CAMENA Early Modern Latin Texts

ARCANA SECVLI DECIMI SEXTI. HVBERTI LANGVETI LEGATI, DVM VIVERET, ET CONSILIARII SAXONICI EPISTOLAE SECRETAE AD PRINCIPEM SVVM AVGVSTVM SAX. [abbr.: SAXONIAE] DVCEM ET S.R.I. SEPTEMVIRVM. EX arxe`i`wi SAXONICO DESCRIPTAS PRIMVS E MVSEO EDIT IO. PETR. LVDOVICVS IN FRIDERICIAN. PROF. P. ORD. Plin. lib. V. Epistol. 8. Pulchrum inprimis videtur, non pati occidere, quibus aeternitas debetur. HALAE HERMVNDVROR. [abbr.: HERMVNDVRORVM] AN. CIC XCCIC. IMPENSIS IOH. FRIDERICI ZEITLERI. / HENR. GEORGII MVSSELII.

PRINCIPIBVS HVIVS AEVI VIRIS, ILLVSTRISSIMO ATQVE EXCELLENTISSIMO D. PAVLO a FVCHS SERENISS. AC POTENT. ELECT. BRANDEBVRG. CONSILIARIO STATVS INTIMO AC PRIMARIO, RER. ECCLESIAST. AC FEVDAL. PRAEFECTO SVMMO, ET RELIQVA; DOMINO MALCHOVIAE, HEINERSDORF, FUCHSHOEFEL, WEDERAV ET WEDIN. ET ILLVSTRISSIMO ATQVE EXCELLENTISSIMO D. VVOLFG: a SCHMETTAV SERENISS. AC POTENT. ELECT. BRANDEBVRG. CONSILIARIO STATVS INTIMO, ETC. SVMMO CVRSORVM TRIBVNO, DOMINO KOENIGSWALDAE ET RELIQVA. NVPER CHRISTIANI ORBIS PACIFICATORI, S. P. D. IOH. PETRVS LVDOVICVS.

HVBERTVM LANGVETVM , principem suae aetatus virum, VOBIS, publicae salutis moderatoribus sapientissimis, vel eo aliquantum consimilem,

quod in republica ipse etiam cum laude versatus sit, in loco debiti muneris sistere hic audeo. Secretas LEGATI epistolas offero; quae seculi arcana superioris sub exitum tandem nostri carceres mordere videbantur, vt iamnunc, post aliquem temporis decursum, mutata aularum scena, cui seruiendum fuerat, sine inuidiae periculo et nota temeritatis, liceret emittere; ne gloriae merito scriptor, fructu aetas nostra ac posteri omnes diutius carerent. Nemo autem ad patrocinium earum aptior est visus, quam pretii, quod habent, idoneus aestimator; nullius deinde aestimatio aequior, ac per eum facta, qui nobilissimum munus publici oratoris, quo officio has scripserat LANGVETVS, et ipse aliquando obiisset. Non igitur e longinquo adducendae dicati VOBIS operis causae sunt, cum a dignitatibus vestris, quarum gradus esse amplissimos scio, non ita multum mihi videar discessisse. Sunt enim vestrae, inter praeclarissima alia facinora, quibus de republica bene meremini, apud exteras nationes et gentes administratae legationes cum prudentia consiliorum, tum solertia actuum, nec ipsa euentuum minus prosperitate vsque eo nobilitatae, in codicillis deinceps, literis, diplomatibus, publicis instrumentis aliis spectatae; vt nulla temporis obliuione memoria earum conteri vnquam, nedum extingui posse videatur. TE imprimis, illustrissime FVCHS, ipsam existimem naturam quodammodo legatum voluisse, quia fecit oratorem. Eras hac fautrice in infantia loquax; vt arte mox evaderes disertus, doctrina eloquens, prudentia vero ac vsu rerum maximus tui seculi orator. Docent alii hanc

artem; quam tu exerces: aliis adscitus lepor; TIBI nativus est: aliis sermo purus, sed adstrictus, aut facilis, sed qui seculi sordes trahit; TVA oratio ad antiquitatem ita accedit, vt tamen et hujus aetatis ferat lectores: aliis polite scribere, non item et facunde loqui contigit; TV et oculos pascis, et trahis aures: alii in Latio, alii in Germania domi sunt; TV par es in vtriusque orationis facultate: summatim, alii in vna eloquentiae laude versantur; TV eius vbique tenes principatum. Atque hoc tandem decore tua scriptio ab aliis omnibus tantum differt; quantum optimis quibusque praestat. Excellit, si Germaniae vlla, curia certe Brandeburgica viris, qui scribendi munditie et elegantia pollent: TVI tamen stili peculiaria prorsus signa sunt, quae in ista, non nominis subscriptione; sed verborum admiranda concinnitudine, perspicuitate, grauitateque rerum intelligentes agnoscunt. Fit etiam hoc tibi praeconium, non in Germanis tantum. Quando enim, tui mandato Principis, cum exteris Regibus egisti, sanxisti foedera, conciliasti pacem, aut secum discordantes, felici arbitrio tuo, in mutuam fidem reduxisti: tum demum, quid viribus dicendi valeas, poterat intelligi. Pacasti nutantem aliquando Septemtrionem: et Sarmatarum opes tua oratione non minus concussisti, quam fortissimi exercitus. Vt adeo melioris cuiusdem oraculi nomen merearis, qui os et manus maximi Principis es. Ast dum haec aliquo laudis genere efferimus; nihil virtutibus excellentissimis aliis, quae elucent in TE, volumus detractum. Scimus illam promtitudinem TVAM consiliorum, quae, vti ex re et ex tempore capis, ita ad rationem

vtriusque, non minori facultate, temperas, vertis, mutas. Neque obscurior alacritas TVA in quouis genere negotiorum, quae TV citius expedis, quam alii semel expendunt. Perspectissima quoque TVA in his perferendis constantia, quam non in die solum, sed etiam vigiliis comprobas et, nouo inter TVOS exemplo, rerum et auctor es et actor. Humanitatem denique TVAM suspiciunt omnes. Cum enim hoc laudis genus supercilia aliis contrahat, aliis tollat, TV facultates TVAS, quantae hae sint, gratia condis, vt qua admiratione rerum periti, eo amore multitudo illas prosequantur. Atque haec tanta ingenii TVI excellentia, qua ceteros mortales quodammodo antecellere videris, genuina fortunae tuae argumenta sunt, vt nulli iam miremur, duos Electores, parentem magnum, et paterna gloria non inferiorem filium te consiliorum principem habuisse. Sed his tantis virtutibus TVA in rempublicam merita, Excellentissime SCHMETTAV, tam affinia sunt; quam socer genero iam coniunctior. Eodem enim iudicio, maximum parentem filiam TIBI vnigenam, sui coronam sexus, collocasse diuinauerim; vt, quem socium laudis haberet, eundem in familiaritatem suam penitus adsumeret. Posuisti tirocinia negotiorum in isto Germaniae palatio ad Rhenum, quibus vt magnam gloriam es consecutus; ita ad amicitiam Principum, parentis ac filii accessisti, vt nemo in ea te facile anteiret. Fuerunt isti Germaniae ocelli inter sapientissimos Principes, quos Europa tum habuit; vnde illud clarum est, non indulgentia quadam; sed recta virtutis aestimatione ad maximos honoris gradus TE euectum fuisse. Et sane neque

TE Principes dimisissent vnquam, quibus perspecta erat ingenii TVI excellentia: neque TV, quos bene gerendo deuinxeras, deserturus fueras; nisi mors vtrinque diuortium fecisset. Sed nihil inde delinquebat virtus TVA. quae enim in Palatinatu vsque eo nituerat, ea post in aula Brandeburgica illucescere coepit et singulari meritorum gloria mox ita fulgere; vt dubium omnino sit, an gloriosissimae memoriae Princeps de isto pretiosissimorum numismatum gazophylacio Palatino sibi magis gratulatus sit, quam de tanto administro inde eadem fortuna adducto. Celebrandum aliis relinquo, quas laudes, magnis atque egregiis munerum TVORVM functionibus exinde es promeritus, sunt eae profecto, quas posteri demum maximas dicent: actio pacis mihi nouissimae tantum proposita, quae vti ad immortalitatem nominis TVI sufficit; ita me audacia liberat, operis, quod auctorem legatum habet, TIBI consecrati. Non mihi in omni historia illustrior pacificatio occurrit: quae potiorem Europam funestissimo bello liberaret; controuersias, nostra aetate tanta contentione agitatas, aut componeret aut sopiret; tot denique ex universa vndique Europa splendidissimis legationibus, quarum, quod omnino inauditum, sola Germania plusquam quinquaginta nominabat, esset frequentata. Sed inter principes huius legationis viros TV ita eminebas; vt plerosque multis gradibus anteires, cum maximis autem omnino posses conferri. Intelligunt rerum gnari, non octo istos menses, pactionis Risvicensis, sauciam bellis Europam ad salutem reduxisse. Parum ergo idonei accedebant ad eam, qui, quid alias ac alibi eius rei actum, cognitum

non habebant. TV certe, quod sors nulli dederat, non mensibus, sed annis octo consiliorum, actuum, euentuumque belli huius ac pacis particeps, in plerisque etiam adiutor fuisti. Neque TE praeteribat, quid Holmiae; quid Traiecti; quid in ista quondam orbis domina; deinde in illo propugnaculo Germaniae; ad Venetum lacum denique vel inter omnes palam, vel secreto inter paucos factum confectumque; quorum alia literis ac sermone accipiebas, alia prudens diuinabas, plurima e rerum cursu subolebas aut non infeliciter attingebas coniecturis. Non enim, vt optimus alius quisque, negotiorum TVI tantum Principis actor fuisti, vt ex vna cavea exires: sed huic scenae seruire, reliquis interesse voluisti, vt ludi totius TE spectatorem praeberes. Neque me tantum teste, in hac laude es. Wurtenbergicum legatum, incorrupta voce id aliquando de pacificatoria ista legatione iudicium tulisse, memini; vt alios mox a ludi principio, nonnullos in medio, sub finem plerosque Hagam aduenisse diceret; vnicum SCHMETTAVIVM a carcere ad calcem stadium confecisse. In ipsa autem pacis procuratione admirabilis erat TVA in consiliis promtitudo, in actibus solertia, in euentibus ac casibus prospiciendis sagacitas, in declinandis cautio, intelligentia vbique rerum, vigilantia, dexteritas prudentiaque: quibus omnibus TVI muneris functionem cum vniuersae Germaniae, illi maxime, quae purioribus sacris, pro quibus, bone Deus! quas non curas habuisti, se addictam profitetur; tum Principi TVO adprobasti, dignus, vt qui patriae foris consuluisti, eidem nunc domi ac foris prodesses. Bonam itaque spem

adsumo, VIRI ILLVSTRISSIMI; vt, qui tanta meritorum gloria grauissimas legationes obiistis, patrocinio VESTRO haec LEGATI commentaria tueamini. Sed enim fiduciam animo meo priuatae etiam causae addunt, studium inprimis illud, quo quaeuis literarum monumenta complectimini. Est TVI instituti, quod nouimus, ILLVSTRISSIME FVCHS, vt

Ita enim tempus quodammodo partiri videris; vt sub tanta publicorum negotiorum mole, quae humeris TVIS incumbit, ad istud MALCHOVIANVM palatium TVVM quandoque aduoles; quo in praestantissimorum librorum supellectili, quam ibi condidisti, animi quodam fruaris laxamento. Atque vt aequissimus etiam literarum ingeniorumque aestimator es: ita viros literatos, studiis doctrinisque deditos mirifice foues ac tueris; vt nostrae TE effectorem felicitatis in hac maxime FRIDERICIANA praedicare omnino queamus. Neque TVVS animus, ILLVSTRISSIME SCHMETTAV, a re nostra literaria ita aversus est; vt non et librum et Sisiphum saxum verses. Vix enim aliquid, publica dignum luce, viri eruditi in Anglia, Gallia, Belgio, atque Italia, quarum TV omnium linguarum callentissimus es, nostraque Germania proferunt: quod TV, inter infinitos, qui TE circumstant, labores aut non celeriter legendo percurras, aut, si operae pretium sit, maiori studio non cognoscas. Domesticus TIBI in haclaude testis sum. quippe quem, continuante pactione Risvicensi, in TVIS non solum versari es passus; sed etiam inter tot illustres hospites non minori humanitatis, ac liberalitatis

argumento, in TVO conuictu habuisti. A qua bonitate TVA, non parum mihi dignationis apud alios legatos quosque tum accessisse existimo; quod apud maximos deinde faciles aditus et domus apertissimae ac perhospitales essent. Et vero vti ex hac maximorum in orbe virorum conuersatione non exiguos mihi coepisse fructus videor, atque in moribus populorum, iuribus gentium, Germaniae inprimis nostrae legibus ac consuetudinibus, quas cum inter se, tum apud exteras nationes tenent, multa intellexisse, quae in editis libris ne dum bene explicata habemus: sic eo magis TIBI auctori huius felicitatis, obstrictum me sentio, neque unquam cessabo profiteri. Admittite modo, DOMINI MEI, has studii fideique ac obsequii mei obsides, quas VESTRA mihi beneficia imperarunt; vsque dum deuotissimum VOBIS animum genere cultus alio, atque digniori queam comprobare. Halae Hermundur. XI. Calend. Martii M DICC.

ALienum a pietate habui officioque, quo quilibet mortalium studere aetati suae et si quando facultas est, ei et prodesse debet, hunc tantarum rerum thesaurum, annos plus quam centum inter claustra sui possessoris latescentem, orbi ac literis diutius inuidere. Dignus enim, si quid judico, HVBERTUS LANGVETVS, parens foetus hujus, quem ipse non tam exclusit, quam in optimi PRINCIPIS sinum ingessit; vt inter uiros sui aeui principes omnino referatur. Quamuis ad iustum ac debitum uiri elogium meo praeconio opus non sit; de cuius doctrina, integritate, solertia, dexteritate, peritiaque, ac vsu publicorum negotiorum singulae huius voluminis literae testantur, pulcherrimum LANGVETIANI nominis, nunquam intermorituri, monumentum. Absit, ut commendationi aliorum velim aut inuidere, quod maleuoli; aut detrahere, quod hominis molesti ac insolentis esset; ita tamen lectione harum literarum me affectum captumque fateor, atque profiteor etiam; ut eas palmam optimis quibusque dubiam reddere, innumeras alias longissimo etiam spacio superare, omnino existimem. Id quiuis alius largiatur, oportet, non unas causas esse, quare et iuuenibus, illustri inprimis loco natis, et viris, illis maxime, qui tirocinia in publicis negotiis ponunt, prae ceteris cunctis, quae extant, laudari et commendari mereantur. Est fere in aliis epistolis, quas homines superiori ac nostra aetate protulerunt, oratio aut in totum barbara et indocta, quae temporum ac ingeniorum ubique sordes trahit; aut seruiliter ac superstitiose imitationi Romanae adstricta; ut quadam interpretis opera indigere uideatur: noster stylum, quoad fieri potuit, ita temperavit; vt qua doctrina ad indolem conformaret antiquitatis, ea prudentiae laude ad seculi etiam genium et rerum vsus uerba accommodaret, nativo quodam nec longe adscito lepore. Habent ergo illi, quem sibi ad imitationem proponant, qui, spretis orbiliorum superciliis, comtae ac concinnae

orationis stylum cupiunt assuefacere. Cum alii deinde auctores diuersis in literis sibi quandoque ipsi dissimiles compareant; quod animo scribant, nunc lasso, nunc solerti; nunc domi sint, nunc negotio parum praesentes; nunc mentem, nunc manum praeferant; nunc festinitas malint, quam politas; praeterea ad eius aliquando, cui scribunt, uel captum, vel iudicium uel ingenium etiam orationis habitum attemperent: noster sibi nunquam non constat. Quemadmodum enim, vbi hostiae debentur, immaturos foetus dedecet adducere: sic minus honorificum etiam LANGVETVS iudicabat, maximo Principi, qualis fuerat tum in Saxonia AVGVSTVS, ad quem ipse dederat suas, literis inconsiderate et negligenter factis, stomachi fastidium parere. Vt nihil dicam, quod ipsa personarum reuerentia, ad quas scribimus, nescio quid animis nostris ad copiam et culturam sermonis ingerat et instillet, vti a dignitate rerum aliquam verba concinnitudinem mutuare existimantur. Cum etiam PRINCIPI doctissimo scriberet noster; fuerat ei ratio nulla, quare consulto, quod rudibus literarum Grotium putamus fecisse, a nitore abiret, atque infra decus suum demitteret orationem. Imo operam VIRI, annuo ei stipendio decreto, ad literas de rebus in orbe gestis consignandas emerat PRINCEPS, ne tempus et otium, quae ingenuorum etiam querelae sunt, ad recte scribendum vnquam deessent. Vt adeo plures rationes sint, quare meliori genio ac cura, quam vllae epistolae, quae hactenus lucem viderunt, scriptae esse videantur. Verum enim vero sit etiam, quod forte non ita dissimulem, vt in dignitate, concinnitudine, ornatu, perspicuitate, aut si aliud quod praeterea sermoni in hoc genere decus est, laudis socias ferant LANGVETIANAE: in rerum tamen, quae reconditae in iis sunt, copia, varietate, vbertate, selectu: in maximo deinde ac tantum non diuino iudicii acumine, qnod auctor earum in causis, consiliis, actis, euentis, personis quandoque ipsis inuestigandis, excutiendis, consignandis, prospicien dis ac aestimandis ita vbique probat, vt saepius non tam scriptorem, quam uatem aut diuinatorem quendam egisse videatur:

in assiduitate post, qua neque sumptibus, neque operis pepercit, famae, facultatis ac vitae posthabuit discrimina, modo acciperet statim actus rerum euentorumque; vt Principis sui voluntati in perscribendo responderet: denique in fide et integritate, ista etiam vitae ac morum innocentia plane singulari, virtutibus uiri, cum in aliis rebus multis magnisque, cum hic etiam spectatis, vbi, dum consiliis, artibus, solertiaeque humanae aliquid tribuit [gap: Greek word(s)] ; prouidam tamen aeterni Numinis de rebus humanis curam Christianus ita reuerenter habuit; vt ex corruptis aulicorum ac militum, quibuscum pro muneris ac officii ratione continuo fere egerat, nihil eum labis, raro exemplo, pateat contraxisse: his, inquam, maximi momenti ac ponderis dignitatibus atque elogiis antestare LANGVETVM ceteros omnes, qui in simili argumento versati sunt, prorsus existimo. Quotquot igitur haec talia expenderint mecum aestimauerintque, nihil arrogatum temere inscriptioni literarum iudicabunt; quod inter SVPERIORIS SECVLI ARCANA eas non dubitauerim referre. Scilicet NEPOTIS celebratione de TVLLIANIS ad Atticum facta, commemorandae fuerant, cum, quod de illis est dictum, de nostris verum potius sit, vt qui eas legat, non multum desideret historiam contextam illorum temporum. Sic enim omnia de studiis Principum, vitiis Ducum, mutationibus Reipublicae perscripta sunt, vt nihil in iis non adpareat; et facile existimari possit, prudentiam quodammodo esse diuinationem. Res sacrae, profanae; domi, foris; pace belloque; ex insidiis et aperte, clam palam gestae, et nihil denique non traditur his literis, quod VIR solers ac industrius a maximis tum rerumpublicarum administris poterat explorare. Multa eorum in abdito et occulto aeternum latuissent, aliis liuore suppressis, aliis metu, plurimis e memoria hominum per obliuionem delendis, quae custos rerum, historia, cum his literis non passa est interire. Sed de vtilitate eius generis epistolarum ex instituto in opusculo dicam DE HISTORIA ARCANA inscribendo. Iam vero qua tandem fati benignitate fortunisque hic CODEX, tantarum rerum thesaurus, mihi accesserit, conuenit commemorare. Non vnius generis

literas hoc volumine exhibemus. Sunt pleraeque ad potentissimum Saxoniae DVCEM, AVGVSTVM, Principem sapientissimum scriptae. Quippe qui LANGVETI opera, quasi exploratoris est vsus; quem in Galliam, Belgium, Germaniam, aulas Europae alias amandauit, vt cursus rerum, consilia, casus, exitus, alia obseruatu digna quaecunque, per literas ipsi narraret. Datae tamen earum nonnullae ad eiusdem Principis Consiliarios praecipuos, quos tum habebat, MORDISIVM, CRACOVIVM alios. Primi generis, ceu insigne quoddam [gap: Greek word(s)] in Principis [gap: Greek word(s)] , quod Dresenae est, positae et adseruatae sunt; unde primariae dignitatis vir, cui ad scrinia haec aditus patuit, paulo post mortem LANGVETI, uti plurima coniecturam faciunt, sua manu descripsit: reliquas idem undique inuestigatas, apud diversos inuenit; vt adeo cunctis in unum collectis, atque ex ordine temporis, quo scriptae fuerunt, collocatis, pulcherrimum hoc rerum maximarum conficeret instrumentum. Ex quo autem hominum priuatorum esse coeperunt, pretiosissima uolumina; possessores, ut sunt casus humani, iterum iterumque alios, nunc aequos nunc iniquos nacta sunt; quorum quisque ea maioris fecit, quo pretii iudex fuit magis idoneus. Atque ita per totius seculi spatium et quod excedit, his ueluti procellis ab alio in alium iactata, ad me tandem, secundis, vt iudico, ventis delata sunt. Et vero non poterant non gratissima esse, cum quod insperanti obuenissent; tum quod elogiis MELANCHTONIS, CAMERARII, THVANI, MORNAEI, VOSSII, ast quantorum virorum! maximum apud me nomen esset auctoris; materia etiam epistolarum professionem meam cognatione quadam attingere videretur. Meditabar per id tempus in Belgium iter; cum spes arduae illius PACIFICATIONIS esset, vnde aliqua studiis meis commoda pollicebar, neque infeliciter, quod postea intellexi, diuinabam. Explorata igitur, quod officii rationes volebant indulgentissimi PRINCIPIS voluntate, cum profectio iam staret animo meo; verebar, vt lenitudo, quod factum memineram alias, negocium pacis nimium extraheret,

aut repetita saepius interstitia, otium parerent peregrino. Quocirca CODICEM LANGVETIANVM, paulo ante acceptum, mecum adsumpsi; vt, si tempus esset, eundem in HOLLANDIA excudi procurarem. At secus fuit. Non enim maturescebat solum PAX, consultationibus vix per semestre productis: sed etiam, quod gratissima semper memoria repeto, cum paulo post aduentum meum, ad principes legationis viros aditus haberem; ita occupabar rebus euentisque nimia temporis breuitate accumulatis; vt, in alium quasi orbem delatus, ne animum obseruandis publicis negotiis intentum, aliena cura distraherem, a proposito LANGVETVM edendi, omnino declinauerim. Non possum vero, quin nominem honoris causa, et gratiis, quas debeo, venerer, e quorum commentariis aut sermone in hoc genere rerum tum mihi potissimum licuit proficere. Atque ita e memoria nunquam excident ad istum CAESAREAE legationis OCELLVM dati accessus. Primarii deinde LEGATI SVECICI magni BONDEI beneficiorum animo meo semper obuersabitur imago, cuius et mihi inter tot illustres hospites patuit domus. BAVARICI etiam oratoris, grandaeui illius senis cum scientia rerum, tum vsu, publicorum negociorum callentissimi, non sine honoris mentione recordabor. Quoties enim ab eius ore pendere licuit, licuit autem saepius; toties tertii cuiusdam Catonis effigiem mihi videbar intueri. Neque singularis illa SAXONICI legati mihi tributa humanitas ex animo meo vnquam discedet. In quo porro doctrina, integritas, solertia, prudentiaque virtutes ita summae sunt; vt nulla aliam superare, omnes vero aetatem VIRI maximi quodammodo praeuertisse videantur. CVLPISIVM tandem post fata nominare liceat, virum literatis aequiorem, quod doctrinis et ipse deditus ante fuisset, quam a Scholae vmbris ad aulam esset auocatus. Is certe quo acrior arcanorum Principis sui custos fuit; eo minus difficilis extitit, rerum, in pleno legationum conuentu deliberatarum, discendi cupidos participes reddere. Horum igitur benignitate, vt alios taceam,

qui in eadem causa de me bene meriti sunt, effectum est: vt nulli iam tempori ac operae parcerem; si qua possem ex eorum sermone proficere, aut nancisci unius atque alterius commentaria, diaria, libellos, publica instrumenta alia, quorum cum descriptione noctem partiebar, ne diurnae conuersationi temporis quid oporteret detraxisse. Atque interea cum excidisset fere animo LANGVETUS; singularis certe euentus ad ejus memoriam rursus excitauit. Innotuerat mihi in prandio, quod ILLUSTRISSIMUS BOSIUS adparabat, COMES CHERCHANUS, inter praecipuos Gall. R. cubicularios, qui mensae tum pariter accumbebat. Is, quod gente Burgundus esset, unde et LANGVETUM oriundum sciebam, coniecturam dedit, fore, vt aliquid de familia NOSTRI per ipsum cognoscerem. Adeo virum, quem, pro laudato more gentis suae, facillimum, humanissimumque experior, et num quid de LANGVETIS in Burgundia perspectum haberet, exquiro. Spectatam ibi hodienum familiam esse, respondet; cui superiori seculo HVBERTUS ille multum etiam famae in Germania conciliasset. Hunc quippe studium prosacris reformatis et quod MELANCHTHONEM magnifaceret, e patria ad Saxones accersiuisse, ut eius viri consuetudine ac familiaritate Vitembergae uteretur. Substitisse etiam ibidem, quantum ei constet, usque dum SEPTEMVIRI AUGUSTI, Academiae eius nutritoris, orator factus, eo munere deinceps in diuersis Europae aulis fungi inciperet, in quo vitae genere tandem Antuerpiae diem supremum obiisset. Huius ergo viri epistolas ad eundem Principem scriptas, cum possidere me intelligeret: insigni quodam gaudio perfusus, genus suum, quod dissimulauerat eo usque, ex eadem familia ipsum quoque trahere professus est. Mirificus utrique casus erat; mihi fortuna etiam inopinata prorsus. Neque enim sermone tantum exprompserat COMES ILLUSTRISSIMUS, quae habebat de LANGVETO: sed etiam de eadem causa COMITEM ROCHEFORTIUM, Senatorem Diuionensem, fratrem suum per literas consuluit, vt, si aliquid eius rei et ipsi esset, illud mecum conferret. Quod omnio

fuerat opportune factum. Huic enim ILLUSTRISSIMO VIRO imaginem NOSTRI debeo; quam, scitissime depictam, e Galliis transmisit: vt dignitatem scriptori conciliaret, editis voluminibus decus faceret et ornamentum. Addidit gratissimo dono insuper aliud munus; VITAM NOSTRI, MARIO auctore, elegantissime descriptam. Quam inter schedas VIRI heredes ejus repererant, nondum editam; cum mors autorem videatur praeuertisse. Cum ergo omnia ita inopinate et casu quodam se obtulissent; ut iam nihil ad edendum haec volumina amplius videretur deesse; uota etiam et rogationes clarissimorum virorum accederent, Belgarum maxime, in quorum familiaritate tum versabar, qui, quo maiora sibi de libro promittebant, eo cupidiores erant, eiusdem copiam habere: mei quodammodo officii et debitae humanitatis esse credidi, ne inuidisse aliquid studio literarum viderer, claustra tandem reserare atque LIBROS EPISTOLARUM in publicam lucem auspicato emittere. Sunt in omnium manibus, quas idem auctor ad SYDNEIUM et CAMERARIUM dedit, quarum vltimas, vt non ita nuper recuderentur, dignas existimauit, optimus ingeniorum aestimator, delicium illud literati orbis, CARPZOVIUS. Quam igitur illae in Germania, Anglia Galliaque legentium gratiam habuerunt: eandem, et potiorem longe, maxime apud eos, qui versantur in studio ciuilis scientiae, nostris promittimus; cum iudicio pretii maioris dignae esse videantur.

MONVMENTUM H. LANGVETO AB AMICIS ANTVERPIAE POSITUM.

DEO. PATRI. ET. DOMINO. JESU. CHRISTO. SACR. HVBERTO. LANGVETO. VIRO. NOBILI. AC. DISERTO. NATO. VITELLI. HEDVOR. OPPIDO. EGREGIAM. LAUDEM. IN. OMNI. DOCTRINAE. GENERE. IURISQ. CIVILIS. SCIENTIA. PROPTER. EXCELLENS. INGENIUM. PROMPTAM. MEMORIAM. ET. PERACRE. IUDICIUM. CONSECUTO. PRUDENTIA. VERO. QUAM. EX HISTORIAR. DILIGENTI. PERSCRUTA TIONE. ET. PLVRIMORUM. CELEBRIVM. HOMINVM. SEDVLO. QUAESITIS. VNDECUMQ. AMICITIIS. AC. VARIIS. AD. QUASLIBET. EUROPAE. NATIONES. GENTES. VRBES. ET. PRINCIPES. MISSUS. ETIAM. AD. PRAECIPUOS. NONNULLOS. PEREGRINATIONIB. ATQ. LONGO. RER. ET. ANNOR. VSU. NATURAE. QUADAM. VI. NON. MEDIOCREM. EST ADEPTUS. VALDE. PRAESTANTI. VIRO. CONDITIONE. COELIBI. MORUM. ELEGANTIA. COMITATE. GRAVITATEQ. PERINSIGNI. FIDE. PORRO. ANIMIQ. MAGNITUDINE. SAPIENTIA. ET. PIETATE. QUI. EAS. VIRTUTES. NON. SOLUM. VITA. VERUM. ETIAM. QVOD. CAPUT. EST. MORIENS. EST. TESTATUS. IPSE. FUSIS. AD. DEUM. TOTO. MORBI. QUO. DECUBUIT. TEMPORE. GEMITIB. ET. ARDENTISSIMIS. EXTREMUM. VSQ. VITAE. SPIRITUM. PRECIBUS. HABITIS. INSUPER. AD. FAMILIARES. VLTRO. CITROQ. DE. DIUINIS. HUMANIS. PUBLICIS. PRIUATISQ. REB. ET. DE. NOSTRI. SAECULI. PERFIDIA. VARIIS. SERMONIBUS. EXPRESSIT. OB. QUAE SCILICET. VNIUERSUS. CIVITATIS. ADVATICOR. SENATUS. MORTUO. FUNEBRES. HONORES. LEGITIME. DECREVIT. REQ. IPSA. EXHIBUIT. LONGE. CLARISSIMO. AMICI. SUPERSTITES. MEMORIAE. CAUSSA. BENE. MERENTI. VIXIT. ANNIS. LXIII. OBIIT. PRID. KAL. OCTOBR. M DXXCI.

EPISTOLARUM HUB. LANGUETI PARS I.

Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, Domino suo Clementissimo: S, P. D.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime tandem sum dimissus in arce Briantii in qua Rex per aliquot dies haesit, splendidissime acceptus a Connestabile. Ego coram omnia explicabo, et dabo operam, vt has meas literas praeuertam, nisi quid incommodi mihi in itinere accidat. Sum enim de ea re solicitus, et quidem non immerito, quoniam mihi significatum est a viris fide dignis, non defuturos, qui me obseruent in itinere. Statim enim vbi ii, qui V. Cni, non bene cupiunt, sciuerunt me in has Regiones missum, nescio quae sunt suspicati, et dederunt mandata quibusdam, vt diligenter inquirerent, quaenam esset causa meae profectionis in aulam. Quidam autem ex iis, cui talia erant

mandata, mihi haec significauit, et monuit me, vt diligenter mihi cauerem, se enim scire mihi strui insidias. Ego haec omnia commit o Deo, qui me hactenus conseruauit, et saepius ex maximis periculis liberauit. Rex Galliae iam imponit finem, isti diuturnae suae peregrinationi, et redit in mediam Galliam. Putatur in hyemem haesurus in oppido Blois ad Ligerim, infra Aureliam vnius diei itinere. Eo indictus est Conuentus ad Mensem Ianuarium, de quo varia suspicantur homines. Fertur vulgo ibi denuo instituendam deliberationem de religione, et mandatum iam esse quibusdam Episcopis, vt adiunctis sibi aliquot ex doctioribus Theologis, comprehendant scripto formulam aliquam doctrinae, quam existiment posse vtrique parti dissentienti persuaderi, quod si est verum, non dubito quin sint istum laborem frustra suscepturi. Mihi videtur magis verisimile, quod alii dicunt, nimirum ideo esse indictum eum conuentum, vt ineatur ratio, qua Rex a suis subditis, et praesertim ab Ecclesiasticis, aliquid pecuniae exigere possit, ad dissoluendum aes alienum quo premitur. Fama est Card. Lotharingicum breui venturum in aulam stipatum magno satellitio, et quia Amiralius et Montmorantius nuper conuenerunt Meloduni, ad Sequanam decem milliaribus supra hanc vrbem, mira sunt hominum iudicia de istis rebus, plerique existimant denuo ad arma redeundum, et sunt in varios spes erecti animi. Quamuis non dubitem in hac tanta animorum dissensione, ac hominum stultitia, ex leuissima etiam occasione grauissimos tumultus oriri posse, spero tamen fore aliquos, qui edocti superioribus malis, turbulentiorum conatibus se opponant. Comes Araniae, Iacobus frater naturalis Reginae Scotiae, et alii proceres, qui se nouo Regi opposuerant, profligati sunt ex Scotia, et fugerunt in Angliam tredecim numero, sed tamen Comes Araniae retinet adhuc duas arces munitas in ea parte Scotiae, quae ad Angliam vergit. Initio tumultus metuebat sibi Rex Scotiae ab Anglis, et propterea petiit Auxilium a Rege Galliae, sed nescio quomodo acciderit vt eius aduersarii ei citius cesserint quam iste existimaret. Nihil adhuc tentauit in religione, nam concionatores libere vt antea concionantur, acceditque ipse Rex ad eorum Conciones, sed tamen omnes existimant, eum magis propensum esse in religionem Pontificiam, et expectare occasionem fauendae mutationis, quam si iam tentaret, forte populus reuocaret Proceres qui in Angliam fugerunt. Regina Angliae est valde solicita de suis rebus, cum sciat in suo Regno esse plurimos, qui sint clam addicti religioni Pontificiae, et propterea suspicetur eos expetere Regem et Reginam Scotiae, qui dicunt se esse haeredes Regni Anglici, eorumque auctoritas hac recenti victoria non parum sit aucta: quod si est verum id quod his diebus est huc

ex aula Scotica perscriptum, nimirum ipsam Reginam Scotiae esse grauidam, et forte pariat masculum, procul dubio augebitur periculum Reginae Angliae. Animaduertit etiam Regina Angliae se esse in odio apud multos ex proceribus Anglicis, eo quod Robertum Dudlaeum ad tantam dignitatem euexerit, ob eam causam, cum Proceres Scotici fugissent in Angliam, et significassent se eius colloquium expetere, noluit cum eis colloqui nisi Gallico et Hispanico Legatis praesentibus. Praeterea denuo videtur, aut saltem serio simulat se expetere coniugium Caroli Austriaci, cuius aduentum in Anglia expectari inde mihi scriptum est a viris non paruae auctoritatis. Ego quantum ad me attinet sum adhuc in ea sententia, vt non credam eam nupturam Carolo Austriaco, sed ipsam interea dum id simulat, querere occasiones denuo turbandi res Scoticas, et reducendi in patriam profugos Proceres, quos scit perpetuo inimicos fore Regi. Inter alias conditiones quas Carolo Austriaco proposuit, petiit ab eo omnia quatercentena millia Coronatorum dotalitii nomine, si contingeret ipsam ei superuiuere: dixit enim se nolle minus habere quam habuerit soror, cui tantundem a Rege Hispania promissum fuerat. Id esse impossibile Carolo Austriaco nemo est qui ignoret. Ego de istis rebus ideo scribo curiosius ad V. Cem. quia existimem Serenissimum Daniae Regem oportere esse intentum in res Scoticas, quas nimium crescere non est ipsi tutum, praesertim si procedat coniugium inter Suecum et Lotharingam propter coniunctionem sanguinis, quae est inter ipsam et Reginam Scotiae; nemo enim ignorat quam multa isti sua ambitione comprehendant, et quale sit ingenium Card. Lotharingici. Christophorus Marchio Badensis nauigauit in Angliam cum coniuge Suecica, quae Londini enixa est filium, cuius susceptores in baptismo fuerunt, Rex Galliae et Regina Angliae, estque nominatus Edouardus Fortunatus. Aiunt Marchionem eo nauigasse, vt renouet veterem Cantilenam de coniugio inter Reginam et Suecum, quod non puto esse verum, nisi isti plane insaniant. Duodecima huius Mensis, Princeps Condaeus duxit in vxorem sororem Ducis de Longauilla, suntque celebratae nuptiae in vrbe Vindocinensi. Mortui sunt in his Regionibus nuper Princeps de La Roche sur yon, ex Regio sauguine, Dominus de Sipierre Praefectus Ducatus Aurelianensis et Biturigum, et Comes de Sancerre, viri magnae auctoritatis. Sponsa Principis Parmensis nauigans ex Portugallia in Belgium pulsa est tempestatibus in eam partem occidentalis Angliae, quae Cornubia dicitur, iam vero eam aiunt appulisse in Zelandiam. Dux Parmensis eius socer dudum eam expectat Bruxellis. Venerunt in has Regiones studiorum causa, et vt linguam Gallicam discant, Principes Pomeranici, qui aliquandiu vixerunt Vitembergae, et iam

sunt in hac vrbe. Deus conseruet Vram Cem. cum tota Illustrissima sua familia. Parisiis 17. Nouembr. Anno 1565.

CUm iam has literas essem obsignaturus, quidam veniens ex Anglia narrauit mihi, omnes Proceres Scoticos profugos esse suo Regi reconciliatos, et rediisse in Scotiam, Comite Araniae, et fratre naturali Reginae exceptis. Narrauit item sororem Regis Sueciae, quae Marchioni Badensi nupsit, esse in summa gratia apud Reginam Angliae, eique a Regina multa esse donata.

EPISTOLA II. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime hactenus ad V. Cemnihil scripsi, quia non ausus sum mittere literas Antuerpiam, ne resignarentur ab iis qui itinera obseruant, metu tumultuum qui inferiori Germaniae impendere videntur. Nunc primum autem datus est tabellarius, per quem possem Norimbergam literas mittere. Rex Galliae toto Maio et Iunio versatus est hic et in vicinia, constituerat expatiariin Picardiam, sed credo propter motus Belgicos eum mutasse Consilium, non enim vult Regi Hispaniae aut etiam Belgis suspitionem iniicere, nec puto consultum esse, vt procul ab hac vrbe absit hoc tempore, quo omnium animi, sunt erecti in euentum turbarum Belgicarum. Res Gallicae alias sunt satis tranquillae vbique praeterquam apud Tholosates: nam ante Mensem orto tumultu in oppido Palmeria, quod abest a Tholosa vnius diei itinere, nostri interfecerunt ex Pontificiis triginta aut quadraginta, amissis ex suis quatuor aut quinque tantum. Verum Pontificii qui ex eo tumultu euaserunt, ita concitarunt aduersos nostros habitatores oppiduli Foix (quod abest a Palmeria duobus tantum milliaribus) vt sub auroram correptis armis, iugularuit ex nostris quindecim aut sedecim adhuc decumbentes in lectis. Id vbi rescitum est Tholosae caeperunt Pontificii fremere, et minitari dira nostris, qui metuentes saeuitiam populi [quo nullus est in Gallia crudelior] abierunt ex vrbe non pauciores duobus millibus. Aula fuit de iis rebus aliquandiu solicita, nam Palmeria muniuit se praesidio militari, et Tholosa vrbs potens et factiosa non satis obtemperabat Valentino Episcopo, qui ante aliquot Menses, eo esta Rege missus, sed audio iam esse

bonam spem tranquillitatis, et Tholosates reuocare eos, qui ex vrbe disceslerunt, Regis fratribus iam sunt attributi certi Principatus, quos ipsi et eorum posteritas mascula possideant. Quilibet autem ipsorum habebit in annuis reditibus centum millia francorum. Duo Floreni Germanici aequiualent tribus francis huius monetae. Praeter hos reditus Rex dat cuilibet annuum stipendium seu pensionem ducentorum millium francorum: sed hoc stipendium non perueniet ad ipsorum posteritatem. Maior natu qui antea Aurelianensis nunc Andeganensis Dux nominatur: minor autem Dux Alenconii. Dux Lotharingiae iam est hic vna cum coniuge. Paulo ante eius aduentum Card. Lotharingicus et Guisii omnes discesserunt ex aula, ob simultatem inter ipsos ortam ex hac causa: Cum Card. Lotharingicus animaduerteret viduam Guisii fratris vehementer amari a Duce de Nemours (qui est patruelis Ducis Sabaudiae) et eius nuptias ab ipso vehementer expeti, existimauit sibi dari occasionem locupletandi filios fratris. Non permisit itaque vt Guisia quaetota ab ipso pendebat, consentiret in eas nuptias, nisi a Duce de Nemours haeres omnium bonorum institueretur, si sine liberis decederet, quod tandem est ab ipso impetratum. Ea res ideo male habet Ducem Lotharingiae, quia eius patruus Comes Valdemontius, [quem V. Cdo. vidit Francofurti] duxit in vxorem Sororem vnicam Ducis de Nemours, quae ea institutione Guisiae exhaeredatur a fratre. Adolescens Guisius dicitur proficisci in Bauariam, spe ducendi in vxorem filiam Ducis Bauariae. Card. ideo expetiuit eam affinitatem, quia existimauit Regem Galliae ducturum filiam Imperatoris Maximiliani, et Guisium ratione coniugis fore propinqua affinitate Regi coniunctum. Credo V, Cemaudiuisse Regem Galliae proximis annis misisse naues armatas in mare occiduum, quae nouas terras inquirerent. Eae naues tandem peruenerunt ad eam partem Indiae occidentalis, quam Floridam appellant, et in ripa cuiusdam fluminis arcem extruxerunt, quam Carolinam nominarunt. Hispani existimantes non conducere suis rebus, vt Galli figerent sedes in loco non valde remoto ab iis regionibus, quas in India Occidenltali obtinent, proximo autumno arcem eam occuparunt, et quotquot Gallos in ea repererunt, crudeliter interfecerunt. Cum autem sub id tempus quo Hispani eam arcem occuparunt, tres naues Gallicae fecissent Naufragium, non procul ab eo loco, et plerique ex iis, qui erant in nauibus, incolumes in littus euasissent, ii rerum omnium penuria adacti dediderunt se Hispanis, qui eos in suam fidem receperunt et tamen postea iugularunt. Fama est Diepenses naues factas obuias Hispanicis aliquot in sinu Cantabrico, eas mersisse vt vlciscerentur caedam ab Hispanis factam

in Florida. Iam armantur a Rege Galliae aliquot nau es in litore Pictonico, et ad ostium Garumnae, quas quidam existimant denuo in Floridam nauigaturas. Alii vero putant, quod est magis verisimile eas comitaturas naues Hispanicas nauigantes in Inferiorem Germaniam, aut saltem praetereunte Classe Hispanica tutaturas Galliae litora. Pontifex Rom. nuper ad Regem misit Legatum, qui illi occineret obsoletam illam cantionem, de recipiendis decretis Concilii Tridentini, et de adimenda libertate religionis, quae nostris edicto de pace est concessa: sed parum profecit. Dicitur adiudicasse Fisco bona eorum omnium, qui in Auenionensi ditione religionem nostram profitentur, sed Rex impedit executionem ne alicui tumultui causam praebeat. De rebus Belgicis non dubito V. Cem. Certiora habere, quam nos hic habeamus, omnia videntur spectare ad tumultus: nam Rex Hispaniae, non feret eam imitationem quae ibi tentatur, et iam armat in Hispania Classem ad eos compescendos. Fama est hic eum petere transitum per Galliam, sed id mihi non videtur verisimile. Valde vereor ne Belgium in eadem mala incidat, in quae incidit hoc Regnum proximo bello ciuili. Si ad arma deueniatur innumeri ex his Regionibus eo confluent. Sperabant Belgae Imperatorem Maximilianum, in proximis Comitiis remedium aliquod ipsorum malis adhibiturum: vbi viderunt se sua spe falsos tentarunt extrema. Dolendum est sane cultissimam et florentissimam totius orbis Regionem Pontificis Romani scelere et factionibus, ac insania eorum, qui sunt a Consiliis Regi Hispaniae, euerti. Mirum est eos toties frustra conatos impedire progressum Euangelii, non animaduertere, quam stulta consilia hactenus inierint, nec adhuc quaerere idonea remedia huic incendio, quod sine dubio, peruagabitur totum orbem Christianum, sed ista accidunt malitia et peruersitate eorum, qui valent auctoritate apud Reges et Principes. Ii enim aut ditati opibus ecclesiasticis, aut corrupti muneribus a Pontifice Rom. suae ambitionis et amplitudinis causa, suggerunt consilia suis Principibus, quae non ignorant esse Reipubl. perniciosa. Mercatores soliti hactenus negotiari in Belgio, petunt a Rege eas immunitates in vrbibus Galliae maritimis quas habuerunt Antuerpiae, et promittunt se emporium quod ibi fuit in Galliam translaturos. Dominus de Montingni frater Comitis Hornensis, ante Mensem hac fecit iter, missus ab ordinibus Inferioris Germaniae, ad Regem Hispaniae, vt ei exponat causas ob quas non admiserunt inquisitionem Hispanicam. Marchio a Berghen, iam proficiscitur in Hispaniam ob eandem causam, et hodie discessit ex hac vrbe. Multi putant eum non satis caute facere, quod se hoc statu rerum Hispanorum fidei

credat, Cum huc redii Augusta denuo increbrescebat fama, de coniugio inter Reginam Angliae et Archiducem Carolum. Omnes Angli qui hic viuunt (ipse etiam Legatus Reginae) affirmabant rem esse pene confectam. Delectus erat in Anglia Comes Sussexiae, qui ad Imperatorem proficisceretur et ei nomine Reginae traderet ordinem cinguli seu garterii [vt vocant] et de tota re transigeret. Ea res ideo facilius credebatur, quia Comes Vormondiae Hybernus elegans iuuenis, videbatur iam plus valere gratia, apud Reginam quam Robertus [quem etiam Comes Sussexiae, cuius iam mentionem feci] prouocaret ad duellum ex nescio qua causa. Praeterea Dux Nortfolciae, qui est praecipuae auctoritatis in Anglia, grauiter eum obiurgarat, et obiecerat, quod non bonis artibus impediret ne Regina nuberet, ob quam rem Robertus ex aula discesserat. Accedebat et hoc, quod Regina iusserat omnes concionatores inter concionandum vti veste lintea et pileo quadrato, et putabatur vlterius progressura, quae omnia videbatur facere ingratiam Caroli Archiducis. Sed iam fama illa paulatim conticesscit, et in Anglia ortae sunt disputationes de linea veste et adiaphoris, quae Ecclesias valde turbant, et Robertus reuocatus est in aulam a Regina, quae eius absentiam diutius ferre non potuit. Cum in reditu Reginam salutaret, pro more illius gentis, osculatus est omnes nobiles mulieres, quae aderant Reginae, Diffidens autem beneuolentia Reginae erga se, non est ausus eam osculari vt antea erat solitus. Id cum animaduertisset Regina, accessit ad eum, et dixit ei ridens, an non videor tibi digna, quae etiam osculo a te excipiar, et statim est eam osculatus. Tam facile redintegratum est dissidium ortum inter amantes. Quidam ex Proceribus Hybernis mouit Reginae Angliae bellum in Hybernia. Quamuis is non habeat magnas vires, tamen Angli metuunt ne Scoti ei ferant auxilium et bellum illud alant. Christophorus Marchio Badensis, qui superiore anno nauigauit in Angliam cum vxore Suecica, fecit Londini multum aeris alieni. Cum vrgerent creditores solutionem, dixit eis se profecturum in Germaniam, et inde pecuniam allaturum, qua ipsis satisfieret. Abiit itaque in Germaniam, et postaliquot Menses rediit clam in Angliam mutato habitu, et conatus est insciis creditoribus vxorem et filium abducere. Sed nescio quomodo ab ipsis deprehensus coniectus est in carcerem, ex quo paulo post est liberatus inuentis intercessione Reginae, mercatoribus Germanis, qui pro eo fideiuberent. Regina Stotiae peperit filium decima nona Iunii, paulo ante octauam matutinam, ad quem in baptismo sufcipiendum inuitauit Regem Galliae et Reginam Angliae. Dux Ioannes Fridericus et Grombachius nuper scripserunt ad Regem Galliae, et ei conantur persuadere, se eius odio oppugnari: non enim esse dubium dicunt

quin sit decretum ab Imperio vrbem Metensem armis repetere, etiamsi hoc anno id non fiat. Hoc autem iam agi, vt ipsi opprimantur, ne Rex habeat quorum opera vtatur, si necessitate, adigatur ad conscribendum militem Germanicum. Inde autem apparere Grombachium ideo oppugnari quia habeat a Rege Galliae stipendium, et sit erga Galliam bene affectus, quoniam in Comitiis nihil durius statutum est aduersus Ericum Ducem Brunsuicensem, qui tamen eadem et quidem maiora, commisit quam Grombachius. Praeterea aiunt Imperatorem significasse Alberto Rozembergio vt boni consuleret istam diuturniorem captiuitatem, nihil enim ipsi esse periculi, sed ipsum diutius detineri solum in gratiam V. Cnis Hae quae de Metensi vrbe dicta sunt, non nihil mouerunt Regem, ita vt existimem eam ob causam Marschalcum Vielleuillium breui eo profecturum. Cum talia audio ego quantum possum ea refello, et scio plurimos mihi habere fidem, ac existimo ipsos nihil impetrasse a Rege nisi verba. Forte Rex petiit per literas a Duce Ioanne Gulielmo ne se huic negotio immisceret: sed puto non admodum serio id peti, sed tantum ne Rex videatur nullam habere curam suorum ministrorum. Dux Ioannes Gulielmus significauit Regi, se sub finem Augusti, venturum in has Regiones eius salutandi causa. Legati Regis Sueciae sunt adhuc in aula Lotharingica. Instituta est hic disputatio inter duos Doctores Theologiae Pontificios, et duos concionatores ex nostris Ecclesiis. Proponunt sibi examinandam confessionem fidei, quam nostrae Ecclesiae exhibuerunt Regi ante quinquennium. Nulla hominum memoria fuit hic tanta charitas vini et frumenti, quanta hic est. Medimnus tritici, qui communiter hic solet vendi duobus florenis, vel duobus cum dimidio, proxima septimana venditus est quindecim, sed iam aliquid de precio remittitur: Vas autem vini, quod vsitate venditur decem aut duodecim florenis, iam venditur quadraginta aut quinquaginta. Curo compingi aliquos libros V. Cni. vt ab ea est mihi mandatum, sed non poterunt mitti ante mercatum Francofurtensem, nam per Inferiorem Germaniam, iam mitti non possunt. Deus seruet incolumem V. Cni. et totam Illustrissimam vestram familiam. Lutetiae duodecima Iulii 1566.

EPISTOLA III. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Dlementissime, mihi denuo vtendum est excusatione apud V. Com. qua superioribus meis litteris sum vsus

nimirum me quidem esse cupidissimum scribendi, sed iam turbatis rebus Belgicis mihi omnem fere transmittendi literas occasionem adimi. Aliquoties traditi literas Antuerpiensibus tabellariis, ea tamen conditione, vt ad me eas remitterent, si accedentes ad limites Inferioris Germaniae audirent esse qui tabellarios scrutarentur. Fuerunt itaque mihi semper ab ipsis remissae meae literae. Rex Galliae hinc abest vnius diei itinere in arce venetoria, quae nominatur Viellierscoste Rex et post aliquot dies putatur propius accessurus ad hanc vrbem. Dux Lotharingiae, qui relicta hic vxore excurrerat in Lotharingiam ob morbum Matris, iam credo rediit ad Regem. Scripseram nuper de turbis ortis in oppido Palmeria, prope Tholosam, ex quibus parum abfuit, quin oriretur graue incendium: sed iam maxima ex parte sunt composita: nam et populus deposuit arma, et missi sunt a Rege viri non suspecti nostris, qui de tota controuersia cognoscant. Quidam ex Regiis questoribus ante aliquot Menses conuictus peculatus promisit si sibi ignosceretur a Rege, se indicaturum mirabiles fraudes, et incredibilia furta questorum Regiorum. Placuit eum audiri, et cum diceret satis verisimilia, instituta est inquisitio aduersus eum ordinem, et deprehensum est maxima ex parte verum esse, quod ille alter dixerat. Vbi animadverterunt quaestores, se et suas fortunas in periculum venire, compararunt sibi intercessores apud Regem et Reginam, per quos promiserunt se daturos Regi centum millia Coronatorum, vt haec aduersus ipsos instituta inquisitio aboleretur. Quoniam iis, qui sunt Regi a consiliis, non erat gratum moueri istam camarinam, eo quod res ad tam multos pertineret, suaserunt Regi vt eam conditionem acceptaret, quod est ab ipso factum. Verum quaestores non praestiterunt id quod promiserunt, eo quod quidam ex ipsis qui se dicebant innocentes, nihil voluerunt ad promissae pecuniae solutionem conferre. Renouata est itaque aduersus eos inquisitio acrior quam antea, et multi sunt in vincula coniecti, quos vix putant extremum supplicium euasuros: multi etiam fuga sibi consuluerunt, quorum bona iam sunt adiudicata fisco. Exacerbatus est autem Reginae et omnium Regis consiliariorum animus aduersus ipsos, quia nuper subornarunt quendam sicarium Italum, qui bombarda interficeret eum, qui in ipsorum causa est constitutus Regius procurator. Obseruauit redeuntem domum vesperi, et emisit bombardam cum alter de mula descendisset. Verum mula territa aspectu ignis, subito caput sustulit, et ictum globi capite excepit: is autem qui petebatur mansit incolumis. Sicarius adacto ad cursum calcaribus equo euasit. Postea propositum est a Rege praemium ei, qui Sicarium comprehendere aut interficere poterit. Quidam vir nobilis, qui duxerat in vxorem sororem Rachandolphi

Austriaci nuper hic interfectus est in publica platea, a duobus sicariis vno Italo, altero Germano qui complexus est eum ne posset gladium stringere. Italus vero transfodit eum sica. Qui erant in vicinia, animaduerso tam atroci facinore fugientes sicarios persecuti sunt, et Italum comprehenderunt, Germanus autem euasit. Italo impetrata fuerat a Rege remissio, quae tamen nihil ei profuit: nam nullo modo potuit impetrari a Cancellario, vt eam approbaret, etiamsi id a plurimis summa contentione ab eo peteretur. Est itaque Italus impositus rotae eo in loco vbi facinus perpetrauerat, et sunt ei confracta crura et brachia. Aiunt eum subiectum quaestioni ac etiam morientem dixisse, se conductum a Rochandolpho ad id facinus perpetrandum, quare decretum est ab huius vrbis Senatu, vt in vincula coniiciatur Rachandolphus, sed ignoratur vbinam sit: nam subduxit se vbi audiuit Italum captum. Causam quare id egerit Ranchandolphus dicunt esse, quod alter intentaret ei actionem de dote coniugis, ac etiam de mutuo data pecunia. Filia Ducis de Monpensier ex Regia familia, nupsit Duci Billionii, qui religionem nostram profitetur, estque eiusdem cum marito religionis. Id admodum aegrefert pater, nam est religione nostrae infensissimus. Cum nuper esset hic aula, quidam Doctor Sorbonicus persuasit Duci de Montpensier, se facile abducturum filiam ab errore, in quem inciderat si posset persuaderi, vt eum de religione disserentem audiret. Id cum pater petiisset a filia, respondit ipsa, se libenter audituram ipsum disserentem de religione, si modo id fieret praesente aliquo ex nostrarum Ecclesiarum concionatoribus, qui, si quid ab ipso falsum diceretur, id posset refellere. Tali occasione instituta est disputatio de religione, quae iam sex aut septem septimanas durat. Primo ex qualibet parte adhibiti sunt bini Theologi ad disputandum, postea eorum est auctus numerus. Initio verbis disputarunt excipientibus Notariis omnia quae ab ipsis dicebantur, sed cum tandem id fieret contentiosius, indicatum est satius esse, vt scripto suam sententiam de qualibet controuersia proponerent, et aduersariorum refellerent, quod iam obseruatur. Conati sunt aliquoties Pontificius et Hispanicus Legati et Ecclesiastici, qui valent auctoritate, eam disputationem interturbare, eo quod sine Pontificis Rom. et Ecclesiae auctoritate sit instituta, sed hactenus nihil profecerunt. Multi mirantur quis sit futurus exitus istius disputationis, et putant aliqui eam studio ali a Regina non sine occulto aliquo mysterio. Fuit ante Mensem sparsa fama, Regem constituisse proponere nostris Augustanam Confessionem, sed credo motus Belgicos omnes istas rationes perturbare. Scripsi antea de crudelitate, quam proximo autumno Hispani exercuerunt aduersus Gallos, in ea parte noui orbis quae Florida nominatur

Gallorum, et praesertim eorum qui sunt Oceani accolae, ea re ita sunt exacerbati animi aduersus Hispanos, vt quascunque naues Hispanicas occurrentes inuadant, ac mergant si sint superiores. Reddiderunt itaque Oceanum ita infestum vt nulla nauis Hispanica iam audeat nauigare ex Hispania in Inferiorem Germaniam. Hispani quotidie conqueruntur de eiusmodi iniuriis in aula Gallica, sed nihil proficiunt: nam etiamsi Rex seuere interdicat suis ne quid tale perpetrent, tamen non obtemperant. Nuper in oppido maritimo, quod est in Pictonibus, et nominatur a Gallis La Rochelle, inuentae sunt apud quosdam nautae merces, quae fuerant in naue Hispanica, quam putant interiisse. Accusati ab Hispanis ii apud quos inuentae sunt merces, coniecti sunt in vincula, ab vrbis praefecto, qui cum vellet de iis iudicium constituere, et eos quaestioni subiicere, id non est passus populus. Dixit enim oportere vt Hispani prius satisfaciant pro Gallis iniuste, et crudeliter in Florida trucidatis. Sub finem proximi Mensis mortuus est Massiliae Marchio Delebeuf minimus natu ex fratribus Lotharingici Card. qui fuit Praefectus Gallicarum triremium. Ea praefectura tradita est Polino (quem iam nominant Baronem de La Guarde) qui antea eam habuerat. Is est qui ante quatuor et viginti annos missus Constantinopolim a Rege Francisco, impetrauit a Solimanno Classem, quae Duce Ariadeno Barbarossa, nauigauit in Galliam Narbonensem, et obsedit Nicaeam, oppidum maritimum Ducis Sabaudiae. Huius Polini tanquam hominis industrii et ingeniosi, Iouius aliquoties facit mentionem honorificam. Audio hic esse Suecos missos a Rege suo, vt clam militem Gallicum conducant, cum quo in Sueciam nauigent. Nuper captae sunt a Piratis, Turcis et Mauris aliquot Hispanicae naues onustae bombardis, et aliis rebus ad bellum necessariis, quae nauigabant ex Hispania in Siciliam. Dragutis filius dicitur fuisse Dux piratarum, qui eas ceperunt. Malum ouum ex malo coruo. Classis Turcica centum et viginti triremium, vagata est aliquandiu circa Siciliam, ita vt putaretur denuo inuasura Melitem. Tandem penetrauit in sinum Adriaticum. Postremae literae huc scriptae Venetiis, significabant eam non procul abesse a Ragusio, et multos suspicari inuasuram Anconam aut aliquam aliam vrbem Pontificiae ditionis in eo litore, eo quod nec munitae sint, nec praesidiis firmatae. Hispani videntur insanire cum sua inquisitione, nec accepto ab ea tam graui incommodo in Inferiore Germania resipiscunt. Nuper enim conati sunt eam obtrudere Mediolanensibus, unde parum abfuit, quin grauissimus tumultus excitaretur: sed prudentes aliquot viri auctoritatem suam interposuerunt, et populum iam ad arma spectantem sedarunt. Romae non ita dudum exustus est ob religionem

Marchio quidam Neapolitanus cuius nomen iam non succurrit. De rebus Belgicis nihil scribo, quia in singulos dies fiunt ibi maximae mutationes. Rex Galliae interdixit suis subditis sub poena capitis, et a missionis bonorum, ne eo eant militatum. Ego Illustrissimae Vestrae Celsitudini omnia fausta et felicia a Deo precor. Parisiis 14. Augusti 1566. Iam misi Francofurtum libros quos Vestrae Celsitudini curaui compingi.

EPISTOLA IV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, mitto ad Vestram Celsitudinem aliquot libros, quorum aliqui (vt spero) videbuntur non ineleganter compacti: sed paucos mitto quia ignorabam, quod genus compacturae futurum esset magis gratum Vestrae Celsitudini. Scripseram alteris meis literis in vrbem Palmeriam admissum Regium praesidium, et totam illam controuersiam esse pene compositam. Verum longe aliud postea accidit: nam praesidiarii milites diripuerunt aedes aliquot eorum, qui sunt nostrae religionis. Heri primum haec audiui, nec adhuc certo scio an sint vera, sed si sunt vera, vereor ne maioribus tumultibus causam praebeant, Rochandolphus, propter homicidium de quo antea scripsi, publico praeconio et sono tubae, vocatus est in ius per huius vrbis compita. Qui ita citantur, nisi intra triduum sistant se in iudicium, habentur pro conuictis, et communiter solent proscribi: hactenus tamen non comparuit. Ii ex nobilitate Inferioris Germaniae, qui ante aliquot Menses Parmensi obtulerunt supplicem libellum aduersus inquisitionem Hispanicam, rursus alterum nuper eidem obtulerunt, quem quidem dedit mihi legendum, sed non fecit copiam describendi. In eo libello dicunt se de variis rebus accusari iniustissime. Primum quod fuerint auctores iis, qui sunt nostrae religionis, vt ad publicas conciones prodirent: quod tantum abest vt sit verum, vt etiam aliquandiu represserint eos conantes id facere. Sed cum Parmensis in responsione ad priorem supplicem libellum, promisisset se intra duos Menses ipsis indicaturam Regis Hispaniae voluntatem, de iis rebus, quas tunc ab ea petebant, nec hoc praestitisset, post illud tempus se non potuisse cohibere populum. Praeterea dicunt se iniuste accusari quod ineant foedera cum Gallis et aliis hostibus sui Principis: se enim nulla foedera iniuisse cum Gallis, quos sciunt esse antiquos illarum Regionum

hostes, sed fatentur se iniuisse foedera cum aliquibus in Germania, quorum auxilio possint se tueri et defendere, si quis ipsos iniuste opprimere conetur. Se enim non ignorare qualia aduersus ipsos instituantur, et scire potitum esse a Rege Galliae, vt concedat per suam ditionem transitum Hispanis, qui ad ipsos opprimendos adducantur, et praeterea Ducem Sabaudiae detulisse Regi ad eam rem suam operam, et suum auxilium, et nuper venisse Augustam, vt cum Imperatore, Chantoneto, et ministris Pontificis Rom. de ea colloqueretur. Item Ecclesiasticos, qui sunt in Inferiore Germania, conferre octies centena millia aureorum, ad persoluendum stipendium militi, qui aduersus ipsos adducetur. Cum itaque sciant fieri talia, et quotidie audiant multos sibi minitantes, ac etiam ex suis aliquos captiuos detineri Bruxellis, Tornaci, Insulis et aliis in locis, dicunt se non posse deponere arma, nec fore auctores populo vt id faciat, nisi ipsa Parmensis, et omnes aurei velleris equites data fide iureiurando confirmata, eos in suam tutelam et patrocinium recipiant. Quoniam autem Princeps Arangiae, Comes Egmondanus et Comes Hornensis suut ea virtute praediti, vt se suam salutem ipsis concredere posse existiment, petunt vt in posterum penes istos sit omne nuperum militare, et nemini liceat sine ipsorum licentia et voluntate arma tractare, habeantque in ipsos etiam praefectos Prouinciarum imperium. Quantum ad se attinet, petunt se distribui per ea loca, in quibus habentur publice conciones, vt populum regant et compescant: id si noa fiat dicunt esse periculum ne populus metu consternatus petat auxilium a Gallis, et eos in vrbes admittat. Scriptum quod obtulerunt est valde prolixum, sed quae recitant, videntur mihi esse praecipua eius capita. Classis Turcica ingressa sinum Adriaticum exposuit militem in Italiam et iam dicitur obsidere Firmum et Piscariam. Firmum et ditionis Pontificiae, et Piscaria pertinet ad Regnum Neapolitanum. Olim nominabatur Aternum. Non procul abest ab illis locis idolum Lauretanum, quo nullum est celebrius in toto orbe Christiano. Si Turcae potiantur alterutro istorum oppidorum, metuendum est ne ingentem militum numerum inducant in Italiam, cum vicina sint littora Macedoniae et Epiri quae ipsorum sunt ditionis, et possunt illis militem et commeatum suppeditare, et exercitus, qui sunt in Hungaria, non procul absunt ab illis locis. Regina Hispaniae peperit femellam, sed a partu incidit in febrim. Aiunt hic esse Legatum Pontificium ad Regem et Reginam Scotiae cum quadraginta millibus coronatorum. Dicunt mitti eam pecuniam ad Scotos, vt ferant auxilium quibusdam Regulis, qui in Hybernia mouerunt bellum Reginae Angliae. Tam diu hic haesit is Legatus deliberans de suis rebus, cum Lotharingico Card. vt multi iam suspicentur, eum non prosecuturum

institutum iter. Filius natus Regi Scotiae nuper fuit baptisatus, et nominatus Iacobus. Duy Sabaudiae recens venit Cameracum in Sabaudia, non procula Lugduno? Spargitur hic fama eum Regis Hispaniae mandato proficisci in Inferiorem Germaniam quod mihi non fit verisimile, cum praesertim eius subditi non obscure significent se seruitutem Pontificiam non diu toleraturos, nec ignoret quantum vicinis Bernatibus sit fidendum. Pontifex Rom. dicitur expulisse Iudaeos ex tota sua ditione, et eiecisse ex vrbe Rom. ad tredecim aut quatuordecim millia scortorum et praeterea exurere viuos, quoscunque sodomitas comprehendere potest. Si nihil deterius fecissent eius praedecessores, Pontificatus Romanus non tanto bonorum omnium odio flagaret. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor vestrae Celsitudini ac toti Illustriss. Vestrae Familiae. Parisiis 23. Augusti 1566.

EPISTOLA V. Clarissimo ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Viro, Domino DOCT. GEORGIO CRACOVIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

CLarissime Domine, ideo literas meas Antuerpiam non audeo mittere, quia si resignarentur, possent mihi aliquid periculi creare. Doleo quidem ea ratione mihi eripi occasionem saepius ad vos scribendi, sed tamen magis dolerem, si hic aliquid gereretur, cuius cognitio vos oblectare posset, aut quod vestra interesset vos scire. Verum omnia hic ita silent, vt ne nihil scribam: interdum conquiram res tenuissimas, et quae fere potius ad priuatos quam ad Rempubl. pertineant. Itaque non dubito, quin literarum mearum lectio plus taedii Illustrissimo nostro Principi, quam voluptatis adferat. Possent quidem res Inferioris Germaniae satis argumenti mihi suppeditare: sed quia non dubito, de iis aliunde ad uos scribi, et quia literae mea tardius ad uos perferuntur, non existimo necessarium esse, de rebus illis saepius scribere. Vereor ne post hac calamitates Italiae, mihi nimis amplam scribendi materiam suppeditent: nam si Turcae occupent ea oppida, quae iam in litore Adriatico obsidere dicuntur,

non dubito eos inducturos in Italiam ingentem vim militum, ac eam deuastaturos. Id enim ipsis erit facillimum, cum possideant littora Macedoniae et Epiri, quae sunt ad mare Adriaticum, et inde sit facillimus traiectus in Italiam. De Grombachio iam est hic altum silentium, et absente Petro Claro, nemo est in aula, qui eius faciat mentionem. Regi Hispaniae nuper nata est filiola. Dictum est hactenus eum statim post partum coniugis nauigaturum in Inferiorem Germaniam, ad compescendos tumultus, qui ibi sunt ob religionem exorti. Iam videbimus quid sit tentaturus: non enim dubito eum aliquid tentaturum. Hispani procul dubio nunquam ferent eam licentiam, quam sibi in religione sumunt Belgae: nam vt nihil dicam de ipsorum ingenti odio in veram religionem, si haec dissimularet Rex, reliqui eius subditi ad talia tentanda, istorum exemplo inuitarentur. Hic audimus esse ingentem apparatum Turcarum in Hungaria. Vtinam superbus ille Tyrannus suas vires in orientem potius conuerteret. Quando eius potentiam considero, et cum nostrorum Principum potentia eam confero, ego pene de rebus nostris despero. Non dubito Germanicum militem superare Turcas virtute, et posse eos superare, si aequo marte confligerent, quod non puto eos facturos: sed quid fiet, si ad aliquot annos ducatur bellum; vnde tandem pecunia Imperatori ad tantum numerum militum sustentandum. Mitto aliquot libros ad Illustrissimum nostrum Principem, quos hic curaui compingi, vt mihi ab ipsius Celsitudine mandatum fuit Augustae. Paucos ideo mitto, quia nescio quod genus compacturae sit futurum ipsius Celsitudini magis gratum. Videntur mihi eiusmodi compacturae magno constare, nullum tamen reperi ex praestantioribus compactoribus, qui minoris vellet compingere, quamuis in eare vsus fuerim consilio et opera Wecheli mei hospitis, et aliorum, qui maiorem, quam ego, talium rerum peritiam habeant. Ingens annonae caritas effecit, vt hic aliarum etiam rerum pretia augerentur. Mitto annotatum pretium librorum quos emi. Rationem monetae explicabit vobis Dominus Doct. Voghelius. Ego omnia fausta et felicia tibi et tuis a Deo precor. Lutetiae octav. Calend. Septembris 1566.

EPISTOLA VI. Illustrissimo Principi ac Domino DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime ante Mensem exposui Vestrae Celsitudini causas, quae me mouet, vt de reditu in patriam cogitem, dummodo bona venia Vestrae Celsitudinis id mihi liceat. Iam autem huc accessi, vt de ea re sententiam vestrae Celsitudinis audiam, a qua suppliciter peto, ne in hac parte a sua vsitata erga me benignitate et Clementia recedat. Quocunque terrarum peruenero, non solum paratus ero quandiu viuam, quicquid erit in me industriae, et ingenii in obsequia et seruitia Vestrae Celsitudinis impendere, sed etiamsi sit opus non dubitabo ipsam vitam in eam rem profundere: nam id a me suo iure exigunt summa virtus Vestrae Celsitudinis et innumera ab ea collata in me beneficia. Si autem Deus volet me incolumem in patriam redire, spero meam operam forte maiori vsui fore ibi Vestrae Celsitudini quam in his regionibus. Nam posthac sine dubio multa mouebuntur in aula Gallica, cum Rex iam adolescat, et Hispani illa stulta deuastatione inferioris Germaniae, et abalienatione animorum subditorum a se, videantur tollere, aut saltem valde labefactare obicem et repagulum, quod hactenus Gallicam potentiam repressit. Itaque existimo non fore inutile vestrae Celsitudini habere aliquem, qui interdum scribat, quid rerum iis in locis geratur, et Vestrae Celsitudinis existimationem tueatur aduersus maleuolorum calumnias, praesertim hoc tempore, quo nondum deflagrauit inuidia, quae non potuit non comitari felices illos successus, quos Deus sua benignitate recens Vestrae Celsitudinis virtuti concessit, repressis per eam illorum furoribus, qui in hoc toti incumbebant, vt Germaniam funditus euerterent. Peto autem a Vestra Celsitudine, si quando Deus propter nostra peccata volet nobis adimi illam libertatem in religione, qua iam fruimur in Gallia, vt liceat mihi in his regionibus habere hospitium, sicut hactenus habui, et quoniam iam non facio iter per Germaniam sine periculo, si non displiceret Vestrae Celsitudini mihi esset commodum Francofurtum proficisci ad mercatum, qui iam instat, vbi etiam possem aliqua de rebus externis intelligere, de quibus

forte non esset inutile Vestram Celsitudinem certiorem fieri. Ego toto pectore Deum omnipotentem oro, vt Vestram Celsitudinem cum tota Illustrissima Familia clementer tueatur aduersus eorum insidias, quibus patriae salus, et tranquillitas est exitiosa, et in ipsa conseruet eum animum erga Ecclesiam Dei et Rempubl. quam hactenus cum summa voluptate in ipsa conspeximus, et Germaniae sumus gratulati. Octaua Augusti 1567.

EPISTOLA VII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Proceres Inferioris Germaniae illa sua animi mollitie, se et patriam in maximas calamitates, et miseram seruitutem coniecerunt. Hispani quid haberent animi minus diu dissimularunt, quam existimabamus, traditis custodiae Egmondano, Hornensi, Consule Antuerpiensi, et multis aliis ex nobilitate, ac etiam euocato Bruxellas filio Principis Auraicae, qui Louanii operam literis dabat. Affecerunt etiam supplicio duos filios Baronis a Batemburg egregios inuenes, et decem aut duodecim alios. Antequam id tentarent praesidiis Hispanicis occuparunt Bruxellas, Gandanum, Anguianum, Lir am, et Distam. Habent ad quadraginta signa peditum Germanicorum, disposita per praesidia Antuerpiae, et in aliis vrbibus, quibus non satis fidunt. Prudenter fecit Princeps Auraicus, quod ipsis eum ad se vocantibus non est obsecutus. Mortui sunt in Hispania Marchio Bergensis, et Dominus de Montigni frater Comitis Hornensis, qui ante annum eo missi erant Legati ab ordinibus Inferioris Germaniae. Hispani dicunt eos morbo interiisse, alii putant clam interfectos, quod est magis verisimile, cum vterque fuerit firma valetudine, et florente adhuc aetate. Multi existimant Albanum missurum Egmondanum et alios captiuos in Hispaniam, cum praesertim iam pene pro certo habeatur, Regem non venturum in Inferiorem Germaniam. Rerum ciuilium cura in posterum erit penes Parmensem, Albanus autem praeerit exercitibus. Interdixerunt sub poena capitis, ne quis ex nobilitate exeat e Regis ditione, aut quicquam commercii cum exteris habeat. In Gallia omnia denuo incipunt turbari. Ii qui nostram religionem profitentur, quoniam vident se a Regina, et ab iis, qui rerum potiuntur, incommodius tractari, ex quo Hispani Alpes transierunt, et militem externum paulatim in Galliam induci, vt tanquam vinculis constringantur, constituerunt suam libertatem armis tueri, et parabant

se ad bellum, cum mercatores, qui hic fuerunt, ex Gallia discederent. Dabant tamen operam Connestabilis, et quidam alii, vt hoc incendium restinguerent. Quid ab eo tempore acciderit ignoramus, nam varii rumores qui de iis rebus hic sunt sparsi, videntur mihi incertissimi. Nemo iam fere dubitat, quin Principes Pontificii, inter se foedus inierunt, ad opprimendos eos, qui a Romana Ecclesia defecerunt, et omnes affirmant Imperatorem eo foederi comprehendi quicquid dissimulet: quod quidem non libenter scribo, sed tamen ad id me adigit fides, qua sum obstrictus Vestrae Celsitudini quam puto recte facturam, si diligentius in eius actiones inquirat, nec eius verbis nimis fidat. Rex Galliae inuitatus ad illud foedus, diu recusauit se coniungere aliis, sed tamen plerique existimant, eum ipsis esse obsecutum, postquam animaduertit res nostrorum in inferiore Germania esse plane euersas. Ego accepi literas ex Gallia a viris fide dignis, in quibus scribitur Palatinum Electorem, et Ducem Virtembergensem, suo et quorundam aliorum Principum nomine, egisse de foedere cum Rege Galliae. Quid sit eorum legatis responsum nescio, sed tamen cum in Consilio Regio de ea re ageretur, scio multos hortatos esse Regem ad tale foedus, si modo Vestra Celsitudo se ei adiungeret. An haec omnia simulenter ignoro, Si quid certius explorare potero, id vel per peculiarem tabellarium ad Vestram Celsitudinem scribam: nam haec mihi videntur esse maximi momenti Ante duos Menses serio actum est in aula Gallica de Regis coniugio, et scio multos ex iis, qui plurimum valent auctoritate censuisse, Regem optime sibi et Regno consulturum, si cum Vestra Celsitudine contraheret affinitatem, et visa est Regina eam sententiam approbare. Forte etiam inter alias haec est eius rei causa, quod Ludouicus Vaneguos est non ita dudum missus a Rege Hispaniae ad Imperatorem, vt omnino transigeret de coniugio, inter filium Regis Hispaniae et filiam primogenitam Imperatoris, et ageret de coniugio inter secundogenitam et Regem Portugalliae. Haec etiam ita scribo, vt putem omnino vera esse, quamuis Vestra Celsitudo facile poterit huius rei veritatem ex aula Caesarea resciscere. Iam celebrantur nuptiae Principis Bauarici et Lotharingicae in oppido Blancberg, eo quod pestis saeuiat Nancaei et in locis vicinis. Nullus Princeps peregrinus ad eas nuptias venit. Statim post nuptias Dux Lotharingiae profectus est ad Regem Galliae. Casimirus filius Electoris Palatini putatur ducturus filiam Ducis Virtembergensis, apud quem iam est, et filius Virtembergensis filiam Palatini. Quae aguntur de remouendo Archiepiscopo Coloniensi, puto Vestrae Celsitudini non esse ignota. Multi putant Augustanum Card. conari se clam intrudere in eum Episcopatum per Pontificem Rom. et Regem Hispaniae,

Audio Ernestum de Maudesloe, Iustum a Zebitz, et Pflugium esse Lutetiae. Si certo resciscam turbatam esse Galliam, Argentorati aut alicubi invicinia subsistam, et inde ad Vestram Celsitudinem scribam. Ego omnia fausta et felicia V. Celsitudini precor, ac toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Francofurti 21. Septembr. 1567.

Falsa sunt quae de morte Principis Hispaniae et Reginae Scotiae ad Vestram Celsitudinem fuerant scripta, sed tamen aiunt Reginam Scotiae esse captiuam.

ILlustrissimae Princeps ac Domine Clementissime cum iam essem obsignaturus literas, mihi indicatum est, initia tumultuum in Gallia sopita esse, opera Cancellarii et Vieleuillii, et iam omnes deposuisse arma. Regina significauerat vtrique parti, Regem et se fore inimicos iis, qui primi per vim aliquid tentarent. Faxit Deus, vt haec sint vera. De iis certiora scribam Argentorato.

EPISTOLA IIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime discedens Francofurto, recta Lutetiam centendebam, sed cum venissem in Lotharingiam resciui religionis causa denuo sumpta esse arma in Gallia, et omnia ibi esse plena tumultibus. Non tamen propterea restiti, sed ad ipsos Galliae fines sum progressus, et in oppido Barle Duc per aliquot dies substiti, vt de iis turbis et earum causis certius aliquid explorarem, et cum animaduerterem, me nec sine manifesto periculo posse progredi, nec si diutius ibi haererem, mihi postea, fore tutum receptum, redii huc, existimans me hinc commodius, quam ex quoquam alio loco ad Vestram Celsitudinem de huius tristissimae tragoediae causis et euentibus scribere posse, quod nullo modo potuissem facere, si fuissem vlterius progressus. Causa quare ii qui sunt nostrae religionis arma sumpserint haec dicitur esse. Certo sciuerunt Pontificem Rom. et reliquos Principes, qui aduersus veram religionem conspirarunt, ea oppressa in Inferiore Germania: constituisse iam tentere Galliam, et ad reliquas gentes postea deuenire. Conduxit itaque Rex Galliae ad eam rem perficiendam viginta signa Heluetiorum, quos vbi vidit in Galliam peruenisse, mandauit equitatui, (quem perpetuis stipendiis alit) vt ad vicesimum diem huius Mensis ad Lutetiam conueniret, quo tempore constituerat facere initium executionis aduersus nostros, et praecipuos ex iis comprehendere, et praesertim Condaeum et Amiralium, reliquis

autem decreuerat decreta concilii Tridentini proponere. Cum nomino Regem, intelligo eos, qui praesunt gubernationi: nam saepe inscio Rege, decreuerunt quicquid libet, et audio Regem non interfuisse, quando factum est decretum, de istis comprehendendis. Nostri cum de eo decreto resciuissent, et satis intelligerent, si Regius equitatus coniungeretur Heluetiis, esse prorsus de se actum, cum praesertim Albanus non procul inde haberet instructas copias, iudicarunt satius esse aliquid subito tentare, et celeritate aduersarios praeuenire, quam ipsis se iugulandos per ignauiam tradere. Significarunt itaque nobilitati suae partis, vt quam primum armata ad Lutetiam conueniret, quod est factum tanta alacritate, vt non procul a Lutetia bidui aut tridui spatio, conuenerint ad quatuor aut quinque millia equitum, et parum abfuerit, quin Regem et Heluetios excluserint ab vrbe, in quam se trepide receperunt. Haec autem acciderunt vicesimo septimo die proximi Mensis et sequentibus. Cardinalis Lotharingicus, qui in aulam venerat, vt dira ista Consilia promoueret, vbi audivit nostros conuenire, relicto Rege fugit Rhemos, cum Guisio adolescente, et inde Catalaunum, sed parum abfuit, quin in traiectu Matronae fluuii a triginta equitibus interciperetur, qui suppellectilis eius bonam partem diripuerunt. Vbi vidit Rex se circumsessum Lutetiae, et quotidie plures ex omnibus Galliae partibus ad Condaeum confluere, misit ad ipsum et reliquos Cancellarium et Dominum Du Mortier, petens vt ipsi indicarent quam haberent tumultuandi causam. Responderunt nostri, sibi esse nota Consilia, quae in ipsorum perniciem essent instituta, et praeterea neminem ignorare honestos omnes ex nobilitate reiici a gubernatione, et quotidie excogitari noua vectigalia, quibus non solum populvs, sed etiam nobilitas opprimatur, et in seruitutem redigatur, et tamen Regem perpetuo egere, nec dissoluere aes alienum: de quibus quidem rebus Regem, non accusent, sed eos qui ipsius nomine ad talia abutantur. Se vero ideo arma sumpsisse, vt suam salutem et libertatem sibi concessam in religione tuerentur, et vt populum ab istis miseriis liberarent. Rex vt istis rebus occurreret, iusserat sub initium Septembris denuo promulgari edictum de pace, quae res fuit in causa, vt scriberetur Francofurtum sub finem mercatus, composita esse initia tumultuum in Gallia, quod etiam scripsi ad Vestram Celsitudinem. Vbi Regii Legati discesserunt a Condaeo, mandauit vt incenderentur molae, quae vento aguntur, quae plurimae sunt circa Lutetiam, et postease ad Sandionisium recepit. Quidam dicunt, eum Lutetiae Suburbia occupasse, sed adhuc de hoc nihil habemus quod audeamus affirmare, nec hic scimus, quid ab eo tempore sit gestum ad Lutetiam: Sunt enim adeo infesta itinera, vt nemo se iis committere audeat. Hoc certo scimus, tantam

vim equitum et peditum, exomnibus Galliae partibus, in nostrorum castra confluere, vt putem eos hoc tempore habere ad triginta millia hominum ad Lutetiam. Nusquam autem quod sciam conueniunt Regis nomine copiae in Gallia. Cum Rege inclusi dicuntur Lutetiae Mater et Fratres, Card. Borbonius, Montpenserius, Connestabilis et Filii, Aumalius, Nemorosus, et plures alii Proceres. Nostri occuparunt omnia fere oppida, quae sunt ad Sequanam et Matronam, infra et supra Lutetiam, et tam arcte vrbem obsident, vt ne ouum quidem in eam inuehi possit. Habent nostri in sua potestate plurima etiam alia oppida vt Ambianum, Sanquintinum, Bononiam, Mostrolium, Suessionem, et fere omnia Picardiae oppida. In sola Aurelia occupanda pugnatum est ita acriter, vt ad duo millia hominum in eo conflictu interiisse ducantur, nostri tamen potiti sunt victoria. Quid autem gestum sit in Normannia, Britannia, Aquitania, et vlterioribus Regionibus, nondum est huc perscriptum. Lugduni tantum quod sciamus acceperunt nostri cladem sua culpa oppressi a Pontificiis. Cum enim metuentes suis opibus, maluissent se misericordiae Pontificiorum committere, quam cum aliis consilia sua coniungere, oppressi sunt a Pontificiis, et crudelissime ab ipsis tractati. Nostri tamen occuparunt Matisconem, et Viennam, quae sunt proximae vrbes supra et infra Lugdunum ad Ararim et Rhodanum fluuios, et obtinent omnes fere vrbes Delphinatus, et eas quae sunt a Rhodano ad montes Pirenaeos. Aiunt etiam eos occupasse Auenionem, sed id nondum certo scimus. Vix putant conscribi posse in Gallia copias, quae Regem liberent ab obsidione, quare omnium externorum Principum opem auxilium diligenter implorat. Habet quidem mandatum Rhingrauius de conscribendis viginti signis peditum in hac vicinia, sed audio eum destitui pecunia. Petit etiam Rex ab Heluetiis decem millia peditum, praeter ea sex millia quae iam habet, sed vix puto eum impetraturum: nam pagi qui sunt nostrae religionis reuocant suos, qui sunt in Gallia, et mandant omnibus qui sunt in ipsorum ditione, sub poena capitis, vt se instruan: armis et aliis rebus ab bellum necessariis, et sint parati quandocunque eorum opera volet vti Magistratus. Non puto pagos Pontificios ausuros hoc tempore tam multos ex suis emittere, cum praesertim videant in armis Tigurinos, Bernates, Basilienses, Schaf husianos, Rhetos, et Valesianos. Conuenerunt tamen Lucernae pagi Pontificii, vt inter se deliberent an sint mittendae Regi eae copiae quas petit, sed nondum scimus, quid sit ab ipsis decretum. De equitatu qui nostris conscribitur in Germania per Ducem Ioannem Casimirum Filium Electoris Palatim, puto Vestram Celsitudin em certiora habere: quam hic habeamus, quare non est necesse, vt de re aliquid

scribam. Valde metuo ne bellum protrahatur, et sit difficile nostris, tantum numerum militum vno in loco alere. Sunt tamen in Regione totius Galliae copiosissima: et quae abundat fluuiis, per quos commeatus ex longinquis locis, ad ipsos commode deuehi potest. Rex sub initium horum tumultuum mandauit Vielleuillio, vt se Metim reciperet: eo autem iam ablegato, resciuit plerosque ex praesidiariis militibus, relicta vrbe profectos esse ad Condaeum, quare scripsit ad eum, vt milites qui sunt nostrae religionis, et praecipue Osancium praefectum vrbis equitem ordinis Regii exauctoraret, et eis Pontificios sufficeret. Literae interceptae sunt a nostris, antequam Vielleuillio redderentur, et missae ad Osancium, qui cum deprehendisset quaenam consilia agitarentur, id significauit iis, qui sunt nostrae religionis, qui statim arma corripuerunt, et parum abfuit, quin Ponitficios inuaderent, quod tamen prohibuit Osancius. Sacerdotes et praecipui ex Pontificiis fugerunt statim in arcem, sed paulo post accepta fide, ab Osancio redierunt in vrbem. Audimus Osancium significasse praefecto arcis, vt alterutram ex portis arcis sibi deligeret, se enim non passurum, vt vtramque liberam habeat, ne per arcem militem in vrbem inducat. Aiunt eum delegisse eam, quae ducit extra vrbem, Osancium autem magnas moles lapidum obiicere ei, quae est ad vrbem. Vielleuillius accesserat ad sex milliaria ab vrbe, sed vbi resciuit quid in vrbe accidisset, et praeterea domus suae praefectum, quem praemiserat vt ei pararet hospitium, esse in itinere occisum, desperatis rebus retrocessit, et Verdunum se recepit. Exierant ex vrbe Metensi, aliquot equites, qui nisi properasset, eum forte intercepissent. Petebant tamen praecipue [vt audio] quendam Episcopum, qui cum ipso erat, et mittebatur a Rege in Germaniam, vt Principibus Germanicis huius belli causas exponeret. Nemo mihi hactenus eius nomen indicare potuit, sed suspicor esse Rhedonensem, qui conuenit Vestr. Celsitudinem Augustae. Accidit nuper circa ipsam vrbem Metensem et alius tristis casus. Daniel Oesiander Heluetius, qui per multos annos procurauit negotia, Illustrissimi Principis Ducis Ioannis Gulielmi in Gallia, discessit ex aula ante tres septimanas, habens vt multi existimant, mandatum ad suum Principem, de conscribendis tribus aut quatuor millibus equitum. Fecit iter per Metensem vrbem, vbi cum inter coenandum quaedam minus caute dixisset, suspicati sunt aliqui id quod erat, quare postridie obseruato eius itinere, cum ad aliquot milliaria esset progressus, eum inuaserunt, et simul cum famulo interfecerunt, non procul ab oppido Sanct Auaur, quod est Comitis Ioannis Nassauiensis. Aiunt ereptos Danieli quadringentos coronatos, quamuis tamen cadauer eius non sit repertum, sed credo

ducem itineris, quem Meti conduxerat, haec retulisse: is enim euasit. Fuit is Daniel homo ingeniosus et industrius, et cui vix parem inueniet Dux Ioannes Gulielmus. Doleo eius vicem, quia cum eo mihi per aliquot annos intercesserat amicitia. Quantum intellexi in Lotharingia Mandelsloe et eius socii, fecerunt iter per eas Regiones sub initium Augusti, et fuerunt decem et octo equites. Haeserunt per triduum Nancaei lautissime accepti a Lotharingiae Duce, qui etiam persoluit, quicquid insumpserunt, quandiu fuerunt in ipsius ditione. Lutetiae diuerterunt ad ferream Crucem, quo solent communiter diuertere Germani, quod vbi resciuerunt Ciues, magno tumultu ad ipsorum hospitium accesserunt, et iusserunt hospitem eos a se dimittere, quod cum recusaret facere, et diceret, se partem suarum aedium eis locasse, minitati sunt ciues, se eius aedium fores muro occlusuros, et tunc parum abfuit, quin in eas vi irrumperent. Mandessoe postea profectus est ad Regem, vt de ea iniuria conquereretur, vt ipse praese ferebat, sed puto eum sperasse, se posse impetrare mandatum, de conscribendo milite, cum videret gliscere hoc tumultus, et hoc adhuc agit Lutetiae, cum suo Petro Claro. Cum ex aula reuerteretur Lutetiam, in quodam pago incidit in aliquot equites Principis Condae, qui famulum eius vulnerarunt, ipsum autem Captiuum abduxerunt in Castra Condae, vbi fuit detentus per quatriduum et postea dimissus, se recepit Lutetiam. Quidam hic mihi dixerunt, Iodocum a Zebitz et Petrum Clarum ante paucos dies non procul hinc esse conspectos, et esse missos a Rege vt conscribant militem, sed tamen hactenus nihil certi de ea re explorare potui, si quid resciuero, id diligentissime Vestr. Celsitudini perscribam. Haec sunt quae hactenus de his tumultibus explorare potui. Nemo hac facit iter, qui earum rerum peritiam habeat, quem non diligenter interrogem, et vt plures conuenire possim, haereo in publico diuersorio, ad quod plerumque solent diuertere exteri, et praesertim Galli. Conuenio etiam quotidie eos, ad quos de iis rebus scribitur, et scribo ad notos in vicinis vrbibus, vt me certiorem faciant de iis quae audient, sed plerumque nugacia scribuntur. Ego existimo hos tumultus, ad totum orbem Christianum pertinere, et si nostri non statim perficiant quod tentarunt, procul dubio omnes Pontificii Principes conferent quicquid habent virium ad nostros opprimendos, et iis oppressis, reliquos qui sunt eiusdem religionis aggredientur, sicut iam nemo fere ignorat, id ipsis esse decretum. Quicquid sit Gallia plane periit, nisi diuinitus et ignoto nobis modo seruetur, sicut nostro etiam tempore accidit aliquoties. Nostri non possunt in re vlla praeterquam in victoria salutis spem reponere: nam si sunt superiores, qui gubernarunt hactenus,

omnes eos perduellionis condemnabunt. Sunt tamen tam multi numero, et in ipsa desperatione animo tam praesenti, vt non possint plane opprimi, nisi Gallia ita afflicta, vt non possit postea par esse potentiae Hispanicae. Quidam existimant Germanicos Principes recte facturos, si se constituant arbitros istarum controuersiarum, inter Regem et subditos, et propterea splendidam aliquam legationem in Galliam mittant. Vestr. Celsitudo de ea re cogitare poterit. Nihil scribo de equitibus, qui dicuntur conscribi nostris a Duce Ioanne Casimiro Electoris Palatini filio, nam non dubito, Vestr. Celsitudinem de iis certiora habere, quam hic habeamus. Albanus reuocat milites subditos Regis Hispaniae, quos ante tres Menses dimiserat, vel vt ferat auxilium Regi, vel quia metuit, si res ad Lutetiam componantur, ne haec procella effundatur in Inferiorem Germaniam. Metuunt hic aduentum Archiducis Ferdinandi in has Regiones, et putant eum castigaturum Haganoenses ob mutatam religionem. Vicesima sexta huius Mensis veniet Friburgum Brisgoiae. Aiunt in formula Iuramenti, quam praescribit iis, qui ab ipso feuda accipiunt, comprehendi approbationem Tridentini Concilii. Cum haec scriberem, venit ad me quidam meus amicus, qui ante quinque dies fuit Caesareae Lotharii, vbi dicit se audiuisse a praefecto illius vrbis, Ernestum a Mandessoe illuc pridie fecisse iter, ita vt certo constet eum esse in Germania. Est autem dignus fide qui haec mihi dixit. Idem ostendit mihi, quid secundo petierint a Rege Condaeus et socii, cum responsum Regis ad supplicem libellum statim initio tumultus exhibitum, nequaquam ipsis satisfaceret, sed quoniam mihi non est concessum quae ostendebat describere, Vestr. Celsitudini summam eius significabo, quantum memoriae mandare potui, missurus postea exemplum fcripti, quam primum illud nancisci potero.

Primum dicunt se coactos arma sumere, ad tuendam suam salutem et libertatem in religione, quoniam scirent se calumniis et delationibus malorum hominum, et praecipue Guisiorum adductos in tantum odium apud Regem, vt agitarit Consilia de ipsis opprimendis, et ad eam rem externum militem conscripserit. Quare petunt, vt maiores suos imitetur, nec magis fidat externo militi, quam suo, et eum quem iam habet conscriptum, dimittat, Calumniatores autem, qui ita grauiter ipsorum famam et existimationem laeserunt, meritis poenis afficiat.

Et quoniam edictum de pace, qua ipsis conceditur libertas in religione, restrictionibus et interpretationibus est ita coarctatum, vt fere nudum nomen libertatis in religione sine effectu sit ipsis reliquum, et eiusmodi interpretationes praebent iis, qui praesunt iudiciis, occasionem ipsos

variis modis vexandi, petunt a Rege, vt ad tollendas eiusmodi causas, et occasiones dissidiorum et contentionum, concedat ipsis simpliciter libertatem in religione, sine distinctione locorum aut personarum.

Praeterea significant Regi grauiter offendi nobilitatem, quod videat honores et dignitates tribui indignis, et plane imperitis rerum, et eos qui perpetuo adsunt Regi, aut esse homines humili loco natos, aut nulla virtute et armorum vsu praeditos, [quod est indignum tanto Rege] Item si aliqui nostrae religionis a multis annis promoti sunt ad dignitates, tamen earum exercitium est penes alios, penes autem ipsos solum nomen remanet, quare petunt a Rege, vt vtatur in suarum rerum administratione, potius opera et consilio eorum, qui ipsas recte administrare possunt, quam talium hominum, et ostendat se non minorem fidem habere iis, qui sunt nostrae religionis, quam aliis.

Postremo quoniam omnes ordines regni, et praecipue populus, graviter conquerantur de oneribus et vectigalibus, quae ad ipsos opprimendos, quotidie excogitantur, et crescunt maligna inuentione quorundam exterorum, et praesertim Italorum, qui ea ratione ad immensas opes perveniunt, et more hirudinum, populi sanguinem exugant, nec quicquam ex ea pecunia conuertitur in Regis aut regni vtilitatem, petunt a Rege, vt ipsos ab eiusmodi oneribus liberet, et pristinae libertati restituat.

Vt autem haec omnia commodius examinentur et constituantur petunt a Rege, vt indicat conuentum ordinum regni, cum necessitas id omnino exigere videatur, et constet ob minus graues causas saepe esse indictum.

Haec habui Illustrissime Princeps, quae de iis rebus hoc tempore possem Vestr. Celsitudini indicare. Constitui aliquandiu in hac vrbe haerere, vnde, quandocunque dabitur occasio, ad Vestr. Celsitudinem scribam. Ego Vestr. Celsitudini et toti Illustriss. Vestrae Familiae, omnia fausta et felicia a Deo precor. Argentorati 22. Octobr. 1567.

EPISTOLA IX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, itinera per totam Galliam sunt adeo infesta, vt nemo inde ad nos, nisi per longas ambages, et summas difficultates perueniat, seu sit nostrae religionis, seu Pontificiae: nec tamen tam caute iter facere possunt, quin plerique pereant: adeo enim sunt irritati omnium animi, vt plane nemini, quem existiment esse

aduersae partis, parcant. Ipsa salus si velit infelix illud regnum seruare non potest. Deus tamen est omnipotens, et iis qui ipsum vere inuocant, multa praeter spem tribuit. De causa huius funesti belli scripsi ad Vestr. Celsit. alteris meis literis. Qui postremi discesserunt Lutetia, quos credo discessisse decima aut vndecima die huius Mensis, aiunt tunc temporis omnia fuisse ibi perturbatissima, et factas passim in vrbe caedes per furentem populum, qui nec Regi nec Proceribus voluit obsequi. Connestabilem, filium eius Monmorantium, et Cancellarium, fuisse ita suspectos populo, vt saepius agitatum sit de ipsis interficiendis. Ipsi autem Monmorantio ademptam vrbis praefecturam, et traditam Monpenserio, qui est Regii sanguinis, quamuis populus flagitaret Aumalium. Diuiserunt autem vrbem in plures partes, et singulis partibus aliquem ex Proceribus praefecerunt. Quicquid fuit in aedibus eorum, qui sunt nostrae religionis, quod facile flammam concipere potuit, illud ante aedes ipsorum exusserunt, ipsum etiam stramen quod fuit in lectis. Hoc autem fecerunt metuentes, ne ipsi suis aedibus flammam iniicerent. Obsidio tunc temporis durarat, ad duodecim dies tantum, et tamen pretium panis excreuerat in quintuplum. Connestabilis et Cancellarius dicebantur hortari Regem ad pacem, sed Aumalius et alii turbabant eorum Consilia: Talis erat tunc status in vrbe. Eorum autem qui vrbem obsidebant copiae quotidie augebantur. Cum audissent Philippum Strozzam Petri filium, adducere Regi ex Picardia ad octingentos pedites, miserunt aduersus eum, Dn. de Moi, virum strenuum cum quingentis equitibus. Fama est hic eos conflixisse, et caesas esse Strozzae copias, sed id nondum audeo affirmare. Mittuntur Regi ex Italia, decem millia peditum, quibus se adiungent sex millia Heluetiorum, quos praeter omnem expectationem concesserunt Regi pagi Pontificii. Vrbs Geneuensis sibi vehementer metuit ab iis copiis, et iam Dux Sabaudiae, interdixit sub maxima poena, ne quid commeatus ex sua ditione in eam inuehatur. Nusquam adhuc quod sciamus Regi conscribitur eques in Germania, praeterquam in Episcopatu Treuirensi. Is qui conscribit nominatur Billstein, qui superioribus bellis praefuit duobus signis peditum sub Rhingrauio, cuius interdum fuit Locumtenens. Conscribit autem mille et ducentos, sed aiunt ipsum tantum praebere nomen suum, militem autem conscribi per Reifembergium, et Ernestum a MandesIoe, qui futurus est eorum Dux, vbi venerint in Galliam. Certum est autem ipsum Mandessoe et Petrum Clarum esse in Germania, quod scio ex iis, qui ipsos in hac vrbe viderunt. Credo eos suisse cum Vielleuillio cum repulsus ab vrbe Metensi recepit se Verdunum, et venisse in Germaniam per Luzelburgensem Ducatum. Reifembergius

non est profecturus in Galliam, vt mihi heri hic narrauit vnus ex praefectis eius Pancratius nomine, cuius opera vtitur in aula Gallica. Est hic fama sed obscura, Ducem Ioannem Gulielmum conscripturum Regi duo millia equitum; Quidam aiunt ministrum eius Danielem Oesiandrum non esse interfectum sed capituum. Cadauera quidem famuli, et duorum equorum eius sunt reperta, sed ipsius nequaquam. Non dubito Vestr. Celsit. indicatum esse, conscribi nostris sex millia equitum et quingentos et tria millia peditum, et earum copiarum Ducem esse Ioannem Casimirum Filium Electoris Palatini. Philibertus Marchio Badensis vna cum ipso proficiscetur, sed ducet tantum centum equites. Credo quod miles recensebiur ad Bakrak, quod est oppidum Episcopi Metensis in Lotharingia, ad quod Andelotus suas copias ante quinquennium recensuit. Episcopus Rhedonensis nuper venit ad Electorem Palatinum, et petiit ab eo nomine Regis, ne pateretur filium suum conscribere militem rebellibus, qui Regem et fratres conentur tollere, et Condaeum ad regnum euehere. Palatinus respondit, se non ita iudicare de Condaeo et iis qui cum ipso sunt, quos credat ideo tantum arma sumpsisse, vt suam salutem, et libertatem in religione sibi concessam a Rege, tueantur, aduersus eos qui Regio nomine ad ipsos opprimendos abutantur. Quae autem de filio Casimiro diceret, ea se ita habere, Nimirum se concessisse ipsi, cum id importunius saepius petiisset, vt liceret aliquo ire militatum. Quid autem iam instituat, se ignorare, nec se eius Consiliis sese immiscere, et propterea Rhedonensem rectius facturum, si de iis rebus, cum ipso Casimiro ageret, cum sit eius aetatis, vt eorum quae agit rationem reddere possit. Cum discesserunt Heidelberga ii, qui haec mihi narrauerunt, decreuerat respondere Rhedonensi Casimirus, vt ex ipso audiuerant, se quidem constituisse ducere militem in Galliam, sed ideo tantum, vt dignitatem Regis et regni tueatur, et puniat eos, qui eam prostituunt, veteribus regni hostibus, et Regio nomine abutuntur ad bonos opprimendos. Quidam affirmarunt mihi Vieleuilium esse clam cum ipso. Inde credo profecturum Rhedonensem ad Ducem Virtembergensem, et tandem ad Vestr. Celsit. Nobilitas Metensis et Lotharingica, quae est nostrae religionis, inuasit Episcopatum Metensem, vbi omnia quae sunt Card. Lotharingici diripit. Sunt septingenti aut octingenti pedites, et trecenti aut quadringenti equites, inter quos est Dn. de Vli gener Vieleuilii. Aiunt eos combusissse coenobum Gozam, et iam obsidere oppidum Vig, quod est praecipuum in eo Episcopatu. Haec habemus de rebus Gallicis, sed puto V. Celsit. plura de iis audiuisse ab Illustriss. Orangiae Principe. De Anglia mira huc scribuntur et pene incredibilia: nimirum Comitem Arondelium

facta conspiratione cum Legato, quem in Anglia habet Rex Hispaniae, voluisse abducere Reginam in Hispaniam. Res autem erat ita instructa, vt Arondelius inuitaret Reginam in arcem, quam habet non procul a mari, et vi impositam in naues, quas in vicino litore instructas habebat, abduceret in Hispaniam. Quomodo id palam factum sit, nondum audiui, sed aiunt Arondelium Comitem fuisse dissectum in quatuor partes, et Legatum Hispanicum truncatum capite. Haec mihi videntur ita mira, vt ea difficulter credam, sed si sunt vera, sunt etiam non parua indicia conspirationis, quae dicitur facta inter Pontificios Principes: nam ea acciderunt circa id tempus, quo in Gallia constituerant comprehendere Condaeum et Amiralium, sed quia nostri citius, quam ipsi existimauerant, arma sumpserunt, sunt vtrinque perturbata ipsorum consilia. Vestr. Celsit. non ignorat Reginam Scotiae detineri captiuam, et renunciasse omni iuri quod habebat in Regno, et Filium eius coronatum in Regem. Iacobum autem Fratrem Reginae naturalem, qui tunc temporis erat in Gallia, esse constitutum Gubernatorem Regni. Dicitur Regina grauida esse ex comite Baduel cui clam nupserat. Turcae indixerunt bellum Venetis, et putantur inuasuri Cyprum Insulam, quo iam miserunt Veneti aliquot millia militum, et iam plures conscribunt: Magno autem conatu Classem instruunt. Albanus scripsit Duci Virtembergensi, se mittere Regi Galliae mille et quingentos equites, vt mihi narrauit eius minister, qui dicit se legisse literas, sed tamen ex Inferiore Germania nihil huc de ea re scribitur. Forte Albanus illudit Virtembergensi. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae Argentorati vlt. Octobr. 1567.

