distribui: [note: 68] II. Vigilari super Puella Virgine: III. Milites super Templum liberis quaerundis operam dare: IV. eosdemque onus. Naturae excernere in Libram. Ne quis vero anxius dubiusve haereat, aut Oedipum quaerat ad haec, si Diis placet, Sphingos. AEnigmata explicanda, eorum sensus hic fertur: Panis illic Militibus est pro parte stipendii, cujus numerus suae cujusque Tesserae insculpitur: deinde Virginis Sepulerum est in vallo sive moenibus, de qua multa fabulantur, cui insistens miles vigilias obit: tum in circuitu muri, qui Templum ambit, casulae desuper exaedificatae sunt, militum habitationi destinatae: tandem fluvius Waga, quae vox Germanis denotat Libram, ab altera parte Munimento huic praelabitur, ibique exerementa, sit honos verbo, assellantium militum excipit.

Arrabonem altero die sub vesperam perveni; ac postridie per late patentes et fertilissimos agros equis iter feci, insigni cum voluptate animi frequentes ingentium Boum greges quaquaversum oberrantes spectans. Hic omnia culta rursus, et laetior passim facies agrorum. cum Posonium eadem vespera intrare possem, malui in proximo pago subsistere.

Postridie Posonio adito, negotiisque peractis, Haimburgum perrexi, et hinc Petronellam; quae ambo, foedum in modum, a Turcis igni ferroque devastata, rursus, quantum Incolarum vires ferunt, redintegrantur. Petronellae aliquot mihi AErei Nummi Veteres, sed vulgares, oblati sunt. spectatus etiam mihi Arcus Triumphalis a LAMBECIO descriptus. Nobile hic, sed flammis magna ex parte corruptum Comitis TAUNII quondam Praetorium est, cum Hortis egregiis, multa amoenitate insignibus. Tandem octavo, ex quo Buda discesseram, nimirum Lunae, die, pridie Kalendas Julias, Viennam salvus valensque, Divino favente Numine reversus, Iter hoc Hungaricum

sesquimense absolvi. Vale Perillustris Domine, et hunc verius librum, quam epistolam, pro insigni Tua humanitate aequi bonique consule. Dabam Viennae Austriorum, ante diem Nonas Julias anni a N. CHR. CIC. ICC. LXXXVIII.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam V.

2. Posonium.] Hic Linguae Germanicae et Hungaricae promiscuus usus est. saepe incendiis vastata urbs, ut annis 1515. 1563, 1590. 1642. aliisque.

3. Plindeburgum cum Vicegradia.] Urbs haec cum Castro veteri, ad dextrum Danubii latus, praecelso in monte, sito, inter Strigonium et Budam, valido et munito: at ipsa a Turcis bis terve rapta, a Christianis erepta, incendiis deformata est et rapinis. olim Hungariae Regibus, maxime MATTHIAE, jucundum praebuit secessum, aeris coelique clementia, solique ubertate, et salubri amoenitate gratissimum; ubi olim vineta, pomaria, horti, pascua laeta virentia et amoena ridebant. ingentes aedificiorum ruinae priscam regiamque testantur magnificentiam. erat inter haec Equile visendum, sexaginta pluresve Equos admittens, ex marmore et secto lapide adeo polite fabrefactum, ut spectatores in admirationem rapiat. Lubet hic veterem ejus effigiem mutuari ex Wilh. DILLICHII Ungarisch Chronic. p. m. 13. quam TOLLIANAE Epistolae addidi, uti et sequentes Urbium Hungaricarum effigies.

4. Munire has Insulas Aggeribus etcc.] Imo illi ob vim incurrentium et exundantium tota mole aquarum, praesertim hiberno tempore glaciatarum, frustra opponerentur undis Danubii.

5. ARCHIEPISCOPI.] ne erres, Strigoniensis, cujus Capitulum Tirnavae sedet: (cum maxime illa sede et simul purpura Cardinalitia fulget Eminentissimus COLLONITZIUS.) PALATINUS apud Hungaros; BANUS apud Croatas notant Vicarium Legatumve REGIS, cujus Vicarii magna est auctoritas.

6. Carnis vilitas etcc.] Unde bonus ille Erro parasitus Johannes Amos COMENIUS

MENIUS haec tria maxime Hungariae bona praedicare solebat: bonam Carnem, bonum Panem, bonum Vinum.

7. Est enim Hungaria, et seqq] Tu de hujus Foecunditatis caussis etiam consule BASIL. VAL. Opp. P. II. p. 92. et 93.

8. Puteales.] Putei sunt, quos hominum manus excavavit, eque terrae visceribus effosso ductu aquas hauriendas hi praebent: at Fontes sunt, qui sua sponte ex terra plana montibusve perenni scaturigine effluunt. hinc facile Aquarum Putealium et Fontanarum differentiam hauries, de qua porro lege AGRIC. de nat. eor. quae effluunt ex Terra lib. III. init. p. 121. et 126.

9. Carpionem.] Omnes Hungariae fluvii valde sunt piscosi: sic ut vulgo jactent, Tibiscum habere duas partes Aquae, unam Piscium.

10. Jaurinum, sive Arrabonem.] Addidi ejus effigiem aere expressam ex DILLICHII l. l. p m. 10. ut et paullo post Comaronii, p. 9. quale fuit an. 1600.

11. Societatis JESU... Collegium. Non loquitur hic TOLLIUS noster ex usu triti sermonis. Patres isti inter Residentias et Collegia distinguunt. prioris notae est illa sedes Jaurinia, non vero Collegium.

12. I. Milites Praesidiarios hic panem etcc.] Solutionem horum aenigmatum vide in fine Epistolae hujus, num. 68. et ibi notatis.

13: Monumenta Antiqua etcc] Confer hic Epistolam sequeVI. num. 16. et ibi Annotata a Nobis.

14. Eadem, quae BUSBEQUIO, fortuna.] Puto hunc respici locum in Epistol. Turcic. I. p. m. 86. edit. min. 1660 quo narrat ista: "Amasiae, in Asiae Minoris urbe, Faber quidam Aerarius mihi magnopere movit stomachum, a quo cum Numismata requireremus, ingentem se aulam paucis ante diebus plenam habuisse, narrabat; ex quibus lebetes aeneos aliquot conflasset quod nullum eorum aut usum, aut precium putaret esse sane magno mihi erat dolori, tantum periisse Antiquitatis. sed ego illum ita ultus sum, ut dicerem, me centum aureos pro iis, superessent modo, numeraturum. sic Illum non minus amisso eo e faucibus bolo, tristem a me dimisi, quam Ille me ea vetustatis jactura commoverat."

15. Inscriptiones.] Eas ad fidem [gap: Greek word(s)] TOLLIANI jussi aeri hic incidi. Quid sibi velint Inscriptiones supra januam, dignoscant et exponant Viri in Literis Arabicis et rebus Turcicis peritiores. In Circulis autem illis binis habentur nomina IV. Chalifarum, qui MUHAMMEDI successerunt; qui plerunque jungi solent, et quorum apud Turcas religiosissima est memoria. sunt vero literis vulgaribus:

Suasit autem Cl. V. Henr. Sike, magnum Arabicae Eruditionis incrementum et decus, quem super istis Inscriptionibus Januae consuluimus, ut ad [gap: Greek word(s)] Tollianum singula accurate a Chalcographo inciderentur aeri, uti sic judicium et interpretatio Lectori perito relinquantur. id vero consilium placuit. sed fortassis TOLLIUS Noster in exscribendo errare potuit, propter difficultatem [gap: Greek word(s)] Arabicae, in qua similes sunt multarum literarum ductus, aut levissime tantum mutati; si porro omittantur, aut non suo loco collocentur puncta diacritica, jam paene divinandus est: sensus; quod etiam verum puto in interjecta inter circulos inscriptione.

16. Turrim.] intelligitur Turricula Mosqueis addita, ex qua Praecones, Turcis Muezin, populum ad preces convocare et citare solent.

17. Cujus ego temeritatis etcc.] Sane non vanum fuisse vatem TOLLIUM, nonnullae calamitates postea secutae, sed jam verbis non repetendae, satis comprobarunt.

18. MORAVITZIO.] vel MORAVIZKY. Obiter autem hic adnoto, terminationem locorum Hangariae, quae desinunt in War, vel Warat, notare urbem aut oppidum, cognomine vel Sancti, vel Fluvii, vel alio adjectivo addito: ut Coloswar, Temeswar, Segeswar, [gap: Greek word(s)] war, Vngwar, Vywar, Valkowar, Petrowar, Sarwar, et similia.

19. Schernovizium veni.] Hic TOLLIUS in Belgicis hujus itineris Adversariis ista interjicit: "obvius ad pedem montis fuit pagus Klischa, a quo mox altissimos Montes superavimus, antequam sub vesperam veniremus Hogenbischam, qui pagus Klischa distat Hungarico milliari tantum unico; sed quod aequale est quatuor Hollandicis. Obiter hic paullo ante ab Opilione petii lac caprillum, quod bibi. sunt enim hic Caprae pulcerrimae, et Hirci puleerrimis cornibus in multos gyros flexis, qualibus etiam ornantur Arietes, prolixis, a fronte promissis et mox retortis gyris. hic pernoctavi et altero die equum conduxi dimidio Imperiali, quo per tria milliaria Hungarica equitavi Schemnizium. Pagus autem Hogenbischa in profunda valle situs, pulcerrimus omnium est, quos in Hungaria viderim. Colles Montesque vicini laetissimi et cultissimi sunt, reliqui luxuriant quercetis et fagetis. hinc vero uno milliari distans perveni Schernovizium.

20. Convivioque adhibuit.] In Belgicis Adversariis ita lego: "Hic accepi, eo ibi meridie adsuturum Camergravium, Excellentissimum VIECHTERUM. itaque me ad CAESAREAM Domum in colle sitam contuli,

veri explorandi caussa apud Judicem Aulicum. Certior veri factus, adfero et trado Illustri Viro literas, qui humanissime exceptum secum prandere blanda vi coegit, licet affirmarim, me jam in diversorio pransum esse. Interea Ejus Filius, ante quatuor demum hebdomadas ex Italia, Gallia et Belgio, itinere facto redux me amico sermone detinebat. Hic pernoctare coactus sum, quod Rustici servus, equum conductum precio jam persoluto, seque una clam domum subduxerat.

21. Sumsi mihi inde fragmenta, et seqq.] Procul ullo dubio, fragmenta lento igne cum sulfure liquando in crucibulo voluit extrahere. monstrat viam Lazarus ERCKERUS in Aula Subterranea, Germanice edita 1672. lib. I. p. 29.

22. Pro Incolarum numero.] Schemnitzii 500 admodum aedes sunt, et incolae circiter 3000. si illos addas, qui ad Cameram attinent Caesareanam, illi vocant: den Cammerhoff. ita quidem accepi ab ipso TOLLIO.

23. Grossi.] Germani vocant gute Kanser-Groschen. unus valet tres crucigeros sive Kreutzeros; duosve stuferos Clivienses.

24. Ultra debitum condictumve tempus, etcc.] Metallurgi Germani sua phrasi hoc tempus vocant eine Leedige Schicht. BERWARD. l. saepius l. p. 21.

25. His Operis et universo Operi, et seqq.] Praefecti ita Latine reddi possunt: I. Totius Operis Inspector, Praefectus sive Episcopus. II. Quaestor. III. Commentariensis Accepti et Expensi. IV. Secretarius. V. Putei Spiritalis Procurator. VI. Officinarum Praefectus. VII. Auri Separator. VIII. Magister Metallicorum. VIIII. Videntur esse Officinarum Suppraefecti. BERWARD. l. l. p. 39. X. Officinarum Scribae Commentarienses. XI. Officinarum Custodes. XII. Docimastes juratus. Operae autem sic reddi posse videntur: I. Tres manipuli Machinariorum. II. totidem Vectiariorum. III. totidem Capsae patentis, quam Canem vocant, Vectorum. IV. totidem Fabrorum Lignariorum. V. totidem, ut puto, Tyronum Fodinae Fossorum; fortassis TOLLIUS non satis ingestexit, nec satis recte scripsit Germanicum: Lehr-häuer. VI. totidem Ingestorum. VII. totidem, ut puto Fossorum Veteranorum, qui a mercede forsan dicti scribi debuissent a TOLLIO: Lohn-häuer. VIII. totidem Adjuvantium Fossorum, a commodanda opera forte Lehn-häuer/ dictorum. IX. totidem Puerorum Tyronum. X. totidem manipuli Machinis, aut manuum aut animalium ope regundis, Praepositorum. XI. duo manipuli Fabrorum Ferrariorum. XII. Unus manipulus Feminarum Metalli lotricum et Aurilegularum: XIII. Unus Manipulus Praefecti Machinarum et huic subservientium Ministrorum. Equi sunt distributi, ut serviant Puteis sive Fodinis Eleonore, Hospitalis,

et ut Metalliferi, sic dicti, separatim sint equi; quos cum vocat Friedernusz-pferd| fateor, mihi illam vocem videri minus recte aut Germanice scriptam. nam ex BERWARD. Praseolog. Metall. p. m. 10. disco: Fordern, esse Berg oder Erß ausz der gruben schaffen. id est, curare, ut metalla ex fodina efferantur. hinc esse Fördernisz/ aut Forderung/ illum actum, wan berg herausz gefordert wird/ i. cum Metalla ex Fodina petuntur: ergo Förderniß-pferde/ Equi hoc ad opus destinati. confer BERW. l. l. p. 41. ubi recenset Hercyniae Metallurgiae Praefectos Majores et Minores.

27. Ductus, cui ab Hospitali cognomen.] Metallurgi Latini tales appellant distinctius Puteos, Germani: Schachte.

28. Klafterarum.] Noli peregrinae mensurae peregrinum mirari nomen si enim licuit parasangas et leucas gentili nomine adsciscere, ecquis adeo superstitiosus Latinismi satelles erit, ut malit affectate et moleste scribere, quam breviter ipso rei nomine intelligi? sed rem explicemus. Si Serenissimam Saxoniae Ducem, quae elegantem libellum vernaculum Handlung von der Welt Alter edidit, audiamus, dicet p. m. 215. Clafteram esse longam tres ulnas, sine dubio Saxonicas innuens. Georg AGRICOLA de Pond. et Mens. lib. III. p. 339. vertit Passum, Klaffter. At ego tua, curiose Lector, caussa super hac ipsa mensura consului virum in rebus Metallicis versatissimum, mihi et TOLLIO olim amicissimum, quique per triennium fere haesit, Metallurgie explorandae gratia, in urbibus Hungariae Montanis, Johannem Gothofredum MELMIUM. Ex eo didici Clafteram esse longam sex pedes; Pedem ibi dividi, ut et alias, in XII. uncias, Zolle: adeoque Clafteram esse LXXII. unciarum: ac ut Pedis hujus accuratiorem mensuram concipias, en Tibi ejus quadrantem, ad marginem, literis A. B. dimensum! habes itaque hic tres uncias Pedis illius Metallici. quamvis non ausim exactum ad amussim quadrantem promittere, qui novi chartam typis imprimendam prius a typographis madefieri, ut felicius imbibat atramentum; quae postea rursus exsiccata contrahit nonnihil, circiter ad sexagesimam partem, longitudinem. observavit et simul queritur eandem Wilh. GOESIUS Antiq. Agrar. c. 6 p. 60. ut et Willebr. SNELLIUS Eratosth. II. I. quare id operae dedi, ut hujus sexagesimae exsiccescentis aliquam in [gap: Greek word(s)] rationem haberem. Pes autem hic Metallicus parum distat a dimidia ulna Brabantica. De Lachteris, mensura item Metallurgica vide Annotata Epist. III. num. 31. initio.

29. Rationem AEris in Argentum et seqq.] Puto innui, quod ad Fodinas attinet, rationem intercipiendae Aurae, quam vocant, Argenti et Auri.

industria modum invenit, quo minus acris illa Aqua exedat suctoris coria; quem modum proposito industriae prasmio non invidebit Bono Publico.

31. Insalubris illa etcc.] Kiessig-Wasser/ veteres Aquam pyrite infectam, aut metallicis particulis et recrementis imbutam: Gruben-Wasser/ Aquam Fodinalem; Kunst-Wasser| Aquam Machinarum.

32. Montibus.] Scilicet Carpathiis. Lubet hic adscribere curiosa et non protrita de Carpatho Monte ex observatione oculata insignis Mathematici Davidis FROELICHII, quae refertur in Eph. N. C. Dec. II. An. 4. Obs. 8. p. m. 16. 17. "Montibus Hungariae, inquit, primas tenet Carpathus. Horridiora et sublimiora juga, nubes transscendentia, exsistunt in Comitatu Sepusiensi, ad patriam meam dulcissimam, Caesareopolim, vulgo Keßmack dictam; a qua Civitate etiam Keßmarcker Sebürge/ item das Schnee-Sebürge/ quod perpetuis fere nivibus tegantur; a Slavis, Tatrii vel Tarczal, quasi calvi et abrasi Montes, nuncupantur. Ego mense Junio Anno Christi 1615. tum adolescens sublimitatem horum Montium, cum duobus comitibus Scholaribus, experiri volui, ubi, cum in primae rupis vertice, magno labore, me summum terminum esse assecutum putarem, demum sese obtulit alia, multo altior, cautes; ubi per vasta vacillantiaque saxa, (quorum unum si loco a Viatore dimovetur, et versus convallem dejicitur aut volvitur, aliquot centena decuplo majora secum rapit, et quidem tanto cum fragore, ut illi metuendum sit, ne totus mons corruat, eumque obruat:) enixus essem, iterum alia sublimior prodiit; atque ita aliquot minores vertices, quorum posteriores semper anteriores altitudine superarunt, per totidem convalles, summo vitae periculo emetiri coactus sum; donec ad supremum cacumen penetraveram. Ex declivioribus Montibus, cum in subjectas valles, vastis arboribus consitas, prospexissem, nil nisi obscuram noctem, coeruleum quid, instar profundi aeris, quod vulgo Coelum sudum appellatur, observare potui, mihique videbar, si de monte caderem, non in Terram, sed recta in Coelum prolapsurum. nimia enim declivitate species visibiles extenuatae et hebetatae fuerunt. Dum vero altiorem Montem peterem, quasi intra nebulas densissimas haerebam. His eluctatis, post aliquot horarum intervallum, cum jam non procul a summo vertice essem, de sublimi quiescens prospexi, atque animadverti, iis in locis, ubi antea videbar intra nebulas haesisse, compactas atque albas se movere nubes, supra quas per aliquot milliaria, et ultra terminos Sepusii, commodus mihi prospectus patuit. Alias tamen nubes etiam altiores, alias item humiliores, nec non quasdam aequaliter a terra distantes vidi. atque hinc tria intellexi: I. me tum transivisse Principium mediae Aeris regionis: II. distantiam Nubium a Terra non esse aequalem, sed pro ratione vaporis, alicubi altiorem, alibi humiliorem:

33. De Aquis Subterraneis.] AGRICOLA hoc argumentum accurato persecutus est libris IV. de natura eorum, quae, effluunt ex Terra.

34. Silber-Kies.] est durior Pyrites Metallicus, varii coloris, Argentum, sed intime inhaerens, continens. Kieß enim Pyritem notat. Vide MATTHES. Sarept. Conc. X. passim. Greis autem videtur Sabuli Metalliferi species.

35. Socero et Genero.] in Belgicis Adversariis addit: "qui CIC. ICC. Centenarios Plumbi huc attulerant, et plerumque quotannis quater huc veniebant. Plumbum illud est Polonicum, cujus singuli Centenarii continent circiter unciam, aut sescunciam Argenti.