EPISTOLA X. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quamuis hic non procul absimus a finibus Galliae, et ii. quibus a Condaeo demandata est cura, conscribendi militem Germanicum plerunque hic nobiscum versentur, tamen nec nos nec ipsi, possumus habere quicquam certi de iis quae geruntur ad Lutetiam. In causa est saeuitia, qua vtraque pars vtitur erga eos, qui literas aut mandata perferunt: eorum enim vitae non parcitur. His diebus huc scriptum est Antuerpia et ex aliis locis Condaeum occupasse Lutetiam, et habere Regem in sua potestate: quae vtinam essent vera, sed sunt laetiora quam vt a me credi possint. Si sunt vera opportet necessario accidisse, ante quindecim dies, et tamen cum hic absimus octidui tantum

itinere a Lutetia, nemo inde haec nobis nunciauit. Certum est ad Lutetiam conuenire ingentem vim militum ex omnibus Galliae partibus, nec dubitamus hic, Condaeum iam habere, ad viginti quinque aut triginta millia peditum, et ad sex aut septem millia equitum. Quidam scribunt Montgomerium cum milite Normannico, cuius est ductor, occupasse suburbia Diui Marcelli, quae sunt instar magnae vrbis, et interfecisse ad octingentos Heluetios, qui ibi collocati erant in prasidio. In itinere autem occupauerat Stampas, quod est oppidum inter Aureliam et Lutetiam, Montgomerius est is, qui in hastiludio Regi Henrico lethale vulnus inflixit. Scribitur etiam Granmontium aduentasse cum Aquitanicis copiis, quae sunt duorum millium equitum, et decem millium peditum. Dicitur occupasse in itinere Turonensem vrbem. Aurelianenses expugnarunt, et diruerunt arcem, quae ipsorum vrbi erat imposita. Quid geratur ad Orientalem vrbis partem vbi habet Castra Condaeus, minus scimus. Quidam aiunt Regios ante aliquot dies erupisse ex vrbe, sed esse repulsos cum caede, et in ea eruptione, Ducem de Nemours esse ictum globo in femore, ex nostris autem Ienlium esse discerptum ictu maioris tormenti. In vrbe esse penuriam militum, et praesertim equitum inde constat, quod initio tumultuum, Rex edixit Lutetiae, se daturum equiti viginti coronatos in singulos Menses, et arma et equos iis qui non haberent. Pediti autem promisit sex coronatos in Mensem. Aumalius est Locumtenens Ducis Anteganensis vicarii generalis Regi per totam Galliam. Albanus mittit Regi duo millia equitum Belgicorum Duce Arambergio Comite, praefecto Frisiae. Heluetii proficiscuntur per Burgundiam, quibus coniunget se Tauanius cum milite quem in Burgundia conscripsit. Si bellum protrahatur ego metuo nostris: nam Principes Pontificii non deserent Regem: non video autem vnde nostri auxilium sperare possint, praesertim si Regina Angliae nubat Archiduci Carolo. Eques Germanicus qui conscribitur Condaeo, dicitur recensendus ad decimum quartum diem proximi Mensis, per Andelotum qui postea futurus est eius ductor. Qui hic videntur rerum peritiores, et fauent nostrae causae, cuperent Philibertum Badensem non se adiungere iis Copiis, metuunt enim ne summitatur a Bauaro ad aliquid turbandum. Ante duodecim dies fuerunt vna Tulli in Lotharingia, Dux Lotharingicus, Dux Guisius et Viellevillius. Metenses ciues nostrae religionis, audito eo conuentu coeperunt sibi metuere, et cum penultima die proximi Mensis Osancius Praefectus vrbis, significasset ipsis, se omnino constituisse admittere in vrbem Viellevillium, si id peteret, cum tamen antea eum exclusisset, plurimi ex ciuibus ea re consternati, raptis secum vxoribus et liberis, trepide ex vrbe fugerunt,

vbi id audiuit Viellevillius, curauit ipsis sig nificari, non esse quod sibi ab eo metuerent, se enim non solum nolle cuiquam ipsorum vim aut iniuriam inferre, sed etiam se omnino velle conseruare ipsorum Ecclesiam, et propterea se petere a concionatoribus, vt simul cum populo in vrbem redeant. Audio duos ex Concionatoribus et plerosque ex ciuibus in vrbem rediisse, et iam ibi haberi conciones sicut antea. Viellevillius autem tertia huius Mensis ingressus est vrbem cum sua familia tantum ne ciues terreret. Scripseram alteris meis literis quendam ex Comitatu Episcopi Rhedonensis occultasse se Heidelbergae, quem aliqui suspicarentur esse Viellevillium. Qui ab eo tempore venerunt Heidelberga, putant esse Petrum Clarum, quamuis id non plane affirment. Dux Niuernensis frater Mantuani mittitur a Rege Lugdunum, vt in his tumultibus praesit illi vrbi. Archidux Ferdinandus relicta Brisgoia, proficiscitur Constantiam. Locus est in Alsatia, qui vocatur Sancta Maria, in quo sunt fodinae, quae pertinent ad ipsum Ferdinandum, ad Ducem Lotharingiae, et ad Baronem a Rapolstein. Quoniam resciuit Ferdinandus profugos aliquos ex Gallia se eo recipere, edixit suis subditis sub magna poena, ne quem peregrinum paterentur apud se haerere vltra diem et noctem. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrisimae Vestr. Familiae. Argentorati octaua die Nouembr. 1567.

EPISTOLA XI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, resciui tandem qualia sint proscriptorum consilia ex iis qui cum ipsis venerunt ex Gallia. Petierunt primum a Condaeo vt ipsis daret mandatum de conscribendo milite, quod cum esset denegatum, detulerunt suam operam Regi, a quo tandem sunt in Germaniam missi. In itinere conuenerunt Cathalauni Card. Lotharingicum et Ducem Guisium, a quo ad coenam fuerunt inuitati. Fuerunt cum Vielleuillio in vrbe Metensi, vbi sperarunt se accepturos quadraginta millia Coronatorum, sed audio eos frustratos sua spe. Conducto Nauigio in vrbe Metensi per Mosellam descenderunt versus Treuiros. Fuerunt triginta aut quadraginta numero, et inter hos Mandessoe, Zebitz, Pflugius, et Petrus Clarus. Audio tamen Petrum Clarum ante trituum fuisse conspectum non procul a Vormacia. Impetrarunt a Rege vt ad se recipiant filium primogenitum Ducis Ioannis Friderici, de qua re credo Regem scribere per ipsos ad matrem pueri, quod scio ex literis Clari ad quendam

ipsius amicum. Metuendum sane est si copias Regis nomine conscribant, ne iis abutantur ad priuatos suos affectus, sicut fecit Dux Henricus Brunsuicensis anno Domini 1545. nam militem quo est aduersus Ducem Ioannem Fridericum, et Landgrauium, conscripserat Francisco Regi. De rebus Gallicis quae hic habemus, non mihi videntur admodum certa. Rex dicitur eduxisse suas copias Lutetia sub finem proximi Mensis, et instruxisse aciem in ea planitie, quae est inter vrbem et Sandionisium. Id vbi resciuerunt nostri, subito armarunt se, et fecerunt impetum in Regios, quorum aciem facile perturbarunt, quamuis tunc dicantur fuisse in armis, ad quadraginta millia ciuium Parisiensium. Heluetii paulo pertinacius resistentes, multos exsuis amiserunt, et tandem etiam vi compulsi sunt in vrbem. Sunt qui dicant, Regem non ideo eduxisse copias, vt cum nostris confligeret, sed vt eas recenseret. Ab eo tempore actum est denuo de pace, et quidem cum aliqua spe, vt ex aula Lotharingica est huc scriptum, sed vix audeo tantum bonum sperare: nam aliud merentur nostra peccata. Deus tamen est omnipotens et misericors et volentes perire interdum seruat. Amiralius ante Mensem transiit Sequanam cum mille equitibus, et est profectus Aureliam, vt inde adveheret in castra, quadragies mille pondo pulueris bombardici, et aliquot maiores bombardas repertas in arce illius vrbis. In itinere incidit in eos qui vehebant Lutetiam preciosissimam supellectilem Regis et sororis ipsius quibus non tantum nihil eripuit, sed etiam dedit operam, vt incolumes in vrbem peruenirent. Lutetiae praecipuae sunt auctoritatis apud seditiosam plebem, Aumalius et Nemorsus. Connestabilis autem et eius filius Monmorantius, ac Cancellarius vulgo vocantur proditores, eo, quod pacem suadeant, nec sunt extra vitae periculum. Card. Lotharingicus, et Dux Guisius sunt Cathalauni cum quadringentis equitibus, et quatuor peditum millibus. Card. persuaserat Duci Lotharingiae vt se aduersus nostros armaret, sed id impediuit Valdemontius eius patruus, et profecto si hoc fecisset, coniecisset se in maximum periculum, cum equites Germanici sint facturi iter, per eius ditionem. Rhingrauius, et Comes Paulus Solmensis, remiserunt Regi pecuniam, quam acceperant vt militem conscriberent. Sunt in Episcopatu Metensi, quadringenti aut quingenti equites ex nobilitate Metensi et Lotharingica, qui nostram religionem profitentur, et ad duo millia peditum, qui expectant equitatum Germanicum, vt se ei coniungant, et interea, vt existimo, rebus Card. Lotharingici liberaliter utuntur. Heluetios recens conductos, credo iam esse in Burgundia. Aiunt Condaeum mittere quosdam ex suis, qui cum ipsis confligant, antequam Lutetiam veniant. Petit Rex denuo et alium militem ab Heluetiis, vt compleatur numerus

sedecim millium. Tot enim ex foedere tenentur suppeditare ei gerenti bellum in suo Regno, et decem millia tantum excedenti fines Regni. Euangelici quantum in se est, impediunt, ne qui ex suis eam militiam proficiscuntur, et iam id magis facient, cum metuant ne Sabaudus copias, quas dicit se Regi conscribere, conuertat in Geneuenses, ad quos non patitur quicquam ex sua ditione importari, quod est contra pacta, quae recens iniit cum Bernatibus. Euangelici pagi agunt cum reliquis, vt nomine totius foederis Heluetici mittatur legatio ad Regem, quae eum hortetur ad pacem: quod si id facere recusent Pontificii, alii tamen per sefacient. Petierunt hic a me quidam amici Petri Clari, vt eum Vestr. Celsitudini commendarem, et ab ea peterem vt Clementer ei ignoscat, si inserviens suo Principi, in aliqua re eam offenderit. Hoc ipsis non potui denegare, cum affirmarent ipsum Clarum nunquam se immiscuisse consiliis institutis in perniciem Vestr. Celsit. et vt id probarent, ostenderunt mihi instructionem et literas, quas paulo ante obsidionem Gottanam habuit a Rege ad Ducem Ioannem Fridericum et Grombachium, quarum exemplum mitto ad Vestr. Celsit. bona fide descriptum ex originali, (vt vocant) manu Regis subscripto, quod legi. In ea instructione et literis nihil video, quo magnopere debeat offendi Vestr. Celsit. quare suppliciter ab ea peto, vt ipsi Claro clementer ignoscat, si nullas alias causas habeat, quare ipsi succenseat. Hoc officium veteri amico, et de me saepius benemerito denegare non potui. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 17. Nouembr. 1567.

EPISTOLA XII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, constitui omnino nihil eorum reticere apud Vestr. Celsit. quae de infelici isto bello Gallico audiam, sed omnia simpliciter scribere, prout vera esse existimabo, seu nostrae parti sint laeta seu tristia: vt certius possit Vestr. Celsit. coniicere, quonam progressuri sunt conatus Pontificiorum, si nostri plane opprimantur, et simul cum aliis Germaniae Principibus mature cogitare, quibus remediis malum illud a vobis arceri possit, si Pontificii successu facti insolentiores, coniunctis viribus, aliquid in totius religionis perniciem moliantur. De iis quae ad Lutetiam geruntur, iam habemus certiora quam hactenus habuerimus, quae vtinam essent minus certa, cum is interiisse dicatur, cuius auctoritate et ingenio sperabamus istos tumultus componi

posse. Id autem ita accidit. Cum ii, qui sunt Lutetiae, intellexissent, Condaeum misisse Andelotum in Picardiam, cum mille et quingentis equitibus aduersus Hispanos, qui subsidio Regi ab Albano mittuntur, et Comitem de la Roche Foucaut, profectum esse Aureliam, cum quingentis aut sexcentis equitibus, vt se coniungeret copiis aduenientibus ex Aquitania, existimarunt se habere occasionem opprimendi eam partem nostrarum copiarum, quae sunt ad Orientalem et Septentrionalem vrbis partem, quibus aliae subsidio venire propter interfluentem Sequanam non poterant; Eduxerunt itaque Lutetia omnes suas copias, et diuiserunt eas in tres acies, quarum primam ducebat Aumalius, mediam (quae solet esse praecipua) Connestabilis, et postremam Nemorsius. Sic instructis copiis progressi sunt versus Sandionisium decima huius Mensis, trahentes secum decem et octo maiora tormenta. Vbi propius ad oppidum accesserunt, nostri cum solo equitatu inuadentes aciem, quam ducebat Connestabilis, eam perruperunt, ipsumque Connestabilem letaliter vulnerarunt. Coepta fuit pugna, sub horam quartam pomeridianam, pugnatumque est vsque ad noctem, quae pugnam diremit. Ceciderunt ab vtraque parte quingenti aut sexcenti equites. Nullus quod sciamus, vir alicuius nominis ex Pontificiis interfectus est, praeter Connestabilem, qui fuit summus Dux exercitus. Ex Condensibus scribunt cecidisse Vidamum Carnutum, et captos esse Dn. d liuoir equitem Regii ordinis, et Stuardum Scotum virum strenuum. Rex ea nocte recepit se Lutetiam, et Condaeus Sandionisium, et postridie mane accessit ad locum in quo Rex habuerat Castra. Haec habemus ex sermonibus nobilis viri, qui tunc fuit Lutetiae, quem Rex postea misit Metim, ad Vielleuillium. Mitto ad Vestr. Celsit. exemplum literarum, quae haec continent. Mitto etiam exemplum literarum Regis ad Vieilleuillium, quae rem aliter narrant, sed eiusmodi literae studio ita scribi solent a Rege, vt spargantur per Germaniam, ad minuendam nostrorum existimationem, quod memini saepius factum esse altero bello. Scripserunt et alii alio modo. Speramus hic breui literas ex Castris Condaei, quibus tota res certius explicetur. Lotharingi primi hic sparserunt famam huius conflictus, et dicebant initio Amiralium esse interfectum, sed nec Regis nec aliorum literae eius rei vllam mentionem faciunt. Connestabilis mors est minime opportuna: expetebat enim pacem; et ob eam rem adduxerant eum in suspitionem ad vulgus ii, qui sperant se ex calamitatibus publicis aucturos suas opes et suam potentiam. Miserabile est tantum virum, qui per quinquaginta fere annos fuit praecipuus aut inter praecipuos gubernatores illius Regni, in ista extrema senecta ita periisse. Quamuis in gubernatione pleraque conuerterit ad suam

ambitionem, et ad augendas suas facultates, tamen fuit amans patriae, et moderatior iis, qui cum ipso certarunt ambitione. Sed videntur haec esse iudicia Dei punientis auctores tantorum malorum in Gallia. Solus enim ex iis superest Card. Lotharingicus: reliqui quatuor violenta morte perierunt. Nauarrus videlicet, Santandreanus, Guisius et Connestabilis. Altero die a conflictu obiit Lanbespinius praecipuus Regis Secretarius, homo ingeniosus ac diu in gubernatione versatus; sed cuius erant versuta Consilia sicut et Connestabilis. Solus fuit conscius arcanorum Reginae, quae plus vni isti fidebat, ac etiam tribuebat, quam reliquis omnibus. Sic vno die orbata est iis duobus, quorum ita turbatis rebus, opera erat ipsi maxime necessaria. Nisi statim faciat pacem, non erit postea in ipsius potestate: nam si Card. Lotharingicus, cuius est infinita ambitio, veniat Lutetiam, perturbabit omnia, et Regem ac Reginam in suam potestatem rediget, cum Aumalius et Nemorsius, [qui duxit viduam Guisii] sint praecipuae auctoritatis apud milites, mortuo Connestabile, ne quisquam sit tantae auctoritatis, vt se eis opponere audeat. Lutetiae dicitur esse summa omnium rerum caritas, et praecipue tritici, auenae et foeni. Dux Lotharingiae mandauit omnibus subditis, vt quicquid habent frugum ruri, conuehant in loca munita. Id facit propter aduentum equitum Germanicorum. Illirico praebetur hospitum a senatu huius vrbis, et iam hic migrauit cum familia. Certum est Mandesso et istos alios conscribere militem in Episcopatu Treuirensi, res non caret periculo: nam vereor ne nostris desit pecunia ad numerandum trimestre stipendium cum recensebuntur equites: quod si accidat metuendum est, ne magna pars ipsorum equitum ad Regem deficiat, cuius ministri id sedulo agunt, vt aliquos ex praefectis pecunia corrumpant. Id si fiat, facile erit postea Mandesso et sociis in istorum beneuolentiam se insinuare, et aliquid turbarum excitare. Mitto ad Vestr. Celsit. supplicem libellum, quem postremo obtulerut Regi Condaeus et socii, in quo magis diserte quam in aliis exponunt causas, quae eos adegerint ad sumenda arma. Audio ipsos omnino constituisse non discedere ab iis, quae in eo libello petunt. Deus conseruet Vestr. Celsit. et totam Illustrissimam Vestr. Familiam. Argentorati 24. Nouembris Anno 1567.

EPISTOLA XIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, De conflictu ad Lutetiam nihil hic audiuimus, ex quo postremo literas, ad Vestr. Celsit. dedi, nisi quod quidam aiunt, Aumalium simul, cum Connestabili fuisse in eo praelio interfectum. Regina nuper misit ad Ducem Ioannem Casimirum filium Domini de Lanzach, quem puto ante biennium fuisse apud Vestr. Celsit. et per eum obtulit ipsi centum millia Coronatorum, si vellet desistere ab instituto ducendi militem in Galliam, et constituere se arbitrum pacis. Promittebat etiam Marschalco Electoris Palatini, duodecim millia coronatorum, si id apud Casimirum posset perficere. Cum animaduertit se ea ratione nihil proficere, protulit altera mandata ad Casimirum, quae erant Regem et Reginam petere ab ipso, vt maturaret id quod instituit, eo quod sperent eius aduentum fore occasionem, componendi ista dissidia in Gallia. Scit Vestr. Celsit. Imperatorem comminatum proscriptionem iis, qui ad hoc bellum proficiscuntur ni desistant ab instituto, et iam ad eos misisse bina mandata de ea re. Territus iis mandatis Philibertus Marchio Badensis, coeperat nutare, sed confirmatus est vbi audiuit quid significatum sit a Regina Casimiro. Dicunt filium Ducis Virtembergensis adeo cupiuisse adiungere se Casimiro in ea expeditione, vt parens coactus, sit simulare morbum, vt ipsum ab ea sententia dimoueret. Guisius et Tauanius dicuntur habere in Campania ad duo millia equitum, et ad octo millia peditum, inter quos sunt quatuor millia Heluetiorum, et cum iis copiis constituisse impedire iter militis Germanici. Credo Germanis minus metuendum esse talem militem temere collectum, vel potius imperatum, et contra voluntatem sequentem signa, quam exundationes fluuiorum, et praesertim Mosellae et Mosae, in quorum transitu si se Guisius et Tauanius opponerent, possent ipsis facessere negotium. Tauanius autem est peritissimus rei militaris, ita vt vix habeat ei parem Gallia. Mandesso aliquoties petiit a Duce Casimiro, vt liceret sibi cum eo venire in colloquium, sed Casimirus id omnino recusauit, et respondit si quid haberet, quod ipsi significare vellet, vt id per literas faceret. Respondit alter se plura habere ipsi significanda, et quidem de rebus grauissimis, quae tuto literis committi non possit. Vbi animaduertit sibi omnem colloquii spem praecidi, significauit Casimiro tanquam insultans, se in militem insumpturum viginti nummos, vbi Casimirus non possit insumere decem, interpretantur hoc quasi dicat, sibi tantum pecuniae a Rege suppeditari, vt

militi daturus sit in stipendium duplum illius pecuniae, quam suis dat Dux Casimirus. Dixerunt mihi quidam, qui forte non sunt ignari, consiliorum ipsius, voluisse ipsum suadere Casimiro, vt interea dum haberet collectas copias, cogitet de liberando affine captiuo. Audiui ex quibusdam qui cum ipso venerunt ex Gallia, ipsum factum esse adeo arrogantem, vel potius futilem et vanum, vt audeat dicere, se vbi habuerit collectas copias, propositurum conditiones pacis vtrique parti, et fore inimicum illius partis, quae noluerit eas acceptare. Quid facient Domini, audent cum talia fures? Ala equitum, quam Dux Sabaudiae perpetuo stipendio Regis Galliae alit, dicitur nuper esse caesa a nostris, prope Matisconem ad Ararim. Florentinus, Ferrariensis, et Mantuanus Duces mittunt militem Regi, et Pontifex Rom. pecuniam. Veneti habent aliquos in his regionibus, qui ipsis militem conscribant, quo vtantur aduersus Turcas. Fuerunt ante aliquot septimanas vbique fere in Italia maximae exundationes fluuiorum. Aiunt Athesim euertisse bonam partem vrbis Veronensis, et ita intumuisse mare Venetiis, vt forum diui Marci nauigaretur Scaphis. Tiberis et Arnus dicuntur etiam multum damni dedisse Romae et Florentiae. Casimirus dicitur discessurus Heidelberga perendie, hoc est tertia huius Mensis. Iam huc scriptum est, serio agi de pace ad Lutetiam, et Condaeum profectum esse in vrbem vt coram ageret cum Rege, cuius fratres missi sunt obsides in nostrorum castra. Vtinam Deus vtrisque in mentem immittat, vt patriae misereantur. Ego omnia fausta et felitia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati Calend. Decembr. 1567.

Elector Palatinus misit in Galliam Licentiatum Solegher consiliarium suum, et quendam nobilem Lotharingum, per quos proponit conditiones pacis Regi, qui id ab ipso petierat, quarum summam esse audio, vt nostris integra Iibertas, in religione concedatur

EPISTOLA XIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, significaui antea Vestr. Celsit. me scripturum quicquid habebo de infelici hoc bello, quo iam misere ardet Gallia, sed quia dum propero in scribendo, necesse est me saepenumero minus explicata, interdum etiam non satis certa scribere, si quid postea certius aut explicatius habuero, non pudebit me illud scribere, immo ne contraria quidem iis, quae prius scripsi: nam videntur mihi debere esse omnium Principum animi intenti in euentum istarum rerum, et vereor

ne sit excitatum incendium, quo tandem totus orbis Christianus deflagret. De conflictu ad Lutetiam scripsi antea ad Vestr. Celsit. quae hic habebamus. Nactus sum postea totius rei gestae fusiorem et magisdilucidam explicationem, a quodam qui ipsi pugnae interfuerat, quam iam mitto ad Vestr. Celsi. Ex hoc scripto intelligo nullam plane superesse spem pacis, et esse prorsus falsum, quod huc erat scriptum [quamuis ex variis locis] de Condaeo profecto ad Regem, vt de ea ageret. Est etiam hic fama, sed incerta eos denuo conflixisse, sed forte inde orta, quod aiunt quosdam ex nostris, (qui ad Lotharingiam propius accesserunt, vt occuparant loca, in quibus recenseri debet miles Germanicus) caecidisse aliquot signa peditum ex copiis Guisii. Iam proficiscuntur equites Germanici ad Condaeum, de quibus nescio quid sperare debeam, nam suspicor nostris defuturam pecuniam ad numeranda ipsis stipendia. Audio nostros habere ad ducenta millia coronatorum, non quidem in pecunia, sed in vasis et aliis ornamentis aureis et argenteis, sed haec vix sufficient ad sesquimensis stipendium, cum isti sperent sibi numerandum trimestre. Ego non video quomodo nostri diu consistere possint, et nisi sub aduentum Germanici militis aliquid effecerint, ego plane de rebus ipsorum despero. Sed quid poterunt efficere si Rex nolit pugnare, et contineat se in vrbibus sicuthactenus fecit, cum non sint instructi rebus necessariis ad eas oppugnandas? Ipsum tempus eos absumet, et intra paucos Menses redigentur ad extremam omnium rerum inopiam, et credo militem Germanicum non diu fore obsequentem, quem sine dubio Regii ministri propositis magnis praemiis perpetuo solicitabunt ad defectionem, sicut superiore bello factum est. Rex autem paulatim se colligit, nam ei mittuntur vndique a Pontificiis Principibus auxilia. Venerunt iam Lugdunum sex millia Italorum, et aliquot signa Heluetiorum, sub quorum aduentum coacti sunt nostri deserere Viennam et aliquot alias vrbes, quas in Delphinatu obtinebant. Mouantius qui praefuit nostrorum copiis illis in locis, recepit se Matisconem ad Ararim. Aduersus eum cum duceret copias Maugeronus praefectus Pontificius, Mouantius facta eruptione ex oppido, ad sexcentos ex ipsius militibus interfecit. Rex monitus non fore gratum Germanicis Principibus, si Mandesso et eius socii ipsi conscriberent militem, nec etiam ipsos id passuros, reuocasse dicitur mandatum, quod Mandesso de ea re dederat. Boluilerius et eius gener Comes ab Heideck dicuntur ipsi Regi conscribere militem mandato (vt multi existimant) Archiducis Ferdinandi, cuius est praecipuus minister Boluilerius, et solicitatione Card. Lotharingici. Habetur hic Boluilerius pro viro pessimo, et verae religioni infensissimo. Aiunt etiam Regem misissie ad Georgium Ioannem Palatinum, (cui nupsit soror Regis Sueciae) mandatum de

conscribentis quatuor millibus equitum, et quatuor millibus peditum: Ipsum autem Georgium Ioannem adiungere sibi in ea re filium Ducis Bipontini. Pauperies inimiea bonis est moribus ait Poeta. Egestas coget istos, non solum aliquid aduersus veram religionem tentare, sed forte etiam tandem ab ea plane deficere, si videant id suis rebus conducere. Cogitandum certe erit mature Principibus Augustanae confessionis, quomodo se aduersus imminentes tempestates praemuniant: nam saeuum istud incendium, non continebit se intra Galliam, sed etiam tandem vicinas regiones corripiet. Dux Lotharingiae armat suos subditos. Nescio an volet impedimenti aliquid obiicere militi Germanico facienti iter per eius ditionem, quod si tentet, tentabit forte cum suo magno malo, cum in sua ditione nullum habeat oppidum munitum praeter Nanceium. Condaeus discessit ab obsidione vrbis Parisiensis. Quidam dicunt eum inde profectum esse in Senones, alii in Suessiones. Forte id ideo fecit, vt se maturius coniungeret equitibus Germanicis. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Argentorati, nona die Dec. anno Dn. 1567.

EPISTOLA XV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, paulo post conflictum, de quo antea scripsi, nostri discesserunt ab obsidione vrbis Parisiensis, vt suas copias coniungerent, et accesserunt ad vrbem Senonum, quae abest bidui itinere a Lutetia, quam iam obsident. Regiae copiae sunt ad Melodunum, quod est oppidum ad Sequanam, decem milliaribus supra Lutetiam, Rex autem est in arce Fontainebleau, quae abest a Meloduno, quatuor milliaribus, et ab vrbe Senonum duodecim. Instituta autem est actio de pace, et ob eam rem sunt vna Dux Nemorsius, et Dux Longuevilius Regis nomine, et ex nostris Condaeus, Card. Castilionaeus, et Andelotus. Conueniunt autem in oppido Montereau, ad quod confluunt Sequana et Iona fluuii, quod est in nostrorum potestate, et abest a Regiis copiis, nouem milliaribus, a nostrorum septem, et ab eo loco in quo est Rex, quinque aut sex tantum. Rex videtur noluisse admittere tractationes de pace, interea dum a nostris obsidebatur, an vero iam de eo serio agat nescio, sed si non fiat pax, nostri plane perierunt: nam nec sunt satis instructi pecunia, ad numeranda stipendia militi Germanico, nec poterit venire Andelotus ad locum in quo recenseri debet, quod tamen audio

promissum esse Duci Casimiro, quem puto iam esse in Episcopatu Metensi cum suis copiis. Aumalius dicitur venisse Tullum, quod est inter Mosam, et Mosellam fluuios, vt iter Germanorum impediat, et certe vereor ne ipsis multum facessat negotii, cum nondum sint coniuncti, et traiiciendi sint Mosella et Mosa, et praeterea illarum Regionum viae sint per se impeditissimae. Quod si copiae Germanicae, in Lotharingia se coniungant, difficillimum erit ipsis necessaria ad suum et equorum victum reperire, cum mandauerit Dux Lotharingiae, subditis sius, vt fruges omnes conueherent in oppida. Rex interea instruit se copiis: nam ex Italia mittuntur ei et equites et pedites. Sperat etiam aliquid ex Belgio, Boluilerius et Heidekus pergunt in conscribendo milite Germanico. Georgius Ioannes Palatinus nuper fuit in vrbe Metensi cum Viellevillio, et dixit mihi hic mercator quidam se ab ipso accepisse mandatum, de coemendis ipsi mille et quingentis loricis. Fridericus autem Rhingrauius et quidam alii praefecti dicuntur iuisse in Westphaliam et Saxoniam ad solicitandos equites. Ita nostros homines eo rapit insania, vt nihil praetermittant, quod ad miseram patriam euertendam faciat. Scripsi nuper ad V. Celsit. Regem reuocasse mandatum, quod dederat Ernesto a Mandesso de conscribendo milite. Nactus sum ab eo tempore exemplum literarum, quas Vielleuillius de ea re scripsit ad ipsum Mandesso, quod iam mitto ad Vestr. Celsit. in iis literis promittit ei Vielleuillius Regis nomine praedium, quod habeat reditus annuos mille coronatorum, in quod se recipere possit. Dictum est mihi eum solicitasse quosdam ex militibus, qui iam in Galliam proficiscuntur, quod cum resciuisset Dux Casimirus, minitatus est se coniecturum eum in vincula, si in parentis ditionem veniret. Aiunt Hispanos constituisse mutare totam formam gubernationis in Inferiore Germania, et ex illis omnibus regionibus coniunctis velle constituere regnum. Si haec sunt vera, non dubito, quin etiam aliunde fint V. Celsit. significata. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae Argentorati decima sexta Dec. 1567.

EPISTOLA XVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, alteris meis literis significaui Vestr. Celsit. agi in Gallia de pace, et ob eam rem conuenisse aliquot vtriusque partis Proceres. Ab eo tempore de ea re nihil audiuimus, quod pro certo affirmare ausim. Hic quidem dicitur ea de causa

euocatum esse a Rege Vieilleuilium ex vrbe Metensi. An haec simulentur, an vero agantur serio, ignoro, sed tamen istae procrastinationes sunt mihi admodum suspectae, et nisi sub aduentum equitum Germanicorum componatur infoelix istud bellum, non facile postea componetur: nam Rex Hispaniae et Pontifex Rom. impediunt quantum in se est, ne componatur, et promittunt Regi se non deserturus ipsum. Viellevilius dimisit ex vrbe Metensi Ausancium suum Locumtenentem, et Sennetonium praesidem vrbis, quorum vterque fauebat quidem nostrae religioni, sed tamen neuter eam aperte profitebatur. Aiunt Ausancium inisse in Castra Condaei. Fuit Meti cum Vieillevillio Georgius Ioannes Palatinus, vt antea scripsi. Cum eo quidem actum est de conscribendo milite, sed audio nihil ei esse numeratum pecuniae, quare cum non multum habeat de suo quod in aliena negotia impendat, remissius solicitat milites, quam initio, et credo quod tota illa res tandem euanescet: nam mercatores, quibus mandatum dederat, de coemendis armis, dicunt, se destitui pecunia, et non posse ea coemere nisi aliquid praenumeret. Comes Arambergius, qui ex inferiore Germania debuit ducere equitem Galliae Regi, profectus est ad ipsum cum exiguo comitatu, relicto equite in agro Atrebatensi. Quam ob causam id fecerit ignoramus hic, sed suspicor ipsum ad Regem ideo profectum esse, vt actiones de pace interturbet. Dux Lotharingiae iam est in Argentifodinis, quae habent nomen a Sancta Maria, et hinc absunt octo milliaribus tantum. Petit mutuo pecuniam a Senatu huius vrbis, a Basiliensibus et a Bernatibus, et credo quod id faciat rogatus a Rege, putant eum nhil impetraturum. Forte etiam non hoc agit serio, vt aliquid impetret. Mandauit omnibus subditis, vt fruges et vina, quae habent in pagis, conuehant in oppida, et quicquid habent foeni et straminis exurant: sed subditi omnino recusarunt id facere. Credo etiam quod talia in speciem tantum mandauerit, vt videretur velle Regi gratificari. Aumalius et Guisius sunt in vrbe Tullensi cum copiis, vt impediant transitum equitum Germanicorum. Aiunt eos venturos in vrbem Metensem, quod vix credo. Scit Vestr. Celsit. equites Germanicos haesisse aliquandiu ad Cruzenachum, et dixisse se non progressuros, nisi ipsis numeraretur pecunia. Putantur aliqui ex praefectis fuisse corrupti a Mandesso et Petro Claro: nam erant ipsis persoluta Stipendia, vsque ad tempus lustrationis, vt audiui ex Commissariis Principis Condaei, quibus promiserant se progressuros. Ne tamen haec mora obesset publicae causae, voluerunt Commissarii iniquae ipsorum petitioni obsequi, et petierunt mutuo a Senatu huius vrbis, quinquaginta millia aureorum, offerentes in pignusvasa aurea et argentea, quorum pretium summam illam

superaret, sed tamen nihil hic impetrarunt. Hodie quidem audiui ipsos equites progredi, sed nescio a quo fuerint placati aut persuasi, certum est autem ipsos nihil accepisse pecuniae a Commissariis Condaei. Dicunt bina millia simul facere iter, vt pabulum equis facilius nancisci possint: ita tamem hoc fit vt a se inuicem absint vnius diei itinere tantum, vt possint se statim coniungere, si quid ingruat periculi. Carolus Marchio Badensis dicitur vna proficisci vsque ad locum lustrationis. Interea dum agitur de pace in Gallia. Amiralius occupauit vrbem Senonum opulentam satis et opportuno loco sitam. Vine an deditione eam occupauerit, nondum scimus. Rex ad se vocauit Ducem Niuernensem fratrem Mantuani, qui cum quindecim hominum millibus obsidebat Matisconem prope Lugdunum. Archidux Ferdinandus recenset suos subditos in vicinia, et iubet eos sibi comparare arma, quam ob causam id faciat ignoro. Circumfertur hic scriptum de mutatione, quam decreuerunt facere Hispani in Inferiore Geramnia, hoc est de coniungendis prouinciis quae fuerunt domus Burgundicae, et constituendo ex illis regno. Quia scriptum videtur mihi satis ineptum, non misi, nec dubito si haec sunt vera, quin aliunde ad Vestr. Celsit. sint perscripta. Mirantur multi gentem illam tam facile potuisse redigi in tam deformem seruitutem. Ego omnia fausta et felicia precor a Deo Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati 20. Dec. 1567.

EPISTOLA XVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, sperabatur tractationem de pace institutam in Gallia habituram optatum aliquem finem, nisi Legatus Hispanicus et Pontificius se interposuissent, et omnia interturbassent. Vbi enim audiuerunt inter Regem et nostros pene esse transactum, accesserunt ad Regem, et protestati sunt nomine suorum Principum, ipsum facere contra suas promissiones, quod velit haereticis reconciliari, quod si faceret se certo scire, eum habiturum inimicos Regem Hispaniae, Pontificem Rom. et multos alios Principes. Regina vt est mulier, territa iis minis destitit ab actione. Hi sunt fructus stultitiae eorum, qui de suis rebus deliberantes, exteros adhibent in consilium, quod iam fit in Gallia ab aliquot annis. Iam videmus quid nobis adferat mors Connestabilis, qui si vixisset non ausi fuissent isti nebulones tam impudenter Regi insultare, aut si fecissent, ipsorum petulantiam et arrogantiam pulchre repressisset, sicut scio eum aliquoties fecisse. Ego existimo et Reginam et plerosque

exiis qui sunt cum Rege, expetere pacem, sed vereorne mortuo Connestabile, non sit ipsis satis ingenii ac etiam animi, ad se explicandum ex his malis, cum praesertim passi sint se ita irretiri ab Hispanis et Italis, vt suas res ex ipsorum Consilio dudum instituerint. Equites Germanici progrediuntur valde Iente. Habuerunt antea commodissimas tempestates, et si vel paululum properassent, potuissent transire Mosellam ante pluvias, quas ab aliquot diebus habemus hic copiosissimas. In illis autem montibus Vogesi vbi iam sunt, tempore pluuio, solent ita intumescere torrentes, vt etiam expediti viatoris iter remorentur. Praeterea huc scribitur, Aumalium, Guisium et Tauanium, qui cum copiis dudum consederunt ad Tullum, constituisse opponere se ipsis, et dare operam vt ipsorum iter remorentur, quod facile credo: non enim frustra tam diu ibi haeserunt cum maximo incommodo subditorum Ducis Lotharingiae Scribitur huc ex Lotharingia, Principem Condaeum properare cum exercitu ad Mosam fluuium, vt istos repellat, et reddat Germanis transitum faciliorem, sed vereor ne Aumalius et socii se opponant iis ad Mosellam, et non ad Mosam cis quem sunt. Porro si Condaeus procul discedat ab exercitu Regio, quod fiet necessario si haec sint vera, verendum est ne Regii interea occupent vrbes, quas in media Gallia obtinent, cum non sint admodum munitae. Locus quo putatur habendus delectus militis Germanici, vocatur Tilly, et est inter Mosellam et Mosam, tribus milliaribus cis Verdunum, sed forte etiam ex occasione locum illum mutabunt. Videtur Rex ideo tantum egisse cum Georgio Ioanne Palatino de conscribendo milite, quia non putabatid posse impetrari, a Duce Ioanne Guilielmo, qui postquam ad eam rem condixit suam operam, frigent Georgius Ioannes et socii. Dux Bipontinus recens venit in hanc viciniam, a qua pertriennium abfuerat, animo credo iuuandi conatus Georgii Ioannis, si negotium successisset. Iam fortiter in nostros inuehitur, et conqueritur equites Germanicos multum damni dedisse suis subditis. Pontifex Rom. mittit militem Auenionem, vt eam et vicinam suam ditionem tueatur aduersus nostros. Nostri penuria commeatus adacti dediderunt Matisconem Pontificiis, ea conditione, vt liceret ipsis cum suis rebus alio migrare, quod cum esset factum, irruentes ex transuerso itinere equites eos rebus omnibus spoliarunt, et quosdam ex iis interfecerunt. Nulla estvrbs in Gallia, in qua sunt pauciores Pontificii quam Diepae, quae estvrbs Maritima Normandiae. Quoniam multi ex ea profecti erant in Castra Condaei, Pontificii accepta occasione, clam per arcem militem in vrbem induxerunt, et eos qui supererant ex nostris, expulerunt: sed postquam id audiuerunt Diepenses, qui erant in castris Condaei, impetrata dimissione redierunt in patriam, et vrbem

denuo occuparunt, et mulctarunt Pontificios. Rexmisit quendam ex proceribus, cuius nomen non audiui, Bononiam, quae est ad fretum Anglicum, qui cum nomine Regis mandasset, praefecto vrbis, qui est nostrae religionis, vt eam sibi dederet, petiit praefectus, vt sibi liceret aliquem in aulam mittere, per quem explicaret Regi causas, quare id non posset iam facere. Alter impatiens morae, induxit militem, quem secum adduxerat in inferiorem partem vrbis, quae est ad portum, et est tanquam suburbium, nec est munita. Id animaduertens praefectus superioris vrbis erupit cum suis, et multis interfectis ex iis, qui inferiorem vrbem occupauerant, reliquos inde expulit. Heluetii qui sunt nostrae religionis, ineunt inter se nouum foedus, et conantur Pontificiis persuadere, aut metu ab ipsis extorquere, vt militem quem habent in Gallia reuocent, sed suspicor ipsos nihil profecturos. Accidit iam aliquid memorabile in Anglia. Statim post mortem Reginae Mariae, eiecti sunt ex omnibus templis imagines, Regina tamen quae iam fegnat, semper retinuit in suo sacello imaginem Crucifixi, de quare saepius est disputatum per Theologos magna animorum contentione, nemo tamen potuit persuadere Reginae, vt eam remoueret. Ante paucas septimanas, quidam homo tenuis conditionis ingressus sacellum Reginae, arreptam imaginem comminuit. Is quidem est in carcerem coniectus sed nihil est durius in eum statutum. Regina autem non restituit imaginem, sed loco imaginis curauit pingi Decalogum ma usculis literis, sicut solet fieri in aliis templis Anglicis, putant ipsam hoc ideofecisse, ne si restitueret imaginem, adderet animum iis, qui sunt occulte Pontificii, quos calamitates inferioris Germaniae, et Galliae reddideruntiam satis insolentes. Iam mihi haec scribenti et dictum, quendam Teuffel, qui se dicit ministrum Vestr. Celsit. venisse in hanc vrbem cum altero, cuius nomen est Ioannes Hecht. Is Hecht cum inter pocula quaedam liberius dixisset in Senatum huius vrbis, coniectus estin carcerem. Id iam primum resciui, vbi quid de ea re certius habuero id Vestr. Celsit. significabo. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Vestr. Illustrissimae Familiae. Argentorati 27. Decembr. 1567.

EPISTOLA XIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam Aumalius et Guisius dudum consederant in Lotharingia cum non exiguis copiis, vt se ad Mosellam venientibus Germanis opponerent. Condaeus eo venit

cum exercitu, tum vtse cum Germanis maturius coniungeret, tum vt redderet ipsis faciliorem transitum Mosellae et Mosae. Iam autem estin oppido Ponta Mosson, quod est ad Mosellam quatuor milliaribus supra vrbem Metensem, vixque hinc abest itinere tridui, et est Ducis Lotharingiae. Vltima Decembris venit eo Dux Casimirus, cum duobus cohortibus equitum tantum. Credo iam recenseri copias Germanicas: nam hodiernus dies fuit huic rei dictus. Sub aduentum Condaei Aumalius et Guisius receperunt se Tullum. Card. vero Lotharingicus dicitur fugisse in oppidum Thidenhoff, quod estin Ducatu Luzelburgensi, et est ditionis Hispanicae. Sunt qui dicant Vieilleuillium noluisse recipere eos in Metensem vrbem Andeganensis Dux Regis frater, insecutus est cum exercitu Regio Condaeum venientem in Lotharingiam, sed ita vt videretur non cupere assequi, et subsistit cum copiis ad oppidum Ligni vltra Mosam quatuor aut quinque milliaribus. Non longius abest Andeganensis a Condaeo, quam absit Dresda a Grimma, et Tuilum in quo sunt Aumalius et Guisius, estintermedium, sed ii vt existimo, se statim coniungent cum Andegauensi, qui est prope celebres illos campos Catalannicos, in quibus est olim commissa ingens illa pugna inter Attilam et Aetium. Si pugnauerint plane concident vires Regni Gallici: nam existimo esse in illis duobus exercitibus, vltra septuaginta millia hominum nec est dubium, vt solet fieri in bellis ciuilibus, et in desperatione, ipsos pertinaciter pugnaturos. Credo regios detrectaturos pugnam eo, quod sint melius instructi rebus omnibus ad ducendum bellum necessariis, et semper ipsis alicunde accedant vires, nostri vero nihil externi auxilii amplius sperare possint. Si vera sunt quae narrant quidam qui hodie venerunt ex Castris Condaei, videtur Deus velle aspicere oculo misericordiae suae afflictissimam nostram gentem: affirmant enim esse fere certam spem pacis, et iam conuenisse inter vtramque partem de Conditionibus, et tantum deliberari, qua ratione possit a Rege nostris ita caueri, vt possint sine periculo arma deponere. Dicunt ob eam rem euocatos esse a Rege Card. Castilionaeum et Comitem de la Roche Foucault, regemque ipsis misisse amplissimum saluum conductum, sed Condaeum noluisse eos dimittere nisi acceptis obsidibus, Conceditur autem nostris eadem libertas in religione, quae concessa fuit edicto de pace facto ad Aureliam, iam est fere quinquennium, sed abrogatis omnibus coarctationibus et limitationibus, quae ab eo tempore sunt excogitatae in nostrorum praeiudicium, et praeterea permitmittitur nobilibus, qui domi habent suos concionatores, promiscue quoslibet ad conciones admittere. Faxit Deus vt haec sint vera, sed suntlaetiora quam vtea audeam credere. Mouantius nuper ad Gratianopolim

fudit copias, quas Principes Italici mittebant subsidio Regi, et iam obsidet Gratianopolim. Genlius relictus a Condaeo in Picardia copias quas ibi Rex habuit, ausas secum congredi ad Suessionem profligauit. Alteris meis literis scripsi ad Vestr. Celsit. esse quendam coniectum in Carcerem a Senatu huius vrbis eo quod liberius quaedam locutus esset. Is nominatur Ioannes Hecht, et praefuit fossoribus in obsidione Gottana. Aiunt eum dixisse se satis animaduertere huius vrbis ciues esse Grombachianos, et posse huic vrbi idem accidere quod Gottae, seque libenter etiam in ea re nauaturum operam. Delatus ad Senatum, ob ea verba coniectus est in Carcerem, vbi adhuc detinetur. Huc est scriptum ex Anglia, omnino decretum esse reuocare Legatum, qui est apud Imperatorem, et in aliud tempus reiicere illam actionem de coniugio inter Reginam et Archiducem Carolum. Huic reuocationi sui Legati praetexunt Angli, quod spes illius coniugii reddat insolentiores in Anglia eos, qui clam addicti sunt religioni Pontificiae, quod est periculosum, in his praesertim Galliae et Inferioris Germaniae calamitatibus. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati quinta Ianuarii 1568.

EPISTOLA XIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi ante quatriduum ad Vestr. Celsit. venisse huc quosdam ex Castris Condaei, quae hinc aberant tantum tridui itinere, qui omnino affirmabant, compositum esse istud infelix bellum Gallicum, et tantum disceptari, qua ratione posset nostris caueri si priores arma deponerent, cum summa gubernationis penes Pontificios maneat. Ab eo tempore coniunxerunt se Germani cum nostris, estque ipsis vt audio, numeratum stipendium vnius Mensis. Jam aiunt fratrem Regis mouisse Castra, et recipere se Lutetiam versus. Condaeum autem insequi eum cum exercitu. Haec non videntur esse pacis indicia, quamuis tamen ii qui scribunt, huc ex Lotharingia affirmant esse certam. Mitto ad Vestr. Celsit. articulos, de quibus dicitur inter ipsos conuenisse, et etiam responsionem Regis ad Condaei et sociorum petitionem de deligendis aliquibus qui inter se disceptarent de idonea cautione, et interpretatione eorum. quae in articulis viderentur habere aliquid obscuritatis, aut ambiguitatis. Si ii qui sunt cum Rege serio expetunt pacem, non prudenter mihi videntur facere, si ob ineptas disceptationes,

de cautionibus rem tam necessariam intermittant, et Regem et regnum, in manifestum periculum coniiciant. Si bellum non componatur, idem accidet in Gallia, quod in Bohemia tempore Zischae et Hussitarum: nostri enim incendunt monasteria, ad quae perueniunt, et omnia templa diruunt, Germani autem amicos et inimicos sine discrimine spoliant. Nuper cum facerent iter, prope Metensem vrbum, quidam ipsorum praedae dulcedine allecti, cum paulo longius euagarentur, intercepti sunt a praesidio Metensi, et aliquot ex iis interfecti, alii vero spoliati. Ea re irritati socii, dicuntur postridie oppidum quoddam diripuisse et incendisse. Civis huius vrbis, qui heri rediit a Palatino Georgio Ioanne, dixit mihi esse apudipsum Legatos Gallicos, qui secum habuerunt vnum ex proscriptis ab Imperio, cuius nomen ignorabat. Dicebat ipsos nudiustertius collocutos esse inter se in multam noctem, et per aliquot horas neminem voluisse admittere in illud conclaue, in quo colloquebantur, et omnes existimasse ipsos agere cum Palatino de conscribendo milite. Quidam mihi hic dixit, se ante quinque aut sex dies vidisse Mandesso in Metensi vrbe. Forte is fuit quem ciuis dicebat fuisse apud Palatinum. Dux Ioannes Gulielmus dicitur petere transitum suis equitibus per Pontem Rheni, qui est ad hanc vrbem, sed putant Senatum id non concessurum: nam vbique ita se gerunt isti boni equites, vt nemo sit qui tales hospites expetat. Dux Ioannes Gulielmus misit Consulem Crentzbergensem ad Vielleuillium, credo vtper ipsum sciscitaretur, devoluntate Regis, quantum attinet ad equites, quos conscribit. Hac fecit iter ante octodecim dies, et tamen nondum est reuersus, quamuis vrbs Metensis tridui aut quatridui itinere tantum hinc absit. Credo quod ibi expectet euentum istarum actionum de pace. Est hic fama filios Connestabilis discessisse a Rege, et recepisse se in suas arces, eo quod post mortem patris, non haberetur ipsorum ea ratio, quam putabant debere haberi, sed id mihi non fit verisimile: nam illa discessio hoc rerum statu merito gigneret varias suspiciones. Mater et soror Ducis Lotharingiae hodie hinc discesserunt, proficiscentes in Bauariam. Ioannes Hecht, de quo antea scripseram, tandem est dimissus a Senatu huius vrbis. Si quid certi de pace Gallica habuero id statim significabo, et si quid tentarint isti milites. Forte conabuntur turbare Hispanorum rationes in Inferiore Germania, qui ita superbe et crudeliter ibi dominantur, vt videantur digni quorum tyrannis reprimatur. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Verstr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati decima die Januarii 1568.

EPISTOLA XX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam quam primum possum significo Vestr. Celsit. ea quae de euentibus tristissimi istius belli Gallici rescisco, vix potest fieri, quin interdum minus certa scribam, quare non pudet me vbi contraria comperi, contraria scribere. Qui ante triduum veniebant ex Castris Condaei, affirmarunt solutum esse Germanico militi stipendium vnius Mensis, sed ii qui iam inde recta veniunt, id negant, et dicunt promissum tantum vbi Germani venerint in fines regni Gallici, a quibus iam non procul absunt. Credo priores protulisse tale mendacium ex ignorantia, et id audiuisse in castris, sed ab iis quibus ista non erant satis nota. Vereor ne nostri destituantur pecunia, quod si est verum, non est dubium quin ipsi perierint. Agitur tamen adhuc de pace, et sicut antea scripsi, conuenit de conditionibus, sed adhuc disceptatur de cautione a Rege praestanda, si nostri arma deposuerint, et ob eam rem sunt profecti ad Regem Card. Castilionaeus, Dominus Destarnay et Dn. de Lysi, qui antea fuit Archiepiscopus Arelatensis. Metuo ne omnia simulate a Regiis agantur ad ducendum tempus: nam credo eos sperare, milites Germanicos excitaturos aliquem tumultum in exercitu Condaei, si ipsis non numerentur stipendia. Sedulo etiam dant operam, vt vel pecunia, vel promissione annuorum stipendiorum, corrumpant aliquos exiis, qui inter Germanos valent auctoritate, quod constat ex literis Regiis ad Viellevillium, quae fuerunt interceptae, in quibus mandabat ei Rex, vt totus in eam rem incumberet. Sub aduentum equitatus Germanici, Regii vt viderentur habere iustam causam retrocedendi, sparserunt Anglos inuasisse Normaniam et occupasse Diepam, et propterea se eo properare vt eos repellerent, sed credo haec de Anglis esse conficta: nam qui hic curant res Reginae Angliae, heri acceperunt literas, ante paucosdies in Anglia scriptas, in quibus non fit mentio vllius apparatus bellici. Comes Arembergius praefectus Frisiae, adduxit Regi ex Inferiore Germania mille et ducentos equites. Pontifex Rom. et reliqui Italici Principes certatim mittunt Regi auxilia, ita vt si pax non coalescat, adhuc existimo nostros plane periisse. Legatus quem Palatinus Elector miserat in Galliam iam est reuersus, et vt ex verbis eius coniicere licet est minus humaniter acceptus quam ipse sperauerat. Promiserat ei Heidelbergae Lantzachus multa Regis nomine, sed Rex respondit Lantzachum non habuisse vllum mandatum a se de iis rebus. Datae fuerant ei

quaedam pacis conditiones manu Regis subscriptae, quas debuit ad suum Dn. perferre, sed cum postea coram Rege dedisset eas legendas cuidam nobili nostrae religionis, qui vna cum ipso erat profectus, vnus ex Regiis Secretariis chartam nobili eripuit e manibus, nec potuit eam postea Legatus recipere, etiamsi totos sex dies ibi haeserit, tantum vt eam repeteret, et sic rediit in Germaniam sine certo responso. Lantzachus redibat in Germaniam cum ipso, sed in itinere capti fuerunt ab equitibus Condensibus, et perducti ad Condaeum, qui Lantzachum durissime obiurgatum captiuum retinuit. Ideo autem obiurgauit, quia multa mendacia de ipso sparserat in Germania. Credo etiam quod ex literis quas secum habebat deprehensum sit ipsum simulata legatione ad Electorem Palatinum, voluisse venire in Germaniam, ad accersendas equites qui Regi conscribuntur. Parens huius Lantzachi est formator adolescentiae Regis, et multum valet gratia in aula. Omnia plane desperata video, si actio de pace non habeat successum, quare mihi videtur, quod Illustrissimi Germanici Principes recte facerent, si in iis rebus suam auctoritatem interponerent, et missa splendida aliqua legatione, miscerent minas precibus, et vel nolentes ad concordiam adigerent. Vterentur autem ad eam rem perficiendam occasione ex milite Germanico qui est in Gallia, et qui praeterea est eo inducendus. Si nostri plane oppressi fuerint Pontifex plura tentabit. Ego testor Deum me sine affectu scripsisse ab initio ad Vestr. Celsit. ea, quae indicaui esse vera de causa huius infelicissimi belli. Cum Deus voluerit me nasci subditum Regis, impie et scelerate facerem, si ipsi non optime cuperem, cum praesertim ea sit ipsius aetas, vt non possit esse auctor istorum ingentium malorum, in quae gubernatorum ambitio, vel potius stultitia, infelix illud regnum, et ipsum Regem praecipitauit. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Argentorati duodec. Ianuarii 1568.

Credo Vestr. Celsit, non ignorare, Philibertum Marchionem Badensem mutasse sententiam, et rediisse in Germaniam.

EPISTOLA XXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Dn. Clementissime, agitur quidem adhuc de pace in Gallia, sed credo Regios nihil minus cogitare quam pacem, et tantum ista facere, ad ludificandum nostros, tum quod sperent excitatum iri tumultum in Castris Condaei, si desit ipsi pecunia, ad persoluenda stipendia

militi Germanico, tum quod videant suis rebus vtile esse ducere tempus, interea dum adueniunt auxilia quae ex Germania et aliis locis expectant. Proficiscebatur Lutetiam ad Regem Card. Castilionaeus, vt vel hoc negotium perficeret, vel abrumperet, sed in itinere incidit in Reginam, quae eum reduxit Catalaunum, quae est vrbs Campaniae, ad Matronam fluuium, a qua vterque exercitus, non procul abest. Existimavit Regina, aut saltem id simulauit, vt nostros melius falleret, posse commodius istud negotium transigi, si ipsa proprius ad Condaeum accederet; sed mihi est valde suspectum, quod eo veniens reliquerit Regem Lutetiae: nam etiamsi de conditionibus inter ipsam et Condaeum conueniret, tamen nisi Rex id ratum haberet, non existimaretur firmum aut certum, et ad eam rem opus esset tempore, et intera appropinquant auxilia, quae Rex accersit ex Germania et ex aliis locis. Noluit Rex initio vllam mentionem pacis admittere, cum res nostrorum non essent malo loco, quare non fit mihi verisimile, eam ab ipso iam expeti, cum videat eos ad tantam omnium rerum penuriam et inopiam redactos, vt sit pene impossibile ipsorum exercitum intra paucas septimanas non dissolui. Regius exercitus est ad oppidum Vitri ad Matronam, dimidii diei itinere supra Catalaunum. Qui hodie huc venerunt dicunt Condaeum iam esse in Lingonibus, et magnis itineribus contendereaut Lutetiam aut Aureliam, et interruptam esse actionem de pace. Aiunt etiam ipsum prope Ginuillam incidisse in equites Guisianos, quos profligauit, et ex eis sexcentos interfecit, et cepit trecentos. Si haec sunt vera, puto eum proficisci Aureliam eo itinere, quo Andelotus altero bello duxit equitem Germanicum, nam dicitur Aurelia obsideri a Danuillo filio Connestabilis: in ea autem vrbe Condaeus, Amiralius, et plerique ex iis qui cum ipsis sunt, habent vxores et liberos. Praeterea nusquam habent tormenta, quibus possint quatere muros, praeterquam Aureliae, quae oporteret eos indepetere, si vellent inuadere Lutetiam. Sed facillima est via ab Aurelia ad Lutetiam. Existimo partem copiarum, Ioannis Gulielmi Ducis Saxoniae transituram Rhenum ad hanc vrbem, nam Senatus iam significauit suis subditis, vt quae habent pretiosa, conuehantmature in vrbem. Episcopus Argentinensis et vicini comites valde metuunt aduentum talium hospitum, et ob eam rem nuper conuenerunt in Tabernis vt inter se rationem inirent, qua possint ipsorum subditi minimum damni accipere. Lotharingia est plane deuastata, et si quae eius pars mansit hactenus intacta, diripietur ab istis aliis equitibus. Dux Bipontinus aestimauit damnum, quod eius subditi acceperunt ab equitibus Ducis Ioannis Casimiri, et aestimationem eius damni repetiit a Casimiro misso ad eum peculiarinuncio. Parmensis Dux relicta inferiore Germania,

nono demum anno ex quo ex Italia discesserat eo redit. Non fecit hac iter sed per Tabernas, vbi puto eam pernoctasse Nudiustertius. Comitantur eum quadringenti equites maxima ex parte Itali et Hispani, qui multum damni dant iis, per quorum fines iter faciunt. Aiunt eius ministri eam nolle proficisci per Heluetios, sed per Burgundiam et Sabaudiam, quae est via multo incommodior, quam per Heluetios. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestrae Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati 19. Ianuarii 1568.

EPISTOLA XXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quidam ex Metensi nobilitate ex Castris Condaei scripsit coniugi quae hic est, esse numeratum militi Germanico trium Mensium stipendium, quid mihi non fitverisimile, nam scio Condaeum non ita abundare pecunia, est tamen aliquid numeratum. Exercitus progreditur per Burgundiam, vt multi existimant Aureliam versus, quae a Regiis obsidetur. Rex dissoluit suum exercitum, et per vrbes disposuit militem vt se recreet interea dum adueniunt auxilia Germanica. Credo etiam quod pecuniae penuriam iam incipiat sentire: nam aiunt Heluetios valde conqueri sibi non numerari stipendia, et multos ex iis dilabi. Fuit hic Nudiustertius quidam vir ingeniosus et rerum peritus, qui per multos annos vixit inaula Caroli Imperatoris. Is recta veniebat Bruxellis, et inter alia quae dicebat, de miserabili statu inferioris Germaniae, et saeua tyrannide, qua praemuntur Regiones illae ab Hispanis, referebat etiam sub tempus quo discessit Bruxellis, venisse a Rege Galliae Legatum ad Albanum, per quem ab eo petebat, vtsuo domino significaret, se omnino coactum iri, transigere cum suis aduersariis, nisi Hispani statim mittant pecuniam, et militem promissum in conuentione, et foedere inter ipsos facto. Tractatio de pace est plane interrupta, et apparet Regios non serio de ea egisse: nam cum conuenisset de conditionibus, si serio eam expetiuissent, non ita disputassent de praestandis cautionibus: sed hoc faciebantvt ducerent tempus, sperantes sub aduentum militis Germanici, motum aliquem in castris Condaei excitatum iri. Audio tamen Card. Castillionaeum esse adhuc apud Regem. Scriptum est huc Geneua, in agro Borbonio prope Molinum vrbem, nostros conflixisse cum Pontificiis, et potitos quidem esse victoria, sed amisisse Mouantium suum praecipuum Ducem. Si haec sunt vera, puto nostros plus damni accepisse, ex

morte Mouantii, quam commodi ex victoria: nam fuit peritissimus rei militaris, et magnae auctoritatis apud milites, et tamen modestissimus. Mihi est dictum Regem non solum significasse Reiffembergio et Adamo Vaisso ne ipsi conscriberent militem, sed etiam ademisse ipsis stipendia, quod non est mihi verisimile hoc statu rerum. Alii dicunt eos coniungere se cum Rhingrauiis Bildstenio et Bassonstenio, et ad eos etiam accedere Marchionem Philibertum, quod non credo, eosque coniunctos, efficere ad tria millia equitum, et quinque millia peditum et Albanum permittere ipsis, vt faciant iter per Ducatum Luzelburgensem. Sed haec Germanica certius aliunde ad Vestr. Celsit. perscribuntur. Mandeslo iam est cum suo Claro in Metensi vrbe. Initio huius belli voluit prodere Regem, et vendere suam fidem Condaeo, sed non reperit emptorem, quod vbi resciuit Rex eum fecisse, reuocauit mandatum puod ei dederat, de conscribendo milite. Postea factus est sycophanta, et suis calumniis voluit persuadere perfidiam Duci Casimiro, et iis qui cum ipso sunt, ex qua re nihil praeter infamiam retulit. Iamvero, (vt vulgo dicitur) desperatio facit eum Monachum: nam cum videat se plane contemni, eo quod in persuadenda proditione non habuerit felicem successum, factus est concionator, et dicit se praeuidere hoc bellum fore calamitosum Galliae, et sibi persuadet se solum haec intelligere. Leginuper exemplum literarum eius ad Reginam, quibus hortatur eam ad faciendam pacem, antequam maiores copiae ex Germaniani Galliam inducantur, hoc est ante aduentum Ducis Ioannis Gulielmi, qui non est futurus ei valde gratus. Vehementer in iis literis laudat suam sapientiam; nam dicit se haec omnia quae acciderunt peruidisse, et potuisse Regem istis malis occurrere, si eius consilio fuisset vsus. Fuit mihi iucundum eas literas legere, eo quod videram eas plenas stultitiae et desperationis, et tamen ab istis per Germaniam sparguntur, tanquam aliquid depromptum ex intimis arcanis sapientiae ipsorum. Consul Creutzbergensis, quem Dux Ioannes Gulielmus miserat in Metensem vrbem, discessit inde 15. huius Mensis, accepto a Rege responso ad literas sui Domini. Mater Ducis Lotharingiae proficiscens in Bauariam inciditin grauissimum morbum prope Spiram, et curauit se deferri Bruxellas, quod est oppidulum in ditione Electoris Palatini. Deus conseruet Vestr. Celsit. et totam Illustrissimam V. Familiam. Argentorati 26. Ianuarii 1568.

EPISTOLA XXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, euentus tandem docuit totam illam actionem de pace fuisse simulationem ad hoc institutam a Regiis, vt tempus ducerent, et pecunia aut aliis artibus efficerent, vt sub aduentum militis Germanici, motus aliquis in Castris Condaei excitaretur, et profecto parum abfuit, quin id accideret, cum paulo diutius differretur solutio stipendiorum. Tandem [vt audiui ab iis qui adfuerunt] Condaeus recensuit militem Germanicum non procul ab oppido Lotharingiae Neufchastel, et numerauit ei Mensis vnius stipendium, partim pecunia, partim vasis argenteis et aliis eiusmodi ornamentis datis in solutionem. Cum differretur diutius solutio, Dux Casimirus regressus est vltra dimidium milliare, et significauit, se omnino velle redire in Germaniam, quandoquidem non starent nostri promissis, ita vt Condaeus insecutus eum vix potuerit reducere. Aiunt decretum fuisse Barbiensi Comiti comprehendere Amiralium, si venisset in Castra Germanorum, sed de ea re admonitus Amiralius, collocutus est cum Barbiensi in patente Campo, vtroque habente secum certum numerum equitum. Cum exercitus esset ad oppidum Neufchastel, Amiralius voluit exigere a ciuibus eius oppidi sex millia coronatorum, ad quorum tamen solutionem obligabat se, et iam consenserant ciues, sed Barbiensis dixit se id non passurum, et sic ea res non habuit successum. Sunt Lotharingi, et quidem pontificii, a quibus haec audiui, qui praeterea dicebant omnes fere in castris existimare Barbiensem et Marschalcum Electoris Palatini accepisse pecuniam a Regiis, quae non ideo dico vt quenquam infamia aspergam: nam existimo ea potius falsa quam vera esse, sed ideo scribo, quia puto non esse inutile Vestr. Celsit. scire, non solum quid fiat, sed etiam quid dicatur vulgo, et quid sentiant aut suspicentur homines de rebus tanti momenti. Rex dicitur scripsisse Duci Ioanni Gulielmo ne properaret, quod putatur ideo fecisse, quia certo sperabat secuturam defectionem multorum ex Germanis a Condaeo. Fama erat in exercitu, Condaeum per Burgundiam proficisci velle Aureliam, et inde in Normanniam, vbi sperat se habiturum aliquid auxilii ex Anglia, quod non credo, si vera sunt quae dixit Iartier Angliae Heraldus, qui ante biduum hic nobiscum fuit. Veniens Vienna, stationariis equis: affirmabat enim coniugium inter suam Reginam et Carolum Archiducem habiturum successum. Narrabat praeterea quam magnifice et liberaliter ab Imperatore acceptus esset Comes Sussexiae Reginae Legatus. Imperatoris

etiam liberalitatem erga se laudabat, quem dicebat sibi donasse torquem aureum et vestes, quibus indutus erat eo die, quo ordinem Anglicum suscepit, quas aestimabat mille coronatis. Sed non dubito haec dudum ad Vestr. Celsit esse perscripta. Card. Castellionaeus est adhuc Lutetiae cum Rege, et hodie vidi literas Comitis Salmensis, qui est praecipuus in aula Lotharingica, in quibus scribit se adhuc sperare pacem, ego plane contrarium sentio, et puto fore difficile nostris diu consistere, quod non ignorant Regii. Bernates miserunt Geneuam magnam vim frumenti et pecuniam, ad sustentandos miseros homines, qui Lugduno et ex aliis Galliae locis, magno numero eo confluxerunt. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae Argentorati 30. Januarii 1568.

EPISTOLA XXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripseram antea Mouantium in agro Borbonio superasse quidem Pontificios, sed in ipsa pugna interiisse, verum res se aliter habet. Ducebant ipse et quidam alii ad Condaeum decem millia peditum, et octingentos equites ex Delphinatu et Gallia Narbonensi, et cum venissent in agrum Borbonium, nobilitas et praesidia, quae Rex habuit in illis regionibus, decreuerunt eorum iter impedire. Cum itaque esset ipsis traiiciendus Elauer, qui alluit Molinum, et influit in Ligerim ad Niuernensem vrbem, aduersarii existimarunt se habere optimam occasionem dissipandi ipsos, aut saltem inferendi magnum aliquod damnum. Quare cum equites Mouantii primi fluuium traiecissent, magno impetu eos inuaserunt, et statim profligauerunt: sed dum eos persequntur, et paulo longius a fluuii ripa discedunt, Mouantius cum parte peditatus traiicit in magno frigore, et vado valde profundo, vt in fluuio nauigabili, et aduersarios a persequendo equitatu redeuntes, et in se conuersos, fortiter sustinet. Dum sic pugnatur reliqua pars peditatus traiicit, et sic paulatim accrescentibus Mouantio viribus, aduersarii tandem coniiciuntur in fugam, interfectis ex ipsis mille et quingentis, inter quos dicuntur fuisse sex equites Regii ordinis. Poncenatius vnus ex Ducibus, qui cum Mouanto erant, dicitur fuisse letaliter vulneratus. Haec acciderunt decima Ianuarii. Mouantius post pugnam colligens dissipatum equitatum, per Bituriges profectus est Aureliam. Sub idem fere tempus Genlius intulit non leue damnum Pontificiis prope Nouiodunum vrbem

Picardiae vsus tali stratagemate. Instruxit ad quinquaginta currus, quibus imposuit eos ex militibus, quos secum fortissimos habuit, iussos in ipsos decumbere, et ita parauit omnia, vt spectantes iudicarent aut puluerem bombardicum, aut commeatum illis curribus vehi, quibus etiam loco praesidii adiunxerat paucos milites, ne fraus facile deprehenderetur. Ipse autem cum equitatu, et reliqua parte sui peditatus, continuit se in sylua non procul a via, qua currus progrediebantur. Dominus de Piennes praefectus earum Regionum, non procul aberat ab eo loco, cui cum de curribus esset significatum, iussit suos statim se armare, existimans sibi praedam offerri. Habuit autem secum tria signa peditum, et cohortem equitum. Cum propius ad currus accessisset, milites qui in iis delitescebant, desilientes, et displodentes bombardas, equitatum Piennii qui prior aduenerat, magno damno affecerunt. Dum ita ad currus pugnatur, Genlius prodiit ex insidiis, et hostes stratagemate antea perturbatos, facile coniecit in fugam multis ex ipsis interfectis, et ereptis omnibus signis militaribus. In Delphinatu ii qui sunt nostrae religionis obsident Gratianopolim, a qua obsidione, vt reuocarent eos Lugdunenses, inuaserunt et ipsi Valentiam. Lugduni dicuntur exussisse Pontificii plus librorum nostrae religionis, quam trecenti currus vehere possint. Diuendunt ibi omnia bona nostrorum, et ea pecunia ad bellum vtuntur. Pestis coepit eam vrbem inuadere, et totam vicinam Sabaudiam. Sic vbique in Gallia omnia sunt plena summarum miseriarum. Scribitur huc ex pluribus Galliae locis, Anglos parare se ad ferendum auxilium Condaeo, sed nihil tale scribitur ex Anglia ad eos, qui hic procurant negotia Reginae Angliae, quare existimo non esse verum. Aiunt Pontificem Rom. respondisse Regi Galliae petenti pecuniam cuius spem fecerat, sibi cogitandum esse de defensione Italiae, aduersus quam dicatur Turca instruere maximam Classem. Hic audiui Imperatorem reuocare Phauserum, qui fuit eius concionator eo tempore, quo ambiens Imperium, videbatur profiteri veram religionem. Faxit Deus vt de ea reiam serio cogitet: nam vnica est ratio pacandi orbem Christianum. Sponsa Principis Bauarici iam est hic cum Comite Valdemontio. Sequitur Matrem in Bauariam, quae ante aliquot septimanas praecessit cum filia natu minore. Dicebatur autem incidisse in morbum prope Spiram, sed nescio an conualuerit. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati secund. Febr. 1568.

EPISTOLA XXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam certo constat non fuisse seriam actionem de pace, et Regios ideo tantum eius mentionem iniecisse, quia existimabant sub aduentum Germanorum excitatum iri motum aliquem in Castris Condaei: nam vbi animaduerterunt se ea spe excidisse, et Germanos Duci Casimiro obstrinxisse se iureiurando ad tres Menses, totam actionem de pace abruperunt, et Rex palam dixit se omnino constituisse, et vitam et Regnum in quoduis discrimen potius coniicere, quam ad vllas pacis conditiones deuenire. Idem etiam respondisse dicitur Legatis Heluetiorum hortantibus eum ad pacem. Quidam putant ipsum expectasse responsum Regis Hispaniae et Pontificis Rom. de praestandis auxiliis promissis, de quibus cum dubitaret egisse serio de pace, sed iam confirmatum ab ipsis matasse sententiam. Sed ego existimo omnia fuisse simulata: nam si serio egisset, sine dubio res fuisset confecta, cum de cautione praestanda tantum disceptaretur: de conditionibus enim conuenerat. Dicitur autem Rex detinere captiuos Card. Castillionaeum, Dn. de Beuchauanes, et Dn. Desternay, quos data fide ad se Lutetiam accersiuerat, vt coram cum ipsis de pace ageret. Pedites aliquot Germanici ex iis qui cum Duce Casimiro erant profecti, significarunt Condaeo se esse veteranos, et non fore contentos eo stipendio, quod solet vsitate numerari, et cum petitionis ipsorum nulla haberetur ratio, secesserunt a reliquo exercitu, sed postea sunt circumuenti ab exercitu Regio, et armis spoliati. Hac plerique faciunt iter nudi et egentes. Condaeus ex Lingonibus duxit exercitum in Burgundiam, vbi etiam habebat suas copias Regis Frater, qui se recepit Trecas, quae est vrbs Campaniae. Condaeus eo prosecutus ipsum, conatus est ad pugnam pellicere, incensis etiam circa vrbem aliquot aedificiis, sed id ab ipso frustra est factum: nam Regis Frater non solum peditatum, sed etiam equitatum recepit intra vrbem, quae est amplissima. Copiae Germanicae Ducis Ioannis Gulielmi, et aliorum non possunt facile se cum Regis coniungere, si Condaeus posset in illis Iocis consistere. Sed credo quod commeatus penuria eum inde expellet. Dum in ea vrbe moratur Regis Frater, orta est grauissima contentio ex causa futilissima, inter Dn. de Martiques, qui est ex veteri familia Luzelburgensi, et Dn de Meru tertium filium Connestabilis, quae contentio ita diuisit exercitum, vt parum abfuerit, quin grauissimum malum inde oriretur: nam Dominus de Martiques est factionis Guisiacae,

Connestabilis autem factio etiamsi destituta a Castillionaeis videatur altera imbecillior, nondum tamen ei cedit. Rex vbi id resciuit, statim imperauit vtrique parti vt abstineret a contentione, et constituit se iudicem istius controuersiae. Interea dum Condaeus cum exercitu venit in Lotharingiam, vt se cum Germanis coniungeret, Parisienses existimantes, se habere pulchram occasionem occupandi Aureliam (quae in ea Galliae parte est nostris instar asyli) duxerunt eo copias, sed ii qui erant Aureliae in praesidio facta eruptione, ad duo millia ex ipsis ipterfecerunt, et reliquos in fugam coniecerunt. Rochella vrbs maritima in Pictonibus dicitur defecisse ad Condaeum. Probe eam vrbem sunt celebres illae salinae, ex quibus Rex habet praecipua sua vectigalia. Defecit et alia vrbs maritima Blaia nominata, quae est ad ostium Garumnae, non procul a Burdegalla. Si Condaeus duxerit exercitum in eas Regiones, bellum diutius durabit, quam existimauerunt Pontificii. Mitto ad Vestr. Celsit. scriptum ex Gallica lingua in Germanicam conuersum, quod continet causas et initia huius belli. Omnia sunt miserrima in Inferiore Germania, quantum audimus ex iis, qui plurimi inde in has regiones profugiunt; sed quoniam non dubito, aliunde haec omnia ad Vestr. Celsit. perscribi, de iis non soleo scribere. Albanus armat duodecim naues, quas dicit se velle mittere obuiam Regi, venienti ex Hispania. Omnes existimant eas instrui ad abducendos in Hispaniam Egmondanum, Hornensem, et alios captiuos. Regina Angliae suam classem etiam instruit. Credo quod metuat, ne Hispani aliquid tentent in Anglia, vbi habent suas factiones ex occulte Pontificiis, qui sunt non pauci, et fere praecipui inter Proceres. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati duodecima Febr. Anno 1568.

EPISTOLA XXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ad Domine Clementissime, vbi nam sit hoc tempore Condaei exercitus hic ignoramus. Aiunt eum discedentem ex Lotharingia, assequutum esse Regium exercitum ad Altissiodorum Burgundiae vrbem, et ex postremo agmine caecidisse ad tria millia hominum, sed non audeo haec pro certis affirmare. Cum faceret iter Condaeus non procul a Comitatu Burgundiae, qui est Regis Hispaniae, ibi magno tumultu conscriptus est miles, ad firmanda oppida praesidiis, sed alio se conuertit. Pontifex Rom. et omnes Italici Principes, exceptis Venetis,

dieuntur inter se iniisse foedus ad opprimendos nostros in Gallia. Pontifex habet ad decem millia hominum in Ciuitate Veteri, quae est ad mare Thuscum, quos classe in Galliam Narbonensem mittere constituit. Reliquorum copiae conueniunt Mediolani, inde per Alpes profecturae Lugdunum. Copiae Ducis Ioannis Gulielmi, mille et quingenti equites Rheingrauii, et mille Baronis a Betftein recensentur ad monasterium Beaulieu, medio fere itinere inter Verdunum et Cathalanum vrbes. Aiunt Ducem Ioannem Gulielmum accepisse ad S. Maximium [quod est monasterium prope ditionem Bipontini Ducis] triginta millia thalerorum missa ex Inferiore Germania: Lutetia autem sunt missa ad Rhingrauium et ad alterum quadraginta millia francorum. Mitto ad Vestr. Celsit. edicta recens facta a Rege, quae satis ostendunt sublatam esse omnem spem pacis. Renouatur actio de coniugio inter Regem Galliae et Imperatoris filiam secundogenitam. Puto matrem Ducis Lotharingiae habere aliquid mandati de ea re. Intra duas aut tres septimanas ob istud negotium profecturus est ad Imperatorem Dn. de Lanzach, formator adolescentiae Regis, et iam praemissus est quidam Sansenerinus, qui eius adventum nunciet Imperatori. Qui in his Regionibus videntur aliquid intelligere, metuunt istas nuptias Bauaricas, et verentur ne ibi aliquid agatur, quod non sit nuptiale, et quod redundet in bonorum perniciem. Deus ista avertat. Dux Lotharingiae significat Bauarico per Comitem Paulum Salmensem, qui nudiustertius hac fecit iter, se ob istos motus Gallicos non posse interesse nuptiis sicut promiserat. Eius ditio est maxima ex parte deuastata, ab exercitibus, qui per eam ducti sunt. Haec ciuitas videtur sibi metuere: nam Senatus nouas munitiones instituit, et sumit mutuo pecuniam a vicinis, et iam concionatores diligenter hortantur populum, vt oret pro periclitantibus in Gallia, quod non fecerunt ante paucas septimanas. Aiunt filium Regis Hispaniae voluisse inscio parente nauigare in Inferiorem Germaniam, et propterea ab ipso cum id resciuisset, traditum esse custodiae. Quid voluerit tentare in Inferiore Germania non audiui, sed hoc si est verum potest esse initium magni alicuius mali: nam erit inter patrem et filium diffidentia, cuius rei habemus innumera exempla in historiis. Ante duos Menses hac fecit iter nobilis Hispanus vir grauis et multarum rerum peritus, et vt mihi videbatur, fide dignus. Is dixit mihi, se certo scire, Principem Carolum vehementissime odisse Albanum. Narrabat Albanum paulo antequam discederet ex Hispania, misisse ad ipsum insignes aliquos fructus in vase argenteo deaurato, qui cum fuissent ipsi oblati, arripuit vas et simul cum fructibus, per proximam fenestram abiecit, nec quidquam locutus est. Cum id Albano esset renunciatum

fertur dixisse. Sufficiet mihi ad vitam Rex quem iam habeo. Existimant in Italia nihil sibi hoc anno imminere periculi a Turcis propter pestem, quae in maxima parte ditionis ipsorum, et praesertim Constantinopoli crudelissime grassatur. Veneti tamen huic rei non fidunt, et augent praesidia suarum vrbium maritimarum. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati 22. Febr. 1568.

EPISTOLA XXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam in Gallia id accidit, quod ante aliquot Menses scripseram ad Vestr. Celsit. euenturum, videlicet Card. Lotharingicum, si veniret Lutetiam, occupaturum gubernationem, et redacturum Regem et Reginam in suam potestatem. Cum venit Lutetiam erat pene certa spes pacis: nam et populus Parisiensis, paucis factiosis axceptis, eam iam valde expetit, et etiam nobilitas, quae est in vtrisque castris. Immo aiunt supra mille ex nobilitate discessisse ex castris Regiis, et ad sua recepisse, plurimi etiam ex Heluetiis inde discedunt, tum propter Iuem, quae inter ipsos coepitgrassari, tum quianon numerantur ipsis stipendia. Aduentus autem Card. totam illam spem pacis interturbauit, et in ea re vsus est opera Legati Hispanici ad terrendam Reginam per se satis timidam. Curauit autem coniici in vincula Marschalcum de Cosse, fratrem Domini de Brissac, et Carnaualetum formatorem adolescen tiae Ducis Andeganensis, qui duo fuerunt praecipuae auctoritatis, in exercitu ipsius Andeganensis. Accusantur quod cum Regius exercitus Condensem in Lotharingiam sequeretur et pugnandi commoda occasio sese aliquoties obtulisset, a pugna tamen abstinuerint. Iis oppressis iam in exercitu Regio sunt praecipuae auctoritatis Aumalius, Nermorsus, Guisius et Martignes, qui omnes sunt Lotharingico Card. addictissimi: itaque iam omnia proarbitrio administrat. Duo fratres Montmorantii maiores natu, cum viderent post mortem parentis non haberi ipsorum eam rationem a Rege quam sperauerant, discesserunt ex aula. Ii muniti suis clientelis, quae non sunt exiguae, efficiunt tertiam quandam factionem seiunctam a Regia et Condensi, et conantur res perducere ad pacem. Antea quidem indignabantur se a Regina contemni, sed postquam rerum potitur Card. Lotharingicus, quem sciunt sibi esse inimicissimum, habent causas,

quare sibi metuant. Qui hactenus fuerunt intimi Reginae Consiliarii, et initio a pace abhorruerunt, vbi animaduerterunt quid moliretur Cardinalis; hortati sunt Reginam ad pacem nostris concedendam, sed hoc fecerunt cum ea res non amplius esset in potestate Reginae: Cardinalis eos praeuenerat. Quicquid sit ea mutatio in aula minuit Regiorum potentiam, et addit animum Condensibus, et iam dicitur ipse Card. serio pacem expere, sed quomodo inter ipsum et nostros conuenire possit non video, itaque videntur mihi res iam eo redactae, vt necesse sit ipsum Card. aut regnare aut interire. Ante tres aut quatuor septimanas exercitus Regius fuit Meloduni, et Condensis Nemorsi, quae oppida non longius inter se distant, quam Friberga a Dresda, sed Regius dicitur iam se recepisse Lutetiam. Condaeus autem cum praecipua parte copiarum propius accessit ad ipsam vrbem, vt absumeret quicquid superfuit commeatus in vicinis vrbi pagis. Alteram partem suarum copiarum misit ad Ligerim Duce Mouantio, quae Blesiam vi expugnauerunt, et praesidiarios omnes milites interfecerunt. Dediderunt autem se ipsis Ambosia, Saumrim, et vt quidam aiunt, Turonensis vrbs, a quibus exegerunt ad centum millia francorum. Sub initum Februarii, prima acies Condensium, cuius erat ductor Andelotus, incidit in postremam Regiorum, quam ducebat Ludouicus Gonzaga Dux Niuernensis, quae maxima ex parte constabat ex Italis, ex quibus Andelotus quingentos aut sexcentos interfecit, et Aeneam pium, ex familia comitum Carpensium cepit, quem Dux Ferrariensis dicitur voluisse redimere, quadraginta millibus coronatorum. Rex recens creauit plures equites sui ordinis, et inter alios duos Rhingrauios fratres. Dux Ioannes Gulielmus reliquit suam coniugem in vrbe Medensi. Aliquandiu haesit cum suis copiis ad Verdunum, sed puto eum vlterius iam esse progressum. Puto V. Celsit. dudum resciuisse de pecunia, quae ab Italis deuehebatur Rheno in Inferiorem Germaniam, intercepta ab Electore Palatino. Dicunt Heidelbergenses eam efficere summam, centum et quadraginta millium coronatorum, sed Itali affirmant esse ducentorum millium. Bipontinus Dux renunciauit Regi Hispaniae stipendium, quod ab ipso habebat, et significauit se nolle amplius esse ipsi obstrictum iuramento. Idem fecit eius filius Imperatori. Ordines regni Scotici tulerunt capitalem sententiam in suam Reginam ob caedem mariti, sunt qui dicant, eam iam esse truncatam capite. Iam proficiscor Dillemburgum ad Principem Orangiae, qui scriptis ad me literis Argentoratum petiit, vt ad se venirem, si res meae id ferrent. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Francofurti 13. Martii 1568.

EPISTOLA XXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Videtur Deus tandem oculo misericordiae suae respexisse ad eos, qui in Gallia tantis malis oppressi erant, vt nihil ipsis dulcius esset lachrimis et gemitibus: vel potius exaudiuisse clamorem, innocentis sanguinis pro ipsius nomine iniuste et crudeliter effusi. Flexit enim corda eorum qui praesunt gubernationi, ad pacem, quam tam ardentibus votis toties expetitam, miserae et deuastatae patriae tandem concesserunt. Quibus autem conditionibus sit nostris concessa adhuc ignoramus, sed non potest non esse potior bello etiamsi in eo omnia feliciter successissent, Aiunt equites Germanicos, a nescio quibus conductos esse statim vbi factum est decretum de pace. Dux Ioannes Gulielmus profectus est Lutetiam ad Regem, quem nondum salutauerat, et eo coniugem suam ex Metensi vrbe euocauit. Dux Casimirus nondum ad Regem accessit. Aiunt Electorem Palatinum, vbi ei de pace est significatum, in signum laetitiae curasse displodi quicquid est maiorum tormentorum in arce Heidelbergensi. Card. Lotharingicus vbi animaduertit omnium animos ad pacem inclinare, et vtcunque deflagrare incendium tanto conatu a se excitatum, voluit videri nauare aliquid operae ad illud restinguendum: nam scripsit ad procuratores rerum suarum Episcopatu Metensi, vt oppignoratis oppidis et pagis ipsius Episcopatus, conficerent ei, quadringenta millia francorum, quae dicit se velle Regi numerare ad dissoluenda stipendia militi Germanico. Elegans est haec simulatio liberalitatis: nam scit se non inuenturum quenquam, qui ei pecuniam ea ratione credat: quod si inueniret de alieno tamen et non de suo largiretur. Cum ante quinquennium mors Guisii Galliae pacem attulisset, Vestr. Celsit. suis literis hortata est Reginam ad eam constanter et bona fide seruandam, et detulit ipsi opem et auxilium, aduersus eos qui conarentur eam turbare: quae res fuit ita grata bonis omnibus, vt eo die quo literas Reginae tradidi, Cancellarius inter caenandum dixerit amicis, hodie accepimus literas ex Germania, quae nos ingenti laetitia affecerunt. Si Vestr. Celsit. iam aliquid tale ad ipsam scriberet, procul dubio confirmaret ipsam, et redderet constantiorem aduersus artes Hispanorum et Pontificis Rom. qui nullum non mouebunt lapidem, vt denuo Galliae tranquillitatem tanquam sibi exitiosam turbent, et euertant quiquid hac pace recte constituitur. Fui Dillemburgi per duodecim et tredecim dies, vbi Princeps Orangiae mihi et aliquot aliis curauit prolixe explicari causas et initia

tumultuum in inferiore Germania, et suam responsionem ad accusationes Albani, quam puto ipsum breui missurum ad Vestr. Celsit. Quantum ex iis iudicare possum, nihil aliud peccauit, nisi quod noluitse praebere ministrum ad eam tyrannidem, quam Hispani dudum sunt conati constituere in inferiore Germania, et tandem constituerunt adeo saeuam, vt si quis de re leuissima accusetur, si statim interficiatur, id habeat pro beneficio: nemo enim hactenus ab ipsis est interfectus, qui non prius variis tormentis excarnificatus fuerit. Audiui a viris fide dignissimis, Albanum habere vltra decem millia captiuorum, praeter innumeros qui iam sunt affecti supplicio, et quotidie plures coniicere in vincula. Reuocauit ex Gallia Comitem Arembergium cum suo equitatu, et mandauit ei, si pax fieret in Gallia, vt conaretur Italos, qui militarunt Regi Galliae, perducere in Inferiorem Germaniam. Pax Gallica videtur praebere pulchrum occasionem Belgis exulibus ad repetendam patriam, si ea scirent vti, quod adeo metuunt Antuerpiae, vt multi mercatores vendant paruo pretio suas merces iis, qui habent numeratam pecuniam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae Francofurti Cal. Apri. 1568.

EPISTOLA XXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, mitto ad Vestr. Celsit. conditiones pacis factae inter Regem et Condenses 23. superioris Mensis, quas nemo hic fere praeter me credit esse veras: nam ex variis locis, huc perscribuntur conditiones ipsis Condensibus multo aequiores, de quibus nolui quicquam ad Vestr. Celsit. scribere, quia eas non existimaui esse veras. Indicent alii vt volent, quantum ad me attinet ego existimo, nostros non parum esse consecutos adactis Pontificiis ad concedendam ipsis pacem. Optassem quidem melioribus conditionibus esse factam, sed vix sperabam posse eas impetrari, quae iam sunt impetratae, et forte mecum sentiet, qui cogitabit homines omnium rerum inopes et ex rapto tantum viuentes, ac ab omnibus fere desertos, gessisse bellum aduersus Pontificem Rom. et omnes Reges et Principes ipsi addictos, in quo non certabatur de ipsorum dignitate et existimatione, sed de vita et fortunis omnibus. Profecto non solum Galli, sed et aliae quoque gentes, quae veram religionem profitentur, debent agere gratias Deo pro ea pace, qua labefactatur scelerata illa conspiratio facta a Pontificiis in perniciem eorum omnium, qui ab ipso Pontifice defecerunt. Si fuissent nostri plane

oppressi, non se continuisset illud malum intra Galliam, quod iam satis apparebat in Anglia, vbi Pontificii coeperant in variis locis suas missas clam celebrare, et putabantur id propediem palam facturi: ad quam rem excitabat eos fama de coniugio Caroli Archiducis, et Reginae ipsorum, quod existimant certo esse confectum: ego tamen id non credam, priusquam audiuero nuptias esse celebratas, quamuis hic multi dicant breui nomine Imperatoris, profecturum in Angliam iuniorem Card. Tridentinum, vt de tota recum Anglis transigat. Satis etiam indicat quid haberent animi Pontificii, crudelitas Albani in Inferiore Germaniae, qui eos, quos hactenus coniecit in vincula, iam variis modis tortos, tradit carnificibus. Nuper Gandaui variis suppliciis fuerunt affecti quinque et viginti honesti ciues, Bruxellis decem, et Valentianis septem praecipui fere ciues totius oppidi. Aiunt Albanum dixisse, se intra Festum Resurrectionis Domini, euacuaturum carceres, in quos dicitur coniecisse, infinitam hominum multitudinem. Sed sanguis innocens clamat ad Deum, qui iustis oculis haec cernit. Credo Ducem Bipontinum reconciliatum esse Electori Palatino. Venit ante aliquot dies Heidelbergam, cum exiguo comitatu, vbi per noctem vnam tantum haesit: iam ibi expectatur cum coniuge et liberis. Precor a Deo omnia fausta et felicia Vestr. Celsit. ac toti Illustr. V. Familiae Francofurti nona Aprilis 1568.

EPISTOLA XXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Condenses obsidebant vrbem Carnutum, et iam magnam partem muri deiecerant, cum est facta pax in Gallia, ita vt videatur Rex in ea re properasse, vt eam vrbem a periculo liberaret. Reclamarunt autem quantum potuerunt Legati Pontificis Rom. et Regis Hispaniae, immo aiunt eos minitatos esse Regi bellum, si haereticis pacem concederet, sed Regem ita respondisse, vt eos terruerit. Pars debiti stipendii numeratur militi Germanico, reliquam partem promittit Rex se soluturum in hac vrbe Mense Septembri, et dat fideiussores mercatores Germanos. Quinque millia equitum ex copiis Casimiri, et septem aut octo millia Vasconum deferunt suam operam Belgis aduersus Hispanos, et si numeretur ipsis vnius mensis stipendium, promittunt se non petituros pecuniam intra quatuor aut quinque menses. Quid ad haec sit responsurus Princeps Orangius ignoramus: Nam hodie primum hinc discessit Dn. de Malberg, qui talia mandata ad eum

perfert. Mandauit Rex Heluetiis, et Casimiri militibus, vt per Burgundiam in patriam redeant, eo quod sit paulo minus deuastata hoc bello, quam Campania. Ita si quid fuit reliquum in misera mea patria illud ab sumetur. Miles Ducis Ioannis Gulielmi nec vidit hostem, nec se cum Regio exercitu coniunxit, nec propius ad Lutetiam accessit: haesit enim ad vrbem Suessonum, quae abest a Lutetia plusquam viginti milliaribus. Aiunt Albanum solicitare eum, et conari ad se pertrahere. Sunt qui dicant ipsum Ducem Ioannem Gulielmum petiisse ab Albano, vt sibi liceret reducere copias in Germaniam per ditionem Regis Hispaniae. Conatur etiam Albanus ad se pertrahere reliquias Italorum, qui hoc bello Regi Galliae militarunt. Dicitur Georgius Ioannes Palatinus detulisse Albano suam operam in conscribendo milite. Bipontinus videtur etiam aliquid magnum meditari. Itaque si res inferioris Germaniae non moveantur, et miles, qui est in Gallia, redierit in Germaniam, puto Episcopos Rhenanos non fore extra periculum. Dabit autem operam Albanus vt inuadantur, cum indicet illam vnicam esse rationem remouendi a se ipsum periculum, nec desunt, qui suspicentur eum arte incitare Bipontinum ad id faciendum. Scriptum est huc ex aula Gallica, Regem Hispaniae letaliter decumbere, et filium eius corruptis custodiis, fugisse in Angliam. Id si est verum, sequetur in toto orbe Christiano ingens rerum omnium confusio, nec poterit cuiusquam sapientia aut auctoritas malis impendentibus remedium inuenire: non solum enim non mouebitur inferior Germania, sed et Italia et Hispania: nam inquisitio quae iam in Hispania omnia potest, vix admittet ad regnum Principem Carolum, si vel minimam suspicionem de eo conceperit, quantum ad religionem attinet. Ioannes ab Austria Frater naturalis Regis Philippi, multum valet gratia apud plurimos ob spem, quam de eius virtute conceperunt. Non parum etiam fauet ei Inquisitio, ac etiam factio Albani, quae non seiungit se ab Inquisitione. Id etiam ipsum incitabit, quod non ignorat se non posse consistere, si Caro-Ius ad regnum perueniat, cum inter ipsos ex iuuenili aemulatione natum sit acerbum odium, nec desunt qui dicant, factum esse delatione eius, vt Carolus venerit in suspicionem apud parentem. Praeterea non est inusitatum Hispanis praeferre naturales legitimis, si videant eos plus valere ingenio. Non dubito etiam Imperatoris filios habituros suos fautores, sed est adhuc nimis tenera ipsorum aetas ad exercendas factiones. Regina etiam cum habeat duas filias, et sit denuo grauida, non negliget se, nec negligetur a matre. Sed spero haec omnia fore falsa, quae de morte aut letali morbo Regis Hispaniae dicuntur, etiamsi hic pro veris affirmentur. Orta Romae aemulatione et contentione inter Granuellanum et Farnefium

Cardinales, dicitur Farnesius sumsisse sicarios in aedes Granuellani, qui ipsum interficerent, qui cum praemonitus in abstrusam partem aedium se recepisset, interfecti sunt a sicariis duo eius cubicularii. Aiunt Regem Hispaniae vt liberaret eum a periculo, iussisse eum proficisci Genuam, vt ibi praesit Classi instruendae. Cum promulgaretur Rhothomagi edictum de pace, quidam excitato tumultu, illud per vim praeconi eripuerunt, et conculcarunt pedibus, et postea diripuerunt aliquot domos eorum, qui sunt nostrae religionis. An isti suae timeritatis poenas dederint nondum scimus. Ego omnia sausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Francofurti in die Resurrectionis Domini 1568.

EPISTOLA XXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. De Gallia nihil aliud iam audimus, quam facta pace, tumultuatum esse, in aliquibus vrbibus, et praesertim Lugduni, Rhotomagi et Ambiani, vbi plebs concitata a Sacerdotibus aliquot ex nostris interfecit. Sunt qui dicant Ambiani plures quam ducentos interfectos esse, quod mihi vix est credibile. Ipsa nobilitas Gallica Regem ipsum etiam repugnantem dicitur coegisse ad faciendam pacem: nam cum vicini essent inter se exercitus, et quotidie fierent velitationes, qui in iis capiebantur, vtrinque humaniter tractabantur, et permutatione reddebantur. Vbi ad suos redierant, praedicabant aduersariorum humanitatem, et bellum execrabantur. Istorum sermonibus, et incommodis quae ex bello sentiebant, tandem ita sunt moti ii, qui cum Rege erant, vt palam dicerent, se nolle se amplius suorum sanguine polluere, et plurimi ex iis, non petita dimissione, ex castris discesserunt. Consilia pacis impediebant quantum in se erat Card. Lotharingicus cum sua factione, et Legati Pontificis Rom. et Regis Hispaniae, qui obiiciebant foedus ictum Baionae, et minitabantur bellum Regi, si cum haereticis transigeret. Id cum saepius et arrogantius facerent, Rex tandem commotus iuueniliter respondisse fertur: Si vestri Principes mihi bellum inferant, ego obiiciam ipsis meos Huguenotos, quos scio in ea re mihi alacriter obtemperaturos. Copias Ducis Casimiri dicunt esse ad oppidum Lingonum, inter Burgundiam et Lotharingiam. Paulatim progrediuntur, expectantes reditum Malbergi et Cormaillon nobilium Belgarum, per quos Orangio Principi suam opeam detulerunt. Conuenerunt ipsum Principem

Duceburgi in Clinia, cui cum exposuissent mandata, quae a milite Germanico et Gallico ad eum habebant, is satis frigide eis respondit: nam dixit sibi quidem gratum esse illud officium, sed se destitui pecunia. Itaque isti eum exigua spe ab eo discesserunt, sed postea Heidelbergae inciderunt in aliquos, qui eos dimiserunt cum responso, quod ipsis longe magis placuit: nam audio omnino decretum esse, vt conducatur miles, qui est in Gallia, quod ab ipsis prudenter factum existimo, et spero ipsos plus effecturos per illum militem, quam per eum, quem conscribent in Saxonia, cum ille alter iam sit in procinctu, et eo loco vbi viae sunt minus impeditae fluminibus, si ni Brabantiam sit irrumpendum. Ante paucas septimanas Comes a Culemborg receperat arcem suam Wittem, quae non procul abest a Falkemberg, expulso praesidio, quod ibi ab Albano collocatum erat. Id videbatur esse laetum belli initium, sed istam laetitiam postea deleuit clades accepta quorundam exulum temeritate, qui raptim collecto milite Germano et Belga, qui spe Stipendiorum in loca vicina Coloniae confluxerat, obsederunt oppidum Reumundam, quod est ad Mosam fluuium, cum nulla re ad bellum necessaria essent instructi, nec a milite, [qui maxima ex parte inermis erat] iusiurandum exegissent, nec ei quicquam stipendii numerassent. Quare Princeps Orangius, qui non procul aberat, monuerat eos saepius, ne eiusmodi militi fiderent, cum praesertim essent in vicinia Comes Philippus ab Eberstein cum suo milite, et copiae Hispanicae, relicta Brabantia, propius ad Mosam accessissent. Eius monitis cum non ob temperarent 25. superioris mensis resciuerunt Comitem Ebersteinium aduentare cum suo milite, sex aut septem signis Hispanorum, et non paucis equitibus, qui tandem exules conantes se recipere, assecutus est ad oppidum Cliuiae Dallem, et ex iis interfecit non pauciores quingentis, ex suis autem amisisse dicitur ad ducentos. Cum vero exules ex fuga recepissent se in oppidum Dallem, Hispani eos insecuti, simul cum ipsis in oppidum irruperunt, illudque diripuerunt, quamuis esset Cliuensis ditionis. Copiae exulum fuerunt mille et quingentorum peditum et sexaginta aut septuaginta equitum, quorum vix tertia pars interiit, et tamen Hispani iactant vbique, se insignem victoriam obtinuisse, et ex inimicis interfecisse ad duo aut tria millia, Captus fuit in ea pugna Dn. de Villers exul Belga, qui procul dubio afficietur ab Hispanis crudeli supplicio. Post pugnam Hispani traxerunt humi captiua hostium signa, et dicuntur irrupisse in Coloniensem Episcopatum, et diripuisse ac incendisse oppidum Murs, quod est Comitis a Noua Aquila, cuius vxor fuit soror Principis Orangii. Princeps Orangius, qui tunc temporis erat in Cliuia, cum videret non succedere defectiones vrbium, vt ipse sperauerat, recepit

se Dillemburgum, cum Comite Hochstratensi. Iam hic, et in vicinis vrbibus, ac in monasteriis, quae Elector Palatinus attribuit exulibus Belgis, conscripsit Orangius quicquid potuit habere Belgici militis, quem qui conscribunt iubent ire Dillemburgum. Profecti sunt eo ex hac vrbe septuaginta aut octuaginta. Credo Vestr. Celsit. dudum audiuisse de occupato oppido Dam, et arce Legne in Frisia, et quia non dubito certius aliunde, quae ibi geruntur ad eam scribi, nihil iam de iis scribam. Dux Ioannes Gulielmus redit in Germaniam per Luzelburgum et Treuiros, et ita dimittit suum militem, vt videatur eum mittere ad Albanum: nam redit in Germaniam, per Leodiensem Episcopatum, et est per ea loca, vbi iam sunt in armis Hispani. Idem facit eques Rhingrauii, Betsteny, et aliorum qui militarunt Regi Galliae. Credo V. Celsit. audiuisse de morte filii Ducis Virtembergensis, quem dicunt nunquam recte valuisse ex quo rediit ex nuptiis Bauaricis. Vidi literas scriptas Roma in quibus scribebatur Pontificem grauiter accusare Regem Galliae, quod vocauerit in auxilium Saxones, quos dicit nihilo meliores esse Huguenotis, et propterea non esse mirum, si nihil ei feliciter in hoc bello successerit. Accusat etiam eum quod habeat Constantinopoli Legatum Huguenotum, qui quantum in se est concitet Turcas aduersus ipsum Pontificem. Dicuntur recens appulisse Genuam quatuor millia Hispanorum, ad quos conscribendos, missus erat in Hispaniam ab Albano Petrusa Velasco. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Francofurti 18. die Maii 1568.

EPISTOLA XXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domina Clementissime, dudum ad V. Celsit. non scripsi, quia de rebus Gallicis adeo varia et incerta audiebam, vt plane ignorarem quid mihi esset scribendum. Quantum autem hic intelligere potui, ex sermonibus eorum, qui ex Gallia recens aduenerunt, nostri ibi fruuntur pace, quae ipso bello videtur pene deterior, cum multi ex iis impune quotidie interficiantur, et ii qui in aula Regia actoritate abutuntur, pauca ex iis obserueet, quae sunt nostris promissa cum pax fieret: nam adhuc retinent sex millia Heluetiorum, et vltra triginta millia peditum Gallicorum, quos vt semper ad manum habeant, in praesidia distribuerunt, et per eos vexant vrbes, quae nostris in postremo hoc bello adhaeserunt. Aureliae sunt decem et octo signa, ob quorum superbiam

et insolentiam, omnes fere honestiores ciues, coacti sunt inde profure. Eam ob causam Rochella in Pictonibus, et Monspessulus ac Nemausus in Gallia Narbonensi, hactenus Regium praesidium admittere noluerunt. Condaeus, Amiralius, Andelotus, et alii Proceres sibi valde metuunt, cum videant suos aduersarios esse milite instructissimos, se autem plane inermes. Card. Lotharingicus, et eius ministri omnia in aula pro arbitrio administrant, et vt habeant cuius nomine et auctoritate abutantur, suae factioni praefecerunt Ducem Andegauensem, Regis Fratrem, cui perpetuo adsunt aliquot viri militares ex eorum numero, qui in postremo hoc bello maxime insanierunt, ita vt iam plus posse videatur in Gallia quam ipse Rex. Reginae ambitio est causa omnium istorum malorum, quae vt omnia pro arbitrio agere possit, mauult praecipuam auctoritatem esse penes eum ex filiis, cui eam possit eripere quandocunque volet, quam penes eum, qui suo iure eam obtineat. Vt autem Regis Frater splendore, vita suam auctoritatem tueri possit, et liberalitate militares homines sibi conciliare, Ecclesiastici promiserunt ei annua ducenta millia francorum, et eum iam tanquam patronum agnoscunt. Haec omnia dicuntur agi consiliis Hispanicis, qui non potuerunt inire magis expeditam rationem euertendi Galliam. Hoc enim agitur vt adolescentulus rerum imperitus, et sua natura ambitiosus infletur, vt postea cum fratre committi possit. Regina etiamsi haec forte intelligat, eiusmodi tamen consiliae promouet, ita vt videatur esse magis solicita de Regis Hispaniae, quam de fuorum filiorum amplitudine, et sunt multi qui suspicentur, Regem Hispaniae, vt eam sibi deiunctiorem redderet, tradidisse filium custodiae, quem fama est consilio et auctoritate Inquisitionis exhaeredatum a patre. Quid igitur de Gallia sperari potest? cum ii quos de eius salute maxime solicitos esse oportuit, videantur hoc agere vt eam perdant? Curauit Rex denuo promulgari edictum de pace, sed id factum est sine fructu: nam qui praesunt prouinciis et indiciis nihil ea re mouentur, nec vindicant in eos, qui nostros iniuria afficiunt. Vt autem Vestra Celsit. certius intelligat, quam inique et indigne cum nostris agatur, mitto exemplum scripti, quod de iis rebus obtulit Regi, Amiralii Secretarius mandato sui Domini. Rex Galliae dicitur mittere subsidio Albano Duci, quinque et viginti signa peditum et mille et quingentos equites, et ob eam rem adhuc conscribitur miles in Campania, quae est praefectura Guisii. Dominus de Martignes conscribit etiam militem in Britannia Armorica, cuius est praefectus, quem dicunt se velle mittere in Scotiam, ad restituendam in regnum Reginam. Sed nostri existimant omnia haec praesidia aduersus se parari Aurelianensis et Lemonicensis Episcopi, et alii qui ante aduentum Lotharingici

Cardinaiis, fuerunt praecipuae auctoritatis in aula, iam sunt reiecti, et publice accusantur a Monachis tanquam proditores patriae, eo quod fuerint Regi auctores eius pacis quae est facta. Ego Illustrissime Princeps constitui Lutetiam vsque excurrere, etiamsi id non sim facturus sine periculo, vt haec diligentius considerem, et videam an omnia sint plane desperata. Statim autem redibo in Germaniam, et certiora de iis rebus ad Vestr. Celsitudinem scribam. Non habeo causam quare ibi iam diutius haeream, cum hic intellexerim mihi certo periisse quicquid ibi habui. Credo Vestr. Celsit. iam audiuisse Reginam Scotiae liberatam e custodia ab aliquot Proceribus, venisse in arcem Dumbarre, quae non procul abest a finibus Angliae, et conatam esse ibi militem conscribere. Id vbi resciuit Iacobus Frater naturalis ipsius Reginae, [qui ante annum publico consensu ordinum regni creatus est tutor Regis pueri, et regni administrator] collectis raptim copiis, tanta celeritate aduersus Reginam properauit, vt ipsa nec arci quamuis munitae, nec suo militi ausa fidere, mutatis vestibus, cum octo comitibus tantum fugerit in Angliam, sperans se clam conscensa naue, posse nauigare in Galliam. Sed agnita a cuiusdam loci praefecto, tradita est denuo custodiae, in qua adhuc asseruatur, nec potest Regina Angliae secum statuere, quid de ipsa sibi sit faciendum. Scoti enim eam repetunt, vt de ea secundum leges suas statuant. Rex Galliae etiam eam repetit et dicit non esse aequum vt tradatur Scotis, et eosdem habeat aduersarios et iudices, nec esse dubium Scotos ipsi esse inimicissimos. Simulat autem se conscribere militem in locis maritimis, vt eam in regnum restituat. Dominus de Martignes, qui eas copias conscribit, ante octo annos praefuit copiis, quas Rex Galliae tunc in Scotia habuit. Sed Scoti vocatis in auxilium Anglis, eum tunc ex Scotia excedere coegerunt. Qui ex Anglia scribunt, putant, Reginam Angliae non facile dimissuram eam e custodia. Hac hora mihi est significatum plurimos ex iis, qui sunt nostrae religionis conuenire in finibus Picardiae et Inferioris Germaniae qui putantur irrupturi in Flandriam duce Montgomerio, qui Regem Henricum in hastiludio letaliter vulnerauit. Ego V. Celsit. et toti Illustrissimae Familiae omnia fausta et felicia a Deo precor, Argentorati Vndec. Iul. 1568.

EPISTOLA XXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps a Domine Clementissime, scripsi postremo ad Vestr. Celsit. Argentorato proficiscens Lutetiam, vbi licet vltra Mensem haeserim, nunquam tamen ausus sum quicquam scribere, cum scirem in finibus Regni esse vbique dispositos, qui tabellarios scrutarentur, et literas omnes resignarent. Cum veni Lutetiam Rex erat in arce Madrid (quae inde abest duobus Gallicis milliaribus,) in qua arce incidit in febrim 20. Iulii qua per tres septimanas laborauit, post quod tempus, cum per quatuor dies nullum sensisset paroxismum, ita vt videretur plane conualuisse, paulo antequam discederem Lutetia recidit in duplicem quartanam, cum prior esset tertiana. Multi affirmabant id ei ex animi commotione accidisse: nam cum admonitus esset eos, qui nostram religionem profitentur, necessario adigi ad arma denuo sumenda ad salutem suam tuendam, cum nihil obseruaretur eorum, quae ipsis sunt promissa, cum de pace est actum, significauit matri se omnino uelle, vt quae nostris erant promissa, ea bona fide obseruarentur, et cum videret Card. Lotharingici praesentiam ipsis esse suspectam, se iudicare satius esse, vt publicae tranquillitatis causa ad tempus ex aula secederet. Verum mater et frater dicuntur ei respondisse, vbi eum ex auta eieceris, tu nos etiam et omnes, qui de tua salute sunt soliciti, eiicies, et huc attrahes eos, qui tibi et vitam et Regnum conati sunt eripere: quae cum aliquoties repetiissent non sine acerbitate et significatione indignationis, Regem ita commouerunt, vt ex ea re in morbum recidisse credatur. Regina iam solius Card. Lotharingici consilio vtitur in Regni gubernatione. Conferunt autem inter se consilia ipse Cardinalis et Legatus Regis Hispaniae, cuius plurimum aucta est auctoritas in aula Gallica, ex quo rescitum est de morte Caroli Principis. Card. Borbonius et Montmo rancii fratres, paulo ante meum discessum, ex aula discesserant, Aurelianensis et Lemonicensis Episcopi, (quorum consilio antea omnia administrabantur) petierant dimissionem. Caucellarius ab aliquot septimanis non solet ad Regium consilium accedere. Huc reuersurus eum salutaui, et cum inter loquendum dicerem me existimare eum rectius facturum, si interdum ad consilium accederet, nam etiamsi nihil rectum persuadere se posse speraret, posse tamen interdum inefficere, vt multa minus male fierent. Verum is respondit mihi ipsos non tantum non admittere eius consilia, sed ne conspectum quidem eius ferre posse. Is est status aulae Gallicae, quam ne ipsa quidem si velit salus seruare potest. Statim

vbi veni Lutetiam satis animaduerti omnia ad bellum spectare, cum viderem nostros innumeris iniuriis quotidie affici, et tamen nullam haberi rationem querelarum, quas ipsi ad aulam perferebant. Nihil ominus mansi ibi per mensem vt omnia diligentius scrutarer, et certius intelligerem, etiamsi id cum summo meo periculo facerem, cum non ignorarem multos mihi insidiari. Consilium Card. Lotharingici erat omnes proceres nostrae religionis arte et insidiis opprimere, vt ex interceptis eius literis depraehensum est. Condaeus et Amiralius erant in Burgundia. Andelotus profefectus erat in Britanniam Armoricam. Comes de la Rochefoncault erat in Pictonibus, vbi Rochella vrbs maritima erat adhuc in nostrorum potestate: nam edocta Aureliae et aliarum vrbium calamitatibus, noluit admittere Regium praesidium. Rex a facta pace vltra equitatum, quem perpetuis stipendiis alit, habuit semper in armis ad octuaginta signa peditum partim Gallorum, partim Heluetiorum. Partem horum militum constituerat mittere in Pictones duce Vieilleuillio, (quem aiunt diem suum obiisse) ad obsidendam vrbem Rochellam. Alteram partem mittebat in Campaniam et Burgundiam, ad circumueniendum Condaeum et Amiralium, quos existimabant ex Burgundia profecturos in vicinam Lotharingiam vt se coniungerent militi Germanico, quem falso suspicabantur aduentare. Condaeus autem et Amiralius vbi animaduerterunt se iam fere vndique praesidiis militaribus circumsessos esse, cum vxoribus, liberis et suis rebus omnibus, contrario quam aduersarii eorum suspicarentur itinere sunt profecti: nam cum exploratum haberent, posse vado transiri Ligerim ad oppidum Sancerre, miserant eo equites, qui vtramque fluuii ripam occuparent, quos postea quanta potuerunt celeritate sunt insecuti, et fluuium (qui est ex maximis Galliae) sine difficultate traiecerunt. Inde per Bituriges et Pictones profecti sunt Rochellam, quo ipsorum copiae ex tota Aquitania confluebant. Eam autem Galliae partem ad gerendum bellum ideo delegerunt, quia in ea plerique sunt nostrae religionis, potestque vicina Vasconia eis suppeditare militem, et praeterea longe abest a Lutetia, cuius vrbis potentia et opibus, nisi intrentur Pontificii, nequaquam nostris pares essent futuri. Sperant nostri vbi omnes ipsorum copiae conuenerint, se habituros ad triginta millia peditum, et octo millia equitum. Iis copiis si nihil efficient, frustra meo iudicio spem reponent in peregrino milite, a quo audio Amiralium plane abhorrere. Princeps Nauarrus dicitur aduentare ex Pyrenaeis cum validis copiis, vt se cum Condaeo coniungat. Constituerunt autem creare eum praecipuum ducem sui exercitus, et Condaeum eius Legatum. Andelotus conscribit militem in Britannia, cui se coniunget cum Normannicis copiis. Comes de Montgomeri. Hic affirmatur

Dn. de Martignes, praefectum Britanniae, et Andelotum collecto raptim equitatu inter se conflixisse, et Dn. de Martignes ab ipso Andeloto caesnm esse, quod vix credo esse verum:nam nondum habebant collectas copias cum ex Gallia discessi. Quoniam autem ii qui sunt nostrae religionis in Campania, Picardia, et ea parte Normanniae, quae est cis sequanam, nonfacile possunt ad Condaeum peruenire, eo quod sint interiecti aliquot maximi fluuii, conuenient non procul a finibus Luzelburgensis Ducatus. Inter istos sunt praecipui nominis, Card. Castillionaeus, Domini de Ienly, de Boussauanes, de Moi, et de Esternay, quibus se adiunget Lotharingica et Metensis nobilitas. Rex quidem milite abundat, sed tamen non est ea alacritas eorum, qui ipsum sepuuntur, quae est nostrorum, quos necessitas fortes reddit. Praeterea ductores exercitus ipsius, certant inter se ambitione, nec sunt saris concordes, nec etiam nostris virtute pares. Itaque iam melius spero de nostrorum successu, quam superioribus bellis. Regina et Card. Lotharingicus iam trepidant decepti sua spe. Existimabant Condaeum et Amiralium reponere spem suam in Germanico milite, ante cuius aduentum sperabant se posse eos opprimere. Seuere iam mandant praefectis prouinciarum, vt curent edictum de pace in suis prouinciis obseruari, sed haec oportuit fieri antequam arma a nostris corriperentur. Copiae Principis Orangii lente progrediuntur. Nisi traiecerunt Mosam antequam pluuiis intumescat, vix puto quicquam praeclarum ab ipsis gestum iri. Albanus ad oppidum Rechem infra Traiectum iunxit Mosam ponte et partem copiarum traiecit, simulans se velle cum Orangio confligere, quem scit esse cupidum pugnae. Sed credo eum nihil minus quam de pugna cogitare, nisi se efferat valde commoda occasio, sed tantum velle eo pellicere Orangium, vt terat tempus, et amittat occasionem traiiciendi Mosam, qui vbique fere iam est vadosus, quem sperat breui auctum iri pluuiis. Orangius dicitur iam habere castra ad Marcodurum. Eius equites suo more, multum damni vbique dant. Credo Vestr. Celsit. non ignorare Dn. Nicolaum de Hames, nuper in seditione militari globo traiectum interiisse. In Scotica res sunt perturbatissimae: nam Comes de Arghill concitauit populum, et praebuit se ei ducem aduersus Dn. Iacobum fratrem naturalem Reginae, qui decredo omnium ordinum constitutus est ante annum gubernator Regni, et tutor Regis pueri. Haec fiunt artibus Card. Lotharingici, qui etiamsi videat Regem Galliae egentissimum, et infelicibus istis bellis ciuilibus, sua opera inuolutum, tamen effecit vt armaret classem ad ostium Ligeris, qua reuehatur in Scotiam senior Comes Araniae, pecunia et milite instructus, ad augendam seditionem. Iacobus gubernator petit auxilium a Regina Angliae, quae iam in suo Regno militem

conscribit, et mandauit nuper, vt Regina Scotiae arctius custodiretur. Rex Galliae dicitur velle conscribere sex millia equitum Germanicorum. Heri huc venit Fridericus Rhingrauius, qui putatur eam ob causam venisse. Credo Bipontinum et Casimirum Palatinos cogitare de iuuandis nostris. Mitto scriptum ad Vestr. Celsit. quod continet causas, quae adegerunt nostros ad arma sumenda. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Francofurti 20. Septembr. 1568.

EPISTOLA XXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iactatus variis tempestatibus, et pene naufragus, huc tandem tanquam in portum concessu, vnde pereuntis patriae casum gemma in qua nec sanis consiliis est locus, nec quisquam bonus tutus esse potest. Mirabitur sane, si sapiet posteritas insaniam Regum nostri temporis, quibus quamuis Pontificis et totius colluuiei Romanae pessimae artes, et scelera non sint incognita, tamen vt conseruent ipsis ingentes illas opes, (quibus in perniciem Reipubl. Christianae, et ad turpem luxum abutuntur) nihil est tam nefarium, nihil tam detestandum quod non audeant. Rex Hispaniae in ipsorum gratiam, vnicum filium sustulit, et in Inferiore Germania crudeli supplicio affecit tot praestantes viros, quisua virtute et suo sanguine pepererant ei tot claras victorias, et eam auctoritatem, qua iam in orbe Christiano pollet. Regem Galliae toties expertum quam sibi et suo Regno sint perniciosa ea consilia, quae ab istis hominibus ipsi suggeruntur, denuo ita infatuarunt, vt iam atrociora quam vnquam antea, meditetur, aduersus eos, quos non ignorat sibi esse fidissimos, et ideo tantum arma sumere, quia nec ipsis nec ipsorum coniugibus et liberis vsquam tuto consistere licet. Nostra gens superiore aetate, numerata est inter eas gentes, quibus inest aliquid humanitatis, sed iam barbara feritate omnes superat. Quid enim magis barbarum, quam innocentum et sibi natura coniunctorum ita auide sanguinem sitire? Monui interdum viros alicuius auctoritatis quantum scelus esset cogitare de interficiendis iis, qui nostram religionem in Gallia profitentur, cum tam multi sint numero, et sint innocentissime pars populi, Sed statim respondebant nemini esse parcendum, quando agitur de publica tranquillitate, et si ducenta aut trecenta millia hominum interficiantur, intra triginta annos posse plures renasci. Cohorrescebam ad tales

voces: sed haec est humanitas quam didicimus et quotidie discimus ab Italis, quorum videntur deductae ad nos Coloniae, tam multi ex iis omnes Galliae angulos suis sceleribus polluunt et contaminant. Etiamsi haec et multo grauiores poenas mereantur nostra peccata, quia tamen video eos a quibus haec patimur, esse nobis sceleratiores, spero Deum (qui aequis oculis facta hominum aspicit,) tandem ab istis repetiturum innocentem sanguinem tanta copia ab ipsis crudeliter effusum. Non dubito Illustrissime Princeps, me istis meis querelis molestiam adferre Vestr. Celsit. sed quicquid ago aut instituto, haec mihi etiam nolenti in animum recurrunt. De Gallicis motibus pauca audiui ex quo ad Vestr. Celsit. Francofurto scripsi, quam puto non ignorare Regem Galliae conscribere militem in Germania, per Philibertum Marchionem Badensem, Philippum filium Landgrauii ex secunda coniuge, Comitem a Weserburg, Rhingrauios fratres, et Dn. de Bassompierre Lotharingum. Quidam putant Burkardo Comiti Barbiensi, et Luzelburgio data etiam esse a Rege mandata de ea re, sed id negat Barbiensis, et puto adneutrum missam esse pecuniam. Scriptum est huc Condaeum occupasse vrbem (Limoges Gall.) Lemouicum, et plures alias in Pictonibus. Mouantius obsidet Tholosam, oportet eum habere firmas copias, cum Tholosa sit maxima vrbium Gallicarum post Lutetiam. Qui veniunt ex Inferiore Germania affirmant Condaeum iniisse foedus cum Regina Angliae, in quo promittit se non transacturum cum aduersariis sine ipsius consensu, et daturum operam, vt ei reddatur Caletum, numerata Regi ea pecunia, de qua inter ipsos conuenit cum pax fieret iam est decennium, et praeterea tradidisse Anglis Rochellam vrbem. Quamuis id multi asseuerent, ego plane falsum esseiudico: nam si talia pacta cum Anglis iniret Condaeus, abalienaret a se voluntates, multorum ex iis qui ipsum sequuntur. Praeterea cum Rochellam constituerit tanquam arcem belli, in quam ipse et reliqui proceres deponant vxores et liberos, nemo mihi persuadebit ipsi vnquam venisse in mentem, vt eam tradat Anglis. Fama est etiam ipsum constituisse coniungere copias cum Principe Orangio, sed nemo peritus locorum, in quibus habent suas copias, id credet, cum alter ab altero absit plusquam centum et viginti milliaribus Germanicis, et interiecti sint multi maximi fluuii. Possent se forte coniungere cum Orangio ii ex Gallis, quos antea scripsi ad Vestr. Celsit. conuenturos non procul a finibus inferioris Germaniae, inter quos sunt aliquot praestantes duces militares, et praesertim Domini de Jenly, de Bouchauanes, et de Moy, cum quibus est etiam Card. Castillionaeus. Vicesima quarta die Septembris Strallen consul Antuerpiensis, et Wachseld Secretarius Egmondani truncati sunt capite, in oppido Viteuord, quod est inter Bruxellas

et Mechlinam. Inter eos qui capti fuerunt ab Albano hi duo maxime valuerunt ingenio, quare fuerunt per annum asseruati, et saepius crudelissime torti, antequam extremo supplicio afficerentur. Quantum audimus ex iis, qui veniunt ex castris Orangii, is nondum traiecit Mosam, sed vt aiunt sperat se impetraturum transitum a Leodiensibus. Leodii autem dissentiunt populus et sacerdotes: nam hi sunt addictiores Albano, populus autem fauet Orangio. Sed credo certiora de iis rebus quotidie scribi ad Vestr. Celsit. Orangius occupauit Limburgum oppidum et arcem Falkemburg, quae sunt ditionis Burgundicae. Mittebat Albanus subsidio praesidiariis militibusarcis Falkemburg, duas cohortes Hispanorum, quae inciderunt in Orangii milites, et sunt ab ipsis profligatae. Facta etiam Velitatione inter Germanicos et Hispanicos equites, non procul ab oppido Mastrech. Hispani cesserunt loco, quadraginta aut quinquaginta ex suis amissis, paucissimis ex Germanis interfectis. Haec omnia non sunt admodum magni momenti. Summa rerum consistit in transitu Mosae, quem nisi transierit Orangius non poterit diu retinere, quae iam occupauit. Si vero Leodii ipsum transierit patebunt ei pulcherrimi et cultissisimi campi Louanium vsque, quod a Leodio abest tantum duodecim milliaribus. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Lipsiae duodec. Octobr. 1568.

EPISTOLA XXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, tardius huc veni, quam existimarem, tum propter hyemis ac tempestatum saeuitiam, tum etiam propter lapsum equi, quo ita afflictum est mihi alterum crus, vt coactus fuerim per aliquot dies in itinere subsistere. Cum Cassellas ad Illustrissimum Principem Landgrauium Gulielmum venissem, consulebat vt Argentoratum potius quam huc irem, ibi enim posse plura de istis motibus intelligi, quam hic, propter discessum Principis Orangici ex Inferiore Germania, et quidem recte consulebat, sed non sum ausus ipsi obsequi, eo quod iussus essem huc venire. Quicquid ad Vestr. Celsit. scriptum est de pugna commissa in Gallia ad Burdigallam tertia die Nouembris, in qua dicebatur Condaeus fudisse copias Regias, et de altera commissa in Inferiore Germania prope Cameracum decima tertia eiusdem Mensis, in qua aliquot millia ex Albani exercitu caesa dicebantur, et plures ex proceribus capti,

id totum plane fuit confictum: nam nec vlla memorabilis pugna hactenus commissa est in Gallia, nec Orangius post illam velitationem factam vicesima octobris, cum Albano conflixit, vt intellixi ex iis, qui in vtriusque Principis castris fuerunt. Postquam excessit ex inferiore Germania Orangigus, Albanus rediit Bruxellas triumphans, cui sacerdotes omnes cum sanctorum reliquiis, magistratus et praecipui ciues processerunt obuiam, qua pompa nemo antea fuit exceptus, qui non esset ex Regio sanguine. Fama est eum breui promulgaturum edictum, quo Rex ignoscit omnibus, qui ad Catholicam Ecclesiam reuertentur, exceptis tantum iis, qui Principi Orangio in hac expeditione adhaeserunt, quod vix credo eum facturum, sed si fiat, plerosque ex exulibus, qui hic sunt pelliciet in nassam: adeo enim omnes fracti sunt animis, vt in sola Clementia saeuissimi tyranni spem suam reponant. Exercitus Orangii discessit ex Inferiore Germania omnium rerum egentissimus, et ita despondens animum, vt existiment ii qui tunc temporis in eo exercitu fuerunt, non fuisse difficile Albano ipsum profligare, sed tantum abest, vt de eo inuadendo cogitaret, vt ne quidem vnquam fecerit copiam pugnandi aequo loco, et semper sua castra fossa et aggere muniuerit. Dicitur Orangius inito foedere cum Condaeo, ad ipsum cum exercitu proficisci, quare video iam nihil ipsi superesse spei, praeterquam in Gallorum victoria. Quonam autem cum suis copiis progredi velit, nondum possum coniicere. Ingressus est Galliam non procula Sanquintino, et inde profectus Rhemos, et Rhemis Cathalaunum: quae omnia loca aequaliter fere distant a Lutetia hoc est tridui itinere. Suspicor autem eum aut velle impedire, ne miles conscriptus a Rege in Germania coniungat se cum Regio exercitu, aut ducere altius exercitum, vt Matronam, Sequanam, et Jonam fluuios facilius traiiciat, et se cum Condaeo coniungat. Qui postremo venerunt ex Gallia, dicunt et Regis et Condaei exercitus esse in Turonibus, et alterum alteri esse tam propinquum, et quotidie inter se certent velitationibus. Aiunt autem Regem habere in castris ad quatuordecim aut quindecim millia equitum. Condaeum autem ad octo aut nouem millia, sed esse superiorem peditatu. His diebus hic est sparsum ipsos totis copiis conflixisse, et esse caesa ex Regio exercitu decem et octo hominum millia. Sed id omnino puto esse fabulosum. Expeditionem Bipontini processuram existimo: ad eam enim Card. Castilionaeus impetrauit a Regina Angliae centum millia aureorum, et sperat se aliquid amplius impetraturum. Audio proceres Regni adegisse Reginam inuitam ad id praestandum. Sed haec forte simulantur, et vult videri coacta facere, id quod cupide facit. Intra paucos dies hic expectamus Christophorum Montium Juris Doct. qui Reginae Angliae negotia in

Germania procurat, cui numerari debet ea pecunia a mercatoribus. Interuenit tamen casus, qui moram aliquam huic negotio forte iniicere poterit. Dicuntur enim Angli cepisse naues Hispanicas refertas argento et pretiosissimis mercibus, quae fugientes Gallos persequentes ad Angliae littora appulerant. Reddidit autem Regina merces, iis qui praeerant nauibus, sed argentum, quod dicitur esse non signatum, retinuit. Cum vero ii quibus erat ereptum argentum, negarent suum esse, sed dicerent pertinere ad Regem Hispaniae, Regina respondit, se id reddituram, si probaret Rex suum esse, sin minus, se vsuram eo argento, et daturam fideiussores mercatoribus ad quos pertineret, et vsitatum interesse. Ob eam rem proxima septimana portae Antuerpienses per integrum diem clausae fuerunt, et Comes Lodronius, qui vrbem obtinet praesidio, iussu Albani scrutatus est omnium Anglorum tabernas, et ipsos cum mercibus arrestauit. Captas esse eas naues siue a Gallis siue ab Anglis, omnino credo, quia hac fecit iter ante paucos dies nobilis quidam Gallus missus ex Anglia a Card. Castillionaeo ad Bipontinum, qui mihi narrauit praefectos classis Condaei, quae tunc erat in Anglia, antequam inde discederet, resciuisse eas naues soluisse ex Hispania, et parasse se ad eas inuadendas. Omnes affirmant Archiducem Ferdinandum summa diligentia vbique conquirere pecuniam, et mutuo sumere, et a paucis Mensibus ea ratione confecisse ad quinque aut sex tonnas auri. Praeterea dicunt Pontificem Rom. Florentinum et Sabaudiensem constituisse appetente vere in Italia, ad triginta millia hominum conscribere, quorum Dux fururus est Sabaudiensis. De Archiduce puto esse aliquid, sed quod tantae copiae in Italia conscribantur non fit mihi verisimile. Non dubito quidem Pontificem Rom. nihil non facturum in nostrorum perniciem, sed non puto Sabaudiensem qui proximus ex periculo, aperte arma aduersus nostros sumpturum, quamdiu incertum erit, quo se inclinet fortuna, et videtur Florentinus suum otium et suam pecuniam pluris facere, quam religionem Catholicam et preces Rom. Pontificis. Iacobus gubernator Regis et Regni Scotiae attulit in Angliam capita accusationis et sententiam latam a Regni Scotiae proceribus aduersus Reginam captiuam, quam sententiam petit, vt Angli mandent executioni, aut sibi Reginam tradant. Dicunt eam certissimis probationibus conuictam esse caedis sui mariti. Angli procul dubio tergiuersabuntur: nam eo pignore volunt habere obstrictos Scotos, quibus dudum conantur persuadere, vt suum Regem infantem mittant in Angliam, quod si faciant promittunt se declaraturos eum Regni Anglici haeredem. Non sapient Scoti si id faciant. In itinere incidi in quendam nobilem virum, qui mihi

dixit, se certo scire Ernestum a Mandelslo esse in Ducatu Mskelburgensi, et conscribere duo millia equitum, habereque plurimos sibi addictos ex nobilitate Pomeranica. Mekelburgensi, Luneburgensi, Brunsuicensi, et Episcopatus Bremensis in quibus locis praecipue conscribat suum equitem, sed dicebat se ignorare cui eum conscriberet. Haec facile credo non esse vera, sed tamen quia pro certis ea affirmabat, putaui esse scribenda. Hic affirmant Comitem Hochstratensem esse mortuum. quod do lendum est: nullus enim fuit ex proceribus Belgicis, de quo esset maior spes. Ego omnia fausta et felicia precor Vestrae Celsitudini ac toti Illustr. V. Familiae. Coloniae quinta die Ianuarii 1569.

EPISTOLA XXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quae de pecunia intercepta a Regina Angliae, alteris meis literis scripsi, sunt vera, et pluribus literis ex Anglia scribitur, longe esse maiorem summam, quam scripserim, hoc est nouies centenum millium coronatorum, quod mihi videtur incredibile. Dicant eam pecuniam, pertinere ad mercatotes Genuenses, inter quos et Regem Hispaniae conuenerat, vt acceptis in foenus viginti ex centum, eam suo periculo curarent perferri ad Albanum. Scribunt Reginam Angliae omnino decreuisse eam retinere, et velle se constituere debitricem eorum, ad quos pertinet, et pendere vsitatas vsuras. Respondit autem Albano eam repetenti sibi necessario opus esse pecunia, in his tumultibus, et periculosissimis temporibus. Dicunt Alban um non posse multum pecuniae conficere ex mercibus Anglorum, quas detinet eo quod aes alienum Anglorum ipsarum pretium fere aequet. Ilud factum Reginae Angliae posset coniicere Albanum in magnas difficultates, si iam haberet hostem; debet enim militibus plurium mensium stipendium, quod iam alicubi tumultuantes flagitant. Belgium autem est plane exhaustum pecunia pereos, qui sua diuendiderunt, et alio migrarunt. Sed vix puto tantum animifore in Anglis, vt eam pecuniam audeant retinere. Classis Condaei persequens naues Hispanicas, quae fugerunt in Angliam, quatuor ex iis mersit, in quibus an fuerit aliqua pars eius pecuniae, quae ad Albanum vehebatur ignoro. Indies autem augetur Condaei Classis accessione Anglorum et Scotorum, quispe praedae illi se adiungunt. Solicitant etiam Pyratas qui Regibus Daniae et Sueciae militarunt, et iam mare Cantabricum ita infestum reddiderunt, vt Gallici et

Hispanici mercatores non audeant se illi committere. Nondum hic est nostris numerata ea pecunia, quae ipsis nomine Condaei a Regina Angliae numerari debuit, ad persoluendum stipendium, militi Ducis Bipontini, speramus tamen breui numerandum: non autem dat eam mutuo Regina Angliae, sed merces a Condaeo accipit, quae eam summam efficiunt, et praesertim salem et vinum, quibus abundant eae Regiones, quas obtinet Condaeus, cui in hoc tantum gratificatur, vt pecuniam in Germania numeret. Albanus obtulit partem suarum copiarum Regi Galliae, postquam Orangius discessit ex inferiore Germania, sed eas recusarunt Galli. In oppido Mastrect sunt quatuor cohortes Germanorum, ex Legione Comitis Ebersteinii, quae nuper noluerunt in oppidum Hispanos eo missos ab Albano admittere, eo quod ipsis debeatur multorum Mensium Stipendium. Vagantur Hispani circa Aquisgranum, et in hac vicinia magno numero haud dubie aliquid tentaturi. Quidam dicunt eos proficisci in Luzelburgensem Ducatum, eo quod Orangii, et Bipontini copiae non procul inde absint. Alii putant eos inuasuros oppidulum Kerpen, quod occupauit Orangius cum hac duceret exercitum, et adhuc obtinet, sed non satis firmo praesidio. Abest hinc duobus tantum milliaribus, et iam rustici certatim suas res in hanc vrbem conuehunt. Multi iam huc veniunt ex Castris Orangii, a quo discesserunt ad oppidum Barle Duc, quod est Ducis Lotharingiae, et est medio itinere, inter Argentoratum et Lutetiam. Cum eo venisset dimisit omnes, qui in Germaniam redire voluerunt, qui forte fuerunt nongenti aut mille, quorum plerique fuerunt a militibus Aumalii aut spoliati aut interfecti. Antequam autem discederent, coacti sunt quicquid habebant armorum vendere iis, qui in exercitu manebant. Reliqui Orangio Principi denuo iuramentum praestiterunt, quos [vtin ea egestate] recreat et vestit vt potest, pecunia quam ipse et Genlius Dux Gallorum exegerunt a Rhemensi vrbe, et aliis prope quas duxerunt copias, ex quo in Galliam venerunt. Dicuntur autem exegisse ad triginta aut quadraginta millia coronatorum. Copiae eius Germanicae sunt valde imminutae, sed Gallorum numerus quotidie augetur. Genlius cum Gallis profectus est in Lingones vbi obsidet oppidum Chaumont. Inde coniicio eos per Burgundiam profecturos ad Condaeum. Quidam putant Orangium ducturum exercitum in Comitatum Burgundiae, vt sua ibi recuperet, et Granuellanorum praedia diripiat, quod vix credo; nam irritaret Heluetios, in quorum patrocinio est Comitatus Burgundiae. Aiunt Regem Galliae obtulisse ei magnam summam pecuniae, si ex ipsius finibus copias educere vellet, sed ipsum recusasse. Certum est Hochstratensem Comitem esse mortuum. Scribunt

Antuerpia et ex Anglia Condaeum transiisse Ligerim ad oppidum Samnur, Andeganensis agri, vbi Ligeris est iunctus ponte lapideo. Quidam etiam scribunt eum fudisse Regis exercitum, et aliquot ex proceribus interfecisse, et iam esse ad arcem Fontainebleau, quae abest vnius diei itinere a Lutetia, quae non videntur mihi verisimilia. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Coloniae 1569.

EPISTOLA XXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Qui redeunt ex Castris Principis Orangii, videntur ignorare, quid ipse constituerit facere: quidam enim dicunt eum constituisse in Lotharingia expectare Ducem Bipontinum. Alii dicunt eum velle obsidere Tullum vrbem, quod vix credo eum facturum, cum sit munita valido praesidio, et instrncta rebus omnibus ad bellum necessariis, et praeterea Aumalius non procul absit cum satis firmo exercitu. Qui veniunt Argentorato putant eum persequi copias Aumalii, qui non procul aberat a Tabernis Alsaticis cum ipsi Argentorato discesserunt. Stulte faceret Aumalius, si medium se constitueret inter Orangii et Bipontini copias, quare puto eum propius accessisse ad Tabernas, vt Canonicis Argentoratensibus adimeret eum metum, quem Bipontinus suis copiis conatur ipsis iniicere. Existimo itaque Orangium daturum operam, vt se mature coniungat cum Condaeo, et [vt antea scripsi] facturum iter per Burgundiam, nisi forte spes pacis, ipsum diutius detineat in Lotharingia: nam Comes Ludouicus Nassauiensis dixit quibusdam nobilibus Belgis [qui hic sunt] cum ex castris discederent, se sperare pacem in Gallia intra finem huius Mensis, sed videat Orangius ne lactetur vana spe, et tandem decipiatur. Mihi certe non probatur, quod saepius admittat in castra Legatos venientes a Rege et aliis proceribus Pontificiis: nam vereor ne mandata ad eum in speciem tantum perferant, et clam dent operam, vt aliquos in exercitu eius corrumpant pecunia. Aumalius sub initium huius Mensis primum recensuit equitem Germanicum conscriptum a Rege, quem putant hybernaturum in Metensi et Verdunensi Episcopatibus, vbi hactenus haesit, videlicet Rhingrauii ad Mosam circa oppidula Tiel et Merchingen, Comes a Vesterburg ad Helflingk, et Crichingen inter Mosam et Mosellam, quae omnia loca sunt Verdunensis Episcopatus, Comes a Dietz, Betzstein et reliqui

sunt in Episcopatu Metensi. Aumalius cum suis copiis traiecerat Mosellam, sed sub aduentum Orangii ad ea loca rediit ad fines Germaniae, et sparsit suum militem per oppida Baccara, Sarburg et alia, quae sunt ad Vogesum montem, ac etiam per Comitatum Sarvverden, qui est Comitis Ioannis Nassauiensis, vbi exussit templum, in quo habebantur conciones in lingua Gallica. Sunt qui metuunt, ne irrumpat in ditionem Bipontini, et disturbet copias, quae ibi incipiunt conuenire, sed credo eum non facile impetraturum ab equite Germanico, vt eiusmodi canatum adiuuet. Multi ex equitibus Bipontini, qui Rhenum traiecerunt, sunt in Episcopatu Argentoratensi, et credo hoc agere Bipontinum, vt eo terrore adigat canonicos ad eligendum Episcopum ex animi sui sententia. Sunt qui putent eum agere causam Richardi Palatini, qui est eius. Ecclesiae praepositus. Georgius Ioannes Palatinus obtulit Collegio filium, quem suscepit ex Suecica, qui est trium aut quatuor annorum tantum. Sed cum Bipontinus habeat tot filios, credo eum potuis acturum suam causam quam aliorum. Vrbs Argentoratensis plurimum potest in ea re, et forte dabit operam, vt eligatur aliquis, qui sit nostrae religionis, ne se coniungat cum Archiduce Ferdinando, a quo sibi ipsa vrbs metuit. Hodiernus dies est dictus electioni. Haciam faciunt iter quadringenti aut quingenti equites conscripti Albano in Franconia, a quodam Ioanne Valf, qui hodie hinc discessit. Plures etiam dicuntur ipsi Albano conscribi in vicina Westphaha. Miror ad quem vsum iam conscribat militem cum omnia sint pacata in Inferiore Germania, nisi forte velit aliquid subsidii mittere Regi Galliae. Ante paucos dies eius mandato captae sunt in Zelandia sex naues Anglicae, quae ignasae dissidii inter ipsum et Reginam Angliae orti, eo appulerant; mercatores autem ac nautae omnes coniecti sunt in vincula. Paulo post misit in Angliam Dn. Dassonuille Regium consiliarium, qui cum Regina de componendo isto dissidio agat. Dicunt Card. Guifium, missum esse in Hispaniam, vt imploret auxilium aduersus nostros, et agat de coniugio Regis Hispaniae cum altera sorore Regis Galliae. Quamuis eiusmodi coniugia sint impia, ac etiam nostra aetate simus experti in Regibus Angliae et Poloniae quam infeliciter cedant, non dubito tamen Pontificem Rom. et omnes eius ministros daturos operam, vt id fiat, cum videant coniunctionem inter istos Reges esse necessariam, ad defendendam ipsorum tyrannidem. Non dubito Vestr. Celsit. denuo audiuisse Regias copias fusas esse a Condaeo. Venerunt huc aliquot Bruxellis, qui affirmarunt Albanum de ea re literas accepisse. Idem etiam ex aliis locis est scriptum, et additur octaua huius Mensis id accidisse, reliquae circumstantiae omittuntur, Rex autem audita suorum clade, iussit

coniici in vincula, quotquot Lutetiae de religione fuerint suspecti. An idem in aliis vrbibus sit factum nondum audiui. Hodie huc scriptum est ex Treuirensi vrbe copias Orangii occupasse ac diripuisse oppidum Vaucouleur, quod est in finibus Galliae et Lotharingiae, Genlium autem ductorem Gallorum qui sunt cum Orangio, eripuisse Guisio pecuniam, quae mittebatur Lutetia ad numeranda stipendia militi Germanico, et ipsum Guisium, vix fuga euasisse Tullum. Toties deceptus eiusmodi rumoribus, vix audeo fidem adhibere. Sunt qui scribant Antuerpia Albanum breui missurum subsidium Regi Galliae, et Reginam Angliae ipsis Gallis indixisse bellum, sed haec non videntur mihi verisimilia. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor Vestr. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae Coloniae 24. Ianuarii 1569.

EPISTOLA XXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quae habemus hic de rebus Gallicis, sunt plane incerta. Multi affirmant Condaeum bis conflixisse in Pictonibus cum Fratre Regis, et priore conflictu fudisse primam aciem eius exercitus, et secundo mediam. Vtroque autem conflictu potitum esse bombardis et aliis impedimentis Regii exercitus, et Regis fratrem cum exercitus reliquiis recepisse se in Andegauos. Sunt qui etiam scribant Condaeum ab eo tempore occupasse Pictauium, Turonensem et Nanetensem vrbes, et iam propius accedere ad Lutetiam, nec Regis fratrem habere eas vires, vt se ei audeat opponere. Vereor ne praecipua vis belli transferatur in Lotharingiam, et ad fines Germaniae, quamuis eae Regiones sint ita exhaustae, vt non possint diu alere magnos exercitus. Orangius vt aiunt constituit omnino expectare Bipontinum, vt se ei coniungat, sed cum Bipontinus nondum sit paratus, vereor ne ipsi Orangio idem accidat, quod superiore aestate eius Fratri accidit in Frisia: nam valde augentur vires Aumalii, cui Rex recens misit duo millia equitum- et quatuor aut quinque millia peditum. Albanus autem iam ei mittit vil ginti cohortes peditum, partim Germanorum, et partim Belgarum, et mile et sexcentos equites, vbi omnes eae copiae se coniunxerint, habebit exercitum validiorem exercitu Orangii, quem poterit quandocunque volet ad pugnandum cogere, cum nullum munitum locum obtineat, in quem possit se recipere. Spargitur quidem fama equitem Germanicum conscriptum a Rege, Aumalio exigenti iusiurandum respondisse, se nec adversus

religionem, nec aduersus Orangium, nec aduersus Condaeum militaturum, sed vereor ne talia studio fingantur, vt nostri reddantur magis se curi. Baro Ossonuillius ante tres septimanas duxit ad Orangium ad tria millia peditum Gallorum, et quingentos aut sexcentos equites, qui Argentoratum, et ad vicina loca ex variis locis confluxerant, vt se cum Bipontino coniungerent. Res Bipontini tardius procedunt, ob rei nummariae difficultatem. Doctor Christophorus Montius procurator negotiorum Reginae Angliae in Germania, est hic, et dat operam vt conficiat eam pecuniam quae est promissa ex Anglia, sed detentio Anglorum apud Antuerpienses, huius rei moram et difficultatem iniicit. Palatinus Elector nuper dedit mutuo Bipontino quinquaginta millia florenorum, accepta in pignus parte eius ditionis quam possidet in Bauaria. Equites Ripontini qui traiecerunt Rhenum, deuastant Spirensem et Vormaciensem Episcopatus, et eos qui per illa loca iter faciunt, plerunque spoliant. Putatur recensendus exercitus Bipontini in ditione Comitis a Vesterburg, qui conscripsit equitem Regi, quod si fiat is plane euertetur. Aiunt Bipontinum satis ferociter respondisse Imperatori mandanti, vt a suscepta expeditione desisteret. Iam totum mensem haeserunt in hac vrbe Dominus a Vinberg et alii Legati Imperatoris, qui dicebantur profecturi ad Albanum, quos audio mutato Consilio, constituisse ire ad Bipontinum. Petierunt a Senatu huius vrbis mille Ioachimicos ad Viaticum, ex ea pecunia quam debet pendere Imperatori, sed audio senatum eis denegasse. Albanus exercet in Inferiore Germania incredibilem crudelitatem. Diebus Ianuarii 1. 18. 19. et 20. Valentianis sunt affecti supplicio septem et quinquaginta, et eodem tempore Tornaci, quinque et viginti, quorum tredecim sunt viui exusti, et reliqui suspensi. Idem factum est in plerisque aliis vrbibus Inferioris Germaniae. Saeuitur autem tantum in eos, qui abundant opibus, quorum bona omnia adiudicantur fisco. Iam multi rursus capiuntur, vt denuo repleantur Carceres. Praeter illas rapinas ex suppliciis Albanus exigit a Belgis vicies centena millia aureorum ad sumptus belli. Mutat Senatum in plerisque vrbibus, et praesertim Dauentriae, et in aliis vrbibus, quae pertinuerunt ad Traiectensem Episcopatum, quae plus habuerunt libertatis quam reliquae. Nuper edixit, ne mulieres, quae secutae sunt fuos maritos profugos, redeant in patriam, et ne eae quae in patria manserunt, maritis profugis mittant pecuniam, vel ad eos scribant, vel quicquam commercii cum ipsis habeant Edicto apposuit poenam capitis, et amissionis omnium bonorum, exauctorauit nuper quinque cohortes ex Eberstenii Comitis Legione, quibus numerauit debita stipendia, sed Belgis quos dimisit nihil plane numerauit. Contentio

inter ipsum et Reginam Angliae nondum est plane sopita. Regina Angl iae inoluit admittere Legatos, quos ad eam misit, sed dixit se cum Rcge Hispaniae de hac re acturam. Sed tamen vereor, ne dissidium illud tandem componatur: nam Albanus iam mitius agit Antuerpiae cum Anglis, quos tradidit custodiae, custodes enim interdum permittunt ipsis, vt expatien tur in vrbem suorum negotiorum causa, ita tamen vt promittant se certa hora reuersuros. Conatur autem Albanus totam huius rei culpam reiicere in Legatum Regis Hispaniae, qui agit in aula Anglica, quem ait literis acerbius quam deceret scriptis, negotium exulcerasse, quod alias facile componi potuisset. An haec excusatio sit fatisfactura Anglis nescio, sed tamen audio eos in mari se hostiliter gerere erga Belgas et Hispanos, et ante paucos dies cepisse quinque naues Belgicas venientes ex Hispania. Vxori Marchionis a Berg mortui in Hispania bona ea conditione restituuntur, vt nubat cuidam Hispano. Plura eiusmodi coniugia procul dubio sequentur, et ea est optima ratio redigendi eas regiones in miseram seruitutem, sicut accidit in Sicilia, vbi Hispani eiusmodi coniugiis totius Siculae nobilitatis bona ad se pertraxerunt. Cum haec scriberem venit ad me quidam, qui recens venerat Lutetia, qui dixit mihi Regem Galliae venisse Cathalaunum, quae vrbs non procul abest a finibus Lotharingiae, et imperasse Duci de Nemours, vt ex Lugdunensi praefectura, Tauanio vt ex Burgundia, et Marschallo de Cosse vt ex Picardia, quicquid haberent militum ad Aumalium ducerent, quare Orangius videns se fore imparem tantis viribus, recepit le in interiorem Lotharingiam, et iam dicitur non procul abesse ab Argentorato. Comes a Manderscheid electus est in Episcopum Argentoratensem. Ego omnia fau-sta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Coloniae quint. Febr. 1569.

EPISTOLA XXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, non dubito Principem Orangium scripsisse ad Vestr. Celsit. de rerum suarum statu, et quomodo scelere suorum militum coactus sit redire in Germaniam, qui si vel tantum simulassent se in interiorem Galliam penetrare velle, potuissent ad quascunque voluissent conditiones pacis adigere Regem, qui plane erat imparatus, nec potuit sperare auxilium a fratre Andeganensi, qui vix potest sustinere impressiones Condaei, et satis est ei posse ipsum arcere a transitu Ligeris. De ea re admonuerat Orangium nobilis quidam Gallus,

qui vna venerat cum Legato, quem Rex ad ipsum miserat, sed non potuit Orangius id impetrare a suis militibus corruptis malis artibus quorundam praefectorum, qui et ipsi Regia pecunia ad id conducti fuisse creduntur. Causabantur initio suam egestatem, et dicebant ne quidem sibi suppetere pecuniam ad coemendas res necessarias, quare Galli, qui Orangio aderant, contulerunt in medium quicquid habebant pecuniae, quae est inter milites Germanicos distributa, a quibus tunc est impetratum, vt non procul a Sanquintino Somonam fluuium traiicerent, sed statim eos nulla ex causa eius rei poenituit, et nondum conspecto hoste, dixerunt se velle redire in Germaniam. Quod si paucorum dierum itinere progressi fuissent, videbatur ad eos defectura tota ea pars Normandiae, quae est cis sequanam, nec pauci ex nobilitate illarum Regionum se ipsis adiunxissent. Eiusmodi contumaciae militum culpa, reiicitur in quosdam, qui superiore anno in expeditione Ducis Casimiri non sunt consecuti magnam laudem. Orangius (vt audio) iam constituit suam fortunam coniungere cum fortuna nostrorum in Gallia, et ex suis copiis retinere ad tria aut quatuor millia equitum, et aliquot signa peditum, et se Bipontino adiungere, iia vt ipse et Galli quos ducit Genlius, efficiant primam aciaem exercitus Bipontini. Regis Galliae copiae conueniunt ad Genuillam Guisiorum oppidum, quod est in finibus Lotharingiae. Mandauit Rex vt omnes subditi, qui per aetatem arma gestare possunt, eo conueniant, vt possit ex ipsis haberi delectus. Iussit Ducem de Nemours ex praefectura Lugdunensi, Tauanium ex Burgundia, et Mareschallcum de Cosse ex Picardia adducere eo quicquid habent militum. Aumalius eo misit copias quas per hyemem habuit in Episcopatu Metensi, et praeterea equites conductos a Rege in Germania, qui in praestando iuramento aliquandiu tergiuersati, tandem sunt secuti eo, quo ipsos vocauit lucrum, et ne viderentur plane prophani, dixerunt se non militaturos aduersus Confess. Augustanam, quod perinde est, ac si iurarent se non militaturos aduersus Indos. Aiunt Albanum mittere Regi subsidio, mille et sexcentos equites, et viginti signa peditum, vbi conuenerint omnes eae copiae, Regius exercitus erit satis numerosus, sed quam validus sit futurus nescio: nam praecipui duces ac milites sunt in exercitu Andeganensis. Credo Bipontinum habiturum in exercitu ad duodecim millia equitum. Audio ipsum esse eius animi, vt velit cum Rege confligere, quam primum sese obtulerit occasio, sed Galli haud dubie in bello gerendo imitabuntur Albanum, et erit valde difficile Bipontino tantas copias ducere per Regiones per se asperas et difficiles, et iam plane exhaustas, et egentes omnium rerum ad vitam necessariarum. Multum etiam morae et difficultatis eius itineri iniicient maiores Bombardae, quas plurimas

secum vehit. Rex vero iam parato exercitu, videtur propius accessurus ad fines Germaniae, forte vt absumat, quicquid superest commeatus in Lotharingia; nam magnam vimzommeatus curauit conuehi in oppidum Blamont, (quod abest ab Argentorato nouem aut decem milliaribus tantum) tanquam eo ducturus copias. In Hispania dicitur excitata seditio periculosissima ab iis Mauris, qui Regnum Granatae incolunt; ex iis enim ad viginti millia facta cum Aphris conspiratione, arma corripuerunt, et primo impetu ad tria millia Hispanorum interfecerunt, et depopulati sunt circa Granatam, ad centum et octo partim oppida, partim pagos, postea receperunt se in eos montes qui vrbi Granatae imminent, quos niuosos nominant. Alghirenses miserunt ipsis magnam vim armorum, et trecentos equites Turcas. Marchio de Monteiar ex familia Mendocia, iussus a Rege, vbique conscribit militem, quem aduersus ipsos ducat. Crudelitas et acerbitas Inquisitionis dicitur esse causa istorum motuum. Dissidium inter Anglos et Belgas nondum est compositum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Coloniae. 18. Febr. 1569.

EPISTOLA XLI. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, puto esse iam dudum notum Vestr. Celsit. Principem Orangium deseri a suis militibus, cum quibus aiunt eum ita transegisse, vt soluat ipsis trium Mensium stipendium, cum septem deberetur, et inter ipsos conuenisse de tempore intra quod solutio fieri debeat. Cum adhuc speraret se posse ipsorum partem retinere, et cum iis se Bipontino coniungere, scripserat huc ad mercatores, vt mitterent ei pannos, pro triginta millibus florenorum, quos militi daret in stipendium. Interea dum sic Orangius cum suis deliberando inutiliter tempus terit, et Bipontini expeditio tardius procedit ob rei pecuniariae difficultatem, Rex Galliae paratior accessit ad fines Germaniae, et praemisit Aumalium cum parte copiarum, qui exustis aliquot pagis in ditione Georgii Ioannis Palatini, descendit in Alsatiam, et occupauit Tabernas, quae absunt ab Argentorato quatuor milliaribus tantum, et putatur inde irruiturus in ditionem Bipontini. Huc tamen scribitur Gallos, qui cum Orangio fuerunt, accedere propius ad ipsum animo confligendi. Ante paucos dies obiit ipsorum Dux Dominus de Genli, veteranus et egregius miles, cui an aliquem suffecerint, nondum scimus. Ipse Rex per aliquot dies fuit in oppido Sarburg, quod abest a Tabernis tribus tantum milliaribus,

et dicitur inde profectus in Metensem vrbem. Regina ipsius mater et Card. Lotharingicus sunt Nanceis. Petierunt commodato a Duce Lotharingiae maiores aliquot bombardas, a quo dicuntur etiam petiisse, vt admittat praesidium Gallicum in oppidum Nanceium, quod est munitissimum. Id si est verum haud dubie cogitant de occupanda Lotharingia, vt praecludant Germanis irruptiones in Galliam: nam per solam Lotharingiam facile possunt duci copiae ex Germania in Galliam. Bipontinus recensuit ante octiduum quatuordecim turmas equitum, qui si coniungant se cum Gallis, qui sunt in illis locis, poterunt tueri ditionem Bipotini aduersus Aumalium, nisi forte Rex ab alia etiam parte eam inuadat. Argentoratenses admiserunt in suam vrbem aliquot cohortes militum praesidii causa, et iusserunt omnes exteros excedere, tam Gallos quam eos, qui ad Bipontinum et ad Orangium pertinent. Bipontinus aliquoties ab ipsis petiit mutuo pecuniae summam non ita magnam, paratus ipsis partem suae ditionis oppignerare, sed nihil potuit impetrare. Iam vero dant satis graues poenas istius suae inhumanitatis: nam coguntur plus impendere in praesidium quam ab ipsis petierat Bipontinus, et praeterea agri ciuium et subditorum ipsius ciuitatis miserrime diripiuntur. Quod si gratificati fuissent Bipontino, is iam dudum se expediuisset, et ab istis malis essent liberi. Condaeo res felicius succedunt, si sunt vera quae hic audimus: aiunt enim ipsum traiecisse Ligerim, et profligasse quingentos equites, ex exercitu fratris Regis, et occupasse vrbem Angers, quae est praecipua Ducatus Andeganensis. Hodie vidi literas huc missas Antuerpia, in quibus scribitur magnam nauim onustam pannis lineis ante quatuor septimanas soluisse ex Normandia vt in Hispaniam nauigaret, quae sit intercepta a Classe Condaei et perducta Rochellam. Mercatores ad quos pertinebat dicuntur aestimare eam iacturam, sex et viginti millibus librarum Flandricarum, hoc est centum et quatuor millibus thalerorum. Dissidium inter Anglos et Belgas videtur potius augeri quam minui. Classis Anglica nuper submersit nauim Flessingensem, eo quod ipsi occurrens non statim demisisset vela. Flessingia est vrbs Selandiae Belgicae. In Anglia captiuae detinentur, plures quam centum et sexaginta naues, partim Belgicae partim Hispanicae. Sub hoc tempus soluunt ex Anglia octodecim naues nauigaturae Hamburgum, quae vehunt pannos, qui aestimantur vicies centenis millibus aureorum, quas comitantur octo naues armatae vt sint eis praesidio. Scribunt cum iis nauibus soluturum ex Anglia Doct. Iunium Consiliarium Electoris Palatini, et simul nobilem Anglum, qui mittitur Legatus ad Principes Germanicos, Si Anglica negociatio transferatur Hamburgum, est plane actum de Antuerpia, ad quod malum accedit, quod Albanus exhaustus pecunia cogit eius vrbis ciues opulentiores

fideiubere militibus, quibus debet plurium mensium stipendium. Ego omnia fausta et felicia a Deo precor. V. Celsit, et toti Illustr. V. Familiae Coloniae Cal. Mart. 1569.

EPISTOLA XLI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsit ad me Illustrissimus Landgrauius, ea quae hinc scribo de rebus Gallicis videri incerta Vestr. Celsit. et propterea Vestr. Celsit. indicare consultius esse vt hinc proficiscar Argentoratum, aut si id non liceat Spiram. Cum istinc discessi, nondum excesserat ex Inferiore Germania Princeps Orangius, quare huc veniebam, vt de rerum ipsius successu aliquid certius scribere possem, cum nullus locus ad id accommodatior videretur, sed postquam in Galliam peruenit, licet non dubitarem Vestr. Celsit, habere certiora de ipsius progressu, et de Bipontini apparatu, ab Illustriss. Principibus Palatino Electore et Landgrauio quam hic haberemus, scripsi tamen de iis ideo tantum, ne negligentiae accusari possem. De rebus vero Albani hic habuimus satis certa, quae putaui interesse Vestr. Celsit. non ignorare: nam ab eo plurimum imminebat periculi huic parti Germaniae, nisi interuenisset illud dissidium cum Anglis, cui sua superbia et arrogantia causam dedit: pulso enim Orangio factus est adeo insolens, vt existimaret se posse cuilibet impune insultare. Iam vero Angli coniecerunt ipsum in maximas difficultates: nam ita infestant mare, vt plane cessent commercia inter Hispanos et Belgas, et cum maxima pars Belgarum sibi victum lanificio quesiuerit, iam vero nec ex Hispania, nec ex Anglia lana ad ipsos adferatur, necesse est plurimos fortunis euerti. Regina Angliae instruit Classem, et vbique recenset suos subditos, ac iubet eos arma comparare. Incipit diuendere merces, quae sunt ereptae Belgis et Hispanis, sed (vt multi existimant) rogata ab ipsis id facere, quoniam nonnullae sunt eiusmodi vt facile corrumpi possint si diutius asseruentur. Multi metuunt ne tandem transigat cum Hispanis, propter tumultus exortos in Scotia, quos tamen multi dicunt iam esse compositos. Vestr. Celsit. poterit de his rebus certiora intelligere ex eius Legato, qui iam est in Germania, quem puto tandem ad Vestr. Celsit. venturum. Nomen Legati est Killegre, qui est affinis Secilii Secretarii, cuius est praecipua auctoritas apud Reginam: ipsorum enim vxores sunt sorores. Albanus iam celebrat Bruxellis conventum ordinum illarum Regionum, in quo putant deliberari, de instruenda

Classe aduersus Anglos, et exigenda ad eam rem pecunia. Sunt qui dicant eum constituisse exigere a nobilitate tertiam partem annuorum redituum, sicut solet fieri in Ducatu Mediolanensi. Dicunt etiam ipsum exhibiturum Regias literas, quibus ignoscitur omnibus iis, qui nec foedus illud quod nominant compromissum, subsignarunt, nec adfuerunt iis, qui deiecerunt imagines, nec aduersus Regem arma sumpserunt: ita tamen vt fidei professione et vita testentur se vere rediisse ad gremium Ecclesiae Catholicae et Romanae. Misit nuper in Zelandiam duo signa peditum, qui illi Insulae sint praesidio aduersus incursiones Anglorum, qui perpetuo vagantur circa ea littora, et nuper ex ea ipsa insula vi abduxerunt duas naues. Quae hic audimus de Condaeo sunt adeo incerta, vt de iis scribere non audeam. Totus tractus Rheni a Selestadio vsque ad Vormaciam est miserrime spoliatus, ab Orangii, Bipontini, et Aumalii militibus, et Aumalius ne quidem ab incendiis abstinuit. Galli qui Orangio militarunt adiunctis sibi aliquot equitibus Germanicis, dicuntur coegisse eum regredi vltra Vogesum. Plerique ex Orangii equitibus proficiscuntur ad Philibertum Marchionem Badensem, qui conscribit militem Regi Galliae. Res Bipontini ita procedunt, vt metuam ne idem ipsi tandem accidat quod Orangio, nam impossibile est, vt ducat exercitum per Lotharingiam, ita misere exhaustam, vt plerique ibi same pereant. Per Comitatum Burgundiae est difficile ducere copias, propter asperitatem viarum, et vt superentur difficultates illae, tandem tamen deuenietur ad Ararim, quem non erit facile traiicere, et praeterea Regio illa est in patrocinio Heluetiorum, qui forte volent eam defendere. Dabit itaque Rex Galliae operam, vt copiae illae maneant in Germania, et in ea re non parcet pecuniae, et vereor, ne tandem perficiat, vt Bipontini ditionem diripiant, nam sunt aliqui ex praefectis militaribus, apud quos nihil non potest perfici pecunia. Deus videtur diuinitus immisisse dissidium istud inter Anglos et Belgas, et tumultum excitatum in Hispania, vt e faucibus tyrannorum eriperet eos, qui propter nomen ipsius periclitantur: nam eae res plurimum turbant rationes Regis Galliae, qui per aestatem maxima auxilia a Rege Hispaniae sperabat, et qui ex aula Belgica veniunt, non dissimulant istos duos Reges habuisse in animo transferre bellum in Germaniam, cum videant inde suis rebellibus, [vt loquuntur] perpetuo suppeditari auxilia. Iam proficiscor Francofurtum, vnde spero me certiora ad Vestr. Celsit, scripturum. Inde ibo Argentoratum, si id liceat, sed vereor, ne non liceat, cum omnes exteri recens iussi sint excedere ex ea vrbe. Ego omnia fausta et felicia procor V. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Coloniae 18. Martii 1569.

EPISTOLA XLII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Si vera sunt quae hic audimus de rebus Gallicis, est plane actum de nostris: aiunt eum pugnatum totis copiis decima tertia huius Mensis ad oppidum Cognac, et nostros fuisse plane profligatos. In eo conflictu dicuntur interfecti Condaeus, Comes Montgomerius, Stuardus Scotus, et plures alii ex proceribus. Capti autem Comes de la Roche foucaut et Dominus de la Noue: Amiralius dicitur vulneratus fugisse in vrbem Engolisinensem, vbi iam obsidetur a Regis fratre. Quidam dicunt Andelotum vna cum Amiralio fugisse, alii dicunt ipsum non interfuisse pugnae. Circumferuntur literae, quae haec continent, quae dicuntur scriptae a Rege Galliae ad Archiepiscopum Moguntinum. Vielleuillius pene eadem scripsit ad Ioannem Comitem Nassauiensem in Sarburg. Scriptum est etiam Antuerpia huc in eandem pene sententiam. Vicesima huius Mensis, cum noctu circa horam decimam allatum esset de ea re nuncium ad Regem, statim excitati sunt publice ignes in signum letitiae, et pulsatae omnes Campanae, ac maiores bombardae displosae, et templum quod nostri habebant in vrbe Metensi, concursu populi dirutum. Albanus etiam Bruxellis publice egit gratias Deo pro ea victoria, et templa cum sacerdotibus et sanctorum reliquiis circuiuit. Si haec suntvera, iam oportet Principes Germanicos cogitare, de se non de aliis defendendis. Certum est Regis fratrem habuisse mandatum de confligendo, quandocunque sese offerret occasio, et propterea miserat Rex ad eum Rhingrauios et Betstenium, cum bis mille et quingentis equitibus Germanicis. Sunt qui suspicentur haec de pugna esse conficta ad terrendum Bipontinum, et data opera ex variis locis huc perscripta vt fierent magis verisimilia: nam idem factum est, cum Orangius cum ex exercitu ingressus est fines Galliae, sed hae sunt tantum coniecturae, quibus interdum conamur nos ipsos fallere si quid audiamus quod non sit gratum. Mihi tamen est valde suspectum, quod cum pugna dicatur commissa 13. huius Mensis, Rex primum de ea resciuerit 20. cum cursor stationariis equis possit triduo aut quatriduo conficere illud iter, et in tantis rebus nulli parcatur diligentiae. Praeterea dicunt Dn. de Losse primum omnium haec Regi nunciasse, quod etiam videtur mihi satis absurdum, cum sit non minor septuagenario, et qui sunt eius aetatis videantur non admodum apti ad talia itinera conficienda. Suspectum est etiam quod cum omnes proceres nostrae partis dicantur

aut interfecti, aut capti aut vulnerati, nullus ab altera parte, qui sit alicuius nominis, dicatur vulneratus aut interfectus, et certe nostri hactenus ostenderunt, si sibi sit pereundum, se non perituros multos. Peto a Vest. Celsit. vt mihi ignosat, quod haec prolixius prosequar, ac etiam addam stultas meas coniecturas, quod ideo facio, vt Vestr. Celsit. praebeam occasionem diligentius cogitandi de his rebus, quae sunt maximi momenti, de quibus quanta potero diligentia quamdiu hic ero inquiram. Bipontinus progreditur cum suo equitatu, quem semper praecedunt Galli, quos habet in suo exercitu, Vicesima huius mensis habuit castra ad Montpelicart oppidum Ducum Virtembergensium, quod est in finibus Burgundiae, octodecim milliaribus Germanicis vltra Argentoratum: abest autem a finibus regni Gallici non integro bidui itinere. Reliquerat post se peditatum Germanicum cum mille equitibus, sed hodie huc est perscriptum ipsum peditatum nolle sequi, eo quid singulis coronatus tantum sit datus. Ego existimo et nos et Bipontinum plane periisse, et cum bella iam gerantur pecunia, frustra certamus cum aduersariis. Aumalius duxit suas copias in Lingones, vt se ibi opponat Bipontino. Reperit ibi Ducem de Nemours, cum mille et quingentis equitibus, et aliquot signis peditum, inter quem et ipsum Aumalium ortum est aliquid contentionis, eo quod quilibet ipsorum cuperet imperare toti exercitui. Coniunxit se dudum Aumalio, Petrus Ernestus Mansfeldensis, cum mille et quingentis equitibus Germanicis, et viginti signis peditum Belgicorum. Ductores equitum sunt Hans Bernard. et Brempt. peditum vero Dominus de Ierge filius Barlemontii et Dominus de Beauuois. Nescio quantus sit numerus militis Gallici in Regio exercitu, sed si accedant equites, quos conscribit Marchio Badensis, habebit ad quinque aut sex millia equitum Germanicorum, et quatuor aut quinque millia Heluetiorum, et viginti signa Belgarum; Romanus Pontifex et Dux Florentinus conscribunt militem in Italia quem ad ipsum mittant, vt testantur Itali, qui iam recta inde veniunt, quorum aliquot hic conueni, sed non consentiunt in numero praesertim equitum: nam quidam dicunt non plures sexcentis mitti, alii mille et quingentos, et sex millia peditum. Reliqui Principes Italici conferunt pecuniam, et vt audio, Rex hoc mercatu hic accipiet a Venetis centum millia coronatorum. Regi etiam adducitur miles ex Prouincia Narbonensi. Delphinatu, et vicinis locis satis magno numero, quare vereor ne Bipontinus cogatur regredi, praesertim si non sequantur ipsum pedites Germanici. Si Bipontinus perueniat in mediam Galliam, quidam suspicantur Montmorancium et Danuillium Fratrem Mareschalcos, Duces de Nemours et Billionii, et quosdam alios proceres collecturos seorsim

copias, et coniuncturos se, et coacturos Regem ad faciendam pacem, quae esset vnica ratio conferuandi istius Regni, sed non puto tantum animi aut virtutis in istis esse, vt id audeant tentare. Ipse Montmorancius expulsus Lutetia cum magna iactura sua existimationis delitescit in suis praediis, et videtur eadem prudentia consulere suis rebus, qua Egmondanus et reliqui proceres Belgici suis consuluerunt. Regina Galliae sub initium huius Mensis inciderat in febrim continuam periculosam, sed audio eam mutatam in tertianam. Card. Lotharingicus plane regnat in aula et omnia pro arbitrio administrat. Vrbi Parisiensi praeest tertius Regis frater, qui regitur consiliis Archiepiscopi Senonensis, qui est conscius onium scelerum Cardinalis, et praecipuus eius minister. Curauit in ea vrbe coniici in vincula, plures quam mille et trecentos, ex iis qui sunt nostrae religionis. De aliis rebus postea scribam ad Vestr. Celsit. cui omnia fausta et felicia precor, et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Francofurti vltima Martii 1569.

EPISTOLA XLIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, non sunt plane falsa, quae alteris meis literis scripsi ad Vestr. Celsit. de Clade quam nostri acceperunt in Gallia, licet non sit tanta ea clades, quanta initio ferebantur: nam certum est pugnatum esse, ad Engolismam in Santonibus decima terria die superioris Mensis, et Condaeum cum aliquot aliis praestantibus vilis esse interfectum. Aiunt Condaeum sumpsisse secum tantum duo millia equitum, et dehortante Amiralio fecisse impetum in eos ex hostibus qui erant proximi, quos cum facili negotio fudisset, et in illo feruore victoriae longius esset progressus, ita tandem a superuenientibus hostibus, est circumuentus, vt sui non potuerint ei opitulari. Amiralius animaduertens suos territos morte Principis, non existimauit fortunam pugnae tunc esse tentandum, sed se ita paulatim subduxit, vt hostis non sit ausus eum insequi. Praecipuus post Condaeum ex iis, qui ceciderunt, est Dominus de la Noue quo vix habuit Gallia virum praestantiorem. Pontificii ob eam victoriam mirum in modum insolescunt, et eos qui sunt nostrae religionis, vbique fere in vrbibus interficiunt. Bipontinus relicto peditatu Germanico ad Argentoratum, cum equitatu et Gallis quos secum habuit magnis itineribus contendit in Burgundiam. Cum haberet castra non procul a Basilea, petiit mutuo a senatu illius vrbis magnam summam pecuniae,

non (vt plurimi dicunt) quod speraret se aliquid impetraturum, sed vt cogeret vicinos Heluetios de rebus suis cogitare, ne adimpediendum eius iter mitterent copias in Comitatum Burgundiae, qui est in ipsorum Patrocinio. Ex oppido Montplicart, profectus est in oppidulum Clairuaw, quod est ad Gal. de Doux Asduadubum fluuium inter Motplicart et Besancon Vesontionem vrbem Imperii, et inde in Coenobium Luxeu, quod est Card Granuellani. Puto eum iam peruenisse ad la Sone. Ararim, a cuius transitu conabitur haud dubie eum arcere Aumalius, qui in Langres, le Bassigni Lingonibus habet exercitum longe numerosiorem quam sit Bipontini, et vt audio, constituit tentare fortunam pugnae: nam vidi literas huc allatas ex vrbe Metensi, in quibus scribebatur totam nobilitatem aulicam, et etiam ipsos pueros nobiles, qui solent adesse Regi, proficisci in castra Aumalii vtintersint pugnae. Non puto Bipontinum habere in exercitu vltra quatuor aut quinque nullia peditum, quarenon credo fore tam temerarium, vt ante aduentum peditatus Germanici pugnet cum Aumalio, nisi forte rerum omnium ad bellum ducendum penuria et difficultas, et desperatio ipsum eo adigat. Peditatus Germanicus Bipontini abest quatuor milliaribus tantum ab Argentorato vbi omnia deuastat. Sunt cum eo Comes a Geroltzek, et Grauillerius, qui habuerunt mandatum de sex et viginti signis conscribendis, sed audio tantum numerum confluxisse, vt possint facile ex iis quadraginta signa confici. Quanto studio in nostrorum ruinam incumbant Pontificii Principes inde apparet, quod etiamsi Albanus affectus sit maximis iniuriis et damnis a Regina Angliae, et quotidie afficiatur, tamen omnibus iis rebus neglectis Regi Galliae, subministrat maxima auxilia ad nostros opprimendos, quibus oppressis existimant reliqua sibi fore facilia. Decima quinta huius Mensis recensebuntur in Marchionatu Montisferrati copiae, quas Pontifex Rom. et Dux Florentinus mittunt Regi Galliae, in quas impenduntur viginti millia coronatorum ex illis centum millibus, quos mutuo dant Regi Veneti. Reliquum, hoc est octoginta millia numerant hic Duci Ioanni Gulielmo Regis ministri. Vrbs Parisiensis iam promisit se numeraturum Regi ad bellum quater centena millia Francorum; Ecclesiastici autem totius Regni promiserunt duo decies centena millia. Fama est etiam Regem velle vendere Genuensibus Marchionatum Salussiarum, quem possidet in Pedemonte, et ipsos iam obtulisse ei duodecies centena millia coronatorum: vnde apparet ipsum Regem constituisse extrema omnia aduersus nostros sentare, Ludouicus de Lur notus V. Celsit. ante aliquot dies hinc discessit. Est hic et alius Gallus nomine Regis cui commissa est cura illius pecuniae, quae Duci Ioanni Gulielmo numeratur. Petrus Clarus fuit etiam hic ante aliquot dies, et

nescio an adhuc discesserit. Aiunt Regem Galliae constituisse mittere ad Principes Germanicos Episcopum Lemonicensem, qui fuit optime notus, Illustrissimo Principi Mauritio, fratri Vestr. Celsit. sed tunc nominabatur Bassefontaine. Proximis his annis ipse et Frater eius Secretarius de Laubespine, fuerunt praecipuae auctoritatis apud Reginam, quae ipsorum consiliis plane regebatur. Aiunt Pontificem Rom. et Regem Hispaniae, ante aliquot septimanas admonuisse Ducem Iuliacensem promissionis factae Carolo Imperatori, quando eum restituit libertati, et petiisse, vt secundum eam promissionem, cum ipsis susciperet defensionem ecclesiae Catholicae. In Anglia patefacta est recens conspiratio aduersus Reginam, quam quidam aiunt institutam artibus Albani, alii vero Card. Lotharingi, et ob eam rem sunt coniecti in vincula, Thomas Coban, et Ioannes Conawe equites aurati. Regina Scotiae adducta est in quandam arcem, quae non procul abest a Londino. Vbilonge arctius custoditur quam antea. In iudicio aduersus ipsam solenniter instituto, non solum est conuicta caedis sui mariti, sed etiam quod filium veneno tollere voluerit, et quod bis in carcere fe prostituerit, et multorum aliorum scelerum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr, Familiae. Francofurti nona April. 1569.

EPISTOLA XLIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi alteris meis literis Ludouicum de Luz non ignotum Vestr. Celsit. hinc redeuntem in aulam Gallicam, fuisse vulneratum et Captiuum abductum, a quibusdam equitibus, quod ita accidit. Tertia die huius Mensis discessit hinc sub horam undecimam, et ea die venit Moguntiam, quo pridie praemiserat duos ex suis ministris cum equis quos hic emerat. Postridie summo mane discessit Moguntia et profectus est Bingium, vbi sumpsit prandium. A prandio cum proficisceretur versus Simmern, et iam esset progressus ad sesquimilliare, sex equites, a quibus non procul aberant 4. pedites cum bombardis, inuaserunt eum prope pagum Dornach, qui non procul abest ab oppido Stromberg. Ad primum conspectum equitum ministri eius omnes aufugerunt excepto vno, qui displosa bombarda alios est secutus. Ipse de Luz ab equitibus circumuentus restitit attonitus, nec vnquam armis manum admouit, ab equitibus vero, qui eum inuaserunt, traiectus est

duobus globis in brachio, et femore vtroque sinistro. Erepti sunt ei duo equi quos hic emerat, quorum altero vehebatur, alter autem vehebat eius vestes. Ministri eius quatuor numero incolumes peruenerunt in Simmern. Paucis post diebus rediit hic vnus ex iis natus Heidelbergae, quem per multos annos apud se habuit, qui haec ita accidisse nobis indicauit et dicebat se esse eum, qui postremus apud Dominum mansisset, et ostendebat pallium suum traiectum globo ab equite, qui eum fugientem diu fuerat insecutus, sed non potuit assequi. De vulneribus sui Domini dicebat se audiuisse ex Chirurgo, qui primis ea obligauerat. Dicebat etiam se audiuisse istius facinoris auctorem esse Philippum a Spenneberg, Dominum pagi Dornach, prope quem haec acciderunt. Licet multi dicant haec aliter esse gesta, volui tamen eascribere ad Vestr. Celsit. vt sunt mihi narrata ab ipsius de Luz ministro, non quod velim ea pro veris affirmare, aut me inuoluere rebus, quae ad me parum pertinent, sed ideo feci, quia non dubito ipsum adolescentem haec eodem modo narraturum in aula Gallica. Ab eo tempore audiuimus ipsum de Luz esse mortuum. Ego saepe admonueram ipsum in quanto esset odio apud plurimos, et quam suspectae essent omnibus eius actiones in Germania, et propterea non posse ipsum sine summo periculo facere iter per Germaniam, et cum nuper eum hic offendissem valde sum miratus, ac etiam reprehendi eius temeritatem, sed quicquid sit, doleo ipsum tam misere periisse, propter amicitiam, quae mihi per multos annos, cum ipso intercesserat, et ideo etiam, quia vnum ex fratribus meis profugum ex patria nuper ad se receperat, sed multo magis doleo, quia video hanc rem fore causam implacabilis odii inter Regem Galliae, et eos, qui istius facti suspicione aspergentur. Videntur mihi prudentes homines ita debere exercere inimicitias, vt non praecidant sibi omnemspem concordiae: nam videmus interdum coalescere amicitiam inter eos, qui antea fuerunt hostes infensissimi. Rex Galliae disces sit ex vrbe metensi duodecima huius Mensis, et in discessu significauit ciuibus, se suscipere defensionem eorum tantum, qui eandem quam ipse religionem profiterentur. Ciues nostrae religionis, qui in ea vrbe sunt plurimi, obtulerunt Regi supplicem libellum, quo petunt sibi concedi suarum conscientiarum libertatem, aut permitti vt possint cum suis rebus alio migrare. Quid responsi a Rege acceperint nondum scio. Scriptum est huc ex variis locis Bipontinum conflixisse cum Aumalio, et cecidisse ex Aumalii exercitu ad quatuor aut quinque millia hominum, ex Bipontini vero ad duo millia. Haec vt sunt incertissima, et vt existimo falsa, ita certum est Regem omnibus modis dare operam vt exercitum illum dissoluat. Nuper misit ad ipsum Bipontinum

Episcopum Lemonicensem, per quem conatus est ei persuadere, vt copias reduceret in Germaniam, et nihil non promisit vt id persuaderet. Audio etiam praefectos equitumclam solicitari ad defectionem propositis maximis praemiis. Ipse Bipontinus didicit experientia se ignorare id quod existimabat antea se scire, nimirum artem Regendi exercitum, quare audio eum constituisse redire domum et praeficere suis copiis Principem Orangium, qui quidem est rei militaris peritior quam ipse Bipontinus, sed vereor, ne recens memoria rerum infeliciter gestarum adimat ei auctoritatem apud milites, et propterea habent eos minus obsequentes. Albanus iam incipit instruere Classem aduersus Anglos, sed id facit satis lente: nam est magis intentus in res Gallicas. Quid egerit Legatus Anglicus Heidelberga puto Vestr. Celsit. esse significatum. Quoniam attulerat mihi literas a quodam ex proceribus Anglicis, qui a me petebat, vt quibus possem officiis eum iuuarem, discedens Heidelberga misit ad me vnum ex ministris, petens vt ad se Moguntiam venirem, in qua re sum ei obsecutus. Prosiciscebatur Moguntia Hamburgum, ibi a Regina expectaturus alia mandata, quibus acceptis existimo eum accessurum ad Vestr. Celsit. Polantius Vicecomes a morte Condaei adduxit ad Nauarrum et Amiralium copias, quas habuit ad Tholosam, ita vt iam nostrorum copiae sint numerosiores, quam fuerint ante mortem Condaei. Fratris Regis exercitus repulsus est cum non parua caede ab obsidione oppidi Cognac. prope quod interfectus est Condaeus. Quidam, recta venientes Neapolidixerunt mihi fuisse instructam classem triginta triremium in portu Neapolitano cum inde discesserunt, quae dicebatur nauigatura in Hispaniam vt adueheret Neapolim Ioannem ab Austria filium naturalem Caroli Imperatoris, quem aiunt a Rege Hispaniae creatum esse Proregem Neapolitanum. Forte etiam ea classis reuehet Genuam Archiducem Carolum. Veterani Hispani educti ex praesidiis Neapolitani regni, conscendebant eam classem, quare multi existimant, aut nondum sopitos esse tumultus Granatenses, et propterea milites istos vehi in Hispaniam, aut mitti subsidio Regi Galliae adversus nostros. Ego omnia fausta et felicia procor V. Celsit, et toti Illustr. V. Familiae. Francofurti Vlt. April is 1569.

EPISTOLA XLV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quae de Bipontini expeditione hic habemus sunt pauca, et quae etiam quidam studio conantur inuoluere mendaciis. Haesit diu in Comitatu Burgundiae, et praesertim ad oppidum Grei, quod est in citeriore ripa Araris, tum quod Aumalius cum Regiis copiis non procul abesset, et arceret eum a transitu Araris, tum quod miles tumultuans acerbius flagitaret stipendium, et diceret se non progressurum vlterius: nec deerant in exercitu, qui vt multi existimant, corrupti Regia pecunia augebant istos tumultus, quantum in se erat, et conabantur persuadere militibus, vt attenderent ad ea, quae Rex ipsis promittebat si in Germaniam redirent. Vicit tandem honestas aut forte spes maioris lucri, nam distributa inter eos pecuniola, [quam Bipontinus et Galli, qui cum eo sunt, iniecto metu incendiorum hinc inde corraserant] traiecerunt Ararim. Quidam qui veniunt ex Burgundia, dicunt eos vsos Stratagemate, et simulasse se totis copiis velle oppugnare castra in quibus continebat se Aumalius [quae fossa muniuerat] et interea praemisisse maiora tormenta cum maxima parte impedimentorum, et statim subsecutos esse, sed id non videtur mihi verisimile, cum Aumalius habuerit castra vltra Ararim. Interea dum haeserunt in Comitatu Burgundiae, dicuntur plane deuastasse, quicquid pertinuit ad Granuellanos, quod sane non fuit exigiuum: nam scio, eosibi possedisse in reditibus annuis ex fundis, ad quinquaginta millia aureorum, et plurimas arces elegantissimas, praeter sacerdotia, quae ibi habent opima. Sed haec damna poterit facile sarcire Rex Hispaniae, si ipsis donet ea, quae ibi possidebat Princeps Orangius. Traiecto Arari Bipontinus duxit copias versus vrbem Langres Lingonum, et inde ad oppidum Chaumont, quo itinere ante annum dixit suas copias Dux Casimirus, et sunt ea loca in finibus Campaniae et Ducatus Burgundiae. Inde vsque ad ea loca, in quibus est Amiralius nullus est fluuius, quem non possit vado traiicere, praeter Ligerim, quem etiam poterit traiicere, si ad meridiem tendat, et propius accedat ad Lugdunum, et tunc ducendae essent ei copiae ad Dyon, Beaul ne, Autun. Diuionem, Beluam, et Augustodunum, quae sunt vrbes Burgundiae, sed ea via videtur montibus et syluis impeditior, et minus abundare commeatu, praesertim a Belna ad Ligerim. Altera autem via ad Occidentem, qua ante annum profectus est Dux Casimirus, est commodior, et minus impedita syluis et montibus, et magis abundat rebus necessariis ad

alendum exercitum, sed ad Aureliam, et vicina loca, quo tandem deueniendum est, Ligeris est altior quam vt possit vado traiici, et si Aumalius sequeretur Bipontinum cum exercitu, (quod non dubito eum facturum) et cum ventum erit ad Ligerim, frater Regis se ei coniungeret, possent opprimere Bipontinum antequam Amiralius ei auxilio veniat, nam frater Regis habet omnes pontes Ligeris in sua potestate. Quidam hic affirmant Bipontinum et Amiralium iam coniunxisse suas copias, sed id est plane incredibile, alter enim ab altero abfuit plus quam centum milliaribus Germanicis ante viginti dies. Sparsa etiam est hic fama ante aliquot dies, caesa esse ab Aumalio ex Bipontini exercitu ad quinque millia hominum, et dicebatur Episcopus Spirensis de ea re accepisse literas, sed quia haec fama iam plane conticescit, puto id fuisse confictum. Comes Volradus Mansfeldensis est in Bipontini exercitu, vbi dicuntur pleraque eius consilio administrari. Aiunt Albanum tradidisse cuidam Hispano praefecturam Luzelburgensem, quae fuit per multos annos Petri Ernesti Mansfeldensis, qui iam duxit in Galliam auxiliares Albani copias, qui specie et praetextu honoris, spoliauit eum illa praefectura, in qua cum dignitate viuebat. Iam nec supererit ei unde viuat, nec erit tutus in Inferiore Germania. Apparet verum esse dictum Caesaris Augusti, Principes amare proditionem, sed non proditores. Hic omnium primus in Belgio defecit a sociis, et religionem solenniter abnegauit, et seiunxit Egmondanum ab Orangio. Rex Galliae ante aliquot dies fuit Rhemis, et iam putatur esse Lutetiae. Iuliacensis in omnibus obsequitur Albano, nam in eius gratiam non solum eiicit exules ex sua ditione, sed etiam adimit quibusdam proceribus Belgis bona, quae in ipsius ditione possidebant. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Francofurti decimaquarta Maii 1569.

EPISTOLA XLVI. [correction of the transcriber; in the print XLIV.] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Bipontinus ducit copias eo itinere, quod alteris meis literis scribebam esse incommodius, sed magis tutum, hoc est per Burgundiam, quae est mea patria, secundum dextram ripam Araris. Sub intium huius Mensis habuit castra ad Mascon Matisconem, quae est vnius diei itineris cis Lugdunum. Aumalius sequitur eum cum exercitu, et postremum eius agmen quotidie lacessit, quae res saepe praebet occasionem velitationibus. Huc ex pluribus locis scriptum

est, ipsos secunda huius Mensis totis copiis conflixisse, et Aumalium in pugna cecidisse. Aiunt etiam exercitum Andeganensis 28. superior is Mensis profligatum esse a Nauarrensibus, sed ego existimo haec esse conficta, et a morte Condaei non fuisse vllam memorabilem pugnam inter ipsos. Audiuimus Nauarrum progressum obuiam Bipontino, vt se cum eo coniungat, et puto iam esse coniunctos, quamuis nondum quicquam certi de ea re habeamus. Coniungent se etiam procul dubio Regii exercitus, quod vbi fuerit factum, vix puto in orbe Christiano vllo in loco, tantos exercitus nostro tempore conuenisse: nam credo fore in quolibet exercitu, ad quadraginta aut quinginta millia peditum, et ad quindecim aut viginti millia equitum. Audimus esse plurimos qui sedulo agant de pace, et praecipue Lotharingiae Ducem, quod forte posset perfici, si abesset ab aula Card. Lotharingicus: nam non dubito prudentiores omnes abhorrere a conflictu, quem vident fore exitiosum Galliae quicquid accidit. Cum Rex constituisset proficisci Lutetiam, persuasit ei Card. Lotharingicus, vt secederet Verdunum: nam cum videat Parisienses iam cepisse taedium belli, metuit si ad eos Rex veniat, ne liberius cum ipso agant, et adigant ipsum ad suscipiendas conditiones pacis. Celebrarunt ante paucos dies in aula nuptias filii Comitis Valdemontii et filiae Aumalii. Aiunt Ducem Lotharingiae iam soluturum Duci Casimiro centum millia aureorum, pro quibus Regis nomine fideiussit ipsi. Albanus immensis exactionibus plane euertit Inferiorem Germaniam; nam eos qui nomine ordinum nuper conuenerunt Bruxellis, coegit promittere Regi decimam omnium mercium, quae ex illis regionibus euehentur, et per decennium quolibet anno centesimam omnium bonorum, iam earum Regionum res eo sunt redactae, vt praedia quae ante Hispanorum aduentum aestimabantur mille aureis, iam non posint vendi quingentis, et aedes quae Antuerpiae trecentis aureis locabantur, vix possint iam centum locari. Holandi et Attrebatenses in eas exactiones hactenus noluerunt consentire, et ob eam rem Albanus duxit in vrbem Attrebatensem, praesidium Hispanorum, quos excitato tumultu populari, omnes interfectos esse, hodie est huc perscriptum. Aiunt autem huic tumultui causam praebuisse Hispanum quendam, qui virginis, honesto loco natae, pudicitiae, vim inferre voluit. Nolo haec pro veris affirmare, sed ea ita narrant qui hodie ex Inferiore Germania huc venerunt. Hoc certum est Ludouicum Guicciardinum Florentinum cuius extant quaedam scripta, iussu Albani fuisse nuper coniectum in vincula, cum nomine mercatorum exhibuisset ei scriptum, in quo continebatur plane periturum Antuerpiense emporium si decima mercium, quae euehuntur, exigeretur a mercatoribus, ascriptis eius rei causis. Mandauit recens

Albanus Comiti Ebersteinio et Domino a Chambourg, vt reuocarent militem Germanicum, quem eius iussu non ita dudum dimiserunt, aut alium de nouo conscriberent. Hoc ideo esse factum dicunt, quia Holandi, Zelandi, et Flandri litorales petunt praesidia aduersus Anglos, qui eos multis incommodis afficiunt, et nuper diripuerunt pagum et Monasterium non procula Grauelingua. Spoliauit recens omnibus bonis Baronem a Battemborg, quae sub Imperio possidebat immediate. Eius fratres duos natu minores ante annum affecit supplicio, Huc est Lugduno scriptum, eos qui sunt nostrae religionis nuper occupasse arcem munitam in valle Angroniae, quae est in Pedemonte, et est ditionis Ducis Sabaudiae, qui ante sex aut septem annos, magnam crudelitatem illis in locis exercuit. Vtinam ea res esset occasio transferendi tumultus in Italiam: illa enim esset vnica ratio liberandi Galliam ab iis malis, cum quibus conflictatur, et Germaniam ab impendentibus: nam quandiu concedetur otium Italis, semper aliquid in vicinarum gentium exitium machinabuntur, et quicquid habent pecuniae et malarum artium in eam rem impendent. Credo esse scriptum ad Vestr. Celsit. Petrum Clarum cum die Solis exiisset in pagum Vaisnau, qui est ita propinquus Moguntiae, vt videatur esse eius suburbium, abductum esse captiuum a sex equitibus. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Francofurti 27. Maii 1569.

EPISTOLA XLVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quotidie hic mira narrantur, de vtroque Regio exercitu caeso, et nostrorum insignibus victoriis, quae ad Vestr. Celsit. non scribo, quia ea esse falsa iudico. Scribitur tamen ex variis locis, Regis fratrem accepisse cladem ab Amiralio, cuius iter accedentis ad Bipontinum conabatur impedire. Accepta ea clade distribuit exercitum per praesidia, ita vt nihil iam sit impedimento Amiralio, quo minus se coniungat cum Bipontino. Quidam dicunt in eo conflictu Andelotum plurimi autem Brisacum interfectos esse. Brisacus fuit adolescens eximiae spei, cuius pater tempore Henrici Regis magnas res gessit in Italia. Qui ex Lotharingia et ex Inferiore Germania veniunt, dicunt ibi certo credi fratrem Regis et Amiralium conflixisse, et in eo conflictu Amiralium fuisse superiorem. Galli, qui scribunt ex exercitu Bipontini, dicunt, miram esse alacritatem militis Germani, eumque esse pugnae

cupidissimum. Aumalius quidem sequitur eos, sed tamen bidui aut tridui itinere ab ipsis dictans, ita vt parum impediat eorum pabulationes. Cum semel propius accessisset est ita acceptus, vt ab eo tempore fuerit cautior. Dux Nemorsus discessit ab Aumalio, et profestus est Lugdunum ad excipiendum militem, qui Regi mittitur ex Italia, sed aiunt ipsum Nemorsum Lugduni incidisse in morbum. Bipontinum et Amiralium coniunctos esse fere non dubito, quamuis hic adhuc nihil certi de ea re habeamus. Affirmatur Condaeum iam captum fuisse interfectum ab eo, qui fuit praefectis vrbis Engolismensis, quem Condaeus dimiserat incolumem, cum eam vrbem sub initium hyemis expugnasset. Talem gratiam pro beneficio retulit. Condaeo mortuo, consensu totius nobilitatis, Nauarrus creatus est Dux exercitus, et Amiralius eius Legatus seu Locumtenens (vt vocant) suntque ei attributi duodecim consiliarii. Pontificii iam cuperent Condaeum viuere, cum videant se incidisse in aduersarium cautiorem, et cui tamen, cum est opus, non deest animus. Si expetunt pacem [vt omnes dicunt] fuisset ipsis vtile habere Condaeum captiuum: nam cum priore bello fuisset captus, transegit iis conditionibus, quae omnibus prudentibus displicuerunt, et quae fuerunt causa eorum malorum, quae sunt subsecuta. Parisienses dicuntur iam tumultuari, eo quod animaduertant, spes sibi factas a Card. Lotharingo esse inanes, qui, vt post mortem Condaei ab ipsis pecuni am extorqueret, affirmauit nostros non posse ad vnum Mensem consistere, et esse stultum, quod spem aliquam reponerent in Bipontinum, quem impossibile esset, penetrare in Galliam, cum nec pecuniam haberet nec militem obsequentem, et praeterea frater Aumalius haberet longe validiores copias, quam ipse Bipontinus. Vbi Rex audiuit vrbem illam tumultuari, festinanter est eo profectus cum Borbonio et Lotharingo Cardinalibus. Scripsit ad me ex urbe Metensi quidam amicus, Mareschalcum Montmorancium corripuisse arma, et esse multos ex nobilitate qui eum sequantur, et profiteantur se fore inimicos eorum, qui consilia pacis impediunt. Si id esset verum, illa esset vnica ratio ineundae pacis, et conseruandi illius Regni. Ego certe id dudum exoptaui, ac etiam aliquo modo speraui, cum certum sit Montmorancii salutem, cum nostrorum salute coniunctam esse, ob implacabiles inimicitias inter ipsum et Card. Lotharingum, cui si res ex voto succederent, haud dubie totam Montmoranciam familiam euerteret. Erat simultas inter ipsum Montmorancium et Condaeum, quo viuo forte noluit haec tentare, sed iam longe alia est ratio, cum summa rerum peruenerit Amiralium, qui est ex eius amita natus, et ipsi amicissimus. Dicunt duo millia Anglorum appulisse Rochellam, et attulisse secum pecuniam ad numeranda stipendia militibus

Bipontini, et ipsam Reginam scripsisse Bipontino, vt bono sit animo, se enim non defuturam ipsi. Credo ipsam iam in hoc bellum maiore animo incumbere, quam antea, ob deprehensas aduersus se coniurationes, quarum architecti esse dicuntur Albanus et Card. Lotharingus. Cum coniurati petiissent a Duce Nortfolcio, (qui est summae auctoritatis in Anglia) vt se in hac re praeberet ipsis ducem, is rem detulit ad Reginam. Duo, quos antea scripsi coniectos ob eam rem in vincula, affecti sunt supplicio, et plures comprehensi. Classis Regis Hispaniae, quae fuit quatuor et viginti triremium, superiore Mense passa est naufragium in mari Ligustico, et ex illis 24. triremibus vndecim plane conquassatae, eiectae sunt in littora Sardiniae vi tempestatis, quonam peruenerint reliquae tredecim ignoratur, ita vt credantur aut submersae aut compulsae ad ea littora Africae, in quibus dominantur Mauri, hostes Hispanorum. Vehebat ea Classis veteranos Hispanos eductos ex praesidiis regni Neapolitani (vt dicunt Hispani) in Hispaniam aduersus Mauros Granatenses (vt alii) in mare Britannicum aduersus nostros et Anglos. Dux de Ferio bene notus Comiti Schuartzburgensi, dicitur breui venturus in Angliam, vt cum Regina agat de pace, quam valde expetunt Hispani, postquam vident sibi non succedere, quae dolo aduersus Reginam tentarunt. Is Dux de Ferio est summae auctoritatis apud Regem Hispaniae, et cum Hispani potirentur Anglia, duxit ibi vxorem. Granatenses tumultus non sunt compositi, vt antea audiueramus. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Francofurti 3. Iunii 1569.

EPISTOLA XLVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, credo Illustriss. Principem Landgrauium Gulielmum significasse Vestr. Celsit. nuper apud se fuisse nobilem virum Dn. de Verines Gallum, quem Condaeus ante mortem miserat in Angliam, vt inde in Germaniam nauigaret, et Principibus Germanicis rerum suarum statum, veras huius belli causas, et quae ipsi de Pontificiorum Principum conspirationibus nota erant, explicaret, sedis coactus est diu in Anglia subsistere, expectans occasionem nauigandi in Germaniam, et interea interuenit mors Condaei, a cuius morte accepit literas a Principe Nauarro, suffecto in eius locum, quibus mandatum est ei, vt institutum iter persequeretur. Ante viginti dies appulit Hamburgum

cum Classe Anglica, et licet habeat literas ad Vestr. Celsit. et in mandatis, vt eam conueniat, idque valde cupiat quam primum facere, coactus est tamen ad Rhenum properare, ob quaedam necessaria negocia, quae ipsi sunt ibi expedienda. Ideo etiam distulit profectionem ad V. Celsit. quia literae quas ad eam habet sunt scriptae ante aliquot Menses, et ob diuturnam moram in itinere, pauca habet, quae de praesenti rerum statu dicere possit. Venit in hanc vrbem vndecima huius Mensis, sub vesperam, et postridie mane discessit. Vir est grauis, et qui multum valeat ingenio, et est notus Illustrissimis Principibus Electori Palatino et Landgrauio Gulielmo, quoniam priore bello ciuili Gallico, Condaeus eius opera vsus est in Germania. De statu rerum nostrarum in Gallia, illa tantum habebat, quae dudum sunt nobis nota, nimirum Amiralium post mortem Condaei, distribuisse militem per vrbes, tum quod esset impar hosti, tum vt recrearet ipsum, cum praesertim lues ex saeuitia hyemis et nimiis laboribus contracta, inciperet grassari in castris. Fratrem autem Regis, interea obsedisse quaedam nostrorum oppida, sed frustra, et non sine suorum iactura. Dicebat etiam omnes fere eos ex nostris, qui cum Condaeo capti fuerant, opera quorundam militum, quos pecunia corruperunt, euasisse, et ad Amiralium rediisse. Qui veniunt Lugduno affirmant Bipontinum transiisse Ligerim ad oppidum quod nominamus Ia Charite, quod est medio itinere inter Lugdunum et Lutetiam, et ad illud fluuius est iunctus ponte lapideo. Frater Regis habuit suas copias in Lemonicibus, sed accedente propius Bipontino, eas per vrbes distribuit, expectaturus Aumalium et Nemorsum, qui cum suis ad eum contendunt. Nemorsus suis Copiis adiunxit militem, qui Regi subsidio missus est ex Italia. Ex variis locis scribitur agi de pace, et esse aliquam eius spem. Rex vocauit ad se Ducem Lotharingiae, vt eius opera in ea re vtatur, sed non video, quomodo coalescere possit pax, quamdiu summa gubernationis erit penes Reginam et Card. Lothar. Mortuo Condaeo Pontifex Rom. existimabat confectum esse bellum in Gallia: iam vero animaduertens, nostros adhuc consistere, concitat quoscunque potest aduersus ipsos, et iam eius Consilio profecti dicuntur Venetias Carolus Archidux, et Ferrariensis ac Mantuanus Duces, vt Venetos ad illud commune foedus impellant, qui hactenus aliquid tantum mutuae pecuniae dederunt. Vt etiam facilius fucum hominibus faciat Pontifex, dicitur meditari nouam reformationem Ecclesiasticorum, et aiunt eum plane denegare confirmationem Archiepiscopo Coloniensi, nisi sacris [vt vocant] ordinibus initietur. Id autem aiunt fieri opera Card. Augustani, qui nondum deposuit spem illius Episcopatus.

Consecrauit in profesto Natalis Christi gladium et pileum Ducalem, quos cum magnis ceremoniis misit ad Albanum ob merita eius in Ecclesiam Catholicam, et res nuper feliciter gestas aduersus eius hostes. Legatus Pontificius adferens id munus, magna pompa ingressus est Bruxellas medius inter duos Albani filios, praecedentibus quinque signis militum. Mitto Vestr. Celsit. exemplum Epistolae Pontificiae seu breuis Apostolici [ut vocant] ad Albanum. Ego hinc recta proficiscor Argentoratum, et forte inde ad Heluetios, vt certiora de iis motibus ad V. Celsit. scribere possim. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Francofurti decimaquinta Iunii 1569.

EPISTOLA XLIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, veni huc existimans in hoc concursu hominum ex variis locis, non defuturos qui aliquid certi de rebus Gallicis haberent. Sed hic omnia non minus inuoluta mendaciis experior, quam Francofurti sum expertus, ita vt existimem Pontificios studio multa confingere, vt ii quorum salus cum nostrorum in Gallia, salute coniuncta est, omnium rerum incerti minus recte suis rebus consulere possint. Huc a pluribus scriptum est, octaua superioris Mensis conflixisse exercitus in Biturigibus, et nostros obtinuisse victoriam, sed cruentam, et ex hostili exercitu cecidisse ad duodecim millia hominum, et inter alios Aumalium, fratrem vero Regis et Guisium esse grauiter vulneratos. Cum vero eius pugnae fama iam hic senesceret, scripserunt alii pugnatum quidem esse, sed decima sexta superioris Mensis, et nonnulli vicesima prima, et pugnam eodem plane modo describunt quo priores, qui si haec essent vera, viderentur rem praediuinasse: nam omnes eodem modo affirmant Aumalium cecidisse, et fratrem Regis et Guisium esse vulneratos: quare non dubito, quicquid de ea pugna audiuimus esse plane confictum. Rex Galliae est Aureliae, et eo conuocat quicquid superest ipsi virium in toto regno: nam nuper edixit sub poena capitis, vt quicunque a viginti annis bello alicui interfuerunt, eo conueniant, et mandauit praefectis prouinciarum, vt supplicio afficerent eos, qui edicto non parerent, Id factum est magno bono Galliae, vt nebulones, qui in variis Iocis miseros ciues et rusticos vexabant, in vnum locum tanquam in sentinam confluant, et spero incompositam illam multitudinem oneri potius,

quam vsui ipsi Regi fore. Frater Regis est cum exercitu in finibus Biturigum et Lemonicum, cum quo se iam coniunxit Aumalius, cum reliquiis sui exercitus, nam multi ex eius militibus variis morbis perierunt et adhuc pereunt, nonnulli etiam ad nostros defecerunt. Coniunxerunt se etiam ei Itali missi a Pontifice, quorum ductor est Comes a Sancta Flora ex Sfortiarum familia, qui est nepos Pauli tertii ex filia. Nostri non procul inde inde absunt, nec sunt etiam immunes a lue. Audio Amiralium numerasse militi Bipontini duorum Mensium stipendium. Amiralius et Andelotus grauiter aegrotarunt, et aiunt Amiralium adhuc vehi lectica. Ante quatriduum hic certo affirmabatur, Andelotum esse mortuum, sed Comes Salmensis eius affinis, nudiustertius huc scripsit, se nuper ab eo literas accepisse, Bildenstenius vero, et alii, qui heri venerunt ex Lothoringia, denuo affirmant eum mortuum, et simul dicunt de morte ipsius Ducis Bipontini, Hermanni Reidezell, et duorum Comitum a Ditz, et aiunt haec Lotharingiae Duci retulisse Lenoncurtium Vexilliferum alae equitum, quam habet in Regio exercitu, ex quo stationariis equis nuper venit. Sed tamen hic sunt multi, quibus est notus ille Lenoncurtius, qui dicunt eum esse hominem vanissimum, et confingendis mendaciis assuetum, et quae de exercitibus dicit, non eodem modo omnibus narrasse. Dominus de Duli gener Vielleuillii cecidit in oppugnatione oppidi la Charite, et Dominus de Esternay vir magnae virtutis, et inter nostros praecipue auctoritatis, in eodem oppido morbo interiit. Regina profecta est ad filium Andeganensem cum Borbonio et Lotharingo Cardd. vt agat de pace, aut simulet se agere, et ea etiam de causa accersiuerunt in aulam Cancellarium hospitalem et Montmorancium, qui toto hoc bello ab ea abfuerunt. Sed quaenam pax iniri potest in Gallia, ita exacerbatis vtriusque partis animis, vt nemo videatur metuere exitium, si modo hostis vna intereat. Tota Gallia a Ligeri ad Pirenaeos montes est plane hoc bello devastata, et etiam Campania et Burgundia: vbi quod superest deuastatum fuerit, necessitas forte coget ipsos arma deponere. Aiunt Regem Hispaniae hortari Regem Galliae ad pacem faciendam, quod mihi videtur valde mirum, nisi forte id facit, vt ex Gallia possit habere militem aduersus Mauros Granatenses, a quibus dicitur valde premi, nec habet exercitatum militem quem eis opponat, et cum Ioannes ab Austria plane adolescens, sit Dux eius exercitus, nec secum habeat peritos rei militaris, quorum consiliis regatur, omnia in exercitu perturbatissime administrantur, et ob eam causam aiunt reuocari in Hispaniam filium naturalem Albani. Multi huc scripserunt Pontificem Rom, obsideria Romanis in arce Sancti

Angeli, et eius rei causam esse dicunt, quod ipsius mandato amputata sit dextra cuidam ex familia Caesarinorum, eo quod in rixa nescio cui Episcopo Colaphum impegisset. Caesarinorum autem familia est praecipuae auctoritatis Romae post Columnensem et Vrsinam, et est factionis Gibellinae. Ego quidem valde cuperem id esse verum, sed non videtur mihi admodum verisimile. Dux Sabaudiae nuper egit de foedere cum Bernatibus, sed Bernates responderunt se nullum foedus cum eo inituros, nisi decisa controuersia, quam mouet Geneuensibus. Accepto eo responso Sabaudus constituit ipsos Bernates iudices istius controuersiae, quae iam discutitur. Pecunia pro qua Duci Casimiro fideiussit Dux Lotharingiae est hic, sed nescio quid dissidii exortum est inter eos, quibus numerari debet, et Lotharingos, qui petunt vt apocha seu quitancia ab iisdem subscribatur, a quibus subscripta fuit ea, quam proximo autumno acceperunt. Comes Volfgangus Barbiensis qui hic est, vt ii qui aliorum nomine agunt, volunt vltra sortem sibi numerari vsuras temporis elapsi a die dicta solutioni, et quia non statim traditur eis pecunia, dicuntur hic voluisse eam arestare, sed id a senatu vrbis impetrare non potuisse. Dixerunt autem mihi Lotharingi, se voluisse eam apud Senatum deponere, sed Senatum noluisse recipere. Summa est centum millium aurecrum, quam si creditores reciperent sine vsuris, meo iudicio recte facerent: nam facile potest aliquid impedimenti interuenire, quod solutionem impediat, cum praesertim Dux Lotharingiae hic multum pecuniae debeat, et Senatui et priuatis ciuibus. Cum haec scriberem mihi dictum est, esse in Lotharingia ad quingentos aut sexcentos Germanicos equites, qui ex Regiis castris redeant in Germaniam. Discessionis ipsorum causam esse, dicunt interdicta facta a Vestr. Celsit. et a quibusdam aliis Principibus, ne quis Regi Galliae aut Albano militet. Aiunt etiam eos sub aduentum Bipontini dixisse Regi contineri in suis capitulationibus, (vt vocant) ne cogantur militare aduersus eos, qui sunt Augustanae Confessionis, et propterea se nolle militare aduersus Bipontinum. Nonnulli hic dixerunt Philibertum Marchionem Badensem praebuisse huic rei causam, et propterea clam abductum esse captiuum in arcem Vincennarum quae est prope Lutetiam, quod vix credo. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 6. Julii 1569.

EPISTOLA L. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quae postremis meis literis scripsi ad Vestr. Celsit. de Italis caesis, et Strozza a nostris capto, sunt vera, nec desunt qui scribant totum peditatum primae aciei Regii exercitus fuisse profligatum. Ea clades Regios ita terruit, vt statim copias suas distribuerint per vrbes, praetexentes huic rei commeatus difficultatem, et morbes grassantes in ipsorum exercitu. Rex etiam remisit ad sua illam colluuiem hominum, quam euocauerat Aureliam et proposito alio edicto, mandauit vt ad se redirent ad Calendas Augusti. Nostri ab eo tempore nullo obsistente libere depopulati sunt vicinas Regiones, quas Regii obtinent. Comes de la Rochefoucault superato Vienna fluuio, cum tribus aut quatuor millibus equitum peruagatus est totum agrum Turonensem, et usque ad ipsius Turonensis portas progressus est. Amiralius occupauit interea Lemonicum et Petrageri corum vrbes, quae sunt eximiae. Aiunt etiam Vicecomites Vascones (quorum Dux est Comes de Montgomery, qui Regem Henricum vulnerauit) profligasse Dn. de Montluc, qui per multos annos fuit summus nostrorum aduersarius, et plura ipsis damna intulit, quam quisquam ex Regiis praefectis quamuis de Montluc profligato quae dicuntur, sicut min certaquam reliqua. Nostri muniuerunt praesidio oppidum la Charite, ad quod Bipontinus transiit Ligerim, vt eius fluuii liberum traiectum retinerent. Iam Regis mantauo Dominus de Sansac obsidet illud oppidum, quod exiguum est, et parum munitum, et longe dissidum a reliquis quae nostri obtinent. Obsessi semel eruperunt ex oppido, et multos ex Regiis interfecerunt. Amiralius metuens ne tandem expugnetur, dicitur eo properare cum exercitu, cuius progressus ad eas partes tantum terroris iniecit Parisiensibus, vt decima quinta huius Mensis coeperint magna diligentia suam vrbem munire, nam metuunt ne ad eum locum traiecto Ligere, ad ipsos propius accedat. Interea autem illi nebulones redduntur metu crudeliores, nam nullum saeuitiae genus in sua vrbe aduersus nostros praetermittunt. Vltima Junii suspenderunt tres ex praecipuis suis ciuibus viros inculpatissimae vitae, cum quibus mihi priuatim intercessit amicitia, qui fanctissime sunt mortui, et in ipsa morte testimonium veritati constantissime perhibuerunt. Id autem fuit ipsis exitio, quod ipsorum virtus et pietas inter reliquos emineret, et suo exemplo plures in nostras partes pertraherent. Nomina eorum fuerunt Philippus de Gatines pater et filius, et Nicolaus Croquet. Huic forte etiam nocuerunt opes, quae fuerunt amplissimae,

sed quas habuit a maioribus, nam ea familia recensetur inter praecipuas illius vrbis. Decima tertia huius Mensis truncarunt capite, Dn. de la Chesnaye Assessorem Regium in ipso Parlamento Parisiensi, cuius tantae fuerunt opes, vt in ipsa ciuica domo Parisiensis vrbis haberet collocatae pecuniae centum et viginti millia francorum. Sic exemplo Hispanorum paulatim ad scelus proficimus, et iam didicimus habere pro nocentibus eos, quorum opibus inhiamus: Seditiosi illi nebulones, qui praesunt populo, coegerunt Parlamentum contra voluntatem istos condemnare: nam multi ipsorum armati in curiam irruperunt, et in os dixerunt praesidibus et assessoribus, se interfecturos eos, insi intra diem, quem constituerunt isti supplicio afficerentur. Ita illa detestanda vrbs scelera sceleribus cumulans, pronocat Dei iram aduersus se, quam vt spero, breui sentiet: quamuis haec omnia fiant incitantibus aliquibus exaula. Rex petit mutuo ab ea vrbe trecenta millia coronatorum: nam laborat summa penuria pecuniae, quamuis permissu Rom. Pontificis, vendiderit ex bonis ecclesiasticis annuos reditus quinquaginta millium coronatorum, ita tamen vt Ecclesiastici tantundem receperint ex bonis nostrorum: nam si Rex nostrorum bona voluisset vendere, non reperisset emptorem. Cum nuper Metis venderentur bona mobilia eorum, qui secuti sunt Bipontinum, nullus fuit Gallus aut Metensis, qui obulum in ea impendere vellet, quare Regii ministri coacti sunt aduocare mercatores ex ditione Regis Hispaniae, et Episcopatu Leodiensi, quibus ea venderent. Aiunt Regem petiisse pacem ab Amiralio, et ipsi obtulisse longe aequiores pacis conditiones, quam vnquam antea. Amiralium autem respondisse, non esse in sua potestate pacem facere, sed de ea re agendum cum Germanis et Anglis. Alii dicunt Amiralium respondisse non posse iniri pacem, nisi Rex prius discedat a foederibus, quae iniit cum Pontifice Rom. Hispanis et domo Austriaca. Regina petiit ab ipso Amiralio vt redderet Strozzam, et pro eo deligeret quem vellet, ex captiuis qui a Regiis detinentur, sed respondit se tantum esse militem, nec ad se pertinere captiuorum permutationem, sed de ea re agendum cum Nauarro, qui sit Imperator exercitus ipsorum. Nudiustertius hic sum locutus cum quodam honesto viro, qui discessit Rochella 22. Junii et cum classe Anglica nauigauit Emdam, et Embda huc venit. Is dixit mihi, nullam fuisse famam de morte Bipontini Rochellae cum inde discederet, et tamen circa illud tempus hic eum esse mortuum audiuimus. Ipsum Andelotum esse mortuum affirmabat. Puluilerus praefectus Hagnoensis heri huc scripsit Card. Castilionaeum mortuum esse in Anglia, quod tamen nemo Antuerpia vel Emda scripsit, quamuis quotidie hic accipiantur literae ab Anglis et aliis, qui in illis vrbibus negociantur. Si est

verum, Amiralius paucis Mensibus orbatus est praecipuis amicis, et calamitatum ac laborum sociis, nimirum Principe Condaeo, et duobus fratribus, ita vt iam vni ipsi fere tota istius belli moles incumbat. Hic dicitur Albanum mittere adhuc subsidio Regi quindecim signa Germanorum, decem videlicet quibus praeest Chamburgius, et quinque quibus Comes Otto Eberstenius. Rex petit mutuo a Venetis, ducenta millia coronatorum, pro quibus Pontifex Rom. vult se fideiussorem constituere. Quid responsi acceperit nondum scimus, sed iam res Regis sunt eo redactae, vt nulla pecunia ipsi sufficiat, et Pontificii in Gallia deflent mortem Condaei, quem scelerate interfecerunt, cum experiantur, sibi esse negotium cum Duce cautiore, et perpetuo intento in suas occasiones, et nihil pecuniae in res non necessarias profundente. Imperator habet Legatum in aula Gallica, qui recens eo venit cum quindecim equis. Eius nomen nondum potui scire. Ericus Dux Brunsuicensis petiita Venetis, vt sibi in ipsorum vrbe liceret viuere. Id autem egit per nobilem quendam Venetum, qui ob eam rem coniectus est in vincula: nam in ea vrbe cautum est lege, ne ciues habeant quicquam Commercii cum exteris Principibus aut eorum Legatis. Scribitur Roma Pontificem nolle concedere Regi Hispaniae, vt ducat sororis filiam, quod mihi non fit verisimile. Arabes qui maximos motus excitauerunt in Egypto et vicina Arabia, dicuntur esse profligati a Turcis. Iam vltra quindecim dies hic haerent Commissarii Imperatoris Dominus de Vinneburg, et Zottus, heri aduenerunt Treuirenses Legati, et Nudiustertius Landgrauiani. Reliquorum Principum nondum aduenerunt quod sciam. Ego omnia fausta et fclicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Argentorati 28. Julii 1569.