36. Boccantium.] Meminit hujus etiam AGRICOLA de Vet. e Nov. Metall. lib. II. p. 401.

37. Quas in Hungaria esse Fodinas etcc.] Confer passim AGRICOLAM libris laudatis de Vet. et Nov. Met. et de R. M. item Eduard. BROUNII Iter Hungaricum, Anglice et Belgice editum: Eundem in Transact. Philos. Anglor. Tom. IV. num. 48. p. 965. num. 58. p. 1199. item num. 9. in Cons. 23. Maji 1670. p. 1923. habetur Ejusdem relatio de Hungariae Cuprifodinis in Herrengrunda, ejusque descriptio Thermarum Austriae et Hungariae, Lapicidinarum et Talci saxatilis istarum regionum. adde

Phil. Cluver. Introd. Geogr. IV. 2. §. 4. ibique Commentatores. TOTLIUS noster his locis recensendis mirum in modum perturbaverat singula, quae multo labore inquisivi, digessi, recensui, et collatis Schedis Belgicis supplevi.

38. Qui eam prae tenuitate opum etcc.] Tales Fodinae ob inopiam neglectae dicuntur phrasi Metallurgica in spe esse, Germanis auf hofnung.

39. Jam vero non Montes tantum, etcc.] Addo hic ex foh. PATERSONIO, Haynio, Eperiensi in Hungaria Poliatro, Eph. N. C. Dec. l. l. Dec. I. An. 2. Obs. 28. Non procul ab Arce Nunkac inventam terram albam, smegmatis instar, quam ille Cimoliam esse credidit; qua ibi utuntur ad dysenteriam et sudores ciendos: Idem meminit Mercurii Virginei adhuc in sua terra latitantis, conspicui hinc inde, qui sine igne terra contusa et aqua diluta statim in unum confluit globum: item memorat Crystallum, cujus pars superior amethystino colore sit praedita: item observavit in Aureo Sabulo, quod Wasch-Gold vocant, pulveris Ferrei subtilissimi non parum, quod magnete ex quinque Aureis extraxit ad scrupulum unum fere, cui inerant parva Ferrea corpuscula, quibus Auri aliquid adhaeserat: Cinnabarim nativam narrat pellucidam elegantem, ubi Plumbi minera cum Marcasita foedus iniit: item Mineram Granati, quos Eperiensis tractus parvulos magna copia generat: item Mineram Antimonii sagaci Naturae magisterio elaboratam, ad quartam librae partem mire striatam et quasi pictam: item Mineram Solis Nagynaniae: item Crystallos parvulas, in superficie Agri Nagynahalensis magna in copia reperiundas. de Bolo Hungariae vide Transact. Phil. Angl. Tom. I. num. i. p. 11.

40. In Transsilvania et seqq.] De Rebus Naturalibus Hungariae et Transsilvaniae adde laudatas Transact. Phil. Tom. II. num. 25. pag. 467. de Slotta adde AGRIC. de Vet. e Nov. Met. lib. II. p. 401.

41. Templum.] In Belgicis Adversariis ita notat: "ibi tria sunt Templa; unum in Arce, quae nullius momenti est; bina in Foro, quorum alterum Franciscanorum est Nudipedum.

42. Post expeditionem GEISAE II.] TOLLIUS, ut subinde, ita et hic lacunam reliquerat. scilicet dubitatur de prima Saxonum in Hungaria origine; aliis eos CAROLI M. Colonos eo missos affirmantibus. CLUVER. Intr. Geogr. IV. 18. §. 5. ait Saxones eo ultro concessisse, cum nollent leges Victoris CAROLI accipere. sed verior est, quam nos sequimur, sententia; comprobante eam Casp. ENSIO de Regib. Hung. sub Rege GEISA: et, qui super hoc argumento legi meretur, perillustri et generoso Valentino FRANCKIO a FRANCKENSTEIN, Saxonicae Nattonis in Transsylvania Comite, et civitatis Cibiniensis, quae illius ibi metropolis est, Judice Regio, in libello, quem inscripsit: " Origines Nationum et praecipue Saxonicae

in Transsylvania, cum nonnullis aliis Observationibus, ad Ejusdem jura spectantibus, e ruderibus Privilegium et Historiarum erutae. Cibinii 1696. recusae Helmstad. 1697. 4.

43. Quod hic non per scalas descendatur et seqq.] Hanc descensus rattionem ob oculos ponit figura apud AGRIC. de R. M. lib. VI. p. 122. et 125.

44. In rotunditatem abscindendi.] in Belgicis Adversariis ait TOLLIUS: eam esse oviformem, esse nummos valore quinque Grossorum, quorum XXXVIII. XXXIX. rarius XL. Selibram sive Marcam constituant. haec Ille. Est autem Nummus quinque grossicus valore XV. crucigerorum, sive quadrans Floreni Rhenani, et sextans uncialis Argenti; ergo, ratione Imperialis nummi, accurate pendere debet argenti scrupulos [gap: Hebrew words] . ponderis Medici. itaque in Selibram sive Marcam, si XXXVIII. Quinquegrossici computentur, habebis in illis argenti uncias sex, drachmas duas, et scrupulos duos: adeoque in Monetarios sumtus, Argentique aereum temperamentum imputari debebunt uncia una, drachmae quinque, scrupulus unus: Talisque, ut appellant, Pagamenti Argentum erit in proportione 12 8/12. partium ad 3 4/12. additamenti, quod Alliage vocant.

45. Maximi semperque veridici Doctoris.] ita et Theod. KERCKRINGIUS in Comment. ad BAS. VAL. Curr. Triumph. Antimon. praef. ad Lector. ait: Est BASILIUS Chymicorum Princeps, omnium, quod sciam, praestantissimus, omnium sincerissimus, omnium clarissimus. Eo lecto et intellectohabes, quicquid in Chymia sperari potest: hoc Tibi de Eo spondeo, hic fidem meam pro Eo interpono.

46. Albi Vitrioli praeparationi.] Confer hic rationem conficiundi Vitrioli Viridis in monte Rammelio ap. BERWARD. p. m. 39. 40.

47. Gemma Opali Hungarici.] PATERSONIUS l. l. narrat de Minera Opali Hungarici, in qua resplendet Opalus eleganti mixtura colorum: putatque, si tale frustum separatim haberi posset, Indo nihil cessurum. Sperare Georgium SCHOLZIUM, Pharmacopolam Eperiensem, qui in effodienda Opali Minera desudat, se plura et puriora frusta inventurum. vide etiam BOET. de Gemm. et Lapid. II. 46-50.

48. Spiritus Aurificus.] Confer haec supra cum illis, quae in Epistola ipsa post numerum 44. de Auro Flammeo dixerat TOLLIUS.

50. Cremnizii, ubi impensae etcc.] Imo vero ita est. Camera, ut vocant, Cremnizensis quotannis imputat expensis plures ultra 8000. Florenos Germanicos, qui excedunt acceptos ex Auri sodinis, quae valde sunt pauperes: et tamen eadem Camera adhuc, ob Monetam, in singulas Marcas sive Selibras accipit lucro semunciam, quae Monetariis sumtibus deputanttu.

51. Pagique duo.] In Belgicis Adversariis TOLLIUS haec habet: "Proxime ad Urbem est pagulus Radewalda, cum eleganti Templo, et praetorio, sive Domo Nobili: et huic proximus alter pagulus Cralowa, Germanice Königsdörflein/ ubi item Nobilis, in speciem exigui castelli, Sedes visitur, cujus Dominus, Nobilis Hungarus, pauloante, ob rebellionem, suspendii supplicio suerat affectus. Urbi annectitur Suburbium cum Tabernis Fusoriis. hinc Urbs eleganti situ prospectatur, Turribus assurgens, et ingenti Templo, quod, uti et illud Cremnizii, muris cinctum, et ad instar castelli turritum munitumque est, eoque magis, quod situm sit ad Collem depressum versus Eurum et Eurozephyrum, et versus Boream ad flumen Bistritzcum, quo Machinae rotantur Metallicae, et nonnullae molae aquaticae, ut appellant. Ligna abhinc IV. V. saepe VIII. imo X. milliaribus in montibus sylvisque Liptowae caeduntur, et caesa in Granam dejecta devolvuntur, cujus secundo flumine ad Tabernas deferuntur, sive denatant, Fusorias, ubi impedimentis, ne prasterfluant, excepta in usus Fusionis extrahuntur.

52. Novi ego aliquot hujus generis artes, etcc.] At ego unicam tantum novi; ut ameris, amabilis esto: mirorque et simul hic desidero judicium TOLLII. Cur ergo non dedit talia philtra invidis osoribus suis, ut eos vel invitos in sui amorem cogeret?

53. HELMONTIUS.] Respicit TOLLIUS ut puto, Iocos in Jure Duumvir. §. 54. p. 248. edit. Amst. 1652. Operum: alterum in Magnet. Vuln. Curat. §. 27. p. 599. qui ita sonat: "Novi herbam passim obviam, quae si teratur et foveatur manu, donec intepuerit, et mox alterius manum detinueris, quoad et illa tepescat; amore tui ille totus continuo ardet, ad aliquot dies. Detinui pedem cujusdam catuli, hic confestim peregrinum me secutus adeo, ut noctu ante cubiculum ejularet, quo eidem aperirem, repudianti heram suam. Adsunt Bruxellae mihi hujus facti testes. Calor etenim prius herbam calefaciens, calor, inquam, non solitarius, sed effluvio quodam Spirituum Naturalium conciratus, herbam ad se determinat, individuatque sibi: et assumto hoc fermento, per magnetismum alterius Spiritum trahit, et subigit in amorem.

54. Nimis diu est, quod DIGBEI etcc.] Haec experimenta DIGBEUS in illa dissertatione silentio transiit.

57. Arte compendifieri posset.] Adde hic alterum modum, qui a nonnullis, et quidem in aliis plerunque Metallis, non ita tenaci sulfure impeditis, Plumbi scilicet et Argenti, primo loco adhibetur; estque crudi,

atque, ut effossum est, mixti, et eodem Sulfure, sed minore copia, itemque terra imputiore gravidi, metalli fusio.

58. Aceti quidem etcc.] nimis crude et generatim TOLLIUS hic loquitur. Limita itaque et. si Acidum non sit causticum aut corrodens. ß. si sanguinis textura et humorum sit divulsa, nec satis sibi juncta, ut in peste; quo casu Acida maxime reficiunt.

59. Prima operatio etc.] Latine Separationem, Spinarum Secretionem, Torrefactionem et Percottionem appellares: de quibus operationibus AGRIC. de R. M. lib. XI. toto.

60. Sed et aliud erat Naturae miraculum, et seqq.] Serenissimus Princeps ERNESTUS, Saxoniae Dux, sciendi desiderio inductus, literas ad Comitem Stephanum TOCKOLY sub finem anni 1664. scripserat, ut quidnam de hac Ferri in Cuprum mutatione constaret in Hungaria, rescisceret indubie. Respondit 30. Jan. an. 1665. Comes, "fieri transmutationem istam, non in Montanis S. C. M. regionibus, sed in bonis Dominorum CHAKY, Somolnock dictis; simul missa una Aquae ipsius transmutantis, et Cupri ex Ferro facti particula insigni, et addita hac schedula:

1. Ferrum, qualecunque sit, novum vel antiquum, artificialiter immittitur in profunditatem viscerum Terrae, ad centum ulnas, et ibi maceratur in aqua tam diu, donec resolvitur in lutum, quod coagulatur instar argillae, posthac in igne deitillatur, et fit purum Cuprum.

2. Quod est crassum Ferrum instar cultri, sicut solet fieri in fine massae Ferri, illud intra spatium XXIV. horarum liquefit, quod autem crassius instar unius digiti, vel duorum, illud intra spatium unius mensis, et quandoque unius cum dimidio liquefit.

3. Diminutio non una observatur, aliquando ex 100. Centenariis Ferri fiunt 90. Cupri, quandoque 84. 86. 87.

Hae literae et Specimen transmutati Ferri exstant in Museo rerum Rariorum Saxe-Gothano, unde ea excerpsit Medicus, tam elegantia variarum Linguarum ac literarum reconditarum politissimus, quam Artis Saluberrimae felicissimis experimentis illustris, Georgius Wolfgangus WEDELIUS, in Eph. N. C. Dec. I. Ann. VI. et VII. 1675. 1676. Obs. 120. ubi ista subjicit porro: "Dubium vero inter Chymicos agitatur, sitne haec transmutatio vera, an saltem separatio et collectio parricularum Venerearum, beneficio Ferri praestita? Prius statuunt Plurimi, et, ut paucos solum nominemus, CRUSIUS Physic Hermet. p. 110. MAJER. de VII. Mont. Planet. p. 122. qui idem

Goslariae quoque fieri scribit; praecipue vero legi hanc in rem merentur duo Auctores eximii, MATTHESIUS in Sarept. Conc. VIII. p 360. et BACCIUS de Thermis V. 12. p. 311. qui allegat ex Georg. WEHRNERI libro de Reb. Pannon. sequentia: Ad Zepusium in Smolnicio sunt Aquae, quae et Ferrum erodunt, et lapidescunt; Animantes vero epotae enecant. Eruuntur autem ex his Montanis Metalla, Ferrum praecipue atque AEs, injectaque in eas aquas Equi solea Ferrea, seu frustum ex Montis ipsius Ferrariiserutum, XXIV. horarum spatio exeditur; caementique specie eliquatum excoquitur in fornace, fitque id ipsum Cuprum nobilissimi generis. haec Ille. Nos ergo utrumque observantes in hoc ipso Processu, Ferrum nempe erodi, liquefieri quasi, et Naturam suam perdere; Aquas vero ipsas Vitriolatas id praestare, et una communicare cum Ferro Atomos Venereas, hinc praedominantes: dicimus, ut Ferrum mediantibus Acidis Spiritibus Vitriolescit; ita etiam improbabile non esse, id ipsum in Cuprum, Symbolicum metallum posse abire, accessione nempe aliorum, quae ejusdem particulas immutant. Hinc ubicunque fit destructio prioris formae et productio novae, ibi Transmutatio est, licet non aeque atque penitus essentialis. Pertinet huc quoque, quod Olaus WORMIUS Musei c. 10. p. 25. Spiritum Vitrioli scribit mutare Ferrum in Cuprum. huc usque WEDELIUS. Libet etiam clarioris lucis gratia addere, quae Joh. Gothofrid. BECKER. rerum Chymicarum sagacissimus Pharmacopoeus Hafniensis, ipsis operibus artis exercitatus, dum demonstrare conatur, Vitriolnm non esse Matrem Metallorum; super hac Ferri in Cuprum Metamorphosi expertus ipse pervidit, et scripto consignavit apud Thomam BARTHOLINUM Act. Medic. Hafn. volum. II. An. 1673. p. m. 356. 357. "Tentavi, ait, porro illa loca invisere, ubi Vitriolum per Naturam generatur, venique in Hungaria ad Neusolium, cui adjacet mons Cupri ferax, in loco Herren-Grund nominato, Mille passus ab Urbe distante. Posonii literis suis Generalis Comes FORGATSCHIUS me commendavit Domino Johanni Andreae JOANELLO, Baroni, Comiti Camerae in Hungaricis locis Montanis, Aliisque Metallifodinarum Inspectoribus, qui porro reliquis id negotii dederunt, ut mihi licentia concederetur videndi etiam Fodinas caeteras celebres, nempe Cremnizii, ubi Aurifodinae sunt, sed nullum Metallum, quod funditur, verum Silex, Quartz dictus, qui in mola contunditur, et per Mercurium separatur. ibidem etiam Monctaria Officina Hungarica cernitur. Schemnizii pariter, cui Argenti fodinae sunt vicinae, quae Massas Argenti divites suppeditant, quod separatur igne fusum, Auri ferax prius Aqua Regia separati. Per Ministros duos ad Fodinas comitatus singula lustravi. LXXX. Perticas, Klaffter vocant, deorsum demissus inveni in Camera, plena Ferro veteri, capsas quasdam erectas, in quibus Soleae Equorum ferreae recondebantur, quas animi gratia extrahebam. Si illorum opinioni stamus,

brevi tempore in Cuprum optimum convertuntur; id quod factum est, et tale Cuprum ex aqua protractum: eleganti colore splendet, porosum et frangibile, simile arbusculis metallicis, sine alio additamento liquari et fundi potest, ut fiat massa rudis; mirabar impense, quod Metallurgus Primarius verum rei fundamentum ignoraret. Siquidem autem acquiescere non potui ista possibilitate exaltationis, quae in oculos meos incurrebat, de vero fundamento certus, quod a nemine edoceri potui, credidi ex somnio emergere, per examen Aquae, quae Ferro innatabat, et Cuprum quasi exaltavit. Cuprum igitur mecum. ex Fodinis exportavi, uti et Aquae istius situlam plenam, et, in examine Aquae, rei fundamentum inveni, ad oculum videns, quod Vitriolum in Fodinis, a Natura productum, per accidens fiat. Nimirum, in profundo primum est Minera Cupri, (quae tamen etiam aliquid Solis et Lunae continet, quod certis in locis separatur;) prope quam semper Aquae stillant, et solvunt Salia, quae in terra juxta silicem concepta sunt, ita ut Aqua sit salsa. Eadem Aqua salsuginosa Mineras Cupri permeat, et pertranseundo tantum Cupri dissolvit, quantum potest, siquidem Cuprum facile dissolvi se patitur. Quando jam Ferrum in eadem Aqua ponitur, dissolvitur Ferrum, sed versa vice praecipitatur Cuprum. Formam autem clavi Soleae Equinae refert, quia non movetur, qualia et nos parare possumus. Nam Ferrum facilius dissolvitur, quam Cuprum. Si nullum Ferrum injicere volumus, sed statim superfluam humiditatem abstrahere, et accrescere sinimus, egregium Vitriolum Coeruleum emergit, haud absimile Cyprio, quod praestantius non est, modo per depurationem elegantius reddatur. Ex his satis apparet, quod Vitriolum non sit Mater Metallorum. nam si silex nullus metallo praegnans in montibus esset, nullum Vitriolum etiam exinde extraheremus, sed solam materiam quandam salsuginosam, unde Alumen confici posset, sicut alicubi fieri scimus. Iccirco colores Vitriolati ex Metallis apparent, Coeruleus ex Cupro, et Viridis ex Ferro, tam quod natura, quam quod arte conficitur, sicut notum est. Ergo contrarium dici potest, quod Metalla sint Vitrioli Mater. haec Ille: Qui dum ait, se etiam talia parare posse, verum affirmat, quod et nos certis scimus experimentis, sed quae hic apponere, non est opus.

61. Sulfuris AErei agglutinatio ad Terram, et seqq.] Conjectura plausibilis, quae firmari posset eo, quod Eph. N. C. l. l. WEDELIUS Obs. 119. recenset, "sibi missa ab Esaia WALDMANNO, alias GEYGERO, aliquot folia, quod ad externam faciem, Quercus foliis, ut ovo ovum, similibus, partim complicata, partim expansa, fibrulis nervisque tam affabre expressis, ut Naturae artificium vix satis mirare possit. Colorem fuisse AEris instar dilutiorem, subrubellum, pondus Metallo conforme, sonum leviter percussorum tinnientem; ex quibus, ut et aliis, natura

Venerea satis emicet, licet non purum AEs, sed immersum particulis aliis esse, perspicuum. consultum de origine horum foliorum Donatorem, qui ea ex patria, Hungaria, attulerat, Naturae Arcanorum optime gnarum, hunc in modum respondisse: AErea transmissa Quercus Folia natales debent Hungariae, et in ea Rivulo percelebri ad oppidum Smolnicium, in Provincia Zepusiensi, non procul a Monte Carpatho, sito, qui quod Ferrum corrodat, ejusque loco Cuprum substituat, satis ubique notus est. Sic Florentiae quoque apud Cl. STENONEM me Soleam Equi Cupream vidisse memini, quae Ferrea fuit. Juxta hanc Aquam sitae sunt quaedam Quercus, quarum Foliis, Auctumni tempore, forte fortuna in Rivum hunc delapsis, particulae Venercae, quibus totus scatet, sese mox agglomerant, instarque limi adhaerent; hae parvo temporis spatio tenuem foliorum substantiam rodendo consumunt; ipsa vero Massa, ex nimia Atomorum aggregatione densata, si Aeri ficco vel Soli exponatur, durescit, remanente forma delapsi folii, et sic Metamorphosis haec accidit. Creditur hujus AEris Centenarius Auri uncias duodecim continere; an vero eventus voto respondeat, mihi nondum constat. Videri pluribus in hanc rem potest KIRCHERI Mund. Subterr. WEHRNERI Epistola de Admir. Aquis Hungariae, THURNHEISER de Aquis Mineralib. et Alii.