EPISTOLA LI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Rex Galliae accepta clade ad vrbem Lemonicum, de qua antea scripsi, dissoluit exercitum, et permisit suis subditis, vt ad sua redirent, quo se recreare possent, ita tamen vt ipsi praesto adessent, sub initium huius mensis, sed vix puto eos fore paratos sub finem: nam qui redierunt in Lotharingiam adhuc sunt domi, nec admodum festinant. Germanos, Heluetios, et Italos retinuit in castris, vel potius per vrbes distribuit, vt se reficerent, sed audimus plures ex ipsis variis morbis absumi. Ipse fere inops consilii profectus est Lutetiam, quo cum peruenit, proceres Regni, (quamuis repugnante Card. Lotharingo)

coegerunt eum agere de pace cum Amiralio, et ob eam rem Cancellarius Hospitalis reuocatus est in aulam, a qua toto hoc bello abfuerat. Multi ex Pontificiis cum videant res non succedere vt sperauerant, iam accusant Card. Lotharingum, et omnium istorum malorum culpam in ipsum reiiciunt. Aiunt res eo esse iam deductas, vt fere sit certa spes pacis, quod est huc scriptum Antuerpia, Basilea, et ex vrbe Metensi. De conditionibus varia dicuntur, de quibus non scribo, quia hactenus nihil audiui, quod mihi videatur verisimile. Amiralius interea progreditur, et plurima oppida occupat, et semper propius accedit ad Lutetiam. Ante non multos dies occupauit oppidum Chatelleraud, in quo dicitur multum armorum et pulueris bombardici reperisse. In eo oppido ante septem et viginti annos celebratae sunt nuptiae Iuliacensis Ducis et Reginae Nauarrae, quae tunc erat decem aut vndecim annorum. Est situm ad fluuium Viennam, abestque a Pictauio septem milliaribus, quod nostri iam obsident. Dicunt Comitem de la Rochefoncault occupasse Ambosiam ad Ligerim, ad quam est pons Lapideus, et iam oppugnare vrbem Turonensem, quae distat ab Ambosia septem milliaribus. Fama etiam hic fuit de occupata Tholosa, quam tamen iudico esse falsam, cum ea vrbs sit potentissima, et nostris infensissima, et populus qui eam incolit, sit ferocissimus. Dominus de Sansach coactus est discedere ab obsidione oppidi la Charite amissis multis ex suis militibus, et vt quidam aiunt, accepto vulnere, quod mihi videtur mirum, cum ipse sit veteranus Dux, et illud oppidum sit exiguum et non munitum, et procul dissitum ab iis locis, in quibus nostri habent suos exercitus. Montmorancius post longam dissimulationem coepit nostros oppugnare, sed non satis feliciter: nam oppugnans oppidum Sancerre, amisit mille et ducentos milites, et inde turpiter discessit. Dicunt Principem Orangium nauigasse Rochella in Angliam. Causae ob quas eo nauigarit variae recensentur, quarum vna dicitur esse, vt agat de Coniugio Principis Nauarri et Reginae, quae per aetatem fere posset esse auia Nauarri, quem vix puto attigisse annum decimum septimum. Sparguntur et aliae causae non minus absurdae. Si verum est, eo esse profectum, puto profectum propter res Inferioris Germaniae, videntur enim istae simultates inter Anglos et Belgas, tandem erupturae in apertum bellum, praesertim si siat pax in Gallia. Dux Sabaudiae iniit foedus cum Bernatibus ad annos viginti, ea conditione, vt si quis ipsius ditionem inuadat, Bernates ipsi adfint cum quinque millibus peditum, si quis vero Bernates oppugnet, ipse mittat eis tria millia peditum, et quingentes equites. Comprehensa est in eo foedere vrbs Genevensis,

ita vt eius ciues possint vagari et negociari in Sabaudi ditione, perinde ac ipsius subditi, nec debet durante eo foedere mouere litem Geneuensibus de iuribus quae dicit se in eorum vrbem habere. Quamuis vix Mensis praeterierit, ex quo initum est illud foedus, tamen parum abfuit, quin ante paucos dies ipsam Geneuam dolo occupauerit. Card. Estensis renunciat Cardinalatui vt ducat vxorem, eo quod non suscipiat liberos Dux Ferrariensis eius Frater, quem dicunt ita corruptum libidinibus vt non sit aptus ad gignendos liberos, quamuis nondum sit quadragenarius. Eius coniunx soror Imperatoris, dicitur esse ita valetudinaria, vt fere perpetuo decumbat. Si Card. suscipiat liberos pulcher bolu s eripietur Guisiis e faucibus: eam enim successionem iam spe deuorauerant, nam ipsorum Mater est soror Ferrariensis. Neapolitanus Prorex ex apoplexia incidit in paralysim, quare scribitur Roma Card. Granuellanum proficisci Neapolim, vt eius vices suppleat, quousque alius sufficiatur. Pontifex Rom. nuper misit Auenionem Iesuitam, vt inquireret in quosdam ex familia Card. Borbonii Legati, quos audiuerat suspectos esse de religione. Populus Auenionensis existimans istum velle introducere inquisitionem Hispanicam, correptis armis venit in forum, et nisi Iesuita mature sibi fuga consuluisset, male cum ipso fuisset actum, sed Armeniacensis Card. Vicelegatus tandem eum tumultum composuit. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Argentorati sexta die Augusti 1569.

EPISTOLA LII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, tota illa spes pacis, de qua alteris meis literis scripseram, plane euanuit, et Cancellarius ob eam rem accersitus in aulam, antequam eo veniret, remissus est domum. Rex denuo instruit exercitum summo conatu, et seuere edixit, vt tota nobilitas Gallica rediret in castra. Petit ab Heluetiis sex millia hominum, et ob eam rem hoc die conueniunt Legati pagorum Pontificiorum, ut deliberent cum Commissariis Regiis. Rex Hispaniae conscribit etiam ei Mediolani tria millia Italorum. Rhingrauius nuper venit Nanceium stationariis equis, et putatur inde venturus in Germaniam, vt conscribat militem: quare deceret Principes Germanicos in eas res esse intentos: nam quae scribo de Heluetiis et Italis sunt verissima. Pontifex Rom, diligentius

quam antea sollicitat Regem Hispaniae, Venetos, et reliquos Principes Italiae, ac etiam quosdam in Germania, ne Regem Galliae deserant in tantis periculis, quae paulo post ad ipsos sunt ventura si succumbat. Rex discessit Lutetia tertia huius mensis, et profectus est ad fratrem Andeganensem, qui decumbit in vrbe Turonensi. Mandauit nobilitati Gallicae discedenti ex castris, vt ad se rediret primo die huius Mensis, qui dies postea mutatus est in decimum sextum, et tandem in vicesimumquintum, et tamen, vt audio, pauci redeunt. Interea dum Rex fuit Lutetiae convocauit Magistratus vrbis, et dixit eos fuisse sibi auctores, ne vllis conditionibus cum aduersariis transigeret, sed ipsos plane perderet, et pollicitos esse se in ea re non defuturos ipsis. Se vero obsecutum eorum consiliis, nihil non tentasse vt id perficeret, sed tamen euentus hactenus non respondisse suae voluntati, quare cum denuo instruendus sit exercitus, et destituatur pecunia, petiit ab eis, vt iam praestarent quod saepius sunt polliciti, et conficerent ipsi duodecies centena millia francorum. Parisienses responderunt se daturos operam, vt eius petitioni satisfiat, si modo permitteret ipsis diuendere bona eorum, qui sunt in castris nostrorum, quod audio ipsos impetrasse a Rege, et iam publice diuendere ipsius Anuralii suppellectilem: bona autem immobilia nemo vult comparare. Sic iam ea tentantur, quae in rebus desperatis tentari solent, sed miror eos nouis iniuriis audere irritare Amiralium, cuis vires iam videntur Regiis validiores. Recens affecerunt supplicio Baronem de Cortenay, fratrem Comitis de Dampmartin, et quendam alium nobilem mihi ignotum, quem nominant la Barre, qui erant nostrae religionis. Germani et Itali qui militant Regi, sunt prope vrbem Turonensem. Inter ipsos male admodum convenit: nam se mutuo proscindunt conuiciis, et saepe a verbis ad verbera deuenitur, praesertim cum inter pabulandum alii aliis occurrunt. Amiralius iam obsidet (Poictiers) Pictauium vrbem Maximam, in qua dicuntur esse Dominus de Martiques, et duo Guisii Fratres cum viginti signis peditum. Oppugnatur vrbs a tribus partibus, nec est quod obsessi sperent aliquid auxilii a Rege, nam non sunt tantae eius vires, vt audeat propius ad vrbem accedere. Si fuerit vrbs a nostris vi occupata, ea res plane franget animos aduersariorum, cum in ea sit praecipuus eorum peditatus, et duces magni nominis, sed si repellantur, multum amittent de sua existimatione. Vrbs est mihi notissima, nam adolescens in ea operam literis dedi. Est natura loci munita: ab vna enim parte ambit eam fluuius Clanis, ab altera vero palus, quae in ipsum fluuium influit. Ad occidentem tantum, patet planus ad eam accessus, sed angustus. Quamuis sit sita in tumulo satis edito, tamen ab aliquibus partibus colles editiores ipsi imminent,

et praesertim ab ea parte, qua palus se in fluuium exonerat. Muri vrbis sunt vetustate fere corrupti, nec sunt firmati aggere, nec facile firmari possunt, cum ipsius vrbis solum sit maxima ex parte lapidosum. Est in ea vrbe Academia, et ingens colluuies Sacerdotum et Monachorum: nam habet octo monasteria virorum, duo monialium, quinque Ecclesias Collegiatas, et decem aut duodecim parochias. Scriptum est huc Antuerpia, et etiam ex Lotharingia, eam deditione in nostrorum potestatem venisse, et Guisios noctu fugisse ex vrbe antequam dederetur, sed vix credo esse verum, cum ii, qui veniunt Lutetia, id non dicant. Paulo antequam nostri venirent ad Pictauium, ceperunt Lusignanum arcem munitissimam, quae abest a Pictauio quinque millaribus Rochellam versus. In ea arce dicuntur reperisse magnas opes, quoniam nobilitas et ditiores, ex tota vicinia suas opes eo comportauerant, tanquam in locum tutissimum, et ipsorum iudicio inexpugnabilem. Ea est arx, a qua nomen accepit Illustris illa familia, ex qua fuit Guido, postremus Rex Hierosoly mitanus, cuius post eritas diu regnauit in Cypro. Sub idem fere tempus Comes du Lude praectus Pictonum obsedit oppidum Nyord, a cuius obsidione aduenientibus nostris, coactus est discedere relictis bombardis maioribus, et multis ex suis militibus amissis. Frustra etiam tentarunt Regii oppidum la Charite ad Ligerim. Is est status infelicissimi illius regni, quod credo breui corruiturum, aut scissum iri in partes, cum ii qui gubernant non expetant pacem, sed eius praetextu cupiantdenuo imponere nostris, qui suo malo edocti, facti sunt cautiores, et iam eas vires sunt consecuti, vt videatur Rex non posse eos opprimere, quamdiu superstes erit Amiralius. In Regio exercitu morbo interierunt duo comites a Ditz filii Landgrauii ex secunda coniuge. Comes a Tenda ex familia Sabaudiensi, Dominus de la Suse potentissimus in Delphinatu, et Dn. de Pauan Locumtenens Ducis Lotharingiae. A nostris partibus credo mortuum esse Ducem Bipontinum, quamuis multi adhuc id negent. Andelotus sublatus est veneno, quo etiam petiti sunt Amiralius et Comes de Montgomeri, sed mature adhibitis remediis euaserunt, quamuis Amiralius ex ea re grauissime decubuerit. Autor huius sceleris Rochellae equis discerptus dicitur in quatuor partes. Albanus adhuc vrget illud vectigal decimae in Inferiore Germaniae, sed Attrebatenses, Hollandi et quaedam vrbes Flandriae, et Brabantiae, se adhuc ei opponunt, nec adhuc quicquam vi in ea re tentauit, forte propter nostrorum successus in Gallia. Longeiam mitius a it cum Egmondana, quam antea vix dignabatur alloquio, iam vero solet eam inuisere et consolari, et facere ei magnam spem de Regis clementia erga eius liberos. Dicunt Regem Hispaniae recens attribuisse ei annua tria millia

coronatorum, quibus se et liberos sustentet, et praeterea dedisse filio eius primogenito Commendam in Hispania, cuius sunt satis ampli prouentus, et interdixisse Albano ne quid ex bonis Egmondani diuenderet. Credo simulatam istam humanitatem respicere ad Electorem Palatinum, quem Albanus non cupit habere valde inimicum in hoc dubio et incerto rerum statu. Pontifex Rom. tandem dispensauit inter Regem Hispaniae et filiam sororis. Angli non ita dudum sunt spoliati omnibus bonis in Portugallia, et ditissimi inter ipsos coniecti in vincula. Scribitur ex Italia parum abfuisse, quin Dux Florentinus nuper dolo occupauerit Lucensem vrbem. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati decima quinta Augusti 1569.

EPISTOLA LIV. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, qui veniunt ex Lotharingia, omnes affirmant Pictauium esse expugnatum ab Amiralio, et interfectos esse Dn. de Martiques et Comitem du Lude, qui fuit praefectus illius Prouinciae, Guisium maiorem natu esse captum: de eius vero fratre nihil certi audimus. Aiunt fuisse in vrbe ad duo millia sacerdotum: nam ex tota Prouincia, eo tanquam in locum tutissimum confluxerant, cum toto anno Regios ea vrbe tanquam arce belli vsos esse viderent. Si haec sunt vera, Pontificii nondum tantam cladem acceperant quanta haec est. quoniam quicquid fere Regi superfuit veterani peditatus Gallici periit, et in toto Regio exercitu, non fuit quisquam manu promptior, aut nostris infensior, quam Dns. de Martiques, qui fuit adhuc florente aetate: nam puto eum vix excessisse annum aetatis quadragesimum. Fuit ex Illustri illa Luzelburgensi Familia, quae protulit Henricum septimum, Carolum quartum, Venceslaum, et Sigismundum Imperatores, et diu in Bohemia regnauit. Sunt qui dicant vrbem deditione venisse in potestatem Amiralii, et Duces noctu aufugisse, sed quae iam scripsi de expugnatione, habeo a quodam, qui dicit se audiuisse ea a Comite Salmensi, qui est praefectus aulae Lotharingicae. Regi petenti militem Helueticum, initio opposuerunt se Lucerna et Tugium, qui sunt praecipui pagi Pontificii, sed victi sunt numero suffragiorum, et sunt promissa Regi, quatuor millia militum cum sex peteret. Comes de Montfort vnus ex Imperatoris Commissariis qui hic sunt, recens Bruxellis venit et miris laudibus effert Albani prudentiam, iustitiam, et animi magnitudinem, ac etiam moderationem. Ait eum

obtulisse Regi Galliae quatuor millia equitum, et viginti signa peditum, sed Regem respondisse, sibi satis esse virium, ad opprimendos aduersarios. Reliqui plane contraria scribunt, et aiunt Legatum missum a Rege ad Albanum, discessisse iratum, et dixisse suum Regem persuasionibus, et promissionibus Hispanorum et Italorum in has turbas coniectum, et contra fidem datam in ipsis periculis deseri ab eis, ipsum vero Regem dixisse se daturum operam, vt quocunque modo pacem habeat cum videat sibi promissa, a confoederatis non praestari. Albanus petit pecuniam a Leodiensibus, quamuis non agnoscant eius iurisdictionem, ob sumptus quos dicit se fecisse maximos, vt eos defenderet aduersus Principem Orangium. Petit autem trecenta millia florenorum, et in ea re vtitur opera Episcopi Leodiensis viri pessimi, et verae religioni infensissimi, qui credo sperat se venturum in partem praedae, si quid Albanus impetret. Inferiores Germani dicuntur iam aperte denegare Albano vectigal decimae mercium, quae inuehuntur et euehuntur, et quoniam Albanus recens multos Hispanos induxit Antuerpiam, et lapides, quibus est stratum praecipuum vrbis forum, tolli iussit, vt ibi commodius exerceantur ludi equestres, in nuptiis cuiusdam Hispani, credunt Antuerpienses id agi ab ipso vt praetextu horum ludorum repleat vrbem milite, et postea aliquid durius in ipsos statuat. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 22. Augusti 1569.

Quoniam video Vestr. Celsit. Legatos non aduenire, et me frustra hic terere tempus, intra tres aut quatuor dies hinc discedam, et proficiscar Francofurtum.

EPISTOLA LV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, de Gallia iam nihil aliud habemus, quam quod ex variis locis confirmatur, Pictauium secunda oppugnatione expugnatum esse a nostris, et Guisium cum mutato habitu conaretur euadere, vulneratum fuisse et captum, idque accidisse quinta huius Mensis. Aiunt Amiralium iam obsidere vrbem Turonensem, ex qua Andeganensis discessit, et profectus est Aureliam ad Regem, qui ad eam vrbem suas copias colligit. Petit autem Rex ab omnibus suis confoederatis auxilia, et dicitur Rex Philippus praeter tria millia Italorum, de quibus antea scripsi, mittere ei quatuor millia Hispanorum. Sub initium huius Mensis venit Romam Regis Galliae Secretarius, qui petiit a Pontifice

et aliis Principibus Italicis, duodecim millia peditum, et duo millia equitum, et vt praeficeretur iis Dux Niuernensis, et cum non statim promitterentur, dixit suo Regi fieri maximam iniuriam ab iis, qui ipsum contra datam fidem deserant in bello, ad quod vt ipsum impellerent, dixerunt fore sibi cum ipso commune, et non defutura ipsi auxilia. Dux Lotharingiae habito nuper Nancei conuentu ordinum suae ditionis, impetrauit ab ipsis sexcenta millia coronatorum intra sex annos numeranda. Iam autem id agitur, vt opulenti aliquot mercatores redimant a Duce eam summam promissam, et praenumerent pecuniam cum aliquo magno suo lucro, quam postea exigant a populo. Aiunt autem Card. Lotharingum horum consiliorum architectum, persuasisse Duci, vt eam pecuniam mutuo daret Regi, accepta in pignus ditione aliqua, et eo spectauit affinitas hac hyeme contracta, inter Aumalium et Valdemontanum: nam Valdemontanus Ducis Lotharingiae patruus, semper ei auctor fuerat, ne se istis bellicis tumultibus immisceret. Rex petiit mutuo trecenta millia francorum ab exteris mercatoribus, qui Lugduni negociantur, et ita petiit vt significaret se merces ipsorum sumpturum, nisi intra constitutum diem eam pecuniam conficerent, pro qua vult ipsis obligare vectigalia illius vrbis quae sunt maxima. Omnes autem exteri mercatores sunt Germani aut ltali, quos audimus esse in magno metu. Scripseram antea ad Vestr. Celsit. Heluetios Pontificios Regi petenti sex millia militum, promisisse quatuor, quod non est verum. Res sic se habet. In conuentu Solodurnensi Lucernates, qui primi inter ipsos dicunt sententiam, conquesti sunt suorum haberi paruam rationem in Gallia, et eos ita tractari, vt si non gladiis, fame tamen aut morbis omnes intereant, et nihil iam apud se audiri praeter gemitus et lachrymas viduarum, quare sibi non videri consultum, vt plures milites Regi dentur, et ita ex conuentu discesserunt, vt visi sint plane negasse se daturos, sed tamen dixerunt se velle rem referre ad suos magistratus, qui commissariis Regiis suam voluntatem essent significaturi. Eodem modo affecti quo Lucernates discesserunt Tugii et Glareani. Vranii Suitenses, et Vnderualdii dixerunt fere eadem quae superiores, sed dandi militis maiorem spem fecerunt. Solodurenses, et Friburgenses simpliciter militem promiserunt. Quae scripseram de foedere inter Bernates et Sabaudum non sunt vera: nam cum peterent Bernates, vt Sabaudus staret sententiae datae ab Heluetiis in controuersia inter ipsum et Geneuenses, et nollet hoc promittere Sabaudus, tota illa actio de foedere est interrupta. Diuendunturiam in Anglia merces omnes ablatae Belgis et Hispanis, ab initio istius dissidii inter Reginam Angliae et Albanum.

Ouinta huius Legati Imperatoris et Regis Hispaniae accesserunt ad Pontificem Rom. et solenniter petierunt concedi dispensationem vt vocant, coniugii inter Regem Hispaniae et filiam Imperatoris natu maximam, quam Pontifex statim ipsis concessit et significauit eam rem sibi esse gratam, et petiit ab ipsis, vt hortarentur suos Principes, ad maturandum etiam coniugium inter Regem Galliae et alteram Imperatoris filiam. Turcae dicuntur facere maximos nauales apparatus, et armare ad centum et sexaginta triremes, et aliarum nauium vim maximam. Veneti metuunt ne Cyprum inuadant, quam dicunt ad se pertinere eo, quod pertinuerit ad Sultanum Aegvpti, et dicitur ipse Turcicus Imperator proficisci Aleppum, quae est vrbs maxima, non procul dissita ab iis littoribus quae sunt proxima Cypro. Melitenses etiam sibi metuunt, et suam vrbem diligenter muniunt. Schuendius putatur huc venturus intra paucos dies. Dicitur habere mandata ab Imperatore ad Legatos Principum qui hic sunt. Ante triduum fuerunt prope Hagnoam ducenti aut trecenti equites, quos putabamus proficisci in Lotharingiam ad Rhingrauium, qui iam aliquot septimanas ibi haeret, sed hodie audiuimus eos esse dispersos. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae. Vestr. Familiae. Argentorati 30. Augusti 1569.

EPISTOLA LVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scribitur a tam multis Lugduno, Antuerpia, et ex aliis locis captam esse vrbem Pictauium, vt iam fere cogar credere esse verum, quamuis sint hic Itali, qui id pernegent, et deposita pecunia de ea re cum aliis certent. In eius oppugnatione multum sanguinis vtrinque fusum esse dicitur: nam cum nostri superato Claue fluuio, ac etiam muro vrbis, occupassent pratum Abbatissae quod est in infima vrbis parte, Regii receperunt se in interio rem vrbem, et ducta noua fossa, et domibus terra repletis diu se defenderunt. Nostri vero oppugnantes eos sine intermissione, et recentes fessis perpetuo succedentes, cum in amplissima vrbe aduersarii pauciores numero, idem facere non possent, ipsorum munitiones tandem perruperunt, et quotquot armatos inuenerunt, eos paucissimis exceptis interfecerunt. Quinam autem ex proceribus sint interfecti, nondum certo scimus. Nostri quidem adepti sunt cruentam victoriam, sed quae videtur esse magni momenti, cum Regii

hactenus ea vrbe tanquam arce belli sint vsi, et Rex fuerit fere spectator cladis suorum, quibus non est ausus, subuenire, cum tamen non procul inde cum exercitu abesset. Ex nostris dicitur periisse Dn. d' Acier priuignus Rhingrauii Senioris, quem (vt existimo) Vestr. Celsit. vidit Lipsiae in nuptiis Principis Orangii. Vix vllus fuit in nostrorum exercitu, qui pluris fieret, et fama erat eum ducturum in vxorem filiam Amiralii. Dicitur etiam interfectus Henricus Comes a Nassau, Principis Orangii Frater minimus natu, adolescentulus octodecim aut nouendecim annorum, quem dantem operam literis Argentorati, fratres secum abduxerunt. Aiunt plurimos equites Germanicos dimissis equis, se in vrbis oppugnatione adiunxisse peditibus, et strenuam operam nauasse. Putant Amiralium capta vrbe, exercitum in Bituriges duxisse, et iam obsidere Bourges Auaricum praecipuam vrbem illius prouinciae, quam si ceperit, patebit ei liber accessus in mediam Burgundiam, cum obtineat pontem Ligeris illi vrbi proximum, et qui in Burgundia[Vezelai] Vezelii se continebant, iam in suam potestatem redegerint pleraque vicina oppida, vt [Noiers Mussi leuerque et Creuant] Nucetum, Musseium, et Crepantium, et nunc vrbi[Auxerre] Altissiodoro ita immineant, vt vix se aduersus ipsos defendere possit. Regis exercitum iam conuenisse existimo, sed quid moliatur nondum hic audimus. Heluetii tandem promiserunt Regi sex millia militum, et audimus Rhingrauium maiorem natu, iam esse in vrbe Treuirensi, vbi expectat equitem ex Germania, quem ducat ad Regem. Rex interea exigit a suis ingentem vim pecuniae, praeter illa trecenta millia francorum, quae petit mutuo ab exteris mercatoribus, qui negociantur Lugduni, quam summam ita sunt inter se partiti, vt ex ea Florentini dent octuaginta millia, Lucenses septuaginta millia, Genuenses quinquaginta millia, Mediolanenses quadraginta millia, et Germani omnes simul sexaginta millia. Petit praeterea ab ipsis Lugdunensibus centum et quinquaginta millia, et a Tholosatibus quingenta millia. Scripsi antea Parisienses numerare ei duodecies centena millia, quod si eodem modo cum reliquis vrbibus agat, colliget ingentem vim pecuniae. Recens edita est historia expeditionis Principis Orangii in Inferiorem Germaniam, in qua cum alicubi fiat mentio Vestr. Celsit, aliter quam deceat, existimaui esse mei officii, lpsam de ea re admonere. Auctor nominat se Alfonsum Vlloam, quem audio Origine esse Hispanum, sed natum esse in regno Neapolitano. Scripsit Italica lingua, et interfuit expeditionibus Albani: nam aliquoties in sua historia nominat se Castrametationis praefectum, seu Mareschalcum Campi, vt vocant. Sic autem vno in loco scribit. Orangius et Frater eius Comes Ludouicus tandem effecerunt,

vt aliqui ex Principibus, qui non amant quietem orbis Christiani, nec fauent rebus Regis Hispaniae, imo satis ostendunt se esse ipsi capitales inimicos, et etiam Hispanis, eo quod sit filius inuictissimi Imperatoris Caroli V, qui eos castigauit, coniungerent se cum eis foedere, et promitterent auxilia, et praecipue Dux Augustus Saxoniae, Comes Palatinus, Casimirus, Dux Bipontinus, et alii quorum auxiliis fretus Orangius collegit exercitum trium millium equitum, et duodecim millium peditum. Alio loco sic scribit. Resciuimus etiam Vesaliae conuenire Belgas, qui militarunt Brederodio rebelli defuncto, cum quibus debebant se coniungere duo millia equitum Saxonicorum, quos mittebat Dux Augustus Elector. Liber qui haec continet est impressus Venetiis. Albanus iam plane redegit in suam potestatem Comitatum Hornensem, et induxit in eum maxima praesidia Hispanorum et Belgarum, et plerosque ministros Comitis coniecit in vincula, et Vertae [quod est praecipium oppidum Comitatus] curauit in medio foro erigi patibulum ad terrorem ciuium. Valentianis nuper coniecti sunt in vincula sex et viginti iuuenes, eo quod ad sacra pontificia non accederent. Ministris Lazari Schuendii nuper inter Iuliacum et Traiectum Mosae erepti sunt quatuor equi, quos dono mittebat Albano. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Francofurti 14. Sept. 1569.

EPISTOLA LVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, qui postremi venerunt ex Gallia affirmant Pictauium non esse captum ab Amiralio, qui quamuis occupauerit arcem, et totam inferiorem vrbis partem, non potuit tamen expugnare eam partem, quae est in colle eminentiore, quam Regii noua fossa et aggere muniuerunt: quare dicunt Amiralium retrocessisse cum exercitu, et conari longa obsidione perficere id, quod vi non potuit: Dat enim operam, ne quid commeatus inuehatur in vrbem, in qua scit parum superesse. Rex est ad vrbem Turonum, vbi quanta potest diligentia contrahit suas copias, vt obsessis auxilium ferat: quae res forte poterit praebere occasionem pugnae, cum habiturus sit longe maiores copias quam Amiralius. Quidam heri venit Lugduno, qui dicit sub suum discessum peruenisse eo famam de Danuillio Mareschalco caeso a Vicecomitibus non procul a Tholosa, sed tamen neminem id pro vero affirmasse. Ex Anglia scribitur Ducem Northfolcium, qui reliquos proceres opibus

et auctoritate longe superat, ambire nuptias Reginae Scotiae, et habere multos sibi addictos, qui etiamsi dissimulent, putantur esse non alieni a Pontificia religione. Praeterea accidit Reginae Scotiae id, quod solet accidere Illustribus personis in diuturnis calamitatibus, nimirumvt odium, quo antea iusta ex causa flagrarunt, in misericordiam tandem conuertatur. Multi itaque metuunt ne ea res dissoluat consensum procerum in Anglia, quem haec Regina nihil agendo summo iure, sed multa indulgendo diutius conseruauit, quam quisquam ex ipsius maioribus. Tumultus Granatenses dicuntur inualescere, et multum solicitudinis iniicere Hispanis, qui hactenus suorum hostes arte et dolis vincere soliti, iam inciderunt in astutiores et fallaciores quam ipsi sint: nam Mauri continent se in asperis montibus, quorum accessus omnes ita muniuerunt, vt impossibile sit Hispanis eo penetare. Habent autem in illis montibus magnam vim pecoris, quo se alunt, et aliquid etiam frumenti, et cum impossibile sit Hispanis montium Iate se expandentium aditus omnes obseruare, ex iis saepius descendunt Mauri, et in locis adiacentibus praedas agunt, ita tamen vt nunquam iusto loco pugnandi occasionem hosti praebeant. Nuper ceperunt oppidum Seronam, et quicquid fuit in eo virorum, mulierum et puerorum crudeliter interfecerunt: nam et Hispani eodem modo cum ipsis agunt. Rescitum est ex quodam captiuo, eum, quem sibi Regem designarunt, nuper misisse Regi Alghieri viginti millia coronatorum ad arma coemenda, et petiisse, vt ei mitteret virum aliquem rei militaris peritum. Rex Hispaniae interea est de suis nuptiis solicitus, et agit cum Imperatore vt sponsa ante hyemem mittatur in Hispaniam. Legatus Gallicus nuper significauit Senatui Veneto, alteram filiam Imperatoris Regi suo nubere, et Regis sui sororem Portugallensi. Secretarius ipsius Regis Galliae, missus in Italiam ad implorandum auxilium Principum Italicorum, ante aliquot septimanas diem suum obiit Venetiis, et est magna pompa sepultus. Aiunt Albanum remittere Belgis toties petitum, et ab aliquibus promissum vectigal decimae euectionis et inuectionis mercium, ita tamen vt ineant aliam rationem conficiendae pecuniae, ad numeranda militi stipendia. Restituit etiam vrbibus ademptam iurisdictionem. Nihil tamen propterea remittitur de saeuitia erga Christianos. Cum nuper Antuerpiae tres essent afficiendi supplicio propter religionem, et vnus eorum vir admodum senex, ita tortus fuisset, vt iam videretur exhalaturus animam truncarunt eum capite in carcere, ne ipsorum manus euaderet. Saeuitia tamen suppliciorum impedire non potuit, quominus in aliquibus oppidis Flandriae et Brabantiae captiui vi sint extracti ex carceribus,

et liberati, quod non ita dudum factum est in oppidis Comines, Himschot et Erentals. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Francofurti 22. Septembr. 1569. Constitui hinc redire Argentoratum.

EPISTOLA LVIII. Eidem.

Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Schuendius scripsit huc Argentorato solutam esse obsidionem Pictauiensis vrbis, idque coactum facere Amiralium vt succurreret vrbi Chatelherauld, quam Regii inuaserant. Vbi vero Regii animaduerterunt, Amiralium discessisse a Pictauio, raptim eo duxerunt copias, et in vrbem induxerunt recentem militem, et magnam vim commeatus. Ipse autem Amiralius putatur cum exercitu iturus in Normandiam. Haec scripsit Schuendius, quae dicit se habere ex aula Lotharingica. Facile crederem, nostros discessisse ab obsidione vrbis Pictauensis, quamvis ex variis locis contrarium scribatur, sed eo modo, quo Schuendius scribit rem successisse, non est mihi verisimile: nam si Amiralius spem aliquam habuit expugnandi Pictauium, non discessit inde ad primam famam obsidionis vrbis Chatelherauld, quam non dubito munitam fuisse valido praesidio cum esset proxima hosti, et si non fuisset, facilimum tamen fuisset semper Amiralio militem in eam inducere, cum a Pictauio non longius absit, quam Grimma a Lipsia. Sed quod scribit Regios statim post discessum Amiralii duxisse copias Pictauium, videtur mihi credibile: si enim copiae ipsorum fuerunt firmiores copiis Amiralii quorsum obsederunt illam alteram vrbem? et non potius recta contenderunt Pictauium: nam potuissent magno suo commodo confligere ante vrbem cum in ea esset validum praesidium, quod facto pugnae initio haud dubie erupisset. Si vero copiae ipsorum fuerunt imbecilliores copiis Amiralii, coniecerunt se in certissimum periculum: nam ipso inscio non potuerunt eas ducere Pictauium, cum praesertim superandus ipsis esset Vienna fluuius profundus, in cuius traiectu potuissent facile profligari. Amiralium autem cum exercitu profectum esse in Normandiam, est plane incredibile: nam non video quomodo transire potuerit Ligerim fluuium maximum, cum Regii omnes pontes, qui sunt ad ea loca, obtineant, et praeterea si tam procul exercitum abduceret, coniiceret in periculum omnes vrbes, quae toto hoc bello anostris sunt occupatae. Rex

nuper edixit, vt quicunque habent ruri arces seu domos vtcunque munitas, si sint Pontificii in eas imponant praesidia, ne ab adversariis occupentur; si vero sunt nostrae religionis et manserunt domi, vt praefectus provinciae imponat in eas praesidium, quod alatur sumptibus domini arcis, nec tamen ei obtemperet, quod cum nihil aliud sit, quam constituere eos domi captiuos, plerosque iam suae stultitiae poenitet, quod non adiunxerint se iis, qui ad bellum sunt profecti, cum videant se plane periisse. Aiunt quosdam ex nobilitate eo edicto consternatos sumpsisse arma prope Rhemos, et in Delphinatu, led cum sint pauci numero facile opprimentur, cum ii qui sunt ad Rhemos, habeant propinquum Albanum, qui proculdubio Regem in ea re iuuabit quantum poterit, quia metuet ne nostri turbent rationes ipsius, si aliquid virium illis in locis acquirant. Ob eandem causam dabit operam Dux Sabaudiae vt opprimantur ii, qui sunt in Delphinatu. Is iam recensuit suis subditos, et conscripsit ex iis octodecim millia militum. Multi putant eum inuasurum Geneuam, in qua ita iam grassatur pestis, vt sit pene deserta. Sic omnia vbique fere minantur nostris ruinam, et audimus Ecclesiasticos in Italia ita exultare ac si iam adepti essent victoriam, quam sibi certo promittunt. Deus id auertat, sed tamen necesse est nostros eandem succumbere, si deserantur, cum Regi perpetuo aliquid auxilii a confoederatis subministretur. Mansi hic paulo diutius propter aduentum Dn. Vezinii, qui hodie hinc profectus est Heidelbergam. Existimat nostros posse liberari ab exitio, si alicunde corradere posset tantum pecuniae, quantum satis sit ad conscribenda duo millia equitum, et tria millia peditum: nam dicit esse plurimos Gallos in locis vicinis Germaniae, qui se statim illis adiungerent. Ego metuo ne Schuendius missus sit Argentoratum, vt det operam, ne quid tale fiat. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Francofurti secunda die Octobr. 1569.

EPISTOLA LIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, puto dudum peruenisse ad Vestr. Celsit. famam infelicis praelii commissi in Gallia tertia die huius Mensis, in quo nostros succubuisse ex variis locis est scriptum. Commissum est autem inter oppida Lodun et Thouars, quae absunt a Pictauio vnius diei itinere, ea via, qua recta itur ad Ligerim fluuium. Quidam dicunt nostros initio detrectasse pugnam, et continuisse se loco ab

omnibus fere partibus cincto paludibus, ita vt oportuerit Regios longo circuitu ad ipsos peruenire. Dicunt factum initium pugnae paulo post meridiem, et per quatuor horas summa contentione pugnatum esse, et tandem nostros ita profligatos, vt vndecim maioribus bombardas, ac omnia impedimenta amiserint, in quibus dicuntur fuisse ad tria millia curruum, quorum maxima pars ad equites Germanicos pertinebat. De numero interfectorum admodum varia scribuntur: nam quidam scribunt ad quatuordecim millia ex nostris periisse, quod est incredibile, alii dicunt sex aut septem millia. De Amiralio varia est fama. Quidam scribunt traiectum globo post hostram interiisse, alii dicunt altero crure fracto ictu bombardae, captum esse, et ad Regem perductum. Dn. de Mouy dicunt in ipsa pugna occubuisse, et Dn. de la Noue captum, qui tres fuerunt praecipui Duces in nostrorum exercitu, ita vtsi haec sint vera, nostrorum teliquias facile opprimi posse credam. Ex Regiis non ita multi periisse dicuntur, nec quisquam Illustris praeter Philibertum Marchionem Badensem. Duo Rhingrauii dicuntur vulnerati, et Dux Guisius in altero pede. Post pugnam aiunt oppidum Chastelherand se statim Regi dedidisse. Iam in Burgundia colliguntur copiae ad obsidendum oppidum Noiers quod nostri non ita dudum ibi occuparunt. Dux earum Copiarum est Dn. de Sansas, qui ante quatuor Menses oppidum la Charite frustra oppugnauit. Sperant Regii se breui omnes nostrorum reliquias deleturos, quamuis nostri ad Pyrenaeos montes habeant alium exercitum satis firmum, cui praesunt Comes de Montgomery, et quatuor Vicecomites, qui paulo ante infelicem illam pugnam pulcherrimam victoriam obtinuerant de Dn. de Tarride, qui obsidebat Nauarraenum, Reginae Nauarrae oppidum, quem viuum in suam potestatem redegerunt. Haec sunt, quae ex variis literis habemus de ea pugna. Earum literarum partim a Rege, partim ab eius fratre, et aliis proceribus scriptarum, hic habuimus exempla per Lazarum Schuendium, quae dixit se habere ex aula Lotharingica. Sunt qui veniunt Geneua et ex aliis locis vicinioribus Galliae, qui negant esse verum, quicquid de ea pugna est scriptum, et cum Legatus Regis Galliae, qui est apud Heluetios, de ea scripsit ad Basiliensem Senatum ante quindecim dies, et significauerit se, vbi primum aliquid certum de ea habuerit, id ipsi indicaturum, tamen ab eo tempore nihil prorsus scripsit. Nostros non accepisse tantam cladem, quantam scribunt Regii, inde coniicio, quod Rex iam maxime vrget, vt ad ipsum mittantur sex illa millia Heluetiorum, de quibus antea saepius scripsi, quorum profectio hactenus est impedita. Si enim nostri essent plane profligati, quid ipsi opus esset nouo milite, nisi forte aliquid aduersus vicinos

velit tentare, quod non credo. De ea pugna tamen ex tam variis locis est scriptum, vt putem aliquid esse, et nostros cladem aliquam accepisse, sed forte non tantam, quantam isti dicunt. Si Amiralius mortuus est aut captus, actum est plane de nostris, si euasit, reparabit adhuc bellum. Ego quanta potero diligentia de iis rebus inquiram, vt certi aliquid ad Vestr. Celsit. scribere possim. Scriptum est huc Antuerpia exortos esse tumultus in Anglia, quod si est verum, non dubito esse factum a Duce Nortfolcio, qui (vt antea scripsi) ambit nuptias Reginae Scotiae. Schuendius ante quinque aut sex dies hinc discessit, sed putatur hodie aut cras reuersurus. Legatus Episcopi Virtzburgensis hodie hinc discessit, nec putatur reuersurus. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Argentorati 24. Octobr. 1569.

EPISTOLA LX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, binas literas scripsi ad Vestr. Celsit. de pugna Commissa in Gallia, in qua Regii victoriam de nostris reportasse dicuntur, de qua tamen nihil adhuc habeo, quod pro certo affirmare audem. Vidi narrationem eius pugnae typis expressum Lutetiae, quae multa continebat nequaquam verisimilia: nam in ea dicebatur acerrime et animis infensissimis, per quatuor horas pugnatum esse totis copiis, et eo periculi rem esse deductam, vt Frater Regis hasta de equo sit deturbatus, et tamen ex Regiis cecidisse trecentos tantum, ex nostris vero decem millia. Si res Regiorum in illud discrimen sunt adductae, vt supremus ipsorum Dux fuerit in tanto periculo, vix credibile est, tam parvo constitisse ipsis tantam victoriam, quantam se adeptos esse dicunt. Qui pugnam eam descripsit. Virtuti Heluetiorum victoriam asscribit, quos dicit longe pauciores numero Germanicorum peditum aciem primo impetu dissipasse, et ex ipsis plurimos interfecisse. Ex aliquibus locis huc est perscriptum, nostros amisisse quatuor millia peditum Germanicorum, mille et quadringentos pedites Gallicos, et mille et octingentos equites partim Germanos partim Gallos: nullos vero ex ipsis interfectos esse, qui sunt alicuius nominis, praeter Dn. de Pigreffier et Dn. de la Loue, captos autem Dn. Dacier, et Dn. de la Noue. Quidam dicunt Amiralium in mento vulneratum esse sed leniter. Ab ipsorum partibus interiisse, Philibertum Marchionem Badensem, et Guisium vulneratum pene constans fama est. Sunt etiam qui dicant in ipso conflictu cecidisse Albertum

Comitem a Ditz. Dicuntur et alii interfecti sed quia rumor sibi non constat, de iis nihil scribo. Ego quidem non dubito nostros cladem aliquam accepisse, sed tantam esse, quantam dicunt Pontificii, non credo. Redierunt huc aliquot pedites Germanici, qui dicunt se interfuisse pugnae, et suam aciem fusam, et dimissos esse a Regiis vulneratos omnes, qui fuerunt centum et triginta, ex quorum numero se esse dicunt. Quid autem cum integris, qui in ipsorum potestatem venerunt, actum sit, dicunt se ignorare. Pfefferus alter tribunorum Helueticorum, qui pugnae interfuerunt, rediit in Heluetiam, et secum retulit quatuor signa capta. Iam est Badenae, vbi habetur conuentus Heluetiorum, et conatur persuadere suis popularibus, vt militem Regi dent. Postremae literae, quae huc scriptae sunt Antuerpia, dicunt cladem non esse tantam, quanta ferebatur initio. Scriptum est etiam Lugduno praefectum vrbis dimisisse ex carcere eos, quos audita fama victoriae, curarat in vincula coniici, et combussisse descriptionem illius pugnae, quam quidam typographus impresserat. Heri venit Lutetia quidam, qui negat vlla signa laetiae ibi esse aedita ob victoriam, et dicit Regem emisse in mercatu recens ibi celebrato, quingentos equos ad trahenda maiora tormenta, quae iam ad fratrem mittit. Quod si essent Regii nostrorum tormentis potiti, vt fertur, non esset opus alia maximis sumptibus ad ipsos Lutetia mittere. Hae sunt coniecturae, quas de ea pugna habere potui, de qua si certiora comperero, ea statim ad Vestr. Celsit. scribam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Argentorati octav. Nouembr. 1569.

EPISTOLA LXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, in maximis doloribus, (quos ob tristem patriae ruinam perpetuos sentio) a multis mensibus illud vnicum mihi voluptatem attulit, quod audiui Vestr. Celsit. noua prole nuper esse feliciter auctam. Oro Deum omnipotentem tanti beneficii auctorem, vt puerum incolumem seruet, et efficiat, vt non solum paternarum opum, sed et virtutum sit haeres, quibus (maiorum suorum vestigiis insistens) ad prodagandam Dei gloriam, et ad salutem hominum recte vtatur, oro etiam Deum, vt puero Illustrissimos parentes tandiu conseruet, vt eum sanctis moribus imbuere, et ad pietatem instituere possint, et tandem ea voluptate frui, quae parentibus ex liberorum virtutibus maxima contingere solet. Quid in Gallia egerit Frater Regis, a tempore

commissae pugnae tertia die superioris Mensis, hic plane ignoramus. Oppidum Noiers quod nostri obtinebant in Burgundia, dedidit se Sansaco Regio praefecto, qui dicitur iam obsidere Vezelium, quod a Noiers abest dimidii diei itinere tantum. Putatur inde cum copiis profecturus ad Ligerim, et oppugnaturus oppidum la Charite, quod tamen superiore aestate frustra tentauit, ita vt ab obsidione cum ignominia discedere sit coactus. Sed credo quod iam maioribus viribus illud aggredietur, et existimo eo duci maiores bombardas, quas ante tres septimanas eductas Lutetia audiumus. Difficile erit nostris oppidum illud defendere, si magnis viribus oppugnetur, sed forte anni tempus pro ipsis pugnabit. Schuendius, Commissarii Imperatoris, et Legati Principum, qui hic conuenerant, ante quatuor aut quinque dies, hinc profecti sunt Selestadium, et suum conuentum eo transtulerunt. Causam, quare discesserint dicunt esse pestem, quae hic grassari incipit, sed puto aliam esse causam: nempe quod viderent diuturnam suam moram, et praesertim Schnendii esse suspectam huius vrbis ciuibus, et iam res eo deuenerant, vt plerique ciues id non dissimularent, et dicerent strui insidias suae libertati, et prudentiores metuerent seditionem: nam in hac Republica, quae est plane popularis, Magistratus regit populum obsequendo potius, quam imperando, et quando populus metuit suae libertati, exiguam habet rationem Magistratus. Landgrauius Gulielmns vocauerat ad se Heidelbergam Legatum quem hic diu habuit, sed eum iam remisit. Vno aut altero die antequam discederent Imperatoris Commissarii, huc venit Doct. Hartmannus nomine Electoris Palatini, sed statim rediit Heidelbergam. Legatus, quem hic habuit Dux Bauariae, dicitur profectus in aulam Gallicam, et inde ad Albanum. Praeterierunt hac ante quinque aut sex dies tres nobiles Bavari, qui stationariis equis proficiscebantur in Galliam. Quid moliantur ignoro. Scripsi antea Ducem Nortfolcium, qui ambiuit nuptias Reginae Scotiae, coniectum esse in vincula a Regina Angliae. Creditur eo coniugio voluisse res nouas mouere in Anglia, per eos qui clam fauent religioni Pontificiae, et communicasse sua consilia cum Albano et Card. Lotharingo. Interea agitur de pace inter Reginam Angliae et Albanum, et ob eam rem profectus est in Angliam Chiapinus Vitellius Italus, praefectus totius equitatus in exercitu Albani. Aiunt Amiralium vocasse ad se ex Anglia fratrem suum Card. Castillionaeum. Ego omnia fausta et felicia procor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Argentorati 14. Novembr. 1569.

EPISTOLA LXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Qui iam veniunt ex Gallia confirmant ea, quae de clade a nostris accepta prius audiueramus. Post eam cladem Amiralius collegit reliquias exercitus, et eduxit praesidia ex iis oppidis, quae existimauit se non posse defendere aduersus vim Regii exercitus. Inter ea oppida recensentur Chasteleraud, Stus Maxentius, Nyorthum, et quaedam alia minora. Quicquid autem obtinet vltra Charentam fluuium, muniuit praesidiis, et cum suis copiis continet se non procul a Rochella. Plurimi hic affirmant, denuo esse pugnatum, et nostros plures ex Regio exercitu interfecisse, quam altero praelio ex suis amiserint, sed id mihi non fit admodum verisimile. Rex iam est in suo exercitu, quem aiunt obsidere oppidum Sanct Jean Dangely, quod est in Santonibus. Decima octaua die superioris mensis, Dominus de Bourry coniunxit se cum Amiralio cum tribus millibus peditum et mille equitibus, partim ex Normandia adductis, et partim collectis in Biturigibus, et vicinis regionibus. Dicunt etiam Montgomerium et Vicecomites ad ipsum Amiralium venisse, vicesima secunda eiusdem Mensis. Si postquam isti se coniunxerunt diceretur pugnatum, esset magis credibile, sed eam secundam pugnam commissam decima quinta superioris Mensis. Nec tamen existimo Amiralii copias post istorum coniunctionem esse pares Regiis: nam Rex dicitur habere in exercitu vltra decemmillia equitum, et plures milites ad eum confluunt ex superiore Vasconia, postquam Vicecomites inde copias suas abduxerunt. Oppidum Noiers quod nostri in Burgundia obtinebant, venit in Regiorum potestatem dissensione praefectorum, qui fuerunt quatuor numero, quorum quilibet aliis imperare volebat, nullis autem obtemperare, et propterea nihil in commune consulebatur: quare superueniens hostis eos dubios et imparatos facile oppressit. Non doleo vicem eorum, qui sua ambitione et stultitia, se et alios in tanta mala praecipitauerunt, sed miserorum hominum, qui simul cum ipsis perierunt: nam in omnes saeuitum est crudelissime, et cum deessent carceres ad includendos captiuos, milites eos omnes trucidarunt, et inaudita barbarie eorum cadauera dissecuerunt, existimantes eos diglutiuisse pecuniam, quam secum habebant. Haec cum maximo dolore scribo, (quoniam praeter communem commiserationem omnium bonorum, habeo et alias causas priuati doloris: nam in eo oppido fuerunt aliquot boni viri, cum quibus mihi intercessit vetus amicitia, et cum sim natus in illa vicinia,

non dubito aliquos ex meis propinquis illius cladis esse factos participes. Ex eo oppido ductae sunt Regiae copiae Vezelium, quod inde abest septem Gallicis milliaribus, sed ibi non sunt vsae eadem fortuna: nam quamuis murus oppidi concussus suerit mille ducentis et triginta globis, ex maioribus tormentis emissis, ac etiam bona eius pars deiecta fuerit, Regii tamen non sunt ausi tentarc irruptionem in oppidum, et cum viderent nostris non deesse animum adse defendendos, soluta obsidione duxerunt, copias suas Niuernum, quod est ad Ligerim quinque milliaribus supra oppidum la Charite, quod putabantur inuasuri, vt transitum illum Ligeris nostris adimerent, sed hodie mihi dictum est, eos reduxisse copias suas Vezelium, ac illud denuo obsidere. Rex impetrauit in conuentu Heluetiorum iam Badenae peracto militem ad supplendas eas cohortes, quae dudum ipsi militant, quae ad eam paucitatem sunt redactae, vt vix supersit tertia pars eorum, qui ex patria fuerunt educti. Non possunt nostri homines, nec Germani qui nostris militarunt, tuto iam facere iter, per eam partem Alsatiae, quae ad Archiducem Ferdinandum pertinet, nam ab eius ministris, et praesertim ab iis, qui sunt Einshemii, aut spoliantur, aut coniiciuntur in vincula. In Anglia detecta coniuratione aduersus Reginam, coniectus est in vincula cum Duce Nortfolcio Comes Arondellius, pater prioris coniugis Ducis Nortfolcii, et audimus plures indies capi, et ante aliquot dies captos esse aliquot Hispanos. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati vicesima prima die Nouembr. 1569.

EPISTOLA LXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi alteris meis literis, copias quas Rex habet in Burgundia, soluta obsidione Vezelii, ductas esse Niuernum ad Ligerim, sed (vt postea intellexi ex iis, qui ex illis locis veniunt) Regii non duxerunt suas copias Niuernum sed Auallonem, quae a Vezelio abest tribus milliaribus tantum, et penuria pulueris tormentarii soluerunt obsidionem, ad quam iam dicuntur rediisse accepto puluere ex Metensi vrbe et Verduno. Tauanius missus est a Rege ex Pictonibus in Burgundiam, vt tueretur fines regni, aduersus copias auxiliares, quas nostris ex Germania summitti persuasum est Regi, et iam eas esse in procinctu, credunt omnes in Gallia, et narrant ii, qui inde veniunt. Tauanius adduxit secum in Burgundiam eas turmas equitum, quibus Dux

de Nemours, Sansacus, et ipse praesunt, et quoniam resciuit non esse verum, quod de copiis Germanicis dicebatur, constituit inuadere oppidum la Charite, vt transitum Ligeris nostris adimat, et ad eam rem iam militem conscribit. Ab eo tempore, quo nostri superati sunt a Pontificiis, Lutetiae et in aliis vrbibus mirum in modum aucta est populi insolentia et saeuitia aduersus eos, qui sunt nostrae religionis: nam coguntur accedere ad sacra Pontificia, quod si recusent facere, verberantur, interficiuntur, eorum aedes diripiuntur, et innumeris aliis iniuriis impune afficiuntur. Iam itaque nobis omni humano praesidio destitutis, superest solus Deus cuius auxilium imploremus, qui forte exaudiet tot miserorum hominum gemitus et Lachrymas, et innocentem sanguinem tanta copia tam crudeliter effusum, et ad se clamantem, repetet ex aduersariorum nostrorum manibus, et in die furoris sui recordabitur misericordiae suae. Rex in Santonibus persequitur nostrorum reliquias, apud quos tamen non sunt omnia ita desperata, quin adhuc fiat captiuorum permutatio: nam audio Dominos Dacier et de La Noue redditos esse nostris pro Philippo Strozza et quodam alio. Parum abfuit, quin Dominus de Mouy nuper interficeretur a sicario, qui ex castris Regiis tanquam transfuga ad ipsum venerat: cum enim in campum venissent, et sicarius colloquens non nihil ipsum a sociis abduxisset, eiaculatus est bombardam, et adacto calcaribus equo, eius celeritate incolumis euasit. Eo autem ictu Dominus de Mouy est leuiter vulneratus in ceruice, ita tamen vt nihil sit ipsi inde periculi. Vxor Scipionis Flisci Comitis Lauaniae, quae est filia Roberti Strozzae, mittitur a Regina Galliae in aulam Imperatoris, vt futuram mirum in moribus Gallicis instituat. Qui veniunt Venetis, dicuut nuper conflagrasse Constantinopoli ad duodecim millia aedium. Dicunt etiam ibi instrui maximam Classem ad futuram aestatem, et missum esse ab Imperatore Turcico Alghieram quendam Bassam magni nominis, et cum ipso multos praefectos militares, ibique parari magnam vim panis bis cocti, ita vt multi existiment, Turcas velle ferre suppetias Mauris Granatensibus, qui adhuc fortiter suam libertatem aduersus Hispanos defendunt. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Argentorati Vicesima oct. die Mensis Nouembr. 1569.

EPISTOLA LXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quamuis hic de altera pugna, in qua nostri extiterunt victores, multa dicantur, puto tamen ea omnia esse falsa, nec credo eos, qui integris copiis non fuerunt pares aduersariis, accepta tanta clade, ausos fuisse denuo tentare fortunam pugnae. Non minus etiam salsum esse existimo, quod quidam nuper huc scripserunt, videlicet in Gallia agi de pace, et Ducem Billionii, qui redibat in suam ditionem, reuocatum esse a Rege in Castra, et missum ad Amiralium, vt ei conditiones pacis proponeret. Alii scribunt (quod magis verum esse puto) ita imbecillas esse vires Amiralii, vt munitis aliquot vrbibus praesidio, cum equitatu et reliquis peditatus, receperit se in Insulas de Marennes, in qui, bus conficitur sal, quae non procul absunt a Rochella, et sunt vicinae continenti. Plaereque autem ex vrbibus, quas nostri obtinebant in Pictonibus et Santonibus, dediderunt se Regi, quas omnes benignissime tractat, vt reliquas ad idem faciendum pelliciat. Regias vero copias esse maximas inde coniicio, quod ausus sitmittere Tauanium cum equitatu in Burgundiam, et dicatur ex auctorare omnes equites Germanicos, praeter eos, quibus praefuit senior Rhingrauius mortuus, quos in eius honorem retinet, et eis praeficit Comitem Fridericum eius fratrem. Dicunt etiam Regii ministri ipsum Regem impetrasse quidem militem ab Heluetiis et Rhetis, sed post adeptam de nostris victoriam, scripsisse sibi eo non esse opus. Scriptum est huc Nanceio Aumalium venire cum copiis in Episcopatum Metensem, vt se opponat copiis Germanicis, quas credunt, aut simulant se credere, venire nostris auxilio. Ego vereor, ne ibi excipiat copias Germanicas, quae dimittuntur a Rege, et aliquid tentet in Germania: Si enim ausus est superiore anno irrumpere in Alsatiam, cum essent in vicinia copiae Ducis Bipontini et Principis Orangii, quid iam est facturus, vbi videbit has Regiones omni praesidio destitutas? Cum vero Albanus habebat maximam partem suarum copiarum in Ducatu Luzelburgensi, verendum est, ne coniunctis viribus irrumpant in eas ditiones, quas Palatinus Elector et Dux Bipontinus cis Rhenum possident. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati quint. die Decembr. 1569.

EPISTOLA LXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quae alteris meis literis scripsi, de oppido Sant Jean Dangelii occupato, a Rege sunt falsa: tantum enim abest, vt illud occuparet, vt etiam accepto damno, ab eius obsidione discesserit: nam cum partem muri maioribus tormentis deiecisset, et milites eius per ruinas muri conati essent irrumpere in oppidum, propugnatores repulerunt eos cum magna caede. Quare Rex desperans se posse illud vi expugnare, et animaduertens hoc anni tempore periculosam esse longam obsidionem, cum praesertim varii morbi in eius exercitu grassarentur, et iam inciperet sentire penuriam commeatus, discessit ab obsidione, et militem in hyberna dimisit, vt se ex diuturnis laboribus recrearet. Aeque falsum est id, quod est dictum de Amiralio, videlicet ipsum cum equitatu recepisse se in Insulas, quae sunt ad Rochellam, vt se aduersus vim hostium sacilius tueri posset; fuit enim tantum simulatio: nam postquam muniuit validis praesidiis Rochellam et reliquas Santonum vrbes, et res in ea regione constituit, aggressus est facinus audax et periculosum, sed ipso euentu felix. Assumpta enim secum bona parte sui equitatus, traiecit Garumnam maximum fluuium, et magnis itineribus contendit in Tholosates, vt se coniungeret cum Montgomerio, et Vicecomitibus, quos antea falso audiueramus cum ipso coniunctos esse: nam Montlucius Aquitaniae praefectus eorum iter hactenus impediuerat, sed non est ausus se opponere Amiralio recta ad ipsum contendenti animo confligendi. Dicunt Regem id aegretulisse, et accusare Montlucium, quod opprimere noluerit Amiralium, ne finem imponeret bello, ex quo hactenus percepit maxima commoda. Aiunt Tauanium insimulari eiusdem criminis, eo quod post adeptam de nostris victoriam suaserit Regis fratri, vt peraliquot dies recrearet militem, quae res fuit in causa vt Amiraliu dissipatas sui exercitus reliquias facilius colligeret, quod difficulter potuisset facere, si Regii victis institissent, et suam victoriam fuissent seruide prosecuti. Amiralius tandem assecutus est Vicecomites ad Montalbanum oppidum, quod septem tantum milliaribus abest a Tholosa-Multi putant eum illis in locis hybernaturum, sed non fit mihi verisimile, eum tamdiu velle abesse a Rochella, quam constituitarcem belli, et vbi reliquit Reginam Nauarrae, viduas Condaei et Andeloti cum liberis, ac suos proprios liberos. Post Amiralii discessum Rex misit Rochellam Marschalcum de Cosse, vtde pace ageret cum Regina Nauarrae, quam non puto,

nec etiam eos qui ipsi adsunt, fore tam stolidos. vt absente Amiralio, aliquid in ea re constituant, cum praesertim dissoluto Regio exercitu, nihil praesentis periculi ipsis immineat. Miror quidnam impulerit Regem adiam agendum de pace. Sunt qui putent eum sperare se posse imponere Reginae Nauarrae absente Amiralio. Alii dicunt interceptas esse literas, quibus detectae sunt quaedam conspirationes Hispanorum aduersus ipsum, quos hactenus existimauit, bona fide secum agere. Sunt etiam qui dicant, id ab ipso fieri metu Anglicorum auxiliorum: nam postquam Regina Angliae audiuit nostros praelio superatos a Pontificiis, coepit magno studio classem instruere. Regii denuo obsident Vezelium in Burgundia, sed vtaudio, non deest animus obsessis ad se defendendum. Plerique Italorum, quos Pontifex Pontifex Rom. miserat Regi subsidio, redeunt in Italiam, dimissi [vt aiunt] a Rege. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 12. Decembr. 1569.

EPISTOLA LXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, agi de pace in Gallia, sicut antea significaui, ex variis locis scribitur, et aiunt Ducem de Longueuille, et Mareschalcum de Cosse, missos esse Rochellam ad Reginam Nauarrae, et Marillacum ad Amiralium. Comitem aut de la Roche foucauld profectum esse Rochella ad Regem. Sed quid sit hactenus effectum, aut quaenam conditiones proponantur nostris, nondum audiuimus. Quomodo autem pax constitui possit non video, cum praeter alias difficultates. Amiralius, cuius in ea re praecipua est auctoritas, procul absit a Rege et a Rochella, Regem vero nolle expectare ipsius reditum in eas Regiones, inde coniicio, quod qui veniunt Lutetia dicunt ibi expectari Regis aduentum, et fieri magnos apparatus ad excipiendum eum et fratrem. Postquam Amiralius coniunxit se cum Vicecomitibus, accessit ad Tholosam, quam iam dicitur obsidere. Quod si illis locis sunt eadem tempestates, quae in his, non solum erit ipsi difficile potentem illam vrbem obsidere, sed pene erit impossibile, ducere copias per Regiones illas, per quas expeditus viator vix potest hyeme iter facere. Sed non puto, ipsum ita obsidere tantam vrbem, vt speret se eam posse vi capere, sed tantum occupare aditus ad vrbem, et impedire ne quid commeatus in eam inuehatur: quamuis et hoc etiam habeat multum difficultatis, propter Garumnam qui eam alluit. Cum

Amiralius proficisceretur ad Vicecomites, misit Dn. de Briquemault cum mille equitibus in Burgundiam, vt subueniret iis, qui Vezelii obsidebantur, qui per Auerniam iter faciens, coniunxit se in Biturigibus cum Domino de Bourry, cumi quo transit Ligerim ad oppidum la Charite. Audita fama aduentus istorum, Sanfacus discessisse dicitur ab obsidione Vezeliensi. Sub finem superioris Mensis Nemausus vrbs ampla est occupata a nostris. Non autem sunt eo missae copiae aliquae, sed id est factum ab iis, qui toto hoc bello delituerunt in montibus Delphinatus et vicinarum Regionum. Ea vrbs est media inter Montempessulum et Auenionem, et ab vtraque distat septem aut octo milliarbus. Sunt in ea pulcherrima monumenta veterum Romanorum, et inter alia est Amphitheatrum, quod operis magnificentia superat omnia Europae aedificia. Ab eo tempore, quo a nostris occupata est vrbs, factus est in eam tantus concursus militum ex vicinis locis, vt iam diuiserint se in duas partes, et non solum infestant vicina vrbi loca, sed etiam pars eorum conatur traiicere Rhodanum, et irrumpere in eam Regionem, quae ad Pontificem Romanum pertinet, cuius caput est Auenio. Lugdunenses eo inopinato casu territi, iam conscribunt militem, ad muniendum se. Ita bellum, cui Regii putabant se imposuisse finem ea victoria, quam nuper sunt adepti, recrudescit in pluribus locis quam antea. Baptista Prailon Metensis, qui diu fuit interpres Regius, et iam est Abbas, nuper missus est a Rege ad Imperatorem, sed nescio quam ob causam. Is est notus Domino Rochio, qui est apud Vestr. Celsit. Granatense bellum inualescit quotidie, et habetur fere pro certo, Turcas parare se ad ferendum auxilium Mauris. Dicunt Hispanos velle conscribere in Italia militem, quem vehant in Hispaniam, et Albanum velle eo mittere tria regimina Germanicorum peditum. Petiit nuper a Regina Angliae, vt liceret sibi trans uehere militem per mare Anglicum, quam audio respondisse se non posse ipsi fidere, et propterea si id velit facere Albanus, se cogi munire praesidiis sua litora, et ad eam rem facere magnos sumptus, quos si velit rependere, se concessuram eius Classi liberum transitum. Suspectum est Anglis, quod Albanus exigat a Belgis ingentem vim pecuniae: nam ad illam centesimam bonorum, quam nuper soluerunt, petit et alteram addi. Petit praeterea sexies centena et quinquaginta millia florenorum a solo Ducatu Brabantiae, eodem modo postea cum reliquis Prouinciis acturus, vbi isti consenserint. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 12. Decembris 1569.

EPISTOLA LXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ii qui a Rege obsidebantur in oppido Sti Ioannis d' Angely, destituti commeatu et puluere bombardico, post toleratam duorum fere Mensium obsidionem deditionem fecerunt ea conditione, vt ipsis liceret cum suis rebus, quo vellent abire, quam conditionem dicunt a Rege bona fide seruatam. Rex ingressus est oppidum duodecima die Mensis superioris. Dicitur amisisse in ea obsidione ad duo millia militum, quorum maxima pars variis morbis interiit. Sed nihil magis ipsum turbauit, quam mors Dn. de Martigues ex familia Luzelburgensi, qui virtute militari tantam sibi auctoritatem comparauerat, vt vix vllus esset in Regio exercitu, qui pluris fieret. Sed fuit infensissimus nostrae religioni, et nemo magis consilia pacis improbabat aut impediebat. Fuit praefectus Britanniae, quam praefecturam aiunt iam attributam Mares. Viell. Periit etiam Dn. de Sarlabos satis celebris miles, qui puit fraefectus castrametationis seu Magister Campi vt vocant. Capto oppido, Rex cum Matre, Fratre, et plerisque proceribus rediit in Turones, et inde Lutetiam credo vt Parisienses denuo emungat pecunia. Itali quos Pontifex Rom. miserat Regi subsidio, dimissi sunt statim post pugnam commissam tertia die Octobris. Aiunt Comitem a Sta Flora eorum Ducem aegrotare Lugduni. Iam autem dicitur Rex dimisisse equites Germanicos et Heluetios, et exauctorasse centum et viginti signa peditum Gallicorum. Sunt qui dicant, non ita dimissos esse, vt ad sua redeant, sed retineri a Rege, ita tamen, vt minuatur numerus cohortium, quae erant valde exhaustae. Rex discedens praefecit reliquiis sui exercitus Mareschalcum de Cosse, quem iussit inuadere oppidum Cognac, quod, an ab eo sit factum, ignoramus. Agitur interea de pace, et quidem serio vt multi existimant, ad quam perficiendam videtur oportuna mors Dn. de Martigues, et aduersa valetudo in quam incidisse dicitur Card. Lotharingus. Amiralius ante Mensem obsidebat Albigium, quod abest a Tholosa decem milliaribus. Tunc temporis habuit in exercitu, ad sex aut septem milliae quitum, et ad quindecim millia peditum. Reperit non contemnendam summam pecuniae apud Vicecomites, qua numerauit stipendia Germanico equit. Haec habemus ex ipsius Amiralii literis. Postea audiuimus aliquot vrbes ad ipsum defecisse, inter quas numeratur Narbo. De Narbone vix credo, cum fere sit omnium Gallicarum vrbium munitissima, et in ea perpetuo sit validum praesidium, eo quod sit tanquam propugnaculum illarum Regionum adversus

Hispanos, a quorum finibus vix abest dimidii diei itinere, Dominus de Montbrun, qui Mense Nouemb. occupauit Nemausum, postea superato Rhodano cepit multas vrbes in Delphinatu et in Prouincia, et inter alias Arelatem, quae olim Regia fuit Burgundiae Regum, vnde Burgundicum regnum a scriptoribus Germanicis nominatur Arelatense. Omnia autem itinera illarum Regionum sunt adeo infesta, vt iam nemo possit ex Hispania in Italiam terrestri itinere peruenire. Lugdunenses sibi ab istis metuentes, coniecerunt in vincula, quotquot in sua vrbe reliqui erant, qui nostram religionem profiterentur, et eos etiam qui ab ea defecerunt. Vezelium in Burgundia tertio obsidetur a Dn. de Barbisieux. Sansacus qui hactenus praefuit illi exercitui, discessit ex castris propter aduersam valetudinem. Audio Baptistam Prailon Metensem non esse missum ad Imperatorem, vt antea scripsi, sed ad Ioannem GulieImum Saxoniae Ducem, a quo Rex petit, vt ei conscribit tria millia equitum. Iussus est etiam indicare Duci Ioanni Gulielmo, quam benigne et Clementer Rex egerit cum iis, qui post fratris victoriam se eius fidei commiserunt, et petere ab ipso Duce, vt reliquis Germanicis Principibus ea significet. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr V. Fam. Argentorati tertia die Ian. 1570.

EPISTOLA LXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, qui veniunt ex Gallia, magnam adhuc nobis faciunt spem pacis, sed de conditionibus interrogati, aut quibusnam rationibus eam iniri posse putent vt coalescat, ob mutescunt, et putant Amiralium fore tam stolidum, vt vitam et salutem suam iterum credat iis, a quibus toties deceptus fuit, et tot iniuriis affectus. Scriptum est Lutetia Ducem Andeganensem Regis fratrem morbo interiisse Aureliae, sed quia literae scriptae sunt 24. die superioris Mensis, et ab eo tempore nihil de ea re audiuimus, parum adhibeo fidei illis literis: nam res tanti momenti, tamdiu reticeri non posset. Fama est etiam hic, Dn. de Bouchauanes, virum militarem, qui toto hoc bello continuit se in oppido Picardiae Coussi, iam corripuisse arma, et fieri ad ipsum magnum concursum eorum, qui sunt nostrae religionis, quod etiam vix credo esse verum, etiamsi multi id affirment, quoniam oppidum illud est nimis vicinum Lutetiae, et propterea facile posset opprimi. Parum abfuit, quin nuper occuparetur a nostris oppidum Sancti Desiderii in Campania, ante quod

Princeps Orangius huius patruelis interfectus est, cum a Carolo Imperatore obsideretur anno Domini 1544. Sic fit, vt si Rex vno in loco sopiat hos tumultus, instar capitum hydrae renascantur in pluribus. Tumultus excitati in Anglia, putantur non esse plane sopiti: nam post Nortfolcienses insurrexerunt Westmerlandi, et Commerlandi, qui sunt vicini Scotiae. Petunt a Regina, vt sibi restituatur missa Pontificia, vt Nortfolcius Dux et reliqui proceres, traditi custodiae, restituantur suae libertati. Vt exteri, et praesertim Belgae, qui magno numero confluxerunt in Angliam expellantur. Vt ex Regio consilio remoueantur sex, quorum nomina hactenus scire non potui, sed non dubito primum inter eos esse Cecilium Secretarium, cuius nimia auctoritas est valde inuidiosa: nam Regina eius consiliis plane regitur. In Anglia fiunt maximi apparatus bellici nauales et terrestres, non quidem aduersus hos seditiosos, qui facile opprimi poterunt, cum sint exiguo numero et fere inermes, sed quia, vt aiunt, compertum est, profectas esse has machinationes aduersus Reginam ab Albano et Card. Lotharingo, et si Nortfolcio fuisset aliquid consilii aut animi. Albanum habuisse in Zelandia naues paratas, et non procul inde tria millia Hispanorum, qui in Angliam statim traiecissent. Est hic quidam Medicus nomine Toxites, qui mihi nuper dedit libellum, quem ad Vestr. Celsit. mitterem, et dixit se plura habere eius argumenti, quae mittet ad Vestr. Celsit. si compererit ipsam iis delectari. Quoniam librum non legi, et sunt mihi ignotae res, quae in eo tractantur, non possum de eo iudicare, sed scio eius auctorem non abundare pecunia, quamuis sit Comes Palatinus, Poeta Laureatus, et Medicinae Doctor, quod puto non ignorare Dn. Doct. Cracouium cui est notus. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Fam. Argent. 7. Ian. 1570.

EPISTOLA LXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, spes quam ante paucas septimanas de pace Gallica conceperamus rursus euanuit. Aiunt Card. Lotharingum cum animaduerteret plurimos ex iis, qui sunt Regi a Consiliis, ad pacis Consilia animum inclinare, impulisse Regis fratrem, ad disturbanda omnia, Amiralius etiam toties deceptus, eorum incantationibus aures praebere noluit. Affirmant tamen vbique Pontificii factam esse pacem, sed scio esse falsum. Vezelii obsidio denuo soluta est, Regii sexies conati sunt irrumpere in oppidum, sed semper cum clade repulsi sunt a propugnatoribus, ita vt dicantur amisisse ad mille et quingentos milites,

ex nostris vero perierunt centum et viginti tantum. Sansacus praefectus Regii exercitus paucis diebus post solutam obsidionem morbo interiit. Muri oppidi petiti sunt sexies mille ducentis et nonaginta globis ferreis emissis ex maioribus illis tormentis, quos canones nominamus. Dni. de Brickmau et de Bourry dicuntur habere ad Ligerim ad mille et quingentos equites, et ad tria millia peditum, cum quibus ad ipsam vsque Aureliam excurrunt, et plurimum damni Regiis inferunt. Amiralius non procul abesta Tholosa cum exercitu, cum quo ita obsidet vtramque ripam Garumnae, vt nihil fluuio in vrbem inuehi patiatur. Qui sunt in vrbe recens plusquam beluina feritate saeuiisse dicuntur in eos, qui adhuc nostram religionem profitebantur: nam non solum viros interfecerunt, sed etiam grauidas mulieres, et pueros ac infantes canibus laniandos obiecerunt, et si quorum vitae pepercerunt, eos tamen truncatis auribus deformarunt. Rex concessit Gallis qui ipsi militabant, vt redirent ad sua, ita tamen vt promitterent se post Festum Resurrectionis statim reuersuros. Externum militem distribuit in hyberna, in Pictonibus et Biturigibus. Seditio Anglica, quae initio sopita videbatur, dicitur magis ac magis inualescere, et iam sunt plures rebelles in armis quam antea. Multi putant fore difficile Reginae compescere hos motus sine externo milite. Iacobus Administrator Regni Scotici couscribit militem ad ferendum auxilium Reginae Angliae. Angli metuunt Albanum, qui iam instruit Classem, qua (vt ipse ait) vehat militem in Hispaniam, quo Rex vtatur aduersus Mauros Granatenses, quorum vires magis ac magis indies augeri dicunt, suppeditante eis perpetuo auxilia vicina Africa, quare multi putant, Albanum nulla vti simulatione: nam certo creditur, ventura in nostrum mare Classis Turcica, ad proximam aestatem, et propterea Rex Hispaniae nuper misit Genuam quinque centena millia Coronatorum ad militem conscribendum in Italia. Conueniunt copiae Hispanicae ad Cordubam, quo Rex ipse est profectus. Fratrem suum naturalem Ioannem ab Austria praefecit vrbi Granatensi. Quotquot supererant in Hispania Mauri, qui se his turbis non immiscuerant, dicuntur interfecti ab Hispanis, et ipsorum vxores ac liberi venundati. Aiunt Pontificem Rom. donasse Duci Florentino bonam partem eorum oppidorum, quae possidebat in Hetruria, quae res male habet Venetos et reliquos Principes Italiae, et minitantur vim Florentino, nisi ea restituat. Dux Sabaudiae iniit foedus cum Geneuensibus ad quinque et viginti annos, sed nondum scio quibus conditionibus. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustr. V. Fam. Argentorati 16. Ian. 1570.

EPISTOLA LXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, actiones de pace in Gallia sunt plane abruptae, et Pontificii rursus suo more saeuiunt in nostros. Dicunt Amiralium petiisse caurionis nomine sedecim vrbes, in sedecim variis prouinciis Galliae, quas ipse et sui haberent, tanquam pignus Regiae fidei. Praeterea petiisse, vt in hac pace interueniret Germanicorum Principum auctoritas, et vt apud ipsos Rex deponeret summam aliquam pecuniae impendendam in militem conscribendum, aduersus eam partem, quae prior discedet a conditionibus, de quibus inter vtrosque in transactione conueniet. Hanc vero actionem de pace inspeciem tantum esse institutam inde coniicere licet, quod Rex interea conscripsit militem in Germania, et ab Heluetiis petiit sex millia peditum, quos promissis ipsi esse a pagis Pontificiis dicunt. Parisienses, qui interea dum actum est de pace nonnihil quieuerunt, iam redeunt ad pristinam insaniam: nam audimus ipsos recens condemnasse Andelotum mortuum eodem modo, quo prius Amiralium, et eius insignia tracta esse per vrbis plateas ignominiae causa. Rex dimittit tria Regimina equitum Germanicorum, eo quod sint redacta ad insignem paucitatem, et plerique eorum, qui supersunt, careant equis. Puto ea esse quibus praeerant Marchio Badensis, Senior Rhingrauius, et Comes a Dietz. Permisit nobilitati Gallicae, vt ad sua rediret, vt se et equos recreet, sed ea conditione, vt sub initium Aprilis in castra reuertatur. Princeps Delphinus Montpencerii Ducis filius praeest exercitui Regio in Santonibus, quem dicunt occupasse insulas illas, in quibus conficitur sal, quae sunt prope Rochellam, ex quibus Amiralius habebat magnos prouentus. Dn. a Valletta missus est in Aquitaniam cum tribus millib. equitum, vt se opponat conatibus Amiralii. Heluetii missi sunt a Rege in Burgundiam, vt ibi hvbernent, et interea Vezelium obsidione lenta doment. Fama est nostros occupasse Matisconem, quae est ad Ararim, et vnius tantum diei itinere abest a Lugduno. Regis Galliae soror, quae dicebatur nuptura Regi Portugalliae, nuper est mortua. Dux Montpencerii plane senex nuper duxit in vxorem sororem Ducis Guisii. Interfuerunt nuptiis Rex Regina, Frater Regis, et fere tota aula. Tumultus Anglici dicuntur sedati. Frater Ducis Nortfolcii parvo negotio fuit oppressus a Comitibus Suxessiae et Bethfordiae. Comites Commerlandiae et Westmerlandiae collegerant longe maiores copias in septentrionalibus Angliae partibus, ita vt Regina Angliae cogeretur implorare

auxilium Iacobi fratris naturalis Reginae Scotiae, qui est gubernator Regni Scotici, sed eo auxilio nihil fuit opus: nam cum Comites Commerlandiae, et Westmerlandiae persuasi a quibusdam Sacerdotibus, edixissent, se ideo sumpsisse arma, vt religionem Pontificiam restituerent in Anglia, plerique ex iis qui ipsis adhaeserant eos deseruerunt: nam benevolentia erga Ducem Nortfolcium captiuum et eius commiseratio, et odium Cecilii Secretarii plerosque impulerant ad sumenda arma, qui tamen idem, quod Regina in religione sentiebant. Regina Angliae magno studio armat classem metu Albani, quem putat classe quam instruit, velle vti aduersus Angliam, et non aduersus Mauros Granatenses. Non est dubium tamen, quin Mauri Granatenses multum facessant negotii Hispanis: nam eorum vires multum auctae sunt auxiliis, quae ipsis miserunt Turcae et Afri. Rex Hispaniae dicitur misisse Genuam quinquies centena millia coronatorum ad conscribendum militem Italicum, qui in Hispaniam transuehatur. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr V. Fam. Argentorati 24. die Ian. 1570.

EPISTOLA LXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, non serio institutam esse in Gallia actionem de pace, ipse etiam Card. Lotharingus scripsit ad Ducem Lotharingiae: monuit enim eum ne crederet iis quae vulgo dicerentur de pace: nam eiusmodi rumorem certas ob causas disseminari, sed Regem nihil minus cogitare. Iam vero videtur Rex velle extrema omnia tentare cum tantum numerum militum conscribat in Germania, et breui ad ipsum itura sint sex millia Heluetiorum. Non poterit Amiralius omni externo auxilio destitutus, cogere copias quas Regiis opponat, sed puto eum muniturum praesidiis vrbes quas obtinet, et cum reliquiis copiarum vagaturum per Galliam, nec facile erit Regio exercitui trahendi secum multa impedimenta eum persequi. Nobilitas Picardica, quae hactenus non potuit se coniungere cum Amiralio, iam sumptis armis prosiciscitur ad eos qui obtinent oppidum la Charite. Aiunt Amiralium occupasse Agon oppidum in Vasconia, quod diu obsedit, ad quod liberandum obsidione, missus erat Dominus a Valetta cum tribus millibus equitum. Scriptum est huc Lugduno Danuilium Mareschalcum in quadam contentione impegisse colaphum primo praesidi Parlamenti Tholosani, ob quam rem tantus exortus est tumultus in vrbe alio quiseditiosa, vt coactus sit Danuilius

vrbe excedere. Tumultus Anglicos sedatos esse est certum: nam id habemus ex literis scriptis Londini sub initium huius Mensis. Contrarium tamen scribitur ex Inferiore Germania. Omnes fere praecipui auctores istorum tumultuum sunt captiui. Quidam fugerant in Scotiam, sed capti sunt a Comite de Lenox, qui est auus pueri, qui iam regnat in Scotia. Quidam putant ipsum missurum eos ad Reginam Angliae. Scoti iam se armauerant, vt ferrent auxilium Reginae Angliae aduersus seditiosos, sed ipsorum auxilio non fuit opus. Nicolaus Trockmorthonus vir magni ingenii traditus est custodiae, paulo antequam exorirentur isti tumultus, et quoniam fuit moderator Consiliorum Domini Roberti Comitis Lecestriae, multi credunt, ipsum etiam Robertum venisse in suspicionem apud Reginam. Omnes aditus Angliae diligentissime obseruantur, nec quisquam admittitur in Angliam aut dimittitur inde, quem non diligentissime scrutentur ii, qui praesunt custodiis. Regina non mirore studio instruit Classem, quam si ipsi de summa rerum cum hoste aliquo decertandum esset. Mandauit etiam omnibus suis subditis, vt se armis et aliis rebus ad bellum necessariis instruant. Aliqui ex seditiosis fugerunt in Hyberniam. et ibi nouos tumultus excitarunt, sed cum Hybernia sit Insula distincta ab Anglia, ab iis parum est periculi Reginae, et rebus in Anglia compositis, poterunt semper per otium opprimi. Rex Hispaniae reuocauit mandatum de conscribendo milite Italico, qui transuehatur in Hispaniam: nam proceres Hispanici indicarunt sibi fore parum honorificum, si vterentur externo milite ad domandos eos, quos simulant se parum curare. Sed forte rectius facerent si maiorem haberent rationem securitatis et tranquillitatis patriae, quam istius stultae suae arrogantiae, seu existimationis vt loquuntur. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. Vestr. Familiae. Argentorati priedie Calend. Febr. 1570.

EPISTOLA LXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, puto rumorem de pace Gallica, qui per totam Germaniam est sparsus esse falsum. Misi nuper ad V. Celsit. petitionem Amiralii et sociorum et responsum Regis ad eorum petitionem. Dn. Schuendius scripsit mihi se existimare nostros acceptaturos conditiones ipsis a Rege propositas in eo responso, idque se habere a Duce Lotharingiae. Ego vero non existimo eorum vires esse ita accisas, vt sint transacturi tam iniquis conditionibus, nam ex quo superati

sunt praelio, plures vrbes eripuerunt aduersariis, quam amiserint, et iam habent validiores copias, quam habuerint cum est commissum praelium, et fere vsque ad Lugdunum faciunt excursiones, ac etiam in Aruerniam irruperunt, vbi occuparunt Orillacum celebre oppidum. Heluetii quos Rex conduxit, breui progressuri sunt in Galliam, et ob eam rem iam celebratur conuentus Badenae. Ditio, quam Dux Ericus Brunsuicensis emit a Rege Galliae, nominatur Comitatus Claromontanus situs in Bellonacis, vnius diei itinere a Lutetia, ea via qua itur Antuerpiam. Equites Germanici dimissi a Rege Galliae, iam sunt in vicinia. Res Hispanicas magis ac magis turbari ex ipsa Hispania scribitur: nam aiunt Mauros non solum ad Granatam, sed etiam in regnis Mursiae, Valentiae, et Arragoniae iam insurrexisse. Ioannes ab Austria filius naturalis Caroli Imperatoris, nuper fusus a Granatensibus, amisit ad tria millia militum et quingentos, et parum abfuit, quin vnicus in ipsorum potestatem venerit. Rex Alghieri dicitur nomine Imperatoris Turcici occupasse Tunetum vrbem omnium Africae litoralium vrbium potentissimam, et superasse praelio Regem Tuneti, cepisse duos ex eius filiis, et alios duos vulneratos fugisse cum patre Guletam quam obtinent Hispani, quae iam obsidetur a Rege Alghieri, qui sperat Classem Turcicam breui eo venturam. Haec gessit Rex Alghieri adiutus a vicinis Mauris, quos Rex Tuneti et Hispani sua superbia offenderunt. Tuneti Rex is est qui spoliauit regno, et postea captum excoecauit patrem suum Mule Azen, quem Carolus Imperator restituerat expulsum regno ab Ariadeno Barbarossa praefecto Classis Turcicae, qui fuit pater huius Regis Alghieri. Veneti existimabant Classem Turcicam inuasuram Cyprum. ad quam defendendam magna diligentia Classem instruebant, et militem conscribebant, sed postquam captum est Tunetum, sunt fere liberati ea suspicione, et credunt Turcas venturos auxilio Regi Alghieri, et Mauris Granatensibus. Metuuntur etiam motus in Italia ob ambitionem Ducis Florentini, qui noua dignitate auctus a Pontifice Rom. iam suis vicinis grauis imminet et praesertim Lucensibus, qui sunt in Hetruria, in quam totam dicit se habere imperium. Lucenses implorant auxilium Ducis Ferrariensis, qui ad eos defendendos coniunxit se foedere cum Mantuano et Parmensi Ducibus consilio (vt aiunt) Venetorum, qui clam illi foederi esse coniuncti creduntur, eo quod ipsorum intersit, ne nimium augeatur Florentini potentia. Florentinus vt referat gratiam Ferrariensi, hortatur Pontificem Rom. vt armis repetat ab eo Mutinam et Regium Lepidi, quas vrbes dicit esse ditionis Pontificiae, et suam operam Pontifici in ea re pollicetur. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr.

Celsitudini et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati quarta die Martii 1570.

EPISTOLA LXXIII. Natalium splendore virtute et sapientia ornatissimo Domino, DN. ERICO VOLKMARO a BERLEBS, Illustrissimi Saxoniae, Electoris Consiliario, eiusque Locumtenenti in Turingia, Domino suo et Patrono perpetuo Colendo.

CLarissime Domine, quoniam non poteram suspicari, vos tam cito expedire posse ea, ob quae conueneratis Selestadii, hinc sum profectus ad Ecclesiam Gallicam, quae abest quinque milliaribus, in qua die Natali Christi debuit celebrari Coena Domini, cui volebam interesse. Quod si sciuissem te tam cito renersurum, nequaquam hinc discessissem. Credo vos Selestadii dissecuisse nodum, quem alii diu frustra conati erant soluere, hoc est perfecisse vt nihil fieret, sed omnes deliberationes in aliud tempus reiicerentur. Doct. Marbachius totus in id incumbit, vt Illyricus hic retineatur, et cum sciat miris artibus irrepere in beneuolentiam eorum, qui plurimum possunt in Senatu, metuo in perficiat. Impetrauit vt Illyrico prorogaretur tempus, intra quod iussus erat discedere, vt posset se excusare Illustrissimo nostro Principi, apud quem a maleuolis et inuidis hominibus erat inique deformatus calumniis, quas dicebat eum esse paratum diluere. Si eius excusationes vobis satisfaciunt, miror vos bono illi viro adhuc facessere negotium. Tabellarius vester omnia fere sua negotia expediuerat, antequam tuas literas mihi traderet, quas hoc vespere primum accepi. Statim accessi Dn. Sturmium, qui in hoc negotio praestat nobis quicquid potest officii odio Marbachii. Conueni etiam Doctores Botzhemium, et Neruium, qui vobis suam operam pollicentur, et putant tabellarium vestrum cras mane accepturum responsum, quare ne ipsi sim in mora, has ad te literas intempesta nocta scribo. Quae de pace Gallica audiuistis fuerunt falsa: nam non fuisse factam ante octiduum scio. Nostri petunt a Rege, vt vbique in Gallia libera sit professio nostrae religionis.

Vt restituantur suis bonis, dignitatibus, muneribus et famae, et vt rescindantur sententiae et decreta aduersus ipsos facta. Vt contractus ab ipsis facti cum exteris approbentur a Rege. Rex ad haec ita respondit, vt vix putem secuturam pacem, nisi Deus animum ipsius immutet vel potius eorum quorum consilio regitur. Nostrorum res nondum sunt ita afflictae vt animum despondeant, etiamsi videant parum aut nihil auxilii sibi sperandum esse ab exteris. Non me mouet nouus miles, quem Rex conscribit. Cuperem ipsum habere in castris viginti millia equitum Germanicorum, vt eorum taedium ipsum citius caperet, cum videam animi eius duritiem alia ratione flecti non posse. Miror eos, qui rerum potiuntur in aula, esse tam stolidos, vt putent Amiralium et socios velle perire in ipsorum gratiam, cum videant se non posse eos opprimere. Mouebunt Acheronta potius, quam eorum potestati se committent. Videmus iam totum Orbem commoueri stultitia quorundam Principum, qui putant homines ad hoc tantum natos esse, vt ipsorum iniurias ferant. Miseri Granatenses adacti ad desperationem acerbitate Inquisitionis, iam referunt gratiam Hispanis qualem merebantur, qui oppressis Belgis, et in Gallia excitato hoc scelerato bello, quo iam ardet, putabant se esse arbitros orbis Christiani. Turcae etiam non vocati venient nobis auxilio, quorum victoria id nobis solatii adferet, vt una nobiscum pereuntes videamus auctores nostrae ruinae. Audimus Regem Alghieri adiutum a vicinis Mauris occupasse Tunetum nomine Turcici Impetratoris, et iam obsidere Gulettam. Ioannes ab Austria frater naturalis Regis Hispaniae, nuper fusus a Mauris, amisit ter mille et quingentos milites, et vix fuga euasit. Ego tibi et toti tuae generosae familiae omnia fausta et felicia precor. Argentorati tert. Non. Mart. 1570.

EPISTOLA LXXIV. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scio ex viro fide digno, (sed cui iureiurando promisi me nomen eius non proditurum) renonari

conspirationem, quae ante obsidionem Gottanam instituta erat a quibusdam ex nobilitate aduersus Principes. Conspirantium institutum est (vt ipsi dicunt) redigere Imperium Germanicum ad formam Regni Gallici: hoc est, vt Principes in nobilitatem nihil habeant Imperii, sed solus Imperator vtrisque aequaliter imperet. Dicunt in ea conspiratione esse iam vltra quingentos, et sperari intra non longum tempus fore non pauciores duobus millibus: nam ea res iam serio agitur, et qui eam tractant crebro commeant a Rheno in Saxoniam, et ex Saxonia ad Rhenum, et conqueruntur deesse Principem, qui se ipsis Ducem praebeat, et accusant suam ignauiam, quod passi sint Ducem Ioannem Fridericum opprimi. Praecipui inter ipsos ambiunt stipendia Regis Galliae, credo vt possint nomen eius praetexere suis coeptis, si quando arma corripiant. Audio tamen eos non tam cito fore paratos, et constituisse in proximis Imperii Comitiis conqueri de iniuriis, quae ipsis fiunt a Principibus, a quibus dicunt suam libertatem opprimi: quod si faciant, facilius erit ipsorum consilia intelligere, et dissipare. Existimaui esse mei officii de ea re Vestr. Celsit. quam primum certiorem facere, quod si ab istis resciretur, plane de mea vita esset actum; quare peto a Vestr. Celsit. ne patiatur has meas literas euulgari: nam scio multos mihi succensere eo, quod resciuerint, quae de ipsis interdum ad Vestr. Celsit. scripsi. Quoniam ab vno aut altero Mense aliquid notitiae contraxi cum Domino Lazaro Schuendio, ita vt interdum ad me scribat, deliberaui mecum, an hoc ipsi deberem indicare, sed iudicaui satius esse in ea re Vestr. Celsit. voluntatem sequi, quam dignabitur mihi, si ita videatur, significare. Si quid praeterea de ea re resciuero, id statim ad Vestr. Celsit. perscribam. Haec eadem quae iam scribo, scripseram ante Mensem ad Vestr. Celsit. et cuidam meo amico huc venienti dederam meas literas Argentorati, ita tamen vt peterem ab eo, ne cuiquam literas meas traderet, praeterquam Nicolao Bromio, quem cum non reperisset, eas vsque ad hoc tempus asseruauit, et hodie mihi reddidit. Spem omnem pacis in Gallia sublatam esse certissimum est: nam Heluetii conductia Rege superiore septimana coeperunt progredi in Galliam. Miror quam ob causam, qui praesunt gubernationi curauerint per totum Orbem Christianum disseminari eam esse factam: nam omnes prouinciarum praefecti plurimis dixerunt, se de ea re literas a Rege accepisse. Idem etiam ad plurimos scripsit Dux Lotharingiae. Qui veniunt ex Lotharingia putant, Regem breui eo venturum ad excipiendam sponsam, et dicunt iam fieri a Duce ad eam rem magnos apparatus. Si Imperator respondisset Regiis ministris, vt fama fuit ipsum respondisse, se non dimissurum filiam a se durante bello, forte ea res momenti aliquid ad pacem attulisset.

Lutetiae et Aureliae fiunt magni apparatus ad obsidionem Charitanis ad Ligerim, et iam Lutetia eductae sunt tredecim maiores bombardae, quae eo ducuntur. Heluetii recens conducti a Rege, et copiae quas habuit in Pictonibus et Santonibus, diuersis itineribus eo contendunt. Scio etiam Amiralium propius accedere cum suis copiis, ita vt tota belli moles videatur eo transferenda. Equites Germanici dimissi a Rege iam redierunt in Germaniam. Cum huc venirem Argentorato in itinere incidi in plurimos, qui quidem armis et equis pessime erant instructi, sed dicebantur abundare pecunia. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Francofurti 15. Martii 1570.

EPISTOLA LXXV. Clarissimo ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Viro, Domino DOCT. GEORGIO CRACOVIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

AGnosco in tuis literis illam vsitatam tuam erga me humanitatem et beneficentiam, et ago tibi maximas gratias, quod mihi egentissimo curaueris persolui id, quod debebatur. Vtinam congressus vester cum Imperatore aliquid pariat, quod ad Reipubl. salutem faciat, et sane etiamsi res Gallicae negligantur, cauendum tamen vobis erit, ne turbetur Germania, vides insaniam vestrorum vicinorum, et profecto istius factionis potentia maior est, quam existimetis: nam quotquot sunt Theologi in liberis vrbibus ad Rhenum, istis hominibus sunt addictissimi, et ita inter se conspirarunt, vt in aliquibus locis plus possint, quam ipse magistratus. Id intelligetis ex ea actione, quam Argentorati instituistis: difficulter enim obtinebitis id quod petitis, nisi forte metus futurorum Comitiorum in hac ora Germaniae celebrandorum, id perficiat. Maxima pars Senatus cuperet Monstrum illud procul abesse, et intelligit ex eius patrocinio conflari suae Reipubl. odium et inuidiam, quod ipsis aperte dixit Dominus Schuendius, cum apud ipsos esset, sed Marbachius paucos quosdam, quorum est praecipua auctoritas in Senatu, potest ita arte tractare, vt fere quicquid vult

perficiat. Non pudet autem ipsum dicere eandem esse Illyrici doctrinam, quae semper fuit Argentinensis Ecclesiae, et quae in Augustana Confessione continetur, et ipsum ideo tantum oppugnari, quia se opposuit iis, qui conabantur Ecclesiae doctrinam corrumpere, et tamen bonus ille Marbachius, ante septem annos summo conatu oppugnauit ac etiam vrbe eiecit Doct. Zanchum Italum, eo quod profiteretur eam doctrinam de praedestinatione et seruo arbitrio, quam profitetur Illyricus, quem iam tanta contentione defendit. Scripseram ad Bezam, vt ipsius petulantiam retunderet, qui iam mihi ita respondit. Quae de illius [gap: Greek word(s)] factis et conatibus scribis, verissime scribis. Cur ergo remedium non adferunt ii, quos haec mala propius attingunt. Dixi tamen de ea re non nihil in eo libello, quem ad te mitto, vt inspicias et diiudices. Quaestio haec vt vides, Philosophicam potius quam Theologicam tractationem requirit. Quicquid enim vir ille, valde vt mihi videtur indoctus, ex verbo Dei et nostris scriptoribus profert, futilius est profecto quam vt refutationem apud homines non prorsus imperitos mereatur. Habetis autem istic doctissimorum Philosophorum turbam, in quibus est etiam Simonius valde in istis exercitatus, et quo nullus meo quidem iudicio conuenientior Illyrico antagonista possit obtingere. Itaque huius potius quam nostra in hac re opera vtendum censeo, nisi aliter tibi videtur, ne me forte arbitreris hoc onus simpliciter et sine exceptione detrectare. Haec Beza. Mitto ad te Illyrici et Bezae libellos, quos poteris Vestris Theologis et Simonio examinandos obtrudere. De rebus Gallicis nihil aliud habemus, quam Regem parare se ad obsidenda ea oppida, quae nostri possident ad Ligerim. Amiralium vero propius cum copiis accedere, vt ea tueatur. Itali scripserunt huc Lugduno de morte Regis Hispaniae, sed puto esse fabulam. Sunt qui non desperent pacem in Gallia: nam aiunt tam multos eam expetere, vt sit futurum difficile Card. Lotharingo hoc detestandum bellum diutius alere. Regem Alghieri occupasse Tunetum, et iam obsidere Gulettam, nomine Turcici Imperatoris, et Ioannem ab Austria superatum praelio a Mauris Granatensibus, omnes affirmant. Quos sit petitura Classis Turcica adhuc ignoratur. Veneti sibi ab ea metuunt, Mallem eam conuerti in Hispanos. Ego omnia fausta et felicia tibi et toti tuae Familiae precor. Francofurti 24. Mart. 1570.

EPISTOLA LXXVI. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archi Marschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ex Gallia adhuc fit nobis ab omnibus spes pacis, cuius dicuntur Rex et Regina esse cupidissimi. Cum nostri plane reiecissent conditiones a Rege propositas quarta die Februarii, Rex rursus misit ad ipsos Dn. de Biron summum praefectum tormentorum, cum amplioribus mandatis, et statim post ipsum Dn. de Roches, quibus putant esse mandatum ne redeant re infecta. Initio quadragesimae interdictum est Lutetiae Concionatoribus, ne quid pro concione dicerent, quod populum aduersus nostros concitare posset, et Jesuitam non obtemperantem vrbe expulerunt. Heluetii habent castra in suburbiis Parisiensis vrbis, et circa ipsam vrbem est bona pars equitatus Regii. Quidam dicunt ideo tantum ibi detineri tantum numerum militum, vt vrbs Parisiensis in officio contineatur, si forte consilia pacis turbare conaretur. Rex mandauit Parisiensibus, vt suorum militum praefectos singulis mensibus mutent, ita vt qui semel praefuerunt denuo praefici non possint, quod ideo fit, ne praefecti diuturna consuetudine sibi nimis magnam auctoritatem apud milites comparent. Aiunt factum esse edictum in Castris Principis Nauarrae, quo sub poena capitis interdicitur militibus, ne quid damni inferant domibus et aliis aedificiis nobilium, ciuium et Agricolarum qui sunt religionis Pontificiae, sed iubenturea diruere, quae pertinent ad praesides et assessores Parlamentorum, et ad eos omnes, qui praesunt iudiciis, cum ii semper fuerint praecipui auctores turbandae pacis et tranquillitatis publicae, et adhuc quantum possunt impediant ne coalescat. Post edictum illud promulgatum diruta sunt circa Tholosam innumera pulchra aedificia, quae ad huiusmodi homines pertinebant. In Lotharingia fiunt magni apparatus a Duce ob aduentum Regis Galliae, quem putant propediem eo venturum, ad excipiendam futuram coniugem, quam ab Imperatore breui ad ipsum mittendam putant. Multi credebant Imperatorem non traditurum filiam suam Regi Galliae, ante compositum bellum, quo iam eius Regnum ardet: in qua sententia si perseueraret Imperator, posset ea res meo iudicio, plurimum momenti ad pacem

adferre. Regina Angliae transegit cum negociatoribus, ad quos pertinebat ea pecunia, quae praebuit causam dissidio, inter ipsam et Albanum. Dicunt etiam missos esse in Inferiorem Germaniam duos ex praecipuis ciuibus Londinensis vrbis, qui videant, an iniri possit ratio aliqua transactionis, cum iis, quorum naues et merces sunt captae, et diuenditae tempore illius dissidii. Albanus nuper exauctorauit milites Germanicos, quibus praeerat Comes a Lodron, quorum plurimi iam vagantur in hac vicinia. Ministri Regum Galliae et Hispaniae scripserunt ex variis locis in Germaniam, Regem Hispaniae solicitari a Turcico Imperatore de foedere aduersus Venetos, et ob id Turcicum Imperatorem misisse Legatum ad Regem Galliae, cui promittit quinquies centena millia coronatorum, si id apud Regem Hispaniae perficere possit. Non possum satis mirari, multos viros non paruae auctoritatis adhibere fidem fabulae tam ineptae, quae ab Hispanis conficta est, aduersus contemptum, quem vident sibi imminere ob res infeliciter gestas aduersus Mauros Granatenses, et successum Regis Alghieri in Africa. Tantum abest vt credam id esse verum, vt existimem Regi Hispaniae gratius iam nihil posse contingere, quam si intelligeret se posse a Turcis inducias impetrare. Cum res Caroli Imperatoris essent florentissimae, solicitauit de foedere Solimannum patrem huius, qui iam regnat, estque ea res tentata per Ferdinandum Gonzagam, qui tunc erat Prorex Siciliae, sed Solimannus tunc praetulit amicitiam Regis Galliae, amicitiae Caroli Imperatoris. Ridiculum est igitur credere, istum iam amicitiam Regis Hispaniae ambire, cuius res sunt satis perturbatae, et qui auctoritate virtute et fortuna longe est parente inferior: nec sunt tantae vires Venetorum vt metu eorum Turcicus Imperator velit videri aliquid contra dignitatem facere, cum fere sine armis Venetam vrbem euertere possit, cum tota Venetorum negociatio sit in ipsius Prouinciis, ac inde etiam aduehant bonam partem frumenti quo se alunt. Ego hinc redeo Argentoratum, vnde scribam ad Vestr. Celsitudinem, cui omnia fausta et felicia precor, ac toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Francofurti tert, die Aprilis 1570.

EPISTOLA LXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, de pace adhuc agi in Gallia constante fama affirmatur, et de ea re huc scriptae sunt literae Lutetia, Lugduno, Antuerpia, et ex aula Lotharingica. Aiunt iam esse plurimos in aula, qui Regi et Reginae aperte dicant, pacem esse plane necessariam, cum nobilitas diuturno bello, et agrorum deuastatione, sit ita exhausta, vt amplius sine stipendio militare non possit: Vrbibus vero parum supersit, quod ad sumptus belli conferant. Interea tamen dum sic de pace agitur, bellum minime intermittitur, Dominus de Gourdes praefectus Regius in Delphinatu, cum nuper opponeret se Dn. de Montbrun transituro Rhodanum ita est victus, et eius copiae fere ad internecionem sint deletae. In eo conflictu dicuntur interfecti quinque equites Regii ordinis. Pugnatum est autem non longe a Ponte Sancti Spiritus, quem dicunt iam obsideri ab ipso Montbrun. Amiralius adhuc habet copias ad Tholosam, vbi dicunt eam esse commeatus penuriam, vt sit futura in periculo, nisi Regii mature suppetias ferant. Heri hac fecit iter quidam, qui dixit Amiralium transegisse pecunia accepta cum Tholosatibus, et iam ducere copias ad Rhodanum. Haec vrbs cum tota vicinia referta est militibus dimissis ab Albano, a quo dicunt sibi bona fide numerata esse Stipendia. Veneti iam incipiunt sentire incommoda belli Turcici: nam dicunt septem aut octo millia Turcicorum equitum nuper fecisse excursionem vsque in Istriam, et abduxisse ingentem vim captiuorum. Sunt qui dicant eos iam obsidere Tergeste, quod tamen puto pertinere ad domum Austriacam. Prima die huius Mensis, venit Venetias Legatus Turcicus, qui recta ductus est ex naue qua aduenerat in Senatum, et expositis mandatis quae habebat, statim datum est ei responsum, et ex Senatu reductus est in suam nauim, et iussus illico abire. Qui autem reduxerunt eum in nauim, vix potuerunt impedire, quin a populo afficeretur iniuria. Classis Veneta conuenit ad Corsiam Corfu insulam. Dicitur futura centum et quinquaginta triremium, et aliquot magnarum nauium, Praefectus maris quem Proueditorem nominant, iam est eo profectus, cum octo triremibus. Est in tota ditione Veneta maxima penuria frugum, quae res iniicit Venetis maximas difficultates, cum sit opus infinita copia panis bis cocti ad instruendum tantum numerum nauium. In Anglia omnia sunt iam pacata. Regina dimisit e custodia Comites Arundelium, Pembrokium et Lumlaeum, ac Trokmortonum. Nortfolcii et

Comites Northumbriae et Westmerlandiae adhuc asseruantur. In Scotia Pontificii excitarunt tumultus, post mortem Gubernatoris, nam cupiunt ad se trahere gubernationem Regni et Regis pueri. Verum Regina Angliae dat operam, vt gubernatio maneat penes eos, qui sunt eiusd. et religionis cuius ipsa est. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsitem toti Illustr. V. Familiae. Argentorati 22. die April. 1570.

EPISTOLA LXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Lotharingi adhuc affirmant, esse bonam spem pacis in Gallia, et dicunt suum Principem nudiustertius de ea re literas a Rege accepisse, sed qui ex aliis locis huc scribunt, significant, de Conditionibus quidem pacis potuisse facile conuenire inter Regem et nostros, sed de cautionibus quas Rex debuit praestare, minime: nam nostri noluerunt se committere eorum fidei, quorum infidelitatem magno suo malo saepius sunt experti. Rex itaque mandauit suae nobilitati, vt ad decimum quintum diem Aprilis conueniret ad oppidum Pluniers, quod est cis Aureliam decem milliaribus. Eo iam sunt perductae Lutetia quadraginta maiores bombardae. Nonnulli existimant Regem cum eo exercitu inuasurum Rochellam, vbi Regina Nauarrae cum filia, vxor Principis Candaei et omnes liberi, excepto natu maximo liberi Amiralii, vxor Andeloti, et omnes eius liberi, et omnium procerum nostrae religionis vxores et liberi sunt inclusi. Plures existimant Regem invasurum potius oppida, quae nostri possident ad Ligerim, a quibus non procul abest locus, in quo conueniunt eius copiae. Praeterea sunt minus munita quam Rochella, et impediunt negociationes Parisiensium cum Lugdunensibus et Italis, et vicinis regionibus plurimum facessunt negotii: nam ad ea oppida nostri habent ad duo millia equitum, qui circumvagantur, et late omnia depopulantur, ac praedam suam in ea oppida convehunt. Heluetii recens conducti a Rege, hactenus haeserunt ad Cabillonem Burgundiae vrbem sitam ad Ararim, expectantes stipendiorum solutionem, quae ipsis ante aliquot dies soluta sunt a Tauanio Burgundiae praefecto, qui iam eos ducit in castra Regia. Amiralius adhuc haeret in Tholosatibus, vnde putatur venturus auxilio iis, quos Regius exercitus inuadet. Postquam Dominus de Montbrun transiit Rhodanum, multi milites ad eum confluere dicuntur ex Prouencia et Delphinatu, qui propter interfluentem Rhodanum, se ipsi antea coniungere non poterant.

Galli qui in hac ora Rh enana et apud Heluetios per hyemem se continuerunt, iam conueniunt Geneuae, inde ituri ad ipsum Montbrunium per Sabaudiam, a qua non procul abest. Aiunt eum occupasse Pontem Sancti Spiritus, et quaedam alia oppida in Delphinatu, et iam irrupisse in ditionem Pontificiam, et Principatum Orangiae. Dux Lotharingiae nuper mandauit sub poena capitis, vt ii, qui sunt nostrae religionis, ex eius ditione intra quindecim dies discederent: quod mandatum non est indicium pacis in Gallia, licet de ea Lotharingi magnam spem nobis facere conentur: Hic etiam dicitur Ducem Bauariae, cui mandata est tutela filiorum Philiberti Marchionis Badensis, qui in Gallia periit, velle expellere omnes concionatores Euangelicos, ex ipsius Philiberti ditione: nam Philibertus viuens permittebat suis veram religionem, etiamsi eam non profiteretur. Turcae dicuntur occupasse Catharum, quae est postrema vrbs, quam Veneti in Dalmatia obtinent, non procul a Ragusio. Dux Sessae praefectus Hispanici exercitus dicitur accepisse magnam cladem a Mauris Granatensibus, cum se incautius reciperet cum exercitu afflicto disenteria. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Fam. Argentorati Cal. Maii. 1570.

EPISTOLA LXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, nobis fit denuo maior spes pacis in Gallia, quam antea, cuius iam habemus indicia, quae mihi persuadent, vt de ea bene sperem. Vtinam fructus nostrae stultitiae hoc est miseriae, id tandem a nobis torqueant, quod ratio hactenus impetrare non potuit, et vastitas in regionibus ante paucos annos cultissimis, et tot florentissimarum vrbium ruinae et cadauera furentes, et contumaces nostros animos flectant. Regem aiunt esse pacis cupidissimum, sed fratrem se ei opponere, persuasum ab ea factione, quae nostris saluis non putat se posse diu consistere. Card. Guisius, Dux Guisius et Dux de Nemours Guisii vitricus, iam sunt apud Ducem Lotharingiae, et dicuntur perendie, hoc est decima huius Mensis, venturi ad thermas Plumbarias, quae sunt ditionis Lotharingicae in Vogeso ad ipsos Germaniae fines. Card. Lotharingus, qui iam est Rhemis, venturus est ad easdem thermas, vigesisia quinta die huius Mensis. Adducunt secum octo cohortes cataphractorum equitum, et octo signa peditum, quibus iam sunt designata hospitia, in vicinia thermarum. Multi mirantur quam ob causam tantum numerum

militum secum trahant, cum in his regionibus nullum habeant hostem. Mortuus est ante aliquot septimanas Comes a Bitsche valde locuples, qui solus superfuit Masculus ex sua familia. Habuit filiam vnicam quae nupsit filio Comitis Hanauiensis, et quoniam dicunt Comitatum, quem possidebat, esse feudum foemininum, et propterea ait ad se rediisse, quia nullus superest masculus ex ea familia. Ipse autem Episcopus dicitur contulisse feudum Duci Lotharingiae, quare multi verentur, ne Lotharingus velit vti eo milite, quem Guisii ad thermas adduxerunt, ad occupandum eum Comitatum, qui est in hac vicinia. Ioannes Georgius Palatinus dicit etiam, se nescio quid iuris habere ad eum Comitatum. Discessus Guisiorum ex aula Gallica, facit omnibus spem pacis. Praetereae pauci ex nobilitate quam Rex euocauerat, ob temperarunt eius mandato, causantes suam egestatem. Heluetii recens conducti iussi sunt subsistere ad Vezelium in Burgundia. Rex loborat summa difficultate rei pecuniariae, quae res etiam plurimum promouet actionem de pace. Res ad Rhodanum feliciter nostris succedunt. Coniunxerunt se Montbrunio Comes Montgomerius, et Comes Ludouicus Nassauiensis cum aliquot equitibus Germanicis, et denuo profligarunt Dn. de Gourdes praefectum Delphinatus, qui exercitum reparauerat adiuncto sibi Dn. de Mangeron. Ea victoria incusserunt metum non solum Delphinatui, sed etiam vrbi Lugdunensi, vbi mandatum est iis, qui sunt nostrae religionis, ne in publicum exeant, sed domi se contineant, quod credo ab iis ortum, qui metuunt, ne populus in ipsos impetum faciat. Amiralius cum maxima parte copiarum fuit Nemausi ante viginti dies, et iam putatur esse ad Auenionem. Anglicae res sunt pacatae. Comes Pembrokius mortuus est, sed iam liberatus custodia. Gubernatori Scotiae suffectus est Matthaeus Stuard Comes a Lenoux auus paternus Regis pueri. Regina Angliae habet ad fines Scotiae aliquot millia militum, qui praesto sint iis, qui sunt nostrae religionis, si quid Pontificii aduersus ipsos tentare velint. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Fam. Argentorati Octdie Maii 1570.

EPISTOLA LXXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ego de his tumultibus Gallicis scribens ad Vestr. Celsit. existimo non satis esse scribere fortunae vtriusque partis et euentuum varietatem, nisi etiam animorum et

voluntatum mutationem, in iis, qui rebus gerendis praesunt, scribam, ac etiam quid iudicio plurimorum in futurum speretur, aut metuatur, de quibus rebus cogor interdum scribere non solum diuersa, sed etiam contraria iis, quae prius scripseram. Scripseram ante octiduum, me aliquid de pace sperare coepisse, cum de ea ex omnibus fere locis scriberetur, et discessus Principum Guisiorum ex aula publicam famam confirmare videretur, sed illa spes denuo euanescit: nam dicunt in Metensi vrbe datum esse pecuniam ministris Ducis Ioannis Gulielmi ad numeranda stipendia equitibus, quos Regi Galliae conscripsit, ac Regem mandare, vt in Galliam progrediantur. Praeterea dicunt Ducis Erici Brunsuicensis, ministros sperare, se etiam breui pecuniam accepturos: quae si sunt vera, sane non sunt indicia pacis. Card. Guisius. Duces Guisius et Nemoursus iam sunt in Thermis Plumbariis, sed non adduxerunt tantum numerum militum, quantum initio ferebantur adducere: quare metus quem multi in hac vicinia ob eorum aduentum conceperant, iam maxima ex parte euanuit. Amiralius et socii rem feliciter gerunt in Delphnatu et aliis locis ad Rhodanum, nec iam habet ibi Rex exercitum quem ipsis opponat. Dominus de Gourdes praefectus Delphinatus bis ab ipsis superatus, cum videret se imparem viribus, copiarum suarum reliquias distribuit, per vrbes illius Prouinciae, vbi tanta est trepidatio, vt certatim conuehant Lugdunum quicquid habent pretiosi. Paulo antequam Amiralius discederet ex Tholosatibus, Dominus de Piles Vasco (qui proximo autumno praefuitvrbi Sancti Ioannis d' Angeli) cum a Rege oppugnaretur, irrupit cum quingentis aut sexcentis equitibus, et duobus millibus peditum, in Comitatum Ruscilionensem, qui ad Regem Hispaniae pertinet, et ibi exussit ad centum et viginti pagos, ac maximam praedam inde retulit. Hoc autem ideo fecit, quia Rex Hispaniae mittebat auxilio Regi Galliae quatuor millia Hispanorum, quos iussit subsistere in finibus Hispaniae, vbi audiuit istum in suam ditionem irrupisse. Turcas certo inuasisse Cyprum affirmant, et ipsum Imperatorem Turcicum esse in exercitu. Facit hoc aemulatione patris Solimanni, qui initio sui Imperii eripuit Christianis Rhodum Insulam nequaquam cum Cypro conferendam. Venetos non solum affligit bellum, sed etiam annonae caritas et penuria, quae tanta est, vt iam populus aliquoties accesserit armatus ad aedes nobilium panem minaciter flagitans. Hispani dicuntur eripuisse Mauris Granatensibus aliquot oppida, quae in planicie occupauerant, et coegisse eos, se recipere intra suos montes. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae V. Familiae. Argentorati 15. die Maii 1570.

EPISTOLA LXXXI. Clarissimo ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Viro, Domino DOCT. GEORGIO CRACOVIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

CUm Generosus Dn. Berlepsius accusauit hic Illyricum et petiit, ne tam perniciosum hominem in sua vrbe ferrent, monui ipsum non satis fore si hinc eiiceretur, nisi etiam praecaueretur, ne reciperetur Basileae, vbi sciebam eum habere multos fautores: plus enim posset ibi quam hic nocere, cum ea vrbs Imperii auctoritatem non multum reuereatur, et instructa sit pluribus officinis typographicis, sintque aliqui ex typographis ipsi Illyrico addictissimi. Credo Illustrissimum Electorem Palatinum monituma Dn. Berlepsio, egisse per se et per Tigurinos cum Basiliensibibus, ne ei praeberent hospitium in sua vrbe si hinc eiiceretur: nam audio ipsum iussum ab huius vrbis Senatu, sibi quaerere alias sedes, nuper profectum esse Basileam, vt ius habitandi ibi peteret, quod putabat se facile impetraturum, cum Theologos omnes illius vrbis sibi esse addictissimos sciret. Theologi quidem magna contentione causam eius in Senatu egerunt, sed quia, vt dixi, Senatus erat praemonitus, aiunt eos nihil eorum, quae volebant perficere potuisse, quare Illyricus non admissus in illud asylum, inde profectus est in Ducatum Virtembergensum; vbi nescio an aliquid impetrauerit. Quidam tamen mihi dixerunt, hunc Principem Virtembergensem ipsi adhuc numerare centum illos aureos annuos, quos ab eius parente habebat. Scribo ad Illustrissimum nostrum Principem ea, quae habemus de rebus Gallicis, et peto ab ipsius Celsitudine, ut cum reliquis Principibus ineat rationem, qua afflictissimae nostrae genti pax restitui possit, cuius dicitur Rex esse cupidissimus, sed impeditur a Pontifice Rom. et Hispanis, qui suis artibus sceleratum istud bellum alunt. Dn. Schuendius ad me scripsit, Caesaream Maiestatem esse propensissimo animo ad hoc negotium suscipiendum, dummodo alii Principes non sese iungant. Tu cum ad impellendum animum Illustriss. nostri Principis, ac etiam aliorum plurimum valeas, peto ne tuam operam in re tam sancta nobis pereuntibus deneges. Si solemnis aliqua legatio institueretur in Galliam, Dn. Schuendius ad eam rem maxime idoneus videretur,

si ipsi persuaderi posset, vt id in se reciperet, cum sit peritus linguae Gallicae, et istarum contentionum momenta intelligat. Sed Tu de hac re pro tua prudentia constitues. Dux Florentinus nuper duxit in vxorem filiam ciuis Florentini, quod quidam putant, eum fecisse in contumeliam suae nurus, nimirum vt progenies illa tot ducta a sanguine Regum et Imperatorum cogatur parere plebeiae mulieri, qua re ita irritatam nurum aiunt, vt cogitet de reditu in Germaniam: nam et ad id accedit, quod Florentinus non praestat illa, quae filio promisit, vt eas nuptias ipsi conficeret. Haec hodie mihi narrarunt Itali quidam venientes ex Italia. Sed de his plura Heidelbergae, vbi Deo dante breui vos salutabo. Ego omnia fausta tibi et tuis comitibus precor. Argentorati 22. Maii 1570.

EPISTOLA LXXXII. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, omnes, qui iam veniunt ex Lotharingia, affirmant, conuenisse de conditionibus pacis inter Regem Galliae et Legatos Principum Nauarri et Condaei, et tantum requiri confirmationem eorum quae Legati egerunt, ob quam rem profecti sunt ad Principes Nauarrum et Condaeum et ad Amiralium, et discedentes promiserunt Regiis, se reuersuros intra decimum quintum diem Iunii, quo tempore putant promulgandam pacem. Card. Lotharingus haec scripsit in Lotharingiam. Card. Guisius proficiscens ad Thermas affirmavit ea esse vera. Ipse Dux Lotharingiae dixit, se de ea re accepisse literas a Rege et a Regina. Sed equites, quos aiunt a Rege conscribi in Germania non sunt indicia pacis, quamuis Lotharingi dicant, Regem non statim numeraturum pecuniam ministris Ducis Ioannis Gulielmi, qui sunt in vrbe Metensi, sed daturum ipsis bona verba, vsque ad reditum Legatorum Principum Nauarri et Condaei. Dn. Schuendius heri ad me scripsit, Regem nonquam concessurum nostris pacem, si pertinaciter vrserint, sibi concedi liberum exercitium suae religionis, et se scire quid factura sit altera pars, vt id impediat. Ego non dubito, Pontificem Rom. et Regem Hispaniae omnem Iapidem moturos, vt consilia pacis interturbent. De Pontifice

non est mirum, cum (vt ait ille) ludatur de eius corio: Rex autem Hispaniae persuasus est, non fore diu pacatas suas ditiones, si vera religio in Gallia consistat, et habet multos in Gallia, sibi magis quam suo Regi addictos. Sed forte sunt etiam apud Regem aliqui, qui se in gratiam Hispanorum satis insaniuisse intelligunt, et vt dluturnae istius insaniae eos taedeat, facit pereuntis patriae commiseratio: nam non insaniunt omnes eodem modo. Nostros non consensuros in pacem quae religionis exercitium ipsis adimat, certo scio, cum nequidem de ea re aliquid remittere voluerint, quando primum de pace coeptum est cum ipsis agi, cum tamen recens essent victi praelio et pulsi ex Pictonibus et Santonibus, et pleraque oppida, quae ibi obtinebant, amisissent. Iam vero cum se vtcunque collegerint, non est credibile, eos cessuros in re in qua tunc cedere noluerint, nec est mirum cum ea res sit ipsis causa belli, quam si non vrgerent, omnes iudicarent priuatas cupiditates, et non studium religionis impulisse ipsos ad sumenda arma. Spero dissensiones eorum, qui sunt apud Regem, plus profuturas ad pacem, quam quicquam aliud: nam, vt dixi, non insaniunt omnes eodem modo, et sunt nonnulli qui pacem expetunt, et sciunt nostros necessitate adductos ad arma sumenda, vt suam et suorum salutem tuerentur, et quod praecipuum est, vident se non posse tam facile eos opprimere, vt initio existimabant. Si vestra Celsitudo et reliqui Germanici Principes in hoc negotio pacis auctoritatem suam iam interponerent, facerent rem sua virtute dignam, et immortali beneficio gentem Gallicam sibi deuincirent. Aetas et innocentia Regis sunt commiseratione dignae, cum praesertim dicatur esse pacis cupidissimus, et istorum malorum penes ipsum culpa nulla resideat, sed iis inuolutus sit, peruersis et ambitiosis consiliis eorum, qui Regnum ipsius procurabant, et astutia inimicorum, quibus erat ingratum regnum Galliae, post tantas calamitates se vtcunque colligere, Huius rei perficiendae magnam occasionem praebere poterunt Vestris Celsitudinibus comitia Imperii, cum praesertim audiam a fide dignis, Caesareae Maiestatis voluntatem ad eam rem esse propensissimam. Amiralius cum non procul abesset a Rhodano et putaretur velle traiicere, et irrumpere in ditionem Pontificiam, praeter omniumopinionem subito reflexit iter in Aruerniam. Multi putant eum monitum ab iis, qui in aula sunt pacis cupidi, vt propius cum copiis accederet, ad terrendos eos, qui sua potentia et suis factionibus impediunt ne pax coalescat. Rex dicitur petere a Parisiensibus duodecies centena millia francorum ad sumptus belli: quae res forte reddet eos cupidiores pacis quam hactenus fuerint. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Fam. Argentorati 22. Maii 1570.

EPISTOLA LXXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Heidelbergae incidi in febrim, quae me ita afflixit, vt diu ad V. Celsit. scribere non potuerim, quod peto a V. Celsit. vt mihi ignoscat. Sunt multi, qui iam pene certo sperent pacem tandem in Gallia coalituram. Superiore Mense, cum Amiralius videret, se difficulter posse alere suas copias ad Rhodanum, cum toto suo equitatu et paucis peditibus profectus est in miseram nostram Burgundiam, ita tamen vt nunquam procul discederet a ripa Araris fluuii, quare multi existimabant, eum irrupturum in Comitatum Burgundiae, nec deerant, qui dicerent eum a Ciuibus vocari Vesontionem, quae est vrbs Imperii in Burgundiae Comitatu: sed fuit calumnia (vt existimatur) conficta a Chantoneto fratre Card. Granuellani, ad conflandam inuidiam Vesontinensibus, cum quibus est ipsi hic aliquid negotii. Cum vero Amiralii vestigiis perpetuo insisteret Marschalcusde Cosse, cum Regio exercitu, qui erat multo numerosior, quam esset Amiralii, et tamen vitaret pugnandi occasiones. Amiralius praeter omnium opinionem reflexit iter ad occidentem, quem cum etiam tunc insequeretur Regius exercitus, parum abfuit, quin totis copiis inter se conflixerint tribus milliaribus ab eo loco, in quo ego sum natus, sed id impediuit riuus intermedius, quem neutra pars ausa est transire. Fuit tamen acerrima inter ipsos velitatio, in qua ab vtraque parte quadringenti aut quingenti cecidisse dicuntur. Haec acciderunt sub finem superioris Mensis. Post eam velitationem Amiralius recta contendit ad Ligerim eo prorsus itinere, quo Dux Bipontinus ante annum copias suas duxit. Recreato et aucto exercitu in iis oppidis, quae obtinet ad Ligerim, fecit iter Lutetiam versus, vocatus (vt multi existimant) ab iis proceribus, qui Regipacem suadent, quos credunt velle terrere metu vicini exercitus Card. Lotharingum et alios, qui ipsorum Consiliis obsistunt, et quantum in se est impediunt nepax coalescat. Ante aliquot dies Amiralius habuit castra ad (Montargis) Mont-Argium, qui locus abest bidui itinere a Lutetia, iam vero dicitur ea habere inter Lutetiam et Aureliam. Exercitus quidem Regius non procul abest ab ipso, et cum sint in vastis et patentibus campis, neutra pars posset vitare pugnam si altera expeteret, sed credunt eos, qui praesunt copiis Regiis, esse cupidos pacis, et propterea et ipsos et Amiralium continere suos milites interea dum agitur de pace, cuius vt dixi, plurimi fere certam spem conceperunt, immo non desunt, qui scribant, iam esse factam, et Amiralium

breui conuenturum Regem in arce Fontainebleau, quae abest a Lutetia vnius diei itinere. Ante haec comitia Imperator prae se ferebat se valde cupere, vt nomine Imperii solemnis aliqua legatio mitteretur in Galliam, quae daret operam, vt infoelix istud bellum componeretur, et cum essem Argentorati de ea re saepe ad me scripsit Dominus Schuendius, sed licet id iam fuerit propositum, videtur tamen mihi longe frigidius tractari quam existimaueram. Video hic aliquos, qui simulabant se valde cupere, vt pax coalesceret in Gallia cum eius nulla esset spes, iam vero cum videatur posse sperari, non possunt dissimulare suos affectus, et dicunt se non credere eam pacem fore vtilem Orbi Christiano. Id commodi inde habebimus, quod si quid boni nobis eueniat, soli Deo nobis agendae erunt gratiae. Hic expectantur legati ex Gallia, sed quorum nomina nondum audiui, sed scio Imperatorem hodie mandasse, vt ipsis prospiceretur de hospitio. Fama est etiam Ducem Andeganensem Regis fratrem venturum huc sub finem proximi Mensis, ad abducendam hinc fratris vxorem. Haec habemus de rebus Gallicis, de quibus postea diligentius ad Vestr. Celfit. scribam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Spirae 26. Iulii 1570.

EPISTOLA LXXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, hac hora significauit mihi Scipio Fliscus Comes Lauaniae, qui hic res Regis Galliae procurat, pacem esse factam in Gallia 30. die proximi Mensis. Quia haec audiui tabellario iamiam discessuro, nolui praetermittere, quin ad Vestr. Celsit scriberem. Accedam postea ad ipsum Fliscum, et ex eo percontabor, quibus sit conditionibus facta, et postea scribam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Spirae 6. Augusti 1570.

EPISTOLA LXXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, si quid triste nostris accidit in Gallia toto hoc comitiorum tempore, id statim ex aula Caesariana

resciuimus, sed quae feliciter ipsis successerunt, aut sunt silentio sepulta, aut longe aliter nartata a Caesarianis quam acciderant. Sub finem Iunii, cum Regiae et Amiralii copiae in patria mea conflixissent. Primum hic sparsum est, Amiralium in eo conflictu superatum fuisse ab hostibus. Postea fuisse acrem velitationem tantum, in qua abvtraque parte cecidissent quingenti aut sexcenti milites, sed neutros fuisse superiores, quod etiam scripsi ad Vestr. Celsit. sed postea intellexi ex ipsius Amiralii literis, primam aciem Regii exercitus fuisse fusam, et nisi nox superuenisset, plenam victoriam de Regiis nostri fuissent consecuti. Sub idem tempus Dominus de la Noue superauit prope Rochellam Pigaillard Vicarium praefecti Pictonum, et ei eripuit tredecim signa militaria pedestria, et quinque equestria. His successibus, factus animosior Amiralius, duxit copias propius ad Lutetiam, vt eos terreret, qui in aula pacis consilia interturbabant, quod vbi animaduertit Rex, fecit cum eo inducias, vt de pace commodius agi posset, et ne eius milites Parisiensem agrum deuastarent, curauit in eius castra commeatum conuehi. Pax est tamen facta, vt antea scripsi ad Vestr. Celsit. sed quibus conditionibus sit facta, nondum hic certo scimus. Scriptum est ex aliquibus locis dari a Rege nostris, quatuor illas vrbes, de quibus antea scripsi ad biennium, vt fint tanquam Regiae fidei pignus. Dicunt praeterea Lutetiam. Lugdunum et Rothomagum, fideiubere militibus Germanicis, pro pecunia quae ipsis debetur, et esse constitutum tempus, quo ea persolui debeat. Addunt quidam Card. Lotharingum discessurum ex aula, ita vt amplius non se admisceat Regni administrationi, quod vix credo, reliquos vero Guisios fare eo loco, quo antea fuerunt. Quaenam libertas nostris in religione concedatur, nondum audeo scribere, nam de ea re tam varia dicuntur, vt nesciam quibus fidem adhibere debeam. Andeganensem Ducem Regis fratrem huc venturum ad celebranda sponsalia nomine Regis, et sponsam deducendam omnes affirmant. Aiunt ipsum praeter Gallicos equites habiturum in comitatu ad quingentos Germanicos, et scio plerosque ex iis comitibus, qui habitant ad Vogesum, et loca vicina Argentorato, se ad id iter parare. Audio etiam vna cum sponsa iturum Bugislaum, Pomeraniae Ducem. Etiamsi res Regis Galliae sint afflictissimae, tamen audio tantos apparatus fieri ad has nuptias, quanti nunquam facti sunt, cum Regnum illud maxime floreret. Sed satius est ipsos eo genere insaniae laborare, quam illo quo proximis his annis laborarunt, quo faxit Deus vt sint liberati. Aiunt Rom. Pontificem, Regem Hispaniarum, et Venetos tandem iniisse foedus aduersus Turcas. Praecipua capita foederis sunt, vt communibus sumptibus instruatur Classis ducentarum triremium, et centum nauium, et exercitus terrestris,

quinquaginta millium peditum, et sex millium equitum. Dux Classis nominatus est ab Hispanis Ioannes ab Austria, terrestris exercitus Ducem Veneti nominarunt Sabaudiae Ducem. Conferentur in singulos Menses adbelli sumptus, sexies centena millia coronatorum, ex quibus Pontifex numerabit centum et viginti millia, Rex Hispaniae ducenta et quadraginta millia, et Veneti tantundem. Incipient autem conferre Mense April. Pontifex ad ferendos belli sumptus exigit sex decimas a Clero Italiae totius, praeterquam a Veneto et a Melitensibus. Classis Veneta nauigauit in Cretam, vbi expectat Hispanicam, quae si accedat vt iussa est a Rege, constituerunt inde nauigarein Cyprum ad liberandam Famagustam et Nicosiam, quae obsidione praemuntur a Turcis. Penultima die superioris Mensis, quatuor triremes Melitensium fuerunt oppressae ab Ochiali pirata Turcico, qui cum uenisset in earum conspectum, cum duodecim triremibus, remiges Melitensium, qui omnes erant Turcae aut Mauri captiui, remigationem intermiserunt, nec vllis precibus aut verberibus ad remigandum adigi potuerunt. Milites vnius ex triremibus, vbi id animaduerterunt, remiges suos interfecerunt, et loco ipsorum coeperunt remigare; sed Turcae maioribus bombardis eorum triremium saepius petentes, merserunt eam cum tam propinqua esset Gozae insulae, vt tres ex ipsis in littus enatasse dicantur. Reliquae tres triremes venerunt in potestatem Turcarum. In quatuor triremibus fuerunt ad sexaginta equites Melitenses. Ea censetur maior iactura, quam si duodecim aliae triremes periissent, cum equites isti habeantur rei militaris et rei nauticae peritissimi, et nisi proditi fuissent a suis remigibus, non detrectassent pugnam aduersus Turcas, Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Spirae 13. die Augusti 1570.

EPISTOLA LXXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Legi quidem edictum de pace factein Gallia, sed qui dederat commodato, non tantum concessit temporis, vt possem describere cum sit prolixius: nam continet 45. Capita seu articulos vt loquimur. Audio Heidelbergae excuditypis Gallice et Germanice, quod vbi fuerit factum, statim illud ad Vestr. Celsit. mittam. Qui primi hic habuerunt per aliquot dies, nescio, quam obcausam ita occultarunt, vt non posset ab ipsis impetrari tantum vt legendum concederent. Quantum ad libertatem in religione nostris concessam, parum

differt ab eo scripto, quod nuper ad Vestr. Celsit. misi. Regnum Galliae est diuisum in duodecim Prouincias, quas nostra lingua nominamus Gouuernemens, hoc est regimina vt ita dicam. In qualibet harum Prouinciarum conceduntur nostris duae vrbes, in quarum suburbiis habeamus liberum exercitium nostrae religionis. Conceditur omnibus qui possident feuda, quae habent supremam Iurisdictionem, vt possint in iis instituere Ecclesias, ad quas quilibet promiscue conuenire possint. Si quispiam plura eiusmodi feuda possideat, iubetur praesidi Prouinciae indicare, quodnam ex iis velit deligere ad instituendam Ecclesiam, in qua absente etiam Domino habebuntur conciones, et reliqua quae ad Ministerium pertinent, exercebuntur. In reliquis autem ipsius Domini feudis exercebitur ministerium quandiu ipse aderit, sed non eo absente. Qui vero possident feuda, quae non habent supremam Iurisdictionem, poterunt habere in iis exercitium ministerii pro se et sua Familia, sed non poterunt quemlibet admittere, si tamen amici non plures decem numero, interueniant, poterunt ab ipsis admitti. Permittitur Reginae Nauarrae, vt in Ducatu Albretensi et in Comitatibus Armignacensi, Foxeio, et Bigorrae deligatur locus vnus ad ipsam pertinens, in quo constituatur Ecclesia, ad quam quilibet promiscue admittantur. In omnibus vrbibus, quae secunda die huius Mensis fuerunt in nostrorum potestate, liberum exercitium nostrae religionis remanebit. Quocunque perueniet aula intermittetur exercitium nostrae religionis, ad duo milliaria circumcirca, quousque alio migret: nec erit vllum exercitium nostrae religionis in praefectura Parisiensi, nec ad decem milliaria ab ipsa vrbe. Nostri suos mortuos noctu sepelient, nec plures decem funus ipsum comitabuntur: aderunt autem vigiles vrbis, qui eos aduersus iniuriam tueantur. Vbique in regno Galliae poterunt nostri libere viuere, nec poterunta quoquam cogi, vt aliquid contra conscientiam faciant. Haec sunt fere quae de religione inserta sunt edicto. Omnes suis bonis, dignitatibus, et suae famae restituuntur, ac etiam declarantur nostri capaces omnium dignitatum in Regno Galliae. Aboletur memoria rerum praeteritarum, ac etiam abolentur sententiae et decreta aduersus nostros a tribus annis facta. Manebunt in potestate Nauarri et Condaei Principum Rochella, Cognacum, Montalbanum, et Charitas oppida, quae post biennium Regi restituentur. Rex declarat se habere pro bonis vicinis et amicis Ducem Bipontinum et eius liberos, Principem Orangium, Comitem Ludouicum et alios eius fratres. Comitem Volradum Mansfeldensem, et reliquos Germanos, qui nostris in hoc bello adfuerunt. Orangio Principi restituuntur quaecunque antea possedit in Regno Galliae, et praeterea restituitur ei Principatus

Orangiae iis pactis et conditionibus, quibus eum accepit a Rege Henrico patre huius Regis. Solutionis equitum Germanicorum nulla fit mentio in edicto, sed quia in quodam eius capite decernitur. vt nostri sint immunes ab iis tributis, quae vrbes suis ciuibus indicent, et additur, eam immunitatem ipsis concedi ob grauia onera, quae in se receperunt, suspicor illa onera esse solutionem suorum equitum, quibus tamen nunquam poterunt fatisfacere nisia Rege iuuentur. Reliquas conditiones videbit Vestr. Celsit. in ipso edicto, quod propediem ad ipsam mittam. Cum peteretur a Card. Lotharingo vt conditionibus pacis subscriberet, respondit se bona conscientia id non posse facere, noluit etiam subscribere Dux de Nemours. Scripseram antea ad Vestr. Celsit. Regem Galliae hinc euocasse Comites Vestburgium et Rhingrauium, iam affirmant multi, Vestburgium habere mandatum a Rege de conscribendis mille et quingentis equitibus. Id si est verum, non possum coniicere aut satis mirari, quare fiat: nam non audimus quicquam innouatum esse in Gallia a facta pace, sed tantum fieri magnos apparatus ad nuptias. Da. de la Noue de quo antea scripseram, non estmortuus, sed amputatum estbrachium, in quo ictus fuerat bombarda. Spero me certiora de his omnibus scripturum Francofurto ad V. Celsit. nam iis, quae hic audimus, Pontificii, a quibus ea habemus, addunt et adimunt quidlibet pro arbitrio. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Spirae 29. Augusti 1570.

EPISTOLA LXXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Illustrissimi Principes Dux Longueuillanus Gallus, et Carolus Marchio Badensis, habent controuersiam de quibusdam feudis et dominiis, quam cum cuperent transactione finire, et huc eam ob causam commissarios mittere, petierunt a me, vt huic actioni interesse vellem, et vtrique parti aeque addictus, transactionem quantum in me est promouere. Ideo autem hoc a me petitum est, quia, cum superiore anno mitterer a Vestr. Celsit. in Galliam, dederunt mihi mandatum Marchionis ministri, vt de ea re cum Duce Longueuillano agerem: quod feci quanta potui diligentia. Ego sane non facile passus sum mihi persuaderi, vt hoc iter susciperem, sed cum id obnixe a me peteretur, et viderem istos existimare, meam praesentiam aliquid momenti ad perficiendum negotium adferre posse, tandem ipsis sim obsequutus, neviderer

mutasse sententiam, et non cupere perfici id, quod antea promoueram. Scripsiantea de ea re ad Dn. Doct. Cracouium, et petii ab eo, vt hoc meum factum excusaret apud Vestr. Celsit. a qua peto suppliciter, vt credat, me nulla mea priuata cupiditate hoc iter suscepisse, sedne iudicarent, me inhumanum ii, qui id a me petebant. Scripseram ad Vestr. Celsit. ante meum discessum ex vrbe Parisiensi ita agi de nuptiis inter Principem Nauarrum et sororem Regis Galliae, vt eas certo secuturas multi iudicarent: Verum intellexi postea rem esse minus certam, quam crederemus: nam Regina Nauarrae non venit ad Regem Galliae sub initium huius Mensis vt sperabatur, sed Rochella profecta est in suam ditionem, et secum filium abduxit. Praetexuit autem suae profectioni aduersam valetudinem, ob quam dixit sibi necessario adeundas esse thermas, significauit tamen Regi, se sub finem huius Mensis venturam esse in aulam. Quidam existimant Reginam matrem Regis Galliae, non tam serio egisse de eo coniugio Principis Nauarri et Reginae Angliae, postquam Andeganenfis ostendit se illas nuptias non expetere. Ego existimo Amiralium iam esse apud Regem: nam certo constituerat discedere Rochella 29. superioris Mensis. Multi non probabant eius consilium, et metuebant, ne se in certum periculum coniiceret, sed certe cum discessimus, fiebat tantus concursus nobilitatis nostrae religionis in aulam, vt si ipsius aduersarii aliquid aduersus ipsum moliantur, hoc existimem eos non facturos sine suo periculo. Princeps Condaeus mansit Rochellae, sed antequam Amiralius inde discederet, abducta erant omnia praesidia militum, quae Rexhabuit in vicinis vrbibus. Tota familia Lotharingica conuenit Ganuillae, ad baptismum filii, qui natus est recens Duci Guisio, quem Dux Lotharingiae suscipit ex sacro fonte nomine Regis Galliae. Faxit Deus vt nihil ibi cudatur ad turbandam pacem Galliae. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Argentorati 14. Septembr. 1570.

EPISTOLA LXXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, mitto ad Vestr. Celsitedictum de pace facta in Gallia, quod est ad me missum Lutetia, vt Vestr-Cesit. intelligat, illud plane congruere cum Latino, quod missum est Spira. Qui huc ex Gallia veniunt omnes nobis faciunt optimam spem diuturnae pacis, et iam adempta esse arma Parisiensi plebi, affirmant, et seuere animaduerti in eos, qui edicto contraueniunt: nostris autem qui in vrbem redierunt

sua esse statim restituta. Nobilis vir, qui in hoc bello Duci Andeganensi militauit, a tempore factae pacis occidit Lutetiae ciuem, qui erat nostrae religionis, a quo dicebat, se esse affectum iniuria. Id vbi resciuit Rex, iussit istum statim suspendi ante aedes ciuis interfecti, nec quicquam profuit, quod pro ipso deprecaretur Andeganensis. Sub idem tempus aliquot milites dimissi ab Amiralio, venerunt in pagum, in quem prius diuerterant Regii longe maiore numero, a quibus sunt armis et aliis suis rebus spoliati. Conquesti de iniuria et vi sibi illata apud Mareschalcum de Cosse praefectum Regii exercitus, sua omnia receperunt, et qui eos spoliauerant iussu Mareschalci capitali supplicio sunt affecti. Praeses Rothomagensis accepto mandato de promulgando edicto pacis, venitin aulam, et exposuit Regi fore maximum periculum a seditione, si edictum promulgaretur, et iam populum incipere tumultuari, ac dicere se non passurum, vt ii, qui sunt nostrae religionis redirent in vrbem, et propterea petiit a Rege, vt edicti promulgatio in aliud tempus differretur: vbi haec Rex audiuit plurimum incanduit, et iussit istum praesidem citatis equis Rhothomagum redire, et sub poena capitis edictum promulgare. Dixit praeterea ei, si quae iniuria inferretur nostris redeuntibus in vrbem, ipsum omnium primum daturum poenas. Haec exempla persuadent multis nunc meliore fide cum nostris agi, quam antea sit actum, et iam in multis locis restituuntur nostrae Ecclesiae, et plerique exules in patriam redeunt. Rex est Lutetiae, vbi pecuniam corradit quibuscunque modis potest, ad numeranda stipendia peregrino militi, quo statim dimitti possit. Equites qui Regi militarunt, dicuntur redituri in Germaniam per Ducatum Luzelburgensem. Amiralius est cum suis in Lingonibus, quibus vix credo adhuc esse numerata stipendia. Rex promisit Nauarro et Condaeo Principibus vicies centena millia Francorum ad persoluenda stipendia militi Bipontini, et alia debita, quae in hoc bello fecerunt. Ex ea summa iam numerat ter centena millia, ad dimittendas ex Gallia copias Bipontini, quae quoniam reducunt in Germaniam maiores Bombardas, quas secum duxerant, sunt eis adiuncti ab Amiralio mille est ducenti pedites Gallici. Quia vero debita facta a nostris longe excedunt pecuniam promissam a Rege, Rexpermittit Nauarro et Condaeo, vt per quadriennium exigere possint quintam partem redituum ab omnibus iis, qui frui volent beneficio edicti, quo aes alienum ab ipsis contractum persolui possit: ita tamen vt ab hac exactione immunes sint ii, qui in his belli Regi militarunt, etiamsi nostram religionem profiterentur. Hodie celebrantur Lutetiae Ducis Guisii, qui ducit in vxorem Viduam Principis Portiani, cuius pater fuit Dux Niuermensis ex Clinensi Familia. Aiunt Mareschalcum Montmorancium

plurimum valere gratia apud Regem, quam rem putant non fore parui momenti ad conseruationem pacis, cum semper fuerit Regi auctor pacis, et sit infensissimus hostis Card. Lotharingi, cuius auctoritas in pace difficulter consistere poterit. Qui veniunt Venetiis, dicunt, Turcicam Classem superiore Mense profligatam esse a Veneta non procul a Rhodo, sed reliqui Itali, qui post eos venerunt ex Italia, negant id esse verum. Expecto hic nobilem virum missum a Nauarro et Condaeo in Germaniam, quem vbi conuenero, certiora forte de rebus Gallicis scribam ad Vestr. Celsit. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Francofurti 17. Septembr. 1570.

EPISTOLA LXXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, accepi literas et mandata Vestr. Celsit. quae quanta potero diligentia et industria exequar. Quoniam autem Legati, quos hic habet Vestr Celsit. dixerunt mihi, se scripsisse ad Vestr. Celsit. de legatione mittenda in Galliam nomine aliquot Principum ad gratulandum pacem Regi, et suaserunt vt hic ex pectarem responsum Vestr. Celsit. ad ipsorum literas, libenter ipsis sum in ea re obsequutus. Si plures Regi simul gratularentur pacem, ea res plus haberet dignitatis et auctoritatis, quam si aliquot seorsim, et esset futura Regi longe gratior, ac nostrorum rebus vtilior. Praeterea si cum aliis proficiscerer, posset facilius tegi illud alterum negotium, quod mihi mandat Vestr. Celsit. quod necessario oportet priuatim agere; impossibile enim est id obtinero in consilio Regio, in quo adhuc regnat Cardinalis Lotharingus et omnes fere sunt Pontificii, qui ideo fauent isti, quia magno odio nostros prosequitur, et magnifice in aula praedicat sua officia, vt audiui ex iis, qui sunt cum Legato, qui est apud ipsum: Dicit enim se propter Regem coniecisse omnes suas fortunas in periculum, fuisseque aliquot Principes, qui ipsius ditionibus insidiati sint interea dum abfuit, quos nominat, sed is, qui mihi dixit nomina eorum indicare noluit. Nihil ominus tamen cum Rege est ei magna controuersia pecuniaria: nam credo eum accepisse a Rege pecuniam, qua ad duos Menses sex millia equitum obligaret, quam totam vult retinere, cum obligatoriam seu expectationis; vt vocant, pecuniam, ad vnum tantum Mensem numerarit equitibus, et 26. die eius Mensis nempe Augusti, acceperat literas a Rege, quibus iubebatur eos dimittere. Contenditur autem de 27. millibus florenorum, quos Rex vult conuerti in solutionem

annui Stipendii quod ab ipso habet, sed is recusat, et dicit se fecisse sumptus Regis causa, qui eam summam longe excedunt, cum tribus Mensibus antequam mitteretur pecunia, scripsisset ei Rex, vt militem conscriberet. Cum ante quatuor aut quinque dies legatus, qui est apud ipsum, exhibuisset ipsi Regias literas, quae non fuerunt gratae, respondit Legato indignabundus, se scire eas literas non profectas a Rege, sed confictas esse in Germania, ita vt non bene inter ipsos conueniat, et etiamsi honorifice palam tractet Legatum, videtur tamen habere eum instar captiui, nec dimissurs a se donec satissiat sibi de iis, quae dicit ipsum promisisse. Ego dabo operam vt interea dum hic sum plura de iis rebus sciam: nam coepi cum ipso Legato aliquam notitiam contrahere. Caspar Schombergius ad quem V. Celsit. misit mihi literas, dicitur rediisse in Germaniam. Rex Galliae ante quindecim dies satis grauiter aegrotauit, sed convaluit ex morbo et rediit Lutetiam vnde secesserat. Expectatur hic Archidux Ferdinandus intra triduum aut quatriduum, post cuius aduentum putant Imperatorem filiam suam dimissurum in Galliam. Comes de Rez (qui ita se potuit insinuare in Regis Galliae beneuolentiam, et vti occasionibus, quae se obtulerunt, vt ex non ita ampla fortuna ad summas opes peruenerit) dicitur huc ex Gallia venturus ad deducendam sponsam, quae faciet iter per Treuiros, et ob eam causam iam hic discessit Archiepiscopus Treuirensis. Cum facta est pax Rex promisit nostris, se perfecturum apud Pontificem Rom. vt ii qui sunt nostrae religionis in ea ditione, quam possidet ad Auenionem, fruantur beneficio pacis factae in Gallia, aut saltem ipsis liceat, ea quae ibi habent diuendere et alio migrare. Ea res videtur valde dura Pontifici, qui dicit praeter hoc esse alia multa in conditionibus pacis, in quibus laeditur Maiestas Ecclesiae Romanae, et propterea se non posse in ea consentire. Rex autem non solum petit vt consentiat, sed etiam iubet, vt deducat praesidia Italica, quae habet in suis oppidis, alias dicit, se non posse continere Huguenotos, et impedire, quin in eius ditionem impetum faciant: nam nostri nusquam in Gallia sunt potentiores quam ad Rhodanum. Affirmant hic rursus Classem Turcicam conflixisse cum Veneta 13. die Augusti, et Turcas amisisse 80. triremes, quod non puto esse verum. nam vidi literas scriptas Romae 9. Septembris, in quibus habetur, Classem Hispanicam et Pontificiam coniunxisse se ad Hidruntem 20. Augusti, et inde soluisse 22. Nauigarunt autem in Cretam vt se coniungerent cum Veneta. Non credo autem esse tam feroces Venetos, vt cum viderent tam propinqua auxilia, quae per totam aestatem expectarunt, properarint, ad pugnam ante istorum aduentum.

Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. Vestr. Familiae. Spirae 3. die Octobr. 1570.

EPISTOLA XC. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Regina Galliae tandem hinc discessit, 4. die huius Mensis, et est hinc profecta Landauium (quo eam deduxit Imperator) et inde Veissemburgum, Hagneam et Tabernas, vbi habitat Argentoratensis Episcopus. Inde Vitara Lotharingia, deflectet in Luzelburgensem Ducatum, et veniet Maserias 20. die huius Mensis, vbi excipietur a fratribus Regis, et forte ab ipso Rege: nam vidi literas scriptas in aula Gallica a viro magnae auctoritatis, ex quibus apparet multos existimare Regem statim vbi audiuerit, Sponsam esse in sua ditione, iturum ad ipsam citatis equis, et nuptias celebraturum eo loco, vbi eam primum offendet: omnem autem pompam reiecturum in vrbem Parisiensem. Regina Mater Regis superioribus diebus grauiter aegrotauit, cuius morbum aiunt fuisse in causa, vt Sponsa tardius hinc discesserit. Scripsi superioribus meis literis, ea dici de pretio munerum huc missorum ex Gallia quae fidem excederent, et propterea reticui, sed quia eadem postea audiui a viris, qui non videntur indigni fide, ea iam asscribam, ita tamen, vt harum rerum fides sit penes auctores. Aestimant munus missum sponsae a Rege 80. millibus Coronatorum. Est autem monile ex tribus Adamantibns quatuor Carbunculis, et sedecim vnionibus. In iis est unus Adamas, qui aestimatur sedecim millibus Coronatorum. Munus Reginae Matris Regis, aestimatur octodecim millibus coronatorum. Ducis Andeganensis duodecim millibus, et Ducis Alenconii octo. Id autem quod Rex misit Archiduci Ferdinando aestimatur sedecim millibus. Misit praeterea Rex Imperatari, quatuor Canes pulcherrimos, quorum milli et phalerae magno aestimantur. Nondum paratum fuit munus quod Imperatrici mitti debuit. Est autem libellus precum seu horae, vt vocant, qui ornabitur multis gemmis magni pretii, addito frusto seu particula ligni crucis Christi. Rectius facerent si mitterent quicquid habent talium lignorum, et suam pecuniam retinerent. Si haec sunt vera, sunt pulcherrima testimonia nostrae stultitiae. Quae enim est insania tantam pecuniam frustra profundere, cum omnibus sit nota nostra egestas. Cum nuper Rex sumeret mutuo ea quinquaginta millia Coronatorum, quae nuper numerata sunt Francofurti Comiti Volrado Mansfeldensi,

et eius sociis, ei qui dedit mutuo pecuniam oppignerauit vectigalia, ex quibus habet vltra viginti millia florenorum annua. Non est mirum perire eos, qui sua ita administrant. Interea ea stulta profusione tegi putant sua vulnera, et comparari sibi existimationem, cum potius ipsorum stultitia magis innotescat. De pace bene sperant omnes qui ex aula scribunt: nam paulatim sopiuntur reliquiae tumultuum, et vt commotum mare sedatis ventis non statim redditur suae tranquillitati, ita non est mirum, post tot caedes et incendia esse aliquos, qui suum dolorem nondum dissimulare possint. Hic dicitur Dn. de Montigni, fratrem Comitis Hornani, qui per aliquot annos fuit captiuus in Hispania, truncatum esse capite, eo quod Regina Hispaniae matri et vxori eius promiserit, se quam primum veniret in Hispaniam, pro ipso intercessuram apud Regem. Turcae occuparunt Nicosiam in Cypro 9. Septembr. et iam valdepremunt Famagustam. Classis Veneta nulla tulit obsessis auxilia, et iam rediit in Italiam nulla re gesta. Dicunt Hispanicam Classem, postquam intellexit non procul abesse hostes, discessisse noctu a Veneta, et Venetos solos non esse ausos congredi cum hoste, quod ne quidem coniuncti (vt existimo) fecissent. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Spirae 9. Octob. 1570.

EPISTOLA XCI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Legatus Gallicus tandem huc venit die Saturni cum satis numeroso, sed male instructo comitatu. Iuerunt ei obuiam Dux Io. Gulielmus et Dux Arescotus, inter quos medius ingressus est vrbem. Die Solis circa horam tertiam a meridie celebrata sunt sponsalia Regis Galliae in summo templo huius vrbis. Imperatoris concionator habuit Latinam orationem de laudibus coniugii. Postea lectum est instrumentum procuratorium missum a Rege Galliae Archiduci Ferdinando. Deinde facta est desponsatio per Archiepisopum Moguntinum. Facta desponsatione cecinerunt Te Deum laudamus: Secutae sunt vespertinae preces, quibus finitis itum est in eum locum, vbi fuit coenandum. Ante coenam Legatus obtulit Reginae munera, catenam ex Adamantibus et duo monilia ex variis gemmis, cum tribus vasis seu poculis Cristallinis pulcherrimis. Ea munera nostri tanti aestimant, vt me pudeat scribere. Omnes Principes adfuerunt Imperatori in coena, mensa fuit oblonga et angusta. Suprema parte sedebant

Imperator et Imperatrix. In latere Mensae, quod erat dextrum Imperatori primo loco erat Moguntinus, cui assidebat Coloniensis. Sub Coloniensi sedebat Legatus Gallicus, ita tamen vt esset intermedius structor. Legato Gallico assidebat Dux Ioannes Gulielmus, cui astabat alius structor. Sequebantur Spirensis et Argentinensis Episcopi. Postea stabat tertius structor, quem sequebantur Dux Casimirus, et Georgius Landgravius. In altero latere Mensae Archidux Ferdinandus sedebat supremo loco, cui Regina Galliae assidebat. Sequebantur Palatinus Elector, eius coniux, Magister Theutonici Ordinis, vxor Ducis Ioannis Gulielmi, Georgius Ioannes Palatinus, Illustrissima filia Vestr. Celsit. Dux Mekelburgensis, vxor Georgii Ioannis Palatini, Carolus Marchio Badensis, et Palatini Electoris filia nondum nupta. In extremitate mensae e regione Imperatoris et Imperatricis, sedebant Christophorus Palatinus et Dux Arescotus. Post coenam saltatum est in aedificio ad eam rem peculiariter extructo. Archidux Ferdinandus postridie summo mane discessit, cui nescio an haec actio displicuerit, sed in ea nunquam mihi visus est alacris. Dux Ioannes Gulielmus sub horam octauam accessit ad hospitium Legati Gallici, quem postridie ad coenam inuitauit, videturque nimio studio id agere, vt apud ipsum ineat gratiam: nam obseruat eum magis quam deceat Principem tanta familia natum. Discessio Reginae differtur, nescio quam ob causam, quidam dicunt, deesse pecuniam ad viaticum, quod nescio an sit verum. Faciet iter per Luzelburgensem Ducatum. Duce Arescoto et vxore Comitis Arembergn deducentibus eam. Excipietur a Regis fratribus Maseriis quod est primum oppidum Regni Gallici ad quod venient, est situm in ripa Mosae fluuii. Regina Mater Regis et duae eius filiae, nimirum Lotharingica et ea, quae nondum est nupta occurrent ei Rhemis. Inde ducetur compendium, vbi colebrabuntur nuptiae. Est oppidum in finibus Picardiae, quod abest a Lutetia octodecim milliaribus. Diuertet in Monasterium, quod nominant Diuae Corneliae, quo statim ex arce veniet Rex, vt eam excipiat, et postea redibit in arcem. Postridie summo mane deducetur in arcem vbi celebrabuntur nuptiae, nec (vt audio) ibi haerebunt vltra triduum aut quatriduum. Inde ibunt ad S. Dionisium vbi coronabitur, postea Lutetiam magna pompa ingredientur. Haec ita narrant, qui cum Legato Gallico huc venerunt. De pace in Gallia omnes bene sperant. Vielleuillius, et Cossaeus Mareschalci missi sunt a Rege in Aquitaniam et Galliam Narbonensem, vt in illis locis, vbi praecipue gestum est bellum, et sunt vtrinque magis exacerbati animi, curent executioni mandari edictum de pace. Nuper Lutetiae coniecti sunt in vincula decem aut duodecim nostrae religionis, deprehensi in

quibusdam aedibus cum audirent Concionem. Ipse concionator biduo postquam coniectus est in carcerem, dicitur esse mortuus, non sine suspicione acceleratae mortis, cum antea recte valeret. Reliqui erant adhuc in carcere cum Lutetia discessit, is qui nobis haec narrauit. Colonienses seuerissime exequuntur decretum a se factum aduersus eos, qui sunt nostrae religionis, non solum enim eo decreto comprehendunt peregrinos, et eos quos recens in numerum ciuium cooptauerant, sed etiam ciues in ipsa vrbe natos, et aiunt eiici ex vrbe aliquot millia hominum, quod sane est maxime miserabile, cum nesciant quo se recipere debeant. Quidam ex iis, qui decreto non obtemperauerant, expulsi sunt ex vrbe per lictores, alii coniecti sunt in carcerem. Aiunt Reginam Hispaniae cum illac iter faceret, petiisse a Senatu vt haec faceret, quae iam facit. Hae sunt primitiae fructuum istius coniugii. Idem mandauit Dux Iuliacensis in suis ditionibus quod Colonienses, sed audio praecipuas vrbes obtulisse ei supplicationem aduersus mandatum, quam si non admittat constituerunt tamen non obtemperare mandato. Eo progreditur inhumanitas et arrogantia Albani, vt fere necesse sit inde oriri saeuum aliquem tumultum. Aiunt ipsum Albanum reuocari in Hispaniam, et suffici ei in administratione inferioris Germaniae Ducem de Medina Celi cui adiungetur Card. Granuellanus. Alii dicunt non ipsum Ducem de Medina Celi mitti, sed Matrem Regis Portugalliae, quae est soror ipsius Regis Hispaniae, quod vix credo. Dux de Medina Celi, praefuit Classi Hispanicae, quae est oppressa a Dragute Turca prope Zerbi Maenicem Insulam anno Dn. 1560. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Spirae 26. Octob. 1570.

EPISTOLA XCII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quotquot veniunt ex Gallia, et quotquot inde ad me scripserunt optime sperant de pace, et aiunt Regem perseuerare in sua sententia, nec quenquam audire, qui consilia paci contraria suggerat. Ingressus est Lutetiam magna pompa sexta die Martii, sed comitatum eius minus frequentem reddiderunt concertationes inter proceres de praecessione. Regina autem ingressa est 28. eiusdem Mensis, longe frequentiore comitatu, quam ipse Rex. Decima octaua autem cum ii, qui sunt nostrae religionis, sub vesperam redirent Roan Rothomagum ex concione, populus excitato tumultu ex iis

triginta aut quadraginta interfecit: quod vbi Rex resciuit, statim eo misit Mareschalcum Montmorancium cum septem cohortibus peditum, et iussit eum in auctores caedis diligenter inquirere, et seuere animaduertere. Hodie scriptum est Antuerpia ipsum affocisse supplicio septendecim, et indixisse vrbi multam trecentorum millium francorum: nam ea vrbs est omnium Gallicarum opulentissima post Lutetiam. Fuit etiam ante duos Menses commissa caedes Orangiae per Auenionenses, qui persuaserunt aliquot militibus Gallicis ex vicinis praesidiis, vt se ipsis adiungerent, ad patrandum illud facinus. Quoniam Orangia iam erat suo Principi restituta, et in Auenionenses praecipuos auctores sceleris, nihil habet Rex Imperii, et qui fuerunt interfecti, erant omnes ex ditione Pontificia, curavit Rex diligenter inquiri in eos ex suis subditis qui caedi interfuerunt, et eos puniri. Hoc etiam forte proderit ad pacem, quod Rex dicitur fieri indies alienior ab Hispanis. Ei sane Albanus non videtur multum fidere: nam recens imposuit valida praesidia iis vrbibus, quae ad fines Regni Gallici spectant. Aliquoties etiam conquesti sunt apud Regem Hispani, quod contra foedera videatur ipsorum inimicos fouere, cum non solum permittat, vt Comes Ludouicus Nassauiensis viuat Rochellae, sed etiam vt ibi instruatur Classis, et conueniant milites, qui non dissimulant se quantum in se erit, turbaturos res Hispanorum. Rex Galliae recens exauctorauit centum et viginti turmas equitum, et sexaginta cohortes peditum, et respondit Hispanis se ea re satis ostendere se esse cupidum pacis, sed Hispani suspicantur id dolo aduersus se factum, nimirum vt si quid in Inferiore Germania moueatur, miles exauctoratus adiungat se iis, qui res turbare volent. Ego certe existimo Regem ideo exauctorasse eum militem, vt parcatsumptibus, et vt persuadeat suis subditis, se serio constituisse obseruare pacem, Totum Oceanum Septentrionalem ita infestant pyratae, vt mercatores vix audeant se committere Mari, et pauci nauigent ex Hispania in Inferiorem Germaniam. Ipse Albanus interdixit subditis sui Regis, ne sine eius licentia committant se mari. Plerique Pyratarum sunt Belgae exules, quibus se adiunxerunt Angli aliqui et Scoti, ac etiam Galli, et nonnulli Dani. Dicuntur coepisse a paucis Septimanis ad quadraginta naues, diripuisse aliquot pagos in Hollandia, exussisse Egmondanum coenobium prope Hagam Hollandiae et occupasse Insulam Vlitt, seque in ea munire. Rex Galliae ingressus est Parisiensem vrbem sexto die superioris Mensis. Pompa fuit maxima, sed frequentia minor, quam sperabatur ob dissensiones et concertationes procerum de praecessione, quae fuerunt in causa, vt plurimi qui in ipsa vrbe erant, pompae interesse noluerint. Distulerunt ingressum Reginae in 27. diem eiusdem Mensis, eo

quod eam grauidam esse suspicarentur, quod tamen non erat verum Maiore frequentia ingressa est quam ipse Rex. Post Reginae ingressum aliquid accidit Lutetiae valde triste. Cum Baro a Preiner, quem Imperator ob quaedam negotia misit ad Regem Galliae, luderet pila in Spheristerio, vt est moris in illis Regionibus, quidam Gallus nescio quam ob causam conuiciatus est Germano spectanti ludentes. Germanus eum a quo putabat se affectum esse iniuria, egressum Spheristerium, pugno in facie grauissime caecidit, et ita contudit eius genam, vt etiam sanguis efflueret. Qui ita caesus erat accessit ad Caesareum Legatum, et petiit ab ipso, vt in eum vindicaret a quo tanta iniuria esset affectus. Legatus respondit, non esse suum ministrum, nec se quicquam iuris in eum habere. Alter respondit Legato eum saltem suae gentis esse, et secutus Legatum redeuntem in suum hospitium contentiose petebat sibi satisfieri pro accepta iniuria. Clam autem puerum miserat ad ministros suos et amicos, qui ipsis indicaret qua esset affectus iniuria, et peteret vt sibi venirent auxilio. Accurrens ante alios vnus ex ministris, cum videret suum Dominum contendentem cum Legato, existimauit ipsum a Legato esse affectum ea iniuria, Itaque strinxit gladium, et Legato nihil tale metuenti inflixit grauissimum vulnus in dextra gena. Cum discessit Lutetia, qui haec mihi narrauit, medici adhuc dubitabant an vulnus esset letale. Facto concursu populi captus est is, qui scelus illud admiserat, et in vincula coniectus. Legatus petiit a Rege per Legatum Hispanicum, et per alios quosdam proceres, vt ignosceret ei, a quo erat vulneratus, quoniam id fecerat incensus dolore ob iniuriam, qua a se putabat suum Dn. affectum. Sed Rex deprecationem non admisit: Iussit autem vt alter statim suspenderetur, quod est factum. Multi affirmant Reginam Hispaniae esse grauidam. Cum ante aliquot septimanas filii Imperatoris, et simul Ioannes ab Austria nauigaturi essent in Italiam, iamque ad eam rem essent instructae triginta triremes. Ernestus secundus ex filiis Imperatoris incidit in grauissimam febrim, quae nauigationem ipsorum est remorata. Ex variis locis est huc scriptum tandem ictum esse foedus inter Pontificem, Hispanos et Venetos, sed qui certiora videntur scribere, negant id esse verum, immo scribunt iam certo constare Hispanos tota hac actione de foedere illusisse Venetis, ne suis rebus possent consulere. Iam maiore contentione, quam antea mouetur Florentino lis de titulo magni Ducis Haetruriae. Ante Mensem Imperator et Rex Hispaniae significarunt Pontifici Rom. se nullo modo passuros vt titulum illum vsurpet. Aiunt Ferrariensem Ducem, Genuenses, et Lucenses iniisse foedus aduersus ipsum

Floreutinum, et iam omnia in Italia ad arma spectare. Soli Veneti dant operam ne turbetur Italia interea dum ei tantum periculi a Turcis imminet. Ante mensem Albanus remisit ex inferiore Germania in Italiam mille et quingentos equites Neapolitanos, qui cum facerent iter per Comitatum Burgundiae, dicuntur insidiati esse Vesontioni quae est vrbs imperii. Card. Castillionaeus Frater Amiralii, mortuus est in Anglia. Quoniam Medici qui corpus eius aperuerunt, dixerunt eum sublatum veneno, Regina Angliae tradidit custodiae totam eius familiam, vt in auctorem sceleris inquiratur. Multi equites venerunt ad hunc mercatum existimantes accepturos se debitorum stipendiorum partem, sed nihil acceperunt. Qui Regi militarunt, reecti sunt ad Mercatum Argentoratensem, qui sub finem Iunii celebratur, qui vero Principibus Nauarro et Condaeo, ad alterum huius vrbis. Ego Vestr. Illustrissimae Celsitudini summas gratias ago, pro summa ipsius beneficentia et liberalitate erga me. Quoniam tanta fuerunt antea Vestrae Celsitudinis erga me beneficia, vt nihil iampromitttere possim, quod non prius debuerim. Oro Deum omnipotentem, vt ipse haec rependat, et Vestrae Celsitudini ac toti Illustrimae Vestrae Familiae omnia fausta et felicia precor. Francofurti 14. Aprilis 1571.

Dux Ioannes Gulielmus hic accepit a Rege Galliae, Viginti quinque millia florenorum, ministri eius recusarunt accipere Belgicam pecuniam aliquandiu, sed cum metuerent ne aliis traderetur, tandem eam acceperunt.

EBISTOLA XCIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, saepius ad Vestr. Celsitudinem scriberem, si scirem rationem aliquam mittendi literas. Per Inferi orem Germaniam scribere non audeo, cum omnes ibi sint in tanto metu, vt amicos quos hic habent, perpetuo moneant, ne quid de rebus publicis ad se scribant, aut aliorum literas de iis mittant, ne Hispani ex interceptis literis occasionem ipsos calumniandi arripiant, et iam ob belli suspici ones milites vbique diligentius scrutantur tabellarios quam antea. Qui in Germaniam irent tota hac aestate fere nulli fuerunt, et si qui interdum occurrerunt, raro abipsis impetrari potuit, vt oblata etiam pecunia literarum perferendarum curam in se reciperent. Omnia sunt hic valde

tranquilla, et iam gustata pacis dulcedine paucissimi sunt, qui non abhorreant a bellis ciuilibus. Aula in id maxime intenta est, vt pecuniam vndecunque corradat, ad dissoluendum aes alienum, quo Rex obruitur. Indixit toti regno tributum, quo maximam pecuniae summam conflabit. Haec vrbs confert sexies centena millia francorum, hoc videlicet anno ter centena, et duobus proximis tantundem. In omnibus regni vrbibus eodem modo agitur obseruata opum proportione. Ecclesiastici praepter illam iam factam ordinariam decimarum solutionem, promiserunt Regi extraordinarie vicies centena millia francorum et quia destituuntur parata pecunia, oppignerant huius vrbis Senatui fundos ad conficiendam pecuniam. Tanta autem est summa pecuniae, quam haec vrbs mutuo dedit Regi, vt habeat ab eo pignora quorum reditus annui, qui dantur pro interesse, aestimantur quater et vicies centenis millibus francorum, hoc est sedecim tonnis auri, vt in Germania numerant. Cum autem interesse hic sit duodecima pars sortis, sortem ipsam quam debet Rex huic vrbi, opportet efficere summam centum et nonaginta duarum tonnarum auri. Praeterea adhuc agitur hic in aula, magno conatu de coniugio Anglico, quod plurimi certo successurum sperant. Omnes tamen ministri Ducis Andeganensis valde dehortantur ipsum ab eo coniugio, sed id sui non ipsius causa faciunt: conceperunt enim spem hic emergendi per ipsum, quam vident sibi esse deponendam si hinc discedat. Ego spero Andeganensem in ea re facturum quicquid volet mater, a cuius nutu plane pendet. Card. Lotharingus iam abfuit ab aula per aliquot menses. Incommode ipsi accidit actio de coniugio Anglico, quod cum conetur impedire causa suae neptis Reginae Scotiae, non potest non offendere eos, qui cupiunt illud habere successum. Id etiam rationes eius perturbat, quod iam hic aperte dissentiunt ab Hispanis, quibus videtur esse addictior. Accipiet et aliud vulnus Card. si successerit coniugium inter Nauarrum Principem et Regis sororem, quod multi sperant. Constituerat Rex proficisci in Britanniam et ad se vocare Nauarrum et Condaeum Principes et Amiralium, et iam in Normanniam vsque eratprogressus, sednescio quam ob causam huc reflexerit iter. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Lutetiae tertia die Julii 1571.

EPISTOLA CXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Angli tandem proposuerunt conditiones, quibus ipsorum Regina Andeganensi nubat, quae videntur aequiores quam multi sperarent: iam enim omittunt repetitionem Caleti. Non permittunt autem Andeganensi, vt in Anglia suae religionis exercitum habeat, seu publice seu priuatim, quae conditio omnium durissima videtur, propter quam tamen non puto matrem Andeganensis permissuram, vt filius tantum Regnum respuat. Petit Regina Angliae annua triginta millia coronatorum pro dotalitio, si contingat Andeganensem ante ipsam mori, quae conditio meo iudicio facile admittetur. Petierat Andeganensis ab Anglis annua sexaginta millia librarum Anglicarum, quae efficiunt circiter ducenta millia coronatorum, vt praeter eos reditus, quos habet in Gallia, id haberet ad se et suos sustentandos, sed hoc ita denegarunt ipsi Angli, vt tamen promittant, si maiores aliquos sumptus extraordinarios faciat, se eorum habituros rationem. Inde coniicitur ipsi non concedi administrationem publicae pecuniae. Agitur praeterea de successione liberorum si quos communes habeant, de qua nescio an adhuc inter ipsos conuenerit. Delecti sunt qui huius coniugii causa eant in Angliam. Mareschalcus Montmorancius, Dominus de Foix, qui per aliquot annos ibi Regis legatum egit, et Cancellarius ipsius Andeganensis, sed tamen praemissus est in Angliam Baro de le Archant, vt aliquid certius de Anglorum voluntate referat, antequam isti committant se itineri, qui eo ituri sunt cum mandato, ad transigendum de totare. Dissidium inter nostros et Hispanos magis ac magis augetur. Sunt in hac vrbe multi praefecti militares, qui dicunt se habere mandatum a Rege de conscribendo milite, sed ipsis non est significatum, quonam debeant eum ducere. Quia vero plerique ex iis praefectis sunt nostrae religionis, non possum coniicere aduersus quos is miles paretur, praeterquam aduersus Hispanos. Albanus tamen vt audio haec omnia dissimulat, et se ita gerit, tanquam ad ipsum non pertineant, nec vllos facit bellicos apparatus, sed desidet Antuerpiae conquirens pecuniam, et crudeliter saeuiens in eos, qui nostram religionem profitentur. Legatus Hispanicus, qui hic est in aula, nihil remittit de vsitata sua arrogantia, et Regem saepius grauissime offendit. Foedus istud recens ictum in Italia, videtur ipsos Hispanos per se antea satis insolentes, reddere adhuc insolentiores. Quantum autem profuturum sit Orbi Christiano istud foedus, ignoro, sed nemo est qui non iudicet Venetos

imprudentissime fecisse, quod eo foedere ademerint sibi potestatem transigendi cum hoste, cum primi obiecti sint periculo, et ita obiecti, vt Turcae non possint magna vi reliquos confoederatos invadere, nisi ipsis plane oppressis. Ex quo ictum est illud foedus, amiserunt quicquid adhuc obtinebant in Cypro: nam Famagusta vi est capta a Turcis vltima die Maii, qui omnes interfecerunt, qui per aetatem arma ferre poterant. Astor Baglionius fortiter pugnans in ipsis muri deiecti ruinis est interfectus. Famagosta capta Turcae subito inuaserunt Caniam vrbem Craetae, antiquitus Cidoniam appellatam, et in eius portu concluserunt quatuor et quinquaginta triremes Venetas, quae volebant se coniungere cum Venerio summo Classis Venetae praefecto, quae ad Zazynthum Jonii maris Insulam stationem habebat. Sic Veneti dum in omnibus cunctantur, et tempus deliberationibus terunt, amittunt omnes occasiones rei bene gerendae, et ab expeditioribus opprimuntur. Classis Turcica, quae obsidet Caniam est Centum est viginti triremium, cui praeest Bascha Parthau, qui est magnae auctoritatis apud Selimum Imperatorem. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae Lutetiae 16. Julii 1571.

EPISTOLA XCV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, spes illa quam fere certam conceperamus de coniugio Anglico, in quo huius Regni salus, et verae religionis conseruatio consistere videbantur, maxima ex parte euanuit, tunc cum nihil amplius metuendum existimaremus: nam conditiones quas proponebant Angli, nec Regi nec eius matri videbantur iniquae, sed nescio quo malo fato, Andeganensis persuasus a domesticis mutauit sententiam, et dixit Regiillos, qui primi de eo coniugio verba fecerant, ideo tantum id instituisse, vt ipsum ex Gallia pellerent. Rex commotus respondit se certo scire eos, qui hanc rem egerunt bono animo id fecisse, tum vt eius dignitati et amplitudini consulerent, tum vt haec duo regna firmo foedere coniungerent, quo possent se aduersus vicinorum insidias tueri. Regina mater Regis quae praecipue hanc rem egit et promouit, mutationem voluntatis in filio ita aegrefert, vt nihil vnquam impatientius tulisse videatur, et dira minatur iis qui talia consilia suggerunt filio, in quos aiunt Regom Hispaniae maximam vim pecuniae profudisse. Pontifex Rom. et Rex Hispaniae proponunt ipsi nouos Principatus, et noua coniugia,

et Ecclesiastici huius regni ipsi promittunt amplos reditus in fundis Ecclesiasticis, quos Rom. Pontifice consentiente ipsi attribuent. Mater contra toto conatu in id incumbit, vt id resarciat quod pene dissolutum videtur. Nudiustertius, venit in hanc vrbem quidam ex proceribus Anglicis quatuordecim equis stationariis, qui cum hic Regem non reperisset, statim profectus est ad eum in Fontainebleau vbi iam est aula. Quam ob causam venerit nondum scio, sed quia mater Regis et multi ex proceribus id diligenter agunt, vt quae incommode sunt dicta et facta, in hac actione de coniugio emendent et sarciant, existimo etiam ipsum eius rei causa venisse. Nihil meo iudicio, quod non sit impossibile prorsus, potuitiam cogitari, quo melius huic regno consuli potuerit quam eo coniugio, sed fata obstant, vel potius ingenio et consilio vincimur ab Hispanis, et factiones in his bellis ciuilibus, ita labefactarunt, in nostris hominibus, fidem quam Regi et patriae debent, vt iam habeantur licita, quae ante viginti annos plane nefaria iudicabantur. Ante aliquot septimanas sperabamus etiam fore aliquos ex nostris qui in lnferiore Germania aliquid tentarent, et iam in Picardiam confluxerant milites aliquot, sed haec etiam videntur euanescere, aut saltem ita remisse agi, vt non videam quid sit de ea re sperandum. Auxerat spem in multis aduentus Comitis Ludouici Nassauiensis in hanc vrbem, et colloquium cum Rege. Quid clam agatur nescio, sed audio ipsum Ludouicum patienter auditum ab ipso Rege, cum de suis rebus dissereret, sed tandem ipsi responsum: Regem tanta rei pecuniariae difficultate iam laborare, vt non videatur consultum iam aliquid mouere. Nescio an nostris minuerit animum clades, quam exules Belgae nuper acceperunt in littore Frisiae, an vero aliud praeseferant, vt multi putant, et aliud clam agant. Sed video iam praeteriisse bonam partem, illius temporis, quod est aptum ad res gerendas, et tamen nihil hactenus tentatum. Albanus quidem huc misit Legatum Dn. de Vaux, qui ex Rege quaereret, quid debeat sperare de ipsius erga se voluntatem, cui nondum puto esse datum responsum. Filii Imperatoris fuerunt adhuc Barcellonae 22. die superioris mensis, vbi erant instructae, quinque et quadraginta triremes, quibus veherentur in Italiam, simul cum Joanne ab Austria. Huc tamen rescens scriptum est ex Hispania, Regem ibi conscribere militem, et velle inuadere Alghieram vt retrahet Turcas, ab oppugnatione Venetorum, quod vix credo ipsum facturum. Sunt qui putant ipsum velle aliquid tentare aduersus Anglos nam habet aliquot naues instructas in Oceano ad vehendum, vt dicunt, Ducem de Medina Coeli in Inferiorem Germaniam, et inde reuehendum Albanum in Hispaniam. Rex dicitur inter paucos dies iturus Aureliam, et inde secundum Ligerim in Turonensem vrbem, prope quam venient

ad eum Nauarrus et Condaeus Principes et Amiralius, et forte etiam Regina Nauarrae. Ibi agetur de coniugio ipsius Nauarri et sororis Regis, de quo multi bene sperant, sed vereor si Anglicum abrumpatur ne et hoc non succedat. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae Lutetiae secunda Augusti 1571.

Cum essem obsignaturus has meas literas, venit ad me ex aula quidam meus amicus, qui affirmauit reuixisse spem de coniugio Anglico, et Dn. de Eoix stationariis equis ob eam rem contendere in Angliam, et heri ex aula discessisse. Est ex praecipuis Consiliariis Regiis, Functus est per aliquot annos Legatione in Anglia, ac etiam Venetiis, admodum autem cupit, vt hoc coniugium habeat successum, vt nuper ex eo ipso audiui: nam mihi cum ipso familiaris notitia a multis annis intercedit.

EPISTOLA XCVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, excidimus tandem ea spe, quam pene certam de coniugio Anglico conceperamus, et nostra culpa tam pulchram occasionem amisimus. Sperabamus Andeganensis animum flecti posse ipsumque aliquid concessurum matris precibus ac lachrymis, sed plus apud ipsum potuerunt artes eorum, qui ipsi tantam felicitatem, et huic regno tranquillitatem inuidebant, quam matris lachrymae. Hic sedulo datur opera, ne ob eam rem Anglorum animi abalienentur, quos spero mansuros coniunctos cum nostris, eo quod neutri fidant Hispanis, a quibus hic Rex est alienissimo animo. Legatus Hispanicus nuper apud ipsum conquestus est de iniuriis Rochellanorum, et nisi Rex eos coerceret dixit, Regem Hispaniae persecuturum suum ius bello. Rex nullo in consilium adhibito statim respondit. Principem Orangium et Comitem Ludouicum Nassauiensem, (quorum imperium agnoscunt ii, qui vexant Hispanos) esse Germanos, et se pro sua coniunctione cum Germanis, non posse eis denegare aditum in suos portus, sic vt nec Hispanis si id cupiant. Quod autem diceret Regem Hispaniae persecuturum ius suum bello, se parum ea remoueri, et semper paratum fore, ad excipiendum bellum, quandocunque ab Hispanis mouebitur. Rex iam proficiscitur Blesiam ad Ligerim, quo sunt ad eum venturi Nauarrus et Condaeus Principes et Amiralius. Multi conantur hoc Regis iter impedire, sicut illud alterum in Britanniam ante duos menses impediuerunt, sed non

patitur se a sua sententia abduci, et iam est in Venatione no procul ab Aurelia, mater autem, eius fratres, et soror, sunt in hac vrbe, sed sunt breui omnes ad ipsum Regem profecturi. Hic credimus sororem Regis nupturam Nauarro Principi, quibus conditionibus nondum scio, sed aiunt fieri apparatus ad eas nuptias. Rex Portugalliae sororem Regis petierat in vxorem, sed ipsa constanter negauit se ei nupturam. Aiunt Regem Portugalliae, qui in prima adolescentia, magnam de se spem excitauerat, ita esse infatuatum a Jesuitis, vt plane sit factus ineptus, ad administrandum regnum: nam dies et noctes versatur in templis procumbens ad Idola, quae ex omnibus orbis Christiani partibus ad ipsum deferri curant. Proceres regni id admodum aegreferunt, sed Jesuitae habent sui delirii patronum Cardinalem patruum magnum Regis, qui a morte Regis Ioannis regnum illud procurauit. Speramus etiam Principem Condaeum ducturum tertiam filiam Ducis Niuernensis ex Cliuensi Familia, primogenita nupsit Ludouico Gonzagae fratri Ducis Mantuae, secunda quae prius nupserat Principi Portiano, iam est vxor Ducis Guisii. Haec quae nubet Condaeo, educta est in aula Reginae Nauarrae, et semper professa nostram religionem. Guisii omnes absunt ab aula. Sunt autem Jenuillae in finibus Lotharingiae. Dux Lotharingiae nescio a quibus persuasus, durius tractat eos, qui sunt nostrae religionis, quam vnquam antea. Principes Italici et maxime Florentinus, sibi valde metuunt a Rege Hispaniae, qui habet exercitum in Marchionatu Montisferrati, quem praetextu belli Turcici putant parari ad opprimendam suam libertatem, cum praesertim Ioannes ab Austria adducat ex Hispania nouas copias hyeme iam instante: quod satis indicat Hispanos aliud quam bellum Turcicum cogitare: non enim est credibile, ipsos velle per hyemem eas copias otiosas alere. Genuenses persuasi Hispanos insidiari ipsorum libertati, corripuerunt arma, et constituerunt non admittere in suam vrbem copias, quas Ioannes ab Austria adducit ex Hispania. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Lutetiae 15. Augusti 1571.

EPISTOLA XCVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, non pauciores iam conspirant aduersus coniugium Principis Nauarrae et sororis Regis,

quam antea aduersus Anglicum. Rex tamen eorum rationes turbat: nam vrget vt perficiatur, nec hactenus ab ea sententia vllo modo dimoueri potuit. Regina mater Regis id etiam cupit, aut saltem simulat se cupere! quoniam his diebus hic emit gemmas magni pretii, et alia multa ornamenta ad nuptias filiae, et magnis itineribus profecta est Blesiam, quo sunt venturi ad Regem Amiralius primum, et octiduo post Regina Nauarrae cum filio et cum Principe Condaeo. Pontificii plurimum metuunt Amiralii cum Rege colloquium; nam sunt persuasi, Amiralium habere certa documenta, quibus Regi fidem faciat de conspirationibus subditorum ipsius cum Hispanis, et metuunt, ne Regis animum flectat quo volet: nam Rex nuper satis indicauit se esse propenso in eum animo, cum ei misit decem millia francorum pro viatico. Aiunt esse constitutum, vt nuptiae celebrentur proximo Mense in oppido Chastelheraud, quod abest septem milliaribus ab vrbe Pictauensi, in quo iam sunt triginta anni, celebratae fuerunt nuptiae imaginariae inter Ducem Juliacensem et hanc Reginam Nauarrae. Etiamsi iam omnia ad nuptias parata esse videantur, tantum tamen machinationum adhiberi ad eas impediendas video, vt adhuc nihil mihi certi de eis promittere audeam. Putabamus ante Mensem certas esse Anglicas: nam cum eam rem valde expeteret, et summo conatu promoueret Regina Andeganensis mater, nemo poterat suspicari ipsum discessurum a voluntate et auctoritate matris, cui prorsus debet quicquid consecutus est dignitatis et amplitudinis in hoc regno. Dominus de Foix nondum reuersus est ex Anglia, et quia tamdiu ibi moratur, sunt qui adhuc aliquid de Anglico coniugio sperent: nam cum Andeganensis suae recusationi praetexat interiectum sibi suae religionis exercitium. Dominus de Foix agit cum Regina Angliae et proceribus regni, vt eam conditionem leniant, praeterea habet in mandatis, vt cum Anglis agat de arctiore aliquof oedere, et eis persuadeat, vt se simul cum Illustrissimis Principibus Germanicis protestantibus coniungant, ad retundendam Hispanorum superbiam et arrogantiam. Item Regina mater Regis petit ab Anglica, vt deliberet de loco in quo possint conuenire et vna colloqui de iis, quae ad vtriusque regni salutem pertinent, sed non video quomodo id possit fieri, cum Angli nihil cis mare obtineant, nostram autem vix credo nauigaturam in Angliam. Potentia Hispanorum iam est omnibus formidabilis: nam afflictis rebus Venetorum, qui ipsorum conatibus vtcunque resistebant, nemo iam est in Italia, qui ipsis se opponere audeat. Ita autem obseruant conditiones initi foederis cum Venetis, vt videantur id serio agere, vt Veneti plane pereant. Florentinus sibi plurimum metuit ab ipsis, et quaerit vbique remedium, et praesertim in hac aula, sed nescio

quantum proficiat. Rex Hispaniae habuit antea in Italia ad viginti millia militum, partim Hispanorum partim Germanorum, et partim Italorum, si ad eas copias accedant quinque aut sexmillia Hispanorum, quos Joannes ab Austria iam adduxit ex Hispania, quaenam vires in Italia poterunt iis opponi? Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Lutetiae 26. Augusti 1571.

EPISTOLA XCVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, de rebus publicis hactenus ad Vestr. Celsit. non scripsi, eo quod quae hic habuimus, fuerint incertissima, nec tamen deerant, qui ea qualiacunque essent diligenter perscriberent. Quae ex Gallia iam audimus, sunt omnia tristissima. Rex conatur prorsus delere miseras reliquias eorum, qui puriorem religionem profitentur, et Rochellam, terra ac mari obsidet. Aiunt ducem Ericum Brunsuicensem habere mandatum de conscribendo milite, quem ducat in Galliam, promulgatum est edictum in Gallia, quo iubentur omnes, qui inde fugerunt, eo (hoc est ad certam mortem) redire, eorum, qui non obtemperant, bona fisco adiudicantur. Fratrem Regis scribunt breui venturum in vrbem Metensem. Regina Angliae Legatum suum ex aula Gallica reuocauit. In Scotia omnia sunt miserrima. Fuerunt ibi duae factiones, Stuardorum videlicet et Hamiltoniorum. Stuardi tuebantur partes Regis pueri, et eorum qui veram religionem profitebantur. Hamiltonii vero Reginae captiuae, et pontificiis erant addicti. Certatum est per aliquot annos inter eas familias de administratione regni, et fere semper fuerunt superiores Stuardi. Verum ii moderate sunt vsi suis victoriis, et cum esset in eorum fere potestate aduersarios opprimere, satis fuit eis ipsorum audaciam retudisse. Factis inter ipsos ante aliquot Menses induciis, cum earum fiducia Stuardiminus sibi cauerent. Hamiltonii acceptis ex Gallia auxiliis, eos subito oppressisse dicuntur, et Regem puerum nondum septennem interfecisse. Satis apparet, quidnam moliantur Pontifex Rom. et eius sectatores. Ediderunt nuper Lugduni scriptum, quo excusatur scelus in Gallia perpetratum, In eo scripto continetur Lutherum esse auctorem omnium turbarum et seditionum, quae nostro tempore excitatae sunt in Germania. Scribitur Norimberga, Amsterdamum se tandem dedidisse Principi Orangio. Hoc vnicum quod sit laetum ab aliquot mensibus audiuimus: nam spero deditionem eius vrbis

fore in causa, vt Albanus non tam cito nec tam facile opprimat Orangium quam sperabat. Ante haec bella iudicabatur esse omnium vrbium Inferioris Germaniae opulentissima post Antuerpiam, et cum sit in medio Hollandiae sita, plurimum hactenus attulit impedimenti rebus Orangii, ad quem reliquae omnes vicinae vrbes defecerant. Ex Italia scribitur non solum falsa esse, quae de Venetorum Victoria audiueramus, sed etiam res ipsorum esse ita accisas, vt sit eis futurum difficile tam graue bellum diutius sustinere, et propterea cupiunt quibuscunque conditionibus transigere cum Turcis, qui iam obsident Catharum oppidum ditionis ipsorum, quod est in ea parte Macedoniae, quae Mari Adriatico alluitur, et iam Albania nominatur. Hispani dicunt, cum liceret ipsis esse spectatores belli, quod Turcae Venetis intulerant, se eorum defensionem suscepisse, et propterea cum eis foedus iniuisse, in quo cautum sit, ne cui ex confoederatis, sine consensu sociorum liceat cum communi hoste transigere, quare bellum eis in Italia minitantur, si contra pacta foederis faciant, et ob eam causam classis Hispanica praetextu belli Belgici, exposuit Genuae aliquot Hispanorum millia, qui in Ducatu Mediolanensi hybernant, et non paruum terrorem Venetis incutiunt. Pontifex etiam minatur excommunicationem, si a foedere discedant, quod pro salute Italiae contractum est. Ob eam itaque causam indictus est conuentus Viterbii, quod est oppidum Pontificis in Hetruria, ad quem conuentum omnes Principes Pontificios suos Legatos misisse dicunt, quare metuo ne de alio foedere, quam Turcico agatur. Veneti vident se primos omnium obiectos esse periculo, et Turcas tantos facere apparatus bellicos ad proximam aestatem, vt fere sit futurum impossibile ipsis resistere: nam dicuntur habituri Calssem quingentarum nauium. Accedunt et tanti apparatus terrestres, vt putentur irrupturi in Forouilium: quare non est mirum, si Veneti conentur tantam imminentem sibi tempestatem, quacunque ratione auertere, cum praesertim dicant, Hispanos non satis bona fide secum societatem colere: hac enim aestate, tam exigua auxilia Venetis suppeditarunt, vt non potuerint fructum vllum percipere, pulcherrimae illius Victoriae, quam superiore anno obtinuerunt. Audiueramus hic ante dies viginti filium Imperatotis plane excidisse spe regni Polonici, et plurimorum animos inclinare in filium Sueci. Sed id esse falsum iam apparet. nam Lublinensis conuentus est dissolutus, et reiecta est electio Regis, in alium conuentum, qui indictus est ad diem sextum Ianuarii. Decretum est autem in Lublinensi conuentu, vt quidem ex proceribus interea Proregis officio fungatur, et det operam, ne quid Respubl. detrimenti accipiat, ac copias conscribat, quibus compescat eos, qui

aliquid turbare conabuntur. Idputo factum esse propter Albertum Lasky, qui habuit collectam manum quinque aut sex millium hominum. Inter eos qui Regnum illud ambiunt, nominatur Frater Regis Galliae, et ob eam causam missus est in Poloniam, Ioannes Monlucius Episcopus Valentinus Regis Consiliarius, qui proximo mercatu fecit iter Lipsia, et iam Posnaniae dicitur subsistere. Dicunt Turcas promittere Polonis Moldaviam si Gallum eligant. An promittant nescio, sed scio eos nequaquam tradituros, etiamsi decies promiserint. Quantum ad me attinet, ego existimo Fratrem Regis, vix relicturum Galliam, in qua plus potest, quam ipse Rex, vt in Poloniam eat, etiamsi eligatur: nam amore Galliae neglexit superiore anno nuptias Reginae Angliae, cum tamen regnum Anglicum, multis de causis esset ipsi longe commodius Polonico. Scio Albertum Lasky detulisse ei suam operam, sed petebat praesentem pecuniam ad alendum militem, quem habet collectum, sed Galli volunt tantum promittere: nam scio Episcopum Valentinum vix satis instructum fuisse viatico, tantum abest vt suppetat ei pecunia ad eiusmodi largitiones. Petit praeterea Lasky, vt Rex Galliae perficiat apud Turcas, vt Moldauia tradatur ipsi, tanquam praemium suorum laborum. Ego metuo, ne his actionibus fraus aliqua subsit, et Legatus Gallicus clam agat negotium Austriacorum, etiamsi simulauerit Lipsiae, se eos maxime metuere, et propterea noluerit facere iter per Silesiam ne ab ipsis detineretur. Non dubito etiam, quin Lasky agat partes Austriacorum, si de se ipso videt, se nihil sperare posse. Non est dubium Pontificem Rom. et eius asseclas existimare suam salutem in hoc consistere, vt eligatur Austriacus, et propterea nihil non tentabunt, vt id perficiant. Quicquid sit non prudenter faciunt Poloni, quod tamdiu electionem differunt: interea enim factiones crescunt, et periculum est, ne intestini motus tandem excitentur ab iis, qui metuunt, ne huius actionis euentus ipsorum spebus non respondeat, et pereat ipsis pecunia, quam in largitiones profuderunt. Certum est autem Imperatorem, Moschum et Suecum iam ab aliquot annis, et praesertim a morte Regis, ingentem vim pecuniae erogasse in eos, a quibus conatus suos iuuari, et causam suam promoueri posse sperarunt. Aiunt plurimorum animos inclinare ad Moschum, et praesertim Lithuanorum ac Ruthenorum, sed forte oberit ei clades, quam a Tartaris recens accepisse dicitur. Illustrissime Princeps ego hic aliquot septimanas haesi, quoniam persuasus eram, Vestr. Celsit. breui huc venturam, sed quia video, eam mutasse sententiam, et me sine vllo fructu hic consistere, peto a Vestr. Celsit. vt mihi significare dignetur, quid mefacere velit. Si ad Rhenum proficiscerer, possem forte de tyrannorum istorum actionibus et consiliis quaedam intelligere,

quae non esset inutile ad Vestr. Celsit. perscribi. Cuperem etiam mea qualicunque opera et consilio adesse amicis et cognatis, quos ibi habeo plurimos profugos ex patria propter tyrannidem, quae in ea exercetur. Mitto ad Vestr. Celsit. schedam in qua descripti sunt sumptus, quos hic feci, cui peto vt dignetur subscribere. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Dresdae pridie Cal. Dec. 1572.

EPISTOLA XCIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, obsignatis alteris meis ad Vestr. Celsit. literis, redditae sunt mihi quorundam amicorum literae scriptae Argentorati et Heidelbergae, quibus significatur, seniorem Dn. de Brikmau et Cauagnium, quos in narratione, quam V. Celsit. exhibui, dico fuisse captos, antequam Lutetia discederem, vt tormentorum coactos esse quaedam dicere de Amiralio, quae postea ipse de Brikmau, cum duceretur ad supplicium, coram populo testatus est esse falsa, et dixit se credere, Regem nunquam habuisse ministrum magis fidum et magis amantem ipsius et patriae. Cauagnio ne idem diceret, non est permissum, vt ante supplicium loqueretur. Vterque autem est suspensus, cum tamen Brikmau esset senex septuagenarius magnae dignitatis, et ab adolescentia fuisset miles magni nominis, et saepius ductor copiarum, eumque omnibus quos secum habuit, semper praetulerat Amiralius; Cauagnius vero fuit vir doctissimus, et in aula Regia supplicum libellorum Magister. Eodem die quo affecti sunt supplicio, Regina Galliae peperit filiam. Corpus Amiralii noctu ablatum est ex patibulo, et Regis imago cum inscriptione, in locum eius reposita. Ea sublata postea reposuerunt sculptam Amiralii effigiem, prius condemnatam solemniter laese Maiestatis, et per vrbis plateas tractam. Bona ipsius Amiralii fuerunt applicata fisco, et filii declarati ignobiles, quorum minores reperti Castilioni, detrusi sunt in Monasterium. In tota Gallia horrendam crudelitatem adversus pios exercent. Interdiu replent carceres, et noctu eos euacuant omnibus sublatis. Si qui metu veram religionem abnegant, non propterea eis parcitur. Coguntur profiteri sua peccata Pontificio sacerdoti, et more ipsorum communicare, et tamen postea interficiuntur. Ciues montis Albani quod est oppidum Aquitaniae, profligarunt quosdam Regis milites, qui ipsos ex insidiis opprimere conabantur. Multi ex nobilitate Pictonica

et Santonica receperunt se Rochellam. Bernates in tota sua ditione benigne excipiunt profugos ex Galiia propter tyrannidem, quae in ea exercetur, et permittunt vt colligatur pecunia, ad subleuandam eorum egestatem. Princeps Orangius dicitur iam potiri tota Hollandia, Zelandia, et parte Frisiae. Albanus conqueritur sibi a Rege Galliae conflatum esse hoc bellum, et Reginam Angliae ab ipso impulsam ad mittenda auxilia Orangio. Ego omnia fausta et felicia V. Celsit. et toti Illustr. V. Familiae. Dresdae vlt. die Nov. 1572.

EPISTOLA CI. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi nuper ad Dn. Doct. Cracouium, me hic frustra et inutiliter tempus terere, nec videre in qua re hic Vestr. Celsit. vsui esse possim, et propterea significabam mihi videri consultius vt Argentoratum, vel in aliquem alium locum Galliae et Belgio vicinum proficiscerer, ac inde ad Vestr. Celsit. scriberem, quae de motibus earum Regionum, et Pontificiorum consiliis resciscere possem. Verum is mihi rescripsit V. Celsit. esse admodum sollicitam de euentu belli, quod Hispani et Veneti gerunt aduersus Turcas, et propterea consultius ipsi videri, vt in locum aliquem vicinum Italiae me conferam, et ipsi diligenter perscribam, ea quae de partis vtriusque victoriis, cladibus, apparatibus, et totius belli progressu explorare potero, cum sint incertissima, quae de eo bello sunt hactenus huc perscripta. Vtinam Principes Christiani intelligerent magnitudinem periculorum, quae ipsis a Turcis imminent, et in iis propulsandis rectioribus consiliis vterentur, nec sua acerbitate cogerent suos subditos, quos in gratiam Pontificis Rom. atrocissimis iniuriis afficiunt, ad vitam et fortunas defendendas arma corripere. Ita enim fit vt domesticis seditionibus atterantur et absumantur vires, quae Turcicae violentiae opponi poterant, et subditorum animi ita abalienentur a suis Principibus, vt non valde metuant, ne in alterius Domini potestatem deueniant, et propterea patriam, quando oppugnatur, minus fortiter et constanter defendunt. Si forte Turcae occupauerint oppidum aliquod maritimum Apuliae, vel veteris Calabriae, et validas copias eo inuexerint, quod ipsis non erit difficile, ob breuem traiectum ex Macedonia et Epiro, ego non dubito, quin plerique incolae Regni Neapolitani pertaesi Tyrannidis Hispanicae, quae est acerbissima, ad ipsos deficiant. Nam etiamsi videant, non esse mitiora a Turcis speranda, animis

tamen omnium qui premuntur tyrannide, hoc est insitum, vt si se tyrannidem excutere, et libertatem recuperare non posse videant, cupiant saltem mutare tyrannos cum aliquid solatii ipsis adferat ruina et interitus eorum a quibus affecti sunt iniuriis, et semper melius de futuris sperent. Si soli Italiae periculum a Turcis immineret, eius vicem forte minus doleremus, cum sit fons et officia omnium sceleratorum consiliorum, quibus orbis Christianus concutitur, quae stolidis Regibus et Principibus suggerunt Pontifex Rom. et eius asceclae, vt interea dum in seipsis euertendis sunt occupati, ipsi per ocium suo turpi Luxui indulgeant et opibus per scelus, et nefas acquisitis, in bonorum perniciem abutantur, de posteritate quam nullam habent, minime solliciti. Verum si opes et reliquae commoditates Italiae, ad Turcicam potentiam accederent, nec Germaniae nec Galliae, nec Hispaniae vires, ad eam diu sustinendam sufficerent. Sed me longius abripit odium Pontificis, et sceleratae illius colluniei Romanae, et dolor ex recente memoria calamitatum patriae, (quarum istos fuisse auctores non dubito) quare vt ad institutum redeam, vix puto esse locum in Germania vbi quid certi de rebus Turcicis haberi possit, praeter Viennam: nam ob concursum variarum gentium multa ibi haud dubie intelligi possent, quae tamen longe certius Venetiis cognosci possent, et tanquam oculis conspici. In aliis vero oppidis ea tantum audiuntur, quae incerta fama eo proferuntur. Itaque si Vestr. Celsit. velit vt aut Venetias aut Viennam, aut in quencunque alium locum me conferam, peto vt mihi significare dignetur: ego enim Vestr. Celsit. mandatis statim obtemperabo, nec vllum laborem refugiam, aut periculum reformidabo, vt perficiam, ne Vestr. Celsit. existimet sibi prorsus perire ea beneficia, quae plurima in me quotidie liberalissime confert. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Dresde sept. die Decembris 1572.

EPISTOLA CII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, adeo sunt tristia quae ex Gallia et Inferiore Germania nunciantur, vt non putem vllam partem orbis nobis noti nostra aetate in tantas calamitates incidisse, in quantas Prouinciae illae iam inciderunt. Postquam sublatum est ex patibulo Amiralii cadauer (vt nuper ad Vestr. Celsit. scripsi) eius effigies sculpta, sententia Parlamenti condemnata est laesae Maiestatis, et rota confracta, et

postea cum eius insignibus per vrbem raptata ad patibulum, et in locum cadaueris reposita. Tam tristi spectaculo coacti sunt interesse filii eius minores natu, quibus eadem sententia ademptum est ius nobilitatis, et mandatum vt in Monasterium detrudantur, ac castrentur, ne ex ipsis posteritas vlla superesse possit. Interdictum est etiam ne quis ipsius Amiralii effigiem apud se habeat, eum nominet, aut eius mentionem vllam faciat et est decretum vt arx eius Chastillon a fundamentis diruatur. Nescio an vllae historiae, vel etiam tragediae tantae immanitatis simul cum stultitia coniunctae, exempla habeant. Quonam peruenerint ipsius Amiralii vxor et filia ignoratur. Rex miseras reliquias eorum, qui puriorem religionem hactenus sunt professi, prorsus delere constituit: nam edixit vt omnes sub poena capitis ad sacra Pontificia accedant. Qui non obtemperant, statim afficiuntur supplicio, nec in ea re vlli aetati aut sexui parcitur: Pontificii vero non multo melius habent: nam leges et iudicia silent, et vbique vagantur milites et latrones, qui pro libitu in cuiusque fortunas inuadunt, et obuios quosque spoliant ac iugulant, ita vt populus ad summam desperationem redactus esse dicatur. Nauarreno et Condaeo dati sunt a Rege ministri ii qui antea fuerunt ipsis inimicissimi. Guisius et Aumalius soli ex proceribus sunt perpetuo apud Regem, et omnia pro arbitrio administrant. Montmorancius nondum venit in aulam, sed hactenus mansit in suis arcibus, quas habet prope Lutetiam. Misit tamen ad Regem vxorem suam quae est soror naturalis ipsius Regis) per quam significauit se non posse sine summo periculo in aulam venire quandiu ibi erunt Guisii, quos scit sibi esse inimicissimos. Fratres eius sunt Lutetiae, sed in maximo contemptu. Audio multos alios ex nobilitate vocatos in aulam, recusasse eo venire. Hospitalis Cancellarius praestantissimus vir, diem suum obiit, dolore animi confectus ob patriam in certum exitium praecipitatam. Rochellam aiunt terra et mari a Regiis obsideri, sed obsidione non ita arcta, quin interdum obsessi erumpant ex vrbe, quos aiunt non ita dudum in quadam eruptione multos ex Regiis interfecisse. Scribunt Huguenotos habere in Aquitania vires non contemnendas, sed tamen haec tam incerta fama feruntur, vt nesciam quantum fidei ipsis adhibere debeam. In Inferiore Germania res Principis Orangii non sunt meliore loco quam nostrorum in Gallia. Albanus proditione quorundam ciuium Zutphaniam occupauit, et quotquot reperit in vrbe, ciues ac praesidiarios milites sine discrimine interfecit, et ipsum oppidum militibus suis diripiendum dedit. Vbi haec audiuit Bergensis Comes Orangii sororius, qui ad Swolam et Campas vno milliari inter se distantes, habuit ad mille et ducentos equites, desperans se posse eas vrbes aduersus Albani

vim tueri, inde cum suo equitatu abiuit. Eum secuti sunt praecipui earum vrbium ciues ex suis fortunis, quicquid potuerunt secum asportantes. Aiunt ipsum ac etiam comitem Jodocum a Schaumburg, cum per Episcopatum Monasteriensem vellent se in Saxoniam reiicere, impeditos esse ab Episcopo, qui Amisi fluuii pontes intercidi curauit. Audimus Bergensem cum octo tantum equitibus Bremam peruenisse. Quid autem iis qui cum ipso erant acciderit, hic ignoramus. Post discessum Bergensis, Bomelium, Swola, Campae, Amsdorfium, et Rhoterodamum, se statim dediderunt Albano, qui iam dicitur instruere Classem et alia necessaria ad obsidendum Dordracum. De Orangio nihil prorsus audimus. Quidam scribunt non esse vera ea quae nuper audiueramus de Rege Scotico puero interfecto, et Stuardorum factione oppressa. Esse quidem verum missum esse in Scotiam ex Gallia Legatum quendam qui ageret de induciis inter Stuardos et Hamiltonios. Is cum eo venisset, simulauit se esse amicissimum Stuardis, et inuitauit ad se Comitem a Glasco, cuius est praecipua virtus et auctoritas inter eos, qui Regis pueri partes sequuntur. Inter coenandum cum ei venenum propinari curasset, Comes statim maximos cruciatus sensit. Ad eum cum multi accurrerent, Legatus Gallicus subduxit se in proquinquum cubiculum, et per posticum egressus aedes, conscendit oquos, quos ibi ad fugam paratos habebat. Accurrentes ad Comitem amici et medici, et ex fuga Legati suspicantes id quod erat, delerunt ipsi varia antidotorum genera, et eum ita composuerunt, vt capite in terram propenderet, quo posset, id quod hauserat euomere; quod esse factum aiunt, ita vt sit extra vitae periculum. Scribitur ex Saxonia Moschum cum maximis copiis irrupisse in Liuoniam, vt inde (sicut multi iudicant) Lithuaniam inuadat. Metuendum est ne Poloni dent paenas istius suae cunctationis vel tergiuersationis in eligendo Rege. Quamdiu Austriaci, Moschi et Sueci erogarunt pecuniam, in eos quorum putatur futura praecipua auctoritas in prouehendo aliquo ad Regni fastigium, fecerunt ipsis bonam spem ii, in quos pecuniam contulerunt. Postquam vero exhausti largitionibus, pecuniam amplius conferre non potuerunt, aut forte pertaesi istius nimiae auaritiae, noluerunt. Poloni prae se tulerunt se reiectis omnibus exteris principibus, deliberare de eligendo aliquo ex suo corpore, et propositi sunt Albertus Lasky, Nicolaus Radziuilius cuius fratres Lipsiae dant operam literis, Coscouitius Praefectus Samagitiae, Dux Prussiae, et is, qui in hoc interregno ab ipsis est Prorex declaratus. Ea re irritatus Moschus videtur velle vi aggredi id quod ambitu et pecunia perficere non potuit: pecuniam enim in largitiones effusam sibi perire non vult, aut se

ludificari. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Vitebergae 22. Decembr. 1572.

EPISTOLA CIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Significauit mihi nuper Dominus Doct. Cracouius Vestr. Celsit. velle, vt vbi non nihil remiserint frigora, Viennam proficiscar, vt apparatus quos Turcae faciunt ad bellum, quod cum Italis et Hispanis gerunt, certius cognoscere possim, et de iis, ac de toto illius belli successu, comperta ad Vestr. Celsit. scribere. Quoniam vero vix quicquam certi de iis rebus sciri potest ante veris initium, cum praecipui apparatus sint nauales, existimaui me non inutilem operam posse Vestr. Celsit. nauare, si interea excurrerem ad Rhenum, et inde certa et explorata de rebus Gallicis et Belgicis scriberem. Quae enim hactenus habuimus, et praesertim de rebus Gallicis, fuerunt incertissima, quod quidem non miror, cum ii aula Gallica rerum summae praesunt, non solum veritatem eorum quae geruntur, occultent, sed etiam quae falsa esse sciunt, scribant. Id apparet ex literis quas Regina mater Regis scripsit ad Gasparem Schonbergium, paulo antequam ex his Regionibus descederet: Scribebat enim Rochellanos sese dedisse Domino de Biron, cui Rex mandauerat, vt vrbem sub imperium suum reduceret, et militare praesidium in eam introduceret. Id autem falsum esse nemo est qui ignoret, et ex responso eorum, qui sunt in vrbe ad Regis mandata, apparet de deditione ipsos minime cogitare. Ego sane existimo eorum qui puriorem religionem in Gallia profitentur, reliquias delere Regi non fore tam facile, quam persuasus est ab iis, qui istorum sceleratorum consiliorum fuerunt ipsi auctores: non solum enim Rochellam, sed et plures alias vrbes praesidio militari obtinent, ad quas spero sub initium veris fore magnum concursum militum. Inde apparet res Regis non esse optimo loco, quod cum summa difficultate et penuria rei pecuniariae laboret, conducit tamen militem Germanicum et Helueticum, in quem sumptus per hyemem cogetur facere, et tamen non erit ei magno vsui. De iis rebus omnibus spero me certi aliquid habere posse a Domino Schuendio, a Barone Hossonuilio Lotharingo, et ab iis, qui ad mercatum Francofurdiensem ex Gallia et Lotharingia venient. Quae autem explorare potero Francofurto ad Vestr. Celsit. scribam, et inde Viennam proficiscar. Quoniam autem praeter labores et pericula, quae in illis longis itineribus sunt subeunda, necesse est facere sumptus magnos, ob rerum omnium summam charitatem,

peto ab Illustrissima Vestr. Celsit. vt eius rei rationem habere dignetur, et me viatico instruere. Ego hunc faustum et felicem annum precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae pridie Cal. Januarii 1573.

EPISTOLA CIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, hoc vnicum non triste ex his Regionibus scribi potest, quod Imperator a multo tempore vix vsus fuerit commodiore valetudine, quam iam vtatur: nam proximis diebus fuit alacri vultu, et fere quotidie animi causa, extra vrbem est expatiatus. Iam vero vix fieri potest, quin quae in Polonia acciderunt, magnum ei dolorem attulerint, quamuis id dissimulet: cum enim tot necessitudinibus coniunctus esset Regi demortuo, illud sane regnum quodammodo ipsi videbatur deberi, cum praesertim a multis annis eius adipiscendi spes maxima ab ipso Rege, et a Praecipuis ex procerum numero ipsi facta esset, et iam praereptum sit ab eo a quo minime metuendum videbatur cum a ducentis fere annis parum Commercii Gallis cum Polonis fuerit. Sed haec facta sunt artibus Pontificis Rom. qui gratiam referre voluit, pro praeclaro illo Parisiensi facinore, quo Galli suam erga ipsum obseruantiam abunde sunt testati. Imperatoris etiam Turcici minae admixtae precibus, non parum profuerunt Gallo. Hic de rebus Turcicis pauca habentur. Dubitatur adhuc an Classis Turcica sit hoc anno aliquid tentatura aduersus Hispanos, quamuis suspicentur eam oppugnaturam Guletam, quae est munitio Hispanorum vicina Tuneto, et non procul a ruinis veteris Chartaginis, quam Carolus Imperator eripuit Ariadeno Barbaborossae simul cum Tuneto, iam sunt fere quadraginta anni. Tunetum autem ante triennium denuo redactum est in Turcarum potestatem per Occhialim piratam Calabrum, qui iam est praefectus classis Turcicae. Hic execrantur Venetorum perfidiam, eo quod tam impudenter discesserint a federe, quod pracipue ictum erat ad ipsorum defensionem. Satis ostendunt se metuere sibi ab Hispanis, quos ea re grauissime offenderunt: nam nouis praesidiis, recens muniuerunt Bergomum, Brixiam, Cremam, et alia sua oppida vicina Ducatui Mediolanensi. Affirmatur hic mortuum esse Regem Persarum senem mansuetum, cuisuccessit filius iuuenis ferocissimus, quem credunt statim moturum bellum Turcis in Mesopotamia et Armenia. Sed vereor ne inanes eas spes nobis

fingamus: nam quantumuis sit ferox Persa, libenter colet pacem cum Turcis primo saltem anno, vt res suas constituat et constabiliat: quod videmus fecisse hunc Imperatorem Turcicum, qui mortuo parente, libenter concessit inducias huic nosti. Imperatori, a quo tamen ipsi minus erat metuendum quam sit Persis a Turcis. Dominus Dauid Vngnadius, quem Imperator mittit Constantinopolim, vt ibi ad triennium maneat, iam parat se ad iter, et sperat se intra quatuor aut quinque dies hinc discessurum. Quae hic de rebus Gallicis habemus, puto aliunde perscribi ad Vestr. Celsit. Rupella adhuc obsidetur. Regii crebris tormentorum ictibus bonam partem propugnaculorum deiecerunt, ita vt obsessis iam parum superesse spei videatur, qui tamen nihilominus fortiter se defendunt. Ante aliquot septimanas Regii conati sunt, viin vrbem irrumpere; multi autem ex praecipua nobilitate, vt adderent animum militibus, se ipsis admiscuerunt, sed tamen id parum profuit: nam repulsi sunt magna strage, nec pauci ex nobilitate in eo conflictu perierunt, inter quos pracipue nominatur Carolomontius, qui duxerat in vxorem viduam postremi Ducis Niuernensis ex Cliuensi familia. Is autem qui iam est Dux Niuernensis et Marchio du Maine Guisii frater fuerunt vulnerati, hic in femore, alter in brachio. Decimo nono die superioris Mensis Comes Montgomerius venit in conspectum Rochellae, cum classe quatuor et quinquaginta nauium, et conatus est in portum vrbis penetrare, vt obsessis opem ferret, sed repulsus est maiorum tormentorum globis emissis, ex propugnaculo, quod Regii ad ipsum portum extruxerunt, vt eius vsum obsessis adimerent, et ex triremibus quae ad illud propugnaculum stationem suam habent. Eo statim accurrit Andeganensis cum maxima parte exercitus, et plura tormenta in illud propugnaculum conuehi curavit. Sub noctem recepit se Montgomerius, et longius ab vrbe stetit in anchoris. Postridie ante lucem conatus est denuo in portum irrumpere, sed infelici successu: nam Regii iam plura tormenta in littus connexerant, et multa naues ex vicinis Insulis ad ferendum ipsis auxilium confluxerant: quare cum Montgomerius omnes suos conatus irritos esse animaduerteret, et se frustra et cum periculo ibi terere tempus, nauigauit in altum, nec hic scimus quonam peruenerit. Interea autem dum in Classem Montgomerii intentus erat Andeganensis, Rupellenses facta eruptione eius castra iunaserunt vbi est acriter pugnatum: nam Philippus Strozza custodiae castrorum relictus erat, cui cum plures subinde milites Andeganensis submitteret, Rupellenses se tandem in vrbem receperunt caesis ab vtraque parte aliquot militibus. Regii iam ab initio hyemis obsederunt Sancerram oppidum, quod est in Bituribus non procul a Ligeri fluvio,

quod aliquoties vi expugnare tentarunt, sed semper repulsi sunt cum magno caede, quare iam longius recesserunt ab ipso oppido, et dant operam ne quid Comenatus in illud inuehatur. Danuilius Mareschalcus obsedit etiam per hyemem oppidum Sommieure in Gallia Narbonensi, in qua obsidione aiunt eum amisisse magnum numerum militum, et inter reliquos amisit Dn. de Candales ex Fosseia Illustri familia cuius vxor est Danuilii soror. Aiunt hic Danuilium tandem potitum esse oppido per deditionem, ita tamen vt milites dimissi sint incolumes cum suis rebus omnibus. His diebus sparsa est hic fama Andeganensem lethaliter vulneratum esse a Duce Longueuilano, quem proditorem appellauerat, et pugione percusserat. Id quidem scriptum est huc Antuerpia et Norimberga, sed tamen vix credo esse verum. Prima die huius Mensis publicata est Antverpiae pax, inter Anglos et Belgas, et significatum est inter ipsos fore posthac libera commercia Audio Flissingenses permittere, vt quatuor Naues Anglicae nauigent simul Antuerpiam, ita tamen vt prius Flessingam appellant, et ibi deponant tormenta, puluerem bombardicum, et reliqua quae ad bellum pertinent. Vereor ne ea pax obsit rationibus Principis Orangii. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustr. V. Famil. Viennae 27. Maii 1573.