62. Licet Virgula etiam Mercuriali quaesiti.] Ergo et hinc apparet Virgae illius vanitas. quandoquidem vero nostra aetate per decantatum illum Rusticum Gallicanum Jacob. AYMARUM tam in Gallia, quam in Belgica, haec Virgula denuo excitata controversias peperit, lubet paullo altius rem istam repetere. itaque Virgula Mercurialis, Cadens, Saliaris, Metalloscopica, et [gap: Greek word(s)] Aurifera: Germanis dicta die Schlag-ruthe/ Glücksruthe/ Gold-ruthe/ Windes-ruthe/ Wünsche-ruthe/ Wüntschel ruthe Gallis et Italis Caducee, Verge Divine, Luisante, Ardente, Saillante, Transcendante, Tremblante, Tombante, Superieure, Baguette Divine, Baguette Divinatoire, Verge d' Aron, Bâton de Jacob, originem sine dubio traxit ex Magorum consuetudine. sic ajunt ipsi Artifices AGRIC. de R. M. lib. II. p. 27. LÖIINEYSEN. Metallograph. P. I p. 14. Casp. SCHWENCKFELDT de Stirp. Siles. lib. I. p. 57. Andr. LIBAV. Hexahem. lib. IV. p. 350. horum Magorum [gap: Greek word(s)] vel ex MOSIS cum Magis certamine nota. Circes [gap: Greek word(s)] ex HOMERO, Mercurii Virga ex VIRGILIO et HORATIO jam cunctis innotuerunt. Medorum [gap: Greek word(s)] testantur DIO et NICANDER in Theriac. Vatibus Scythis Salignae Virgae in usu erant, cum vaticinabantur, COEL. Rhodigin. A. L. VII. 29. Magi Scythae myricino vaticinantur ligno: vide Scholia ad NICANDRI Theriac. at Narees tilia trifariam scissa digitisque implicata canebant futura. COEL. l. l. de Alanis AMMIAN. XXXI. 7. Futura miro praesagiunt modo. nam rectiores virgas Foemina colligentes, easque cum incantamentis quibusdam secretis, praestituto

tempore discernentes, aperte, quid portendatur norunt. de Rugiis similia narrat SAXO Grammatic. lib. XIV. de Frisus Fr. HOTOMANNUS Dispp. Feud. 6. 40. de Sinensibus Gonsal. MENDOS. Hist. Chinens. II. 4. de Philippensibus Mart. IGNAT. Itinerar. c. 8. Ita etiam priscis Germanis [gap: Greek word(s)] fuit usitata; teste TACITO de Mor. Germ. c. 10. ubi ait: Auspicia Sortesque, ut qui maxime, observant. Sortium consuetudo simplex: virgam frugiferae arbori decisam in surculos amputant, eosque notis quibusdam discretos super candidam vestem temere ac fortuito spargunt. Mox si publice consulatur; sacerdos civitatis; sin privatim, ipse Pater familias precatus Deos, coelumque suspiciens ter singulos tollit, sublatos secundum impressam ante notam interpretatur. ubi notavit G. C. KIRCHMAJERUS in Comm. ad d. l. p. 169. Consuetudo haec metalla divinandi ab illicita Magia prisca orta est, non ea quidem, qua iis forsitan investigandis virgam adhibuissent; sed quod divinatricem quandam Virtutem surculo inesse, persuasione Daemonum opinarentur. Conf. Joh. Petr. LOTICHIUM in Resp. ad Petron. Quaest. c. 8. A Gentibus etiam Judaei hanc [gap: Greek word(s)] mutuati. hinc ipse DEUS apud HOSEAM IV. 12. eos increpat: Populus meus lignum suum consulit, ut baculus ejus indicet ipsi. vertente TREMELLIO et JUNIO; at LUTHERO et BELGIS posteriore sic accipientibus: et baculus ejus (est enim in Hebraico [gap: Hebrew words] ) ipsi praedicabit, vel indicabit. unde patet, [gap: Greek word(s)] Germanorum Metalloscopicam non omnino vacare suspicione superstitionis. Jam per incisa ordine singula persequemur, ut veritas apparcat clarior.

I. Virgula plerumque fit ex Coryli, et quidem annotinae aut biennis, praesertim qua supra venam excreverit, et ex ipso terrae ejus fundo figura debita sit enata, surculis bifidis. Phil. CAMERAR. Hor. Subs. C. I. c. 73. non excludunt tamen Artifices Fraxinum, Betulam, Pinastrum, Abietem, Pyrum, Cerasum aliasque arbores: imo et ex detritis scopis, teste Joh. Lud. TRAINERO, Rei Metallicae Fribergensis Inspectore ap. Theod. KIRCHMAJER. de Virg. Div. Sect. I. Quest. 2. Imo et ex durioribus Metallis pari successu Idem fecit, ut Orichalceas; etss. l. l. Alii pro diversis Metallis ac Mineralibus, diversas etiam Virgulas applicari volunt. sic pro aperienda Minera Salis ex Salis Fossilis fragmento lanceolam conficiunt cum lignea rite commissam: Pro Minera Mercurii Auream: Pro Minera AEris Argenteam: Pro Minera Vitrioli Ferream. Modos faciendarum ex Joh Dav. SCHAUBIO de Virg. Mercurial. §. 8. addo ipsius verbis:

[gap: Greek word(s)] . Fiat ex fragmento salis Fossilis lanceola uno palmo longa, quam cum quolibet ligno ita debes committere, ut lignea pars salinae lanceolae commissa, ac in aequilibrio supra obelum affixa, vel etiam filo suspensa, libere moveatur. Hanc lanceolam ligneosalinam impone supra ollam, supposito igne, aqua salina seu muria bulliente, et comperies, spiritus volatiles in halitus abeuntes, salinae lanceolae, tanquam sibi simili corpori, magnetico

affluxu adhaerere, unde Lanceola corpusculis salinis aggravata deorsum versus ollam inclinabitur. idem hoc continget, si supra mineram Salis ejusmodi lanceola ponatur.

[gap: Greek word(s)] . Si quis ex ligno et Auro Virgulam Subtilem conficiat, eamque supra ollam statuat, in qua purum Argentum vivum positum est, videbis totum Mercurium Aureae se Virgae jungere, si supposito igne evolet, ita quidem, ut Aurea ista Virgula Mercurio isto gravata, sese profunde inclinet. quod si idem supra Mineram Mercurii placuerit experiri, felix eventus non deerit.

[gap: Greek word(s)] . Quod si Argenteam glebam in pulverem contuderis, ollae hunc pulverem impone, facitoque, ut igne evaporet, senties Lanceolam ex Argento et Ligno fabricatam, si ei supponatur olla, corpuscula Argentea magnetico quodam attractu in sese derivare, unde aggravata Virgula necessario se illuc, unde vapor exspirat, inclinabit: quod aeque Virgulae supra Mineram AEratam accidet.

[gap: Greek word(s)] . Pro Vitriolo fiat Virgula ex ligno ferroque rite commissa, si ollae Vitriolum immissum ignis ope exhalare sinas, Ferrum protinus colore ferrugineo in aeruginem fuscam mutato, in AEs quasi transformabitur, ac pondere pressum, totum se in ollam inclinabit dirigetque. haec SCHAUBIUS.

II. Vidimus mixtas Virgulas, sed hae ad nostrum propositum non attinent omni ex parte. de Ligneis enim, maxime colurnis, loquimur. Hic iterum sententiarum divortia, divortia experimentorum. Multi beneficio unius. Virgulae feliciter, ut ajunt, Metalla plura perscrutantur: Alii construunt diversas diversis Metallorum speciebus accommodatas: Qui iterum in diversa eunt. [gap: Greek word(s)] . Quidam circa extremitates Ferrata utuntur ad Aurum; Corylacea ad Argentum; Fraxinea ad AEs; Piceastri ad Plumbum; Isatis caule ad Ferrum; narrante PARACELSO de Philos. Occult. p. 490. KIRCHM. l. l. Qu. 7. Huc refer, quod quidam Virgula parata ex Alno, aut Nymphaa, aut Mentastro Aquatico, aut Ranunculo etss. latentem Aquae venam sive scaturiginem explorent, Virgula scilicet illa vapore aqueo aggravata et inclinata. SCHAUB. l. l. [gap: Greek word(s)] . At Sam. BUTSCHKY Epist. Germanic. P. II. Epist. 291. existimat, non nisi colurnam ad omnia Metalla promiscue adhibendam esse, sed diversis temporibus praeparatam, pro varietate Septem Planetarum dominantium, sic ut exempli caussa pro Auro Virgula sit praeparanda, cum Sol dominatur. at cum laudatus Auctor Mercurio tribuit Succinum pro Argento Vivo, Metalli voce abutitur; cum Jovi Orichalcum pro Stanno sive Plumbo albo, non loquitur cum Metallosophis, aut Chemicis.

III. Circa Tempus Virgulae praeparandae iterum dissensus est. [gap: Greek word(s)] . BUTSCHKY l. l. amputandam esse tradit Dominica proxima a Novilunio, ante Solis exortum, et quidem potissimum Mensibus Septembri ac Decembri. [gap: Greek word(s)] .

KEPPELIUS Fodinae Annaebergensis Inspector, apud KIRCHM. l. l. Qu. 3. parandam judicat die Parasceues, vel etiam, si necessitas flagitet, die Dominica, qua Luna plena est, orto nondum lumine Solari. [gap: Greek word(s)] . Alii excisam volunt die ipso Paschatis: aut [gap: Greek word(s)] . die Solstitii. SCHAUB. l. l. §. XI. num. 2. (Vides hic fieri mixturam superstitionum et nugarum: non jam miror, Mercuriali Virgulae, Mercurii diem et horam consecrari a nescio quo, apud L. L. de VALLEMONT, Baguett. Divin. c. 1. p. m. 15. ed. Paris. 1696.) [gap: Greek word(s)] . Alii Metalloscopi, sine ullo delectu vel mensium vel dierum, quodvis anni tempus parandae huic Virgulae reputant conveniens.

IV. Circa ipsam Praeparationem Quidam nugas tantum non Magicas observant: Abscindunt Virgulam 1. e regione Solis orituri, 2. stando, 3. deorsum, 4. tribus vicibus, 5. in nomine PATRIS, et FILII, et SPIRITUS SANCTI, 6. ut praeparans simul habeat fiduciam rei, 7. sitque natus die Dominico. KIRCHM. Qu. 4. SCHAUB. l. l. [Vides hic partim tristes Gentilium Superstitionum reliquias; partim Formulae Christianorum Sanctissimae pessimam profanationem.] Sunt tamen etiam inter Metallurgos, qui his omnibus posthabitis et neglectis simplicissime Virgulas tales praeparant.

V. Figura Virgulae communiter est [gap: Greek word(s)] . ad modum furcillae, cujus caput est minutum, cornua vero, sive crura velis, quae exinde prodeunt, longiora; crassitie mediocri: sic enim commodius teneri, et facilius ad objectum inclinari potest. [gap: Greek word(s)] . Alii enodem volunt: [gap: Greek word(s)] . alii contra nodasam, quales TRAINERUS Freiberga ad KIRCHMAJERUM miserat, l. l. Qu. 5. [gap: Greek word(s)] . Alii Curiosi in Germania tenuem ac rectum surculum in duos dissecant bacillos, quorum in extremitate unum excavant, alterum acuunt in conum, ita ut hic conus concavo alterius, velut in matrice, queat excipi: quo facto huc et illuc per montosos vagabundi tractus eunt, et simul ac posuerint supra venam pedem, bacillos statim parte ea, qua. juncti sunt, versari et sua inclinatione easdem prodere ajunt. Virgularum vero figuras tam furcillatae, quam postremae vide ap. Athanas. KIRCHER de Magn. l. III. part. 5. p. 500. Casp. SCHOTTI Mag. Nat. lib. IV. P. IV. Synt. 4. c. 10. [gap: Greek word(s)] 422. L. L. de VALLEMONT Physiq. Occulte, ou Traite de la Baguette Divin. p. m. 16. qui ibidem [gap: Greek word(s)] . ROYERI modum depingit et recenset talem: "Fiat Virgula bifurcata ex corylo, alno, quercu, aut malo, longa pedem, crassa digitum, ne facile a vento moveatur; hanc super alterutram manum in aequilibrio impone accuratissimo, mox lento passu perge: ubi super Aquae latentis venam ambulabis, tum sese versabit. item ibidem [gap: Greek word(s)] . adhuc alium modum, quem depingit, se apud Aquileges observasse ait; "sumunt, inquit, surculum coryli, alteriusve ligni aequalis et directi, hujus utraque extrema manu utraque apprehendunt, et nonnihil in arcum versus horizontem inflectunt: sic, cum transeunt venam Aquae latentis, Arcus deorsum versus terram vergit.

VI. Recens Virgula maxime probatur. At Metallurgi non per annum, non per lustrum; sed quousque Virgula est salva, salvam quoque hanc volunt qualitatem. interim quia per ariditatem ad flectendum fit inepta, aqua toties calida macerandam jubent, quoties ad usum tranferenda venit teste KIRCHM. Qu. 6. l. l.

VII. Applicatio usitatior Virgulae Furcillatae est haec: (1.) cum utraque manu, digitisque sursum inflexis ita apprehenditur, ut caput ejus coelum versus erigatur, et extremitates cornuum, cancavum manus sub annulari, ingressorum, per pollicis ac indicis juncturam exeant. non leviter tamen est tenenda, sed comprimenda arctius. KIRCHM. l. l. Qu. 8. adde AGRIC. l. l. p. 28. ubi figura res exhibetur. (2.) Nonnulli inter applicandum, stolonem versus terram vertunt, ac manus postea apprehensamque bifurcatam Virgulam ita sursum convertunt, ut digiti compressi et Virgulae cornua coelum respiciant. SCHOTT. l. l. (3.) Sunt qui non ex voto successum sperant, nisi Applicans vel tacite, vel sonora voce pronunciet verba illa initialia Euangelii apud JOHANNEM: In principio erat Verbum et seqq. Hos BUTSCHKY l. l. insimulat superstitionis. recte. sed nec ipse satis ab ea liber, dum (4.) exigit ab Applicante Temperantiam: (quid haec conferet, si caussa naturalis subsit? notae autem noctes viduae Sacrorum Centilium, et similes nugae:) (5.) urget, standum versus Orientem: (sic Gentes emergentem Solem adorarunt:) (6.) addit, ut ne Virgula virtutem perdat, ea non tangendam esse terram. (nugae. an ergo effluvia sic minus agerent postea in Virgulam?) (7.) SCHAUBIUS l. l. addit ut Explorator die Dominico natus sit. (8.) Alii libere fatentur, nihil circumstantiarum istarum nugacium in casu hoc requiri; modo istud observetur, ne, si non statim exspectationi respondeat eventus, statim etiam Virgula deponatur; sed potius teneatur, donec in manibus probe incaluerit.

VIII. Quidam, dum Virgulam applicant, omnia Metalla, quae secum habent, deponunt: At alii Metallurgi hanc conditionem non putant necessitatis esse, verum fieri, ut melius Virgula vim suam exserat, uno tantum objecto implicita, non multis distracta et sic ad singula debilior, quippe viribus hoc modo dispersis, non unitis. Alii iterum limitant: Non praepolleat quantitate alteri Metallum, quod gestat Applicans: nam si exempli caussa in mensa foret unus Solidus Argenteus, in Marsupio autem sex Solidos Argenteos haberet Applicans, tum Virgula non ad Mensam, sed ad Applicantem se converteret. Ratio in promtu illis haec est: Majorem Virtutem in quantitate majori esse, in Minori minorem. belle! modo vero responderet ille eventus. Tandem Alii scrutaturo Venas Metallicas volunt ad manum esse varia Metallorum genera, ut unum post alterum cum Virgula conjungat, et ita homogeneas venas, etiam maxime reconditas et abstrusas inveniat. ut, sicubi lateat Ferrum, et nonnemo ad Virgulam, quam manu tenet, apponat Ferrum, Virgula motu statim vehementi ad id deflectet:

At vero, si Metallum alterius specici cum illo, quod scrutatur, dextra aut sinistra gestet, Virgula prorsus immobilis persistet. KIRCHM. l. l. Qu. 10.

IX. Quamvis, ut volunt Metallurgi, Virgula haec Metalli index praesente suo objecto nusquam non saliat; magis tamen salit in loco hoc, quam in illo; vel quia hic pluribus Metallicis exhalationibus est impraegnatus; vel quod hic Tellus plures et efficaciores Venas possideat.

X. Neque tamen omnes sunt tam beati, ut Virgulae virtutem inclinativam manibus suis experiantur, semper spe sua frustrati. Vix Centesimus Metallicorum, utut in Fodinis quotidie versentur, de Virgulae amicitia gloriari potest. Sed nec illi, qui adeo felici sidere nati sunt, ut illis Virgula tractata pro voto respondere soleat, non tamen semper, nec ubique, nec eandem, vel uno vel diversis in locis, vim ejus experiuntur aeque fortem. Quid opus est auctoritate verborum, ubi rerum ipsa loquuntur passim experimenta?

XI. Quaerenti, Cur non omnibus moveatur Virgula? Cur illa beatis non semper? non aeque fortiter ubique? vulgo respondent Caussam esse vel [gap: Greek word(s)] . ineptam Virgulae tractationem; vel [gap: Greek word(s)] . occultam hominis proprietatem, quae scilicet viribus Virgulae Sympatheticis repugnet, atque ipsam operationem impediat; vel [gap: Greek word(s)] . quandoque in eodem homine talem et talem fieri mutationem, quae effluviis Virgulae vel hominis sit contraria, vel ea immutet. Verba scilicet populo dedimus, et Philosophi visi sumus!

XII. Ergo ut Virgula Divinatrix suo fungatur officio, quinque conditiones ponunt: Prima est Quantitas ejus: baculus enim, si nimis magnus sit, volvi ac versari commode nequit. Altera est Figura bifurcata, quae caeteris praestat. Tertia, Vis Venarum, seu, ut Alii volunt, Sympathia et Naturalis Amor, qui ob similitudinem qualitatum Metalla inter ac Virgulam intercedat. Quarta, apta Virgulae tractatio ab Applicante instituta. Quinta, ut Applicans privatus sit occulta illa qualitate, quae Virgulae solet repugnare. AGRIC. l. l.

XIII. Usus Virgulae est [gap: Greek word(s)] . vulgatissimus apud Metallurgos in scrutandis venis Metallicis: [gap: Greek word(s)] . in Thesauris abditis inveniendis: [gap: Greek word(s)] . in Mineralibus medii generis: [gap: Greek word(s)] . in Fontium scaturiginibus: [gap: Greek word(s)] . in Nummis, Auro, Argento, AEre, Ferro, Stanno, Plumbo, vel casu amisso, vel studiose abscondito, reperiendo. Sic quotidie videmus fieri, nec opus est verbis, ubi rerum adsunt testimonia. KEPPELIUS, Metalloscopus Annaebergensis supra laudatus, apud KIRCHM. l. l. Qu. 13. praesentibus testibus oculatis, post multa alia experimenta, deprehendit tandem, Virgulam etiam [gap: Greek word(s)] . ad Chirothecas, [gap: Greek word(s)] . ad Calamos, [gap: Greek word(s)] . ad quaecunque Ligna inclinari; modo partes minutissimae singulorum simul cum Virgula in manuum alterutra habeantur.

iterum occurrunt Sententiarum divortia. Alii enim Virgulae Vim illam sive simpliciter asserunt, ut VALLEMONT l. l. SCHAUB. l. l. vel additis superstitionibus, ut multi Metallurgi: Alii e contrario totam Virgulae Ceremoniam, ut fallacem et fabulosam, et maximam de nihilo historiam, simpliciter rejiciunt; a quibus me non alienum esse jusserunt tot olim et hodie a me instituta experimenta. Licet enim quinque illas conditiones num. 12. recensitas, imo et plures, tam in me, quam in aliis accuratissime semper observarim, tamen toties vidi, esse haec Phantasiae, Sensuum, Manus moventis, et Credulitatis ludibria, ut statuerim, Amicis tam Germanis, quam Batavis, qui hac in haeresi sunt, veteres avias de pulmone revellere, et nobilem hanc de Nihilo controversiam ad sanae Rationis Lydium lapidem examinare: idque eo libentius, quod paucissimi certi quippiam de Virgula norint, qui putarunt esse rem insolitam, recens inventam et ante inauditam. Utar hic subinde KIRCHMAJERI quoque suppetiis; nam tam hujus, quam SCHAUBII Dissertatio Academica, illa Wittebergae an. 1669. haec Marburgi 1674. habita, non exstant, ut ad eas possimus ablegare Lectores, licet pro ingenuo candore meo nolim dissimulare, per quos aliqua ex parte profecerim. Nec AGRICOLA, qui et ipse vim Naturalem Virgulae negat, cujus etiam ariete utemur ad hanc fabulam depugnandam, vix ac raro in Bibliothecis, Belgarum praecipue, reperitur.