EPISTOLA CV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, huc ante aliquot dies ex Italia scriptum fuit. Mehemet Bassam Selimi Imperatoris generum ac Consiliarium praecipuum, ab Aga Ianissarorum esse interfectum, quod etiam affirmarunt quidam Turcae capti ad Agriam. Sparsa erat etiam fama de morte ipsius Selimi, ac Turcas nolle stare conditionibus pacis factae cum Venetis. Vidi literas scriptas Constantinopoli quinto die proximi Mensis, in quibus scribitur aegrotasse quidem Selimum, sed conualvisse: nulla antem sit mentio mortis Mehemet Bassae. Scribitur etiam dissidium quod inter Turcas et Venetos post factam pacem interuenerat, esse compositum, quod alicuius momenti fuisse inde apparet, quia Veneti denuo tradiderant custodiae illum Chiaus seu legatum Turcicum, quiante Triennium missus fuerat ad Venetos vt ipsis bellum indiceret, et ab eo tempore vsque ad pacem factam detentus fuit captiuus Veronae, iam vero est rursus dimissus e custodia, et acceptis multis muneribus redit Constantinopolim. Dicunt eum natum in Bauaria, et esse vnum ex quatuor

intrepretibus Imperatoris Turcici, et multum valere auctoritate Scribunt etiam Constantinopoli tam saeuas fuisse tempestates, sub finem Aprilis in Propontide, vt in die Marci perierint plures quam trecentae naves onerariae inter Constantinopolim et Hellespontum. Cum scriptae fuerant eae literae nondum soluerat Constantinopoli Classis Turcica, quam putant fore hoc anno centum et viginti triremium tantum, cum tamen habere dicantur Turcae ad trecentos et quinquaginta, sed aiunt eos destitui viris rei nauticae peritis. Scribitur ex Hispania ibi instrui classem et copias ad oppugnandum Alghieram, sed id vix potest fieri ante Septembrem mensem, propter immensos aestus illarum Regionum. Faxit Deus vt magis feliciter id faciant, quam Carolus Imperator ante triginta annos. Caesariam milites ante quindecim dies eripuerunt Turcis arcem Bolonvvaar prope oppidum Fonod, quod est ad lacum Thian versus Croatiam. Fuerunt in ea arce circiter centum Turcae qui suis excu sionibus multum inde damni Caesarianis inferebant. Horum pars interfecta est, reliqui abducti sunt captiui, quorum aliquos hic vidi. Arx ipsa est diruta, sed aiunt Turcas eam denuo occupasse et restituere, et vt acceptam iniuriam vlciscerentur, magno numero conuenisse et fere vtque ad Iaurinum fecisse excursiones, et magnum hominum numerum in captiuitatem abduxisse. Imperator fert haec indignissime, nec adhuc in conspectum suum admittere voluit ducem eorum qui arcem occuparunt, qui huc venit vt se excusaret. Capta est etiam in Danubio nauis Turcica ab Hungaris, qua vehebatur quidam Turca, quem Bassa Budensis dicit habuisse secum multum pecuniae, qua debuit numerare stipendia militibus praesidiariis, sed Hungari dicunt eum non habuisse vltra vinginti thaleros, Imperator veritus ne haec maioribus motibus occasionem praebeant, iussit Dauidem Vngnadium constantinopolim properare cum pecunia et muneribus quae mittit ad Turcas, et quae acciderunt excusare. Discessit hinc decima huius Mensis nauigans secundo Danubio. Missus est huc legatus ex Polonia Castellanus Lublinensis, quem aiunt petere ab Imperatore, vt liceat Legatis Polonicis, qui ad Regem Electum mittuntur, per ipsius ditionem iter facere. Hodie hora octaua exposuit sua mandata Imperatori, cum quo est collocutus per sesquihoram. Quid responsi acceperit nondum scio. Ante aliquot dies scriptum est huc Antuerpia, pacem in Gallia esse factam, iis conditionibus quibus facta fuit iam est fere triennium. Quoniam haec pluribus literis non confirmantur, nec de ea re quicquam habet Legatus Gallicus qui hic est, vereor ne omnia sint conficta. Ego tamen existimo fore impossibile Regi instruere fratrem ad iter Polonicum, quandiu hoc bellum durabit, cum praesertim magna rei

pecuniaria difficultate laboret. Praeterea Comes Montgomerius habet validam Classem, et dicitut occupasse Insulam, non procul a littore Britanniae Gallicae, quam Belleisse (pulchram Insulam) nominant, in qua sunt duae munitiones, quas ambas habet in sua potestate. Facit excursiones ex ea insula, quibus reddit infestum totum illud mare Santonicum et Pictonicum vicinum Rochellae. Nuper cepit naues Burdegallenses, quibus vehebantur in Angliam tria millia saccorum isatidis. Quilibet autem saccus solet vendi viginti florenis aut etiam pluris. Cepit et alias naues Hispanicas et Portugallenses onustas vino, lana et aromatibus. Parum abfuit quin Card. Lotharingicus nuper captus fuerit prope oppidum Sandisier in Campania ab Huguenotis, qui ei struxerant insidias, quarum admonitus, a quodam conscendit equum Hispanicum, et sibi fuga salutem quaesiuit. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustr. Vestr. Familiae. Viennae 13. Iunii 1573.

EPISTOLA CVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, de aduentu Classis Turcicae in nostrum mare, nondum quicquam certi hic habemus, sed eam meui in Italia ostendunt apparatus, quos Hispani et Itali ad defendenda sua litora faciunt: nam in maritimis vrbibus collocantur valida praesidia ab Hispanis et a Pontifice Rom. et Melitenses significarunt iis, qui sunt sui ordinis, vt ad defendendam Insulam accurrant, et ex regno Neapolitano sunt eo missi mille milites, quorum Dux est Paulus Sfortia Comes St. Florae. Missi sunt autem ex Melite in Siciliam pueri, mulieres, et omnes ii qui ad gerendum bellum sunt inepti. Triremes Hispanicae advexerunt iam ex Hispania in Italiam bis mille et quingentos milites, et iam redierunt in Hispaniam vt plures aduehant. Germanici miltes conscripti a Ioanne Manriques Hispano fratre vxoris Dn. Bernestenii iam sunt ad Genuam, vbi expectant naues Neapolitanas, quibus vehi debent in Siciliam. Filius Ali Bassae captus in pugna nauali ante viginti Menses, numerato redemptionis pretio dimissus est a Ioanne ab Austria. Post eius dimissionem captus est Neapoli quidam explorator Graecus, qui cum adhibitus esset quaestioni confessus est, istum Ali Bassae filium toto captiuitatis tempore habuisse suos exploratores, quorum vnum se fuisse aiebat, qui ad ipsum clam venirent, per quos significabat piratis Turcicis, ea quae de rebus Christianorum, et praesertim de apparatibus bellicis

comperta habebat. Dixit etiam eum habuisse in animo fuga sibi consulere, nisi a Ioanne ab Austria dimissus fuisset, omniaque iam ad fugam habuisse instructa. Id vbi audiuit Ioannes ab Austria, misit qui traderent eum custodiae Barii, quae est vrbs maritima Apuliae, vbi expectabat navim, qua in Epyrum traiiceret. Si haec sunt vera oportet mirum esse adolescentis ingenium, qui cum dicatur fuisse annorum sedecim aut septendecim tantum, quando est captus potuerit tamen eorum, apud quos fuit captiuus consilia explorare, et ita fallere custodias, quae ipsi erant positae, vt ea suis indicaret. Dissidium ortum inter Turcas et Venetos, post factam pacem, est compositum, et pax inter ipsos prorsus confirmata. Venetiis instruuntur quatuor triremes, quibus vehantur Ragusium Legati, qui a Venetis mittuntur Constantinopolim ad firmandam Iuramento pacem, et ad offerenda munera Turcico Imperatori, a quo aiunt Ragusium vsque missum esse vnum Chiaus, vt loquuntur, qui Venetos inde Constantinopolim deducat, et eis necessaria in itinere suppeditari curet. Totus sinus Adriaticus ita infestatur a Piratis, vt Veneti cogantur armare plures triremes, quibus sua littora tueantur, et suis nauibus auxilia aduersus ipsos Piratas ferant. Iam inquiritur Venetiis in eos, qui praeterito bello non fecerunt ea, quae decuit bonos et fortes ciues facere. Traditus est custodiae Nicolaus Donatus, cui ante biennum attributa fuit classis, vt obsessis Famagustae subueniret, quod non fecisse vt decuit accusatur. Romae audita electione Regis Polonici excitati sunt ignes in variis locis, et multa alia signa laetitiae aedita. Quarta die Maii proceres Hispanici praestiterunt Juramentum fidelitatis filio Regis Hispaniae tunc septendecim tantum Menses nato. Hoc factum est Madrilii in templo diui Hieronymi. Non ita dudum conuenerunt Leodii Dux Medinae Celi, Coloniensis et Treuirensis Electores, et Episcopus Leodiensis, quos de foedere egisse dicunt. Quinque aut sex millia Hispanorum et Italorum, qui Mediolano mittuntur in Inferiorem Germaniam, septima die huius Mensis, abfuerunt tantum duobus milliaribus ab vrbe Metensi. Si coniungantur copiis Albani ille haud dubie tentabit vi Harlemum expugnare, cum praesertim iam sunt facti elatiores eius milites captis aliquot nauibus ex Classe Principis Orangii, quas tamen audio non fuisse magni momenti: nam fuerunt ex eo genere nauium, quibus vtuntur in illis paludibus quae sunt exiguae. In Gallia omnia fiunt indies perturbatiora, nec Regiis succedit oppugnatio Rupellae. Cum superiore Mense Andeganensis iret obuiam Heluetiis aduentantibus, duceretque secum bonam partem nobilitatis. Rupellenses ex vrbe eruperunt, et ad sexcentos ex Regiis interfecerunt, direptaque Strozzae, Caroli Mansfeldensis et aliquot aliorum suppellectileo

nusti praeda in vrbem redierunt. Tres naues ex Classe Montgomerii, vehentes militem et puluerem bombardicum secundum ventum nactae inuitis Regiis in vrbis portum penetrarunt. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 23. die Junii 1573.

EPISTOLA CVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scribitur Roma et ex aliis Italiae locis, iam conuenisse ad Eubaeam Insulam, quae nunc Negroponte nominatur, ducentas triremes Turcicas instructas, et adhuc expectari centum cum aliquot aliis nauigiis, quae se illis coniungant. Piali Bassa futurus est totius Classis praefectus, et Occhiali Rex Alghieri erit eius Legatus seu Locumtenens. Sunt tamen qui scribunt Venetiis non fore in Classe Turcica vltra centum et viginti triremes, vt antea scripsi ad Vestr. Celsit. sed apparatus quos Hispani et Itali faciunt ad tuendam Italiam et vicinas Insulas, faciunt vt credam fore potentem Classem Turcicam: nam Rex Hispaniae mittit ad nouem millia Hispanorum in Italiam praeter eos, quos iam ibi habet, ita vt habiturus iam sit in Italia et Sicilia, ad viginti aut viginti quinque eorum millia, cum tamen Carolus Imperator nunquam habuerit vno in loco extra Hispaniam vltra decem millia. Ille ingens numerus Hispanorum terret Principes Italicos, nam metuunt, ne aliquid tentent aduersus ipsorum libertatem, vbi praeterierit aestas, et Classes Turcicae ex nostro mari recesserint, cum non sit verisimile Hispaniae Regem velle per hyemem tot milites alere prorsus otiosos. Scripseram alteris meis literis mitti ex Italia in Melitem Insulam mille pedites praesidii causa, sed iam scribitur eo mitti quatuor millia, quorum quingenti sunt Hispani, octingenti Germani, et bis mille ac septingenti Itali. Ea res etiam indicat potentem fore Classem Turcicam: nam Hispanica fertur centum et quinquaginta nauium, quam si Turcica non longe superaret numero nauium, quid opus esset tam valida praesidia vrbibus imponere? Auxerunt etiam Hispani praesidia eorum locorum quae adhuc obtinent in Africa, et praecipue Guletae, et Orani quae fuit vetus Madaura. Quamuis recens hinc abierit Constantinopolim Dominus Dauid Vnghenadius cum pecunia, quae penditur Turcico Imperatori et cum muneribus, tamen hic videntur metuere, ne quid Turcae tentent in Transsyluania et vicinis locis. Credo Turcas aegreferre, quod hic Vaiuoda Transsyluaniae conferat Consilia cum Principibus Christianis: nam constat

ipsum nuper misisse fratris filium ad Pontificem Rom. Dux Florentiae dat commodato Joanni ab Austria viginti maiores bombardas, quae sunt ex genere earum, quibus ad quatiendos vrbium muros vtuntur. Inde aliqui coniiciunt Joannem ab Austria inuasurum Alghieram, si Turcae Guletam vel aliquam aliam munitionem obsederint. Captae sunt nuper a Turcis duae naues Florentinae onustae pretiosissimis mercibus, quarum Domini se esse Venetos dicebant. Scriptum est huc Lutetia, septem naues vehentes militem et commeatum, penetrasse in portum Rochellanum capta occasione, ex absentia Regiae classis, quae inde abierat, vt Montgomerii incursiones reprimeret. Aiunt Andeganensem audita electione Polonica suffecisse sibi in castris ad Rupellam Ducem Alenconium fratrem, et profectum esse ad Regem, vt cum eo et cum matre de suo itinere Polonico deliberaret. Agitur etiam pe pace, quam nisi Rex nostris concesserit, non poterit Andeganensis se ad iter suum Polonicum instruere. Aiunt Ducem de Sessa mitti Neapolim a Rege Hispaniae, vt ibi sit Prorex, et Card. Granuellanus Romam redeat. Commendator maior Castellae, qui praefuit Mediolano, mittitur in Inferiorem Germaniam vt Regionibus illis praesit, et redeant in Hispaniam Dux Albanus et Dux de Medina Celi, Hispani existimant se intra finem aestatis pacaturos Inferiorem Germaniam, sed possunt falli sua spe, praesertim si pax fiat in Gallia. Imperator mittit Albano magnam vim pulueris tormentarii. Scribunt Regem Hispaniae constituisse Pontificem Romanum iudicem in controuersiis, quas habet cum Venetis ob violatum foedus. Idem ipse Rex respondit Venetis significantibus, se pacem cum Turcis fecisse, sibi non fuisse ignotum, eos toto anno de ea re cum Turcis egisse, et propterea nihil sibi praeter opinionem accidisse. Se autem ob eam rem inposterum non minus amicum fore quam hactenus ipsis fuerit. Ego omnia fausta et felicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae Familiae. Viennae vlt. Junii 1573.

EPISTOLA CVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, aliquoties huc est scriptum ex Italia Classem Turcicam esse ad Eubaeam, eamque esse ducentarum triremium, et centum aliarum nauium. Nunc scribitur Imperatorem Turcicum petere commodato a Venetis centum triremes armatas. Certum est Venetos denuo plurimas triremes armare, sed quam obrem

id faciant hic ignoramus. Quidam dicunt, eas ideo instrui, vt ad Turcas mittantur, idque inconuentionibus pacis ab ipsis esse promissum. Alii dicunt mortuum esse Imperatorem Turcicum, et Venetos ex itinere reuocasse Legatos, quos mittebant Constantinopolim, et ciuibus suis interdixisse, ne in Syriam vel Aegyptum vel in vllam partem ditionis Turcicae nauigarent. Ideo autem denuo instruere Classem Venetos, quia metuunt, ne nouus Imperator Turcicus nolit stare conditionibus pacis factae inter patrem et ipsos, cum satis constet, displicuisse ei hanc pacem, et patre adhuc viuo minitatum esse Mahometi Bassae eius auctori. Is nominatur Amurathes, et est septem et viginti annorum, putaturque longe superaturus patrem virtute. Audiui ante aliquot annos Solimannum Imperatorem ideo praetulisse hunc Selimum, qui iam dicitur mortuus, Baiazeti alteri filio, qui erat longe praestantiore indole, quia metuebat si Baiazetus ad Imperium perueniret, ne interficeret hunc Amurathem, quem vnice diligebat. Sunt qui scribant Venetos instruere Classem propter Andeganensem, qui venturus est Venetias, ad 18. diem huius Mensis, et inde nauigaturus Ragusium. Ragusio autem iturus est in Poloniam, per Seruiam, Bulgariam et Moldauiam. Scribunt Venetiis id haberi certissimum. quod tamen iudico esse falsissimum: nam non credo Andeganensem ita insanire, vt malit suam salutem concredere Turcis quam Germanis, et praeterea illud alterum iter est multo asperius, et quadruplo longius quam per Germaniam. Ego existimo eum nauigaturum Dantiscum per mare Septentrionale, quamus impossibile sit, vt classem instruat, quamdiu Rochella a nostris obtinebitur. Ante Mensem bis conatus est eam expugnare, sed est semper repulsus cum magna caede suorum. Decima quarta die superioris Mensis cum inspiceret, qua parte murus vrbis commodius suffodi posset, ictus est duobus globis ex vrbe emissis, vno in collo, altero in manu, quibus tamen cum esset armatus, parum est offensus, cut is enim manus est ei solum exulcerata. Haec habeo ex literis, quas ipse Rex Galliae huc scripsit. Die subsequente eum quo ita ictus est Andeganensis, venerunt ad ipsum in castra aliquot ciues Ruppellenses, vt cum ipso de pace agerent, sed an aliquid sit effectum hic nondum scimus. Ante aliquot septimanas fuit celebratus Lutetiae conuentus Ecclesiasticorum, quos aiunt ipsi Andeganensi promisisse ad iter Polonicum octies centena millia francorum. Haec efficiunt circiter quinque tonnas auri, vt Ioquimur in Germania. Eius summae dimidiam partem iam numerant, pro altera fideiubent mercatoribus, a quibus eam accipiet mutuo. Rex et mater et praecipui exproceribus, de suo haud dubie aliquid addent. Scribunt quidam Regem ei promisisse centum millia coronatorum. Aiunt ipsum Ducem

Florentinum aliquid etiam ei dare, et iam antea sua fide conf ecisse in Polonia Valentino Episcopo pecuniam ad largitiones, per soterinos mercatores Florentinos opulentissimos, qui habitant Cracouiae. Ob eam rem pessime audit in hac aula Florentinus, ac est in magno odio. In Gallia Narbonensi vires Huguenotorum magis ac magis augentur, ita vt Pontifex Rom. metuat, ne in ipsius ditionem irrumpant, et propterea misit Auenionem Comitem Marcum Antonium de villa clara, cum aliquot Praefectis militaribus vt militem conscribant, quo eas regiones aduersus Huguenotorum vim tueantur. Veneti expellunt Judaeos ex sua vrbe, vbi fuit longe maior eorum numerus, quam vsquam in orbe Christiano. Hoc dicuntur ideo facere, quia existimant, per ipsos sua arcana patefieri Turcis. Hispani qui mittuntur ex Italia in Inferiorem Germaniam, fuerunt ad traiectum Mosae 18. die superioris Mensis. Dederunt multum damni in Lotharingia, et aliis in locis per quae fecerunt iter. Interclusum est eis iter ad Castra filii Albani ab Harlemensibus, qui occupauerunt quos dam aggeres vbi extruxerunt duo propugnacula, in quibus dicuntur collocasse aliquot signa peditum. Ex illis propugnaculis impediunt ne quid commeatns ex traiecto inferiore et Amsterdamo inuehatur in castra Hispanorum, qui, vt scribunt, cogentur discedere ab Harlemensi obsidione penuria commeatus, nisi haec propugnacula eripiant iis, qui ea obtinent, quod iam sunt conati facere per Germanos, quos habent in castris, sed ii sunt repulsi cum caede, et re infecta in castra redierunt. Imperator mittit Albano quadragies mille libras pulueris tormentarii, hoc est quadringentos centenarios vt loquimur. Petierat, vt audio, Albanus ab ipsius Maiestate, et a fratre Archiduce Ferdinando centies et quinquagies mille libras i. e. mille et quingentos centenarios. Ego Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae, omnia fausta et felicia precor. Viennae 8. die Julii 1573.

EPISTOLA CIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, qui Venetiis huc scribunt, pro certo affirmant. Imperatorem Turcicum esse mortuum. Paulo ante mortem petierat a Ragusinis, vt in suam vrbem praesidium Turcicum reciperent. Ragusium autem est vrbs libera et potentissima, sita in litore Dalmatiae vel Sclauoniae vt nunc loquuntur, quae est tan quam limes Imperii Turcici et Venetorum. Veneti dubitant, an Amurathes, qui in Imperio Turcico successit, sit obseruaturus pacem a patre

cum ipsis factam; nam ante mortem patris non dissimulauit sibi eam displicere, et propterea expostulauit cum Mahomete Bassa, qui eius auctor fuisse dicitur, ac etiam (vt aiunt) ei minitatus est. Sunt qui scribant ipsum etiam Amurathem sublatum esse veneno a Mahomete Bassa, qui sibi ab eo metuebat. Si id esset verum, ego sperarem ruiturum illud potentissimum Imperium: nam nullus superesset ex Ottomannica familia, saltem qui non sit puer. Scio, Selimum cum peruenit ad Imperium, habuisse hunc Amurathem vnicum filium: non autem regnauit Selimus totum Septennium. Amurathes dicitur natus annos septem et viginti, quare non potest habere liberos adultos. Sed est tantum obscura fama de Amurathis morte, forte conficta ab iis, qui volunt assentari Principibus, quibus futura esset grata. Existimant in Italia mortem Selimi fore in causa, vt classis Turcica hac aestate nihil tentet, et propterea scribunt Joannem ab Austria facere maximos apparatus nauales quem credunt inuasurum Tunetum vel Alghieram. Pacem in Gallia esse factam hodie primum audiuimus, sed quibus conditionibus sit facta nondum scimus. Hodie huc venit missus ad Imperatorem quidam Gallus Praefectus stabuli Reginae matris Regis, cuius nomen est de Montmorin, qui hoc anno aliquoties huc est missus a Rege. Is dicit sub suum discessum ex aula Gallica (discessit autem prima die huius Mensis) venisse ad Regem cursorem ab Andeganensi, qui attulerit conditiones pacis, de quibus inter Andeganensem et Huguenotos conuenerat, addita tamen conditione ab Andeganensi, si Rex eas probaret. Rex autem iusserat in alterum diem cogi Senatum, in quo de ea re deliberaretur. Quicquid simulet is, qui huc venit, puto eum attulisse pacis conditiones, sed cum nondum conuenerit Imperatorem, non faceret prudenter si eas propalaret. Sunt, qui dicant, Andeganensem iam aliquid incommodi sentire ex vulnere, quod in collo accepit, neglexerat illud antea eo, quod cutis esset tantum derasa. Hic tamen Montmorinus negat esse verum, et affirmat eum rectissime valere. In Gallia summa est rerum omnium caritas, et praesertim frumenti, ita vt non raro in viis homines mortui fame reperiantur. In Inferiore Germania res non suscedunt Hispanis ex animi sententia. Albanus accersit in castra ad Harlemum Hispanos, qui recens ex Italia venerunt: nam non sperat, se eo milite, quem hactenus habuit in Castris, posse vrbem expugnare. Edixit etiam, vt turmae equitum, quos Rex in Belgio perpetuis stipendiis alit, conueniant ad 15. diem huius Mensis. Quam ob causam id faciat, hic ignoratur, nisi quod aliqui suspicantur, Albanum velle istos opponere copiis, quas Comes Ludouicus Nassauius conscribere dicitur: nam equitum nullus est vsus in Hollandia, Gueusii nuper expugnarunt propugnaculum, quod

ad defensionem portus Midelburg ensis erat extructum ab Hispanis, et portum ipsum occuparunt. Dominus de Wach totius Zelandiae Praefectus, nomine Regis Hispaniae, exiit Midelburgo cum copiis, vt portum tueretur aduersus vim Gueusiorum, a quibus est interfectus, ita vt iam sit aliqua spes, ipsos Gueusios tandem potituros Midelburgo. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. ac toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae decima quinta die Julii 1573.

EPISTOLA CX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scribitur ex Italia Classem Turcicam esse adhuc ad Peloponesum, nec scitur adhuc quid sit tentatura, aut quare moras nectat, nisi forte vt obseruet progressus Hispanorum. Est ducentarum et triginta triremium. Sunt et aliae septuagintae in portu Constantinopolitano, quae an hoc anno educendae sint, ignoratur, vt testantur literae scriptae Constantinopoli 20. die Junii. Praefecti Classis sunt Piali Bassa et Occhiali Archipirata, quorum alter est Hungarus, alter vero Italus. Hispani diligenter vrgent suos apparatus, et palam dicunt se oppugnaturos Alghieram. Pars Classis ipsorum instruitur in Hispania ad Carthaginem nouam. Ego facile credo apparatus, qui fiunt in Hispania, fieri ad oppugnationem Alghierae, quae non procul abest a Carthagine noua, sed eos, qui fiunt in Sicilia, existimo alio spectare, cum Sicilia valde procul absit ab illis locis. Ioannes ab Austria nauigauit Neapoli in Siciliam sub finem superioris Mensis. Vehunt Hispani ad eam expeditionem sexcentos equos militares, et excogitarunt multas nouas machinas, quibus tueantur se aduersus Mauros et Arabes equites, qui incolunt solitudines illas Numidiae vicinas Alghierae, qui haud dubie non parum negotii ipsis facessent. Anno Domini 1541. vix copias in terram exposuerat Carolus Imperator, cum isti tanto impetu eas sunt agressi, vt et Italos et Hispanos coniecerint in fugam, et nisi Phalaux Germanica constanter se eis opposuisset, totus exercitus Imperatoris, venisset in summum periculum. Dicunt Hispani se valde metuere, ne ipsorum Classis peste inficiatur, quae dicitur valde grassari in locis vicinis Alghierae. Si illam speluncam latronum, et piratarum receptaculum eripiant Turcis, optimae consulent Hispaniae et Italiae occidentalis litoribus, quibus quotannis ingens damnum datur a Piratis, qui ibi habent receptum. Dicitur Rex Portugalliae aliquid conferre ad eam expeditionem. Pontifex Rom.

et Florentinus Dux eo mittunt suas triremes, sed eae sunt paucae. Genuae inter veteres et nouas (vt vocant) nobilium familias, nescio quid est ortum dissidii, quod cum conaretur componere. Dux de Sessa Hispanus, qui forte tunc fuit in vrbe, venit in maximum vitae discrimen, fueruntque aliquot ex eius ministris interfecti. Genuenses hac re voluerunt testari se esse liberos, nec velle, vt Hispani constituant se arbitros controuersiarum, quae in ipsorum Republ. oriuntur. Praefectus Mediolanensis nuper auxit in vrbe praesidia militum, et curauit fossas repurgari, quod multi mirantur, cum nullus sit Princeps in Italia, qui vel cogitare audeat de bello Hispanis inferendo, et paucae illae vrbes, quas Rex Galliae possidet trans Alpes, satis procul absint ab vrbe Mediolanensi. Pontifex Rom. dicitur velle dare in feudum filio suo naturali Anconam et vicina alia oppida Piceni fertilissimae Regionis totius ditionis Pontificiae. Mandauit ciuibus Anconitanis, vt quicquid habent armorum in curiam deferant, cum tamen nulla pars Italiae sit magis obnoxia incursionibus Turcarum, qui nullam vrbem magis appetunt, quam Anconam propter eximium eius portum. Petit Pontifex huic suo filio vxorem filiam Ducis Vrbini. Hic nondum scimus, quibus conditionibus sit pax facta in Gallia. Scim us quidem fuisse Rupellae publicatam nono die superioris Mensis, et Andeganensem decimo quinto venisse Lutetiam, vbi reperit omnium Principum Italiae Legatos eo missos, vt ipsi ob adeptum Regnum Poloniae gratularentur. Scriptum est huc ex Italia, Rupellenses impetrasse a Rege Galliae, vt decretum factum aduersus Amiralium tollatur, et filii eius famae et bonis restituantur, sed adhuc petere, vt dignitas Amiralii filio eius primogenito restituatur. Male habet Hispanos pax Gallica. Albanus misit equitatum Belg icum ad fines Gallici Regni, metuit enim ne Huguenoti veniant auxilio Principi Orangio. Praecepit etiam Comiti de Reux Flandriae Praefecto, vt exureret pagos et villas Flandriae maritimae, quam Cadsant nominant, eo quod sit vicina Zelandiae, et Gueusii eo saepe excurrant. Misera est haec ratio defendendi subditos. Ordines Flandriae se opponunt Albani mandato, et nolunt permittere, vt pagi illi exurantur. Quidam scribunt, Gueusios cepisse Armuien in Zelandia. Est portus ad quem magnae naues Hispanicae solent appellere. Albanus dicitur affecisse supplicio Gallos, Anglos, et Belgas repertos Harlemi, sed Germanis pepercisse. Super iore Mense Turcae fecerunt excursiones ad oppidum Sachmar, et inde abduxerunt ad tria hominum millia. Hungari grauiter ferunt sibi saltem non permitti vlcisci iniurias. Ego Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae omnia fausta et felicia precor. Viennae 14. die Augusti 1573.

EPISTOLA CXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Classis Hispanica, quae dicebatur nauigasse in Siciliam, adhuc haeret Neapoli. Aiunt Joannem ab Austria destitutum pecunia, non potuisse se citius expedire. Jam vero missa sunt ad eum ex Hispania sexies centena millia coronatorum, ita vt omnes sperent, eum breui nauigaturum in Africam: nam iam aperte profitetur, se oppugnaturum Tunetum, Altera pars Classis, quae in Hispania instruitur ad Carthaginem nouam, inuadet Alghieram. Praeter hos nauales apparatus Hispani habebunt in Sardinia decem millia militum, quibus tanquam subsidianis vtentur, si id ipsorum res postulent, siue ad Alghieram, siue ad Tunetum: nam Sardinia fere aequali spatio ab vtraque distat. Praeterea aiunt, Classem Turcicam esse ita infectam peste, vt coacti sint, milites et remiges in terram exponere, quae res addit Hispanis animum. Ita quidem scribunt, qui rebus Hispanorum fauent. Alii vero dicunt Hispanos sua cunctatione rei bene gerendae occasiones omnes corrumpere: nam interea dum Neapoli moras nectunt, Turcae miserunt Tunetum quendam virum militarem, quem Selimus Imperator eius loci Regem nuper creauit. Occhialus vero nauigauit Alghieram cum triginta triremibus, vt eam aduersus Hispanos tueatur. Joannes Andreas Doria insecutus est eum aliquandiu cum quinquaginta triremibus, sed frustra. Scribunt autem Classem Turcicam ducentarum et quinquaginta triremium, et plusquam centum aliorum nauigiorum fuisse ad Cephaleniam 25. die superioris Mensis, et in occidentem nauigasse, ita vt existiment omnes, eam penetraturam in sinum Adriaticum, et inuasuram Apuliam vel Calabriam, maxime si Joannes ab Austria nauigauerit in Africam. Apuli qui sunt vicini litori, et incolunt loca minus munita, suas res iam asportant ad loca tutiora. Dicunt conuenisse ad Valonam, vnde est breuissimus traiectus in Italiam, magnum numerum equitum et peditum Turcicorum, quos Classis Turcica transvehet in Italiam, si portum aliquem occupauerit. Ioannes ab Austria iam praestitit Juramentum fidelitatis Principi Hispaniarum, quem aiunt laborasse febre, ac etiam ipsum Regem, sed vtrunque iam melius habere. Ex variis locis scribitur, Regem Hispaniae constituisse mittere successorem Albano in Inferiore Germania, magnum Commendatorem Castellae, qui iam praeest Ducatui Mediolanensi. Aiunt ipsum conscribere equites, quos secum ducat, quoniam Germanicis minus iam fidunt Hispani. Credo Vestr. Celsit. audiuisse de seditione, quae

excitata est in castris Albani. De ea sic est huc perscriptum exipsius Albani castris. Postquam Albanus expleuit animum sanguine Harlemensium, coegit miseras eorum reliquias, vitam suam redimere ducentis millibus florenorum. Induxit autem in vrbem praesidii causa quatuordecim cohortes Hispanorum, quibus praefecit Julianum Romerum veteranum militem. Harlemensibus ciuibus mandauit, vt ex ducentis millibus aureorum promissorum, numerarent Juliani militibus stipendium quatuor Mensium. Hoc vbi audiuerunt milites, qui erant in castris, primum coeperunt dicere, in eo sibi iniuriam fieri, quod promissa ipsis saepius Harlemi direptio, non concederetur, ac postea a suis Ducibus stipendia flagitarunt: qui cum respondissent, se de ea re relaturos ad Albanum, dixerunt milite, sse velle pecunia sibi satisfieri et non verbis, cumque Duces respondissent, se non habere pecuniam, alios delegerunt, et portas vrbis Harlemensis occuparunt, et maiora tormenta, puluerem, globos, et reliqua instrumenta belli, in suam potestatem redegerunt, et in vrbem vexerunt. Fridericus filius Albani tunc aberat profectus Traiectum ad parentem. Postquam audiuit, excitatam esse in castris seditionem, non rediit, eo sed secessit Amsterdamum. Praecipui auctores eius seditionis sunr veterani Hispani, quos Albanus ante sex annos secum adduxit ex Italia, quibus aiunt deberi triginta Mensium stipendia, seditio quotidie inualescit, et plures se adiunguntiis, a quibus initio est mota, et praesertim leuioris armaturaee quites, qui magna ex parte sunt Itali. Albanus misit in Castra Chiapinum Vitellium, cum aliqua pecunia et amplissimis promissis solutionis stipendiorum ad placandos milites, cui nescio an sint habituri fidem. Aiunt Albanum debere suo exercitui ad quindecies centena millia aureorum. Haec seditio fuit valde oportuna Principi Orangio: nam confirmauit animos vrbium Hollandicarum, quae post acceptam Cladem ad Harlemum et subsecutam vrbis deditionem, videbantur trepidare. Interea Gueusii occuparunt Rameken arcem totius Zelandiae munitissimam, et iam parati sunt confligere cum Domino de Beauvois, qui soluit Antuerpia cum Classe centum et viginti nauium, vt Midelburgensibus suppetias ferat. Archidux Ferdinandus venit huc ante triduum. Dicitur discessurus intra quatuor dies. Proficiscitur hinc ad fratrem Carolum, cui vxor recens peperit Filiolam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 28. Augusti 1573.

EPISTOLA CXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, nemo est fere, qui iam non sit persuasus, Classem Hispanicam nihil hoc anno tentaturam. Simulant tamen adhuc Hispani, se aliquid velle gerere: nam Joannes ab Austria dicitur profectus Panormum cum quinquaginta triremibus. Eo conueniet tota Classis, et inde nauigabit in Africam. Aiunt milites non esse satis obsequentes Joanni ab Austria, et dicere, se non discessuros ex Sicilia, nisi acceptis Stipendiis, quae ipsis debentur. Corrasit vndecunque potuit pecuniam, sed tamen magnam summam conficere non potuit, etiamsi Neapoli mercatoribus promiserit tredecim annua pro centum. Scribunt tamen recens appulisse Genuam nauim, quae aduexit ex Hispania ducenta millia coronatorum. Praeterea dicunt, aduenisse partem classis Indicae cum quindecies centenis millibus coronatorum: sed est valde vsitatum Hispanis, cum maxime egent pecunia, famam disseminare de auro ex Indiis aduecto. Classis Turcica rursus nauigauit versus Calabriam, et dicitur conspecta non procul ab Hydrunte. Sunt qui ratiocinantur ex tempestatibus, quae tunc obortae sunt, eam coactam fuisse redire eo vnde solverat. Putant hoc anno non redituram in mare Aegeum, sed hybernaturam in ea parte Peloponesi, quae est ad mare Jouium, vt proximo anno sit maturius paratu ad infestandam Italiam. Ob eam rem Turcae repurgauerunt portum Methonis, qui est amplissimus, et eo conuexerunt magnam vim commeatus omnis generis. Si ibi per hyemem maneant, Joannes ab Austria non audebit militem suum dimittere, sed cogetur eum distribuere per Apuliam, Calabriam et Siciliam, vt sit illis Regionibus praesidio. Albanus est Amsterdami, vbi instruxit Classem octodecim nauium, vt confligat cum Gueusiis, qui ad fauces portus extruxerunt munitionem in ipso mari mersis aliquot nauigiis, ad quam habent stationem suarum nauium, quibus impediunt, ne quae nauis Amsterdamum ingrediatur, vel inde egrediatur. Inde accidit, vt vrbs laboret penuria omnium rerum ad victum necessariarum. Ante aliquot dies vtraque Classis fuit parata ad pugnam, cuius euentum Albanus expectabat in vrbe. Inde profecturus est Antuerpiam, quo indictus est conuentus omnium ordinum Inferioris Germaniae, cui etiam intererit Dux de Medina Celi. Alkmari obsidio hactenus non satis feliciter cessit Hispanis ob crebras pluuias. Si ibi fuerunt eaedem tempestates, quae hic superioribus diebus, Hispani cogentur soluere obsidionem, nam Regiones illa, sunt adeo humiles, vt si paulo largius

pluat, prorsus inundentur: hic autem ab aliquot diebus habuimus perpetuas pluuias. Qui veniunt ex illis locis, dicunt multos milites et praesertim Hispanos clam subducere se ex castris et aufugere. Albanus autem mandauit omnium vrbium praefectis, vt eos obseruent, et quoscunque comprehendent, statim afficiant supplicio. Multi scribunt Commendatorem maiorem, qui iam praeest Mediolano, venturum in Inferiorem Germaniam, et Albanum ac Medinam Celi reuersuros in Hispaniam, quod non facile credo. Hic Commendator habuit Mediolani grauem controuersiam cum Card. Borromeo de quibusdam rebus, quas Card. dicebat ad suam Jurisdictionem pertinere, cum sit Archiepiscopus Mediolanensis. Cum contendendo eo essent progressi, vt Commendatorem Card. excommunicaret, Commendator conuersus ad vim, non solum occupauit res de quibus erat controuersia, sed etiam Card. eripuit arces et praedia, quae ipsi ex haereditate paterna obuenorant. Multi putant, haec omnia astute simulari, et Commendatorem ea ratione velle persuadere hominibus, se esse minus addictum superstitioni Pontificiae, vt si postea veniat in Inferiorem Germaniam, plus ei fidei habeant Gueusii, et ita possit eos facilius decipere. Diu est disceptatum Lutetiae inter Andeganensem et Legatos Polonicos, super iis, quae Polonis promisit Episcopus Valentinus: et praesertim quae ad religionem pertinebant: nam promisit iis, qui puriori religioni sunt addicti, Regem permissurum vt eam profiteantur. Poloni Pontificii dicebant se insciis Valentinum id aliis promisisse, et propterea non esse aequum, vt Rex iuraret se id obseruaturum. Ipse etiam Rex dicebat, Valentinum non habuisse de ea re mandatum. Legati vero qui sunt purioris religionis, dixerunt, se nunquam fuisse consensuros in Electionem Andeganensis, nisi Valentinus promisisset, et nisi Rex velit id promittere, se re infecta redituros in patriam. Tandem Rex promisit, se id obseruaturum, et subiecit se ideo tantum hoc facere, vt turbarum causas in Polonia praecidat. Postquam de rebus omnibus inter eos conuenit, Rex Galliae, Polonicus et reliqui Proceres Gallici, et Legati Polonici, iuerunt in summum templum, vbi Reges Galliae et Poloniae iurarunt solenniter, se obseruaturos ea omnia, quae Legatis Polonicis promiserant. Id factum est decima die Septembris. Decima tertia die Galliae et Poloniae Reges, Proceres Gallici et praecipui ordines Regni iuerunt in Palatium, quod est sedes Parlamenti. Paulo post eo venerunt Legati Polonici, ducentes secum equum candidum constratum aureo panno, qui gestabat capsam auream, cui inclusum erat decretum factum ad Varsouiam de Andeganensis Electione. Cum venissent ad locum, vbi Rex cum Proceribus sedebat, deprompserunt ex capsa decretum, quod erat plus quam centum

sigillis obsignatum, et illud coram omnibus legerunt, et postea Andeganensi tradiderunt, eumque Regem Poloniae salutarunt, omnia fausta et felicia ei prius precati. Secutus est statim magnus omnium qui aderant applausus. Quod supererat diei datum est hilaritati. Postridie Rex Poloniae solemniter ingressus est Lutetiam, comitantibus eum fratre Alenconio, Rege Nauarrae et reliquis Galliae Proceribus. Pluit toto eo die, et quoniam semper sperabatur serenitas, pompa est fere in noctem dilata, et propterea fuit minus celebris. Discessit quidem Lutetia Rex Poloniae, sed audio ipsum mansurum in Gallia toto hoc Mense et maxima parte proximi, ita vt vix sit venturus in ditionem Vestr. Celsitudinis ante brumam vel Natalem Christi, In literis salui conductus ab Imperio concessi Regi Poloniae, praescribitur ei ne faciens iter per Germaniam plures quam octingentos equites secum ducat. Is numerus visus est ei nimis paruus, et propterea petit ab Imperatore, vt ad eum numerum addantur quadringenti. Puto ipsum idem petiturum a Vestr. Celsit. et ab aliis Principibus, et audio iam esse aliquem in itinere per quem id faciat. Neminem ad Imperatorem misit eius rei causa, Sed tantum scripsit ad Legatum, quem hic habet Rex Galliae. Scribam postea ad Vestr. Celsit. Imperatoris responsum: nondum eum respondit, quoniam difficilius conuenitur eo, quod nondum ita conualuerit ex podagra, vt cubiculo egrediatur. Longe tamen melius habet quam antea. Agitur adhuc in Gallia de pace, cum iis qui gerunt bellum in Gallia Narbonensi et Delphinatu, quorum Commissarii venerunt Lutetiam ante viginti dies. Qui sancerrae obsidebantur tandem fecerunt deditionem fame coacti, ita tamen, vt ipsis vita et fortunae essent saluae, et Regio militi numerarent quadraginta millia francorum. Reliqua essent in Regis Potestate, cuius iussu iam muros vrbis demoliuntur. Ipsi ciues vt audio, clam se subducunt, et alio abeunt. Quae de morte Principis Condaei audiueramus non sunt vera, Tam grauiter decubuit, vt nulla fere superesset vitae spes, sed tamen conualuit. Comes de Retz, qui recens factus est Regni Marschalcus, nuper reuersus est ex Anglia, quo fuerat missus, vt ageret de coniugio Reginae et Ducis Alenconii. Quaenam sit ei spes facta nondum scio, sed scio id frustra tentari, et Reginam Angliae nunquam nupturam. Ii qui puriorem religionem in Polonia profitentur, celebrarunt Synodum Cracouiae die Michaelis. Audio eos constituisse, statim vbi Rex aduenerit, exhibere ei suae fidei confessionem: Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 8. die Septembr. 1573,

EPISTOLA CXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, sub initium Augusti Mensis Classis Turcica misit quatuor triremes ad explorandum portum Crotonis veteris vrbis magnae Graeciae, quae nunc Calabria nominatur, quas insecuta cum conaretur in portum irrumpere, orta subito tempestate, reiecta est partim in Corciram, partim in Ambracium Sinum: quod tamen factum est sine vlla nauium iactura. Pialus Bassa fuit in ea parte Classis, quae Corciram appulit. Id vbi resciuit is, qui praeest Insulae nomine Reipubl. Venetae, misit ad eum duas triremes, in quibus erant aliquot nobiles Veneti, qui ei obtulerunt munera, et petierunt ab eo, ne quid damni subditis Reipubl. suos milites inferre pateretur. Fuerunt humanissime excepti a Pialo, qui promisit se facturum id, quod peterent, et vt eos ab omni suspicione liberaret, adiecit se non ingressurum sinum Adriaticum. Significauit autem, se expectare alteram partem Classis ex Ambracio sinu, post cuius aduentum dixit se nauigaturum, ad loca vicina Siciliae, vt si possit fieri Hispanos ad pugnam eliciat. Quot si nolit confligere Hispani, se inuasurum Crotonem vt antea constituerat. Veneti mandarunt suis subditis, qui Jouii maris Insulas ac litora Dalmatiae et Macedoniae incolunt, ne qua molestia Turcas afficiant, et vt iusto pretio vendant ea, quae ab ipsis petent. Decimo octauo die Augusti Classis Hispanica nondum erat prorsus instructa: nam expectabat adhuc aliquot triremes, quae Neapoli et ex litore Ligustico militem aduehere debebant. Joannes ab Austria praemiserat Panormum Naues onerarias, vt Tunetanae vrbi essent propinquiores, quam adhuc profitetur se inuasurum. Multi incipiunt suspicari nec Turcas nec Hispanos quicquam eximium hac aestate tentaturos. Paulo antequam Joannes ab Austria Messanam veniret, orta est ibi seditio inter ciues et milites Classiarios, in qua multi vtrinque sunt interfecti. Vndecimo die Augusti natus est Regi Hispaniae secundus filius. Rigomus de Sylua, cuius praecipua fuit apud Regem Hispaniae auctoritas, mortuus est nuper. Anno 1556. cum Rex Philippus susciperet Administrationem, aut nullas aut exiguas opes habebat. Moriens dicitur reliquisse liberis suis reditus annuos centum millium aureorum, et quater centena millia coronatorum numeratae pecuniae, et suppellectilem ingentis pretii. Ille sciuit vti occasionibus quas ipsi fortuna obtulit. Fuit inimicissimus Duci Albano cui haud dubie mors eius laetitiam adferet. Seditio militum Hispanorum ad Harlemum, dicitur ita esse composita, vt Albanus

numerauerit iis, qui eam excitauerant ter centena millia aureorum, et praeterea promiserit, se quolibet Mense eis numeraturum quatuor mensium stipendium, quoad ipsis omnino satisfiat. Quid sit iam tentaturus nondum est huc scriptum. Dominus ab Jerges praefectus Gueldriae coepit nuper obsidere oppidum Bommel, cum duobus millibus peditum, et trecentis equitibus: quod vbi innotuit Principi Orangio, accessit eo cum tribus millibus peditum et sexcentis equitibus. Verum alter non expectato eius aduentu soluit obsidionem. Milites, qui ibi sunt in praesidio, excurrunt ad duo aut tria milliaria ab Antuerpia, et omnia circa Bredam et Hochstratam depopulantur. Csassis, quae debuit subuenire Midelburgo soluit quidem Antuerpia, sed nescitur quid ipsi acciderit. Quidam suspicantur, eam fecisse naufragium, eo, quod recens illis inlocis fuerint saeuissimae tempestates et in Scaldi fluuio visae sint natantes plurimae tabulae fractarum nauium. Nouus Rex Poloniae constituit facere iter per Germaniam, sed vix excedet fines Galliae hoc Mense. Alenconius alter Regis frater rediit aeger ex castris ad Rupellam, et Dux Longueuillanus inde reuertens, mortuus est in itinere. Gallia nondum est pacata: nam solae vrbes Rupella et Montalbanum acceptarunt Conditiones a Rege propositas. Scripseram antea ad Vestr. Celsit. Turcas voluisse extruere munitionem in oppidulo Kalo. Ruberus Praefectus Imperatoris in ea parte Hungariae collecto milite in de eos expulit, et coepit extruere arcem eo loco, quo ipsi prius voluerant, habetque ibi ad sex millia fossorum. Bassa Budensis id fert aegerrime, et magna diligentia colligit militem vt Ruberi conatus impediat. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae vndec. die Septembr. 1573.

EPISTOLA CXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, vereor ne sit minus verum, quod antea scripsi ad Vestr. Celsit. nimirum Hispanos facturos magnos sumptus in apparatum Classis, et nihil magnum hoc anno tentaturos: nam Joannes ab Austria est adhuc Messanae. Praemisit quidem Pannormum et Drepanum naues onerarias et aliquot triremes, vt sint Africae propinquiores, sed quando sit secuturus nondum scribitur, nec adhuc se coniunxerunt ei triremes, quae militem aduehunt ex Sardinia, Liguria et Neapoli. Plures Proceres Italici profecti sunt ad Joannem ab Austria, cui volunt suis sumptibus militare. Praecipui inter istos sunt Princeps

Parmensis, Marcus Antonius Columna, qui antea fuit praefectus Classis Pontificiae, Jordanus, Vrsinus, et aliquot alii ex Columnensium, Gonzagarum et Daualorum familiis. Rex Tunetanus pulsus Tunete ab Occhialo, concitauit aduersus Turcas, vagos Arabes, qui Africam incolunt, et alios vicinos Barbaros, quorum habet magnas copias, ad rudera veteris Carthaginis, vbi expectat aduentum Classis Hispanicae; Sed metuendum est, ne Hispani sua procrastinatione occasionem illam corrumpant, et copiae dilabantur. Perierunt Turcis quatuor triremes, et nauis vna oneraria, quando sub initium Augusti tempestas eos repulit ab Italia, et reiecit in Corciram et Epirum, Multae etiam ipsorum naues fuerunt ea tempestate grauiter conquassatae, quas postquam repararunt, inuaserunt Apuliam, vbi dicuntur omnia deuastare. Joannes ab Austria emiserat speculatum quatuor triremes, quae reuersae ad eum retulerunt Occhialum cum quinquaginta triremibus, nauigasse versus Siciliam, reliquam Classem appulisse ad litus Apuliae. Aiunt, Praefectis Classis Turcicae mandatum esse a Selimo Imperatore, vt omnino confligant cum Hispanis, quandocunque pugnandi copiam ipsis facient, sed dubitatur in Italia, an Hispani sint pugnaturi, cum numero triremium sint inferiores: et aiunt Hispanos iam dare operam, vt pacem vel inducias a Turcis impetrent, et propterea cum vxor Ali Bassae misisset pretiosa munera Joanni ab Austria, vt referret ei gratiam pro humanitatae, qua vsus est erga filium captiuum, Joannes ab Austria remisit munera, et filio discedenti multa donauit. Scribunt Constantinopoli Selimum Imperatorem grauiter succensere, ac etiam minitari Raguseis, eo quod ante aliquot Menses famam de eius morte disseminauerint. Pontifex Rom. collegium Romae aedificat, in quo instituantur in religione Catholica adolescentes Germani, quos postea constituit mittere in Germaniam, vt suis concionibus Lutheranos ad gremium Ecclesiae Catholicae reuocent: Sic enim ipsi loquuntur. In Inferiore Germania non succedunt omnia Albano ex animi sententia. Pacauit quidem Hispanos, qui seditionem excitauerant, datis cuilibet militi, triginta coronatis, sed interea amisit duo oppida, Leerdem non procul a Traiecto inferiore, et Sanct Gertrudis montem in Brabantia, prope Bredam. Hoc oppidum vbi audiuit captum Princeps Orangius, statim eo nauigauit, et dedit operam, vt quam celerrime muniretur: nam est locus valde opportunus, possuntque milites inde vsque ad portas Antuerpiensis vrbis excurrere, cum nullus fluuius sit intermedius, et propterea iam eo traducti sunt 400. equites. Albanus praeuidens periculum mandauit Domino de Beauuois Amiralio Inferioris Germaniae, vt ad obsidendum oppidum properet, cum eo milite quem habuit in Classe. Multi iudicant fore difficilem oppugnationem,

cum oppidum sit litorale, et possint mitti eo subsidia Dordraco et Gorchemo, quae vrbes sunt valde vicinae. Albani exercitus obsidet Alckmar inferioris Hollandiae oppidum, ad quod aiunt hactenus non potuisse moueri maiores bombardas ob crebras pluuias. Scribunt a filio Montgomerii caesas esse tres cohortes Hispanorum, quae inter Amsterdamum et Traiectum excubabant, et praeterea Gueusios maritimos duas alias oppressisse noctu in pago Oostkrouke, quibus erat mandatum, vt Germanos quingentos et quinquaginta captos Harlemi, deducerent extra ditionem Regis Hispaniae. Hispani concluserant miseros illos Germanos in templum pagi, ipsi suauiter epulabantur apud ructicos cum sunt oppressi. Idem Gueusii mersis aliquot nauibus ad fauces portus Amsterdamensis, et congesta circa naues materia, extruxerunt propugnaculum, ex quo impediunt, ne portum ingrediantur naues, aut inde exeant. In Galliae solae vrbes Rupella et Montalbanum acceptarunt conditiones pacis a Rege propositas. Reliquae vrbes et nobilitas reiecerunt eas, et arma retinent. Aiunt mortuos esse in Gallia Longueuillanem Ducem, Cosseum et Tauanium Mareschalcos, et Philippum Strozzam, quibus aliqui addunt Principem Condaeum, et Comitem de Suse, egregium adolescentem, qui nostrae erat religionis. Mitto ad Vestr. Celsit. exemplum literarum salui conductus, quas Imperator misit ad nouum Regem Poloniae. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 28. Septembr. 1573.

EPISTOLA CXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, sexto die superioris Mensis Classis Turcica praeternauigauit Hydruntem, et cum peruenisset ad oppidum Castrum, Piali Bassa vidit in portu oppidi nauem, ad quam abducendam cum misisset quatuor triremes, milites praesidiarii ad decem maiores bombardas disploserunt, et triremibus Turcicis damni aliquid intulerunt. Irritatus ea re Piali exposuit in terra ad septem millia militum, qui oppidum inuaserunt ac vi coeperunt, milites omnes praesidiarios interfecerunt, praeter decem, qui in turrim quandam fugerunt. Oppidum diripuerunt et exusserunt, et ciues omnes captiuos abduxerunt. Vicinos etiam omnes pagos deuastauerunt, progressa vlterius Classis versus Taventum, oppidum S. Ioannis eodem modo quo alterum diripuit et exussit. Inde soluens cum Siciliam versus nauigatura videretur, oborta saeua tempestate,

coacta est retrocedere et Aulonem se recipere. Scribunt triremes 10. allisas scopulis, prope Acroceraunia periisse, sed milites in terram euasisse. Verum Epirotas, qui ea loca incolunt, eos omnes interfecissent. Montes illi sunt asperrimi et iam nominantur Cimera ipsi vero Epirotae Albani. Sunt liberi instar Heluetiorum, et perpetua bella cum Turcis gerunt, a duersus quos tuentur se locorum quae incolunt asperitate. Piali dicitur misisse in Africam 40. triremes, quibus vehuntur quatuor millia Janizarorum Tunetem. Joannes ab Austria fuit Panormi 12. die superioris Mensis cum octo et nonaginta triremibus, et octuaginta aliis nauibus. Ad eum venturae adhuc erant quatuor et viginti Hispanicae triremes et septendecim Genuenses. Aluarus Sandaeus Marchio Sanctae Crucis soluit Messana sexto die superioris Mensis sequuturus Joannem ab Austria, Ex quinque triremibus Hispanicis, quae Neapoli in Siciliam nauigabant, vna in freto Siculo allisa litori periit saluis tamen militibus. Tres valde conquassatae, et abiectis omnibus sarcinis in mare. Messanam tandem peruenerunt. Quid actum sit cum quinta nescitur, ita vt putent eam periisse. Joannes Andreas Doria erat adhuc Genuae septima die superioris Mensis, cum triginta triremibus et sexaginta minoribus nauigiis. Dicebatur nauigaturus Sauonam, vt in suas triremes reciperet milites Germanicos, quos Imperator miserat ad Finale oppidum Liguriae occidentalis, quod occuparunt Hispani pulso Marchione Domino loci qui iam hic est, vt oppidum nomine Imperii obtinerent, quousque controuersia inter Marchionem et Hispanos decideretur, sed aiunt Hispanos noluisse obtemperare mandato Imperatoris, et ita Germani frustra sunt eo profecti. In sexaginta minora nauigia debuerunt imponi equi, sed iam dicunt Joannem Andream Doriam, qui cum ea parte Classis debuit sequi Joannem ab Austria, detineri Genuae ob seditiones ibi exortas. Rex Tunetanus pulsus ad Occhialo habet ad Guletam copias pedestres et equestres, cum quibus expectat aduentum Classis Hispanicae. Quatuor triremes Turcicae penetrarunt vsque in Sardiniam nemine se eis opponente, et multum damni ibi dederunt, et in reditu piscatores multos ceperunt. Melitensium triremes nauigarunt vsque in Cyprum, et exponentes noctu militem in terram uaserunt domum cuiusdam exactoris vectigalium in qui tunc abfuit, et eius vxorem cum duodecim millibus ducatorum abduxerunt. Albano non omnia succedunt ex animi sententia. Instruxit superiore Mense Amsterdami Classem, qua repulit Gueusios, qui portum vrbis obsidebant, sed illi ad vnum tantum milliare retrocesserunt, vbi expectare videntur Classem Albani, vt in aperto mari habeant occasionem cum ea confligendi. Illa vero continet se intra illas angustias, quae sunt ad vrbem, et apparet metu

fieri quod non progrediatur: nam Amsterdami et in vicinis vrbibus est magna frumenti penuria, et nuper fuerunt ad Insulam, quae vicina est Enkusiae; centum et quinquaginta naues, ex vrbibus maritimis Germaniae onustae frumento et aliis rebus ad victum necessariis, quae Amsterdamum nauigare cupiebant, si per Gueusios licuisset, vel Classis Albani ad ipsas nauigasset. Jam vero Gueusii sumpserunt ex illis nauibus, quicquid ipsis libuit, et postea iusserunt vt alio nauigarent. Albani milites tribus locis deiecto muro Alkemari conati sunt vi irrumpere in vrbem, idque bis tentauerunt, sed semper sunt cum caede repulsi. Dicuntur ex iis periisse quadringenti, et multo plures vulnerati. Jam cupiunt soluere obsidionem, sed aiunt vias esse ita lutosa, svt maiores bombardae abduci non possint. Sperant Midelburgum coactum iri breui se dedere Flissingensibus. Plerique ciues iam perierunt fame, cuilibet militi datur quotidie ater panis non maior pugno, dimidia libra carnis equinae, et vnus aut alter haustus vini. Denuo quidem instruitur Classis Antuerpiae, qua ei succurratur, sed existimant fere impossibile fore, eo, quod Gueusii nouas munitiones extruxerint in litore vicino Midelburgo. Dux de Medina Celi reuersus est in Hispaniam. Albanus iam est Antuerpiae. Commendator maior, qui dicitur mittendus successor Albano factus est tandem supplex Card. Borromeo, et ei restituit omnia quae ademerat. Papa non vult eum absoluere ab excommunicatione antequam fateatur, se iuste fuisse excommunicatum. Ita ridetur ab omnibus eius stultitia. Ego Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae omnia fausta et felicia precor. Viennae 14. Octobr. 1573.

EPISTOLA CXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Joannes ab Austria soluit Panormo 24. die Septembris cum 88. triremibus et inde nauigauit Drepanum, quod est postremum Siciliae oppidum Africam versus. Prima die Octobris fuit Drepani, et quamuis nondum conuenisset tota Classis, constituerat tamen quam primum secundi venti spirarent, nauigare Guletam, et exposito milite in terram, reducere naues ad portum Farinam, vbi putatur fuisse vetus Vtica, et locum munire, eo, quod portus ille iam sit Commodior Carthaginensi. Tota eius Classis dicitur esse centum et quinquaginta quinque triremium, et quadraginta magnarum nauium: multi tamen dicunt, eum habere longe plures, quam quadraginta naues. In classe

sunt septem et viginti millia peditum, et quingenti equites: videlicet decem millia Hispanorum, totidem Italorum, et septem millia Germanorum. Sunt praeterea in Classe multi Proceres et Nobiles, qui sine stipendio militant, qui non comprehenduntur eo numero. Ex triremibus 35. sunt Hispanicae, 50. Neapolitanae, 21. Siculae, 17. Joannis Andreae Doriae, 5. Mediolanenses, 3. Genuenses, 6. Florentinae, 2. Pontificiae 2. Sabaudicae, et 14. quae pertinent ad diuersos ciues Genuenses. Constituerunt Hispani diruere muros vrbis Tunetanae, vbi eam ceperint: nam id sibi certo promittunt. In vrbe dicuntur esse duodecim millia Maurorum peditum, et quinque millia equitum, et octingenti Turcae inarce. Praeterea eo nauigauerunt 40. triremes Turcicae, quae vehunt duo aut tria millia Janizarorum, quae quonam peruenerint nondum certo scitur. Agger vrbis est latus in suprema parte decem pedes tantum, Aggeri impositae sunt viginti quinque bombardae, inter quas sunt sex maximae. Sunt et aliae decem in foro vrbis impositae curribus, vt educi possint quandocunque libet. Suntin vrbe duo Reges non satis inter se concordes. Vnius nomen est Mule Camida, et est ex veterum Regum Tunetanorum Familia, quae suam originem refertad Mahometem falsum ipsorum Prophetam, habeturque inter omnes Sarracenicas nobilissima. Alter missus est Constantinopoli, et vocatur Aaciauolus. Nescio an sit ex Familia eius nominis, quae aliquandiu regnauit Athenis, et si recte memini, est origine Florentina. Classis Turcica fuit ad Butrotum 13. die Septembris. Aliquot ex ea triremes nauigauerunt in Corciram, vt emerent pannos et alia necessaria, et munitionem explorarent, quod tamen prohibuerunt Veneti. Interea dum ad Insulam stationem habent triremes Turcicae, multi ex praesidiariis militibus Venetorum transfugerunt ad ipsos Turcas, quos quidem Veneti repetierunt, sed non sunt eis redditi. Die 25. eiusdem Mensis classis coepit redire in Orientem, et nauigare versus sinum Corinthiacum, et sub finem Mensis appulit Naupactum, vtse rebus necessariis ibi instrueret. Aiunt Pialum Bassam deligere ex tota classe centum et quinquaginta triremes, cum quibus constituit per hyemem manere in mari Jonio. Verendum est, ne cum iis triremibus sequatur Classem Hispanicam in Africam, et eam inuadat, vbi milites in terram exposuerit. Occhialus cum reliqua parte classis nauigabit in Euboeam vt ibi hybernet. Mors Rigomez de Sylua, qui fuit praecipuae auctoritatis apud Regem Hispaniae, est in causa, vt multa innouentur in aula Hispanica, et fere mutentur praefecti omnium Prouinciarum, quas Rex possidet extra Hispaniam. Praeficitur Inferiori Germaniae Ludouicus de Roghenes Commendator maior Castellae, Mediolanensi Ducatui Marchio de Aiamont, Regno Neapolitano

Dux Medinae Celi, Siciliae Ferdinandus de Toleto filius naturalis Ducis Albani, Classi Hispanicae Joannes de Cardona, Neapolitanae et Siculae Alvarus Sandaeus Marchio S. Crucis. Dux Florentinus metuens ne vbi obierit, Hispani eripiant filio Principatum Senensem, petit filio a Rege Hispaniae eius Principatus inuestituram, et magnam vim pecuniae profundit in largitiones ad conciliandos sibi animos eorum, qui apud Regem valent auctoritate. Vocauit ad se Roma Card. Pacecum Hispanum, coram quo vult condere testamentum, et vti eo ac Duce Albano intercessoribus apud Regem Hispaniae. Rex Hispaniae misit in Italiam quendam Legatum, qui acceptis literis commendaticiis a Pontifice Rom. conquirit vbique venales reliquias Sanctorum. Cum aliquas nuper emisset a monachis inhabitantibus Mazorbum prope Venetias, idque populus resciuisset, facto in eum impetu coemptas merces ei eripuit, et parum abfuit, quin eum discerperet, et sic non successit feliciter eo in loco sacra illa negotiatio. Bellum adhuc geritur in Gallia ab vtraque parte Rhodani, et habent ibi Huguenoti copias validiores Regiis. Vbi Rex Galliae deduxerit fratrem in vrbem Metensem, constituit per Burgundiam proficisci Lugdunum, vt bellum illud componat, verum Huguenoti non habent fidem promissis quae ipsis fiunt. Commendator maior discessit Mediolano quinta die superioris Mensis, itavt sit verisimile, eum iam esse in Inferiore Germania. Dux Medinae Celi ante Mensem discessit inde, cum paucis comitibus, et per Galliam redit in Hispaniam. Albanus paulopost eum sequetur, sed alio itinere, nam proficiscetur Genuam, vbi conscendet nauigium. Alkmar oppidum liberatum est obsidione. Vrbes Hollandiae, quae sunt in potestate Hispanorum, laborant penuria commeatus, eo quod Gueusii non patiantur mercatores Germanicos ad eas nauigare. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Viennae quart. die Nouembr. 1573.

EPISTOLA CXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Prima die superioris Mensis Joannes ab Austria nauigauit Drepano Lilybaeum quod iam Massala nominatur, et ibi reperit portum commodissimum et capacissimum, cuius a multis annis nullus fuerat vsus, eo, quod eius fauces obstructae essent, ab eo tempore, quo Carthaginenses et Romani illis in locis bella gesserunt. Curauit itaque portus fauces repurgari, et eum de suo nomine,

porto d' Austria appellari iussit. Ea nocte, quae secuta est septimum diem superioris Mensis, soluit ex eo portu cum centum triremibus, et quadraginta nauibus, vento adeo secundo spirante, vt postridie feliciter superauerit Mercurii promontorium, quod est e Regione veteris Carthaginis, et nominatur Capo bono, et altero die appulerit Guletam. Statim vbi Mauri, qui Tunetem praesidio obtinebant, audiuerant, Classem Hispanicam aduentare, discesserunt inde, et quicquid habuerunt pretiosum secum asportarunt, ita vt vrbs sine caede in Hispanorum potestatem peruenerit. Vrbe recepta Joannes ab Austria Regem pulsum ab Occhialo in Regnum restituit, eumque vectigalem Hispanis fecit, vrbis autem moenia dirui iussit. Tuneto profectus Bisertam eam etiam deditione recepit. Sunt qui putent esse veterem Vticam. Dum haec sunt gesta a Joanne ab Austria, nondum ad eum venerat Joannes Andreas Doria, qui secum habuit suas triremes, et eas quae recens venerunt ex Hispania, quibus vehebat Germanicos milites, quorum Praefectus est Joannes a Manrique: nam fuit adhuc in portu Centumcellensi (qui iam est Ciuita Vechia) 17. die superioris Mensis; ex quo cum vellet soluere, amisit tres triremes in ipsius portus faucibus. Scribunt totam Classem Turcicam rediisse in mare Aegaeum, etiam illas centum et quinquaginta triremes, quas Pialus praeseferebat se velle per hyemem retinere in mari Jonio, et sic Italia per hyemem libera erit ab incurfionibus Turcicis. Aiunt in Indiis occidentalibus excitatam esse seditionem ab Hispanis, qui ea loca inhabitant, ita vt Classis, quae recens inde est reuersa, parum auri secum attulerit. Dux Florentinus condidit testamentum, in quo legauit filio Card. annua sex et triginta millia coronatorum, Mediceum Palatium quod est Florentiae magnifice extructum, quaedam praedia extra vrbem, ducenta millia coronatorum, quae in triennio ipsi numerari debent, et multum auri et argenti facti. Scriptum est huc Roma esse ibi quendam artificem, qui nescio quod genus mixturae seu temperaturae adinuenit, qua conficit maiores bombardas, quae non minorem vim habent, quam aeneae eiusdem amplitudinis, et tamen sunt adeo leues, vt vna ex maioribus, quibus muri quatiuntur, possit a duobus aut tribus viris gestari. Petit artisex a Pontifice pro singulis quinquaginta coronatos tantum, et promittit se quolibet Mense confecturum quindecim, quae poterunt qua dragies displodi, antequam nimis incalescant. Edidit specimen suae artis in vna, sed non magna: nam globus fuit tantum quatuor librarum et octo vnciarum. Artifex est natus in Flaminia seu Romandiola. Rex Poloniae iam eft in Lotharingia. Cras aut perendie discedet ex vrbe Metensi. Antequam discederet Lutetia confirmatum est ei, ac eius posteritati ius successionis in Regno Gallico, si forte contingat Regem fratrem

sine liberis masculis decedere. Huguenotorum vires crescunt ad Rhodanum. Occuparunt recens Mineruam oppidum ditionis Pontificiae prope Auenionem, ad quod recuperandum, cum profectus esset cum aliquot militibus Comes M. Antonius Martinengus Dux copiarum Pontificiarum, repulsus est cum caede. Jam vero aucti numero Huguenoti, totam ditionem Pontificiam libere peruagantur et diripiunt, et Carpentoractum obsident. Pontifex conscribit militem in Italia, quem eo mittat ad res suas tuendas. Non solum autem nolunt Huguenoti acceptare conditiones pacis factae inter Regem et Ruppellenses, sed etiam petunt eam libertatem in religione, quae a Rege concessa fuit nostris Ecclesiis edicto facto Mense Januario anno Domini 1562. Sunt qui dicant, eos etiam petere, vt tollantur omnia vectigalla instituta in Gallia a morte Regis Ludouici eius nominis duodecimi. Rex id indignissime fert, cum nec Condaeus nec Amiralius quicquam tale vnquam petierint. Jam (vt spero) incipient percipere fructum facinoris ante annum perpetrati. Credo V. Celsit. iam certiorem factam de pugna nauali, in qua superata est Classis Albani ipso pene spectante, et Comes de Bossu Classis praefectus venit in hostium potestatem cum multis ex nobilitate. Quotquot Hispanos ceperunt Gueusii, eos statim praecipites in mare dederunt. Sub idem fere tempus, Flessingenses ceperunt in Scaldi fluuio octo naues ex ea Classe, quae instruitur Antuerpiae ad ferendas suppetias Midelburgo. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 14. die Nouembr. 1573.

EPISTOLA CXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, cum iam alteras meas literas scripsissem, accepimus ex Italia diligentiorem et certiorem descriptionem eorum, quae Joanni ab Austria acciderunt, in illa sua expeditione Tunetana a septimo die octobris, vsque ad decimum nonum diem eiusdem Mensis. Soluit itaque Lilybaeo, vt antea scripsi, septimo die superioris Mensis, octauo vero appulit Guletam, circa meridiem cum centum triremibus, et 25. nauibus onerariis. Accesserunt statim ad eum praefectus Guletae, et Rex Amida pulsus Tunete, qui ei indicarunt quis esset rerum status Tuneti et Bisertae. Mansit toto eo die et nocte sequenti in triremi Joannes ab Austria, et circumspexit, vbinam commode militem in terram exponere, et castrametari posset. Nono die, cum militem in terram exponeret,

est expertus aliquid difficultatis, eo quod spirarent vehementiores venti ab occidente. Castrametatus est autem quatuor milliaribus a Tunete, quo misit eodem die Marchionem a S. Cruce, cum bis mille et quingentis Hispanis ex praesidio Guletae, vt exploraret quomodo se ibi res haberent. Cum venisset ad vrbem reperit eam vacuam: nam Turcae et Mauri audito aduentu Classis Hispanicae, fugerunt partim Cahirachan, partim Bisertam. Ingressus vrbem, senes tantum et mulieres, quae fugere non potuerant, inuenit, et ducentos Mauros in arce, qui dicebant, se eam obtinere nomine Regis Amidae pulsi ab Occhialo. Hoc statim significauit Joanni ab Austria, qui se eo die continuit in Castris, eo quod parum superesset diei, postridie accessit ad vrbem cum copiis, vbi miles praedae auidus non multum reperit quod raperet: nam qui fugerant, quaeque pretiosissima secum asportauerant, nec quicquam reliquerant praeter coria, linum et lanam, ac aliquid Olei et butiri. Rex Amida iussus erat interea se continere Guletae, qui cum speraret se in Regnum restituendum, vi et reluctans impositus est in triremem cum vxore et liberis, et deportatus Panormum Siciliae. Ita miser Rex pulsus Regno a Turcis eo quod esset addictior Hispanis, cum toto tempore exilii solicitasset Hispanos ad pellendos Tunete Turcas, et aperuisset eis Turcarum consilia, ac etiam collegisset militem, quo expeditionem eorum adiuuaret, tandem tulit tale praemium suae coniunctionis cum ipsis. Hispani dicunt se hoc ideo fecisse, quia priusquam pelleretur communicabat consilia cum Turcis aduersus ipsos, nec quicquam bona fide agebat, et agunt eum ideo fugisse Guletam, quod nullum alium locum haberet, in quem posset se tuto recipere. In eius locum constituerunt Tuneti Mule Assem filium fratris, cui plus fidunt, eo quod a prima adolescentia sit educatus in Sicilia. Ita tamen est constitutus, ne Regis nomen vsurpet, antequam sit ei concessum ab Hispaniae Rege, cui iuramentum fidelitatis praestitit. Interea dum haec agit Tuneti Ioannes ab Austria, missi sunt ad eum Biserta Legati, qui nunciarunt voluisse se recipire Bisertam quadringentos Turcas ex iis qui fugerant Tunete, sed Bisertinos ciues noluisse eos in vrbe admittere. Cum vero conarentur vi ingredi, et iuuarenturab aliis Turcis quos in vrbe reliquerat Occhialus vt essent ei praesidio, orta rixa ventum est ad pugnam, et cum ciues Bisertini viderent se non esse pares hosti, dimiserunte carcere aliquot Christianos, quos habebant captiuos, et liberarunt remiges Christianos duarum triremium, quae erant in ipsorum portu, acipsis arma tradiderunt, qui vna cum Bisertinis inuadentes Turcas, qui erant septingenti aut octingenti, eos omnes aut interfecerunt aut ceperunt. Postea miserunt Legatos ad Joannem ab Austria, qui dicerent ciues paratos esse, suam vrbem ipsi tradere, qui misit eo

Marchionem a S. Cruce cum aliquot Hispanorum cohortibus. Scribunt praeterea Joannem ab Austria constituisse amplificare Guletanam munitionem, extruere arcem Tuneti, Bisertam munire, ac ampliorem reddere, et relinquere illis in locis quatuor millia Hispanorum, quibus praeerit Sallazarus Castellanus Panormitanus, quatuor millia Italorum sub praefecto Pagano Doria, et duo millia fossorum. Horum autem omnium Praefectus erit Gabriel Serbellon. Quantum ad reliquas copias attinet, constituit eas terrestri itineri ducere Bugiam, quam dicunt fuisse olim Tabacram, et inde inuadere Alghieram. Sed tamen antequam hoc incipiat, expectabit reditum cursorum, quos misit in Hispaniam ad Regem, vt eius voluntatem exploraret, et sciret quid sibi sit agendum. Haec quidem scripsit ad Pontificem Rom. Joannes ab Austria, sed multi verentur, ne alia agitet consilia, et copias in Italiam reducat, et aliquid ibi tentet, et praesertim aduersus Ducem Florentinum. Aiunt ad quadraginta millia hominum fugisse Tunete, quibus Joannes ab Austria permisit redire in vrbem, et possidere ea, quae antea possidebant. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 20. die Nouembris 1573.

EPISTOLA CXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scribunt Hispanos iam deposuisse magnas illas spes ducendi copias Alghieram vsque terrestri itinere, et huius anni expedionibus finem imposuisse: nam aiunt Joannem ab Austria duodecima die superioris Mensis rediisse Neapolim cum maxima parte Classis. Putatur Neapoli profecturus in Hispaniam, vt rerum a se gestarum rationem Regi reddat, et de tota ratione belli gerendi cum ipso deliberet. Ducturus est secum in Hispaniam tanquam triumphans Regem Amidam, qui qutabat se restituendum in Regnum Tunetanum, unde fuerat pulsus ante quadriennium. Antequam discederet ex Africa, mandauit, vt vetus arx Tunetana dirueretur, et extrueretur noua, ad quam Guleta nauigari possit per stagnum quod vrbem alluit. Discedens ex Africa edixit, ne quis commeatum inde aueheret, aut abduceret in seruitutem Mauros quibus ignouit, et eos Tunetem reuocauit, vt vrbem desertam et vacuam habitatoribus denuo repleret. Sub finem octobris Hispani cesserunt possessionem Marchionatus Finarii, qui est in occidentali litore Ligustico, commissariis Imperatoris, qui imposuerunt arci praesidium

ducentorum militum, vrbi totidem, et etiam ducentos per pagos distribuerunt. Marchionem ipsum aiunt non discessurum hinc: nam subditorum animos sua saeuitia, et suis impuris moribus, ita a se abalienauit, vt nullo modo velint eum in ditionem admittere, ex cuius fructibus militibus praesidiariis soluentur stipendia. Quod supererit ad ipsum huc mittetur, vt se inde sustentet. Ante aliquot annos Nicolaus Vrsinus fuit spoliatus comitatu Petiliani a fratre Vrso, quem accusauit apud Imperatorem. Vrsus aliquoties iussus se sistere in iudicio, nunquam comparuit, nec Imperatori iubenti, vt fratrem in integrum restitueret, obtemperauit. Itaque Imperator superiore Mense eum proscripsit. Comes Nicolaus ante paucos dies hinc abiitin Italiam cum Imperatoris mandatis, et literis commendatitiis ad vicinos Principes, quibus petit ab ipsis, vt Nicolaum Comitem iuuent, quo posset sua recuperare, quae frater eius Vrsus iniuste occupat. Comitatus Petiliani est in Hetruria, et attingit ditiones Pontificis Rom. et Ducis Florentini. Scribunt Pontificem Rom. attribuissse annua duodecim millia coronatorum collegio, quod constructum est Romae, vt in eo alantur adolescentes Germani, et in religione Pontificia instituantur. Conscripsit Pontifex militem in agro Romano, quem voluit mittere Auenionem, ad sua tuenda aduersus Huguenotos. Huic militi praefecit Prosperum Columnam, et voluit vti triremibus Ducis Sabaudiae, quae erantin portu Centumcellensi (qui est ipsius Pontificis) ad huc militem transuehendum in Galliam Narbonensem. Verum Sabaudiensis Praefectus inde soluit, nec voluit, quenquam militem in suas triremes recipere. Credo Sabaudiae Ducem noluisse irritare Huguenotos, qui eius ditionibus imminent. Milites Germanici, quibus praefuit Joannes de Manrigues Hispanus, non peruenerunt in Africam, nec sunt progressi vltra Caietam, vnde vt audio reuehentur in Liguriam, et ibi exauctorabuntur. Aiunt grassari inter ipsos pestem, qua iam maxima parsipsorum interiit. Pontifex Rom. mittit Pompeium Lanoium ad Portugalliae Regem, per quem conatur ei persuadere, vt ineat foedus cum Hispanis aduersus Turcas, aut saltem eis auxilium ferat. Mittit autem ipsi tanquam munus aliquod eximium, vnam ex sagittis, quibus confixus dicitur diuus Sebastianus. Haud dubie Rex munus id magni faciet, cum nominetur ipse Sebastianus, et ineptis illis superstitionibus sit ad insaniam vsque deditus. Audita morte matris conscendit nauim insciis suis Consiliariis, qui diu ignorarunt quonam auolasset. Detruserat se in Monasterium, vt solis Monachis consciis, quorum cucullum sumpserat, ad sacietatem ibi lugeret. Dicunt eum petere in vxorem filiam Ducis Bauariae, quam tamen (vt audio) Dux Ferrariensis antea ambiuit. Card. Borromeus perseuerat in sua pertinacia, et

cuius libet Mensis initio Mediolani in omnibus templis iubet proclamari excommunicatos Cancellarium Mediolanensem, et Senatus Praesidem, pro quibus Rex Hispaniae intercessit apud Borromaeum, sed nihil profecit. Jam vero petit Rexa Pontifice, vt ei mandet vt agat moderatius, nec suae ditionis quietem et tranquillitatem sua peruicacia turbet. Habent Hispani praemium suae, superstitionis. Credo Card. haec facere stulta imitatione Diui Ambrosii, et factum esse insolentiorem triumpho, quem de Commendatore maiore egit, qui factus est ei supplex, et fecit quicquid imperauit. Scripsi antea ad Vestr. Celsit. de quodam artifice, qui nescio, quam materiam excogitauit, qua conficiantur maiora tormenta, quae paruo constent, et sint admodum leuia. Ediderat semel specimen suae artis non sine successu: sed scribunt iam Roma ipsum cum nuper idem tentasset, non habuisse eum successum, quem prius habuerat. Albanus tandem relicta Hollandia iuit in Brabantiam. Praefecit Amsterdamo Dn. de Noerkerme, et hine inde disposuit praesidia, ne Gueusii latius euagari et excurrere possint. Mansit per triduum Antuerpiae, et mandauit Domino de Beauuois Amiralio, vt quam celerrime instrueret Classem, ad ferendum auxilium Midelburgensibus, qui non solum laborant penuria commeatus, sed etiam nuper trecentos ex suis amiserunt, cum egressi vrbe, conarentur occupare propugnaculum, quod Gueusii in propinquo extruxerant. Albanus postea profectus est Bruxellas, vbi statim coepit laborare ex Podagra, vel (vt quidam scribunt) id simulauit, ne iret obuiam Commendatori maiori, qui eo venit decima septima die superioris Mensis et diuertit in aedes Card. Granuellani. Albanus petierat ab eo, vt diuerteret in arcem cuius partem ei obtulit, sed alter id recusauit, nec vult se immiscere vlli rei, antequam cesserit ei gubernationem Albanus, quem putant id breui facturum: nam aiunt eum serio cogitare de reditu in Hispaniam, qui futurus est minus gloriosus, quam antea imaginatus fuerat. Commendator maior habet a Rege Hispaniae literas, quibus Rex promittit impunitatem iis, qui se denuo eius potestati subiicient. Nisi habuerit subtiliora retia, capiet paucas aues. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae quint. die Decembr. 1573.

Huc scriptum est ex Polonia, Principem Moschouitarum esse ad oppidum Plotzko, quod ante vndecim annos eripuit Lithuanis, cum sexaginta millibus armatorum, cum quibus constituit irrumpere in Lithuaniam. Habet et alium exercitum triginta millium hominum, quem mittit in Liuoniam. Si haec sunt vera, nouus Rex satis habebit quod agat; Classis, quae instruebatur Antuerpiae, inde soluit ante octodecim aut viginti dies. Dicitur esse sexaginta nauium, inter quas duodecim maiores. Gueufii Hollandici venerant ad Zelandos, et ita coniunctis viribus expectabant

aduersarios ad ostium Scaldis, vt confligerent, cum eis, ita vt sit verisimile, eos iam conflixisse. Cum Classis solueret Antuerpia, et milites displosis bombardis testari vellent suam alacritatem, interfecerunt sex aut septem ex iis, qui spectandi causa accurrerant, quod multi iudicant esse ominosum. Albanus dicebatur discessurus Bruxellis sub initium huius Mensis. Reuertetur in Italiam eo itinere, quo venit eius successor.

EPISTOLA CXX. Eidem.

ILIustrissime Princeps ac Domine CIementissime, Johannes ab Austria vt antea scripsi ad Vestr. Celsit. constitutis rebus in Africa, reuersus est Neapolim, et iam (vt aiunt) proficiscitur in Hispaniam. Praecesserunt eum duodecim triremes, quae eius suppellectilem, et alias res vehunt. Putatur facturus iter Roma, vt Pontificem salutet, et de turbando orbe Christiano cum eo deliberet. Ducet secum in Hispaniam Principem Parmensem. Paulum Sforzam, Claudium Gonzagam, Joannem Georgium Caesarinum et alios multos Proceres Italicos, qui in expeditionibus Turcicis ipsi femper adfuerunt. Misit Neapoli Tunetem centum millia coronatorum ad numerandum stipendium militibus, quos ibi reliquit, et ad aedificationem nouae illius arcis Tunetanae, quae dicitur habitura quinque propugnacula instar Antuerpiensis. Milites qui sunt Tuneti petierunt a Pontifice Rom. vt eo mittat Episcopum aliquem, qui consecret duo aut tria templa in quibus possint sua sacra peragere. Pius quartus Pontifex Rom. habuit duos fratres, Joannem Jacobum Marchionem Marignani egregium militem, (quem puto notum fuisse Vestr. Celsit nam fuit inter praecipuos in conflictu ad Mulbergum anno 1547.) et Augustum. Joannes Jacobus nullos habuit liberos: Augustus vero reliquit filium, qui iam est annorum quindecim, et est haeres opum totius Familiae. Cum educaretur Mediolani apud matrem, praeceptor eius corruptus a Jesuitis, persuasit ei, vt se Jesuitarum religioni addiceret, et ita persuasum clam ad Jesuitarum monasterium perduxit. Vbi mater id resciuit, cucurrit statim ab Praefectum Mediolanensem, et multis lachrymis petiit ab eo, vt iuberet suum filium sibi restitui. Praefectus vero respondit eam rem pertinere ad Jurisdictionem Card. Borromaei Archiepiscopi Medio Ianensis. Accessit ad Borromaeum, qui respondit, adolescentulum sua sponte, et a nemine coactum, sese ei religioni addixisse, eamque rem non posse mutari, mater autem Borromaei fuit soror patris adolescentuli. Illud facinus va Ide perturbauit

nobilitatem Mediolanensem: nam videbant omnes nusquam fore tutos suos liberos, si id ferretur: quare dixerunt Praefecto ac etiam Borromaeo, se nullo modo passuros, vt tanta iniuria fieret matri adolescentuli, quem, nisi ipsi restituerent Jesuitae, dira sunt eis minitati. Aiunt Jesuitas eorum minis exterritos adolescentulum matri remisisse. Dux Albanus die penultima superioris Mensis cessit administrationem Inferioris Germaniae Commendatori maiori Castellae. Paucis diebus antequam id faceret, iusserat Dn. de Beauuois Amiralium tentare an posset subvenire Midelburgensibus, qui summa omnium rerum inopia praemuntur. Id quidem tentauit, sed eius Classis ad primum hostium conspectum vertit se in fugam. Sunt qui dicant Midelburgenses desperatis auxiliis, sese dedisse Gueusiis, sed tamen id nondum est hic certum. Albanus decumbit Bruxellis ex Podagra, et propterea cogitur differre suum discessum. Eius reditus in Hispaniam erit minus gloriosus, quam Joannis ab Austria, qui rebus praeclare gestis eo redit, Albanus vero perturbauit, et euertit Prouincias, quae erant florentissimae. Rex Polonia tandem valedixit matri in oppido Lotharingiae Blankberg, quod fere est medio itinere inter Nanceium et Argentoratum, paulo tamen remotius ab Argentorato. Discessit inde Rex quarta die huius Mensis, et profectus est ad Tabernas Alsaticas, Hagnoam, Veissemburgum, Landauium et Spiram: quod est prorsus aliud iter ab eo, quod praescriptum ipsi fuerat in conuentu Francofurtensi. Dicunt pestem grassari Lutreae et Limpachi, et propterea coactos fuisse praescriptum iter mutare. Duodecima huius Mensis traiecit Rhenum Spirae, et profectus est Heidelbergam. Quae postea acciderunt, haud dubie perscripta sunt Heidelberga ad Vestr. Celsit. Elector Palatinus miserat ei obuiam filium Christophorum, quem Comitatus est Comes Ludouicus Nassauius. Iuerunt autem vsque in Blankberg, et loguti sunt cum Regina matre Regis. Dux Alenconius minor Regis frater, vult in Gallia habere easdem dignitates et praerogatiuas, quas frater ante discessum habuit, quae sane fuerunt maximae: nam fuit locum tenens generalis Regis, et Regia auctoritate vbique in Gallia imperabat: ita vt re ipsa videretur esse Rex, alter nomine tantum. Indictus est Compiegne conuentus ordinum Regni Gallici, ad decimum quintum diem Januarii, vbi de auctoritate Alenconii et componendis turbis Galliae agetur, sed vereor, ne id fiat cum exiguo fructu: nam ii, qui puriorem religionem profitentur, proponunt Regi satis graues pacis conditiones, et quae eius Maiestatem multum imminuere videntur. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 23. die Decembr. 1573.

Rex Hungariae et Archidux Ernestus discedent hinc 26. die huius Mensis profecturi Pragam, ad Comitia Regni Bohemici. Imperator et Rex Hungariae inuitati sunt Cracouiam ad Regis coronationem. Mittent eo Legatos. Imperator Ducem de Teschen ex Familia Monsterbergensi, et Rex Hungariae Brainerum aulicum Consiliarium.

EPISTOLA CXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ante sex aut septem dies, venit huc cursor Constantinopoli missus ad Imperatorem ab iis, qui eius negotia ibi procurant. Attulit, vt aiunt, conditiones, quas proponunt Turcae, quae, si ab ipso acceptentur, prorogabuntur indiciae ad octo annos. His diebus fuerunt hic proceres Hungarici, cum quibus dicitur Imperator de iis rebus deliberasse. Aiunt eos concedi paulo durioribus conditionibus quam antea, sed tamen Imperatorem non cogi diruere munitionem, quam proximo autumno construxit in Kalo. Agebant etiam Hispani de pace velinduciis, sed postquam fama captae Tunetis ad Turcas perlata est, extrema omnia ipsis minitantur. Secunda die Nouembris Pialus rediit Constantinopolim cum maxima parte Classis. Eo etiam venit Occhialus decima nona die eiusdem Mensis. Manserat in Peloponneso, vt Nauarrini portum muniret. In vtriusque nauibus multi remiges perierunt, ac etiam non pauci milites. Sub initium Decembris Selimus profectus est Constantinopoli ad suas Venationes, assumptis secum Mehemet et Pialo Bassis, vt de tota ratione belli gerendi cum ipsis deliberaret. Dicunt eum constituisse ad proximam aestatem armare, trecentas et quinquaginta triremes, quas vult soluere ex portu Constantinopolitano decima quinta die Aprilis, hoc est vno Mense citius quam superiore anno soluerint. Jussit in variis locis construi triremes, ita vt putetur intra biennium habiturus ad quingentas. Si quis Turcarum historias diligenter legat, videbit eos ante hoc bellum nunquam habuisse ducentas triremes iam vero irritati clade, quam ab Hispanis et Venetis acceperunt, tot construunt, vt verear, ne tandem non sufficiant vires Hispanis ad defendendam Italiam, si bellum hoc protrahatur, nec componantur tumultus, quos sua crudelitate excitauerunt in Inferiore Germania. Legati Venetorum tandem sunt auditi a Turcico Imperatore, id procurante Legato Gallico; quod est factum prima die Nouembris. Erant tres numero induti togis aureis, quos prosequebantur officii causa quadringenti Itali omnes splendide vestiti. Viderunt praetereuntes

capita Astoris Baillioni, et Ludouici Martinengi, et pellem tetractam Bragadino Praefecto Cypri quando fuit capta Famagosta. Introducti in conspectum Selimi, exosculati sunt eius genua, et cum verba facerent, ille ne quidem eos aspexit. Impetrarunt tamen ab eo, vt in Dalmatiam et Macedoniam mittantur Commissarii, qui controuersiam, quae est inter ipsos de finibus, dirimant. Sunt qui dicant ipsos Turcas petere a Venetis quadraginta triremes armatas et vrbem Catharum. Rex Poloniae mittebat ex Gallia Constantinopolim Polonum quendam, quem nominant Panotosky, vt Imperatori Turcico gratias ageret, pro eo, quod significauerit sibi esse gratam eius assumptionem ad Regnum Polonicum. Quidam dicunt ipsum etiam habuisse mandatum, vt peteret renouationem foederum, quae Reges Poloniae hactenus habuerunt cum Turcicis Imperatoribus. Sed non puto Reges Poloniae sibi tantum sumere auctoritatis. vt talia sine consensu ordinum sui Regni tentent. Legatus venit Venetias Nouembri Mense, vbi fuit humanissime acceptus et auditus, ac etiam donatus torque aureo. Verum est ei significatum a multis hanc eius profectionem ad Turcas fore suspectam Imperatori, et multo magis Hispanis, quod cum ad Regem suum scripsisset, Rex mutauit sententiam, et iussit eum in Poloniam redire, quod est ab eo factum, nam transiit hac ante septem aut octo dies. Rex Hungariae incidit in febrim die Natalis Christi sub meridiem, qua per duas et triginta horas continuas laborauit. Accesserat ad febrim catarrhus. Pridie abstinuerat a cibo, et nocturnis sacris interfuerat: quam rem medici existimant praebuisse causam morbo. Jam Dei beneficio bene habet. Eius morbus fuit in causa vt Archidux Ernestus solus proficisceretur Pragam, ad celebranda Regni Bohemici Comitia, quae indicta erant ad Calendas Januarii. Comes Arhembergius hic expectatur. Mittitur a nouo Praefecto inferioris Germaniae ad Imperatorem, a quo putant eum petiturum, vt in eat rationem, qua tumultus excitati ab Albano componi possint. Joannes ab Austria et Albanus ita instituuntiter suum Hispanicum. vt conueniant Genuae, et vna in Hispaniam nauigent. Joannes ab Austria constituit prius salutare Idolum Lauretanum, et tanquam ignotus videre Venetas, et postea exosculari pedes Pontificis Rom. vt ita expiatus sit gratior inquisitioni, quam in Hispania longe magis metuunt, quam Regem aut Deum ipsum. Scribunt tamen Pontificem petere a Rege Hispaniae, ne eum euocet ex Italia, ne eius discessus sit in causa, vt omnia remissius apparentur ad bellum, quod imminet Italiae a Turcis. Oro Deum omnipotentem, vt Vestr. Celsit. cum tota Illustrissimae. Vestr. Familia saluam, et incolumem conseruet toto hoc anno, quem ipsi faustum ac felicem precor. Viennae quint. die sanuarii 1574.

EPISTOLA CXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Jam euanescit fama foederis aduersus Turcas, in quod Hispani sperabant se posse retrahere Venetos multis iniuriis post factam pacem a Turcis affectos. Veneti videntur potius ferre velle quascunque indignitates, et iniurias, quam denuo bellum tentare. Hispani nihil etiam hinc sperare possunt: nam Imperator videtur prorsus abhorrere a bello. Pontifex Rom. petierat a Rege Hispaniae, ne Joannem ab Austria euocaret in Hispaniam, ne per eius absentiam negligentius parentur in Italia, ea quae sunt ad bellum necessaria, sed id, vt audio, non impetrauit. Non solum autem Joannem ab Austria vocat ad se Rex Hispaniae, sed etiam Marchionem a Sancta Cruce, et Card. Pacecum, qui fuit praecipuus inter eos, qui res Hispanicas Romae procurabant. Puto hos omnes et simul Albanum Genua in Hispaniam nauigaturos. In ea nauigatione erit otium Albano ad corrumpendum animum Joannis ab Austria, et ad instillandum ei odium nominis Germanici. Hispani magno studio incumbunt in aedificationem arcis Tunetanae, et etiam extruunt Bisertae nouum propugnaculum. Dicunt se armaturos hoc anno ducentas triremes, sed vt antea scripsi ad V. Celsit. Turcae sunt habituri trecentas et quinquaginta, et centum piraticas naues, quas galeotas et fustas nominant Itali, quae solent Classem praecedere, ac hinc inde vagari, et communiter multum damni inferunt aduersariis. Imperator recens erexit in Ducatum Marchionatum Montisferrati, de quo Dux Sabaudiae mouet in Imperio litem Duci Mantuano. Dicunt certum esse coniugium Ducis Ferrariae cum filia Ducis Bauariae, et Ferrariensem venturum Oenipontem proximo Mense, vbi putant nuptias celebrandas. Hanc etiam ambiuit Rex Portugalliae. Scribunt plurimi Roma et Venetiis, Regem Sueciae velle se subiicere Ecclesiae Romanae, et petere a Pontifice sibi concedi communionem sub vtraque specie, et coniugium sacerdotum. Fama eius rei iam est sparsa per totam, Italiam et Galliam, quam tamen fere non dubito esse falsam, et inde ortam quod miserit Legatum Romam ad Card. Osium, vxor vero ad Pontificem quae cum Pontificia sit, petit sibi indulgeri communionem sub vtraque specie. Ideo autem haec fabula est instituta, vt Pontifex intercedat apud Regem Hispaniae pro Regina Sueciae, et perficiat, vt ei restituat Ducatum Barensem et Comitatum Rossanensem, qui pertinuerunt ad Bonam Sfortiam Reginam Poloniae, qua fuit eius mater. Ego miror Suecos esse ita simplices, vt sperent Hispanos velle ipsis restituere illos Principatus, quos sane non restituerent, etiamsi Rex fieret Jesuita, et vxor eius Monialis.

Hispani metiuntur religionem suis commodis, nec vnquam eius causa Principatus ex suis manibus dimittent. Pontifex Rom. coniecit in vincula quendam astrologum, quem dicitur velle extremo supplicio afficere, eo quod praedixerit ipsum hoc anno moriturum. Constituit transferre Terracinam vrbem maritimam in alium locum, vbi aiunt esse aerem salubriorem. Miror moribundum illum senem talia tentare, quae antea nemini venerint in mentem, et tamen ea vrbs est antiquissima: nam fit mentio eius in historiis ante duo millia annorum. Fuit praecipua vrbs Volfcorum quorum lingua nominata est Auxur. Est in eo itinere, quo itur Roma Neapolim, ad eam viam, quae olim Appia dicebatur. Id facit fatuus ille senex ambitione, vt aliquam sui memoriam ad posteritatem relinquat: sicut etiam Romae extruit longissimam plateam a templo Lateranensi ad Sanctam Mariam maiorem, cum magno dispendio eorum, quorum aedes et hortos corrumpit. Huguenoti et Pontificii fecerunt inducias in plerisque Galliae locis, vsque ad exitum conuentus, qui iam Compendii celebratur, in quo vt sperant agetur de pace. Illis tamen induciis non comprehenditur ditio Pontificia, quae misere deuastatur, nec tamen Regis Galliae ministri voluerunt concedere transitum militibus Italis, qui eoa Pontifice mittebantur. Hac septimana nullus cursor huc venit ex Inferiore Germania, quod nunquam antea acciuit, ex qua huc veni. Inde multi coniiciunt res non succedere ex animi sententia illi nouo Praefecto, ipsumque dare operam, ne eius rei fama dispergatur. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae decima octaua die Jan. 1574.

EPISTOLA CXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi alteris meis literis, quid de apparatibus Turcicis sit huc scriptum Constantinopoli. Hispani putant Turcas daturos operam, vt Tunetem recuperent, et propterea summa diligentia muniunt eam. Turcicus Imperator nuper auxit numerum Janizarorum et persoluit militibus Classiariis stipendia, quae ipsis debebantur. De Venetorum pace varia huc scribuntur ex Italia: nam aiunt Turcas iniquisfime cum ipsis agere, et propterea ipsos conscribere sex millia militum, quos mittent in Craetam, Corciram et Cephaloniam. Constantinopoli vero scriptum est, a viris rerum earum peritis, inter ipsos et Turcas tantum esse controuersiam de oppidulo Xemonico, quod abest a Zadra sex aut septem milliaribus Italicis, et obtinetur a Turcis, qui nolunt illud restituere Venetis, cum tamen ex conditionibus pacis inter ipsos factae, teneantur

restituere, quicquid occupauerunt in Zadrensi territorio, ad quod pertinet illud oppidulum. Turcae dicunt se prohiberi religione, ne illud restituant, cum ibi consecrauerint Moscheam, ac suos mortuos sepeliuerint. Si denuo sumant arma Veneti, oportet subesse causam aliquam grauiorem controuersia de eo oppidulo. Scripserunt quidam Augustinum Tronum Praefectum triremis Venetae, cepisse non procul a Corcira nauem Turcicam, quam cum spoliasset flammam in eam iniecit, vt exusta ea parte nauis, quae super aquam extabat, mergeretur: sed est falsus sua opinione: nam nauis vi ventorum implsa peruenit Dirrachium. Aiunt ea re valde commotos esse Turcas, et dira minitari Venetis, qui quidem dicunt, nauem a se captam fuisse piraticam, sed Turcae id negant. Huguenoti nuper occupauerunt in ditione Pontificia munitum locum, qui nominatur Rocca. Non tantum habent virium praefecti Pontificis, vt audeant vrbes munitas egredi, quare Marcus Antonius Martinengus, qui est inter ipsos summus, petiit a Pontifice, vt ei subsidia aut successorem mitteret. Pontifex quidem misit ei duas turmas equitum, qui sunt ad Nicaeam in ditione Ducis Sabaudiae, et aliquot cohortes peditum, qui vecti sunt nauibus Massiliam, sed praefecti Regis Galliae neutris permittunt transitum in Pontificiam ditionem, et dicunt se id facere mandato Regis, qui videat tam exigua auxilia, tantum irritatura Huguenotos, et nihil profutura. Pontifex id fert aegerrime et petiit a Pompeio Lauoio, qui nauigans in Hispaniam appulit Massiliam, vt a Praefectis Regiis suis militibus transitum impetraret, quod quidem tentauit, sed parum profecit. Parum abfuit quin nuper occupauerint Hugnenoti Montempessulum, vrbem amplam, quae septem aut octo milliaribus abest a Nemanso, quam sibi arcem belli constituerunt. Res erat iam instructa et clam ad centum milites in vrbem introduxerant. Verum nescio, quo malo fato eorum accidit, vt quidam ex ciuibus, qui vrbem prodere constituerant, verberauerit vxorem suam, earum rerum consciam, quae properans ad Magistratum, totam conspirationem ei indicauit. Magistratus statim populum ad arma conuocauit, et quosdam ex conspiratoribus cepit ac supplicio affecit. Scribunt, Conuentum, quem Rex Galliae indixerat Compendium, translatum esse ad S. Germainum in Laia, qui locus abest a Lutetia quinque milliaribus. Habebit Rex satis quod agat: nam ipsi etiam Pontificii incipiunt detrectare solutionem Vectigalium. Est huc ex Italia scriptum, Regem Galliae vt populum placaret, sustulisse vectigal, ex quo habebat annua octingenta millia francorum: quod non credo esse verum. Ante triduum Mareschalcus aulae Caesareae misit ex arce in carcerem duos ex ministris eius, qui hic procurat negotia Regis Galliae, eo quod dicerentur prouocasse ad pugnam vnum ex satellitibus Imperatoris,

Doctor Andreas fuit earum rerum spectator. Ex Belgio scribitur nouum Praefectum magno studio iam reparare Classem, vt Midelburgo subueniat, et ob eam rem profectum esse Bergam ad Scaldim. Princeps autem Orangius nauigauit Flessingiam, vbi Classis Gueusiorum expectat aduersarios, vt cum eis confligat. Dominus de Beauuois Inferioris Germaniae Amiralius cecidit in naui, estque eo casu ita afflictus, vt dicatur esse in vitae periculo. Nouus Praefectus conscribit in Hannonia, Attrebatibus et vicinis locis, quadraginta signa peditum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae 25. die Jan. 1574.

EPISTOLA CXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam Hispani suspicantur Turcas hoc anno daturos operam, vt Tunetem recuperent, dies et noctes laborant in munienda arce, quam ibi coeperunt aedificare, cuius ambitus dicitur esse sesqui milliaris Italici. Impediuntur tamen lue, quae coepit in vrbe grassari, ac etiam a Turcis, qui adiunctis sibi aliquot millibus Arabum, omnia circa Tunetem infesta reddunt, et impediunt, ne quid commeatus in vrbem inuehatur. Hispani iusserunt Mule Amethem Regis Amidae fratrem colligere equites Mauros apud quos valet gratia, et Turcarum ac Arabum praedandi licentiam reprimere. Melitenses etiam sibi valde metuunt, et se diligenter muniunt. Scripserunt ad omnes sui ordinis equites, vt intra finem Aprilis praesto sint in Insula ad eam tuendam, si forte a Turcis inuadatur. Veneti firmant praesidiis suas vrbes maritimas, et CIassem instruunt ad sua defendenda. Aliqui ex eorum subditis conqueruntur se nimis grauari, et detrectant quaedam onera. Simulant autem ipsi se non abundare pecunia: nam publice significauerunt, si quis velit dare pecuniam foenori se accepturos, et daturos septem annua pro centum in sorte. Hispani conqueruntur se sustinere totum onus belli, quod pro defensione Italia geritur aduersus Turcas: Principes vero Italicos sedere tanquam otiosos spectatores euentuum belli, et nihil aut parum subsidii ad illud conferre. Joannes ab Austria nondum est profectus in Hispaniam. Aiunt eum venturum Genuam sub finem huius Mensis, et ibi conscensurum nauem. Metuunt in Italia, ne per eius absentiam omnia remissius parentur, quae ad bellum pertinent, quod si Aprili Mense parata fuerit Classis Turcica, vt suis mandauit Imperator Selimus, metuendum est, ne in nostrum mare nauigans reperiat Hispanos adhuc imparatos, et multum damni inferat Italiae.