XV. Ordine progrediamur. Multi Vim Virgulae Naturalem simpliciter et absque superstitione ulla agnoscunt. Communis fere haec apud Metallurgos cordatiores olim et hodie opinio; Patronos in Scriptis habet Joh. BODIN. Daemonom. p. 45. BASIL. VALENT. Contest. Suprem. I. 22. et seqq. M. Ant. ZIMARAM Antri Magico-Medici P. I. l. 1. p. 26. Vit. Lud. a SECKENDORFF Teutsch. Fürstenstaat p. 400. Georg. Phil. HARSDÖRFER. Delic. Mathem. Vol. III. P. 6. qu. 16. p. 410. Aliosque, quibus accense nonnullos Philosophos et Doctos Amicos nostros in Batavia.

XVI. Alii Virgulae vim talem sed Magicam, sed incantatam concedunt, audi AGRICOL. l. l. Virgula Divina, qua Incantatores scrutantur venas, ut annulis etiam, speclis, cristallis, quamvis forma Furcae figurari possit, nihil tamen ad rem interest, recta sit, an aliam figuram formata; non enim valet Virgulae figura, sed incantamenta carminum, quae mihi commemorare non licet, neque libet... Itaque Virgula Divina primo ex Incantatorum impuris fontibus defluxisse videtur in Metalla: deinde cum Viri boni abhorrerent ab incantamentis carminum, eaque rejicerent, Virga a simplici Metallicorum vulgo est retenta, et in quaerendis Venis vestigia antiqui usus remanserunt. Ita Ille, quae fateor, qui meus est stupor, me assequi non posse, qua ratione verborum sonus aere leviter moto evanescens ita Virgulam incantare possit, ut hanc virtutem Metallorum indicem deinceps possideat. AGRICOLAM resutat

XVII. Alii vero ulterius pergunt, fraudemque et primo explicitum foedus cum Cacodaemone affirmant; hic scilicet, ex eorum sententia, Virgulam in manu, etiam inscii et minus superstitiosi, dirigit et intorquet. adeoque, cum taceat Natura, taceat Ratio, obstupescat Sensus, putant eos, ex primo isto explicito cum Cacodaemone foedere, tacite innecti implicito cum eodem maligno Spiritu foedere. ab hac sententia alieni non sunt Vlysses ALDROVAND. de Metall. lib. II. §. Metallor. inveniendor. ratio. p. 20. LIBAV. l l. Mart. ZEILER. Epist. Germ. Miscell. X. p. 65. Joh. SPERLINGIUS in Dissert. ed. an 1658. An Virgula Mercurialis agat ex occulta qualitate §. 22. et 23. SCHWENCKFELDT l. l. Laur. FORERUS in Viridario, Disp. de Magnete, num. 29. Bernh. CAESIUS de Mineral. I. 7. sect. 4 SCHOTTUS l. l. et ibi Balth. CONRADUS in literis ad SCHOTTUM datis, Aliique. Verum et hic opponi posset, cur ergo virtute istius pacti cum Cacodaemone impliciti, quod mihi quidem hypobolimaeum est, non agat constanter, eodem modo, semper, ubique, in omnium manibus, observata tantum apta tractatione?

XVIII. Alii Virgulam Divinatricem putant casu et inadvertenter ad Metalla detorqueri. Audi KIRCHERUM Mund. Subterr. lib. X. Sect. II. c. 7. p. 18. Luculenter, ait, adverti, manifestam esse, non Daemonis, sed Virgam tractantis illusionem, dum imaginationis vi deceptus putat, Virgam ad Metallum suapte sponte vergere, cum ipse eam inadvertenter detorqueat: quod et alias usu venit in iis, qui annulum vel globulum filo suspensum duobus digitis intra scyphum vitreum immittunt, putantes Annulum, hinc inde scypho illisum, currentem horam indicare. Pessima sane deceptio, cum totus ille pulsus non nisi pulsu arteriarum in extremis digitis agitatarum contingat. Si enim fortiter filum presseris, annulus agitabitur; si leniter, sine motu subsistet. quam fallaciam ego multis Viris, Physicarum rerum haud imperitis in quadam Academia, quam Princeps aliquis hic Romae de hujusmodi prodigiosa annuli agitatione instituerat, demonstravi. Ita meus Popularis. scilicet, ut hoc addam, cessat annulus moveri, cum tractans labentis horae, vel numero majori pro more Italiae, vel secundum duodenarium pro more Germaniae numerandae, tacite timet, ne annulus indicandum numerum excedat, atque interim inadvertenter filum in manibus remittit. Sed enim putem, non solum casum, aut inadvertentiam solam: sed etiam conjecturam, malitiam, fallacias, astutias, fraudes hominum aut vanae gloriolae, aut lucelli studio captorum saepe ad rationem venire oportere. in priorum censum refero nonnullos Alchymistas; in posteriorum, fallaces Metalloscopos. Sed et fallendi temporis, ludi, ingenii, et jucundae [gap: Greek word(s)] caussa idem institui posset. exempli gratia, Titius ait sibi esse hanc cum

Virgula [gap: Greek word(s)] , ut abscondita Metalla elaborata, in manu sua, certo indicio prodat Virgula. periculum volunt ejus rei fieri admiratores [gap: Greek word(s)] . exit Titius itaque: Sejus interea ignarus ipse ullius doli numum Argenteum recondit sub pede alicujus sellae. revocatur Titius: at cui jam oclorum nutu, aut digitorum levi micatione et intensione non animadversa sub introitum, Maevius Amicus collusor ex composito locum demonstravit; is tum Titius facile Virgulam determinare ad locum designatum poterit, et addere pompam aliquam circumstantiarum circa violentam torsionem Virgulae. repetuntur experimenta alibi locorum, alia occultatione; Titius tamen locum Virgula indicat. miratur Sejus rem admirandam, et cum eo omnes ignari doli compositi. quaeritur jam, quasi rei certissimae et verissimae, caussa insoliti et stupendi phaenomeni. Imo quandoque sola conjectura, et deprehensa artificiose ex Occultatorum ipsorum vel studiosa aversione vultus a loco rei occultatae, aut spectatorum in eundem locum missitio oculorum conjectu, verisimilis rei abstrusae et reconditae statio Virgulam detorquet. id mihi saepius ipsi contigisse, affirmo; cui etiam [gap: Greek word(s)] cum Virgula adesse putabant Amici; sed non ego credulus illis.

XX. Illi, qui hanc Virgulae Vim naturalem, absque superstitionum recensitarum ceremoniis, agnoscunt, propugnant hanc suam sententiam variis argumentis, depromtis, ex illorum Philosophorum placitis quorum sectam maxime probant. Nos pondera eorum ad Sanae Rationis trutinam examinabimus.

XXI. Ajunt itaque illi, qui Scholarum ARISTOTELIS sequaces sunt, [gap: Greek word(s)] . Caussam ejus rei esse Calorem. secundum eos movet Calor vehemens et agitat in gyrum succosiores frondes, dum exsiccando eas contorquet. experimento adferunt, si colurnae virgae ignem subjicias, torqueri illam, ut videatur moveri; imo si carnem, modici ponderis, infigas, eam in tostione circumvolvi ultro. PORTA Mag. Nat. XIV. 10. confirmant experimento Romae facto, quo reguli colurnis verubus infixi ad ignem agitati sunt in gyrum, tanta velocitate, ac si manuum applicatione, aut rotarum artificio incitatus fuisset. KIRCHER. Magnet. L. III. P. 5. p. 500. SCHOTT. l. l. in annot. de Virg. coryl. Respondemus (1) rhetorice et [gap: Greek word(s)] illa jactari. facias pericula nobiscum, videbis colurna verucula nec tanta velocitate circumvolvi, nec continuo, nec tamdiu: sed nunc moveri, nunc quiescere, exsiccata in motu cessare. (2.) A calore ignis ad calorem manus vel Metallicorum effluviorum non valet consequentia. (3.) Fingamus ita esse: at calor effluviorum vix sensibilis est; manuum intensior majorque. atqui in manu non statim vertitur Virga, sed, ut ipsi ajunt, ubi fibrae ligni a manu demum incaluerunt: et tamen, ut ajunt, simul ac pes positus est supra venam Metallicam, sine mora detorquetur. (4.) In experimento libere relinquitur, hic tenetur ac comprimitur: ergo dispar ratio. (5.) In illa

tostione agitur in gyrum, hic directo versus terram inclinatur: ergo iterum dispar ratio. Scilicet ita est: in capiendis experimentis quisque fere, non quod videt, sed quod vult videre, se vidisse ait.

XXII. [gap: Greek word(s)] . Ajunt Alii: Metallis eorumque Venis esse virtutem attrahendi Magneticam. scilicet, atomi Metallicae exhalantes Virgulam ad se rapiunt. Respondemus: esto, plantas Metallica qualitate continuis Minerarum effluviis, vaporibus, halitibus imbutas aliquam cum Metallis ipsis, supra quorum venas crescunt, similitudinem habere: an (1.) ideo similitudo illa virtuti Magneticae, sive attractioni sufficiet? (2.) atqui Virgula e Corylo, quovis solo, decisa dicitur hac virtute praedita. (3.) explicetur illa Attractio; et simul, cur igitur non constanter, eodem modo, semper, ubique, et in omnium manibus fiat, salva hac Attractione? atqui varie, diversis modis, raro, nec passim, et in paucissimorum manibus vim suam Virgula exserit, et tamen ponitur major Metallicorum effluviorum in solo Metallifero circumfluxus, quam exhalat ex corpore Virgulam tractantis effluviorum, quae forsan impedimento Virtutis Magneticae allegaretur. Cur ergo, caeteris paribus, vis major, non superat minorem?

XXIII. [gap: Greek word(s)] . Instant ad hanc postremam responsionem: ab occulta tractantis proprietate, Metalli indicem istam virtutem alligari, haud secus atque Allium praestet, ut succo ejus oblitus Magnes infirmetur, imo nec Ferrum hic ad se trahere possit. Respondemus: (1.) quomodo probabitur occulta ista tractantis proprietas, aut unde antipathiae hujus quam Natura in specie humana non fundavit, caussa ac origo desumetur? (2.) manet hinc eadem difficultas, cur, posito ex hypothesi fundamento, cum adsit omni Metallifero in loco, omni tempore Venarum ac Metallorum Attractio; cum adsit, si Virgula super Venam excreverit, eadem Similitudo; cum adsit apta Tractatio; cur, inquam, ob easdem semper caussas semper non inclinetur? quippe occulta illa Antipathia, cum gratis fingatur nec probetur, non sufficit solvendo nodo. (3.) Quae de Allio jactantur, sunt teste PORTA, qui rem expertus falsam reperit, Aniles Fabellae et Ridicula Relata, Mag. Nat. VII. 48. cui subscribit etiam KIRCHER. Art. Magnet. L. I. P. 2. p. 71. Aliique.

XXIV. [gap: Greek word(s)] . Instant Alii, requiri Fiduciam in Tractante; ea si absit, adsit e contrario diffidentia, a Virgula non exseri Virtutem. Respondemus: (1.) Imaginationem extra suum corpus naturaliter non operari. (2.) ab Experimentis rerum hanc sententiam refutari. audi SCHOTT. l. l. Est, ait, in Germania notissimus Princeps, in cujus ditione Metalliferi Montes reperiuntur. ex his olim magno proventu Metalla eruebantur; nunc vero ab aliquot annis, nescio, qua de caussa, intermissa effossione, Venarum etiam tramites deperiditi sunt. Quas Venas cum detectas iterum vellet, evocari aliunde curavit Duos Insignes Metalloscopos. Hi dum immodice in Virorum primariorum corona se jactassent de Virgulae Divinatricis

usu ad Thesauros et Pecunias, sive Aureas, sive Argenteas, ubi ubi absconditae forent, detegendas: conventum fuit, ut clam duobus Procerum unus omnem Aliorum pecuniam, et quicquid Auri Argentique haberent, acciperet, et apud se absconderet. Factum, ut conventum fuerat. Sed cum uterque diutissime cum Virgulis suis quaeritantes circumivissent, absconditam pecuniam nusquam tamen repererunt. Ita Ille.

XXV. [gap: Greek word(s)] . Multi Scholarum Peripati sequaces, cum ad manifestas qualitates deducere omnia non possent, deduxerunt quaedam ab occultas: nolumus has exagitare; Amice sentiamus, modeste excusari ita a Multis nostrae Mentis imbecillitatem: non ita tamen, ut patrocinemur ignavis, qui ubique ad hoc Asylum in asserenda, pallianda, tegenda confugiunt ignorantia. Ajunt ergo non pauci nec de vulgo Philosophi Scholastici, Virgulam Divinatricem agere ex occulta qualitate. Respondemus illis, secundum ipsa eorum placita, eorumque lingua: (1.) Vis vergendi ad Metalla non est qualitas occulta, quia pluribus speciebus, ut corylo, pino, fraxino, betulae, malo, ceraso (vide supra num. I.) est communis: sed occulta qualitas, cum dependeat ex forma specifica, cujus conditionem unice sequitur, non se diffundit ad plures species, sed ad unam determinatur. (2.) Si ex qualitate naturali occulta ageret Virgula, tum non impedita semper ageret. at fiant experimenta: ex sexcentis hominibus, secundum ipsos Virgulae Patronos, vix duo tresve imo saepe nulli erunt, quorum in manibus Virgula rite movebitur. jam vero minus probabile, ab omnibus fere sexcentis hominibus impediri occultam Virgulae Qualitatem, nec inter tot diversissimos homines reperiri, aut ullum, aut tantum duos tresve, qui contraria qualitate occulta, quae Virgulae qualitatem occultam impedit, sint destituti. (3.) Desinente forma Specifica, aut ea obliterata, cessat etiam qualitas Occulta; quia, si haec maneret nihilominus, foret sine subjecto, quod absurdum: jam vero in Virgula veteri et arida (vide supra num. VI.) periit forma specifica, nec tamen, ut credunt Metalloscopi, ideo cessat virtus ad Metalla se inclinans; igitur nec a Qualitate Occulta procedit. (4.) Si Virgula Divinatrix ageret ex occulta qualitate, ageret non tantum cornibus, sed et capite apprehensa; ageret facilius aequilibrata, quam violenter torta: sed prius non fieri testantur rerum experimenta; posterius non fieri, comprobabit KIRCHERUS mox numero seq. XXVI.

XXVI. [gap: Greek word(s)] . Alii Occultae Qualitati hic substituunt aeque obscuram, et vix ab illa diversam, Sympathiam inter Virgulam et Metalla. Regerimus: (1.) cum Sympathia, ex Scholarum placitis, sit amor naturae specialis inter hoc et illud objectum naturale tantum intercedens; non amor communis, qui se extendat ad plurima diversa corpora; inde sequi, Virgulam, quae in corpora tam naturalia, ut Metalla, Mineralia medii generis, Plantas, Fontium scaturigines, testibus Metalloscoporum, uti volunt, experimentis;

quam in Artificialia, ut Nummos, Chirothecas, Chartas, Calamos, (vide num. XIII.) agit, non tangi illa Sympathia speciali. (2.) Opponimus experientiam KIRCHERI de Magnet. L. III. P. 5. p. 500. ubi ait: Hujusmodi Virgulas, Metallis, quibuscum amicitiam habere dicuntur, applicatas, quantumvis exactissime et levissime aequilibratas, nullum tamen inclinationis effectum praestare, experimento a me facto non semel comperi, quem tamen aeque praestare deberent, ac supra venas expositae. Haec Ille, unde Idem ait Mund. Subterr. X. c. 7. sect. 2. p. 181. Fieri non posse puto, ut Virgae non aequilibratae, sed violenter tortae, latentia Metalla tantam et tam subitaneam vim imprimant, ut illa ultro se ad terram inclinare cogatur. Is, qui Magneticarum Motionum peritiam habuerit, attestabitur. Ut enim Sympaticae rerum Naturalium actiones effectum habeant, dici vix potest, quanto ingenio et industria opus sit, et quam exacta et praecisa aequilibratione corpora disponenda sint. Ut proinde omnes ridendi sint, qui Virgulas illas bifurcatas manibus apprehensas a tam subtili halituum vi concitari posse, sibi imaginantur.

XXVII. [gap: Greek word(s)] . Pro Virgulae virtute explicanda adducunt Multi Magnetis notissimam Virtutem: Respondemus, (1) hunc agere constanter; non item Virgulam. (2.) Si Magnes ab acu aut clavo ferreo ad passus sex septemve remotus neutrum afficit, sequitur, quod multo minus Virgula Divinatrix, per tantam Terrae vastitatem, vires suas in reconditas Venas ac Thesauros exserat. Prius verum esse, norunt, quibus Magnetica experimenta sunt perspecta.

XXVII. [gap: Greek word(s)] . Alii Virgulae Virtutem exemplo Succini, quod, si frices, paleas chartulasque attrahit, adstruunt. Respondeat pro Nobis AGRICOLA l. l. Quae vi ad se attrahendi praedita sunt, ea omnia in orbem non torquent res, sed eas ad se alliciunt. verbi gratia: Magnes Ferrum non volvit, sed id ad se trahit; et Succinum attritu concalefactum non vertit paleas, sed simpliciter eas ad se allicit. Similiter Vis Venarum, si eandem cum Magnete aut Succino naturam haberet, Virgulam toties non versaret, sed semel tantummodo ad spatium semicirculi versatam recta ad se traheret, et, nisi compressio hominis, qui Virgulam ferret ad Terram.

XXVII. [gap: Greek word(s)] . In aciem producunt Aliqui Virgulas illas ex Metallis ipsis factas (quas supra num. I. literis [gap: Greek word(s)] . recensuimus) pro Virgulae Ligneae asserenda virtute. Respondemus disparem utrimque esse rationem, ducique consequentiam (1.) a Metallo simili ad Lignum dissimile: (2.) ab igne vaporifero et caussa manifesta, ad effluvia halituosa tenuia Montium Metalliferorum vix sensibilia, et caussam dubiam. (3.) a manifesta proximitate utriusque objecti, ad remotissimam, dubiam occultamque distantiam Metallorum in terrae visceribus.

XXVII. [gap: Greek word(s)] . Sunt, qui et ipsas Arbores advocant ad asserendam Virgulae Metalloscopae virtutem. Ajunt enim, nonnullas Arbores super VenisMetallicis nasci, quarum folia ramique vapore Metallico gravata, et veluti induta quadam cuticula, deorsum vergunt, ita, ut paene terram tangant. Respondemus (1.) quid tum? ergo Virgula bifurcata Coryli aliunde decisa, et subito in solum Metalliferum translata, eo ipso momento metallicis vaporibus gravata, deorsum verget? distingue caussam, subjecta et tempora, nec errabis. (2.) Sic etiam videmus Arborum ad ripas fluminum, ramos vapore aquae imbutos sponte sua cum tempore inclinari: at nemo exinde concludet, Arborum ejusdem speciei alibi natorum ramos decisos, nescio qua virtute, indicare ultro et quidem subito venas Aquae latentis.

XXVIII. Illi, qui CARTESII castra sequuntur, et hanc Virgulae virtutem Naturalem et propriam esse volunt beneficio Corpuscularis Philosophiae rem expedire conantur. Eorum dictata huc redeunt: (a.) Singulis corporibus sua esse effluvia: (b.) horum effluviorum dari atmosphaeram, intra cujus spatium activitatem suam exserant. (c.) Particularum motum sic fieri, ut ad suum centrum maxime regrediantur. (d.) hinc a majori effluviorum allapsu objectum aptum, et non impeditum, ad centrum atmosphaerae una detorqueri. (e.) intercedere autem inter effluentes particulas, et objectorum poros, quibus se insinuant, certam figuram ejusque cum poris convenientiam. (f.) hinc si verbi gratia Titius, etiam cui Virgula antea favit, postea quacunque de caussa transpirat effluvia crassa et acria, haec per manum tractantis, cum interstitiis Virgulae communicata obicem ponent exhalationibus aquosis aut Metallicis, sic ut Virgula virtutem suam exserere non possit. Haec omnia applicant perbelle ad Virgulam, prout videre licebit in VALLEMONTII laudato libro. Respondemus: (1.) Debuisset prius extra controversiae et dubitationis aleam collocari quaestio An sit? quam deveniretur ad quaestionem Cur sit? (2.) Transeant a. b. c. d. sed circa e. possent Curiosi quaerere, quaenam sit et qualis et quanta specifice determinata configuratio pororum et particularum istarum, in Metallis et Virgula, mutua conspiratione coeuntium? quae si specifice determinari, clare et distincte explicari non possunt, Sympathia et Qualitas Occulta Scholarum mutatis verbis idem dixerint. (3.) [gap: Greek word(s)] f. nimium, adeoque nihil, probat. Cur enim in tam raris et paucis hominibus Virgula movetur? vix autem credibile, omnes transspirare effluvia salina, acria, crassiora. sed, ut videas latum campum eruditae ignorantiae, Titius verbi caussa mensae assidens pisces et assas carnes appositas habet: appetit tamen hodie pisces summopere. altero die iterum eodem modo rite et recenter praeparata eidem eadem apponuntur; jam vero abhorret a piscibus, et mavult carnes assas applica quaeso ad rem propositam dictata superiora, et videbis ita nihil non solvi posse. dicere poteris, hodie alia effluvia ex atmosphaera linguae partiumque

ad gustum facientium egressa magis convenisse cum particulis et poris carnis assae: heri vero magis cum piscium poris et particulis. Verbum non amplius his addo. (4.) Urgemus constantiam, conformitatem, certitudinem et frequentiam experimentorum; si ista dictata huic Virgulae ex vero conveniunt.

XXIX. Urgebant Cartesiani praecipue Jacobi AYMARI, Rustici Delphinatis Historiam, quam recenset VALLEMONTIUS l. l. c. 7. qui Homicidarum Vestigia insecutus eos detexerit. Sed illum fuisse aut impostorem, aut phantasiae vitio delusum, postea apparuit Parisiorum Lutetiae, quo a magno et curioso Regii Sanguinis Principe invitatus erat, ut verum exploraretur, ubi manifestissimis experimentis constitit, nihil certi in eo Rustico fuisse, sed falsa cuncta. quae res cum publicis passim libris et literis innotuerit omni Orbi, praeter rationem insaniat, oportet, qui cum maxime inde Naturali Virgulae virtuti praesidium quaerere vellet. quod vero Homicidarum Vestigia Virgulae ope detexerit, tanto magis fraudem arguit. quid enim Vestigia exspirabunt momento facta et diu obsoleta? an ergo vicinorum corporum atmosphaerae fortiores non obliteraverint atmosphaeram Vestigu debilioris? Scilicet, quando placet cum ratione insanire, tum maxima de nihilo nascitur Historia.

XXX. Urget VALLEMONTIUS l. l. c. 15. plurima Mineralia beneficio Virgulae passim, et in sola Gallia Mineras plures, quam CL. per quendam Germanum Metalloscopum repertas. Respondeo AGRICOLAE l. l. verbis: Tractationem caussam motionis Virgulae Divinatricis esse, inde perspicuum fit, quod callidi isti Tractatores rectam Virgulam non capiunt, sed furcatam atque eam colurnam, aut aliquam aliam ita flexibilem, ut, si sic tenetur in manibus, ut eam tenere solent, omni homini, quocunque in loco steterit, in orbem vertatur. nec mirum, si virgula non versatur, cum inertes eam tenent. etenim cornua ejus acriter comprimunt, aut leniter stringunt. Hoc autem vulgo Metallicorum fidem facit, Virgula venas inveniri, quod ea utentes casu aliquas inveniunt; sed multo saepius perdunt operam, et, ut venas invenire possint, nihilo minus in fossis agendis defatigantur, quam adversae partis Metallici.

XXXI. Tandem VALLEMONTIUS l. l. c. 17. adfert complures Viros Doctos, qui Virtutem Virgulae Naturalem in deprehendendis Metallorum Aquarumve Venis, imo et, quod mirare ac stupeas, Homicidarum Fugitivorum vestigiis, agnoscunt et comprobant. Respondemus, eos, qui negant Vim Virgulae Naturalem, non minus ambitiosa Virorum Doctorum pompa stipatos incedere. Prodeant itaque (1.) Theophr. PARACELSUS, satis alias nugis Magicis credulus, qui de Philos. Occult. p. 490. disertis verbis ait: Virgula Divinatoria fallax est. (2.) Georg. AGRICOLA rerum Metallicarum consultissimus l. l. Metallicus, quia eum Virum bonum et gravem esse volumus, Virgula incantata non utetur; quia rerum naturae

peritus et prudens furcatam intelligit sibi usui non esse, sed habet Naturalia Venarum Signa, quae observat. itaque ea, si Natura vel Casus, aliquo in loco, ad fodiendum apto, patefecit, ibi Metallicus agit fossas; si non ostendit, crebris fossionibus usque eo scrutatur locum, quoad Venam crudariam reperit. (3.) Athanas. KIRCHERUS, alias satis credulus, affirmat, se spe sua semper frustratum, Mund. Subterr. X. 7. sect. 2. p. 18. adde Ejusdem verba num. XXVI. (4.) Hujus Discipulus Casp. SCHOTTUS Mag. Symp. L. II. Synt. IV. c. 1. p. 425. diserte dicit: Audacter pronuncio, illam conversionem Virgulae Metallicae contingere casu, vel fraude Virgulam tractantis, vel ope Diaboli. Ita Ille, qui cum eo, quod ad postremum, consentit (4.) Anton. DEUSINGIUS Exam. Pulv. Sympath. p. 57. (5.) Dedita opera et studio adversus Rud. GOCLENIUM Virgulam, acerrima invectiva, magis tamen rhetorica, quam philosophica, oppugnavit Joh. ROBERTI S. Theol. D. e S. J. in GOCLENIO Heautontimorumeno, impresso Lucemburgi 1618. sect. 161. p. 181. et seqq. sub inscriptione: Virgulae Metallariae Idololatrica Impostura. (6.) Joh. Joach. BECHERUS Physic. Subterr. L. 1. s. 7. c. unico, p. 651. dicit, se nunquam vidisse cum successu, Virgulam ad Metalla inclinari. Plures possem adducere, sed hi sufficient; Viri vel Metallicarum rerum periti, vel Experimentorum gnari, vel Medici: et quidem Tres, ad credulitatem alias satis proni, ex erudita illa Societate, quae a JESU sibi cognomen adoptavit. Libet hoc loco admirari Ingenii Humani varietatem: huic enim Virgulae antea Vim Naturalem negarunt, Viri credulitatis nomine alias celebres; at nunc eam propugnarunt Viri ex ea Philosophia, quae suspenso judicio ad claram et distinctam perceptionem omnia refert. Sed Joh. Bapt. HELMONTIUS de Magn. Vuln. cura, Oper. p. 595. tam GOCLENIUM, quam ejus Antagonistam ROBERTIDEM, illum ut debilem patronum, hunc ut declamatorem refutans, rem per se obscuram et incertam, affectata novitate et verborum portentis obscuriorem et incertiorem reddit.

XXXII. Sunt vero Plurimi, qui huic Virgulae generatim et simpliciter Vim istam, de qua toties diximus, plane abnegarunt, quibus et Nos, cum venia Dissentientium Amicorum, album calculum adjicimus. Ne videamur gratis locuti, addamus nonnulla argumenta.

XXXIII. Primum esto: Ponamus, sive Fingamus, omnia requisita Virgulae: sed Tractanti Virgulam occludantur accurare sudario vel fasciola oculi, tum videbis nugacem esse jactantiam. In me Aliisque hoc expertus sum, invitavique eos, qui hoc Naturae beneficium se possidere credebant, ut periculum facerent occlusis oculis: ibi tum enim vel errabant, si susciperent; vel studiose declinabant hanc conditionem.

XXXIV. Alterum. Quoties Virgula deorsum vergit, ubi nec Vena, nec Metallum, nec Nummus, nec ulla Moneta? sed afferunt caussam. dicunt, Cacodaemonem quaerenda aliorsum deportasse, quae quidem tum adfuerint,

cum Virgula moveretur. Princeps magni nominis in Germania habebat Arcem, in qua paucos ante annos obierat Nobilis et dives et avarus. Hujus pecuniae, quam numerosissimam habuisse dicebatur, cum nusquam reperirentur, constans fama erat, alicubi in Arce latere. Misit Princeps eo Metalloscopos peritos, qui Virgula pecunias detegerent. Inchoatum scrutinium, ventumque ad locum, ad quem Virgula inclinabatur. sed post diuturnam effossionem nihil uspiam repertum, nec Virgula amplius ad eundem locum detorquebatur. Responderunt Virgularii, translatum alio thesaurum a Daemone fuisse. quaesitum ergo porro est, ventumque ad locum alium, ubi Virgula percutiebat. at effossione iterata nihil iterum repertum, ob caussam eandem, ut illi asserebant. Fuit hunc in modum instituta tertia, quartaque inquisitio, sed semper frustra et sine fuccessu. haec narrat SCHOTTUS l. l.

XXXV. Tertium. Arbores et Frutices in Montibus Metalliferis aeque sursum crescunt, ac alibi; cum tamen a Vi, sive Effluviis, Venarum et Metallorum potenter debeant deorsum trahi. quanquam vero interdum rami paullum inflectantur, Vi tamen, sive Effluviis, Metallorum illud non tam videtur adscribendum, quam exhalationi suo gradu calidae et siccae, quae eos ita contortos efficere solet.

XXXVI. Quartum. Si Effluvia Metallorum, tam Naturalium, quam arte Elaboratorum, Virgulam Metallifero solo innatam inclinant, dicatur caussa, quare et illas, quae super Metalla non creverunt, inclinent. Aut enim Metallis Similitudo, Occulta Qualitas, Sympathia, conspiratio particularum cum poris, et similia, intercedunt cum illis Fruticibus tantum, qui super Venas creverunt, aut etiam cum Aliis: si cum illis tantum non nisi Virgulae in Metallifero solo natae et possent et deberent usurpari. Si vero etiam cum Aliis talis proprietas intercedit, illa erit vel a singulari et propria Virgulae textura, vel a succis halitibusque Metallicis. non a textura Virgulae, alias Virtus haec foret Virgulae propria et constans, non varia et communis cum pluribus plantis fruticibusque et arboribus specie distinctis. Sic Magnes afficitur a Ferro, non etiam Auro, Argento, Cupro. Non etiam a succis halitibusque Metallicis. dum enim non creverunt Virgulae super loca Metallifera, unde ipsis erit succus, unde halitus Metallicus?

XXXVII. Quintum. Quis credat, cum ad unum saltem nummum Virgula, major etiam, versatur, Effluvia illa nummi ejus sufficere? at quae effluvia ex uno nummo saepe drachmali? quae Atmosphaera, saepe, ut observavimus in Virgulariis, satis a Virgula est remota? Sed esto Atmosphaera, sunto Effluvia! haec erunt vel nihil, vel aliquid; si nihil, non afficient Virgulam; si quicquam erunt, ergo pondus lapsu effluviorum elabentium decedet Nummis, quod falsum esse, tot saeculorum experimenta loquuntur. nec objicies Magnetis Effluvia: nam hic etiam revera cum

tempore obsolescit. in Succino Effluvia demum per attritionem et adfrictionem excitantur, qua concalefactione iterum cessante, cessant Effluvia.

XXXVIII. Sextum. Fingamus a Venarum Metallorumque Effluviis inclinari Virgulam: certe nemini satis in mentem veniet, quo modo Venae, Metalla, Thesauri, in ipsis Terrae visceribus latentes, reconditi, abstrusi, per tam profundam superinjectae terrae saxive molem, simul ac supra locum Metalloscopus pedem fixerit, Virgulam afficiant, et summo impetu detorqueant: aut quomodo Metalla Elaborata, ut Nummi, vel terra defossi, vel muris inclusi, vel asscribus ac pavimentis impositi, vel in arborum cavis absconditi, vel lacunarium rimis inserti, vel marsupiis sacculisque contenti, saepe vel paucissimi, imo teste PARACELSO l. l. rem ridente, vel unus nummulus aereus tam subito suorum Effluviorum atmosphaera afficient Virgulam? neglectis saepissime vicinioribus pluribusque copia Metallis.

XXXIX. Septimum. Si Metallorum Effluvia raperent Virgulam Magnetico motu, idem foret affirmandum de Chirothecis, Chartis, Calamis, Lignis, ad quae item inclinatur Virgula; (vide supra num. XIII.) sed quae tum Effluviorum bella et Atmosphaerarum pugnae non deberent statui absurdum in modum?

XXXX. Octavum. Sume Virgulam, eamque in mensa colloca juxta suum Metallicum objectum, capite versus illud obverso; quieta et sine motu jacebit. suspende eandem Virgulam, uno vel duobus, ex utroque cornu, filis de lacunari pendulis; suppone ad latus alterutrum levissima distantia sat magnam cujusvis Metalli, sive elaborati, sive crudi, quantitatem, nec tamen videbis eo allici Virgulam. Imo colloca aequilibratam Virgulam exacta levitate, in ligno aliquo transverso super tabulam; suppone capiti Virgulae Nummos, Aurum, Argentum, aliaque Metalla: non inclinabitur. Dices: Aliud esse, si manu humana teneatur; cujus ex blanda Fermentatione sanguinis enata Effluvia, insinuata interstitiis Virgulae et cum hujus Effluviis commista, ac Metallorum Atmosphaerae occurrentia producant Divinum illud in Virgula. Regero: cur ergo vix in sexcentesimo Virgula vim suam etiam optime facta et tractata, exserit? deinde argutiae illae eadem, qua jactantur, negari etiam facilitate possunt. Alius forte cum Matth. WILLENO, qui Germanice de Virgula Mercuriali scripsit libellum editum Jenae 1672. dicet, hanc Virgulae in manu hominis Vim, deberi illius ipsius hominis genesi, sive astris ac sideribus, quae ejus nativitatem benigne vel maligne respexerint, ejusve temperamentum ad Virgulae temperiem intenderint, remiserint, vel plane Virgulae contrarium, ei immiserint. at haec vel referre est refutare. gratis dicuntur, et audacia judiciariae nugacisque et incertissimae Astrologiae jactantur: sed nec geneses illae ab ullo potuerunt accurate designari, aut determinari.

XXXI. Nonum. Cur Virgula non vergit versus majorem et proximiorem Nummorum aut Metalli copiam? verbi gratia, cur ad Nummum unum Philippeum Argenteum absconditum, cum tamen adstet Titius in crumena XII. Philippeos habens, magis vergit Virgula? Atmosphaera, ex hypothesi, hic est proximior. Cur potius ad uncialem Nummum Argenteum vergit sub limine Januae repositum, quam ad seram Janaue Ferream trilibrem? Dicet quis ad prius: per crumenam et vestimenta impediri et implicari Effluvia Nummorum: sed cur ergo non impedirentur et implicarentur per superingestam Thesauris et Metallicis Venis ingentem terrae aut saxorum molem? Ad posterius eo recurret aliquis acutior, ut dicat, fortiora esse verbi gratia Argenti prae Ferro Effluvia; nec quantitatem hic attendendam, sed qualitatem. Concedimus, verum hoc esse, in commercio vitae humanae; sed in Philosophorum foro haec negantur. Sed experimento lis decidatur. apud SCHOTTUM l. l. Quidam se valde peritum jactabat in tractatione Virgulae Divinatricis. cum vero, artem ejus exploraturi, Argenti partem coram ponerent in mensa, partem vero inscio occulerent; movebatur quidem Virgula ad conspicuum Argentum, at minime ad illud, quod alius aeque prope adstans majore quantitate clam in sacculo habebat.

XXXXII. VALLEMONTIUS c. 15. l. l. et cum eo Plurimi tam Veteres, quam Recentiores, unice Virgula dilaudant, tanquam certissimam et indubitatam Metallicarum Venarum et quorumvis Mineralium indicem. Sed quid opus est Virgula fallace, ubi certiora dantur Signa, quorum beneficio, natura duce, in notitiam Metallicarum Venarum pervenire possumus? Talia sunt (1.) Si quo in loco juniperi, hedera, caprificus, pinaster, et Frutices aculeati crescant. (2.) Coruscatio, Germanice die Metall-Witterunt/ quae nihil aliud est, quam halituum pinguiorum et sulfureorum deflagratio. haec sicubi deprehenditur, subsunt Metalla; si crassior, crassiora et rudiora; si subtilior, subtiliora et [gap: Greek word(s)] . (3.) Plantarum constitutio externa internam qualitatem Terrae docet. Latentis Venae [gap: Greek word(s)] erunt, si folia tempore verno vel livida fiant, vel subcoerulea, vel furva: si Arbores non assurgant ad justam altitudinem, sed prope terram in plures divaricentur ramos: si rami Arborum, praesertim superiores, nigrore, aut alio colore minus naturali tingantur: si stipites bifidi sint, et similiter, atque rami, nigri vel discolores. Scilicet id fit lapsu temporis per calidas siccasque Venarum Metallicarum [gap: Greek word(s)] , quae Plantas perdunt, et ne fibris quidem radicibusque parcunt, sed eas adurendo prorsus infirmas reddunt; unde (4.) Montes glabri et steriles Metallorum plerumque haud obscuri indices sunt. (5.) Pruinae super Venas Metallicas rarissime conspiciuntur. (6.) Si Nix ac Ros sine radiis Solaribus alicubi evanescant citius et attenuentur, alibi vero passim maneant; ibi loci siccioris, delitescere Venam, caeteris paribus, licebit judicare certo, quia per halitus subinde, tanquam e foco, fursum emissos Nives ac Ros resolvuntur.

Plura Indicia dabunt AGRIC. L. II. de R. M. et de Ort. et Causs. Subterr. L. V. passim. ALBINUS Metallograph. Tit. 3. p. 24. SOLEARIUS de R. M. c. 16. LIBAV. Alchym. P. II. c. 23. LÖHNEYSEN. l. l. KIRCHER. Magnet. l. l. Sed manum de Tabula.

63. S. Benedicti Coenobium.] In Belgicis Adversariis TOLLIUS addit: Hoc Coenobium a Monachis est desertum ob bella; postea IMPERATOR illud Capitulo Strigoniensi, quod Tirnaviae residet, donaverat; Id Capitulum, ut appellant, singulis bienniis huc mittit Canonicum, tanquam Curatorem et Inspectorem proventuum, qui Praelati hujus Abbatia nomine gaudet et salutatur.