Equites quos Pontifex Rom. mittebat subsidio Auenionensibus aduersus Huguenotes, redierunt in Italiam. Peruenerunt vsque ad Varum fluuium, sed Praefecti Gallici noluerunt ipsis concedere transitum per ditionem Regis. Cum peditibus qui nauigauerant Massiliam denegaretur etiam transitus, aliqui ipsorum clandestinis itineribus Auenionem peruenire conati sunt. Nonnullis quidem id successit feliciter, sed plurimi sunt intercepti ab Huguenotis, et ab ipsis male mulctati. Scripsi antea ad V. Celsit. huc esse scriptum Regem Galliae remisisse subditis suis quaedam Vectigalia, ex quibus habuit annua octies centena millia francorum, sed me credere id non esse verum. Ego vero hic iam resciui ex iis, qui ex Gallia veniunt, id esse verissimum, nec tamen populum esse ea re placatum, sed longe plura a Rege postulare, et propterea indictum esse conuentum in Gallia. Antequam celebratus sit conuentus, delecti sunt in singulis Prouinciis viri honesti, quibus fuit iniunctum, vt in vrbibus et pagis populi querelas audirent, et eas ad conuentum deferrent. Sunt et aliae querelae Ecclesiasticorum et nobilitatis, et Proceres inter se dissentiunt; nam aliqui videntur id agere, vt Reginam in ordinem redigant. Montmorancius qui in suis arcibus antea aegrotauit, vel potius morbum simulauit, venit tandem ad conuentum stipatus plurimis ex nobilitate, qui ipsi sunt addicti. Suspicantur in aula fratrem eius Danuillium, qui in Gallia Narbonensi praeest Regiis copiis, noluisse opprimere Huguenotos, cum sese eius rei obtulissent occasiones, et clam cum ipsis communicasse consilia. Ad haec mala accedit, quod quidam nuper conati sunt insidiis Rupellam opprimere, quorum caput fuit Praefectus vrbis Pictauensis. Sed detecta coniuratione Praefectus ille, cum multis aliis coniecti sunt in vincula a Ruppellensibus, qui miserunt ad Regem Legatos, qui de ea re conquererentur. Cum autem Rex respondisset se inscio haec esse facta. Rupellenses affecerunt supplicio eos, quos in sua potestate habebant, et suam vrbem diligentissime coeperunt munire. Vt vno verbo dicam, omnia videntur in Gallia spectare ad mutationem. In Belgio adhuc certatur de Midelburgo, cui conatur subuenire nouus Gubernator, qui ad eam rem instruxit Classem centum et quinquaginta nauium, quae Antuerpia soluit 25. die superioris Mensis, ita vt existimem Hispanos iam conflixisse cum aduersariis. Imperator superioribus diebus sensit magnos cruciatus ex calculo, ita vt per quinque aut sex dies valde parum commederit, sed Dei beneficio, iam bene habet. Constituit intra paucos dies proficisci Posonium, quo conuenient ordines Regni Hungarici. Aegrefert Archiducem Ernestum nihil potuisse impetrare a Bohemis, qui nec videntur ipsum eo honore affecisse quo decebat. Moraui fuerunt obsequentiores; concesserunt enim partem eorum, quae ab ipsis petebantur. Hic credimus Poloniae Regem

coronandum vicesima prima die huius Mensis, quamuis multi dicant, id nondum esse certum. Fama est hic, Regem persuasum a quodam Mathematico velle differre suam coronationem in aequinoctium. Quae de irruptione Moschorum in Lithuaniam et Liuoniam dicuntur sunt falsa. Moschus mittit Legatos ad Regem Poloniae, qui, vt est fama, agent de pace vel de induciis. Rozembergius profectus est Oempontem, vbi dicunt eius et Ferrariensis Ducis nuptias celebrandas sub tempus Bacchanalium. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae oct. die Febr. 1574.

EPISTOLA CXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scribitur ex variis locis Turcas facere maximos apparatus ad inuadendam Italiam, aut loca ei vicina, sed nondum audimus Hispanos se instruere ad eius defensionem, ita vt multi existiment eos destitui pecunia. Muniunt diligenter arcem, quam eo eperunt aedificare Tuneti, existimantes Turcas eo conuersuros omnem suum impetum. Veneti praeseferunt se valde metuere, ne a Turcis denuo inuadantur, et videntur se vtcunque parare ad defensionem, sed multi putant ipsos id tantum simulare, vt iniiciant Hispanis spem aliquam renouandi foedus dissolutum, vt habeant eos interea sibi addictiores. Eam simulationem iuuare etiam creduntur Turcae, vt Hispanos reddant magis securos. Pontifex Rom. hortatur diligenter Imperatorem, et Principes omnes Italiae, vt ineant foedus cum Hispanis aduersus communem hostem, qui quidem volunt omnes videri non esse ab ea re alieni, sed tantum verba dant, et parum aut nihil subsidii, quod satis intelligunt Hispani, et conqueruntur se suscepisse hoc bellum pro defensione Italiae, et turpiter ab Italis in ipso periculo deseri. Joannes ab Austria est adhuc Neapoli, nec putatur iturus in Hispaniam, vt antea ferebatur. Mittit eo Joannem Cardonium Praefectum Classis Siculae, vt Regi indicet, quo in statu sint res Italicae. Puto V. Celsit. dudum audiuisse de pugna in Scaldi commissa, cuius fama hanc aulam valde contristauit. Clades illa praeter expectationem accidit Hispanis, qui sibi certam de aduersariis victoriam promittebant. A plerisque huc est scriptum, eos amisisse quatuordecim naues; alii vero dicunt quatuor et viginti. An post eam pugnam Midelburgum se se dediderit Principi Orangio, nondum hic scimus. quoniam Gueusii sperant, se opimam praedam in oppido inuenturos, ita pertinaciter illud oppugnant. Imperator misit Legatos ad Rhenum per quos conatur impedire, ne progrediantur milites,

quos Dux Christophorus Palatinus et Comes Ludouicus Nassauius dicuntur conscribere, ad ferendum auxilium Principi Orangio. Accepiliteras ex Anglia, in quibus scribitur Comitem d'Esmond Hibernum euasisse ex carcere, in quo per aliquot annos detentus fuit, et concitasse aduersus Reginam Angliae bonam partem Hiberniae. Angli qui erant in Hibernia, funt a ipso victi praelio, in quo multi ex Anglica nobilitate occubuerunt, inter quos nominantur duo filii Baronis ab Hunsdon, qui est propinquus Reginae, quae coacta est reuocare Anglos, qui toto hoc bello militarunt Principi Orangio. Audio fuisse sex ipsorum signa, quibus vbi in Angliam redierunt, numerata sunt stipendia, quae a Principe Orangio ipsis debebantur, aciussi sunt quam celerrime ire in Hiberniam. Rex Poloniae venit Cracouiam decimo octauo die huius Mensis. Debuit autem coronari vicesimo primo. Misit huc Legatum, qui ageret gratias Imperatori prohumanitate, quamministri ipsius exhibuerunt ei in Lusatia, quam omnes Galli mirifice praedicant. Putatur statim post coronationem iturus Varsauiam, vbi conueniunt Proceres Polonici de statu Regni constituendo cum Rege deliberaturi. Rex Sigismundus Augustus sepultus fuit Cracouiae magna pompa, die vndecima huius Mensis. Soror eius deduxit funus incedens media inter Legatos Imperatoris et Regis Galliae. Sequebantur eos Legati Regum Hungariae et Poloniae, et Reginae Sueciae, ac viduae Brunsuicensis, quae fuit Regis soror. Pauci Galli mansuri sunt cum Rege, nec enim Regio nec mores Polonorum ipsis placent. In Gallia adhuc agitur de pace, nam deest pecunia ad gerendum bellum, et dissentiunt inter se Proceres. Regma mater Regis mordicus retinet Regni administrationem contra Procerum voluntatem, qui volebant rem deducere ad conuentum, in quo de ipsa Regni administratione deliberaretur, sed Regina ipsorum omnia consilia euertit. Rex et ipsa dederunt operam, vt Guisii et Montmorancii reconciliarentur, quod quidem dicunt esse factum, sed talis erit reconciliatio, qualis solet esse eorum, qui acceptis et illatis multis iniuriis mutuum odium alte imbiberunt. Pontificii et Huguenoti fecerunt inter se inducias in Gallia Narbonensi et in Delphinatu. Post eas inducias Huguenoti longe maiore numero quam antea irruperunt in ditionem Pontificiam, in qua obsident pontem Sorgae, quod oppidum abest tantum duobus milliaribus ab Auenione. Quidam huc scripserunt praecipua Delphinatus oppida defecisse ad Huguenotos, quod credo non esse verum: nam heri accepi literas Geneua, quae nullam faciunt eius rei mentionem, cum tamen non procul absit ab illis locis. Mense superiore Legati Regis et Huguenotorum conuenerunt in oppido Lunel, quod est inter Nemansum et Montempessulum, vt de pace agerent, quid autem effecerint nondum scimus. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae 23. die Febr. 1574.

EPISTOLA CXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, hac hora accepi literas scriptas Cracouiae die coronationis ipsius Regis, quae facta fuit 21. huius Mensis, paulo post horam duodecimam. Rex nullum aliud Juramentum praestitit, quam quod soliti sunt ante ipsum praestare Reges praedecessores. Hoc tantum fuit additum. Pacem et tranquillitatem inter dissidentes de religione tuebor et manutebeo. Gueusii nuper pulchro stratagemate illuserunt Hispanis, qui se omnium hominum sapientissimos esse iudicant. Duas naues ita instruxerunt rebus omnibus, quae conspici poterant, vt viderentur Hispanicae, quae tanquam fugientes hostem persequentem, quanta poterant contentione nauigabant, miserabiliter implorantes auxilium Classis Hispanicae, quae in vicino loco stationem habebat. Eas persequebantur aliquot naues Geusiorum displodentes plurima tormenta maiora, tanquam cuperent eas ita conquassare vt mergerentur. Hispani iudicantes sibi fore ignominiosum, et socios iudicaturos sibi in ipsis parum esse praesidii repositum, si paterentur istos in suo conspectu ab aduersariis opprimi, eduxerunt Classem ex portu, vt cum Gueusiis confligerent. Facto pugnae nitio duae illae fugitiuae naues laruam deposuerunt, cum enim receptae essent in in Classem Hispanicam, vno et eodem tempore plura tormenta disploserunt, et multum damni intulerunt Hispanis, qui inopinato casu perterrefacti, de fuga potius, quam de pugna cogitauerunt. Captae sunt vndecim ipsorum naues et abductae Flessingiam. Quot fuerint mersae nondum scio. Julianus Romerus fuit ductor Classis Hispanicae, qui cum videret nauem qua vehebatur, circumuentam ab hostibus, de ea desiliit, et in vicinum littus enatauit. Post acceptam illam Cladem Hispani videntur minus fidere Gallis quam antea: nam auxerunt militum praesidia in illis vrbibus, quae spectant ad Galliam. Credo eos metuere, ne quid tale tentetur, quale tentatum est, iam est fere biennium, quum vrbs Montensis capta fuit, cum praesertim intelligant, Comitem Ludouicum Nassauium conscribere militem. Gueusii, qui sunt ad S. Gertrudis Montem, nuper occuparunt oppidum Oesterwick, quod duobus milliaribus abest ad Boscoduce, quod spoliarunt et incenderunt. Sunt qui scribant Midelburgenses fecisse diditionem, alii dicunt tantum ad huc ipsis superesse commeatus, vt possint ad Mensem perferre obsidionem. Scriptum est Colonia fures ingressos summum templum illius vrbis, abstulisse donaria ex auro, argento et gemmis, quae aestimantur centum millibus aureorum. Recens allatae sunt literae Constantinopoli, in quibus scribitur Venetos melius quam antea de pace sperare, simulant tamen

se non fidere promissis Turcarum, et propterea constituerunt breui eligere Praefectum classis, quam instruunt ad tuendas suas Insulas, et Dalmatiae littora Scribunt missa esse ex Hispania in Italiam octies centena millia coronatorum, et in Inferiorem Germaniam quinquies centena millia. Hispani strenue laborant in munienda arce Tunetana, in quam iam inuexerunt sexaginta maiores bombardas. Constituerunt etiam munire Bisertam, vbi dicunt esse tam vberem piscationem, vt Rex Hispaniae sit habiturus singulis annis ex eius vectigalibus sexaginta millia coronatorum, ex toto vero Regno Tunetano, quater centena millia. Jam autem tam multi Mauri eo redierunt, vt Hispani ex iis decem millia armare possint. Scribunt Roma, Ducem Bauariae constituisse eo mittere filium suum Ernestum, qui est Episcopus Frisingensis, et Ducem Mantuanum ambire dignitatem magni Ducis, vt possit stultitia certare cum Florentino. Vicesima octaua die superioris Mensis Albanus fuit Taurini, quod est praecipium oppidum Ducis Sabaudiae in Pedemonte. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae 25. die Febr. 1574.

EPISTOLA CXXVII. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Cum Imperator heri expatiatus esset extra urbem, significatum est ei Turcas obsidere arcem Kanisia, qua re audita, festinanter huc rediit. Dicunt fuisse quinqua millia Turcarum, qui primo impetu ceperunt suburbium, quod est ad arcem, quam iam obsident. Alii dicunt, eos quidem cepisse suburbium ac diripuisse, sed postea discessisse multa hominum millia secum abducentes. Arx habet quinque propugnacula: nam eius picturam vidi, et est tam ampla, vt oppidum dici possit. Est sita in loco palustri sicut fuit Zigetum, et habet suburbium amplissimum, quod etiam situm est in loco palustri, ac non solum natura, sed etiam arte munitum. Non procul autem abest a finibus Stiriae. Praefectus ipsius arcis est hic, quo venit, vt peteret militibus pecuniam, quibus multorum Mensium stipendia debentur. Paulo post de hac re certiora ad V. Celsit. scribam, nam fama est primum heri vesperi perlata, haec autem scribo ante lucem, eo quod paratus sit ad discessum tabellarius. Rex Hungariae et Archidux Ernestus hodie a prandio hinc discedent ituri Posonium ad conuentum Hungaricum. Imperator non putatur eo iturus nisi necessitas eum cogat id facere: nam multi metuunt, ne Hungari inuitati exemplo Bohemorum, se minus faciles Imperatori exhibeant. Carolus Archidux iam rediit Oeniponte Grecium, quo est profectus, vt eum conueniret

Comes Arhembergius missus huc a nouo Praefecto Inferioris Germaniae, vt, sicut est hic fama, peteret ab Imperatore et fratribus eius militem, et puluerem tormentarium. Jam dubitatur an Ferrariensis sit ducturus filiam Ducis Bauariae, cum antea diceretur omnia inter ipsos esse transacta. Fuit cum ipsis Principibus Oeniponti Legatus Pontificius, ita ut multi suspicentur non solum de nuptiis, sed etiam de religione aliquid esse tractatum. Aiunt fuisse in Polonia magnas contentiones de Juramento, quod debuit praestare Rex cum est coronatus: nam Pontificii volebant, vt more veterum Regum iuraret solum se conseruaturum religionem Romanam, alii vero dicebant, aliud sibi esse promissum ab Episcopo Valentino, post longam disceptationem addita est clausula de qua antea scripsi. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae 27. Febr. 1574.

EPISTOLA CXXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Veneti putabant se bene consuluisse suis rebus facta pace cum Turcis insciis Hispanis, et sperabant se fore otiosos spectatores belli, quod Hispani et Turcae inter se gererent: cumque ab vtrisque sibi metuant, cupiebant eos duiturno bello et mutuis cladibus vires suas atterrere. Verum res longe aliter cecidit, quam ipsi sperauerant, fueruntque Hispani magis industrii, quam ipsi in nectendis dolis: multi enim suspicantur eos magnam vimpecuniae profudisse, vt perficerent per Mahometem Bassam et alios, qui plurimum valent auctoritate, ne pax cum Venetis facta rata habeatur. Ea autem ratione totam molem belli deriuarunt a se in Venetos, qui cum sint Turcis propinquiores, et habeant in Dalmatia ditiones Turcicis contiguas, primi haud dubie bello petentur, nisi eadem fraude Hispanos circumvenerint, qua sunt ab ipsis circumuenti: hoc est maiore pecunia quam ipsi, venalem Bassarum fidem redemerint, qua vnica ratione tempestatem illam a serepellere possunt. Sed tamenres sunt iam eo deductae, vt videantur difficulter euitaturi bellum; nam Turcae dicuntur tradidisse custodiae Legatos eorum, qui fuerunt Constantinopoli. Sunt autem tres numero omnes magnae auctoritatis in Republ. Praeterea triremes, quae ad Rhodum excubant, ceperunt ac diripuerunt duas naues Venetas redeuntes Alexandria, et huc scriptum est ex Italia, naues omnes et merces Venetas, quae fuerunt in Imperio Turcico, ipsius Selimi Imperatoris mandato detineri. Aiunt mandatum esse Beiglerbeio Graeciae, vt quantum posset, equitatum et peditatum duceret in Peloponnesum ac in Dalmatiam. Occhialus soluit sub hoc tempus Constantinopoli cum sexaginta

triremibus, et aliquot nauibus piracitis, vt militem, qui est in Peloponneso transuehant in Cretam, aut saltem impediat, ne militem praesidiarium eo mittant Veneti, qui cum sperarent se pacis ante annum factae confirmationem impetraturos, dimiserunt bonam partem militum, quos in praesidiis habebant, idque in Creta praecipue fecerunt, eo quod ibi sit summa annonae caritas et penuria. Jam vero mandauerunt Sfortiae Palauicino, qui est summus inter ipsorum praefectos militares, vt quanta poterit diligentia conscribat militem, cumque eo nauiget in Cretam. Quidam scribunt eum habere mandatum de conscribendis decem millibus, alii scribunt minorem numerum: sunt etiam qui maiorem. Prosperum Columnam iusserunt conscribere quatuor millia ad tuendam Dalmatiam. Is Prosper Columna fuit hic ante duos Menses, et renunciauit Imperatori stipendium, quod per aliquot annos ab ipsius Maiestate habuerat. Veneti constituerant hoc anno armare tantum sexaginta triremes, ad tuenda sua litora, sed ad easiam adiiciunt alias quinquaginta. Quod si denuo coniungerentur Hispanis, et Hispani armarent ducentas triremes, vt dicunt se facturos, eorum classes coniunctae non essent futurae inferiores Turcica, quae dicitur fore trecentarum et aliquot triremium, et viginti Mahonarum, quibus se adiungent multa alia minora nauigia. Conscribunt etiam Veneti militem Helueticum, cuius futurus est ductor Melchior Luzi Vnderualdensis, sed quantus sit futurus numerus, nondum audiui. Pontifex conatur reconciliare animos Venetorum Hispanorum, et disruptum illud foedus denuo constringere, a quo quidem vtrique se non abhorrere prae se ferunt, sed omnia ita lente aguntur, vt etiamsi haec actio habeat successum, nullam tamen poterit hoc anno fructum parere. Hispani imperauerunt Neapolitanis, vt hoc anno instruant quinquaginta triremes, et Siculis, vt quadraginta, quod omnes iudicant fore ipsis impossibile, cum regiones illae fint prorsus exhauctae hoc diuturno bello. Missi sunt Neapolim Commissarii ex Hispania, qui inquirant in eos, qui pecuniam Regiam administrauerunt. Aiunt eos iam multos tradidisse custodiae; et inter quos nominatur Marchio a S. Cruce, cuius fuit maxima auctoritas in Classe: imo nullus se fortius toto hoc bello gessit. Si quid enim fuit aggrediendum, in quo aliquid esset periculi, ille semper ad id est abhibitus. Ea res male habet Joannem ab Austria, ad cuius existimationem minuendam videntur haec esse instituta, etiamsi Hispani dicant nihil ad ipsum pertinere. Credunt adhuc in Italia, eum iturum in Hispaniam, et Ducem de Sessa mansurum loco eius in Italia, vt interea dum aberit, curet Classem instrui. Vigesima octaua die Januarii Rex Gallia concessit fratri Alenconio generalem praefecturam Regni, quam antea habuit Andeganensis. Conati sunt aliqui ex Proceribus, et praecipue Guisii eam rem impedire, et persuadere Regi, vt

hanc praefecturam conferret Duci Lotharingiae, vt eum sibi addictiorem redderet. Quantum ad pacem attinet, de qua iam agitur in Gallia, nemo prudens audet quicquam sperare: nam Huguenoti proponunt Regi conditiones, quas salua sua existimatione acceptare non potest. Legati eorum sunt liberius locuti in aula, quam cupiuissent, ii, qui sunt auctores istorum malorum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae, Viennae 16. die Martii 1574.

Cum iam obsignarem literas mihi significatum est ex aedibus Legati Veneti, hac hora aduenisse Cursorem, qui nunciet decimoquinto die superioris Mensis, conclusam fuisse Constantinopoli pacem inter Turcas et Venetos, qui statim numerauerunt Turcis centum millia Ducatorum.

EPISTOLA CXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, cum Hispani a suis vicinis accusarentur in conuentu Spirensi, et peteretur ab Imperio, vt cogeret eos satisfacere pro iniuriis, quas intulerant, mandaretque, ne in posterum quenquam ex Imperii ordinibus laederent, noluerunt tunc temporis Imperii auctoritatem agnoscere. Iam vero cum videant crudelia sua consilia, non habere eum successum, quem ipsi sperauerant, cuperent Imperium suscipere eorum defensionem. Agunt itaque cum Imperatore vt eius rei curam suscipiat: qui quidem istis malis libenter mederetur, sed non eo modo forte quo vellent Hispani, qui cuperent eos, qui ipsis aduersantur, opprimi, et sibi saeuiendi in quoslibet pro arbitrio, facultatem restitui. Dicunt Imperatorem de iis rebus nuper ad Regem Hispaniae scripsisse, et hortatum esse eum, vt cedat tempori, et ineat alia consilia quam hactenus fecerit, et de pace cogitet, cum vix sit sperandum armis recuperari posse eas vrbes, quae ab ipso defecerunt. Sed sane non erit facile excogitare conditiones pacis, quas vtraque pars acceptet. Multi scribunt Principem Orangium reperisse Midelburgi merces maximi pretii, cuius rei fama, etiamsi forte non sit vera, facit vt milites libentius ad ipsum accedant. Aiunt oppidum Duinkerken sese dedisse Gueusiis. Habet portum, qui est postremus flandriae versus Galliam, qui vnicus superfuit, in quo cum Gallis et Anglis negotiarentur, a quibus vehebantur ad ipsos multa ad victum necessaria, et praesertim vinum ex Gallia, et maxima vis piscium ex Anglia. Heri venit huc Gallus quidam, qui mihi dixit, se vidisse non procul ab vrbe Metensi mille et ducentos milites Gallicos, quorum dux est Cratius Praefectus Lutreae, qui plures adhuc expectet. Quo sit eos ducturus nondum audiui. Sed Dux Christophorus Palatinus

et Comes Ludouicus Nassauius tam procul inde discesserunt, vt si tentent se ipsis coniungere, non sint id facturi sine maximo suo periculo. In Gallia indies omnia magis perturbantur. Sub finem superioris Mensis, nunciatum est Regi, conspectos esse trecentos aut quadringentos equites in sylua Montfortensi, qui postea occupauerunt oppidum Epernon, quod abest a Lutetia decem milliaribus Gallicis. Rex tunc temporis laborabat quartana in arce S. Germani, puae est media inter Lutetiam et illud opidum. Vbi haec audiuit, recepit se Lutetiam. et misit ad istos Torcium virum magnae auctoritatis, vt ex iis sciret, quam causam haberent corripiendi arma. Dixerunt sibi esse significatum iniri in aula consilia de ipsis opprimendis domi: conuenisse itaque, quia iudicauerint satius esse pugnantes in acie occumbere, quam domi instar pecorum mactari. Vbi Regi fuerunt haec renunciata, significauit eis, sibi nihil tale vnquam in mentem venisse, et se velle promissam eis securitatem bona fide seruare, si deponant arma, et se domi contineant, seque ignoscere ipsis, quod iam arma corripuerint, quoniam videat eos non malo animo id fecisse, misitque ad eos literas suo sigillo munitas, quae hanc ipsius promissionem continerent. Corripuerunt etiam in aliis arma Huguenoti, et praesertim in Pictonibus, vbi occupauerunt oppidum Lusignanum, simul cum arce quae est munitissima. Abest Lusignanum quinque milliaribus a Pictauio ea via, qua itur Rupellam, quae inde abest sesqui diei itinere. Accidit ante Mensem in aula Gallica, vt quidam nobilis, quem nominant Vantabran, nescio quid dixerit Duci Guisio in aurem, qui eius verbis irritatus strinxit in eum gladium, et fugientem vsque fere ad cubiculum Regis est persecutus: haec enim acciderunt in arce Regia. Interrogatus Guisius quam ob causam tam vehementer incanduisset, respondit hunc monuisse, vt sibi caueret a Montmorancio, quem sciret subornasse quosdam ad ipsum interficiendum. Se itaque incanduisse, quia sciret id esse falsissimum, et esse plus virtutis in Montmorancio, quam vt quid tale cogitet. Alter vero captus, ac etiam (vt aiunt) tortus, constanter negauit se id dixisse. Eo facto conflauit sibi magnam inuidiam Guisius, cum videatur nobili viro, a quo non fuerat laesus, fecisse iniuriam, et praesertim eo in loco, vbi capitale est stringere gladium. Dux Ferrariensis hic iam mansit, per nouem aut decem dies; heri autem aduenerunt ex Polonia duo adolescentes ex Guisia Familia. Vnus est frater Ducis Guisii, alter patruelis. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsit. et toti Illustriss. Vestr. Familiae. Viennae [gap: print faded] die Martii 1574.

EPISTOLA CXXX. Eidem.

Ernestus redierunt huc Posonio ante octiduum. Imperator impetrau ab Hungaris, vt quilibet rusticus in biennio quaternos thaleros saluat, sed ea conditione, ne pecunia ex Regno efferatur, sed impendatur in stipendia militum, et in munitiones vrbium, quae sunt in limitibus. Actum est in comitiis de redimendis tredecim vrbibus Schepusii, quae dudum fuerunt oppignoratae Polonis, sed de ea re nullum est factum decretum. Credo etiam quod Poloni eas non restituerent. Videntur Turcae nonnihil quietiores quam antea nam ab aliquot diebus de ipsorum excursionibus in Hungariam nihil audimus. Legati Imperatoris qui sunt Constantinopoli nondum impetrauerunt induciarum prorogationem. Ante octiduum missus est ad eos cursor. Munera etiam breui eo mittentur. Rex Poloniae liberatus est febre tertiana in quam inciderat. Profecturus est breui in Prussiam et Lithuaniam. Cupit retinere aliquos ex Gallis, quos secum adduxit, sed omnes cupiunt redire in patriam. Multi ex iis hac adhuc iter faciunt. Joannes ab Austria dicitur discessisse Neapoli 22. die superioris Mensis, nauigauit inde Genuam, et Genua in Hispaniam. Pontifex misit filium suum naturalem in Ciuitatem veterem, vt eum praetereuntem ibi exciperet. Accepit a Rege Hispaniae pro viatico septuaginta millia coronatorum. Dux Suessanus nepos magni illius Consalui Cordubensis, qui Mauros Granata expulit, succedet in eius locum. Hispani constituerunt hoc anno armare septuaginta aut octoginta tantum triremes, vt impediant, ne Classis Turcica sese diuidat ac latius euagetur, et eodem tempore det damnum in pluribus locis. Existimant autem Turcas inuasuros Tunetem, quare arcem recens extructam, quanta possunt diligentia adhuc muniunt. Mandatum est Marchioni a S. Cruce vt eo nauiget, et militem necessarium, et quantum poterit commeatus conuehat. Milites Germanici quorum dux est Comes Albertus a Ladron, valde metuunt, ne eo mittantur. Scribitur ex variis locis idque omnes aulici hic affirmant, Hispanos promisisse suo Regi sex et triginta milliones coronatorum soluendos intra quinquennium, quod mihi videtur prorsus incredibile, cum ea pecunia excedat quingentas et sexaginta tonnas auri, si more Germanico numeremus. Instruitur in Hispania Classis, qua constituerunt vehere in Inferiorem Germaniam sex millia militum Hispanorum. Accipiunt autem Hispani multas naues commodato a Rege Portugalliae, ac etiam sibi adiungent quando erit nauigandum, multas mercatorum naues, ita vt sperent totam classem fore ducentarum nauium, cuius futurus est Praefectus Petrus Melendes. Aiunt autem Gueusios non tantum non terreri ista iactantia Hispanorum, sed etiam constituisse nauigare versus Hispaniam, vt ipsis mature occurrant, et aiunt esse in portu Rupellano naues aliquot Gallicas et Anglicas, quae se ipsis adiungent. Hispani dicunt se breui ducturos in Inferiorem Germaniam sex millia Italorum, et

totidem Heluetios, praeter Hispanos quos classis eo vehet. In Gallia non tantum non sunt compositae veteres turbae, sed etiam aliae sunt recens exortae in Normandia et in Pictonibus, vbi Huguenoti iam collegerunt satis validas copias, et aliquot vrbes occupauerunt. Nontgomerius est Dux eorum qui sunt in Normandia, ad quos recens ex Anglia nauigauit. Rex est prorsus inops consilii, quia nec habet militem paratum nec pecuniam, et ipsa nobilitas Pontificia abhorret ab istis bellis ciuilibus, et fere omnes, qui non fuerunt participes caedis Amiralii et aliorum, dicunt, Huguenotos merito corripere arma ad tutandam suam salutem, cum nihil obseruetur eorum quae hactenus fuerunt ipsis promissa. Plurimi autem cupiunt remoueri ex aula quosdam, qui potius assentationibus quam bonis artibus peruenerunt ad auctoritatem et opes maximas. Sed omnes fere vno ore petunt, vt Itali qui omnes Regni facultates depascuntur, pellantur ex aula. Rex conuocauit Lutetiae opulentis simos quosque ex ciuibus, et priuatim a quolibet petiit mutuo pecuniam. Dicunt eum conscribere sex millia Helueticorum. Forte etiam conscribet militem in Germania vel potius cogetur, quandoquidem maxima pars nobilitatis Gallicae detrectat militiam. Ego omnia fausta precor V. Celsit. et toti Illustriss. V. Familiae. Viennae 14. die Apr. 1574.

EPISTOLA CXXXI. [correction of the transcriber; in the print CXXV.] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, per Mensem fere Turcae fuerunt quietiores, quam antea in vicina nobis Hungaria, sed iam dicuntur conuenire prope Strigonium longe maiore numero, quam superioribus Mensibus, et habent in curribus naues ad conficiendos pontes. Ignoratur adhuc hic quid sint facturi, nondum enim peruenerunt in ditionem Imperatoris. Praeterea dicunt milites exauctoratos ab Imperatore, et eos qui ex praesidiis profugerunt, conuenisse magno numero ab Tibiscum fluuium, quodam in loco, qui non procul abest a finibus Imperatoris, Vaiuodae Transsyluaniae, et Turcarum, nec tamen adhuc scitur habeant animi. Imperator non minus metuit, ne in Turcicam ditionem irrumpant, quam ne in suam, quoniam Constantinopoli fit ei iam magna spes prorogationis induciarum, quae posset ea ratione turbari. Venit heri huc cursor ex Gallia, qui dicit se prope Metensem vrbem incidisse in copias, quas Cratius Praefectus Lutreae ducit ad Christophorum Palatinum et Ludouicum Nassauium. Dicit fuisse quindecim signa peditum Gallorum et septem Germanorum ac tres turmas equitum. Coeperunt progredi aduersus Inferiorem

Germaniam, nono die huius Mensis. Dicunt Ducem Christophorum traiecturum Mosam, vbi copiae illae se ei coniunxerint, quas tamen oportet transire Mosellam antequam ad eum perueniant, quod non erit ipsis facile, nisi Elector Treuirensis id ipsis concedat in sua ditione: nam non puto Mosellam posse transiri vado sub vrbe Metensi et praesertim hoc anni tempore. Commendator conscribit militem quantacunque potest diligentia, quem istis opponat. Hispani hic dicunt, eum breui habiturum magnas copias ex Germania, Heluetia, Hispania, et Italia. Conuocauit denuo Bruxellas ordines Prouinciarum Inferioris Germaniae, vt aliquid pecuniae ab ipsis extundere possit: nam nihil impetrauit cum Februario Mense eos conuocasset. In Gallia omnia properant ad ruinam. Fit magnus concursus militum ad Montgomerium ex ipsa Gallia, ac etiam ex Anglia: nam factum est edictum in Anglia, quo inde discedere iubentur Galli omnes, qui proximis annis se eo receperunt, quod ideo factum videtur, vt isti se ad Montgomerium conferant, quod audimus eos facere. Occupauit iam aliquot vrbes in ea parte Normandiae, quae Britanniam attingit, ad quas est facilis traiectus ex Anglia, vnde ei multa ad bellum necessaria suppeditantur. Deuastatur autem Normandia omnium Gallicarum Prouinciarum opulentissima et fructuosissima: nam audiui Regem habuisse ex ea quotannis ad decies et septies centena millia francorum. Aliquot etiam vrbes Britanniae Armoricae dicuntur defecisse ad Huguenotos. Rex est plane inops Consilii: nam nec est instructus milite, nec pecunia, nec vllos fere ex Proceribus habet in aula, nec etiam ipsis fidit. Exauctorat veteres militum, et in eorum locum deligit iuuenes rei militaris imperitos, quorum Imperium milites detrectant. In summa res sunt eo deductae peruersis assentatorum consiliis, vt fere sit impossibile, quin Regnum illud corruat aut insignem mutationem sentiat. Omnes iam coniiciunt istorum malorum culpam in Reginam matrem Regis, et in Italos quos ad Gubernationem adhibuit, qui sunt in periculo, ne ab irato populo interficiantur. Rex quidem expetit pacem, et ab ea non videntur abhorrere Huguenoti, sed toties decepti fidem ipsi habere non possunt, nec vt existimo arma deponent, nisi mutata forma gubernationis. Guisii omnes receperunt se in sua praedia, quod etiam fecerunt Montmorancii. Ego omnia fausta et felicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae Vestr. Familiae. Viennae 19. die Aprilis 1574.

LIB. I. EPISTOLARVM HVB. LANGVETI AD AVGVSTVM SAXONIAE DVCEM S. R. I. SEPTEMVIRVM

EPISTOLA I. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori etc. Domino suo Clementissimo. S. P. D.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Turcae tam crebro excurrunt in ditionem Imperatoris, et cum tanto numero militum, vt res a iusto bello parum abesse videatur. Sub tempus Bacchanalium diripuerunt et exusserunt Kanysiam, ante paucos autem dies eodem modo egerunt cum oppido Sancti Benedicti, ac etiam in pluribus locis pagos exusserunt, ac magnam vim hominis et pecoris abduxerunt. Aiunt, Bassam Budensem concessisse omnibus, quos sub suo habet imperio, vt

quibuscunque possent incommodis subditos Imperatoris afficerent. Praetexit huic suae concessioni munitionem, quam Caesariani superiore aestate extruxerunt in Kalo, quam dicit, extructam esse in solo sui Domini. Praeterea dicit, Imperatorem iuuare, quibuscunque modis potest, Hispanos, sui Domini hostes. Imperator non habet tam firma militum praesidia in finibus, vt eorum conatibus se opponere audeant, ac etiam in eius milite parum est alacritatis, eo, quod suo tempore non numerentur ei stipendia. Metuit etiam, ne magis aduersus se irritet tam potentem hostem, et qui iam habet collectas copias terrestres in Bosna et Albania, quibus constituerat vti aduersus Venetos, quas si subito immitteret in Hungariam, posset Imperatori multum damni inferre, antequam ad vim propulsandam paratus esset, sunt sane multi qui metuunt, ne eae copiae in Hungariam adducantur, cum praesertim dicatur Bassa Budensis conuchere Budam magnam vim commeatus, et maiora tormenta ex locis remotioribus. Id etiam cogit Imperatorem dissimulare multas Turcarum iniurias, quod agit Constantinopoli de induciarum prorogatione, quam sperat se impetraturum. Hungari autem misere conqueruntur se non defendi, cum tamen ad eam rem pecuniam perpetuo conferant, Italia etiam non est in paruo periculo: nam Hispani nondum instruunt classem quam Turcicae opponant, sed tantum collocant praesidia militum in vrbibus littoralibus. Piratae iam ea infestant: nam nuper exposuerunt militem prope Crotonem a quo loca vicina vrbi, sunt plane deuastata, et multi homines in captiuitatem abducti. Scribunt etiam ante mensem soluisse Constantinopoli sexaginta triremes, et sexaginta alias circa hoc tempus soluere, totam autem classem fore paratam sub finem huius mensis. Cum Turcae et Arabes nuper infestarent loca vicina Tuneti, et impedirent ne Commeatus in Vrbem inveheretur, mille et quingenti Hispani assumptis secum quatuor Maurorum millibus exierunt Tunete, vt istos reprimerent. Verum cum longius essent ad vrbe progressi, Turcae et Arabes magno impetu eos inuaserunt, et Mauros statim in fugam coniecerunt, Hispani vero centum et quinquaginta ex suis, duobus tormentis maioribus, ac omnibus impedimentis amissis, se aegre in vrbem receperunt. Scribunt adhuc ex Italia Ioannem ab Austria reuocari in Hispaniam, et intra septem aut octo dies venturum Genuam, vt ibi nauim conscendat. Dicunt autem, Regem Hispaniae constituisse mittere eum in inferiorem Germaniam cum sexaginta nauibus, quae ad eam rem in litore Cantabrico magna diligentia instruntur. Fuit ante aliquot annos celebris in orbe Christiano quidam Ian Miches, qui fuit ex eo genere Hispanorum qui Marani

nominantur. Cum esset homo ingeniosus et industrius, insinuauit se Venetiis in familiaritatem cuiusdam Viduae predinitis, quae eo ex Portugallia nauigauerat, et erat etiam Marana. Habebat autem Vidua duas filias, quas, cum sciret Ian Miches, Venetos velle elocare aliquibus ex sua nobilitate, ne opes illae ex vrbe efferrentur, clam abduxit Ferrariam virginem maximam natu, quo est sequuta eum Vidua cum altera filia. Sed quia videbat se non fore diu Ferrariae tutum, eo quod multi opibus illis inhiarent, persuasit viduae, vt vna nauigarent Constantinopolim, quoniam ibi futuri essent magis tuti, quam in Italia. Vbi peruenit Constantinopolim, rediit ad Iudaismum, vnde habebat originem, sed factus erat Christianus, et filiam viduae maiorem natu duxit in vxorem, et postea (vt aiunt) matrem cum altera filia sustulit, vt solus iis opibus potiretur, quas quidam aestimarunt septem aut octo tonnis auri. Profectus est autem Constantinopoli in Carmaniam, vbi tunc vivebat Selimus qui iam imperat Turcis, in cuius beneuolentiam, magnifice vtendo suis opibus, ita se insinuauit, vt nemo ei esset gratior aut familiarior. Quare, vbi mortuo patre peruenit ad Imperium Selimus, donauit ei Naxum insulam maris Aegaei cum sex aliis vicinis, eumque Ducem seu Principem Naxi nominauit. Dicunt autem istum conflasse bellum Cyprium Venetis, vt gratificaretur Hispanis suis popularibus, a quibus magnam pecuniam acceperat. Nam Hispani metuebant Turcas, qui dicebantur instruere classem ad ferendum auxilium Mauris Granatensibus, et propterea id egerunt, vt eam tempestatem a se in Venetos diriuarent. Ipse Imperator Nebulonem istum tanti fecit, vt cum mitteret Constantinopolim munera, ad eum etiam aliquid mitteret. Haec ideo ad Vestram Celsitudinem scripsi, quia heri accepimus literas Roma, in quibus scribitur, ipsum ante tres septimanas venisse Romam profugum, et petiisse se admitti ad Pontificis colloquium. Admisit eum quidem Pontifex et audiuit, sed postea curauit in carcerem coniici. Scribam postea, quae de ipso audiam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae, Viennae secunda die Aprilis 1574.

EPISTOLA II. Eidem.

ILlustrissime Princeps, ac Domine Clementissime, victoria, quam Hispani obtinuerunt de copiis, quas ducebant Dux Christophorus Palatinus et Comes Ludouicus Nassauius hic multos affecit magna laetitia, et praesertim Hispanos, qui ob eam rem curarunt in aliquot templis publice fieri supplicationes. Quoniam solus Legatus Hispanicus de ea re literas habet, ita haec omnia narrat, vt videantur pene incredibilia, et tamen dicit, ita esse a Commendatore Maiore ad se perscripta. Dicunt autem Hispani praelium esse commissum non procul a Neumago praecipua vrbe Gueldriae, et ex ipsorum aduersariis cecidisse mille et quingentos equites, et quinque aut sex millia peditum. Ducem Christophorum occubuisse, et Comitem Ludouicum grauiter vulneratum fuga sibi salutem quaesiuisse, capta esse septem et triginta militaria signa, et non plures quam quadraginta Hispanos in conflictu periisse, et centum et quinquaginta esse vulneratos. Ego non existimo tot fuisse homines in exercitu Ducis Christophori, quot isti periisse dicunt. Paulo ante quam committeretur ea pugna, Geusii deseruerant arcem Seuenberghen, quae est prope Bredam, cum audiuissent Iulianum Romerum aduentare cum maioribus tormentis ad eam oppugnandam. In Hollandia ante eam pugnam res satis feliciter succedebant Principi Orangio. Occupauerat oppidum Vianam, quod est vicinum Traiecto Inferiori, et pertinuit ad Brederodium cuius viduam duxit Illustrissimus Palatinus Elector. Ceperat etiam arcem Doeuendrecht prope Amsterdamum, et impediebat ne quid commeatus per ea loca in vrbem deferretur, eoque iam erant reducti Amsterdamenses, vt nihil amplius commeatus vellent suppeditare Harlemensibus, qui necessario se Orangio dedidissent, cum rebus omnibus ad victum necessariis sint destituti; sed metuendum ne haec Hispanorum victoria frangat animos eorum, qui hactenus ipsius Orangii partes sunt sequuti, cum praesertim breui venturi sint in Belgium equites et pedites, quos Hispani in Germania conscripserunt. Eo etiam venient vt aiunt, tria millia Heluetiorum, quorum est dux eques Roole Vraniensis. Dicunt etiam conscribi militem in Ducatu Mediolanensi, qui eo ducatur, et praeterea classem, quae in Cantabris instruitur ad vehendum militem Hispanicum in Belgium, nauigaturum hoc mense: sed nescio an Angli id sint permissuri: aiunt enim ipsos, facere magnos apparatus nauales,

et ei rei praetexere, quod Hispani constituerint inuadere Hyberniam, quae est ipsorum ditionis, et iam seditionibus agitatur, quas Angli putant artibus Hispanorum excitatas esse. Si Angli Classem suam coniunxerint cum Geusiorum Classe, erit illis facilimum Hispanorum nauigationem impedire. Alexander Gonzaga ex familia Mantuana proficiscitur in Belgium, vt succedat Chiappino Vitellio, qui cogitur redire in Italiam ob aduersam valetudinem. Dicunt Ducem Albanum fuisse humaniter acceptum a Rege Hispaniae, sed interdictum esse filio eius Friderico aula Regia, cuius rei causa non scribitur. Dux Florentiae tandem mortuus est, ex morbo quo tam diu laborauit. Nominabitur olim inter cautos et felices Tyrannos. Ex priuata fortuna peruenit ad tantas opes, vt dicatur relinquere filio vltra duodecies centena millia coronatorum in reditibus annuis praeter ingentem vim numeratae pecuniae et rerum omnium ad bellum necessariarum, et plures Vrbes munitissimas. Multi putant Hispanos iam repetituros ab eius filio vrbem Senensem. Dux Sabaudiae non ita dudum ita grauiter laborauit quartana, vt multi eius vitae metuerint, sed iam dicitur conualuisse. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae Calend. Maii 1574.

EPISTOLA III. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, nudius tertius primum accepi literas Vestrae Celsitundinis, cujus mandatis obtemperabo, nec ad quenquam alium de rebus publicis scribam. Solebam scribere ad D. Cracouium ea, quae indicabam esse leuiora, et vix digna quae ad Vestram Celsitudinem scriberentur. Quoniam aduentus classis Turcicae in Mare lonium, deinceps suppeditabit mihi satis amplam materiam scribendi, peto a Vestr. Celsitudines vt iubeat aliquem ex suis Secretariis scribere ad Magistrum Postarum Pragensium, vt curam suscipiat transmittendi, meas litteras ad Vestr. Celsitud. quo celerius perferri possint. Nam audio Dn. Schonfeldium, ad quem soleo eas mittere, plerumque abesse Praga, et quamdiu abest, meas literas negligi. Accepimus tandem literas ex Belgio; ex quibus apparet, longo pauciores Germanos cecidisse in conflictu in quo Hispani victoriam obtinuerunt, quam huc esset scriptum a Commendatore. Nam illa quinque aut sex millia peditum et mille et quingenti equites, qui caesi esse dicebantur, iam reducti sunt ad septingentos pedites et paucissimos equites. Dux

Christophorus Palatinus et Comes Ludouicus Nasauius euaseunt sed vulnerati. Dicuntur iam esse Vesaliae in Cliuia, Henricus Nassauius Ludouici frater adolescens adhuc imberbis dicitur occubuisse. Post adeptam victoriam Hispani et Wallones progressi sunt Antuerpiam versus, debita sibi stipendia minaciter a Commendatore flagitantes, et occuparunt pagos vicinos vrbi, quos plane diripiunt. Antuerpienses armati suae vrbis portas obseruant, nec quenquam militem in eam intromittunt. Commendator profectus est eo Bruxellis, et conatur verbis et promissis placare milites. Audio Commendatorem debuisse promulgare literas prima die hujus mensis, quibus Rex ignoscit omnibus iis, qui in his tumultibus aliquid aduersus ipsum commiserunt, dum modo se denuo subjiciant Ecclesiae Romanae, et Regiis praefectis ob temperent, nec excipiunturii, qui Orangio militant, praeter paucos, qui in promulgatione nominabuntur. Restituit etiam Rex Traiecto inferiori et aliquot aliis vrbibus priuilegia, quia ipsis Albanusademerat. Hispani iam imitantur Gallos, et id, quod non possunt vi, conantur dolis perficere, sed credo, fore eandem vtrorumque fortunam. Geusii qui obtinent Bommeliam, in Gueldria, occuparunt nuper arcem Verdenburg sibi vicinam, in qua erat praesidium ducentorum Wallonum, quos omnes interfecerunt. Plurimea naues Geusiorum dicuntur nauigasse in mare Hispanicum, vt ibi piraticam exerceant. Multi existimant totum illum apparatum classis apud Cantabros fuisse tantum simulationem, et iam euanescere. Quidam scribunt ex Italia magnam partem, classis Turcicae soluisse Constantinopoli decima die Martii fauces Hellesponti, et esse ad Euboeam, vbi commeatu instrui solet. Hispani valde paucas naues instruunt, quas tantae potentiae opponant. Existimant autem, Turcas certo inuasuros Tunetam et Guletam: nam dicuntur iam conduxisse octo millia equitum Arabum, ex eo genere hominum, qui vagantur in Libiae desertis, vt Tartari in Sarmaticis Campis. Mittunt itaque Hispani Tunetam et Gulettam magnam vim commeatus, et octo millia militum, quorum futurus est dux Paulus Jordanus Vrsinus. Inter istos erunt Germani, quibus praeest Comes a Ladron. Melizenses etiam sibi valde metuunt. Dicunt Pontificem Rom. mittere ad eos duo millia militum. Quidam stultus Episcopus nuper eo venit, vt exigeret ab equitibus confessionem fidei, qui cum ad Gallos peruenisset, parum abfuit quin ab ipsis interficeretur. Ioannes ab Austria decumbit Neapoli ex febre et alui profluuio. Roma ad eum profecti sunt filius Pontificis et Marcus Antonius ac Prosper Columna. Dicunt esse graues simultates inter ipsum Ioannem ab Austria et

Granuellanum Card., quas vterque aliquamdiu dissimulauit, sed iam in apertum proruperunt. Hispani inuidentes gloriae Ioannis ab Austria et metuentes ne eius authoritas apud milites nimium cresceret, nec pecuniam nec alias res ad bellum necessarias ei suppeditant, vt sic eum in contemptum adducant, et iam bellum magis administratur per Granuellanum quam per ipsum. Sunt qui scribunt, Regem Hispaniae mandasse ei vt Mediolanum proficisceretur, quod valde miror, nisi forte vult eum mittere in inferiorem Germaniam. Veneti mittunt magnum numerum militum in Cretam, vbi dicitur orta esse grauis seditio inter ipsorum milites et populum Cretensem, ob vim illatam filiae cuiusdam Cretensis ab Italo milite. Ventum est ab ipsis ad arma, et dicuntur ab vtraque parte multi cecidisse. Miserunt etiam Veneti in Corciram Jacobum Malatistam cum aliquot cohortibus militum, et instruunt classem quinquaginta nauium ad tuenda sua litora, ita vt non videantur multum fidere paci, quam a Turcis impetrarunt. Genuae factiones magis ac magis inualescunt. Nuper traditus est ibi custodiae quidam ciuis, qui nescio quid aduersus patriae libertatem machinatus esse dicitur, et cum exteris Principibus consilia communicasse. Dux Florentiae est mortuus. Olim nominabitur int es felices et ingeniosos Tyrannos. Ex priuata fortuna peruenit ad tantas opes, vt dicatur relinquere filio duodecies centena millia coronatorum in reditibus annuis, praeter ingentem vim numeratae pecuniae et omnium rerum ad bellum necessariarum, ac plures vrbes munitissimas. Gallia magis ac magis properat ad suum interitum. Deprehensa fuerat conspiratio adversus Regem ante duos menses, ob quam ex arce S. Germani receperat se Lutetiam, et inde in arcem Vicenariam, quae est vrbi propinqua. Quoniam prioris illius conspirationis dicebantur fuisse conscii frater Regis et Nauarus, res est sopita silentio. Iam vero alia conspiratio, priore multo grauior, venit in Regis notitiam: nam (vt hic dicitur) coniurati Regem ac ipsius matrem constituerant interficere, eorum autem principes erant, frater Regis, Nauarrus, Condaeus et Montmorancius, qui omnes sunt captiui cum multis aliis, praeter Condaeum, qui in Germaniam fugit. Haec in hac aula dicuntur. Qui ex Gallia veniunt rem aliter narrant, dicunt coniuratos nunquam cogitasse de Rege et Regina interficiendis, sed tantum ab iis persuasos fuisse, Alenconium et Nauarrum vt ex aula fugerent, et conuocarent Nobilitatem Gallicam, et ab ea peterent consilium et auxi lium aduersos eos, qui suis peruersis consiliis regnum euertunt. Fuisse aliquot ex coniuratis coniectos in vincula, inter quos praecipui sunt, quidam la Mole qui fuit intimus Alanconio, et Comes de Corona Italus,

quem dicunt fuisse vnum ex interfectoribus Amiralii. Rex tradidit captiuos Parlamento Parisiensi, vt veritatem facti inquireret et de iis statueret. Montmorancius est in aula sed plane liber, ita vt interdum eat venatum, imo dicunt ipsum omnium maxime hortari Regem, vt in coniuratos seuere animaduertat. Alenconius et Nauarrus sunt in arce cum Rege qui laborat quartana, qui quidem non sunt captiui, sed tamen obseruantur, nec vnquam exeunt ex arce, nisi Regina mater Regis exeat, quae eos interdum ducit ambulatum. Rex vt se muniret firmiore praesidio, in arcem accersiuit mille et ducentos Helueticos. Thoraeus frater Montmorancii minimus natu, qui fuit particeps istius conspirationis subduxit se mature, et clam iuit ad Condaeum in Picardiam, cui persuasit, vt se reciperet in Germaniam, ne idem ei accideret, quod Alenconio et Nauarro quos dicebat esse captiuos. et in summo vitae periculo. Haec ita narrant, qui veniunt ex Gallia, quibus quantum fidei sit adhibendum ignoro. Dux Niuernensis Mantuani frater, venit huc ex Polonia sexta die hujus mensis. Ante quinque, aut sex annos in bellis Gallicis inflictum est ei vulnus in genu, quod hactenus sanari non potuit, et iam ex eo hic decumbit. Sunt hic et alii multi ex nobilitate Gallica, ita vt putem paucissimos remansisse apud Regem Poloniae. De discessu Imperatoris ex hac vrbe nihil iam hic dicitur, nec putatur discessurus ante mensem Iulium. Nam (vt aiunt) constituit perficere negotium de prorogatione induciarum in Hungaria, antequam hinc discedat. Iam Augusta aduecta sunt huc munera, quae Constantinopolim mittere debent, et est iussus se accingere ad iter is, qui ea perferet. Est Belga Natione, et nominatur Philibertus Bruxellensis; Eius soror nupsit illi Carolo Rym, qui est legatus Imperatoris Constantinopoli, vbi hic cum ipso per aliquod annos vixit. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae vndec. Maii. 1574.

EPISTOLA IV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, nuper scripsi ad Vestram Celsitudinem Hispanos post profligatas copias Christophori Palatini et Ludouici Nassauiensis, petiisse sibi debita stipendia, et excitato tumultu Antuerpiam versus contendisse, et vicinos vrbi pagos occupasse, suisque ducibus in vincula coniectis, alios sibi delegisse. Vbi haec audiuit Commendator, qui tunc erat Bruxellis, statim profectus

est Antuerpiam, vt tumultuantes milites compesceret, aut saltem simularet se id agere. Interea autem dum cum ciuibus disceptat de ratione conficiendae pecuniae, Hispani penetrarunt in vrbem, per locum nouae arci vicinum vbi dirutus est vrbis murus, et fossa non est admodum profunda. Ingressi in vrbem instruxerunt aciem in ampla illa area quae est ante arcem, et inde progressi sunt ad curiam septem ordine, Clamore magno stipendia flagitantes. Commendator tunc temporis erat in curia, qui eos durissimis verbis accepit cum eo venissent; verum ipsi durius adhuc ei responderunt, adjicientes minas, nisi debita stipendia statim soluerentur. Schampagnaeus frater Card. Granuellani, qui praeerat vrbi cum quingentis militibus, ciuibus suam operam detulit ad tuendam ipsorum libertatem, sed cum videret eos metu attonitos, nihil de suis rebus constituere, recepit se cum suis in eam partem vrbis, quam nouam nominant, et ducta fossa, ac aggere excitato, impositisque aggeri maioribus tormentis quae sumsit ex nauibus, quae in vicino portu stationem habebant, ibi se continuit tanquam in castris. Hispani aliquoties simularunt se velle aggeres subire, sed cum iussisset displodi aliquot tormenta, illi se statim subduxerunt. Commendator metuens ne Schampagnaei mora in vrbe eius direptioni occasionem praeberet, misit ad eum Cihapinum Vitellium cum mandato, vt sub poena rebellionis vrbe cum suis copiis excederet. Respondit Vitellio, se non obtemperaturum mandato, nisi de ea re publicas literas Commendator ad ipsum mitteret, quas statim misit, vbi id est ei renunciatum. Acceptis literis excessit vrbe per portam, quae pertinet ad eam partem vrbis quam occupauerat, et suas copias duxit in pagum vrbi vicinum, significans Hispanis, se in Hispaniam profecturum, vt totam hanc rem ad regem deferret. Vix egressus erat vrbem, cum Hispani in eius aedes irruerunt, ac eas diripuerunt, clamantes eum esse haereticum, sed tamen ipse praetiosiora quaeque secum abstulerat. Post eius ex vrbe discessum, Hispani diuerterunt in aedes Ciuium, quos innumeris iniuriis afficiunt. Commendator interea egit cum Ciuibus, et externis mercatoribus de pecunia ad numeranda Hispanis stipendia, quae ipsis octo et triginta mensium debebantur. Aiunt tandem conuenisse inter ipsos, vt ciues numerarent ducenta millia coronatorum, et externi mercatores tantundem. Sed existimo Vestr. Celsitud. certiora aliunde de iis rebus habere. Hoc est vere sceleratum facinus, nec poterit vnquam Commendator perfidiae aut stultitiae notam effugere, et ea res haud dubie Orangio Principi proderit. Vbi Wallones intellexerunt quid esset ab Hispanis factum, coeperunt etiam sua stipendia flagitare,

et parum abfuit quin Louanium occuparent. Iam vero sunt prope Bruxellas et omnia suburbana diripiunt, ac dira vrbi minitantur nisi ipsis numerentur stipendia. Sed Bruxellenses edocti calamitate Antverpiensium, diligentes excubias agunt, et dies ac noctes suas portas, et totum vrbis ambitum armati obseruant. Commendator interea curat extrui in foro Antuerpiensi sublime theatrum, ex quo sedens, in sua maiestate, denunciet populo regem Hispaniae recipere in gratiam omnes eos, qui aliquid aduersus ipsum commiserunt, modo se subiiciant eius praefectis, et ad gremium Ecclesiae Catholicae redeant. Dum haec geruntur Antuerpiae, Orangius occupauit oppidum Meghen, quod est ad Mosam fluuium. Credo fuisse notum Vestr. Celsitudini Carolum Comitem a Meghen recens mortuum, qui fuit praefectus Gueldriae. Ei iam in Comitatu successit Barlemontii filius, qui ipsius Caroli neptem ex sorore duxit in vxorem. Ioannem ab Austria tandem oportuit cedere Card. Granuellano in ea contentione quae inter ipsos orta est Neapoli. Discessit inde sub finem superioris mensis, et nauigauit in Liguriam, et ex Liguria profectus est in Ducatum Mediolanensem. Substitit autem Vigebani, quod est oppidum Ducatus Mediolanensis quod iam Rex Hispaniae ei donauit cum titulo Marchionatus. Dicitur ibi expectare mandata Regis Hispaniae: interea tamen conscribit militem, ac etiam ex Germania euocat, et quod est magis mirum, misit in Sardiniam Marcellum Doriam, cum tredecim triremibus, quibus aduehat militem Hispanicum qui ibi excubat, cum tamen illa Insula videatur maxime egere praesidio aduersus Turcarum et Maurorum incursiones. Publice fertur ipsum Ioannem ab Austria iturum in inferiorem Germaniam, et militem Germanicum ideo venire Mediolanum, vt collocetur in praesidiis vnde abducentur Hispani. Ego puto eum potius tenturum aliquid in Italia. Caueat sibi nouus Dux Florentiae: nam forte faba in eum cuditur, cum praesertim vsurparit illum odiosum titulum magni Ducis, et 22 die superioris mensis curauerit se coronari Florentiae, non expectato mandato Imperatoris, nec fide ei praestita, quam tamen dicitur eius parens Imperatori Carolo praestitisse, quamuis id negent Florentini. Sed mihi non videtur verisimile, Imperatorem Carolum (cum post mortem Alexandri haberet eum Principatum in sua potestate) voluisse eum tradere Cosmo, qui tantum erat ciuis filius, quin promitteret se ei fidem seruaturum. Veneti certe satis ostendunt sibi esse suspectos istos apparatus, quos facit Ioannes ab Austria: nam duplicarunt praesid a earum vrbium, quas habent vicinas Ducatui Mediolanensi. Genuenses eandem ob causam suam vrbem

et sua oppida praesidiis munierunt. Hispani iam incipiunt metuere, ne Turcae inuadant Italiam et propterea quanta possunt praesidia equitum et peditum imponunt in oppida maritima Regni Neapolitani. Dominus Vngnadius Legatus Imperatoris scripsit ad me Constantinopoli, hoc anno fore praefectum classis Turcicae Sinamum Bassam, quem aiunt esse ferocissimum. Is est qui superioribus annis domuit Arabes, qui sub initium Imperii Selimi grauissimam seditionem excitauerunt, et suis excursionibus bonam partem Aegypti deuastarunt. Veneti miserunt in Zacinthum insulam pannos ex serico magni precii, qui ipsi Bassae dono offerentur, quum ea loca praeteribit classis. In Gallia omnia in dies fiunt deteriora. Comes de Corona Italus, e La Mole qui fuit charissimus Alenconio Duci, truncati sunt capite Lutetiae vltima die superioris mensis. Quarta die huius mensis Marschalci Montmorancius et Cossatus capti sunt in arce Vicennarum, et ducti Lutetiam, et coniecti in arcem quam Bastiliam nominant, quae solet esse carcer procerum. Sunt et alii multi capti, nec Alanconius et Nauarrus sunt plane liberi. Aiunt aliquos etiam habere mandata de capiendis Danuillio Marschalco et Meru fratribus Montmorancii. Thoraeus minimus natu est in Germania cum Principe Condaeo. Cum Danuillius sit instructus milite, stulte faciet si se capi patiatur. Accusantur omnes conspirationis aduersus regem et matrem eius, quos vt aiunt, constituerant interficere. Iam videtur peracta illius Regni periodus. Fuga Condaei erit (vt existimo) saluti Alenconio et Navarro: si enim tollerentur, is in eorum locum succederet. Conscribit militem in Germania, sed audio Marschalcum Retrium agere cum eo de pace, nomine Regis, hoc est dare operam, vt eum fallat, et eripiat ei occasionem rei bene gerendae. Die 17. huius mensis, venit hic cursor, qui quinta discessit Constantinopoli, quae hinc abest ducentis, et octoginta milliaribus Germanicis. Aiunt eum attulisse Imperatori optimam spem prorogationis Induciarum. Cum discessit Constantinopoli classis nondum soluerat, sed erat plane instructa. Imperator misit in Bohemiam Walterum regni secretarium, vt cum proceribus et praesertim cum Rosenbergio et Bernestenio ageret, de indicendo Regni conuentu, et vt audio Imperator eo nstituit ipsis primum diem Iulii, ita tamen vt permittat ipsorum arbitrio alium diem deligere. Plurimi hic sperant Bohemos designaturos successorem patri in Regno Rudolphum Hungariae Regem. Sunt qui de ea re aliter loquantur, et putent Bohemos non facile discessuros a suo instituto de eligendo sibi rege, qui tantum sit Rex Bohemiae, et apud ipsos viuat Dux Niuernensis. hic per aliquot

dies aegrotauit satis grauiter ex crure, sed facta supputatione cepit melius habere: nondum tamen salutauit Imperatorem. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 23. die Maii 1574.

EPISTOLA V. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime seditio excitata Antuerpiae ab Hispanis adhuc durat. Huc erat perscriptum ex variis locis ipsam vrbem esse ab Hispanis direptam, quod esse falsum postea intelleximus: quamuis nondum sit extra periculum ne diripiatur. Nam constat Hispanos ibi perinde viuere ac si vrbem ex hostibus cepissent: grassantur enim quomodocunque libet in ciues, quos innumeris iniuriis afficiunt. Qui arcem obtinent istorum exemplo inuitati etiam tumultuantur, et sua stipendia flagitant; Aiunt eos praecipitasse de muro vnum ex suis praefectis, qui monebat eos, vt modestius agerent, et memores essent iurisiurandi, quod Regi praestiterunt. Quoniam commendator non potest conficere Antuerpiae totam illam pecuniam quam Hispani exigunt, petiit a deputatis prouinciarum, qui Bruxellis conuenerunt, vt Liram venirent, (quod oppidum tribus tantum milliaribus abest ab Antverpia) quo posset facilius ad eos accedere, et cum eis de repub. deliberare. Verum deputati in ea re non sunt ei obsequuti propter milites, qui vbique vagantur, et quia Lirae sunt praecipui Hispanorum duces, quorum fidei non audent se committere. Wallones qui sunt in oppido Berghen quinque milliaribus ab Antuerpia, et ii qui sunt Bredae imitantur Hispanos, et debita sibi stipendia postulant, ac fortunis ciuium pro arbitrio abutuntur. Hispani, qui manserunt in Hollandia, conati sunt idem facere in inferiore Traiecto, quod eorum populares Antuerpiae, et per arcem sunt intromissi in vrbem, sed ciues implorato Germanorum auxilio, qni erant in vrbe, corripuerunt arma, et cum Germanis coniuncti opposuerunt se Hispanis, quos coegerunt vrbe excedere, aliquot ex ipsis interfectis. Orangius interea profectus est in Zelandiam, vt suorum animos confirmet et classem instruat quam opponat Hispanicae, quae dicitur ex Hispania soluisse. Hactenus dubitatum fuit hic an Christophorus Palatinus et Ludouicus Nassauius euasissent ex pugna, in qua superati sunt ab Hispanis; sed iam creditur vtrumque simul cum Henrico Nassauio Ludouici fratre occubuisse; dicuntque hic Imperatorem de ea re literas accepisse.

Vestr. Celsitudo audiuit quid Comiti Annibali ab Ems acciderit quinta die huius mensis. Cum Argentorato ad Tabernas Alsaticas proficiscereretur. Milites Gallici, qui per ea loca vagabantur, progressi sunt versus Lotharingiam, et duas arces in Vogeso occupauerunt Tuchenstein et Chastillon, quae pertinent ad fines Episcopatus Metensis et Ducatus Lotharingiae. Scribunt Ducem Lotharingiae conscribere militem quo eos inde expellat. Condaeus profectus est Argentorato Heidelbergam cum Thoraeo fratre Montmorancii. Dicitur ad eum venisse Dominus de Meru alter Montmorancii frater cum vicecomite Tureniae ipsorum Montmoranciorum ex sorore nepote. Quidam hic scripserunt eo etiam venturum Marschalcum de Retz, vt de pace cum Condaeo agat Regis Galliae nomine. De Gallia nihil fere audiuimus ab eo tempore quo capti sunt Montmorancius et Cosseus Marschalci. Sunt qui scribant captum etiam esse Damuilium Montmorancii fratrem, qui praeerat copiis quas Rex habebat in Gallia Narbonensi aduersus Huguenotos. Credebamus Imperatorem ante mensem hinc discessurum, iamque hospitiorum designatori mandatum erat vt iret Pragam, sed mutatum est hoc consilium; nam Imperator eo mittit Regem Rudolphum et Archiducem Ernestum, qui intra sex aut septem dies sunt hinc discessuri, nisi forte eos aliquandiu detinuerit leue vulnus quod sibi inflixit in sutura Rex Rudolphus, dum exercitii causa vectem ferreum vibraret. quamuis audiam vulnus esse ita leue vt non sit eius iter remoraturum. Legatus Moscouiticus discessit hinc die martis proxima sine literis Imperatoris: nam noluit accipere eas quae ipsi sunt oblatae, eo quod ipsius Domino in superscriptione non tribuerentur ii dignitatis tituli quos expetebat. Literae Imperatoris sunt alteri traditae, qui ab ipso in Moscouiam mittitur. Legatus tamen Moscouiticus expertus est magnam Imperatoris erga se humanitatem et liberalitatem: nam Imperator persoluit omnes sumptus ab eo factos et discedentem donauit catena aurea magni ponderis, aliquot argenteis poculis inauratis et pecunia ad viaticum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudmi et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 29 die Maii 1574.

EPISTOLA VI. Eidem.

ILlustrissime princeps ac Domine Clementissime, Vndecima die superioris mensis, cum Dux Venetus celebraret conuiuium in Palatio divi Marci vbi solet habitare, exortum est in eius culina incendium,

paulo post horam primam pomeridianam, quod sub occasum solis est restinctum. Conflagrauit ipsius Ducis habitatio et locus in quo cogitur Senatus, ac etiam pars templi diui Marci, quod est Palatio contiguum. Durante incendio praecipui Senatores ingressi sunt templum, et insignem illum thesaurum qui ibi asseruari solet, inde transtulerunt in domum, in qua cuditur moneta, quae non procul abest a templo, et est ex caeso lapide extructa: et Sfortia Palauicinus praefectus generalis ipsorum Venetorum, qui tunc forte aderat, disposuit in locis vicinis praesidia militaria, et summouit turbam quae confluxerat: nam metuebatur ne in illa trepidatione homines egentes accepta occasione ex incendio, domos diuitum, vel etiam ipsum the saurum diriperent. Praedixerat illud incendium anus quaedam ex agro Brixiensi, quod vbi resciuit Senatus, vocauit eam Venetias: quae cum de variis rebus interrogaretur, dixit Rempubl. Venetam secunda die huius mensis insigne aliquot damnum accepturam. An fuerit verum ipsius vaticinium brevi intelligemus. Solent Veneti maxima pompa celebrare diem Ascensionis Christi, eo enim die Dux cum praecipuis ex senatu nauigat in nave deaurata, quam Bucentaurum nominant, ad exitum aestuariorum in quibus sita est vrbs Veneta, et iniecto in mare annulo aureo, eius Imperium reipubl. Venetae despondet. Celebrantur etiam tunc temporis nundinae Venetiis, et vt solet Lipsiae fieri, extruuntur in foro et ad Palatium diui Marci tabernae ligneae, in quibus preciosae merces proponuntur venales. Duodecimo die ab illo priore incendio ignis corripuit tabernas, quae extructae erant ante palatium, et quoniam id noctu accidit, difficilius restingui potuit. Itaque damnum quod tunc ex mercibus exustis acceperunt mercatores, aestimatur pluris quam centum millibus coronatorum. Haec crebra et inusitata incendia, et praesertim in eo loco vrbis, vbi est ipsius imperii Veneti sedes, videntur aliquid non boni ominis habere. Ioannes ab Austria est in Ducatu Mediolanensi vbi cogit maximas copias. Praeter Hispanos et alios milites, qui ibi sunt per praesidia distributi, dicitur conscribere octo millia peditum Italorum, et mille equites etiam ItaIos. Ex Sardinia accersit Hispanos, qui iam per aliquot annos ibi fuerunt in praesidio. Expectat ex Germania duo regimina peditum. Petiit etiam militem ab Helvetiis, et a Rhetis eorum vicinis et confoederatis, et qui eadem libertate qua ipsi Heluetii fruuntur, sperabatque, se pecunia perfecturum vt ipsi in ea re obsequerentur, sed Rex Galliae conscriptis sex Heluetiorum millibus, et Rhetis pecunia corruptis, id impediuit: non vult enim stipendiis Hispanicis assuefacere eas gentes ex quibus quandocunque

ipsi videtur, habere potest militem fortem et fidum. Hic bellicus apparatus loannis ab Austria est suspectus omnibus vicinis principibus, quamuis dicant Hispani militem illum ducendum esse in inferiorem Germaniam. quod non est verisimile, cum in inferiore Germania pecunia potius desit quam miles. Quod si pauci illi Hispani, qui ibi sunt, tam superbe et arroganter contemnunt imperium suorum ducum, quid sperandum esset si plures eo adducerentur. Itaque Veneti, Sabaudus. Genuenses, Florentinus et Mantuanus validis praesidiis muniunt eas vrbes, quas habent vicinas Mediolanensium finibus. Regi Hispaniae significatum est, nouam illam arcem tantis sumptibus extructam Tuneti, non posse resistere Turcarum impetus, si eam inuadant, cum praesertim cisternae in ea extructae aquam non contineant, et propterea consultum videri, vt ante aduentum classis Turcicae diruatur, ne postquam capta fuerit a Turcis, ab iis diligentius muniatur. Gabriel Serbello, praefectus Tunetis ipsiusque arcis architectus, est in contraria sententia et dicit arcem posse sustinere Turcarum impetum, si eo mittatur miles et commeatus, et propterea obtestatur Ioannem ab Austria, ne patiatur tam vtile, et tantis sumptibus extructum aedificium dirui. Missi sunt eo Marchio a S. Cruce, et Ioannes a Cardona, qui sunt praecipuae authoritatis inter Hispanos, vt iubeant ipsam arcem dirui, si videant eam non posse Turcarum impetum sustinere. Dux Florentinus curauit se coronari in consulto Imperatore. In coronatione lectae sunt literae, quibus Alexander Medices institutus est Dux Reipubl. Florentinae a Carolo Imperatore: sed nulla facta est mentio iuramenti, quod ipse ac etiam Cosmus huius pater Carolo praestiterunt. Qui postremi ex Gallia hic venerunt dicunt Montgomerium eruptione facta ex oppido Normandiae Saint Lo, in quo obsidebatur contendisse Alenconium cum quinque et viginti equitibus tantum, et cum praeter spem non esset in oppidum admissus, recepit se in arcem quae non procul inde abest, in qua ita obsidetur a militibus regiis, qui cum sunt insequti, vt sit ei impossibile inde euadere. Si in hostium potestatem deuenerit, hauddubie afficient eum crudeli supplicio propter Regis Henrici caedem. Marschalco de Retz redeunti in Galliam structae sunt insidiae inter Lutraeam et Sarbruk: sed praemonitus a Comite Ioanne Nassauio, euitauit eas, et incolumis in Metensem vrbem peruenit. Rex Rodolphus et Arch dux Ernestus, heri hinc Pragam versus profecti sunt. Ego omnia fausta et felicia precor V. Cn. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae quint. die Iunii 1574.

EPISTOLA VII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, credo famam de morte Regis Galliae, venturam ad V. Cem. antequam hae literae ipsi reddantur. Imperator accepit de ea literas a Commendatore Maiore decima die huius mensis ante meridiem. Postridie venerunt huc duo Galli, qui ad Regem Poloniae proficiscebantur vt eam ipsi nunciarent. Pridie quam acciperet literas illas Imperator, fecerat hoc iter Gallus missus in Poloniam vr significaret Regi Montgomerium captum esse a Matignogne Regio praefecto in arce Dontron, in qua eum arctissime obsideri scripsi antea ad V. Cem. Is dicebat benc sperari de Regis valetudine in aula, vnde discesserat biduo antequam Rex moreretur, sed forte in literis quas perferebat ad Regem Poloniae, scribebatur deploratam esse eius valetudinem: nam audio medicos aliquot diebus antequam moreretur id praedixisse. Mortuus est die Pentecostes, sub horam quartam pomeridianam. Aliquot diebus ante mortem multum sanguinis euomuerat. Eo die, quo est mortuus, sub horam octauam matutinam, instituit Reginam matrem suam Regni Administraticem (nos Regentem nominamus) fecitque de ea re decretum, quod Senatus Parisiensis statim approbauit. In decreto insertum est id ab ipso ideo esse factum, quod omnes vires corporis ita prostratas sentiret, vt existimaret, se nunquam fore parem perferendis gubernationis laboribus, nec vidisse cui Regni administratio tutius committi possit, quam matri, siue ipse conualesceret, sine ex hac vita euocaretur, cum non dubitaret matrem fore sidissimam regni custodem interea dum abest rex Poloniae, ad quem post ipsius mortem iure deuolueretur. Quid sit sequuturum in Gallia, aut quae consilia initurus sit Polonus nondum sciri potest. Multi putant Polonos non dimissuros eum, antequam ipsos a praestito sibi iuramento absoluat, et liberum ius eligendi alium Rege m ipsis relinquat: quod tamen non puto eum facile facturum. Statim vbi Imperator audiuit regis Galliae mortem, detulit prolixe sua officia Polono, et promisit se in quacunque re poterit, ipsi gratificaturum. Credo quod eius reditum in Galliam libenter adiuuabit: nam videtur denuo concipere spem adipiscendi illud Regnum. Audimus iam esse in Germania duos fratres Montmorancios natu minores. Rex paulo ante mortem miserat in Galliam Narbonensem Forkenaldum praefectum vrbis Narbonensis, vt per speciem colloqui euocaret Narbonem Marschalcum, Danuilium Montmorancii fratrem, et eum in vincula

coniiceret. Scripserat autem Rex Danuilio sibi esse significatum Hispanos insidiari Narboni, quae est vrbs munitissima ad fines Hispaniae, et propterea iubebat ipsum eo proficisci, vt cum Forkenaldo et aliis deliberaret, qua ratione Hispanorum insidiis occurrendum esset: sed Danuilius deprehendit fraudem, et (vt audio) potuit Narbonem, et eos qui ipsi insidiabantur, in suam potestatem redigere, sed noluit. Dicunt etiam venisse ad eum quendam Sarram natum ex familia Comitum Martinegorum sed illegitime, eo animo vt ipsum interficeret, quod cum deprehendisset, nebulonem tamen illum dimisit incolumem. Scripsit autem ad Regem se libenter alteri cessurum suam praefecturam, si ita iuberet, iturum ad Ducem Sabaudiae, ne forte suspicetur rex ipsum res nouas moliri velle. Quamuis autem nullius rei sit sibi conscius, ob quam metuat venire in Regis conspectum, se tamen propterea iam non venire in aulam, quia ibi plurimum possunt eius inimici, et videat innocenti fibi strui insidias, ideo tantum quod existiment ipsum aliquid tentaturum, quo possit fratrem restituere suae libertati. Se quidem fateri tanta esse beneficia Regum Galliae erga ipsorum familiam, vt si vel minimum in ipsos peccauerint, sint digni quouis supplicio, quare si aliquid in regis perniciem molitus est frater, se nequaquam pro eo deprecari, sed quia scit plerumque opprimi innocentes factionibus; et malicia eorum quibus princeps interdum nimis faciles aures praebet, se suppliciter orare, vt rex aequos iudices deligat, qui de crimine cognoscant, de quo accusatur frater. Non existimo in hoc tanquam inter regno Reginam, et eos qui sunt ei a Consiliis, ausuros sumere supplicium de iis, quos iam captiuos tenent, cum tres fratres ipsius Montmorancii sint extra ipsorum potestatem, et Princeps Condeus dicatur iam conscribere militem. Ad eum nuper ex Gallia venisse audio Carolum Mansfeldensem Petri Ernesti filium, qui duxit vxorem filiam Marschalci Brisaci fratris Cosraii qui iam est captiuus. Praetexit huic suae fugae ex Gallia iniuriam, quae fit Cossae patruo suae vxoris. Sed viderit Condeus quantum ipsi sit fidendum: nam vereor ne id agat, vt aliquo facinore ineat gratiam apud Reginam. Ipsius Caroli frater Philippus fuit nuper interfectus Bruxellis a Domino de Rizeburg post conuiuium in quo poculis inter se certauerant. Melitenses existimant Turcas conuersuros omnem suam vim aduersus ipsos, et propterea emendicant auxilia vndecunque possunt. Ego vix credo Turcas fecisse tantos apparatus propter iusulam plane sterilem et quae habet oppidum munitissimum. Nemo iam fere dubitat, quin classis Turcica constituerit oppidum aliquod vi oppugnare, cum vehat magnam vim omnium

instrumentorum ad oppugnandas vrbes necessariorum. Praeter tormenta quibus armatae sunt naues, vehit quinquaginta recens conflata ex eo genere, quos canones nominamus, quorum est vsus in deiiciendis vrbium muris et aggeribus. Scribunt Melitenses fore in classe tres Bassas praeter Ochialum, videlicet Pialum Mustapham et Sinamum, sed ego plus fidei tribuo literis quas a Domino Vngnadio accepi, in quibus scribit Sinamum fore summum ipsius classis praefectum, nulla facta mentione aliorum Bassarum. Ioannes ab Austria exigit extra ordinarie ad sumptus belli a Mediolanensibus quinquies centena millia coronatorum, et Siculis decies centena millia. Iam sunt ad Genuam Hispani quos ex Sardinia euocauit, et aliquot alii qui recens ex Hispania advenerunt, quos aiunt propodiem ituros Mediolanum, et inde in Belgium. Scribunt Roma Ernestum Bauariae Ducis filium agere apud Pontificem, vt eius concessione liceat Electori Coloniensi Archiepiscopatum suum ipsi resignare, et vxorem ducere. Die Pentecostes Geusii ceperunt in Scaldi quatuor et viginti naues, tormentis et aliis rebus ad bellum necessariis optime instructas, quod factum est in ipsius vrbis Antuerpiensis conspectu. Eius rei culpa reiicitur in Hispanos, qui coegerant eas naues longius recedere ab vrbe, ad quam prius stationem habebant, metuebant, ne qui ipsis struerent insidias, et postea se naues reciperent. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 12. die Iunii 1575.

EPISTOLA VIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam nostra gens ab aliquot annis sua ita administrauit, vt videatur se, suamque salutem et existimationem odisse, minus miror Regem Poloniae fugisse ab iis, qui eum honore affecerant, et amore prosequebantur, ad eos quorum fidei nescit quantum debeat credere, cum potius habeant causam cur eum oderint, quam cur ament. Grauiter procul dubio de eo conquerentur Poloni, qui reiectis tot principibus, sibi necessitudine coniunctis, ipsum fere ignotum regem elegerunt. Redibit forte celerius in Galliam ea ratione qua iam instituit redire, quam si rebus in Polonia rite compositis discessisset. sed meo iudicio redibit cum minore existimatione et dignitate: et si humanius cum Polonis egisset, potuisset forte eorum consensu, fratrem, vel aliquem alium ex suis amicis sibi successorem in Regno constituere. Audita morte fratris speraui hunc

si in Galliam rediret, daturum operam, vt regno amissum splendorem paulatim restitueret, cum videatur esse moderatiore ingenio, et magis compositis moribus, quam fuerat frater, et gloriae desiderio eum teneri putarem, sed hic discessus repentimus ex Polonia minuet opinionem de eo in multorum animis, et forte erit in causa, vt etiamsi cupiat res suas bcne constituere, defutura sit ei authoritas ad id perficiendum. Discessit noctu Cracouia fune (vt audio) per fenestram demissus, nec interquiuit antequam Silesiae fines attingeret. Die 20. huius mensis venit huc sub occasum solis, nobilis vir, missus ab eo ad Imperatorem, quem Imperator statim ad colloquium admisit, et postridie mane dedit ei literas salui conductus quas rex petebat: quibus acceptis, progressus est obuiam Regi quanta potuit celeritate. Credo id agi vt in suo reditu in Galliam, nullius Principis Germanici, praeterquam Imperatoris et Archiducis Ferdinandi ditionem attingat: per eas enim in Lotharingiam, vel in Episcopatum Metensem peruenire potest. Eares, haud dubie male habebit Ducem Bauariae, cuius ditionem vt vitet Rex, a recta via erit ipsi deflectendum. Imperator videtur omni genere humanitatis eum sibi deuinctum reddere velle. Misit heri ad ipsum Dn. Kain sui stabuli praefectum in arcem Wolbersdorff, quae hinc abest tribus milliaribus. Misit ei hodie Imperatrix vnum ex suis sacrificulis: nam inter sua impedimenta nullum tale animal habuit. Sunt qui dicunt Imperatorem scripsisse ad Regem Rudolphum et Archiducem Ernestum vt suum reditum accelerent. Omnia hic in arce splendide apparantur ad eum excipiendum. Imperator constituit sub vesperam ire obuiam ei venienti in hanc vrbem sed cum paucis: nam ne quidem vult vt legati regum et principum qui hic sunt eum comitentur. Plerique Galli credunt eum ducturum fratris viduam; nam eiusmo di coniugia non habentur amplius pro illicitis. Scripsi antea ad Vestr. Celsitudinem Regem Carolum paulo ante mortem constituisse matrem administraticem regni, seu regentem vt loquimur. Id minus ei confirmauit hic rex, et de ea re literas ad eam iam misit, palam dicit rex se plane constituisse, ignoscere omnibus in Gallia, qui vel publice vel priuatim aliquid aduersus ipsum commiserunt, modo eius benignitatem non respuant. Mandauit iis quos in Galliam misit, vt iuber ent Montmorancium de sua erga ipsum clementia bene sperare. Significauit idem Principi Condeo, et hortatus est eum vt in Galliam rediret, quod eum vix facturum puto, nisi aliter ipsi quam verbis cauetur: cum praesens nuper publico professus sit in Ecclesia Gallica quae est Argentorati, se grauissime Deum in eo offendisse, quod post illam Parisiensem stragem metu mortis

ad Sacra Pontificia accesserit, et petiit a Deo et ab Ecclesia vt id sibi ignosceretur. Aiunt eum conscribere militem eiusque copias fore quatuor millium equitum et totidem peditum Germanicorum, quibus accedent aliquot Galli, qui in Episcopatu Metensi vagantur. Heluetii, quos Rex Hispaniae conscripsit, haerent in Comitatu Burgundiae, et negant se progressuros vlterius ante aduentum Hispanorum et Italorum qui (vt est ipsis promissum) vna sunt ituri in Belgium. Credo quod id faciant edocti a Comite Annibale ab Ems. Vbi huc aduenerint Galli qui sunt cum Rege, de iis omnibus rebus diligentius scribam ad Vestr. Celsitudinem. Cui omnia fausta et felicia precor, et toti Illustrissimae suae familiae, Viennae 24. die Iunii 1574.

EPISTOLA IX. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi antea quaedam ad V. Cem. de discessu Regis ex Polonia, et eius aduentu in has regiones, quae iam paulo altius repetam, vt ea audiui hic ex iis, quorum consilio maxima ex parte fuerunt administrata. Antequam certum nuncium de morte fratris rex accepisset, sciebat morbum, quo laborabat, esse lethalem, et propterea coepit de suis rebus mature cogitare: nam mater eum perpetuo hortabatur, vt fuum in Galliam reditum, quantum posset acceleraret, quandocunque fratrem diem suum obiisse intelligeret; id enim exigere perturbatum regni statum, et plurimorum ex nobilitate incertas et fluctuantes voluntates. Decima die huius mensis Imperator accepit literas a Commendatore Maiore, quibus ei mors negis Galliae nunciabatur, quod statim scripsit ad Andream Duduium oratorem suum in Polonia, vt id Regi indicaret: quod est ab eo factum decima quarta die huius mensis. Postridie venit ad Regem nobilis vir, missus a Regina matre ipsius, qui id confirmauit, quod Caesareus orator ipsi significauerat, et adiecit Regem Carolum eodem die quo est mortuus, instituisse reginam matrem administraticem Regni, seu regentem (vt loquimur) quod petebat mater vt ipse sua authoritate confirmaret, et hortabatur eum, vt quam citissime in Galliam rediret. Rex curauit statim conscribi literas quibus regni administrationem matri concedebat, et eas ad ipsam misit. Verum vt Polonorum animos pertentaret coegit senatum ex iis Senatoribus Regni qui fuerunt Cracouiae et in vicinis locis, quibus exposuit mortem fratris, cui in regno succedere debeat, dixitque res Gallicas exigere vt eo redeat, ad componendum regni statum, qui sit perturbatissimus. Praeterea ostendit eis literas,

quibus matri confirmabat concessam a fratre regni administrationem, et ab ipsis petiit, vt ei indicarent, quid in his rebus optimum factu iudicarent. Poloni re inter se deliberata id primum reprehenderunt, quod in literis quas ad matrem mittere constituerat, nominaret se Regem Galliae: id enim ipsum non debuisse facere inconsulto Senatu Polonico. Quantum autem attinet ad eius reditum in Galliam, dixerunt suis legibus caueri, ne Poloniae Regnum per alium quam per ipsum Regem administretur, et propterea non licere ipsi discedere ex regno: regni vero Gallici aliam esse rationem, posseque illos per Legatos administrari. Itaque sibi videri consultum vt deligantur decem vel duodecim, vel etiam plures ex Polonicis proceribus, qui ingenio et rerum vsu valeant, qui mittantur in Galliam, vt confiderent quis iam sit regni status, et qua ratione eius tranquillitati consuli possit; postea reuersi in Poloniam exponant Regi et Senatui quod viderint et obseruauerint: tum demum deliberetur in Senatu quaratione Galliae consuli possit, et an ex gente Gallica sint instituendi regni administratores, an vero ex Polonia mittendi. Tandem dixerunt omnia haec reiicienda esse in regni comitia, quae indicta sunt ad diem 25 Augusti, et se tantum obiter voluisse respondere haec regi petenti ab ipsis consilium, non autem aliquid decernere. Quidam vt regem consolaretur addidit ipsi fore longe gloriosius manere in Polonia, quam redire in Galliam, cum in Polonia habiturus esset amplam materiam, et plurimas occasiones exercendae suae virtutis aduersus Moschos, Tartaros, et Turcas gentes ferocissimas, in Gallia vero tales occasiones ipsi nequaquam offerri aut contingere posse. Vbi rex animaduertit quid isti haberent animi, constituit omnino clam ab ipsis discedere: nam videbat ipsos non facile concessuros vt in Galliam rediret, si de ea re in publicis regni comitiis deliberaretur. Itaque die decimo octauo huius mensis sub horam secundam noctis egressus est arcem Cracouiensem per portam angustam quae ducit in suburbium, et inde pedes profectus est, ad locum ad quem iusserat equum suum duci, et suos comites conuenire, et ita tota nocte equitans peruenit postridie in Imperatoris ditionem suis omnibus saluis, excepto Pibraco Viro praestantissimo, quo vtebatur interprete agens cum Polonis de Republ. et de aliis rebus: is enim aberrauit a via et cum audiret insequentes et vociferantes rusticos, qui concitati erant aduersus Gallos fugientes, penetrauit in densam sylvam, et per aliquot horas delituit in palude inter arundines. Tandem fame coactus, ex suis latebris prorupit, et incidit in nobiles Polonos qui multa sunt ei minati, ac voluerunt eum Cracouiam reducere. Verum cum ipsis exposuisset, se

nec Polonum esse, nec Regno Poloniae iuramento vllo obligatum, sed esse priuatum ministrum sui regis, eum incolumem dimiserunt. Rex vt antea scripsi ad V. Cem. venit Volkersdorf 23 die huius mensis, qui locus abest hinc tribus milliaribus. Postridie Imperator statim post prandium misit ei obuiam Matthiam et Maximilianum filios, qui fere vsque ad eius hospitium peruenerunt. Insequutus eos Imperator substitit in Insula Danubii in loco quem nominant Thabor, vbi soluitur portorium, ibique regem expectauit. Cum aduenisset rex vterque de rheda desiliit, et se mutuo sunt complexi, et aliquandiu vna sunt colloquuti. Postea Imperator conscensa rheda regem ad se recepit, et ita sunt ingressi vrbem sub horam quartam. Imperatrix excepit regem in infimis gradibus arcis ad ipsam aream. Diuertit autem Rex in eam partem arcis, quae est sinistra ingredientibus, quam solent incolere Matthias et Maximilianus Archiduces. Postridie cum rex iam cepisset prandere, venit ad eum Imperator, et dixit se velle esse eius conuiuam, sed fuit dispar conuiuium: Imperator enim vescebatur carnibus, rex autem piscibus: nam erat dies veneris. Fuerunt vna fere per tres horas colloquentes de variis rebus. Postquam discessit Imperator, rex impendit quod super fuit diei in perlustrandis et spectandis iis, quae hic sunt maxime spectatu digna. Die subsequente, qui fuit 26 huius mensis, Imperator summo mane iuit venatum in propinquam syluam, quae cingitur Danubio, quo subsequutus est eum rex a prandio. Die 27 Imperator inuitauit eum ad prandium, post prandium oblectarunt se variis colloquiis, et interea Imperator curauit adferri picturas, varia genera armorum, et alias res in quibus eminebat eximium aliquod artificium, ita vt fere totus dies, in iis rebus spectandis sit consumptus. Postridie mane Imperator duxit eum in Ebersdorff, et in hortum illum insignem quem extruit vno ab hinc milliari, qui vulgo nominatur hortus phasianorum, vnde sub noctem sunt reuersi. Imperator significauerat Regi Hungariae et Archiduci Ernesto, vt suum reditum ex Bohemia accelerarent, quo possent regem hic salutare qui ob eam rem in hodiernum diem distulit suum discessum, cum alias constituisset heri discedere, sed tamen nondum venerunt: Verum vt audio Imperator significauit ipsis vt hic nequaquam subsistant, sed quanta poterunt celeritate subsequantur. Discessit hinc hodie hora septima, et est Imperator comitatus eum discedentem: ambo autem eadem rheda vehebantur, in quam etiam assumpserat Imperator Ducem Cliuensem. Antequam rhedam conscenderent, Imperator diu est cum eo collocutus in area arcis spectante tota aula, et postea iussit silios suos, Matthiam et Maximilianum accedere,

quos rex est amplexus. Postea Imperator Matthiam reuocauit, et nescio quae ridens cum rege de eo loquutus, ludens ei capillos vellicavit. Rex iussit me ad se venire, et diligenter ex me percontatus est de valetudine Vestr. Celsitudinis Illustrissimae Dominae coniugis, et Illustrisfimi principis Christiani, et iussit vt Vestr. Celsitudin. fuo nomine officiose salutarem, ac significarem Vestr. Celsitudini ipsum nihil magis cupere, quam cum Vestr. Celsitudin. colere eam amicitiam, quae ipsius maioribus cum domo Saxonica intercessit. Imperator sane nullum genus humanitatis erga ipsum praetermisit, quamdiu hic fuit. Comitatus quem secum adduxit, fuit exiguus: nam toti comitatus (praeter famulos) sufficiebant tres mensae. Ad vnam accumbebant consiliarii, secretarius, medicus et quidam alii viri literati: reliquae duae satis erant nobilitati, connumeratis etiam iis qui missi erant ad ipsum regem ab Alanconio, Nauarro, Sabaudo, Lotharingo et aliis. Regis cura ab Imperatore demandata erat Domino a Kain praefecto stabuli. Comiti a Lodron seniori, et Augerio a Bousbek, qui diu fuit Caesareus Legatus Constantinopoli, et postea praefectus aulae iuniorum principum. Comes Egmondanus fuit eius pocillator. Omnes fere Galli habuerunt hospitium in arce, et si qui voluerunt laxius habitare, paratum erat eis palatium Archiducis Caroli. Ego omnia fausta et felicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae vestrae familiae, Viennae 29 die Iunii 1574.

EPISTOLA X. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi in posterioribus meis literis ad Vestr. Celsitudinem quomodo Rex Galliae ex Polonia discesserit, huc venerit, et exceptus sit ab Imperatore, qui eum discedentem deduxit ad sesquimilliare. Significauerat Imperator regi Rodolpho, et Archiduci Ernesto vt reditum fuum ex Bohemia accelerarent, quo possent hic salutare regem Galliae, qui ob eam rem distulit suum discessum in 29 diem superioris mensis, cum alias constituisset discedere 28. volebatque eorum aduentum diutius expectare, si Imperator permisisset. Cum autem eo ipso die quo discessit huc rediissent, sub horam sextam pomeridianam iussi sunt ab Imperatore eum statim subsequi, quod est ab ipsis tanta diligentia factum, vt postridie sub auroram peruenerint Gloknitz, vbi rex pernoctauerat, qui locus hinc abest vndecim milliaribus. Complexi se mutuo vna ad templum accesse runt et finitis sacris per dimidiam horam collocuti sunt, et

postea se denuo complectentes, sibi valedixerunt, et rex Galliae est prosequutus suum iter. Venit eo die in Brug qui locus distat hinc viginti milliaribus. Aduenienti Carolus Archidux occurrit cum trecentis equis. Quid ab eo tempore acciderit ipsi, non audiui. Munera quae hic dedit Imperatoris ministris, estimantur decem aut duodecim millibus coronatorum. Eum discedentem ex Polonia inter alios sequutus est Comes Techininus et est tandem assequutus, sed cum iam peruenisset in ditionem Imperatoris. Procumbens in genua obtestatus est eum vt rediret Cracouiam, dicens actum esse de salute Regni Polonici nisi id faceret. Rex respondit se habere causas quare discesserit ab tpsis, ac non possit iam ad eos redire, quas postea ipsis esset indicaturus. Iussit autem ipsum Comitem redire Cracouiam, et dare operam ne Galli qui ibi remanserant, vlla iniuria afficerentur. Reuersus Cracouiam indicauit Petro Sboroski, Palatino Cracouiensi, et Alberto Laski ea quae ex Rege audiuerat, et mandata quae ab eo acceperat, qui statim edixerunt, ne quis Gallos iniuria afficeret, et curarunt restitui suae libertati eos qui traditi erant custodiae. Positi quidem sunt custodes ad omnes portas Vrbis Cracouiensis, qui discedentes obseruarent, sed tamen neminem discedere volentem detinebant. Dominus Carolus Danzaeus, qui per multos annos fuit Legatus Regis Galliae in Dania, iam est Cracouiae, et cum Senatu Polonico agit, ea quae nomine Regis sunt agenda. Maxima pars classis Turcicae soluit ex portu Constantinopolitano decimaquinta die Maii et nauigauit in Eubocam. Reliquae naues quae nondum erant instructae, magno studio instruebantur, ita vt essent breui subsequturae reliquas. Tota classis futura est trecentarum nauium. Poterit exponere in terram viginti millia hominum ita tamen vt maneat instructa necessario milite. Vehit magnam copiam ferramentorum varii generis, et aliarum rerum, quarum est vsus in vrbium oppugnationibus. Praesunt classi Sinam Bassa et Ochialus archipirata. Multi putant ut eos inuasuros Tunetem et Guletton, Veneti tamen metuunt adhuc ne Turcae fidem ipsis non seruent et Cretam inuadant: nam Caragiali pirata Turcicus nuper cepit magnam nauem venetam, non procul ab ipsa Creta et quidam dicunt detineri Alexandriae, Tripoli Siriae, et in aliis locis Imperii Turcici merces Venetorum ipsius Selimi mandato, quod tamen vix credo esse verum, cum ante non multos dies venerit Venetias quidam Rabbi Salomon Iudaeus medicus ipsius Selimi, qui est praecipuus inter eos qui pacem impetrarunt Venetis. Est autem missus Legatus a Selimo ad Venetos a quibus est magno honore affectus. Hispani vocati ex

Sardinia a Ioanne ab Austria, iam sunt in Ducatu Mediolanensi; Discesserat Mediolano Ioannes ab Austria, sed iam est eo reuersus, eo quod Mediolanenses recusent soluere quinquies centena millia coronatorum, quae rex Hispaniae exigit ab ipsis extraordinarie, ad sumptus belli. Aiunt Hispanicam Classem quae nauigatura est in Inferiorem Germaniam, iam soluisse Laredo, qui est portus Cantabriae. Dicunt ea Classe vehi nouem millia Hispanorum. Praefectus Classis est Petrus Melendes. Scribitur ex inferiore Germania Geusios parare se ad confligendum cum ea. Heriaccepi Venetiis libellum qui conti net picturas Portuum ac Vrbium maritimarum Peloponnensi, Epiri, Macedoniae, Dalmatiae, et praecipuarum insularum maris Aegei et Ionii, hoc est eorum fere omnium locorum, in quibus his annis gestum est bellum inter Turcas, Venetos et Hispanos. Volebam curare eum hic elegantius compingi, et postea mittere ad Vestr. Celsitudinem; sed cum offerret occasio mittendi eum per Salomonem cursorem Vestr. Celsitudinis nolui eam praetermittere. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae quint. die Iulii 1574.

EPISTOLA XI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, mihi nuper ad Vestr. Celsitudinem ea quae Carolus Danraeus, quem puto notum Vestr. Celsitudini proposuit Senatui Polonico pro excusatione clandestini discessus Regis, quae audio Polonis non fuisse valde grata: ita vt ipsum Danraeum satis inhumaniter acceperint, et coegerint eum per aliquot dies continere se in suo diuersorio tanquam captiuum. Rex quidem volebat, vt tanquam ipsius legatus maneret Cracouiae, vt per ipsum ageret cum Polonis: sed Danraeus pertaesus Polonorum barbariem, statim vbi coepit melius habere, nam laborabat febre, reuersus est in Daniam. Venerat in Poloniam vt cum Rege et Senatu Polonico ageret de componendis dissidiis exortis inter Danos et Polonos ob damna illata subditis Regis Daniae a piratis Polonicis, et sumptum de iis a Danis supplicium, sed nihil est in ea re effectum ob repentinum regis discessum. Vicesimo quarto die proximi mensis, celebrabuntur Varsouiae comitia Regni Polonici, in quibus vt multi putant, agetur de nouo Rege eligendo, quod non erit ipsis facile: nam rex constituit retinere Regnum, quod scio ex eius literis ad ordines Polonicos, in quibus hortatur eos, vt deligant aliquot ex prudentioribus Senatoribus regni, qui ad se veniant

in Galliam, vt de rebus Polonicis cum ipsis deliberare possit. Scripsit etiam ad eos, vt darent operam, ne quid periret ex ea supellectile, quam reliquit Cracouiae. Audiui eos qui hac iter fecerunt, aestimantes eam quinquies centenis millibus Coronatorum: quamuis gemmas et preciosissima quaeque rex secum abstulit. Dedit etiam Rex de iisdem rebus priuatim literas ad Episcopum Cuiauisnsem, Palatinum Cracouiensem, Laskium et Comitem Tencinium, quod eius factum male habuit reliquos Senatores Regni. Dicunt Poloni se non amplius esse obstrictos eo iuramento, quod Regi praestiterunt, cum ipse prior fidem datam fefellerit, et propterea sibi licere alium Regem eligere. Danraeus ad me scripsit, se existimare eos electuros nouum Regem, et metuit ne Moschum eligant, quod si fecerint habebunt conuenientem sibi dominum, et qui poterit eorum insolentiam et arrogantiam compescere: sed non esset futurus commodus vicinus Germaniae, nisi suas vires aduersus Turcas conuerteret. Imperator habet in Polonia suos fautores, et iam suscipit agendum hoc negotium. Sunt, vt audio, qui ei suadeant vt aliquid vi tentet, quod non puto eum facturum, non tam metu Polonorum, quam ne Turcas irritet, qui iam copias habent in Moldauia, vnde expulerunt Armenium illum qui eripuerat misero illi Vaniodae, quem audio superiore anno fuisse apud V. C. et ad Moschouitas esse profectum. Turcae haud dubie dabunt operam ne vel Moschus vel Austriacus eligatur, nolunt enim suorum vicinorum potentiam augeri. Ferrariensis etiam profitetur suum nomen inter regni illius candidatos, et pollicetur Polonis magnam vim pecuniae. Promitit etiam ducturum in vxorem sororem regis Sigismundi Augusti. Qui eum oderunt, non possunt ei maius malum imprecari, quam vt ea res ei ex animi sententia succedat: hoc est vt fiat ex Duce felicissimo et opulentissimo, rex in felix et egens, et ex libero seruus. Suecus haud dubie repetet illud suum prius institutum, quamuis antea sit multis conuiciis aspersus, et cum quadam ignominia reiectus. Classis Turcica venit in mare Ionium sub initium superioris mensis, et legens occidentale litus Poloponnesi coepit appellere Nauarinum, et ad loca vicina decimo die eiusdem mensis, vbi tota conuenit decimo quinto. Inde autem soluit decimo octauo, et postridie praeter nauigauit Zacynthon insulam, et versus Aphricam progressus est, ita vt non sit dubium, quin Tunetem nauigauerit, quamuis huc nondum sit scriptum. Speculatores retulerunt classem esse trecentarum et quinquaginta nauium, quarum ducentae et quinquaginta sunt triremes. Aiunt eam vehere vltra sexaginta millia militum, inter quos sunt sex aut septem millia Spachorum, qui inter Turcicos equites habentur excellentissimi

sicut Ianizari inter pedites. Si quidem non habent in nauibus equos, sed tameu secum vehunt frenos et ephippia, ita vt sperent se inuenturos equos in Aphrica. Turcae dicuntur convehere ingentem uim commeatus ad litora Macedoniae, Epiri et Peloponesi, vnde Itali coniiciunt Classem ipsorum, aut saltem eius partem illis in locis hybernaturam, vt facilius tueatur ea quae in Aphrica occupabit, et proximo vere Italiam et Siciliam maturius infestare possit. Cum Sinam Bassa classis praefectus discessurus esset Constantinopoli, reliqui quinque Bassae eius collegae deduxerunt eum ad Imperatorem Selimum, qui ei tradidit duo vexilla, ac ei donauit gladium incuruum gemmis pulcherrime exornatum, et elegantissimum equum panno aureo constratum. Inde ab iisdem suis collegis deductus est ad classem, suntque vna pransi in praetoria naue. Finito prandio profectus est ad sepulchrum Ariadeni Brrbarossae, vt ibi oraret, (nam id solent facere classium praefecti discessuri Constantinopoli.) Reuersus ad classem disploso maiore tormento dedit signum discessus: quo audito tota classis, inde soluit. Paulo antequam classis Turcica nauigaret in Aphricam, missae erant ex Sicilia Tunetem quinque et viginti triremes, vt eo commeatum et pecuniam veherent. Itaque metuunt Hispani, ne Turcae eas in sinu Carthaginensi reperiant et opprimant. Veneti fecerunt maximos apparatus ad excipiendum regem Galliae. Miserunt ei obuiam quatuor ex praecipuis Senatoribus, qui eum ingredientem ipsorum fines, nomine reipub. exciperent, et vbique ipsorum ditione, cum quanto possent splendore eum tractarent. Curarunt de nouo de aurari suum Bucentaurum, cum quo Dux cum praecipuis Senatoribus ibit ei obuiam, vsque ad eas fauces, quas gemina castra nominant, quae Veneta aestuaria ab ipso mari distinguunt. Ibi aedificauerunt arcum triumphalem et domunculum, in qua rex excipiatur, et inde in vrbem ducatur, quo dicitur venisse die 13 huius mensis. Non sufficerent multi diei ad scribenda ea, quae de pompis illis Venetis, et variis generibus spectaculorum hic dicuntur, in quas res sunt facti in gentes sumptus: sed quia haec parum aut nihil vtilitatis in se habent, et tantum pertinent ad Venetarum opum ostentationem, in iis scribendis frustra tempus non teram. Existimo etiam quod haec omnia typis postea euulgabuntur; quod si fiat, dabo operam vt exemplar habeam, quod ad Vestr. Celsitud. mittam. In Gallia non est facta magna mutatio a morte regis. Regina mater Regis est Lutetiae, in arce quam Euparam vocant, et habet secum filinm Alenconinm, et Regem Nauarrae, quos diligentius quam antea asseruat: nam aiunt Alconium nuper conatum esse aufugere veste muliebri

indutum. Satellites qui accessus ad arcem obseruant nullum intromittunt quem non scrutentur, nisi sit ipsis bene notus. Montgomerius truncatus est capite Lutetiae 26. die superioris mensis. Corpus eius postea est in quatuor partes dissectum. Regii sperant oppidum Quarentanum quod vnicum super est Huguenotis in Normandia, breui facturum deditionem. Aiunt in eo oppido esse filium Mongomerii natum annos viginti. In Pictonibus res felicius succedunt Huguenotis, Dux Montpenserius diu obsedit oppidum Fontenacum, quod certo sperabat se redacturum in suam potestatem, sed Dominus de la Nous coegit eum soluere obsidionem, et multos ex eius militibus interfecit. Quidam scribunt eum cepisse Comitem de Lude et Dn. de Schanigni, praesectos Pictonum et Turonum. In Aquitania, Gallia Narbonensi, et Delphinatu bellum geritur vario euentu, et ita regiones illae plane deuastantur, et regnum misere dilaceratur. In Inferiore Germania nihil iam magnum geritur. Hispani tentarunt obsidionem Bommeliae et Goricomi sed frustra. Dicuntur carere puluere bombardico et maioribus globis, ob quam rem non possunt vrbes vi oppugnare. Commendator in id praecipue est intentus, vt pecuniam quocunque modo conficiat, et quod superest opum miseris ciuibus eripiat, Dudum expectat Classem, quae toto sesqui anno instructa est in Hispania, quam dicunt esse ducentarum nauium, sed vix ad ipsum perueniet sine conflictu cuius Geusii dicuntur esse cupidissimi, et praeterea Regina Angliae instruxit Classem centum et viginti nauium, qua quidem dicit se velle tantum tueri sua litora, sed credo eam quantum in se erit daturam operam ne Hispani nidulentur in Inferiore Gcrmania. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, toto eo tempore, quo hic fui semel tantam pecuniam accepi a Vestr. Celsitud. quam non solum absumpsi, sed et stipendium, quod habeo a Vestr. Celsitud. et multum praeterea aeris alieni feci: nam perpetuo alui duos equos cum non sperarem me tam diu hic mansurum. Quoniam autem dudum credimus Imperatorem breui iturum Pragam, hactenus nihil petii, quia existimaui me id commodius facturum ex loco propinquo, quam ex hoc qui longe abest a ditionibus Vestr Celsitud. Accessit ad hoc quod amplius non sit apud Vestr, Celsitud. Cracouius, per quem solebam ea petere quibus mihi opus erat. Tandem necessitas coegit me petere a Vestr. Celsitud. vt pro sua vsitata clementia et benignitate erga me dignetur aliquid mittere, quo me sustentare, et conflatum aes alienum dissoluere possim. Cuperem etiam si id bona venia Vestr. Celsitud. liceret, excurrere Francofurtum ad mercatum ob priuata quaedam mea negotia, ac etiam vt ibi certius

cognoscerem, quis fit status rerum Gallicarum et Belgicarum, post mercatum statim redirem in hanc aulam, quare suppliciter peto a Vestr. Celsitud. ne id mihi deneget. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustr issimae Vestrae familiae Viennae 23, die Iulii 1574.

Expectatur hic ArchiDux Ferdinandus, quem dicunt profecturum ad thermas Carolinas vicinas ditioni Vestr. Celsitudinis.