64. Budam intravi.] Urbs haec varia habuit fata. anno 1526. a SOLIMANNO, Turcarum Imp. capta est et incensa: anno 1527. a FERDINANDO Regi JOHANNI, ante WAIWODAE, eam instauranti est erepta: anno 1529. a SOLIMANNO recepta: anno 1530. frustra a ROGGENDORFIO obsessa: ut et anno 1540. a Leonardo FELSIO, Exercitus CAESAREI Duce: anno 1541. a SOLIMANNO erepta plane REGINAE Hungariae per dolum: eodem anno iterum frustra a ROGGENDORFIO obsessa: anno 1542. a JOACHIMO Brandeburgico, tantum Paestum obsessum: iterum Buda anno 1598. a Comite SCHWARZEMBVRGICO obsessa, sed frustra: ut et anno 1599. ab Archiduce MATTHIA; et anno 1602. a ROSWURMIO: anno 1635. tantum deflagravit. tandem anno 1686. die 2. Septembris iterum feliciter ad Imperatorem rediit, erepta Turcis, inspectante eorum exercitu. Exstat de Buda recentior quidem Auctor, sub titulo Budae Vindicatae, sed mihi nondum visus. addere visum est, faciem celeberrimae hujus Urbis, qualis fuit initio hujus saeculi utroque situ, quo Danubium, et quo Agros prospectat, ex DILLICHII Chron. Hung. p. 13. et seqq. item p. 194.

65. Inscriptionem Turcicam, et seqq.] Jussi has Inscriptiones ad [gap: Greek word(s)] TOLLII aeri incidi, ut cuique libera arbitrandi foret copia. Cl. V. Henricus SIKE me docuit, Inscriptionem 1. et 5. esse eandem, licet ductus Literarum aliquantum sint diversi. Scilicet esse vulgare illud Muhammedanorum Symbolum, involuta illa Diwanica scriptura Arabica, qua plerumque in Inscriptionibus utuntur, exaratum: quod literis scripturae vulgaris ita pingitur:

[gap: Hebrew words] i. Non est Deus, nisi Deus, Muhammed est Legatus Dei. Inscriptio numero 1. continet nomina duorum Chalifarum, qui Muhammedi proxime successerunt, scilicet Abubekr et Omar. Mirum vero videtur, non addi nomina tertii et quarti Chalifae, quoniam quatuor illi plerumque solent conjungi, uti vidimus supra num. 15.

67. In Vrbem.] Strigonii, sive Gran faciem et situm, qualis initio hujus saeculi fuit, depinxit DILLICH. l. l. p. 12. ex quo nos eam figuram sumus mutuati.

68. Ad Tesseram distribui.] Supra num. 12. haec AEnigmata sine explicatione proponebantur: sed, ne quid Lector peregrine erres, eorum lusus peti debet ex ambiguitate Linguae Germanicae. Per Tesseram in I. hic intelligitur bacillus ligneus fissus, sed rursum sibi sic adaptabilis, ut parte utraque conjuncta incisae crenae acceptorum datorumque indices notari possint; altera parte hinc, altera illinc in hos usus servanda; quale lignum Germanis Belgisque Kerbstock/ Kerfstok/ dici solet. in II. phallicae nequitiae ambiguitas latet in Germanico: Schildwacht stehen auff einer Jungfer. in III. notandum casulas aliquot militum inaedificatas fornicibus templi, quod vallo subjicitur: hinc vesti contubernia super loco tam sacro fieri necesse est. ad IV. facit sola ambiguitas vocis Germanicae Wage/ quae ibi Fluvii nomen, et apud Germanos Librae est.

JACOBI TOLLII [note: 1] Epistola Itineraria VI. ITER GRAEZIENSE et HOSPITUM SERINIUM: AD Nobilissimum Splendidissimumque DOMINUM NICOLAUM WITSEN.

Promiseram in prioribus, satisfacturum me petitioni Tuae et Amicorum, qui accuratam Itineris Graeziensis enarrationem desiderabant. Maluissem supersedere hoc labore, ne, cum domum reversus fuero, fabularum materies circumcisa sit. Eo namque ingenio plerique homines sunt, ut e longinquis terris recens reduces non de situ Terrarum Urbiumve tantum; verum de eventis quoque singulis compellare aveant, et, quicquid notatu miratuque dignum acciderit, curiose exquirere: quorum desideria si absens expleveris, neque novi quicquam praesens adferas, evilescit continuo illa, quam conceperant, de tanto Itinere opinio: vixque satisfecisse ilis officio videris, qui non in eruendis cujusve loci Mirabilibus fueris attentior. Dabo tamen meritis erga me Tuis hunc paucarum horarum laborem, servatoque temporis et rerum ordine, singula, quae vestris auribus digna sunt, recensebo.

Quatridui iter erat Vienna Graezium, quod propter foedissimas tempestates, aliaque, ex Equorum Vehiculorumque penuria, incommoda, longe gravissimum fuit. Aspera silvosorum montium juga negabant quandoque Equorum operam: et, quo altiora eorum culmina, eo major corpora nostra lassitudo occupabat. Mensis erat Junius, qui, cum maxime serenum coelum debuisset, continuam tunc temporis hiemem, effundebat.

Hinc, concurrentes per praecipitia aquarum rivi, Viarum aditus inundabant; inde humidi undique patularum arborum rami transeuntium ora et oculos conspurcabant: Quin, quod recreare animum debuerat, consortium hominum, commiserationis partim, partim indignationis materiam suppeditabat.

quaerit Satyricus: at nos et mirati sumus, et vix a lacrumis nobis temperare potuimus, ubi plerosque horum Montium Incolas [note: 2] ita deformatos vidimus. Sed quota pars haec justi doloris erat? miseri homines, quorum guttura tumor ille altius obsederat, vix mentis compotes erant. Vidi, quibus strumae aequarent capitis magnitudinem, in dextrum vel sinistrum humerum prolapsae; in aliis ovi, in quibusdam mali grandiusculi speciem referrent. Eadem fere, et aequalis erat stultitiae exuberantia; quae quam molesta Peregrinantibus esse possit, ego exemplo fuerim, cui maximum aliquando ruendi in praecipitia periculum ex illo hominum genere obtigit, dum obviis in angustissimo tramite Asinariis cedere volentem ex improviso a tergo retinent. Aderat bonis hisce Viris, praeter ea, quae dixi, procax quaedam et illiberalis irridendi Peregrinos lubido: videbamurque [note: 3] iis parte quadam corporis debiles. Sic Libycis Mulieribus, quibus in tantam magnitudinem Mammae excreverant, ut post humeros abditis infantibus ubera admoverent, vix dejerantes fidem fecisse Maritos, SYNESIUS refert, non caeterarum quoque Gentium Feminas eadem pectoris sarcina dehonestari. Sed aequiores illae tamen Peregrinis: quarum namque castigatiores forte Mammas essent contuitae, confluentes ad inusitatum spectaculum collatis ubertim muneribus alienigenum decus prosequebantur. Nostri vero illi, inhospitales nimium; ad quos cum subito respiceremus, aut ciconiarum colla curvari, aut auriculas asini agitari manu, aut aestuantem canis linguam protendi, deprehendebamus. Caeterum cibi potusque ubique affatim erat.

Hasce angustias vix eluctati, pervenimus tandem, Sole jam occaso Graezium. Caput ea Styriae, Murae, fluvio rapidissimo, adjacet, qui in suprema Styria scaturiens, perque montium

anfractus delapsus, complures undique rivulos recipit, quibus jam auctior moenia Graezii mordet, atque inde, per distincta amoenissimis campis juga profluens, Dravo fluvio miscetur. Oppidum ipsum modicum est, et elegans, rotunde oblongum, leniterque Arcem versus acclive, quae, arduae et excelsae rupi imposita, tutissimum Accolis, contra Turcarum incursiones, receptaculum est. AEdificia privata satis magnifica et ampla sunt; quae, ut verum fatear, nitorem mediocri Civitati haud modicum conciliant. Templa AEdesque Sacrae et Publicae, quemadmodum ubique, ita et hic Privatarum Domuum elegantiam longe superant. Gelebre est oppidum anniversario Mercatut publico, quem Hungari, Itali, Croati, Austrii, caeterique Vicini frequentant. Quare, quicquid Mercium quaeque Regio fert, illic distrahitur: inde in Moraviam, Bojohaemiam, et loca vicina deportatur. Ultra Muram late diffusum habet Suburbium, multisque domibus frequens: ad utramque vero ripam, aut feracia Camporum aequora, aut frugiferos Colles; quorum laeta viridi germine facies non minus omnium oculos ad sese trahit, atque sonori decurrentis Fluvii susurri Accolarum aures demulcent.

Erat illuc mihi adeundi caussa Iter CAESARIS, cui postridie, quam ego adveneram, ut Duci Styriae, Sacramentum ab Oppidanis praestitum est. Occurrebant Ei adventanti Proceres ad primum ad Urbe lapidem, ubi defixa aliquot Tentoria, Nobilium turbam vix capiebant. His cinctus INPERATOR, turmis aliquot Equitum prosequentibus, inter aeneorum tormentorum strepitus, clangoremque tubarum, Urbem versus equo vehebatur, usque dum, haud procul a Porta, descendens, ex obviorum Consulvum manibus Claves reciperet, iisque deducentibus, per tergeminos Arcus Triumfales, digestorumque Civium ordinatos Manipulos, FELICITER! FELICITER! acclamantium, in Aulam properaret.

Dum hic aliquamdiu commoror, cognitus est mihi, Decus [note: 4] illud Hungaricae Gentis, Heros Nicolaus SERINIUS, cujus crebrae et felices in Turcicam Ditionem eruptiones id commeruerunt, ut et illarum fama omnem Christianum Orbem impleret, et ipsum SERINIUM Nomen Turcis terrori esset. Itaque, [note: 5] quod de HUNNIADE factitatum legimus, quodque, veteres

[note: 6] apud Batavos, DRUSUS, TIBERII Frater, evicit, Infantium ploratus apud Turcas solo adventantis SERINII nomine comprimuntur. Plurimum eapropter debeo Illustrissimo Comiti PÖTTINGIO, cujus insignis erga me favor ad interiorem familiaremque Tanti Viri notitiam mihi aditum dedit. Discedente namque IMPERATORE in Carniam et Carinthiam, cum Affinem Suum invisere in animum induxisset, me quoque perquam comiter et benevole invitavit, uti secum proficiscerer. Arripui utraque, quod ajunt, manu tam exoptatam occasionem: tertioque ex eo die Czackothurnum, quae Comitis SERINII Arx et sedes belli est, pervenimus. Omnis haec regio cum primis foecunda, et omnis Frumenti optimique Vini feracissima est: videnturque Ceres et Bacchus certavisse, uter hanc oram in tutelam suam reciperet. Excellit inter Vina Lutenbergense, cujus cum sapor quovis melle dulcior sit, qua illud in re Hispanicis Vinis cedere debeat, nescire me, profiteor. Celebre et in Croatia, et in Austria, alibique, Hungaricum Vinum est, quod ab adjacente Tokajo cognomen accipit: verum, mea quidem sententia, hoc fortius, et ad inebriandos; illud suavius, et ad recreandos homines provenire, dicendum est. In itinere vix quicquam, nisi Rackelsburgum, quod oppidulum potius, quam oppidum dicendum est, oculos nostros advertit. Monstrata est mihi e longinquo ab Illustrissimo COMITE Stridonium, patria Divi Hieronymi, ad manum dexteram, versus Carinthiam.

Ubi Czackothurnum appropinquare coepimus, obvii fuere admissis equis complures Speculatores, qui Comitem SERINIUM de appropinquationis nostrae momentis certiorem facerent. Itaque, cum mille circiter passus abessemus, occurrit Affini suo, Comiti PÖTTINGIO, equo vectus omni circum familia itidem in equis prosequente: mox, dimisso equo, inter mutuos amplexus in currum ascendens, pro digestas Militum stationes in Palatium deducit. Erat id valde splendidum et amplum, egregieque contra Turcarum vim munitum, circumdatum ferme ex omni parte palude, quae cuniculos arceret. Unum latus tantum, quod pagum prospectat, solido solo innititur, eo firmiori opere praecinctum. Mirabamur in tanta circumjectarum nationum barbarie cultissimas aedes, lectam Familiam, ditissimam

supellectilem, et summum ubique nitorem. Suspensae erant in Porticibus exuviae Turcarum, Arcus, Pharetrae, Mallei, Clypei, aliaque id genus Arma; quorum tamen splendorem fulgor Acinacum Damascenorum superabat. erant in iis, quorum capula auro argentoque erant ornata: quorundam vaginae insertis gemmis illustres oculorum aciem praestringebant: Videre licebat in Atriis suspensa Vexilla, quae ex Turcis capta, multoque sanguine foedata, non incruentam neque imbellem victoriam denotabant. Monstrabantur ibidem Tabulae, in quibus res fortiter a COMITE gestae depictae erant: Unius memini, in qua respiciens caput Turcae praecidit, qui, prehenso a tergo sagulo, elata dextra mortem minabatur. Fuerat hoc primum Juveni militiae rudimentum; ex uno disce caetera.

Tertio quartove, ex quo veneramus, die deducti sumus in Bibliothecam, quam insignem et omni librorum copia refertam habebat: inde in Armamentarium, quod, ultra quam credi potest, aeneis Tormentis, Bombardis, Hastis, Acinacibus, aliisque Armorum generibus instruxerat. Accessit huic humanitati amplissimum auctarium, Cimeliotheca aperta, in qua, praeter alia, haud spernenda Numismatum Antiquorum copia. Erat in iis ALEXANDER Magnus ex auro et aere, erant OTHONES argentei, VITELLIUS, PESCENNIUS NIGER, HORATIUS, OVIDIUS, multique alii, quorum Nummi rariores, ex aere. Erant Effigies Regum, Principum, Clarorumque Virorum, minuta et orbiculari forma, torno, ut suspicor, elaboratae. Monstrabantur mihi, prae caeteris, effigies Martini LUTHERI et uxoris CATHARINAE perquam elegantes. Inde digressi in Hortos COMITIS perreximus, quorum nitorem elegantiamque verbis exprimere non possum. assequeris Tu fortassis cogitatione, dum veteres ALCINOI Hortos Tibi ob oculos proponis.

Sequentem diem venando consumsimus; multoque cum gaudio trepidantes Capreas in casses egimus: Leporum, Perdicum et Coturnicum captura huic Venationi accessio erat. Eodem die, si recte memini, omnes COMITIS Equi sub oculos nostros traducti jucundissimum spectaculum praebuere. laudabat [note: 8] ex iis maxime Heros SERINIUS Equum aetate fessum, viribusque defectum, cujus fideli quondam opera diu usus fuerat.

Praefabor veniam et fidem COMITIS implorabo, de qua usurpasse Pythagoraeum verbum sufficit: [gap: Greek word(s)] , antequam ea, quae de hujus Equi virtutibus praedicabat, referam. Pernicitas ei tanta fuerat, ut lacessere posse Ventos videretur, neque apud Turcas Croatas ve ullus inveniretur, qui pari pedum velocitate esset: verum, quod unum maxime admirandum videri, necesse est, Turcas intra milliaris quartam partem odore praesentiscebat, eorumque adventum crebro hinnitu pulsuque pedum Domino indicabat: quo indicio fretum Sese multa egregia facinora patravisse, COMES fatebatur: nec derogabis huic narrationi [note: 9] fidem, si vel, quae de Diomedeis Avibus referuntur, vel [note: 10] de Cane LIPSIUS stilo consignavit, in memoriam revocaveris.

Interea temporis dum hic omni deliciarum genere me recreo, obtulit sese spectaculum hactenus non visum, sed illorum oculis familiare et paene quotidianum. Inter Captivos Turcas, quorum apud COMITEM magnus numerus, Senex erat aetatis ultra sexagesimum annum provectae, qui, cum precium, quod pro Libertate exigebatur, aut solvere nequiret, aut spondere nollet, resupinus in terram dejiciebatur, pedibus ita in altum protensis, ut plantae pedum conjunctae verberibus paterent. Aderant duo itidem Captivi, qui revinctos ad praelongum baculum pedes, ne retrahi vel protendi possent, continebant. ubi Ille ita colligatus, tres COMITIS Famuli, ex triquetro consistentes, duratos fumo crassiores baculos, vi, quanta poterant, maxima, in Captivi illius plantas impingebant, idque eo ordine, quo apud Nos triticum ex stramine excutitur. Alterum me Pythagoram putabam, et hinc Musicam posse discere; ita numerose, non verba, sed verbera, cadebant. non proderant misero homini flexae in misericordiam voces, quominus CLXVIII. ictibus laceraretur. quin, benevole cum eo agi, ex Adstantibus, non sine quodam horrore, audiebam; cum in Aliis aliquando numerus ultra sexcentesimum extendatur, sic ut disruptarum quandoque plantarum vulnera digitum recipere possint, imo toti digiti decutiantur; saepe quoque mors consequatur. ita tractatum Captivum iidem illi Famuli fustibus in cavum quoddam propellebant, ut in eo detineretur, usque dum, convalescentibus pedibus, diurno penso sufficeret. Caeteri Captivi

in compedibus opus faciebant, ille lapides, hic arenam, alius calcem vel aquam aggerendo, quidam ex imis fundamentis cocto lapide munimenta exstruendo; quorum si quis minus strenuam operam navaret, aderat Mastigophorus, qui corio bubulo terga eorum variegabat. Plautinum Gymnasium dixisses, ubi vivos homines mortui incursarent boves. Potus illis Aqua, Cibus Panis erat, isque vix sufficienter recreandis viribus, quae continuo labore exhauriebantur, praebebatur. Erant in remota aedium parte, sub custodia, octo Centuriones, quos [note: 11] Aga vernacula lingua Turcae vocant: dabantur hisce cibaria satis lauta, quae tamen pollea auro contra cara forent. Verum, ne quid sequius de Illustrissimi COMITIS humanitate existimes, aliter cum Turcis vivi non potest. Viget inter hasce Nationes Lex Talionis, nihilque ab alterutra parte in Captivos statuitur, quin mox vindicetur. Itaque, cum Turcae Hungaros Croatas que eo modo accipiant, insolentiam illorum et crudelitatem pari poena coerceri, necesse est. Coguntur omnes Captivi sub noctem in Ergastula subterranea, quae Turcae Algezirani vocant Mazmorras. illic inclusis nervo pedibus, non nisi summum Corpus manusque movere possunt, ad istius credo praedae capturam, quae sub aenigmatis velo abstrusa, HOMERO mortis fuisse caussa fertur.

Hisce in diebus lubido me visendi Waradinum cepit, quod oppidum trans Dravum fluvium jacet. est illud quidem magni momenti ad reprimendam vim Turcarum; caeterum, si ad magnitudinem aediumque splendorem spectes, Graezio longe inferius. [note: 12] Dravus fluvius latitudine Vahali nostro par est, qui in Rhaeticis Alpibus oriundus, non longe infra Quinquecclesias in Danubium influit.

Cum decem praeter propter dies Czackothurni contrivissemus, coepit Sese Illustrissimus Comes PÖTTINGIUS itineri accingere. verum interea, dum vasa colligimus, Inscriptione Te beabo, quam inter antiqua rudera repertam in area Arcis suae Heros SERINIUS muro inseri curaverat. ejus exemplum hoc est.

Effigies utriusque lapide incisae erant: et in supremo margine [note: 15] visebantur duo Capricorni, et totidem Delphines, singuli in [note: 16] singulos angulos disjuncti, unde primo suspicabar, eos Augusteo aevo vixisse, quorum hic sit mentio. Adjungam itidem duas alias, quarum exemplum Amicus quidam subministravit, qui eas viderat et descripserat. Inventae fuerant inter Comaronium et Arrabonem, in Hungaria, cum anno N. C. CIC. ICC. LIV. Illustrissimus Comes PUCHAIMIUS, Comaronii Praefectus, ad resarciendos oppidi muros, aliquot Fossores eruendis, dirutae quondam in vicinia urbis, ruderibus immitteret. Earum prior haec est:

[note: 19] QVI. VIX. ANN. LIII. STIP. [gap: unknown sign] II. M. AVR. ALEXANDR.

[note: 21] CONIVGI. E. ARELIA. SOSICRATIAE. VALENTINA [note of the transcriber: in the print some letters in ligatura (VA; NE; IN) ].

[note: 22] Reperta in hoc Sepulcro Lucerna ardens, quae ad primum aeris [note: 23] sensum exstincta est. Cadaver quoque, ut apparebat integrum, mox ubi contigere, in pulverem dilapsum est. Lapides Sepulcrum constituentes erant quatuor quadrati, in se invicem [note: 24] compacti, viridi que bitumine, ad defendendum aerem, commissi, adeo duro, ut malleorum ictibus resisteret. supra Inscriptionem, ad manum dextram, Caput Viri; ad sinistram, Feminae; infra, duo Infantes; et in medio, hominis figura cubantis, et inflexo cubito in librum innitentis, conspiciebantur. Alteri Lapidi, qui capiti objectus, Eques cum Armigero insculpti erant. sed eccum alteram Inscriptionem:

[note: 26] Narrabat mihi Amicus ille, multos in hoc Sepulcro fuisse inventos aureos torques, armillas, annulos, aliaque Cimelia, quae fures illi vere Fossores Rascianis Mercatoribus vendiderant. Sed, quod paene dixisse oblitus fueram, sita est Arx Czackothurnum duo milliaria cis confluentes Murae et Dravi, distatque Graezio XXVI. milliaribus, Canischa vero, quod proximum [note: 27] Turcarum monumentum, quatuor. Non contentus Comes SERINIUS Affinem omni honore atque benevolentia demeruisse, valedicentem Sibi insigni equo Turcico donavit: nec non Famulis quoque Ejus luculenta munera dilargitus est. Eidem Illustrissimi COMITIS liberalitati acceptos fero Tres Libros Turcios; Tria Sudaria, quorum unum floribus acu pictis variegatum,

alterum auro et argento distinctum est; duo Cochlearia cum Theca Coriacea, argenreis floribus ornata; Vas potorium Coriaceum; ut et magni precii Acinacem Damascenum. Sic hilare pariter, atque liberaliter, accepti Graezium reversi [note: 28] sumus. Proxima occalione de moribus Hungarorum, aliisque quae huc faciunt, plura: nunc lassa manus geminatam operam denegat. Vale et me ama. Dabam Graezii, anno CIC. ICC. LX. A. D. XIV. Kalend. August.

HENR. CHR. HENNINII Annotationes et Observationes ad Epistolam VI.

1. Epistola Itineraria VI.] Foret, temporis habita ratione, haec Epistola omnium prima, quam scripsit Adolescens annorum circiter viginti, ut erat eruditus et curiosus spectator et observator rerum notabilium, ad Ornatissimum tum temporis adhuc Juvenem NICOLAUM WITSEN, Amicum singularem: eamque publici juris fecit anno CIC. ICC. LXXI. inSertam Notis Suis ad AUSONIUM, in Omissis Commissis, pagina 785. et sequentibus, ad Professores, carm. XI. vs. 6. AUSONIUM enim, Consularem Poetam, erudite TOLLIUS noster recensuit. Hinc ego, bona cum Lectorum venia, et, ut spero, aliqua gratia, eam, paullo emendatiorem ab ultima Auctoris manu, huc jure transtuli, et Hungarico Itineri, cum huic maxime sit vicinum, adjeci. neque aegre feres, pro insigni Tua humanitate, Perillustris WITSENI, ut hoc perpetui erga Tuum Nomen studii et cultus monumentum nostri TOLII etiam hic legatur: A Te principium, Tibi desinet!

2. Miseri homines, quorum guttura, et seqq.] Sane hi non soli. audi acutissimi judicii Virum, at iniquissimum Germanico nomini, Danielem HEREMITAM, Belgam, qui eruditam scripsit de Helvetiorum, Rhaetorum, Sedunensium, situ, Republica, moribus, Epistolam, ad Dominum FERDINANDUM GONZAGAM, Mantuae Ducis Filium; quae adjecta legitur Reip. Helvetiorum, libello edito Leidae anno CIC. ICC. XXVII. ita ergo ille pag. 499. scribit et annotat: Sunt et in his Vallium Rhaeticarum nonnullae Strumosae dictae, eo quod earum Incolae grandibus sub gutture Strumis sint. Aquarum id vitio fieri autumant, falsa ratione, cum et idem Divitibus, aquam perraro bibentibus, eveniat. Nugantur Alii, implere pituita artus et inflare Aquas venis Metallorum infectas; ego incertas rei caussas in medio relinquam: nisi quis et loci vitio adscripserit,

cum eadem ratione Naturae iisdem in locis sint et Pagi Fatuis (illos ipsos Gevehen vocant, vix hominum dignos:) referti: nullo ii cibo humano, quidam et stercore et excrementis, alii foeno pascuntur: midi, etiam per hiemem, incedunt; sono magis, quam sermone utuntur, quippe qui a nullo mortalium intelligatur. Monstratur tamen et Fons in Agro Tigurino, paullo supra, qua Taurus amnis Rhenum ingreditur, in villa Isaach nomine, cujus fontis aqua hausta Strumosos et Gutturosos efficiat; et in Cicera Valle Amnis, qui fatuos ac stolidos, quarum rerum caussae in occulto latent; et, quod magis mirere, vidi in Bernatibus mulierem, ad decem annos, citra omnem cibi potus que humani usum vixisse tamen, sed per miraculum ostentatam, torquentibus se frustra Medicis, et caussam quaerentibus, cum supra infirmitatis humanae terminos sit. Haec Ille. dum vero atroci stilo nugas aliorum vult confodere, robiginem eam immerenti affrirat, quem taxat, Georgio AGRICOLAE, Germanorum in Re Metallica peritissimo et doctissimo. Ita enim Ille de Natura eorum, quae effluunt ex Terra, lib. II. p. m. 108. edit. Frobenianae, anno CIC. IC. LVIII. disputat non male profecto aut absurde: Quae Aquae sunt infectae venis Auri, Argenti, Plumbi, Stibii, nervos duros efficere, contrahere, tendere, similiter artus pituita replere et inflare solent: ex ipsis vero aliquae Gutturosos efficiunt: ut in Norico supra Juvavium, nobile oppidum, quod hodie Salzeburgum nominamus; atque in Alpibus, duobus locis, in Cillera Valle, quae distat ab Oeniponte, ad octavum lapidem, Meridiem versus. Ejus Vallis Incolas et habitatores nationem Medullorum VITRUVIUS Architect. VIII. 3. videtur vocasse. Et in Sundera Valle, quae abest a Curia oppido Rhaetiae, circiter XII. M. P. ubi praeterea fons est, cujus aquae potae adeo laedunt cerebrum, ut stolidos faciant. Atque etiam in Italia AEquiculis guttur intumescit, aquarum, quas bibunt, vitio. attamen Aurum Argentumve purum lambentes cor reficere quidam putarunt: quae vero aquae Argenti Vivi venis imbuuntur, potae rapiuntur ad caput, idque multis humoribus, quos secum ferunt, replent, qui rursus delapsi labefactant gingivas et artus, quod satis indicant inunctiones ex Argento Vivo compositae, et catapotia inde facta. non tamen nego, alias res intra terram inveniri, quae similes habeant nocendi vires. Arabiae quidem peculiares morbi, Stomacace et Sceletyrbe, partim ex aquarum oriuntur pravitate, quorum alter os vitiat, alter crura turbat: et in Germaniae maritimo tractu fons fuit aquae dulcis; qua, ut PLINIUS H. N. XXXV. 3. ait, pota intra biennium Dentes deciderent, compagesque in genibus solverentur: nec dissimilis Susis, quae Urbs est metropolis Persiae, Fonticulus; ex quo qui bibebant, amittebant dentes, ut VITRUVIUS VIII. 3. scriptum reliquit. At AEratae ori, glandulis, uvae praecellenter prosunt, similiter oculis: repurgant enim ea, quae ipsorum

claritati officiunt. Ferratae vero utiles sunt ventriculo, lieni, renibus, prosunt colicis, dolores articulorum pellunt, auxilium afferunt in exulcerationibus vesicae unde in Tuscia, ad quinquagesimum ab Urbe lapidem, Ferratae appellabantur Vesicariae; qui locus, ut Marcellus Medicus scribit, fuit MILONIS BROCHI, Praetoris. Ex mistis autem, si lapis Plumbarius infecerit aquas, ipsae, ut Plumbi generibus imbutae, laedunt nervos et artus: Pyrite vero non aeroso infectae discutiunt durities; aeroso, sunt AEratis similes, de quarum viribus jam dixi. at Cadmia acri infectae, interiores corporis partes erodunt: si tamen Cadmia multum Argenti in se continet, non adeo ipsis nocent. Sed de his satis. Atque ista tradit Vir hic doctissimus multae [gap: Greek word(s)] , experientiae et peritiae scienter, modeste et ex vero, loquentibus ipsis rerum experimentis et documentis. apposui autem Utriusque locos integros, quia rarius occurrunt hi libri, et tamen multa scitu utilia, lectu jucunda, auditu rara continent; simul ut appareat, nigro loliginis invidiae succo tinctas fuisse literas, quas passim in Germanici nominis opprobrium pinxit HEREMITA, vir aliis tamen meritis laudandus. atque utinam etiam hodie nonnulli e Belgica Viri aliis laudibus clari, non insultarent, aut alto supercilio obtrectarent clam palam Germanorum scilicet labori, sibi acris judicii gloriam Censores vitio creati vindicantes! Sunt enim ubique Terrarum Stulti, semidocti, [gap: Greek word(s)] , inepti, [gap: Greek word(s)] satellites; Sunt etiam magna ingenia. Athenis stulti desipiebant, ut e contrario Sapientes in Scythia cordati erant. Convitia illa Gentilia Nationum laedunt mutuam humanitatem, quam homines aequalibus nostri hominibus ex aequo debemus. Certe HEREMITA dum taxat hac in re longe doctiorem AGRICOLAM, animi sui prodit aeruginem. quid enim? dum annotat, ab AGRICOLA errari, cum dicat, Vallis Cillirae Incolas Medullorum nationem vocari, cum nihil minus sint: male, si qua est, culpam ista ipsa diserte notantis ad VITRUVII l. l. Danielis BARBARI, Patritii Veneti et Patriarchae Aquilejensis, transfert in AGRICOLAM, qui modestissime, videri sic vocatos ait. deinde, cum AGRICOLA tales Gutturosos, quos Itali vocant Gossutos, aquarum etiam Metallicarum vitio fieri, ait; sane minime nugatur, nisi ipsa rerum experientia, Stultorum magistra, nugari dicenda est, et hac duce jam olim VITRUVIUS fuit nugatus, qui l. l. his verbis praeivit AGRICOLAE: Sulfurosi Fontes nervorum labores reficiunt percalefaciendo exsugendoque caloribus e corporibus humores vitiosos: Aluminosi autem, cum dissoluta membra, corporum paralysi, aut aliqua vi morbi, receperunt, fovendo per patentes venas refrigerationem contraria caloris vi, reficiunt, et ex hoc continenter restituuntur in antiquam membrorum curationem. Bituminosi autem interioris corporis vitia potionibus purgando solent mederi. Est autem aquae frigidae genus Nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis, aliisque locis similibus, quod potionibus depurgat, per alvumque transeundo, etiam Strumarum minuit

tumores. Vbi vero Aurum, Argentum, Ferrum, AEs, Plumbum, reliquaeque res earum similes fodiuntur, Fontes inveniuntur copiosi, sed hi maxime sunt vitiosi. Habent enim vitia contraria aquae calidae, quam Sulfur, Alumen, Bitumen emittit, qui per potiones, cum in corpus ineunt, et per venas permanando nervos attingunt, et artus eos durant inflando. Igitur nervi inflatione turgentes, ex longitudine contrahuntur, et ita aut neuricos aut podagricos efficiunt homines: ideo quod ex durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas habent venarum raritates. Haec POLLIO sapientissime. At cum HEREMITA objicit, a Divitibus raro bibi tales aquas, qui tamen Strumis vexentur; miramur, inquam, quod eum judicii sui acrimonia deseruerit hac in parte. ergone et in re cibaria, jusculis, potionibus, pulmentis Aqua vernacula potuerunt abstinere? imo coguntur haud alia, quam nivali aut pluvia aut fontana, sed soli cujusque qualitatibus Metallicis et Mineralibus imbuta uti. hinc prima mali labes. Optime Johannes LANGIUS Lembergius, magnae famae et doctrinae Medicus, Quinque Electorum Palatinorum Archiater, Epistolarum Medic. III. 4. ubi scientissime de Strumis agit, p. m. 983. inquit: Hos Strumae abscessus et defluxus Hydrargyrii virulentia proritare solet, cujus genuina virtus est, pituitam ab extremis et corporis ambitu arcere, et ad colli glandulas, gingivas, faucium adenas vel paristhmia regerere, quo malo plurimum infestantur, qui Alpes Metallis foecundas, aut istic Metallorum venas scrutantur, aut aquas ex Montibus Metallorum scaturientes bibunt. Quippe cum Hydrargyrium una cum Sulfure sit omnium Metallorum parens et origo, par est, ut derivatum resipiat naturam originis, nec id indigenis modo, sed etiam advenis accidere certum est, si has terras incoluerint, et has per metalla ex Montibus et Fontibus Aquarum Scaturigines potaverint. proinde Equicolos bellicosos de natione Medullorum equites, Tauriscos et Noricos, et qui ultra Salzeburgum, Oenipontem, Curiam Rhaetiae oppidum, atque Stiriam et Carinthiam, Alpium versus incolunt Metallis divitibus, colla, ut Taurorum paleariis, bronchocelis turgore usque ad pectus pendulis, nihil mirum. Compertum ajunt, si quis virgulta, aut scipiones rectos et enodes in harum aquarum fontibus, aut in scaturigines defixerit, his intortis, veluti in oleis arboribus, tubera adnasci. Ita LANGIUS. Hoc unum AGRICOLAM rogarem, unde didicisset, Stomacacen et Sceletyrben esse morbos Arabiae peculiares? puto deceptum lectione vitiosa PLINII l. l. Stomacacen Medici vocabant et Sceletyrben ea mala. Reperta auxilio est herba, quae vocatur Britannica. videtur enim legisse in suo Codice: ea mala Arabiae. auxilio est etc. Fons autem ille fuit, teste Plinio, trans Rhenum castris a Germanico Caesare promotis, adeoque in ora, ut videtur, Batavica, aut Frisiaca. sed haec hactenus, ut spero, non ingrata.

3. Sic Libycis Mulieribus et seqq.] rotundius sonant verba Graecae elegantiae,

quae consignavit eruditus ille [gap: Greek word(s)] Cyrenes Episcopus, Epistola 4. circa finem, ed. Regiae 1553. p. m. 7. [gap: Greek word(s)]

4. Heros NICOLAUS SERINIUS.] De hoc incomparabili Turcarum terrore quicquid dixeris, minus erit. Clarissimus TOLLIUS noster anno CIC. ICC. LXXI. cum hanc epistolam publicaret, ista inter caussas ejus edendae praefatur: Defungar simul officio, munificentiam erga me Illustrissimi ac Fortissimi Herois, NICOLAI SERINII, grate commemorans. Obiit hoc Croatiae Hungariae que lucidum Sidus ante annos pauculos: (ni fallor, circa annum 1667.) Cujus Virtutes et Animi decora, Prudentiam, Fortitudinem, Clementiam, Liberalitatem, Eruditionem, si tenuiter tantum delibare voluero, complures paginas implevero. Linguarum quidem complurium ita callens fuit, ut, qui Illum ignorantes loquentem audirent, sive Ille sensus suos Hungarica, Croatica, Sclavonica lingua exprimeret, quae dialecto potissimum variant, sive Germanica, Latina, Italica, Turcica proloqueretur, quaenam ipsi vernacula foret, ambigerent. De rebus praeclare gestis nihil dicam. Tam enim earum, quas ab ineunte adolescentia ad vitae usque terminum patravit, quam nuperi cum Turcis in Hungaria belli suo cum maxime ductu profligati memoriam nulla temporum delebit injuria. Vos autem SERINII Manes avete: et, si sentire datur post fata Quietis, hanc illustrissimi vestri nominis pertenuem commemorationem, ab animo grato vestraeque Gloriae deditissimo profectam volentes accipite, ac aeternum Valete!

5. De HUNNIADE.] Sane Paullus JOVIUS, Episcopus Nucerinus, Elogior. lib. III. ubi MATTHIAM CORVINUM, laudatissimum et literarum amantissimum Pannoniae Regem, hujus JOHANNIS HUNNIADIS Filium, dilaudat, alt Patrem hunc fuisse appellatum: Fulmineum Turcarum Terrorem; idemque uno ore, ut et, quod TOLLIUS narrat, tradunt Rerum Hungaricarum Scriptores.

6. DRUSUS, TIBERII Frater.] Ecquis Veterum hoc disertis verbis tradat, non memini. puto itaque, respici formulam comminandi et imprecandi, in tractu praecipue Vestofaliae, usitatam: daß dich der Drus hohle? vel De Dxoes zalje hebben: quasi dicerent: DRUSUS te auferat!

7. HORATIUS, OVIDIUS.] Tales autem Nummos non esse genuinos ipse TOLLIUS cum Eruditis postea agnovit; quare hic aetatis juvenilis veniam habebit.

8. Equum et seqq.] Hic, ad instar Bucephali, solum Dominum sessorem admisit, alium vero neminem. Jonas a Domino nomen ei erat, narrant haec omnes, qui hujus Herois gesta Posteris tradiderunt.

9. De Diomedeis Avibus.] quas narrant, dignoscere Graecos et Barbaros: hos enim involant, illis e contrario abblandiuntur. videantur ARISTOTELES [gap: Greek word(s)] in principio fere medii operis; et ex hoc, sine dubio, PLINIUS H. N. X. 44. et hunc secutus SOLINUS Polyhist. c. 8. et AUGUSTINUS de C. D. XVIII. 16. et 18.

10. De Cane LIPSIUS.] respicit, ut puto, Centuriam I. Epist. 44. ad Belgas, ubi ex idoneis testibus narrat, in oppido sive castello Sancti Petri, quod sub Rhodiorum Equitum ditione Asylum erat fugitivis Servis Christianis, in ora Cariae, quos Praesidiarii, si ita loqui liceat, Canes, cum advenirent, a Muhammedanis poterant distinguere. hos enim allatrabant et adoriebantur, illos illaesos blandiendo ad oppidum quasi deducebant. plura. 1. l. LIPSIUS mirifica de Canibus narrat.

11. Centuriones, quos Aga vernacula lingua Turcae vocant.] Lubet hic annotare, ad lucem accendendam huic loco, nonnulla ex libro bonae frugis pleno sed jam minus obvio, fobannis LEONCLAVII, Viri Nobilis et doctissimi rerum Turcicarum, quem inscripsit Pandecten Historiae Turcicae, cujus ex editione Wecheliana 1588. c. 173. p. m. 376. Turcas esse imitatores Graecorum, praesertim in rebus ad Imperii formam ritusque publicos spectantibus, jam saepenumero diximus. quanquam Alii putant, ab ipsis pleraque profecta Saracenis: qui post defectionem a Romanis, eorum nihilominus tam civilem, quam militarem Imperii gubernationem fuerint aemulati. Sic igitur et Agalarii dicti sunt ab Aga, quod baculum significat: adeoque propius, ut ostendam similitudinem Officiorum Palatii atque Imperii Graeci, cum Officiis Portae Osmanicae, dico, Turcis esse Agalarios sua lingua, qui Graecis erant vel Drungarii, vel Druncarii potius. Eos LEO Sapiens Augustus, in libro suo de Apparatibus Bellicis, olim dictos fuisse tradit Chiliarchos, quod militibus mille praeessent: et Druncum, Chiliarchiam. Latini Chiliarchos vocabant Tribunos, qui nunc Colonelli sunt. Druncum, sic enim pronunciabat Theodosius Zygomalas (quo Naupliensi e Peloponneso, Patriarchali Protonotario, familiariter usus est Constantinopoli LEONCLAVIUS)

et Druncarium, non Drungum vel Drungarium, quod vulgo fieri solet, sic appellatum arbitror a trunco, sive baculo, sive sceptro, quemadmodum hodieque Regimentum vocamus tam ipsius Tribuni baculum, Vitem dixere, puto, Romani, quem, ceu magistratus insigne, gestat; quam illum signorum militumque numerum, qui ad constituendum Regimentum requiritur: ideoque Druncus est Regimentum Militum, cujus caput est Druncarius, olim Tribunus, nunc Colonellus aut Regimenti Praefectus Ad Druncariorum ergo similitudinem Turcis sunt Agalari, velut Tribuni, puta Genizar Aga, Capizilar Aga, Spahoglan Aga, Silichtar Aga. deinde c. 228. p. 449. ait: Sequuntur post Divani sive Consilii Sultanini Assessores Agae, Turcis Agalari dicti, numero multitudinis, vel Officiales sive Tribuni, qui non habent sessionem in Divano, vel Synhedrio, vel consilii publici loco; nihiloque minus obligati sunt, uti quotidie compareant in Saraio (sive Seralio) sibique deputatis aliis in locis sedeant. ita LEONCLAVIUS. ergo apparet, TOLLIO nostro, forsitan ad pompam, narratum fuisse, omnes illos honestioris loci Captivos fuisse Agas, quod vero credibile minus videtur: fuerint etiam Kihaiae, Tzausii et minoris ordinis Viri. deinde cum Centuriones pro Agis reddit, rem quidem veram dicit, sed verum vocis sensum perturbat.

12. Dravus. in Rhaeticis Alpibus oriundus.] Puto, memoriae culpa, Rhaeticas Alpes poni pro Noricis. ibi enim Dravum oriri, jam olim dixit PLINIUS H. N. III. 25. sed facilis propter viciniam errori locus eit.

13. P. CORNELIUS CLAVAFORIS.] Hoc cognomen in Gente Cornelia mihi alias nondum occurrit. putem, tractum e militaribus facetiis vocabulum, CLAVA FORIS, quale illud Cedo alteram, apud TACITUM Annal. I. 23.

14. FAVENTINA ERES.] pro HERES. sed saepe in Inscriptionibus aspiratio neglecta fuit. adde TOLLIUM ad Ausonii Professores, carm. VI vs. 44. in Omissis ad num. 6. p. 783.

15. Duo Capricorni.] Posset videri, uti et TOLLIO placuit, in honorem Genesis Augusteae hos adsculptos: sed et ipsi defuncti, vel eorum alteruter, tempus Solstitii hiberni natale aut emortuale sortiri potuerunt. at mihi potius placet, esse eos Capricornos hoc loco Abundantiae et Felicitatis symbola, ut praeclare ex Nummis hoc docet Illustris SPANHEMIUS de Praeft. et Vs. Num. Diss. III. p. m. 128. et 208. 209. 210. innuitur ergo, defunctos in re lauta vixisse.

16. Delphines.] Hi mutui Amoris sunt symbolum: consecrantur enim Cupidini. hinc Delphino toties in Nummis et Gemmis inequitat. vide iterum Illustrem SPANHEMIUM l. l. p. 199. 200. et apud SPONIUM in Miscell. p. 297. in Gemma Delphin, adscriptumque legitur: PIGNUS AMORIS

HABE. Item Veneri sunt etiam sacri. hinc inter Statuas Mediceas et Venerem, ornandis capillis intentam, videas, hinc cum Cupidine armato pharetra et sagitta, inde cum Delphino, vide l. l. p. 200. memini, et me inter Statuarum antiquarum [gap: Greek word(s)] unam vidisse, in qua Venus sedens, cui a tergo subjectus erat Delphin, in gremio Columba.

17. [gap: Greek word(s)] ] Sic TOLLIUS ad ipsum lapidem emendatius descripsit. ante nescio quae literarum discerpta monstra hic legebantur, ut videre licet in TOLLIANA AUSONII recensione, p. 789. nomen autem [gap: Greek word(s)] quid sit, vix assequor. puto detritas vetustate, aut obliquius insculptas, ut saepe factum animadvertimus, aciem TOLLII nostri fefellisse; sculptumque fuisse: [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] ; ut fuerit nomen amatorium puellae, quae in deliciis forte fuerit M. Aurelio Alexandro Primipilari, ut ejus defunctae cineres, paternae intulerit arcae, felicitatem et tranquillitatem Manibus ejus cum Patre conditis apprecatus. Graecam autem Linguam Amoribus olim inserviisse, vel Satyrici Principis nota querela constat. gemella est Inscriptio apud GRUTERUM 784: 3. [gap: Greek word(s)]

18. AETERNAE. QVIETI. ET. PERPETVAE. SECVRITATI.] Passim haec in Monumentis Sepulcralibus, et fere separatim alterutrum reperias. Noti Quieti Manes, longa quiescendi tempora, Somnus AEternalis, somno consopiri aeterno, nox perpetua una dormienda, [gap: Greek word(s)] et quae similia in hunc sensum in Monumentis et libris idoneorum Auctorum utriusque Linguae eruditae leguntur.

19. M. AVR. Q. VALENTI. V. LEG. TA.] Subnotaverat TOLLIUS: forte: M. AVREL. VALENTINO. V. LEG. TR. id est Tribuno, nisi [gap: Greek word(s)] TA cognominis Legionis initium sit. haec Ille. neutrum mihi facit satis: additae enim figurae Tribunitiam dignitatem non arguunt: et quale cognomen vel cujus Legionis foret TA? Legio V. Macedonica tetendit in Moesia; quare videri posset T fuisse detritum ex M; verum legamus simplicissime sine caelo emendationis Criticae, quae in Lapidibus parcius exercenda: V. LEGIONIS TAbulario. sic Praepositus Tabulariorum Rationis Castrensis, et Adjutor Tabulariorum apud REINESIUM Inscrr. IX. 28. et 29. et TABularius MILitum apud GRUTERUM 421: 1.

20. STIP.] Nota, quae hic sequitur, denotat numerum XXXII. ut TOLLIUS quoque legit. passim tales in Inscriptionibus occurrunt.

21. FRATRI et seqq.] Lege haec compendia: ET. I.. T.. C.. ET, AVRELIA. S.. ET. VALENTINA.

22. Reperta in Sepulcro Lucerna ardens et seqq.] Fabellas TOLLIO narrarunt tralatitias, quas miror, tot Viris Doctis potuisse persuaderi, cum nec liquor ullus detur, qui sine sui consumtione ardeat perpetuus; nec vel

linum sive ellychnium [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] ullum tale fieri possit, quod talis liquoris incombustibilis pabulo sine ullo detrimento aeternum ardeat; taceo, ignem vel maxime aeternum, si singamus talem exstitisse, negato aerei spiramenti libero influxu, in istis cavernis Sepulcralibus tam arcte clausis, necessario suffocari debuisse. dicet aliquis veteris fabellae assertor, ad erroris credulitatem: hanc istius ignis emortualis aeterni indolem fuisse, ut negato exclusoque aere protinus arserit, admisso autem exstinguatur. qua ergo ratione fuit in Arcis Sepulcralibus incensus? si sua sponte; cur non iterum in conclusis cavernis et locis idem fit? cur in istis Lucernis nullus liquor, nullus fomes, nullum ellychnium reperta sunt, utpote cum resistere debeant saeculorum omnium fugae? si dicis, in libero aere primum fuisse accensas, et sic perdurasse; tum miror stuporem Vestalium, quae tali igne Pontificias virgas semper a tergis suis relegare potuissent. Si regeris Phosphoros hodiernos, tam liquidos, quam siccos, et lapides lucentes, qui Bononiae visuntur, scias, hos ad aeris admissionem non amittere lucem, deinde eos non semper eodem splendore coruscare; tandem hos toto coelo distare a Lucernis Perennilucis, ut fingunt, Veterum. Hoc unum lego, liquorem lagena vitrea inclusum, in quo lux quaedam circulabatur, Valentiae in Delphinatu anno 1653. inter Sepulcrorum Antiquorum monumenta, repertum, quem Inventur sracto, prae nimis curioso noscendi ardore, vitro effuderit: haec, inquam, scripsit Illustris quidam Gallus, in Eph. C. N. Dec. I. An. 8. Obs. 20. in Scholio. Ea si vera sunt, si Inventor oculorum acie, solus cum esset, recte usus est, en Tibi Phosphorum liquidum nostrae aetatis nec Veteribus ignotum! ne tamen imputes TOLLIO nostro [gap: Greek word(s)] , qua minime omnium laborabat, vitium, secutus est in hac persuasione praeeuntes PANCIROLLUM in Deperdit. I. 3 5. ibique SALMUTHUM eadem adnotantem: Hermolaum BARBARUM Corollar. in DIOSCORID. lib. V. Franciscum MATURANTIUM Epist. lib. I. scribentem ad Alfenum: Bernardinum SCARDEONEM in Antiq. Patav. libro I. sub fin. laudatum quoque GUILANDINO de Papyro, membro VI. Fortunium LICETUM in vasti laboris, sed mirae credulitatis opere, de Lucern. Ant. I. 2. 9. et 10. item III. 28. Joh. Bapt. PORTAM de M. N. XII. 13. et, quod miror in acumine illo judicii, CAMBDENUM de Britann, p. 473. quin imo Hieron. RUSCELLUS in opere Italico: Imprese Illustri, si Diis placet, modum talis lucernae aeternae docet faciendae. Resutat etiam hanc credulitatem aliqua ex parte Georg. Casp. KIRCHMAIERUS, Vir perdoctus, in Noctiluca Constante c. 2. §. 9. Liceat autem Posteritati veteres avias de pulmone revellere: sat enim nugarum Posteris relinquitur.

23. Cadaver quoque, et seqq.] Videtur et haec solennis vespillonum fabella TOLLIO nostro cantata. quis nescit rogos, busta, cineres Romanorum, et ignes ferales? Quid autem in culpa fuit, ut tantum unum cadaver

apparuerit integrum, contactu demum dilapsum; cum, teste ipsa Inscriptione, tria saltem cadavera fuisse debuissent? Imo vero crematorum cineres in hac Arca junctim conditi sunt, non condita corpora.

24. Bitumine.] adeoque hoc etiam calcis usum praebuit, ita ferruminatis Babylonis muris, teste PLINIO H. N. XXXV. 15. scilicet SEMIRAMIS arenati loco bitumen interstravit, teste JUSTINO I. 2. Aliisque.

25. D. M. etec.] Haec etiam Inscriptio hic emendatior legitur, quam ex aliena descriptione in AUSONII laudata recensione legitur. In ea ista: 7. LEG. III. FL. lego: Centurionis Legionis III. Flaviae. sic signum hoc occurrit apud GRUTERUM 269: II. Legio haec IV Flavia nota est ex aliis etiam Inscriptionibus. deinde nota numeri annorum Filii est XVIII. nam [gap: Greek word(s)] et alibi pro X. sculptum memini. tandem in fine [gap: Greek word(s)] VALERIA. VALERIA. FILIA: Lege et intellige: VALERIANI FILIA.

26. In hoc Sepulcro fuisse inventos, etcc.] Sane ego cum TOLLIO illi Amico narranti fidem suam relinquo. Plerunque animadverti talia jactari, sicubi monumentum aliquod vetus refossum detegitur. Cui bono tot cimelia in feralem Arcam conjecissent? tam prolixus in provinciali Sepulcro et prodigus Matronarum Romanarum affectus vix minime credibilis videtur.

27. Canischa.] Natura sive ingenio loci haec et Arte munitissima in paludoso circum solo palisque fere fistucatis inaedificata Urbs et Arx sita est in Illyrico proprie Veterum, ad fines Hungariae, Croatiae, et Marchiae Vindorum tutandos aut invadendos situ percommodo. Nomen habet, non, ut multi volunt, a rivo mediam urbem perfluente Canischa, siquidem is revera Sala dicitur, urbique Salawar nomen etiam facit; verum Canischae nomen a Germanis Turcisve ab oppidi nomine accepisse videtur. Fluvius. is verius est quasi quidam paludosus rivus: nullis enim fere ripis continetur, sed passim extra ripas vagus paludes et arundineta et fruticeta infidi et cedentis soli facit, donec lento agmine tandem Dravo miscetur. nomen, ut Martinus ZEILLERUS, si bene memini, rectius videtur tradere, debet URSULAE CANISIAE, Viduae THOMAE NADASDII, Palatini Hungariae, quae circa annum 1565. ibi loci Arcem extruxit; quam, capta a Turcis anno 1566. Sigetho, quae hinc XXI. milliaribus distat, MAXIMILIANUS II. Imperator, permutationis jure, dato viduae Borsmonostrano, Sibi acquisivit, eamque Arcem firmissimis operibus cinxerat, adeo ut saepius a Turcis impetita inexpugnabilis manserit. tandem anno 1600. latrocinantes Heiducci, jussu Praefecti Vindorum, Sigismundi HERBERSTEINII, juxta oppidum Harsanam, infra Sigethum et Quinquecclesias Rusticis magnam boum multitudinem Baboziam, hinc Canischam et Capreinizium abegerant; Turcae frustra Rusticorum imbellium boves repetentes irritati, IBRAHIMUM Bassam, magnum illum Exercitus Turcici Ducem incitarunt, ad

obsidendam Canischam, cum ipse Strigonium alias peteret. Sic expugnata et 22. Octobris anno 1600. in opprobrium Christiani nominis, ob culpam privatae ex latrocinio utilitatis, amissa, magnopere Christianam rem illis in oris afflixit, donec tandem nostra aetate felicitari armorum LEOPOLDI Augusti denuo successit, Cujus Domus Augustae imperio utinam semper postea pareat, neque unquam rursus avaritia, temeritate, negligentia, ac flagitio Christianorum, ne quid pejus dicam, sub jugum redeat Turcarum! Tu interea testem nostrorum dictorum fuisse scias ISTUANFIUM Rer. Hungar, lib. XXXII. p. 762.

28. Proxima occasione de Moribus Hungarorum et seqq.] Fidem hic datam postea liberavit TOLLIUS, sed magno post intervallo: nam anno demum 1687. ut vidisti in praecedente V. Epistola, enarravit ea, quae hic promittir. Obiter non possum, quin hic adjiciam pauculas Inscriptiones, quas TOLLIUS huic Epistolae, quam prae manibus habemus, anno demum 1671. cum AUSONIUM recenseret, loco laudato, per modum corollarii seu mantissae, subjecit his ipsis verbis, quae ad finem usque scias illius, non mea esse: nisi ubi meum nomen addo. ita autem post finitam Epistolam refert.

[gap: Greek word(s)] . Dum hanc, quam dudum ad Amicum scripseram Epistolam relego, continere me non potui, quin ineditas aliquot Inscriptiones auctarii vice subjungerem. Descriptae mihi eae sunt praeterita aestate in oppido Vangionum, Wormatila, ex antiquis saxis, quae inter alia rudera, dum exstruendo munimento fossam repurgant, operae eruerant. atque id eo lubentius facio, quod complures aliae in eodem oppido, puerorum nequitia ac petulantia ita fuerant corrupta, ut nullo pacto describere potuerim. Sed bene OPITIUS, qui in Variis Lectionibus Inscriptionum istarum nobis exempla reliquit. Idem accidisse quoque ad Coloniam Agrippinam duabus aliis adverti, quas ex Austria redux ante hos decem annos descripseram. Ne igitur qualiacunque haec Antiquitatis monumenta depereant, malui non suo loco ac tempore ab oblivione illa vindicare, quam dubiae et ancipiti fortunae committere. In Fossa itaque ipsa conspicitur Eques armatus, sequentibus duobus pediubus, et hac inscriptione:

TERMESTINVS.] Termestinorum meminit SALLUSTIUS Histor. lib. II. apud NONIUM in Satias. Populus Citerioris Hispaniae TACITO Annal. IV. 45. Oppidum Termes, FLORO III. 22.

DEC.] notat: aut decem, aut decurio, aut Decuriae; uti ex aliis liquet inscriptionibus. Ala Sebosiana mihi nusquam alibi, quod equidem meminerim, occurrit. Si Segosianae liceret legere, tum a Segusio in Cottiis Alpibus cognomen possemus arcessere. HENNIN.

Ad Portam Martis (talis nulla est Wormatiae, sed puto voluit Martini portam TOLLIUS scribere:) Eques dextra lauceam, sinistra signum militare ferens, armis et gladio ornatus, calcans duos Captivos sub Clypeis,

HISPANORVM. ALAE.] Ea etiam alibi non raro occurrit. vide exempli caussa GRUTERUM 366: I. 403: 5. HENNIN.

NAMNIS.] puto innui, fuisse eum ex Nannetibus, Galliae Celticae sive Lugdunensis populo: ipsum nomen peregrinitatem Celticam sapit. HENNIN.

ALAE INDIANAE.] meminit et alius vetus lapis in Agro Coloniensi inventus apud GRUTER. 541: 7. (Tu huic adde 519: 7. et C. Hedium C. F. Clust. Praefectum Equitum Alae Indianae: 417: 6 HENNIN.)

TVR. BARBI.] Legendum sine dubio erit Turre Barbi, in quo loco forte pars quaedam Alae Indianae praesidium tenuit. sic Turris Timalleni, in Libya, in ANTONINI Itinerario p. m. 16. et frequenter in eodem: Ad Turres, Ad Turrim. imo p. 30. legitur Turris, quae distat Naisso Superioris Moesiae ad M. P. LIII. ut et in hoc Terrarum tractu tales Turres Praesidiarias fuisse. constet. Crux illa in voce STIP. est compendium ex T et superposito I. At, ne quid dissimulem, non Wormatiae, sed Worringae haec Inscriptio reperta est. audi AEgid. GELENIUM de Magnit. Coloniae, lib. II. syntagm. 34. p. m. 198. 199. In Worringen, olim Burunco, municipio, prope Coloniam repertus est cippus Albanio Vitali Equiti positus, tres habens areas, in quarum suprema exhibetur seminudus adolescens, innixus sinistro brachio, quasi in stragula et pulvinari, accumbens mensae tripodi, in qua duo vasa cum cibis et scyphis, ad pedes puer adstat manibus decussatim compositis. media arca habet haec verba: ALBANIO. VITALI. (et caetera eadem.) in infima area equus generosus stragula et phaleris ornatus, ex cujus ephippio scutum oblongum dependet, famulo fasces ferente, loroque equum a tergo regente. HENNIN.

COHORTE RAETO.] Cohors IV. Raetorum occurrit in Inscrr. et Notitia Imperii: in illis etiam [gap: Greek word(s)] Raetorum Cohors. HENNIN.

PRAETOR. ET VINDOL.] Videri posset legendum esse: Praetoria et Vindelicorum. quamvis Cohors Vindelicorum mihi nondum alibi lecta sit. posses etiam suspicari PRAETOR, esse descriptum [gap: Greek word(s)] RAETOR. ut sit Raetorum et Vindelicorum, populorum scilicet vicinorum. HENNIN.

In Aula Civium, vulgo im Burgerhoff, Coloniae Agrippinae, monumentum integrum, in cujus anteriore lapide:

VFRIQue.] Sitne hoc Pupiniae cognomen aliquod semibarbarum, an literarum acciderint corruptelae, id equidem nescio; posterius tamen verius puto. Pupienam Firmam legi alibi, item Auctam. Apud GELENIUM l. lib. I. syntagm. 9. p. 87. vero sic reperio: Facies humana pectoretenus, in sinum collecta veste, et sub ea;

dicit, hos lapides ex ima humo egestos esse, ad Rhenum, anno 1632. et insertos propugnaculo, quod Rhenum prospectat. HENNIN.

JACOBI TOLLII EPISTOLAE ITINERARIAE EX RECENSIONE ET CVM NOTIS HENR. CHR. HENNINII AMSTELAEDAMI apud FRANCISCVM HALMAM. MDCC.

PERILLVSTRI, NOBILISSIMO ET AMPLISSIMO VIRO, DOMINO NICOLAO WITSEN, COS. AMSTELAEDAMENSI, S. P. D. HENR. CHR. DE HENNIN.

Prologus ad Lectores.

EPIGRAMMA AD Virum Nobilissimum atque Excellentissimum, D. HENR. CHRIST. HENNINIUM, Medicinae Doctorem et Practicum Experientissimum, Ejusdemque Facultatis, ut et Historiarum, Eloquentiae et Linguae Graecae Professorem Celeberrimum: in edendis postumis TOLLIANIS occupatum.