EPISTOLA XII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, vltima die Iunii ventorum saevitia coegit classem Turcicam appellere prope Carcinium, Magnae Graeciae promontorium, quod nunc nominant Capo de Stillo. Expositi sunt in terram milites satis magno numero, quorum aliqui simul cum remigibus aquam hauserunt, quam in naues veherent, alii vero longius excurrentes, pagos et segetes et multum lini exusserunt. Oppugnarunt oppidulum Monasteracium, sed frustra. Hausta aqua Classis inde soluit, et versus Siciliam nauigauit, cuius orientale littus legens conspecta est secunda die Iulii. Cursum autem dirigebat ad Pachinum extremum Siciliae promontorium versus meridiem. quod nunc Capo Passato nominant, a quo non procul abest Melite insula. Conuenerunt ex Tripoli Aphricae, Alghiera, et Gerbi Manire insula magnae copiae Maurorum, quae absunt a Tunete vnius diei itinere tantum, ibique aduentum Classis Turcicae expectant. Re-Tunetanus misit filium suum secundo genitum, tanquam suae fidei obsid em, ad Ioannem ab Austria, qui adhuc est in Ducatu Mediolanensi, vbi mandato Regis Hispaniae exigit denuo a Mediolanensibus ter centena millia coronatorum, cum tamen hac aestate extraordinarie contulerint quinquies centena millia. Dicit autem Ioannes ab Austria se ea pecunia velle instruere classem centum et quinquaginta triremium, non quidem ad confligendum cum Turcis, nisi ex magna occasione, sed vt impediat ne latius euagentur, et littora Siciliae et Italiae depopulentur. Sed multi putant eum nihil iam minus cogitare, quam classem instruere, idque tantum praetexere pecuniae exactioni: nam videtur fere impossibile, vt hac aestate classem instruat, cum proximis annis etiamsi Hispani coeperunt suas Classes instruere sub initium aestatis, nunquam tamen fuerant paratae ante Septembrem aut Octobrem mensem: imo ea quae dicitur nauigatura ex Hispania in in Belgium, coepit instrui ante sesquiannum, et tamen nondum est parata.

Ioannes Andreas Doria nuper creatus Amiralius maris Italis a Rege Hispaniae, quam dignitatem nemo habuit a morte Andreae Doriae, qui fuit patruus magnus huius Ioannis Andreae. Rex Galliae venit primum Venetia 18. die superioris mensis, cum putaret se eo venturum 13, sed impeditus fuit fluuiorum exundationibus, qui pluri mi sunt in Italia Foroiuliensi. Anaxus qui est vicinus vrbi Venetae, et iam Piana nomiuatur, plurimum ei Impedimenti attulit: nam pons quo iungitur, vt aquarum ruptus fuerat, quare oportuit eum expectare quousque reficeretur. Dux Ferrariensis iuit ei obuiam vltra Taruisium, et cum eo simul est Venetias reuersus, vbi rex incredibili pompa est exceptus. In arcu Triumphali quem ei extruxerunt Veneti ad gemina Castra, erant pictae res eius gestae in bellis Gallicis, cum inscriptione Henrico tertio Galliarum et Poloniae Regi Christianissimo, hospiti incomparabili. Reliqua quae ad eam Pompam pertinent, quae vt audio typis edentur, postea mittam ad Vestr. Celsitudinem. Sub tempus adventus regis in vrbem Venetam, venit ad Fossam Claudiam quam Chiosam iam nominant, Cardinalis Boncompagnus, nepos ex fratre Pontificis Romani, qui eo ipsum mittebat, vt regem salutaret, et eum vsque ad Alpes deduceret. Fuit autem in eo stulto adolescente tantum arrogantiae, vt ausus sit petere, vt Dux Venetus, quem sciebat esse occupatum in excipiendo Rege, veniret sibi obuiam cum Bucentauro. Cum Veneti respondissent sibi opus esse Bucentauro, ad excipiendum regem, ille aegre tulit regem sibi praeferri, cum ante triennium forte non tantum habuerit pecuniae, vt posset cariosam cymbam conducere. Miserunt tamen ei Veneti quatuor triremes, quibus adueheretur in vrbem, et cum nonnihil esset progressus, aliae tres ei occurrerunt. Cum ad salutandum regem accessisset, et rex ex suo conclaui progressus esset ei obuiam vsque ad tertium conclaue anterius, tanta fuit eius insolentia, vt conqueretur sibi non satis honoris a Rege exhiberi. Ita solet fieri cum (vt quidam ex veteribus scribit) fortuna illudens rebus humanis homines sordido loco natos ad culmen rerum euehit. Quanto modestius Sabaudiensis, qui cum suum aduentum significaret Venetis, petiit ab ipsis ne quos apparatus facerent ad eum excipiendum, et paterentur eum vt priuatum vrbem ingredi, cum sciret eos esse occupatos, in excipiendo Rege, cui tot necessitudinibus esset coniunctus, vt putaret ad se pertinere partem eorum honorum qui ipsi exhiberentur. Dis-Fessit rex Venetiis 21 die superioris mensis. Aiunt eum profectum esse cerrariam. Quonam sit inde iturus, nondum hic scimus, sed tamen audio ipsum petusse saluum conductum a Marchione Do Aialon, praesecto

Mediolanensi, qui cum de ea re Ioannem ab Austria consuluisset, is iussit vt non tantum id regi concederet, sed etiam peteret ab ipso, vt rebus omnibus regis Hispaniae perinde ac suis vteretur. Genuensesetiam, Florentinus, ac reliqui Principes Italici detulerunt ei sua officia et obsequia. Cum Regina mater Regis Galliae audiuisset Principem Condaeum adiutum ab aliquibus principibus Germanicis, colligere exercitum iussit Burkardum Barbiensem, Westburgium, Fridericum Rhingrauium et Carolum Mansfeldensem Comites, et simul Dominum a Betstein, Staupicium, Ottonem Platan et Casparem Schonbergium, conscribere regis nomine, equitem Germanicum, Ne autem faserent contra decreta Comitiorum Spirensium, petiit Regina literas ab Imperatore, quibus concederet militem illum nomine Regis Gallliae conscribi. Imperator respondit se non posse id concedere inconsultis Electoribus et aliis Imperii Principibus. Se quidem id aliquoties regi Hispanorum concessisse, sed ideo se fecisse, quia sit membrum Imperii. Ego puto Gallos in eo stulte fecisse, quod illam concessionem ab Imperatore petierunt, cum potuissent sine ea concessione id quod volebant perficere, nec videntur mihi Imperatoris Consiliarii in eo prudenter fecisse, quod ipsis id quod petebant denegauerint: nam si concessissent assuefecissent eos ad obseruanda decreta Imperii cuius Maiestatem ea ratione auxissent. Quarentanum oppidum quod vnicum supererat, Huguenotis in Normandia, dedidit se militibus regis. Sunt qui dicant Montgomerii filium fuisse in eo oppido, sed alii negant. Res Polonicae videntut spectare ad tumultum. Ego omnia fausta ac felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae, fecunda die Augusti, 1574.

EPIS OLA XIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi antea Classem Turcicum venisse in portum Carthaginensem 14. die superioris mensis, sed postea certius cognouimus venisse decimo tertio circa horam decimam matutinam. Expositus miles in terram, tam prope accessit ad Gulettam, vt maiora tormenta, quae continuo displodebantur damni aliqnid ei intulerint. Occuparunt tamen Turcae Turrim quae nominatur del passo, quae non procul abest a Guletta et postea alteram quam nominant de Acqua, quae est adhuc propinquior. Priorem sine caede ceperunt, quia deserta erat ab Hispanis, in oppugnatione vero posterioris multos ex suis amiserunt, in cuius rei vindictam ea

expugnata, omnes Hispanos ibi repertos orudeliter interfecerunt. Coeperunt postea fossam et aggerem circum Gulettam ducere, quod ab ipsis tanta industria et celeritate est factum, vt totam munitionem tribus diebus circum dederint: ita vt nemo iam ex ea erumpere, vel in eam irrumpere possit: quod pene est incredibile, cum Hispani quolibet die maiora sua tormenta plus quam trecenties disploderent. Sed audio Turcas habuisse ad quadraginta millia fossorum: nam vsi sunt in ea re opera vicinorum Aphrorum ac suorum remigum: ligones autem vehas, et alia Instrumenta, fossoribus necessaria in sua classe attulerant. Guletta eo modo obsessa et circumdata, progressi sunt cum parte copiarum versus Tunetem: quam ab Hispanis desertam sine caede receperunt Hispani enim de eorum aduentu certiores facti, receperunt se in arcem recens extructam, quam etiam obsident Turcae. Ne autem arx Tunetana et Guletta sibi mutuo ferrent suppetias nauigiis, quae in Stagno intermedio instructa habebant, Turcae occupauerunt Stagnum ratibus, quibus imposuerunt maiora tormenta ac magnum numerum militum: stagni enim profunditas non est tanta vt nauigiorum sit capax, praeterquam in augusto alueo, quem Ariadenus Barbarossa ante quadraginta annos, in medio stagno excauauit, et Guletta Tunetem vsque perduxit. Ioannes ab Austria est Genuae, vbi dicuntur conuenisse sex et viginti triremes Italicae et quindecim Hispanicae, cum quibus nauigaturus est Neapolim, et inde in Siciliam, vt videat an possit aliqua ratione subueniri iis, qui in arce Tunetana et Guletta obsidentur. Sed dicunt Turcas et Aphros piratas vagari magno numero inter Neapolim et Siciliam, et littora illa diripere, multumque damni accolis maris inferre, et metuitur, ne Turcae triremes aliquot ex sua classe mittant, quae coniunctae cum piraticis nauigiis impediant, ne se coniungant triremes Ioannis ab Austria, quae in variis locis sunt dispersae Rex Galliae venit Ferrariam vigesimo nono die superioris mensis. Cum in gressurus esset vrbem, Dux descendit de curru, et pedes claues vrbis regi in pelui aurea obtulit. Die 31. rex literis ex Gallia acceptis, noctu praeter omnium opinionem discessit, cum Dux Ferrariensis varia spectaculorum genera ad eum oblectandum in diem sequentem praeparasset. Itaque existimant plurimi, non sine graui causa ipsum inde tam repente discessisse. Alii dicunt eam nullam aliam ob causam noctu disessisse, quam vt aestum diei vitaret, qui tunc erat maximus. Mantuam venit secundo die huius menfis, et inde discessit quarto, sexto autem Cremonam peruenit, quae est ditionis Hispanicae. Aiunt in itinere admodum numerosum equitatum se ei adiunxisse,

partim missum a praefecto Mediolanensi, partim ab aliis Principibus Italicis. Venerunt Ferrariam salutatum regem Dux Vrbini, et filius Pontificis Romani quem nominant Castellanum S. Angeli. Pontifex inuitauerat eum Lauretum, ad illud celebre idolum Virginis Mariae, quo promittebat se venturum, vt cum eo colloqueretur: sed rex respondit sibi esse in Galliam properandum, et propterea se non posse tam procul a suo itinere discedere. Hic multa dicuntur de componendis tumultibus Belgicis, ita vt audiam Legatum Hispanicum dicere, se non dubitare quin breui componantur. Certum est eo esse iam reductas res Hispanorum, vt multum de magnificis illis suis spebus remiserint: quamuis adhuc terrorem iniicere Belgis, conentur, fama illius classis, quae in Hispania instruitur: sed eius aduentus tam diu differtur, vt videatur esse aliquid non absimile terriculamentis, quae imponuntur arboribus ad abigendas aues, quae fructus maturos alias decerperent; Huc est scriptum Commendatorem misisse ad Principem Orangium Philippum Mornixium Aldegondum captiuum de quo antea scripsi, per quem sperat se aliquid effecturum. Non est dubium Imperatorem nihil intermittere, quod ad eam rem faciat: sed haec dissidia componere non tantum videtur mihi difficile, sed pene impossibile. In eo autem errant plurimum Hispani qui hic sunt, quod existimant, totam hanc rem sitam esse in arbitrio et potestate Principis Orangii. Sed quia non dubito haec omnia aliunde, ad Vestr. Celsitud. diligenter perscribi, de iis plura non adiiciam. Fuit sparsa fama Amiralium Angliae, Comitem Oxoniensem, et fratrem Comitis Herfordiae facta conspiratione cum Hispanis, voluisse eis portum aliquem in Anglia tradere: quod non videtur mihi verisimile: nam non est tantum iam ocii Hispanis a suis rebus, vt talia aggrediantur, sed inde eam famam ortam esse existimo, quod Comes Oxoniensis, et frater Herfordiensis profugerint ex Anglia, quod puto ab ipsis potius factum esse stulitia et leuitate quam certo aliquo consilio, cum sint Iuuenes in quibus parum esse ingenii audio. Discesserunt nuper Vincentia duodecim aut tredecim familiae nobiles ob religionem, et sunt ad Heluetios et Rhetos profectae. Dicunt Venetos cum ea occasione inquisivissent, an in ea vrbe essent plures ei religioni addicti reperisse vltra trecentas familias suspectas, vt loquuntur, quare ne causam tumultui alicui praeberent, si de tam multis aliquid durius sttatuerent, iudicarunt satius esse totam rem dissimulare. Scripsi ante mensem ad Vestr. Celsitud. me non tantum, destitui viatico, sed etiam multum aeris alieni hic conflauisse, quare petebam a Vestr. Celsitud. vt sua vsitata Clementia et

benignitate erga me vteretur. Scripseram etiam de eadem re ad Dn. Marschalcum, et petebam ab eo vt Vestr. Celsitud. grauioribus rebus occupatae meam petitionem per occasionem in memoriam reuocaret; sed hactenus nihil accepi responsi. Creuit interea meum aes alienum, et creditores mei incipiunt impatientius ferre moram solutionis: quare denuo a Vestr. Celsitud. suppliciter peto, vt difficultatis in qua iam versor, rationem aliquam habere dignetur. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 25. die Augusti 1574.

EPISTOLA XIV. Eidem.

ILustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi in posterioribus meis literis, classem Turcicam nauigasse versus Pachinum extremum Siciliae promontorium versus meridiem, quod tunc (vt postea audiuimus) superare non potuit, sed vi ventorum repulsa est versus Siracusas, et ita dispersa vt si adfuissent centum triremes Hispanicae, potuissent magnam eius partem opprimere: nam dicunt fuisse eam saeuitiam tempestatum, vt quaelibet naues in portus, qui primi occurrebant, deferrentur, aut reciperent se post promontoria, quo se aduersus vim ventorum tutarentur: nec vllam rationem disciplinae militaris habebant: sed nulli hostes aderant. Venit nuper Constantinopoli quidam ex ministris Dominis Danutis Vngnadii missus ad Imperatorem, qui nauigauit in Turcica classe vsque in Peloponnesum. Is affirmat eam esse quadrigentarum nauium. Hispani antea persuasi erant eam deuastaturam tantum littora Apuliae et Calabriae, quae validis praesidiis muninerant et propterea fuerant minus solliciti, de instruenda classe. iam vero cum videant imminere periculum Gulettae et Tuneti, suas naues incipiunt armare. Eius rei causa Ioannes ab Austria constituit redire Neapolim, et iam remisit Genuam cum trecentis millibus coronatorum Ioannem Andream Doriam, qui ad ipsum Mediolanum venerat, iussitque vt quanta posset celeritate triremes Hispanicas et ltalicas instrueret, promisitque, se breui eum sequturum: imo dicitur iam praemisisse suam familiam Genuam. Iussit etiam Octauium et Sigismundum Gonzagas conscribere duo regimina peditum, et misit Neapolim Hispanos Veteranos, quos ex Sardinia in Liguriam aduectos antea scripsi V. C. Aiunt plurimos ex militibus, qui sunt in noua arce Tunetana incidere in morbos ita vt Gabriel Serbellonus loci praefectus, nuper ex iis octingentos

remiserit in Siciliam, qui omnes aduersa valetudine laborabant. Scripseram antea regem Galliae discessisse Venetiis 21. die superioris mensis, quod hic affirmabant quidam mercatores qui inde veniebant, sed tamen est falsum: mansit enim ibi vsque ad diem 27. Inde discedens profectus est Ferrariam: quonam autem iturus sit Ferraria nondum, scimus, sed tamen puto iterum Mantuam: nam venit ad eum Venetias officii causa Dux Mantuanus, et vt audio, eum in suam vrbem inuitauit, in qua re ego existimo regem ei obsequturum, et inde in Sabaudi ditionem iturum. Scriptum est huc Lutetia reginam matrem regis constituisse ei ire obuiam Lugdunum vsqne et se iam ad iter parare. Nuper profectus est Romam tanquam legatus regis Sueciae, Petrus Rosinus Belga vir doctus et facundus, qui Venetiis est professor eloquentiae. Quam ob causam sit profectus non scribitur, sed suspicor profectum esse propter res Polonicas: non enimdubito quin Suecus ad illud Regnum denuo aspiret: nec tamen audeo credere eum ita transuersum rapi ambitione, vt ob regni illius spem a puriore religione deficere velit, quamuis frustra sperat auxilium a Pontifice nisi id faciat, aut saltem promittat se facturum. Est contentio inter domum Austriacam et Venetos de Patriarchatu Aquileiae, nam vtrique dicunt se habere ius nominandi Patriarcham, Pontifex videtur nuper tacite condemnasse Austriacos: nam instituit Coadiutorem in Patriarchatu quendam Aloisium Iustinianum Venetum, quem ipsi Veneti nominauerant, quod Imperator haud dubie aegre feret. In Inferiore Germania ducitur potius bellum quam serio geratur. Commendator exauthorauit omnes equites Germanicos, et duo regimina Valonum, quae ante aliquot menses conscripserant Domini de Auerioe-d' Estabruge. Copiae autem Germanicae, Helueticae et Hispanicae sunt ad Bommeliam, sed quasi otiosae, eo quod nec numerentur ipsis stipendia, ac etiam destituantur puluere tormentario, ita vt non possint vi vrbes oppugnare sed tantum longa obsidione. Audiui quosdam mercatores Noribergenses et Augustanos promisisse ipsi Commendatori magnam vim illius pulueris, ipsumque eis praenumerasse sexaginta millia florenorum. Cum nuper misisset Chiapinum Vitellium ad placandos Heluetios, qui ob non soluta stipendia tumultuabantur, Heluetii detinuerunt eum captiuum, et significauerunt Cbmmendatori, sibi non esse opus verbis sed pecunia. Sub finem superioris mensis Geusii inuaserunt Inferiorem Flandriam cum quinquaginta nauibus, et exposuerunt in terram ad duo millia militum, qui magna ex parte Angli fuisse dicuntur. li inuaserunt

oppidum Axele, qnod non procul abest ab Antuerpia, et illud occupauerunt, diripuerunt, et incenderunt. Postea excurrentes in vicina pascua, abegerunt ad quatuor millia boum, et vaccarum. Nudiustertius hinc discessit, Augerius Bousbekus, qui mittitur ab Imperatore in Galliam. Ego omnia fausta et felicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 13. die mensis Augusti 1574.

EPISTOLA XV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam obsignaueram alteras meas literas cum aduenit cursor ex Italia, per quem scriptum est ad me, classem, Turcicam per aliquot dies iactatam fuisse tempestate circa Siracusas, et interea diripuisse oppidum Ariola, desertum ab incolis, quod non procul abesta Pachino promontorio. Cum autem viderent Turcae se frustra conari superare Pachinum, eo quod vehementiores Venti spirarent ab occidente, nauigauerunt ad meridiem versus Tripolim: sed cum iam progressi essent circiter viginti millia passuum vltra Melitem mutatus est Ventus, quare reflexerunt cursum ad occidentem, et recta Tunetem nauigauerunt. Superato itaque Mercurii promontorio 14. die superioris mensis penetrauetunt in portum Carthaginensem, vbi cum caepissent militem in terram exponere, eruperunt Guleta Hispani, et aliquot Turcas interfecerunt, ac se postea incolumes ad suos receperunt: sunt qui dicant eos eripuisse Turcis duo maiora Tormenta, et ea secum Gulettam abduxisse, sed non est verisimile paucos homines in conspectu tanti exercitus id potuisse facere. Dicuntur prope Tunetem esse ad sexaginta millia Maurorum qui venerunt eo ex Maenice insula, Tripoli et Alghiera, vt Turcis militarent: quod tamen est pene incredibile. Habuerunt isti, proditores suos in noua arce Tunetana, qui corruperunt aliquot maiora tormenta, clauis insertis in ea foramina per quae puluis incenditur cum sunt displodenda, et postea ad ipsos Mauros transfugerunt. Idem etiam factum est a praecipuis ciuibus Tunetanis. Gabriel Serbellonus praefectus Tunetanus, occurrit imminentibus periculis quantnm in se est. Curauit dirui veterem arcem Tunetanam et in noua erexit tres colliculos ex terra, vt ex altiore loco possit plus damni inferre oppugnatoribus. Aliqui ex Mauris qui Turcis militatum venerunt, occupauerunt portum Farinam maritimum oppidum, et iam Bisertam obsident. Alterum horum oppidorum aedificatum est in ruderibus veteris Vticae: sed vtrum sit disputatur a Viris doctis. Joannes

ab Austria iam est reuersus Genuam, quo suam familiam praemiserat, vt inde nauiget Neapolim vbi eius classis conueniet. Missus est a Rege ex Hispania in Italiam quidam inquisitor magnae authoritatis, vt componat controuersias, de iurisdictione Ecclesiastica ortas Mediolani inter Card. Borromeum et Commendatorem Regium praefectum; et Neapoli inter Card. Granuellanum Proregem et Archiepiscopum Neapolitanum, et reliquos illius regni Praelatos. Rex Hispaniae misit in Angliam Bernardinum Mendozam, per quem petit a Regina liberum transitum suae classi per mare Anglicum, et vt suis liceat in portus Angliae appellere, et ea, quibus egebunt, ibi coemere. Quid responsi acceperit nondum scio, sed tamen audiui reginam Angliae mifisse Antuerpiam quendam ex suis consiliariis, qui agat de restituendis commertiis inter Anglos et Belgas, ac etiam ex Belgio mitti in Angliam oratores qui de eadem re agant. Puto haec omnia esse tantum simulationes. Hispani dant operam vt videantur colere amicitiam cum Anglis, existimantes aliquid authoritatis suis rebus inde accessurum, et se posse ea ratione suos facilius in officio continere: Angli vero obsequeuntur eis in eiusmodi nugis, etiamsi sciant eos sibi esse inimicissimos, nec tamen propterea intermittunt ea, quae suis rationibus vident conducere: nam non est dubium plurimos Anglos mimilitare Principi Orangio, et Geusios habere plurima commoda ex Anglia, quae si ipsis adimerentur, non possent diu consistere. Ordines Belgici responderunt Commendatori se collaturos pecuniam fi priuilegia quae Albanus ademit, ipsis restituantur. Commendator dixit id esse in solius regis potestate situm, ac promisit se de ea re ad ipsum scripturum. Fama est ipsos etiam Heluetios dimitti a Commendatore, quod videtur mirum cum nuper in ea parte Hollandiae, quam nominant Vaterland, amiserit multos milites, quos rustici ruptis quibusdam aggeribus, partim submerserunt, partim interfecerunt. Accedit ad haec, quod Geusei faciunt crebras excursiones in Inferiorem Flandriam, multumque damni ibi dant, eo quod omni praesidio militari sit destituta. Ante aliquot menses captus fuit ab Hispanis Philippus Mornixius Aldegondus, Iuuenis doctus et ingeniosus, qui apud Orangium plurimum valuit authoritate. Eius opera tentarunt aliquoties Hispani persuadere Orangio vt arma deponeret, sed res hactenus ipsis non bene successit. Destituti aliis remediis, illud suum vetus institutum repetunt et iam miferunt ad Captivum, qui asservatur Traiecti, Champagnium fratrem Card. Granuellani vt denuo cum eo ageret: sed quas conditiones Orangio proponant nondum audiui, et etiam credo eos frustra laboraturos. Scripsi

antea ad Vestr. Celsitudinem sublatam esse aeream illam statuam quam sibi erexerat Albanus in arce Antuerpiensi, tanquam Trophaeum de Belgis deuictis, et in seruitutem redactis. Audio iussu regis etiam derasa esse eius insignia ex muro arcis, quod si est verum ad ipsius Albani maximam infamiam pertinet. Rex Galliae discessit Venetiis 27 die superioris mensis. Venetorum Dux persequtus est discedentem vsque ad ostium Medoaci, qui locus nominatur Lirra fusina. Inde Rex profectus est Patauium, et Patauio Rodigium, quod est extremum oppidum Venetorum, vbi Legati Veneti ab eo discesserunt. Postea iuit Ferrariam, Mirandulam et Mantuam, vnde discessit septimo die huius mensis. Mantua piofectus est Cremonam, Laudem Pompeiam, Ticinum et Vercellas, quae sunt oppida Ducatus Mediolanensis, et inde in ditionem Ducis Sabaudiensis, qui dicitur eum deducturus Lugdunum vsque cum quadringentis equitibus, et quatuor millibus peditum. Scriptum est huc Parlamentum Parisiense petiisse a Regina matre Regis ne discederet Lutecia, ne forte per eius absentiam oriretur seditio aut tumultus aliquis in illa ampla vrbe, vbi sunt varia hominum studia, et plurimi nouarum rerum cupidi. Eam ob causam Regina mutauit consilium de eundo obuiam Regi. Mitto ad Vestr. Celsitudinem scriptum in quo describuntur Pompae illae, quibus vsi sunt Veneti, in excipiendo Rege Galliae. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestr. familiae. Viennae 13 die Augusti 1574.

EPISTOLA XVI. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, diuersissima nuper sunt scripta ex Italia de oppugnatione Gulettae et Tunetanae arcis. Vidi exemplum literarum Pagani Doriae, quae dicuntur scriptae in arce Tunetana 28 die Iulii. In iis scribitur nec Gulettam nec arcem Tunetanam versari in vllo periculo. Periisse iam ad decem millia Turcarum, et pestem ac famem grassari in eorum castris, ita vt eos poeniteat susceptae expeditionis, et Sinamum Bassam, grauiter accusare Ochialum eo quod eam suaserit. Non plures quam nonaginta Hispanos, vsque ad illud tempus fuisse interfectos, et ad ducentos vulneratos. Regem Tripolitanum interfectum esse in oppugnatione Tunetanae arcis, cuius praefectus Gabriel Serbellonus ita contemnit hostes, vt fere toto die ipsas portas apertas relinquat,

et sub illud tempus quo scriptae sunt literae, ad mille milites Gulettam miserat. Turcas valde metuere aduentum classis Hispanicae, et deliberare an sit expectanda, an vero ante eius aduentum discedendum ab obsidione Gulettae et arcis Tunetanae. Haec continent literae Pagani Doriae, quas plerique confictas esse iudicant. Ab aliis scribitur Gulettam versari in summo periculo, et iam esse tormentis Turcarum magna ex parte deiectam munitionem. Obsessos significasse Card. Granuellano proregi Neapolitano, et Duci Suessano se non posse diutius vim hostium sustinere nisi ipsis subueniatur. Cum autem nondum parata sit classis Hispanica, Granuellanum et Suessanum voluisse instruere quatuor triremes, et cuilibet imponere ducentos milites, et promittere remigibus libertatem si eos Gulettam perducerent: sed cum de ea re consuluissent, Garciam Toletanum, qui diu fuit praefectus Hispanicae Classis, sed ob adversam valetudinem iam viuit priuatus Neapoli, is improbauit eorum consilium, et dixit esse prorsus impossibile vt eae triremes Gulettam perueniant, et propterea sibi videri consultius, vt ad Serbellonum scribatur, vt deserta arce Tunetana, cum milite quem secum habet, Gulettam proficiscatur, cum amissa Guletta, ea arx nullo modo retineri possit. Sed multi existimant Serbellonum eiusmodi mandato non obtemperaturum, cum praesertim Ioannes ab Austria qui solus habet in eum Imperium, non sit eius author. Ioannes ab Austria soluit Genua cum Viginti triremibus decima die superioris mensis. Decima quarta conspectus est non procul ab ostio Tiberis, nauigans versus Neapolim. Ea nocte quae secuta est tertium diem Augusti, soluerant Neapoli 40 triremes, quarum quindecim iussae erant nauigare Tarentum vt inde aueherent in Siciliam vndecim signa Hispan orum. Reliquae 25. nauigauerunt Melitem versus, vt assumptis quingentis Hispanis, qui ex Sicilia eo missi erant, sub aduentum Clasfis Turcicae, aggrediantur quatuor decim naues onustas commeatu, quae mittuntur Constantinopoli ad eos qui Gulettam obsident. Sed aiunt soluisse ex portu Carthaginensi, centum et quinquaginta triremes Turcicas, quae sunt nuper conspectae prope Siciliam diuisae in tres partes, quae haud dubie litora Siciliae diripient, et impedient ne triremes Hispanicae quae sunt hinc inde dispersae, se coniungant. Debuerunt autem conuenire Panormi in Sicilia, et sperabatur futura Classis centum et viginti triremium. Id multum adfert impedimenti rebus Ioannis ab Austria, quod non mittuntur ad eum suo tempore, eaque sunt necessaria ad instruendam classem:

nam adhuc expectat ex Hispania secretarium Sotum, qui dicitur aduentare cum ducentis millibus coronatorum, propterea reliquit in Liguria viginti triremes, quae eum cum pecunia Neapolim vehant. Rex Galliae venit Cremonam nono die superioris mensis. Ea est prima vrbs ditionis Hispaniae. Accedenti ad vrbem oblatae sunt a Cremonensibus claues portarum. Venit eo ad ipsum praefectus Mediolanensis cum magno equitatu, et obtulit ei quaecunque erant sui regis, dixitque se de ea re habere ab ipso rege mandatum. Mediolanenses autem miserunt ei munera. Non puto conspectum illarum pulcherrimarum et opulentissimarum regionum, quae olim ad ipsius maiores pertinuerunt, magnam voluptatem ipsi attulisse. Peruenit Taurinum quod est ditionis Sabaudi cae, 15. die superioris mensis, et ibi mansit vsque ad vigesimum septimum, quod puto eum fecisse in gratiam suae amitae praestantissimae mulieris. Venit eo ad ipsum Marschalcus Danudius, et ita se purgauit de iis quae ipsi obiiciebantur, vt eum in gratiam receperit, et secum in Galliam duxerit. Veniet ad Regem Lugdunum mater ipsius, quae discessit Lutetia octauo die superioris mensis, ducens secum filium Alenconium et Regem Nauarrae. Aiunt ipsum Regem mansurum Lugduni per aliquot septimanas, cuius rei causam esse existimo, vt ex vicino loco possit commodius agere de pace cum iis qui bellum gerunt in Delphinatu, et Gallia Narbonensi, quorum vires indies augentur: nam nuper occupauerunt oppidum, Sommieres, et dicuntur ita premere Auenionenses, vt nisi Pontifex mature subueniat, videantur eos redacturi in suam potestatem. Ceperunt superiore mense centum et quinquaginta mulos onustos pretiosis mercibus, quas Lugdunum vehebant. In Inferiore Germania status post multas dehberationes, constanter negauerunt, se quicquam pecuniae ad bellum collaturos, nisi adempta priuilegia ipsis prius restituantur. Ea re irritatus Commendator, indixit omnibus prouinciis tributum pro suo arbitrio, et significauit quantum vellet quamlibet Prouinciam conferre. Status respondent id nunquam antea fuisse vsurpatum, et propterea negant se obtemperaturos, ita vt res ad seditionem spectare videantur: et iam Brugenses noluerunr in suam vrbem admittere praesidium militare missum a Commendatore, quod fuit octo signorum peditum Germanicorum. Profectus est Commendator Antuerpiam vt a miseris ciuibus, iam antea spoliatis aliquid adhuc extorqueat. Tumultuantur interea milites eo quod non numerentur ipsis stipendia, et quicquid habent miseri incolae ipsis eripiunt, nec suis ducibus obtemperant. Orta fuit nuper contentio inter Chiapinum Vitellium Italum, et Iulianum Romerum

Hispanumm, qui sunt praecipuae authoritatis apud milites, qui ob eam causam diuisi sunt in duas partes, et parum abfuit quum inter se confligerent. Classis quae in Cantabris parari dicebatur, non expectatur amplius. Hispani eius rei causam reiiciunt in obitum Petri Melendis, qui fuit rei nauticae peritissimus, et futuris erat ipsius classis praefectus. Geusii obsident Amsterdamum 40. nauibus. Hispani autem obsident oppidum Leiden, quod sperant se penuria commeatus redacturos in suam potestatem. Hic dicunt Imperatorem proximo mense profecturum in Bohemiam. Expectatur hic Baro Streinius Camerae praeses, qui profectus est in Bohemiam, Morauiam et Silesiam, vt pecuniam conficeret, ad dissoluenda aulicis stipendia, quae ipsis plurium mensium debentur, Bohemi omnes affirmant necesse esse vt Imperator sit Pragae in festo Martini. Credo ab ipsis Impetratum esse, vt Rodolphum Regem designent, quod antea facere recusabant. Die 24. superioris mensis Turcae non paruam cladem intulerunt Caesarianis ad Canisiam. Audiuerant eo deferri pecuniam ad persoluenda militi stipendia, quam cum frustra conati essent intercipere, collocarunt se in insidiis, non procul ab oppido: et aliquot ex suis in vicinum pagum miserunt, qui eum iriperent. Cum praesidiarii milites audiuissent ex iis, qui ex pago fugerant, paucos esse qui eum deriperent, eruperunt statim ex oppido, et Turcas inuaserunt et in fugam coniecerunt, quos cum animosius persequerentur, praecipitati sunt in insidias et circumuenti a Turcis, qui ad ducentos equites et ad centum pedites ex iis interfecerunt. Postea inuaserunt vicinos pagos et diripuerunt, et ad sexcentos homines in seruitutem abduxerunt. Sub idem tempus multum etiam damni nostris in Croatia intulerunt. Aiunt eorum ad duo millia iam conuenisse prope montanas ciuitates Hungariae, sed adhuc ignoratur quid habeant animi. De prorogatione induciarum nullus iam hic sermo. Aiunt Legatos Imperatoris diligentius obseruari Constantinopoli quam antea, sed putant id ideo fieri, ne quid de bellicis apparatibus scribant ad Imperatorem, vel ad Hispanos. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae Viennae 7. die Septemb. 1574.

Princeps Cliuensis hodie hinc profectus est in Italiam, vnde reversurus est in patriam per Galliam.

EPISTOLA XVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hispani qui hic sunt, adhuc constanter negant Gulettam esse a Turcis expugnatam. Ipse Regis Hispaniae legatus dicit se habere literas a Granuellano Card. in quibus scribitur, eam fuisse adhuc in potestate Hispanorum quinta die Septembris. Iam autem ex omnibus partibus scribitur eam captam fuisse 23 die Augusti, et ipse Imperator dicit se de ea re literas accepisse, et se non dubitare quin iam sit occupata a Turcis. Turcae nobis vicini affirmant etiam, eam esse a suis expugnatam, quod est ipsis significatum ex Peloponeso, quo appulerunt duae triremes, quae a Sinamo Bassa et ab Occhialo missae erant Constantinopolim, vt id Imperatori Selimo nunciarent. Ob eam rem ediderunt Budae signa laetitiae excitatis ignibus, et displosis maioribus tormentis. Dicunt Occhialum eo die quo capta est Guletta donasse Ianizaris et Spachis, (qui sunt praecipui milites Turcici) quinquaginta millia aureorum Hungaricorum, vt ipsos ad eam inuadendam alacriores redderet. Turcae interfecerunt omnes quos ibi repererunt, praeter Petrum Portocarerum ipsius munitionis praefectum, et filium Regis Tunetani. Nouam Gulettam quae erat munitior vetere, aequarunt solo, et in veterem paucorum militum praesidium imposuerunt, et sex tantum Bombardas non magnas. Reliquas omnes nauibns onerariis impositas constituerunt auehere Constantinopolim. Multi inde coniiciunt esse ipsis in animo veterem diruere, vbi arcem Tunetanam occupauerint. Vbi Hispani animaduerterunt se non posse amplius hostibus resistere, totum commeatum quem habebant exusserunt, ne eo hostes potirentur, sed in hoc peccarunt quod non etiam puluerem tormentarium cuius maximam adhuc habebant copiam, non incenderunt: nam Turcae laborabant eius magna penuria, et propterea miserant Alghieram aliquot triremes, quae inde adueherent. Sed iam vtuntur eo quem Gulettae repererunt, ad oppugnandam arcem Tunetanam, quam iam magnis viribus oppugnant. Quidam scribunt eam captam fuisse 29. die Augusti. Alii id negant, sed tamen dicunt Gabrielem Serbellonum praefectum vulneratum esse in brachio, et Paganum Doriam in crure: transfugisse aut ad Turcas Italum quendam qui eos monuit, vt eam oppugnarent ab ea parte qua stagno est coniuncta, cum sit ibi infirmior munitio quam ab aliis partibus. Ioannes ab Austria fuit adhuc Panormi decimo septimo die superioris mensis, vbi omnia lente administrat

quia destituitur pecunia. Constituit (vt scribunt) instruere Octaginta triremes, vt videat an possit intercipere, eas quae a Turcis sunt missae Alghieram: verum multi existimant classem Turcicam fore ad discessum paratum antequam ipse e portu soluat. In Belgio Hispani experti, quam sit difficile vrbes expugnare, iam aliam rationem ineunt, et dant operam, vt obsidendo omnes aditus ad aliquas vrbes, et impediendo ne quid commeatus inferatur, eas ad deditionem adigant, qua ratione sperant, se breui potituros oppido Hollandiae Leiden. Ferdinandus Lanoius nuper voluit mittere in oppidum tubicinem, per quem ciues ad deditionem faciendam inuitaret, sed Hispani noluerunt id permittere, quoniam metuunt ne fiat transactio aliqua, sicuti factum est Harlemi superiore anno, et ita priuentur praeda quam se consequturos sperant ex direptione oppidi. Geusii resciderunt aggeres aliquos ad ripam Mosae sperantes fluuium ita inundaturum agros vicinos oppido, vt ad id paruis nauigiis accedere possent, sed res non successit ipsis. Diffugiunt multi Hispani eo quod non numerentur ipsis stipendia, et se recipiunt vel in Galliam vel in Italiam. Fuerunt nuper retracti ex fuga ad sexaginta a praesidariis militibus Marienburgensibus, qui magnam partem eorum interfecerunt, quod indignissime ferunt omnes Hispani, et dicunt se iniuriam eam vlturos. Mitto ad Vestr. Celsitud. edictum factum a Rege Galliae, ex quo apparet eum non agitare pacis consilia. Creauit Lugduni duos regni Marschalcos, Monlucium fratrem Valentini Episcopi, et Belliguardum, Vtrumque Vasconem, Belliguardum misit in Delphinatum cum filio Montpenserii regionis illius praefecto ad oppugnandos Huguenotos, quo etiam profectus est Carolus Comes Mansfeldensis, cum duabus cohortibus Germanicorum equitum. Monlutium missurus est in Vasconiam, Marschalcum de Retz antea miserat in illam partem Galliae Narbonensis, quae iam Prouincia nominatur, cuius ipse est praefectus. Heluetii adhuc sunt ad Cabillonem Burgundiae oppidum, quos existimo ideo non progredi, quia desit regi pocunia ad numeranda ipsis stipendia. Huguenoti nuper occuparunt oppidum Castres in Vasconia, non procul a Montalbano, sed amiserunt Fontenacum in Pictonibus captum a Duce Montpenserio. Scribitur a pluribus ex Italia certo sperari pacem in Inferiore Germania, et idem etiam hic asseuerant Hispani. Ego quidem non dubito Imperatorem in eam rem diligenter incumbere, sed Hispani videntur mihi eius conficiendae bonam rationem non inire: nam dicunt recens institutum esse Consilium in Hispania in quo res Belgicae tractentur, cui Rex praefecit Albanum, quem tanto

odio prosequntur Belgae, vt non putem eos probaturos quicquam quod ipse dicat vel faciat. Scribunt regem Portugaliae contra suorum voluntatem nauigasse in Aphricam, vt inferret bellum Regi Fessano, qui vrbes quas ibi obtinet perpetuis excursionibus infestat. Georgius Ioannes Palatinus venit huc nudius tertius: sed nondum scio quam ob causam. Heri audiui a viris qui videntur fide digni Imperatorem tandem impetrasse prorogationem induciarum ad decennium, sed conditionibus satis duris: quaenam autem sint nondum scimus. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 16. Octob. 1574.

EPISTOLA XVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, qui ex Italia scribunt, existimant Gulettam adhuc obsideri a Turcis, sed nihil tamen certi de ea re affirmant. Duae triremes quas Praeses Siciliae miserat subsidio obsessis, redierunt Drepanum 30. die Augusti. Nauigarunt primo ad quadraginta milliaria a Guletta et magnum strepitum tormentorum exaudiuerunt, sed propius accedere non potuerunt ob tempestatem quae eas excepit, et in Sardiniam expulit. In reditu conatae sunt denuo penetrare Gulettam, sed compererunt omnes aditus ita obseruari a Turcis vt id fuerit ipsis impossibile, et cum ad triginta milliaria a Guletta accessissent, nullum vt antea tormentorum strepitum audiuerunt, quare metuitur ne Turcae eam expugnauerint. Alii scribunt Ioannem ab Austria imperasse Serbellono praefecto arcis Tunetanae, vt ea deserta cum omnibus militibus conferret se Gulettam, quo iam praemiserat Paganum Doriam fratrem Ioannis Andreae, cum mille militibus qui nauigans per stagnum multum damni nauigiis Turcicis intulit: sed multi putant haec esse conficta. Ioannes ab Austria appulit Panormum vltima die Augusti cum tredecim triremibus adeo conquassatis tempestatibus, vt fere factae sint inutiles, nam fuerunt tam saeuae, vt parum abfuerit, quin ipse naufragio perierit. Remisit Gulettam versus duas triremes, quarum feci antea mentionem, quibus adiunxit alias quatuor, et mandauit vt si Gulettam peruenire non possent, saltem explorarent, quis esset ibi rerum status. Occhialus collocauit in portu Carthaginensi centum triremes optime instructas,

quae se opponant Hispanicae classi si forte adueniat. Misit triginta Alghieram ad aduehendum nouum militem. Reliquae sunt in portu Vticae (quae nunc porto Farina nominatur) sed sunt exarmatae: nam Turcae vtuntur remigibus ad conuehendam materiam, quia Gulettae fossae repleantur, et ad alia viliora ministeria. Ioannes ab Austria expectat Panormi aduentum suarum triremium, quae vbi aduenerint constituit mittere Gulettam versus Ioannem Andream Doriam cum quinqnaginta triremibus, vt videat an aliquid opis obsessis adferre possit. Marchia a Sta. Cruce soluit Neapoli octaua die superioris mensis, cum triremibus Hispanicis. Vehit secum Tunetanum Regem qui cum speraret superiore anno se restituendum in regnum a Ioanne ab Austria, abductus est ab eo captiuus. Is promittit si remittatur in Aphricam, se intra paucos dies collecturum ad viginti millia Maurorum et Arabum, cum quibus sperat se posse tantum negotii Turcis facessere, vt cogantur a Gulettae obsidione discedere. Dedit autem Hispanis duos suos filios obsides, quos collocarunt Neapoli in monasterio Sancti Spiritus, Cum Marchio a Sta. Cruce discessit Neapoli, ibi erant quatuor triremes pontificis Ro: et Ducis Sabaudiae, et duae et viginti quibus praest. Marcellus Doria, quae intra duos aut tres dies constituerant nauigare in Siciliam. Nona die superioris mensis, venit Neapolim nauis quae soluerat Drepano quinta. Qui ea vehebantur dicebant, sub tempus sui discessus, venisse Drepanum quendam qui dicebat se discessisse Guletta secunda die superioris mensis. Is affirmabat Gulettam ante suum discessum oppugnatam fuisse a Turcis, per duos dies et noctem vnam sine intermissione, sed Hispanos eorum impetum fortiter sustinuisse, et multos ex iis interfecisse, cum parua sua iactura. Haec quidem sunt laeta, sed dubitatur an sint vera, cum nullis literis publicis confirmentur: nam prorex Neapolitanus nec a Ioanne ab Austria, nec a praeside Siciliae de ea re literas acceperat. An sint vera sciemus intra paucos dies. Capta est Neapoli magna nauis Ragusina cuius domini erant plagiarii. Emebant in vrbe res ad victum necessarias, quas (vt est ibi moris) dabant vehendas in navim pueris decem aut duodecim annorum, qui vbi in nauim preuenerant deducebantur in imam eius partem et ibi vinciebantur, vt vsque ad nauis discessum asseruarentur: postea autem diuendebantur Turcis aut Mauris. Plagiarii capti et torti fassi sunt, ante paucos dies inde soluisse aliam nauim, quae annexit ad sexaginta pueros talibus artibus pellectos: quod vbi resciuit prorex, statim scripsit in Siciliam, quo ea nauigasse dicebatur, vt comprehenderentur. Rex

Galliae discessit (Schambery) Cameraco, quae est praecipua vrbs Sabaudiae, secunda die superioris mensis. Eodem die Lugduno exierunt ei obuiam frater Alenconius et Rex Nauarrae. Repererunt eum in oppido quod nominamus Lepont de Beauuosin, vbi sunt limites Regni Gallici et Sabaudiae, distat autem a Lugduno duodecim Gallicis milliaribus. Dicunt Regem complexum esse vtrumque valde amanter. Biduo post subsequta est eos Regina mater cum Card. Borbonio, Lotharingo, Guisio, et Estensi. Reuersi sunt omnes vna Lugdunum et simul cum ipsis Dux Sabaudiae, sexta die eiusdem mensis. Interea dum Rex fuit Taurini dicitur Dux Sabaudiae praecipuum suum Secretarium misisse ad Mombrunum qui est praecipuus Dux Huguenotorum in Delphinatu, per quem ei significauit, Regem esse pacis cupidissimum, et propterea mansurum Lugduni aliquandiu, vt videat an eius conficiendae ratio aliqua iniri possit, quare se consulere, vt de ea re diligenter cum sociis deliberet, nec occasionem quae se iam offert negligant: nam Regem constituisse (si res non succedat) omnes sui regni vires colligere ad eos oppugnandos. Leiden oppidum Hollandiae premitur ab Hispanis arcta obsidione, et laborat magna penuria commeatus, ita vt ciues necessario facturi sint deditionem nisi ipsis mature subueniatur. Ob eam rem Princeps Orangius colligit suas copias ad pagum Seuenhuisen, et iam habet ad quindecim signa peditum et trecentos aut quadringentos equites et dicitur maiores copias ex Zelandia euocare. Hispani dicuntur omnes aditus ad oppidum occupasse, et ita diligenter muniuisse, vt sit futurum Principi valde difficile eo in vehere commeatum. Ego omnia fausta et felicia precor Vestrae Celsitudini, et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae tert. die Octob. 1574.

EPISTOLA XIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine clementissime, iam ex variis locis scribitur Gulettam versari in summo periculo et nisi mature obsessis subueniatur, esse impossibile vt se diutius aduersus vim Turcarum tueantur: nam aiunt tormentis ita deiecta esse, omnia propugnacula, vt fere nulla iam munitionis forma appareat. Turcae iam occuparunt propugnacula S. Martini, S. Petri et S. Philippi, et super fossam construxerunt pontes, quibus milites eo conscendant, vt inde inuadant Hispanos, qui non sunt plures mille quingentis, quorum multi

sunt vulnerati, reliqui autem labore et vigiliis confecti: nullum enim tempus ad quiescendum ipsis conceditur a Turcis qui sua maiora tormenta plusquam sexcenties quolibet die displodere dicuntur. Petrus Portocareus Gulettae praefectus, scripsit Duci Terrae nouae, qui praeest Siciliae, vt ad se mitteret duas triremes instructas milite et remigibus Christianis, quorum opera possit vti, et significauit se non posse diutius locum tueri, nisi id subsidium sibi mittatur: nam non satis est Turcis construxisse pontes, quibus conscendant propugnacula quae occupauerunt, sed etiam freti multitudine hominum, coeperunt replere fossas materia omnis generis, nec possunt id prohibere Hispani ob perpetuas eorum eiaculationes. Obsidetur etiam arx Tunetana a decemmillibus Turcarum et totidem Aphris, et grauiter oppugnatur, ita vt bona eius pars deiecta dicatur: Verum belli summa nequaquam in ea arce consistit: nam si occupetur Guletta, impossibile erit Hispanis eam defendere. Praeterea Turcae duxerunt transversam fossam per stagnum, quod est inter Gulettam et arcem Tunetanam et ita impediunt ne Hispani ex vno loco in alium commeare possent, et se mutuo iuuare, vt antea soliti erant facere. Accessit et ad alia incommoda, quod aliquot Hispani milites transfugerunt ad Turcas, et eis consilia eorum qui Gulettae obsidentur, prodiderunt. Detecta est etiam ibi proditio beneficio cuiusdam, qui e castris Turcicis eiaculatus est sagittam cui alligata erat Scheda, quae nomen praecipui authoris illius proditionis continebat. Is fuit Maldonatus Hispanus qui iussu praefecti comprehensus, nominauit quatuor conscios sui sceleris, quorum duo Graeci erant natione, reliqui vero Hispani. Promiserant Turcis se incensuros puluerem bombardicum, et fixo vexillo ostensuros qua parte Guletta facilime capi possit. Decima sexta die superioris mensis soluerunt Drepano duae triremes missae Gulettam a Duce Terrae Nouae, sed aiunt totum illud mare ita infestari a Turcis, vt difficulter sint eo penetraturae. Ioannes ab Austria appulit Neapolim 14. die superioris mensis cum viginti triremibus. Reliquit in Liguriam reliquas ad vehendum militem, qui in Longobardia conscribitur, ac etiam eo misit tres et viginti quas reperit Caietae. Discessit Neapoli 23. die superioris mensis et nauigauit Panormum, quo iussit venire omnes triremes sub initium huius mensis. Vbi omnes conuenerint, dicuntur fore centum et decem. Decimo quinto die superioris menfis soluerunt Genua triremes quae vehebant ad Ioannem ab Austria septem millia militum. Supererant adhuc quatuor et viginti quae reliquos milites expectabant. Vbi tota classis conuenerit, dicitur Ioannes ab Austria inuasuros Tripolim,

si classis Turcica discesserit ab oppugnatione Gulettae re infecta. Scriptum est huc ex Inferiore Germania Principem Orangium grauiter decumbere, et Medicos bis ei venam secuisse. Non desunt qui suspicentur ipsum hausisse venenum, aiuntque ante paucos dies interiisse eo morbo quo laborat quendam nobilem virum, ex eius familiaribus. Res eius alias videbantur non esse malo loco: nam desperatur iam aduentus classis ex Hispania: quare Geusii eo metu iam liberati Flandriam littoralem infestant, ad quam defendendam Commendator misit aliquot signa peditum et totum equitatum Belgicum. Hispani dudum obsident Leiden in Hollandia et sperant se adacturos fame incolas ad deditionem faciendam, sed aiunt Geusios rupto quodam aggere, ratibus inuexisse aliquid Commeatus in vrbem. Commendator est Antuerpiae, vbi cogit miseros ciues quolibet mense conferre ad sumptus belli sex et triginta millia aureorum. Flissingenses suspenderunt eum qui mandato Commendatoris Regis Hispaniae remissionem ad ipsos detulit, et dixerunt Commendatori sibi non esse opus remissione cum semper fuerint suo Principi fidissimi. Regina mater Regis Galliae profecta est obuiam filio Lugdunum vsque cum filio Alenconio et rege Nauarrae. Fuit (Diion) Diuioni in Burgundia 19. die superioris mensis, vnde profecta est Challon (Cabillonem) ad (la Sone) Ararim, vbi conuenerunt duo et viginti signa Heluetiorum recens conscriptorum. Eo etiam adduxit decem turmas equitum cataphractorum Marschalcus de Retz. Aiunt Ducem Sabaudiensem obtulisse regi octo millia peditum, et sexcentos equites, sed non acceptasse Regem id quod obtulit, verum voluisse eum praeficere suis copiis, vt ea ratione tolleretur emulatio, quae inter proceres Regni de ea re oriri potest. Sabaudiensem vero respondisse se non posse diu abesse a sua ditione. Credo id agi vt Marschalcus de Retz praeficiatur Regio exercitui cum magno dedecore Gallicae nobilitatis, Rex petiit a Pontifice Rom. vt permitteret ei vendere redditus annuos ducentorum millium francorum ex functis ecclesiasticis, ad sustinendos belli sumptus, quod puto eum facile impetraturum; Petiit etiam ab eo vt mitteret in Poloniam Legatum aliquem, qui sua authoritate contineat Polonos in officio, et det operam ne quid innouent antequam res suas in Gallia constituat, et videat an in Poloniam redire possit. Turcae videntur aliquid velle tentare in Hungaria; nam aiunt Beglerbegium Graeciae praecepisse Budensi et Themesuariensi Bassis, et quatuordecim Begis, vt quam maximum possent numerum militum colligerent. Praetexunt suae expeditioni

arcem extructam superiore anno in Kalo, et dicunt se non quieturos, antequam diruatur. Is qui praeest ipsi arci per Exploratorem nuper resciuit aliquot eorum turmas venturas ad explorandum situm arcis: quare collocauit suos milites in insidiis, et aduenientes Turcas tanto impetu inuasit, vt eos in fugam coniecerit, et ex iis plurimos interfecerit, ac duo vexilla ipsis erepta in Kalo retulerit, quae huc misit ad Ruberum, earum Rcgionum Praefectum, qui ob istos tumultus heri equis stationariis hinc est eo profectus, quamvis sit admodum imbecilla valetudine. Accepi literas Vestr. Celsitud. cui summas gratias humiliter ago pro summa sua erga me benignitate et beneficentia. Advenit iam ex Italia Cursor, qui dicit Gulettam captam esse a Turcis 21 die superioris mensis. Audio tamen Imperatorem dixisse heri vesperi, nondum sibi scriptum esse eam esse captam, sed tamen se non dubitare, quin iam sit capta. Ego proximis meis literis certiora de ea re ad Vestr. Celsitud. scribam. Mitto picturam illorum locorum in quibus sitae sunt Guletta et Arx Tunetana, quam dicunt esse bene expressam, ii qui illa ipsa loca viderunt. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 21. die Septembris 1574.

Imperator nudius tertius rediit Ebersdorfio vbi per decem aut duodecim dies indulsit Venationibus, interea tamen laborauit podagra et ex calculo, sed iam Dei beneficio conualuit.

Jam accepimus literas ex Italia in quibus scribitur Gulettam nondum esse captam, et Serbellonum deserta arce Tunetana cum milite quem secum habuit eo commeasse. Peruenisse etiam eo duas triremes quas dixi missas esse ex Sicilia die 22. Sept. mane.

EPISTOLA XX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Hispani tandem credunt Gulettam esse captam a Turcis, qui praeter Supellectilem omnis generis reperiisse ibi dicuntur ad quingenta tormenra variae magnitudinis, quinque millia ferrearum loricarum, sex millia manualium bombardarum, multas hastas, et alia plurima armorum genera. Capta Guletta 23. die Augusti, vt antea scripsi. Turcae statim inuaserunt nouam arcem Tunetanam, quos directis munitionibus in eam irrumpere conantes, obsessi quinquies fortiter sustinuerunt et repulerunt, sed tamen tandem cesserunt eorum impetui, quamuis non essent pauciores tribus millibus, qui maxima ex parte erant Itali. Non minorem fere praedam repererunt ibi Turcae quam Gulettae repererunt. Gabrieli

erbellono ad se perducto Sinamus Bassa impegit colaphum exprobrans lultitiam seni, qui ausus fuisset opponere se viribus Imperatoris Turici, et quamuis duo vulnera accepisset, iussit eum catena ligari in triemi. Paganus Doria Joannis Andreae frater captus est a Mauris qui eum capite truncarunt, quamuis se multa pecunia redimere vellet. Caput autem eius ad Sinamum Bassam attulerunt, vt ab ipso nummos acciperet. Quidam scribunt expugnatam arcem septimo die superioris mensis, alii vero decimo tertio. Hispani extruxerant propugnaculum in parua insula quae est in Stagno, in quod imposuerant ad quinquaginta milites, qui cum viderent Gulettam et arcem Tunetanam expugnatas, fecerunt Turcis deditionem, ea conditione, ut incolumes in Siciliam abire permitterentur, in qua re Turcae eis fidem seruauerunt, et curaueruut eos vehi Drepanum. Ab istis cognitum est quid Gulettae et Tuneti accidisset. Dicunt Turcas demoliri Gulettam, arcem Tunetanam, ac etiam ipsius Tunetis muros. Joannes ab Austria fuit adhuc in Sicilia sub finem superioris mensis. Dicunt eum habere classem bene instructam, in qua sint ad viginti millia militum; eum autem constituisse inuadere classem Turcicam discedentem, si se eius rei occasio obtulerit. Vel saltem post eius discessum in Aphricam nauigare, et amissa recuperare. Forte rectius facerent Hispani si de conseruanda Sicilia cogitarent, quam non dubito Turcas hac victoria elatos, intra vnum aut alterum annum tentaturos. Scribunt Regem Hispaniae misisse literas ad Joannem ab Austria, quibus concedit ei potestatem oppignerandi et vendendi oppida, arces, pagos, et omnia quae sunt ipsius Regis propria in Regno Neapolitano, Sicilia, et Ducatu Mediolanensi. Quidam qui veniunt ex Hungaria, dicunt Turcas credere suam classem esse superatam ab Hispanis. Sunt etiam qui scribunt ex Italia Joannem Andream Doriam conflixisse cum Turcis absente Joanne ab Austria, et amisisse sexaginta triremes: Sed puto vtrumque esse falsum. Duodecima die huius mensis mare ita intumuit Venetiis vt omnia fora et plateas ad altitudinem duorum pedum inundauerit, quod nulla memoria hominum antea factum fuit. Noctu quae diem illum praecessit, spirauerant ab oriente venti vehementissimi, et pridie vesperi rescitum Venetiis fuerat, arcem Tunetanam esse a Turcis captam. Tanta vis mercium corrupta est ea inundatione, et praesertim vini et frumenti, ut damnum estimetur decies centenis millibus coronatorum: Dedit etiam maximum. damnum Murari, Malamochi, et Chiosae, vbi omnes horti perierunt, aqua salsa enecante herbas et arbores. Magna autem ex parte deiectum est insigne illud aedificium quod Veneti construebant ad

fauces maxime propinquas vrbi per quas mare in ipsorum aestuaria influit, qui locus nominatur ab ipsis Lio, id est Littus: Sub idem tempus ita excreuerunt flumina quae in ipsorum aestuaria se exonerant, vt per aliquot dies nemo Patauium aut ad vicinas vrbes accedere potuerit, aut inde discedere, siue nauigio siue terrestri itinere. Audio superiore mense fere perpetuo pluisse illis in locis, nos vero hic habuimus perpetuam serenitatem. Rex Portugaliae nauigauit in Aphricam cum septuaginta nauibus et duodecim millibus militum aduersus Xeriphium nepotem illius magni Xeriphii, qui patrum nostrorum memoria occupauit Regna Fessae, Marochi et Telensini: nam hic dicitur vexare bello vrbes quas Portugalenses possident in Aphrica, etiam exuit ditione aliquot Regulos qui amicitiam colebant cum Portugalensibus, et iam ipsorum auxilium implorant. Scribunt Regem Hispaniae monuisse Portugalensem, ne se in tantum periculum coniiceret, sed bellum illud per Legatos administraret. Verum Portugalensem respondisse se saepius legisse, ac etiam a viris prudentibus audiuisse, Imperatorem Carolum Auum suum maternum fuisse plerumque suorum exercituum Ducem, ac ea ratione sibi magnum nomen comparauisse, cuius exemplum imitari sibi plane esse decretum, et praesertim in bello quod aduersus hostes religionis Christianae suscipitur. Gensii pulchro stratagemate illuserunt Hispanis et oppidum Leiden ab obsidione liberauerunt. Imposuerunt suis nauibus foenum madefactum, quod incenderunt, vbi ceperunt appropinquare loco satis angusto ubi Hispani eos expectabant, vt cum eis congrederentur. Incenso foeno vno et eodem tempore, tantus et tam densus fumus exortus estsubito, vt Hispani non solum amiserinr Gensios e conspectu, sed adeo territi sint, ut fere antequam quisquam eos inuaderet, deseruerint castella quae extruxerant, ad obsidendum oppidum, in quod Gensii non solum inuexerunt commeatum sed etiam ceperunt septendecim naues, et duas triremes, quas in auxilium Hispanorum Amsterdamenses miserant: Vbi Commendator animadvertit se excidisse spe capiendi oppidi, deduxit milites in hyberna, ita vt hoc anno nihil amplius tentaturus videatur. Legati ordinum illarum Regionum qui conuenerant Antuerpiae, iam redierunt domum. Aiunt eos simpliciter negasse, se quicquam pecuniae ad bellum collaturos, nisi adempta privilegia ipsis restituantur, et peregrini omnes milites ex Regionibus illis abducantur. Id si fiat promiserunt se in sex annis numeraturos Regi centies et vicies centena millia aureorum. Conuenit tandem inter Anglos et Belgas, vt bona erepta mercatoribus ante sex annos hinc inde

restituantnr, et negotiationes inter ipsos vt antea exerceantur. Decima die huius mensis exorta est Cracoviae seditio, quae metuo ne Regno Polonico sit causa et initium magnorum malorum. Cum in loco vbi sacrorum causa soliti sunt conuenire ii, qui puram religionem profitentur, nuptiae celebrarentur, et minister verbi inter benedicendum vt solet fieri, dixisset in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, quidam adolescens, qui in ea vrbe literis operam dabat, clamauit: Adiice et beatissimae Virginis Mariae. Cum autem ii qui ei erant vicini, monuissent eum ne ipsorum actionem interturbaret, nec tamen desisteret eandem vocem saepius repetere, vnus irritatus impegit ei colaphum. Ille vero ad collegia quae ibi habent, cucurrit, et Studiosos ita commonuitl, vt correptis repente armis accesserint ad locum in quo alii conuenerant, et eum ceperint oppugnare. Interea autem dum quidam ipsis resistunt, ii qui conuenerant, per vicinas aedes sunt fere omnes dilapsi, et ad suos redierunt. Studiosi vero vi tandem in locum illum irrumpentes, quicquid ibi reperuerunt diripuerunt, et supellectilem omnem ligneam exusserunt. Venit eo cum quinquaginta satellitibus Vicarius Palatini Cracouiensis, vt tumultum compesceret, sed is aliquot ex suis amissis coactus est se recipere. Sunt qui dicant Laskum tandem repressisse tumultum, et aliquot ex eius authoribus supplicio affecisse. Sed haec admodum varie narrantur, ab iis etiam qui tunc Cracouiae fuerunt, vbi conualuero ex morbo qui me iam domi retinet, ego certiora de iis inquiram, et ad Vestr. Celsitud. scribam. Omnes hic afflrmant Imperatorem impetrasse a Tnrcis induciarum prorogationem vt antea scripsi, et vnum ex eius Legatis huc redire cum Interprete Turcico: Verum ipse Imperator negat se quicquam de ea re scire. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 26. die Octob. 1574.

EPISTOLA XXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime arx Tunetae (vt antea scripsi) expugnata fuit a Turcis 13 die Septembris, qui nemini pepercerunt praeterquam Sorbellono et Salazaro Hispano. Sinamus Bassa aductum ad se Serbellonum interrogauit, qua fiducia ausus esset ose pponere potentiae Turcici Imperatoris, et quare audito aduentu classis Turcicae non deseruerit arcem Tunetanam, et cum milite quem secum habebat non migrauerit Gulettam, vt eam coniunctis cum Portocarero viribus defenderet, cum non debuerit ignorare ea amissa se

non posse arcem defendere. Alter respondit, se id non fecisse ne amitteret tormenta bellica quae erant in ipsa arce. Subiecit Bassa: Tu fatue senex iam et ipsa tormenta, et arcem et multos viros te meliores, ac tuam libertatem amisisti. Postea dixit Captiuis, vos Christiani habetis optimum Regem, sed suggeritis ei peruersa consilia. Quanta est enim stultitia aedificare in solo alieno munitiones, in quas longe plus impendendum sit, quam inde emolumenti percipiatur. Cum expugnata fuit arx Tunetana, ad centum et quinquaginta milites fugerunt in propugnaculum, quod extructum erat in stagno alluente Tunetem. Ex eorum numero fuit Paganus Doria, qui metuens ne interficeretur a Turcis si se ipsis dederet, vel forte volens aliquid pecuniae comparcere, commisit se fidei duorum Maurorum, quibus dedit trecentos coronatos, et ter mille promisit si eum saluum Tabarcam perducerent. Mauri eum suo more vestitum duxerunt per castra Turcica, sed orta inter ipsos contentione, cum iam in locum tutum peruenissent, interfecerunt, et abscissum eius caput ad Bassam pertulerunt vt ab ipso munus acciperent. Verum Bassa iussit vtrumque truncari capite, eo quod viuum eum ad se non adduxissent. Ioannes Sanoguerra Hispanus, qui praeerat propugnaculo extructo in Stagno cum quinquagiuta militibus, cum nec se defendere posset, nec aliunde auxilium sperare, dedidit propugnaculum Turcis ea conditione, vt ipsi cum suis in Siciliam abire liceret. Seruata est ipsi fides et quinquaginta militibus quos ibi habuerat, sed centum et quinquaginta qui ex arce Tunetana eo fugerant, Bassa iussit interfici: Vnde dicunt ortam contentionem inter ipsum Bassam et Occhialem qui dicebat illos centum et quinquaginta pactis deditionis comprehensos fuisse. Interea dum oppugnabatur arx Tunetana Bassa mandauerat vt sub veteris Gulettae fundamenta ducerentur cuniculi, in quos postea imposito et incenso puluere bombardico, eam vno momento funditus euertit. Eius autem ruina obstructus est canalis per quem ex mari in stagnum nauigabatur. Voluit Bassa vt Christiani captiui essent spectatores istius ruinae quos etiam iussit per triremes circumduci, ac dici eis: Vnam tantum periisse ex quo soluit Classis Constantinopoli. Constituit Bassa Serbellono et Portocarero precium quo se ex captiuitate redimerent, huic triginta millia Coronatorum: Serbellono autem quinquaginta millia, vel tres captiuos Turcas ex iis qui Romae detinentur. Reliquit Tuneti tria millia Turcarum, et mandauit Praefectis Maurorum qui ei Tripoli Alghiera, ex Regno Fessano venerant auxilio, vt per quadraginta dies post classis discessum manerent circa Tunetem, cum quatuor et viginti millibus hominum, vt si forte Hispani ante hyemem conarentur amissa recuperare, se ipsis opponerent, Classis

Turcica soluit ex portu Carthaginensi 25. die Septembris, et nauigavit ad Clupeae Promontorium, quod iam nominant Capo Zafaran, vbi mansit vsque ad 29. diem ob aduersam tempestatem: Sed postea conspecta est nauigans non procul a Melite Insula, et iam scribunt venisse ex Creta Venetias quosdam, qui affirmant eam saluam peruenisse in mare Aegeum. Ioannes Sauoguerra Hispanus, qui profuerat propugnaculo extructo in Stagno, reuersus in Siciliam pleraque retulit ex iis quae ego iam scripsi. Dicit Sinamum Bassam esse egregiae formae, sed valde Iracundum, et non esse maiorem quadraginta annis. Addit Occhialum diuersis vicibus dedisse militibus ad ducenta millia coronatorum, vt eos alacriores ad oppugnationem redderet. Decima tertia die superioris mensis proclamatum fuit Neapoli, vt milites omnes Germani triremes conscenderent, fama enim erat Ioannem ab Austria velle nauigare in Aphricam, et Bisertam munire, sed videtur postea mutasse sententiam, nam nec triremes soluerunt Neapoli, et ipse fuit adhuc Panormi in Sicilia, decima septima die superioris mensis, ita vt nihil videatur tentaturus ante hyemem. Scribunt Constantinopoli, iam ibi esse centum nouas triremes paratas, et Imperatorem Selimum mense Septembri profectum esse Adrianopolim, vt necessaria ad Bellum in annum sequentem praepararet. Munera missa ab Imperatore sunt oblata ipsi Selimo 24. Augusti. In literis scriptis Constantinopoli 18 die Septembris habetur, Legatos Imperatoris tunc temporis solitos saepius conuenire Mahometem Bassam, et bonam spem habuisse de impetranda induciarum prorogatione. Hic quidem vulgo fertur Imperatorem sub finem proximi mensis profecturum in Bohemiam, quod scio ipsum Imperatorem quibusdam dixisse, sed vix puto eius Matrem hinc discessuram antequam intelligat ex suis Legatis, quid de induciarum prorogatione sit sperandum. Credo Vestr. Celsitud. iam intellexisse Imperatorem inter paucos dies missurum Legatos ad omnes Electores; Rosembergium Bohemum ad Vestr. Celsitud. et ad Brandenburgensem Dn. de Arrach, ad Palatinum et Moguntinum, et Dn. de Vinburg ad Coloniensem et Treuirensem. Rex Galliae est adhuc Lugduni. Milites eius occuparunt quaedam oppida in Delphinatu deserta ab Huguenotis. Initio noluit eos audire volentes agere de pace, sed iam (vt audio) sua sponte inuitat eos, et non petentibus mittit saluum conductum. Dicitur sub hoc tempus discedere Lugduni, vt paulatim progrediatur Remos, vt inauguretur et inungatur (vt est moris Regibus Gallicis) in festo natalis Christi. Secretarius quem hic habet Dux Sabaudiae, misit ad me literas inscriptas Vestr. Celsitud. quas iam mitto. Nescio cuius

sint, quia nondum eum conuenire potui. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae decima die Nouembr. 1574.

EPISTOLA XXII. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam disputant Itali et Hispani, vtrius gentis culpa Guletta et arx Tunetana sint amissae, et vtrique a sua gente quantum in se est culpam illam amouent, et in alteram reiiciunt. Itali dicunt non solum non esse fortiter defensam Gulettam ab Hispanis, sed etiam eorum proditione in potestatem Turcarum deuenisse, (nam plures quam trecenti Hispani ad eos transfugisse dicuntur) et propterea Hispanos captiuos humanius ab eis tractari quam Italos. Petrus Portocarerus Guletta praefectus, dicit se petiisse a Serbellono, qui arci Tunetanae praeerat, duo millia Hispanorum statim vbi audiuit classem Turcicam aduenisse, quos alter non misit. Praeterea dicit se ante aduentum classis petiisse a Card. Granuellano mille Hispanos: sed respondisse Cardinalem, se non posse carere Neapoli Hispanis. Misit autem loco Hispanorum sexcentos Italos prorsus inermes et rei militaris imperitos, quos Protocarerus recipere noluit. Dux Suessanus scripserat Neapoli ad Ioannem ab Austria qui tunc erat adhuc Mediolani, vt ex iis Hispanis qui recens aduecti erant ex Sardinia, mitteret mille Gulettam: Verum is respondit se habere a Rege mandatum de iis in Belgium mittendis. Serbellono obiicitur quod non miserit Protocarero militem quem ab eo petierat, nec sit Gulettam profectus, vt ei scripserat Dux Suessanus iussu Ioannis ab Austria. Serbellonus respondet: etiamsi non statim miserit Protocarero militem quem petebat, se tamen postea variis vicibus misisse, ad mille et quingentos milites. Se autem non esse ideo Gulettam profectum, quia existimaverit in Protocarero et aliis Ducibus tantum esse virtutis et prudentiae, vt nihil fuerit ipsis opus sua praesentia. Tandem autem animaduerso periculo in quo Guletta versabatur, cum vellet eo cum omnibus suis copiis migrare, se non potuisse id facere, eo quod a Turcis occupatus esset canalis per quem ipsi erat nauigandum. Quicquid vtrique dicant suae excusationis causa non tamen desinunt sibi mutuo obtrectare, et interdum a verbis ad verbera deventum est: nam dicunt interfectos esse Drepani et Panormi plures quam trecentos Hispanos in eiusmodi rixis et contentionibus. Nec vero se continet hoc malum inter gregorios

milites, sed etiam ad ipsos Proceres deuenit, dum quilibet vult suae gentis existimationem tueri: Vt nuper accidit Panormi inter Marchionem a Sancta Cruce et Joannem Andream Doriam, qui dixit alteri potuisse subueniri Gulettae, seque paratum fuisse id tentare, sed Hispanos noluisse permittere. Audio etiam Neapoli et Romae actas comoedias, et compositas cautiones in contumeliam Hispanorum et cusa Numismata, quae ab vna facie habent expressam imaginem Regis Hispaniae dormientis sub vmbella, et ab altera asinos aliquot dormientes prope focum; cum inscriptione Consilium Hispanicum. Talibus ineptiis non propulsabunt Itali pericula quae ipsis imminent grauissima. Rex Hispaniae exauthorauit maximam partem equitatus, quem perpetuis stipendiis alebat Mediolani et in Regno Neapolitano, et pecuniam quae solutioni stipendiorum destinata erat, iussit conuerti in usus classiariorum: Praeterea iussit vt deiiciantur muri omnium vrbium littoralium Regni Neapolitani, quae non sunt tam munitae, vt se adversus vim Turcarum tueri possint. Miserum est hoc genus defensionis, soletque esse eorum qui de rebus suis non bene sperant. Quia Pontifex Rom. sibi iam serio incipit metuere, de foedere diligenter sollicitat Venetos ac reliquos Principes Italicos, ac (vt aiunt) ipsum Imperatorem et Regem Galliae cui iam dicitur esse author, vt quocunque modo poterit pacem cum suis subditis ineat, et suadere Regi Hispaniae, vt idem in Belgio faciat. Nec Imperatorem si induciarum prorogationem impetrare poterit, ad illud foedus accessurum scio, nec Regem Galliae, etiamsi Regni turbas componeret, nec puto Hispanis esse multum sperandum de Italicis Principibus, cum et ipse Rex Hispaniae, et Joannes ab Austria se ita gesserint erga Legatos, quos hic Dux Florentinus post mortem Patris ad eos misit, vt non habeat causam, quare de eorum erga se benevolentia quicquam sperare possit. Hispani non solum videntur ei mouere litem de agro Senensi, sed etiam aegre ferre quod miserit Legatos Constantinopolim, per quos frustra conatus est impetrare ab Imperatore Turcico vt suis subditis liceret in eius Imperio mercaturam exercere. Veneti sunt suo malo satis edocti quam sint imbecilles eorum vires, si ad Turcicas conferantur, sed tamen Turcae eos ita iam indigne tractant, vt multi existiment eos denuo se coniuncturos cum Hispanis. Ob eam causam Pontifex Rom. concessit eis vt exigant decimas a Sacerdotibus suae ditionis, quot antea impetrare non potuerunt, ne quidem tempore belli. Classis Turcica tempestate acta in reditu appulit in Corciram Venetorum Insulam. Tertio die postquam appulit, Praefectus insulae misit munera

ad Sinanum Bassam et ad Ochialum, quae Sinamus ter aut quater superbe repudiauit, dicens Venetos in eo satis ostendere, quo sint erga Turcas animo, quod non citius percontatus fuerit ex eo Praefectus Insulae an aliqua re egeret. Cum Veneti respondissent se aliquoties aduerso vento repulsos non potuisse citius ad Classem accedere, Bassa persuasus a quodam suo Sacerdote, eorum munera accepit: sed tanquam ipsis insultaret, iussit ad se adduci Serbellonum, quem interrogauit, an oppidum Corfu, quod erat in conspectu, et est in ea insula praecipuum, esset munitius Guletta Cum Serbellonius respondisset, Gulettam fuisse munitiorem, tu tamen scis (inquit) quam paucis diebus eam expugnauerimus. Decima septima die superioris mensis classis soluit ex Corcira et inde in mare Aegenim nauigauit. Aiunt fuisse in Classe fratrem Regis Fessani, qui proficiscitur Constantinopolim, vt imploret auxilium Turcarum aduersus Regem Portugaliae. Pontifex Rom. curauit nuper strangulari in carcere Franciscum Ghiselerium cognatum Pii quinti PontifiCIS nuper defuncti, eo quod voluerit, (vt aiunt) Anlonam Turcis prodere. Imperator nondum scit an Legati quos habet Constantinopoli transegerint cum Turcis de induciarum prorogatione. Videtur tamen se parare ad iter Bohemicum: nam et vina et olea mittuntur Pragam. Aiunt ipsum hinc discessurum sub initium Ianuarii, nondum tamen persoluuntur stipendia debita aulicis Ministris. Aiunt agi iam in Gallia de pace, et quidem cum aliqua spe, sed illis spebus ego parum tribuo, et scio eos qui sunt Regia consiliis, nunquam de pace cogitaturos, quamdiu pecuniam ad gerendum bellum aliunde corradere poterunt. Princeps Condaeus conduxit aedes Basileae, vbi videtur mansurus per hyemem. Expectamus hic aduentum Petri Ernesti Mansfeldensis Comitis, quem dicunt huc venire, vt de componendis turbis Belgicis cum Imperatore deliberet, quamuis suo itineri quasdam suas lites praetexat. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustri Vrae familiae Viennae 22 die Nouemb. 1574.

EPISTOLA XXIII. Eidem.

ILlust rissime Princeps ac Domine Clementissime catarrhi et dolores den tium toto hoc autumno ita me afflixerunt, vt fere nunquam recte valu erim: superioribus autem diebus ita vires meas prostrauerunt, vt coactus fuerim decumbere: quae res fuit in causa, vt tardius ad Vestr. Celsitudinem scribam, a qua mihi id ignosci peto. Ioannes ab

Austria soluit Panormo 21 die Octobris cum septuaginta triremibus vt Neapolim nauigaret: sed non procul progressus erat a portu, cum eum excepit subita tempestas, quae totam classem ita disiecit, vt per aliquot dies creditum sit, eum naufragio periisse. Appulerant Neapolim decem ex ipsius triremibus plane conquassatae tempestate. Qui cum iis vehebantur, coacti fuerant maioribus tormentis et aliis rebus in mare abiectis, ipsas naues subleuare, prorsus autem ignorabant, quonam Ioannes ab Austria cum reliquis triremibus peruenisset: sed is tandem venit Neapolim quarta die superioris mensis cum aliquot triremibus, quae vix ex vndis emerserant. Aiunt ipsum obrem male gestam in Aphrica ita immutatum esse, vt videatur plane alius quam fuerit antea: nam perpetuo continet se domi, nec se praebet hilarem iis qui ad ipsum accedunt vt antea solebat facere. Dicebatur discessurus Neapoli 22 die superioris mensis, vt in Hispaniam proficiscatur quo vocat eum Rex, et iam praemiserat Genuam aliquot triremes, cum quibus nauigare constituit. Dicitur vna cum ipso nauigaturus in Hispaniam Parmensis Princeps, vt videat an possit a Rege impetrari, vt accepta aliqua pecunia arcem Placentinae vrbis Patri suo restituat. Mandatum est Duci Suessano vt totam Siciliam perlustret, et videat quid munitionibus desit, et praesertim iis quae non procul absunt a litore maris, ac iubeat eas dirui, quas iudicabit non posse vim Turcarum sustinere. Iussus est Antonius Doria idem in Regno Neapolitano facere, quod alter in Sicilia. Scribunt mer catores metu Turcarum iam fugere Panormo, Messana et ex aliis vrbibus Siciliae, et migrare in Italiam. Pontifex Rom. nuper fuit in veteri Ciuitate, qui est praecipuus portus eius ditionis ad mare Tyrhenum, vt deliberaret cum hominibus muniendarum vrbium peritis, quos secum duxerat, quo modo is et alii vicini portus muniri possint. Anconitani missa ad ipsum legatione significarunt, suam vrbem non esse ita munitam, vt se possit tueri aduersus vim classis Turcicae, si forte inuadatur: Id autem ne fiat esse metuendum, cum ad ipsam vrbem sit portus omnium, qui sunt ad mare Adriaticum, opportunissimus et capacissimus. Pontifex interea lente agit nec curat ea quae ad publicam salutem Italiae pertinere videntur, sed sua priuata valde sedulo: Nam aiunt eum impetrasse vt soror Ducis Vrbini detur vxor Filio eius naturali, quem Sancti Angeli Castellanum nominant, cui vt dentur ex aerario ecclesiastico centum et quinquaginta millia coronatorum, consenserunt Cardinales. Pius quintus qui hunc Pontificem praecessit, indixerat ecclesiasticis, qui sunt in ditione Pontificia, quinque decimas ad bellum Turcicum, sed duas tantum exegit: hic vero tres reliquas

iam vult exigere, quas aiunt efficere summam trecentorum millium coronatorum. Scribunt praeterea, eum velle tentare aliquid quod forte Pontificatui Romano perniciem adferet. Curat describi redditus monasteriorum et aliorum sacerdotiorum quae sunt in ipsius ditione, eo animo vt Monachis et Sacerdotibus ea tantum relinquat, quae erunt ad victum necessaria, quae autem supererunt, ipse sumat, et iis vtatur ad bellum Turcicum. Si id fecerit, praebebit pulchrum exemplum Principibus Pontificiis ad rapienda bona ecclesiastica: Quod haud dubie gnauiter imitabuntur: Plerique enim dudum optant sibi talem occasionem offerri. Rex Galliae discessit Lugduno 15 die superioris mensis, et secundo Rhodano nauigauit Auenionem, vt ex propinquo loco cum Huguenotis de pace commodius agat: Nam (Nimes) Nemansus quam sibi arcem belli illis in locis constituerunt Huguenoti, abest tantum septem milliaribus ab Auenione. Conuenerunt ex variis locis Duces Huguenotorum in oppido Castres prope Tholosam, vt de proponendis pacis conditionibus et aliis suis rebus deliberent. Geritur bellum in sex aut septem diuersis locis: Rex autem plane destituitur pecunia, quare plerique eius milites ob non soluta stipendia dilabuntur, quidam etiam ad Huguenotos transfugiunt. Conscribit Rex tria millia militum in Corsica permissu Genuensium, et Pontifex Rom. dicitur conscribere quatuor millia, quae ad ipsum mittat: quorum Dux erit Latinus Vesinus. Magno studio omnia ad suam perniciem instruunt isti Principes. Italiae ita imminet Turca, vt non pauci metu iam ad alias gentes fugiant, et tamen inde mittitur in Galliam miles, quem Rex conducit ad iugulandos suos subditos. Dicuntur etiam exorti tumultus in Hispania ob religionem, et praesertim in Catalania, vbi direpta sunt et incensa tria monasteria, et plures quam centum et viginti Monachi interfecti: Barchinonenses autem inquisitorem ad se missum iugularunt. Conuenerant, vt est ipsis moris, ordines Arragoniae, Valentiae et Catalaniae in oppido Monson, quod attingit fines trium istarum prouinciarum. Inter reliqua deliberarunt, qua ratione coerceri posset nimia inquisitionis licentia et propterea scripserunt ad Regem, se quidem nolle impedire, quin puniantur ii qui de religione non recte sentiunt, se sibi videri durum, quod bona eorum, qui afficiuntur supplicio, adiudicentur fisco, cum ea res saepe calumniis occasionem praebeat, et praeterea damnetur eorum memoria, fiatque infamis eorum posteritas, ac eius rei monumenta ponantur in templis et aliis locis publicis, quae ad totius familiae infamiam

pertineat, et propterea se petere ab eius Maiest. vt ratio ineatur, qua haec nimia Inquisitorum potentia et licentia refrenetur. Cum vero a Rege incommodum responsum accepissent, subfequta sunt ea quae ante scripsi. Sub idem fere tempus missi sunt (Seuiliam) Hispalim, ob nescio quod negocium Inquisitores aliquot, quos ciues in suam vrbem admittere noluerunt. Est autem ea vrbs omnium Hispanicarum longe opulentissima et potentissima, estque Emporium celeberrimum, eo quod omnes naues venientes ex nouo Orbe eo appellant. Isti Reges tandem intelligent quid sit velle inferre vim conscientiis hominum, et profecto metuendum est, ne susceptum patrocinium Pontificatus Romani eos prorsus euertat. Nona die huius mensis aduenit Constantinopoli Cursor, qui hic omnes praeter Hispanos et Italos exhilarauit: nam attulit, impetratam tandem esse a Turcis prorogationem induciarum ad octo annos. Reliquit in Bulgaria Carolum Rym alterum Legatorum Imperatoris, quem putat huc venturum intra Festum Natiuitatis Christi. Subsequetur eum Mehemet Beg Selimi primarius interpres, qui ad Imperatorem mittitur, vt ab eo exigat conditionum, quae induciis appositae sunt, subscriptionem. Dixit quibusdam nondum esse quicquam certi de induciis constitutum, et sibi esse datam potestatem de ea re transigendi cum Imperatore: quod tamen non putant ii, qui ex ipso audiuerunt esse verum, et scribunt eum mitti, vt exigat ab Imperatore subscriptionem quarundam conditionum insertarum, de quibus Legati dixerunt, se non habere peculiare mandatum. Natus est in Bauaria, et olim, vt audio, hic inseruiuit Pharmacopolae. Missus fuit iam sunt quinque anni ad Venetos, vt eis bellum denunciaret, a quibus est coniectus in vincula, et asseruatus Veronae per triennium. Vidi literas scriptas Constantinopoli decima die superioris mensis, in quibus habebatur Selimum Imperatorem grauiter et periculose aegrotare: Sed alias vidi 15 die scriptas, quibus significabatur eum melius habere. Classis reuersa est ex Aphrica Constantinopolim 14 die superioris mensis. Petrus Portocarerus mortuus est in Itinere. Serbellonus viuus peruenit Constantinopolim, Occhialus mansit Nauarim ad Maretonium, cum septuaginta triremibus, quae sunt ibi hybernaturae vt proximo anno sint maturius paratae ad Italiam et Siciliam infestandam. Constituit Selimus addere proximo anno centum triremes ad classem quam iam habuit, et audic esse constantem famem Constantinopoli apparatus illos fieri aduersus Siciliam, cuius plurimi incolae iam diffugiunt. Ego omnia fausta et foelicia precor Vrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 13 die mensis Decembris 1574.

EPISTOLA XXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime tam saepe mutata sunt ea, quae Imperator decreuit de sua profectione in Bohemiam, vt in aliquot meis literis nihil de ea re scripserim ad Vestr. Celsitud. ne viderer vanos tantum rumores sectari, et rei veritatem negligenter inquirere. Ei incertitudini (vt existimo) causam praebuit tardius impetrata a Turcis induciarum prorogatio, quam Imperator sperauerat, qui noluit hinc discedere antequam de eo negocio confecto aliquid compertum haberet. Statim vbi intellexit ex literis quas accepit Constantinopoli, rem esse confectam, vt nuper ad Vestr. Celsitud. scripsi, dixit suo discessui ex hac vrbe septimum diem proximi mensis, vt veniret Pragam circa initium conuentus Regni Bohemici, quem puto esse indictum ad 16. diem eiusdem mensis: Verum dolores podagrici eum ante quatriduum ita inuaserunt, vt coactus sit mutare consilium. Heri sub noctem acceptis literis Vestr. Celsitud. statim accessi ad Dn. Procancellarium Veiberum, vt aliquid certius rescribere possem, qui mihi dixit: ante horam deliberauit nobiscum Imperator de ea re, quam ex me scire cupis, et tandem constitutum est, vt hinc discedat 16. die proximi mensis, nisi quid praeter opinionem interueniat, quo cogat eum mutare sententiam. Proficiscetur autem brevissima via per Znoimam, quo perueniet tribus diebus. Postea quolibet die progredietur ad tria aut quatuor milliaria, vt sese ofleret hospitiorum commoditas, nec vsquam consistet antequam Pragam perueniat Haec Veiberus: Sed vereor ne morbus Imperatoris non permittat eum tam cito discedere: nam podagra inuasit vtrumque eius pedem, alterum genu, et alterum cubitum et ita affixit eum lecto, vt ne cibi quidem sumendi causa surgat. Toto aut quatriduo quo decubuit nihil dormiuit, et valde parum comedit. Pedes nondum ei intumuerunt, ita vt nullum adhuc signum remissionis morbi appareat. Hic est diuulgata fama, et forte ad Vestr. Celsitud. peruenies, cum podagra recurrisse palpitationem cordis, qua ante biennium pene est extinctus, sed scio ex viris fide dignis, id non esse verum. Quae postea accident ego diligenter inquiram, et ad Vestr. Celsitud. perscribam. Ex Italia scribitur Ioannem ab Austria soluisse Neapoli cum sex triremibus 22. die superioris mensis, vt nauiget in Hispaniam: peruenisse autem Genuam quinto die, et statim inde discessisse, constituit enim nusquam consistere antequam in Hispaniam perveniat. Consilium bellicum quod est Neapoli, hoc est, proceres quibus

rerum ad bellum pertinentium cura est demandata, hortati sunt eum, ne ita properaret: Sed alterum Regis mandatum expectaret: Sed noluit ipsis obsequi. Sunt qui dicant eum ita properare, quia audiuerit Regem incidisse in aduersam valetudinem ex dolore, quem in animo concepit ob amissam Gulettam. Alii dicunt eum proficisci in Hispaniam vt Praefecturam classis Regi renunciet, cum videat se haberi ludibrio a consilio Hispanico, quod omnes rei bene gerendae occasiones ei interturbat, omnia pro arbitrio praescribendo, et nihil eorum quae ad bellum gerendum sunt necessaria, suo tempore suppeditando. Subsequuntur ipsum cum duodecim triremibus Marchio a Sancta Cruce, Ioannes Andreas Doria, Dux Montis Alti, et filius Ducis Terrae Nouae Praefecti Siciliae, vt etiam ipsum Regem moneant, quanto in periculo versetur non solum Sicilia sed etiam Regnum Neapolitanum. Rex Hispaniae retinet adhuc in agro Senensi Portum Herculis. Grossetum et quaedam alia oppida vicina mari in quibus habet Praesidiarium militem Hispanicum. Aiunt ipsum velle vendere ea oppida Florentino Duci decies Centenis millibus coronatorum. Videtur quidem ingens haec summa pecuniae, sed Dux Florentinus valde cupit liberari a talibus vicinis quales sunt Hispani, nec erit ipsi difficile eam persoluere, cum omnes affirment Patrem ipsi reliquisse numeratae pecuniae quinquies et sexagies centena millia coronatorum, quae summa efficit ad centum tonnas auri, vt est moris in Germania numerare. Rex Galliae petit mutuo a Florentino centum millia coronatorum, quod promisit se facturum Florentinus, modo ipsi dentur idonei fideiussores. Pontifex Rom. constituerat mittere ipsi Regi quatuor millia militum: sed iam Rex petit loco militum pecuniam: In qua re putant Pontificem ipsi obsequuturum. Agit quidem Rex de pace cum suis, sed tum demum pacem faciet, cum ad eam egestatem redactus fuerit, vt bellum gerere amplius non possit: quod forte breui eueniet. Scribunt Huguenotos in aliquot locis cum eius militibus foeliciter conflixisse, et in quadam velitatione ab ipsis interfectum esse Carolum Mansfeldensem, Petri Ernesti filium; quamuis non affirmetur pro certo. Comes Egmondanus discessit hinc ante triduum: Multi putant Hispanos velle ei restituere bona paterna, ne postea cogantur id facere ex conuentione quam cum Principe Orangio, et Geusiis inire con antur. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae Viennae 21. die Decemb. 1574.

EPISTOLA XXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Imperator Dei beneficio liberatus est podagra, sed adhuc laborat catarrho satis graui: nihilominus tamen omnia magno studio parantur ad eius discessum, quem dicunt reiectum in 20. diem huius mensis. Archidux Carolus venit huc die Mercurii quae fuit 29. superioris mensis, et perendie est reuersurus in suam ditionem. Redibit huc statim post discessum Imperatoris, vt interea, dum aberit, eius vices gerat et his Regionibus praesit. Pridie aduenerat Carolus Rym alter Legatorum, quos Imperator habuit Constantinopoli, et simul cum eo Philibertus Bruxellensis, qui proxima aestate pertulit munera, quae Imperator solet Constantinopolim mittere. Colici dolores, ex quibus decumbit Carolus Rym, sunt in causa vt nondum conuenerit Imperatorem. Discedens Constantinopoli non est valde humaniter dimissus a Turcis: nam non sunt ei data a Mahomete Bassa munera legatis discedentibus dari solita, et Bassa Budensis eripuit ipsi et eius Comitibus praecipuos ex equis quos secum adducebant, quorum precium numerauit aliquibus, aliis non. Venit etiam huc Legatus a Regi Galliae Seneschalcus Lugdunensis. 27 die superioris mensis, quem aiunt huc missum vt Imperatori gratias agat pro humanitate quam Regi huc iter facienti, exhibuit. Credo eum etiam habuisse in mandatis vt Imperatori significaret, quid de rebus filiae viduae sit in Gallia decretum. Sunt qui dicunt eum petere ab Imperatore ne permittat, vel potius ne patiatur, vt Princeps Condaeus conscribat in Germania militem. De Gallicis rebus nihil audimus quod sit laetum: nam vtriusque partis copiae quotidie augentur. Rex quidem prae se fert se expetere pacem: sed ipsum id serio facere non possunt sibi persuadere Huguenoti, Certum est ipsum summa rei pecuniariae difficultate laborare, quod si Condaeus collegerit copias in Germania, vt hic putant eum facturum, coniiciet Regem in magnas difficultates. In Inferiore Germania res magis ac magis perturbantur. Milites Germani dimissi a Commendatore profecti sunt in Brabantiam, vt ab ipso stipendia flagitent. Hispani qui erant ad Hagam Comitis, discesserunt inde et ex vicinis oppidis, et profecti sunt oppidum Norden, inde ituri in Episcopatum Traiectensem. Significauerunt autem Domino ab Hierges Praefecto Hollandiae, se nolle amplius militare in Hollandia, etiamsi Rex eis duplicet stipendia. Geusii deserta ab ipsis loca statim occupauerunt. Comes Guntherus Schvvartzburgensis perfecit,

vt deligerentur aliqui ab Hispanis et a Geusiis qui inter se deliberarent, quibus conditionibus pax iniri possit. Decretum est autem vt quotidie conueniant medio itinere inter Bredam et Sanctae Gertrudis Montem, et quilibet sub noctem se ad sua recipiant: ea autem duo oppida distant inter se duobus milliaribus. Delecti sunt a Commendatore ad eam rem Baro a Racinghen, Doctor Albertus Longolius et alii quidam quorum nomina ignoro, sicut quos Geusiii delegauerunt. Verisimile est autem illas collocutiones interturbatas esse accessu Geusiorum ad Vrbem Antuerpiensem, cum sexaginta nauibus armatis, quod factum est die duodecima superioris mensis sub noctem. Sparsus est hodie hic rumor sed incerto authore, eos per triduum tantum ibi mansisse, et postea in Zelandiam se recepisse, cum praeter eorum spem nullus esset tumultus in Vrbe excitatus. Itali sunt in maximo metu ob magnos apparatus bellicos, quos Turcae faciunt, non solum in Graecia, sed etiam in Aphrica, vbi reparant nouam arcem Tunetanam. Aiunt Hispanos deiicere muros plurimarum vrbium in Sicilia, Calabria, et Apulia, inter quas numerantur (Otranto et Brindisi) Hydrus et Brundusium, quae sunt praecipuae vrbes Apuliae maritimae, obiectae Epiro et Macedoniae, vnde est breuis ad eas traiectus. Miserum est genus defensionis id committere aduersus suos, quod vix facturi essent hostes. Turcae haud dubie desertas vrbes denuo munient aut incendent. Aiunt Occhialum esse adhuc Nauarini in Peloponneso, et retinere omnes naues quae eo navigant, et habere secum magnum numerum militum, ita vt existimetur insidiari alicui vibi Apuliae aut Siciliae. Pontifex Rom. multa nugatur et scribit ad Principes Christianos, sed manum operi non admouet, nec salutis Reipublicae causa pecuniam, qua abundat, vult expendere. Itali et Hispani se conuiciis mutuo proscindunt, ac rerum male gestarum culpam alii in alios reiiciunt. Germani milites tumultuantur ad Neapolim, et negant se nauigaturos in Sardiniam, antequam debita sibi stipendia persoluantur. Si eo nauigauerint nunquam inde redibunt: Nam est adeo insalubris et pestilens illius Insulae aer, ut ne Itali quidem et Hispani eum ferre possint. Mitto literas ad Vestr. Celsitud. quas mihi tradidit is, qui hic procurat negocia Ducis Sabaudiae. Ego hunc annum faustum et foelicem precor Vestr. Celsitud. et toti Iliustrissimae Vestrae familiae. Viennae Calendis Januarii 1575.

EPISTOLA XXV. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime postquam Imperator liberatus est doloribus podagrae et febricula, de qua antea scripsi, inuaserunt eum alii morbi, qui non permittunt, vt se tam cito colligat quam speraueramus: nam tentatus est calculo, et iam catarrhi sunt ei valde molesti. Itaque non poterit hinc discedere proxima septimana vt constituerat, et vt antea scripsi ad Vestr. Celsitud. propterea curauit conuentum Regni Bohemici reiici in 20. diem proximi mensis, sub cuius initium habet in animo hinc discedere, sed multi putant, ipsum intra illud tempus non posse tantum virium recuperare, vt id praestare possit, cum sit valde attenuatus et languefactus. Credo quod ad tot morbos accesserit animi dolor, qui forte non minus obfuit eius valetudini quam ipsi morbi: nam videt in inferiore Germania nullam fere superesse spem pacis, pro qua tantopere laborauit. Filia quam habet in Gallia, et neptis ex ea, nuper grauiter aegrotarunt. Quidam dicunt Regem Hispaniae ex consternatione incidisse in Melancholiam, cum nuper veheretur rheda, et equi excusso Rectore, rhedam aliquandiu magno impetu per auia loca raptassent: alii vero dicunt, eum decidisse de rheda, et fuisse eo casu grauiter contusum. Praeterea est hic a pluribus ex Italia scriptum, Imperatorem Turcicum apoplexia interiisse: quod si verum est, frustra laboratum est in impetranda prorogatione induciarum. Id autem esse verum, inde coniicit Imperator, quod nihil audiat de illo Mehemet Beg, qui ad ipsum ab Imperatore Turcico mitti debuit, et Carolum Rym statim subsequi. Qui Constantinopoli scripserunt, inde coniiciunt Principem esse mortuum, quod solito maiores militum copiae noctes et dies excubent ad eius Palatium, et Meh emet Bassa toto die perambulet urbem stipatus quinque aut sex millibus Ianizarorum. Postquam Sinam Bassa cum Classe appulit Constantinopolim, mandatum est ipsi, vt eam inde alio traduceret, ne forte milites Classiarii vrbem deriperent si aliquid de morte Principis audirent. Adiiciunt Amuratem filium primogenitum Principis ex sua Provincia vocatum esse Constantinopolim a Bassis. Haec omnia si sunt vera, sunt iudicia mortis Principis, aut saltem valetudinis eius valde afflictae. Etiamsi mortuus sit, multi existimant, nihilominus Turcas persequturos bellum aduersus Hispanos, cum Amurates sit maior triginta annis, et dicatur esse elato et militari animo, et Constantinopoli ac aliis in locis

omnia ad belium necessaria maiore studio instruant quam vnquam antea: Fabricauerunt enim plures nouas triremes ac hippagines, hoc est naues ad transuehendos equos: et non contenti tantis apparatibus, petunt auxilia a sociis populis, vt ab Aphris militem, et a Raguseis naues: a quibus praestandis cum Pontifex Rom. Raguseos dehortaretur ac excommunicationem minaretur, responderunt se non posse denegare Turcis id quod ab ipsis petebant, cum habeant omnes suas negociationes in eorum Imperio, nec possent suam vrbem aduersus eorum potentiam defendere, si quando eam inuadant. Pontifex Rom. tantum id serio agit vt filium suum naturalem ad opes et dignitates euehat, et cum suo anno Iubilaeo nugatur et dat operam, vt quam maximam hominum multitudinem Romam attrahat ad absumendas fruges, quae ad militem alendum reseruari debebant. Princeps Cliuensis iam eo peruenit, et est ei datum hospitium in aedibus Pontificis contiguis templo Diui Petri, quas Beluedere nominant. Aliquot ex huius aulae Proceribus dicebantur eo profecturi: sed iam non videntur properare. Ne tamen videatur Pontifex Rempub. prorsus negligere, sollicitat Imperatorem et Regem Galliae de ineundo foedere cum Hispanis aduersus Turcas, cum tamen non ignoret se nunquam id ipsis persuasurum. Interea approquinquat aestas, et nihil in publicum consulitur, quod ad repellendam imminentem vim hostium pertineat: quamuis Siculi, Calabri, et Appuli clament, se in summo periculo versari, et iam incipiant diffugere. Hispani voluerunt diruere muros Hidruntinae vrbis, ne, si capiatur a Turcis, constituant eam arcem belli illis in locis; sed Ciues id non sunt passi, et dixerunt se defensuros suam vrbem, etiamsi ab omnibus deserantur. Rex Galliae existimauit se sua praesentia posse terrorem incurrere Huguenotis, si propius ad eos accederet, sed res non successit ei ex animi sententia, nam Huguenoti suis excursionibus reddiderunt ita infesta omnia itinera circa Auenionem, vt nemo possit sine periculo ad aulam accedere. Damulius autem continet se plerunque cum suis copiis ad oppidum Beaucaire, quod abest quatuor tantum milliaribus ab Auenione. Agitur quidem de pace, et Rex concessit saluum conductum Huguenotis, vt ex variis locis conueniant, quo possint communi consilio decernere, quibus conditionibus pacem a Rege petere debeant. Princeps Condaeus misit etiam ad Regem Legatos, qui de pace agant. Audio ipsum habiturum pecuniam ad conducendum militem Germanicum nisi pax breui coaluerit. Ego omnia fausta et foelicia precor Vrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae Viennae Vndec. die Ianuarii 1575.

EPISTOLA XXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Imperator accepit literas a Bassa Budensi decima octaua die huius mensis, ex quibus certo cognouit Imperatorem Turcicum mortuum esse 29. die Novembris, et filium eius Amuratem magna omnium laeticia, ac sine vllo tumultu, paterni Imperii possessionem adeptum esse prudentia et ingenio Mehemet Bassae, qui eadem fere arte, qua Solimanni ad Zighetum, huius Selimi mortem occultauit, et interea dedit operam, vt classis, quae sub illud tempus redierat Constantinopolim, inde in vicinos portus per Sinam Bassam deduceretur, ne milites classiarii audita morte Principis vrbem diriperent, vt antiquitus fuit ipsis vsitatum. Vbi animaduertit Mehemet Bassa deploratam esse salutem Selimi, id significavit Amurati, et hortatus est eum, vt quam citissime Constantinopolim veniret. Interea autem disposuit in variis vrbis locis valida militum praesidia, et auxit numerum eorum, qui ad aedes Principis agunt excubias: ipse vero quotidie hinc inde obequitauit, stipatus quinque aut sex millibus militum. Dicitur esse Amurates maior triginta annis, et est iam pater trium filiorum. Selimus praeter ipsum tres alios filios reliquit, sed qui vix primam adolescentiam attigerunt, quorum quale futurum sit fatum, postea audiemus. Selimi mors magnas difficultates adfert rebus Imperatoris, qui spem tranquillitatis in Hungaria conceperat ob recens impetratam induciarum prorogationem, in qua impetranda diu fuerat laboratum. Iam vero tota illa spes euanuit, cum alterutrius Principis morte soluantur induciae. Addidit in suis litteris Bassa Budensis, se sperare non fore difficile Imperatori ab hoc nouo Principe impetrare inducias, suamque operam ad eam rem detulit: sed consuluit vt dirueret munitionem recens extructam in Kalo, Agriam, Vesprimium, Palotam, et quandam aliam munitionem, cuius nomen iam non succurrit, vt sibi ea rationabilem Amuratis animum conciliaret. Imperator quibusdam narrauit ridens, haec sibi a Bassa Budensi scripta esse. Dat operam Imperator, vt vrbes, quibus plus periculi imminet a Turcis, praesidiis validioribus muniantur, et vt audio, ante paucos dies decretum fuit in consilio militari, vt oppidum Comara muniatur fossa et aggere, et munitiones coeptae Iaurini et Canysiae absoluantur. Ruberus Schepusii Praefectus scripsit, Turcas variis in locis congregari, seque intellexisse eos habere in animo conuenire in pago Molda, qui numero aedificiorum

oppidum iustae magnitudinis aequat, se itaque cum suis copiis eo properare, vt prior locum occupet. Hoc accidit incommode, quod Imperator impetratae prorogationis induciarum fiducia, plures milites nuper exauthorauit, quorum aliquos Laskius pertraxit in Poloniam. Accessit et aliud malum: nam paucis ab hinc diebus sexcenti ex nostris Equitibus circumuenti fuerunt a Turcis in Croatia, et plerique aut capti, aut interfecti. Ipsorum autem Dux Dominus ab Aursbergk (Ausberg) illarum Regionum Praefectus, vix sibi fuga salutem quaesiuit. Accepta est haec clades fraude vel stultitia speculatoris, qui retulerat Turcas non excedere quadringentorum numerum, cum essent supra duo millia. Imperator restitutus est suae valetudini, sed nondum vires recuperauit. Dicebat ante sex aut septem dies se hinc discessurum quarta die proximi mensis: Verum mors Imperatoris Turcici cogit eum mutare consilium. Audio lustratos fuisse hodie eius satellites, et eis esse significatum, vt post mensem sint ad iter parati. Petrus Ernestus Comes Mansfeldensis venit huc die Veneris, quae fuit 21 huius mensis. Vna heri ad Imperatorem accesserunt Legatus Hispanicus, ipse Petrus Ernestus, et Comes Volradus eius gentilis. Quam ob causam huc venerit nondum scio, quamuis sit verisimile eum venisse ob res inferioris Germaniae, cum praesente Legato Hispanico auditus sit ab Imperatore: sed tamen publica fama hic est eum venisse ob controuersiam, quam ipsi Mansfeldenses habent cum Vestr. Celsitudine. Rex Galliae debuit discedere Auenione die septima huius mensis, et recta contendere Rhemos, vbi solent Reges Galliae inaugurari, quo dicunt eum venturum ad vigesimum diem proximi mensis. Agitur de pace inter ipsum et Huguenotos, et multi hinc inde ob eam rem discursant: nam permisit Rex Huguenotis vt de conditionibus, quibus fieri possit, inter se conferrent, ac etiam Legatos ad Principem Condaeum mitterent. Haec omnia frustra fieri existimarem, nisi forte viam aliquam ad concordiam aperiat mors Card. Lotharingi, qui mortuus est Auenioni 26 die superioris mensis, non sine veneni suspitione, nam cum amisisset vsum sermonis, et de eius salute desperassent omnes medici, superuixit tamen dies decem, frendens dentibus, et edens crebros singultus et suspiria, ac oculos miris modis contorquens: In omnibus autem eius membris apparebatmagna neruorum conuulsio, ita vt nemo dubitet in eius morte fuisse aliquid violentum: siue id iusto Dei iudicio acciderit, siue artibus eorum, cum quibus ambitione certabat, et quorum consilia sua astutia impedire videbatur. Illustrissime Princeps petii ante sex menses a Vra Celsitudine, vt mihi liceret Francofurtum excurrere ob priuata quaedam

mea negocia: sed tunc respondit Vestra Celsitudo, se habere causas quare nollet me hinc discedere. Idem denuo peto a Vestra Celsitudine si enim eo iam non iuero ad mercatum, sentiam maximum incommodum in re mea familiari, cum sperem eos, cum quibus est mihi negocium in patria, eo venturos. Post mercatum statim recurram in hanc aulam, a qua spero me non abfuturum vltra mensem. Potero interea Francofurti aliquid certius cognoscere de rebus Gallicis et Belgicis, et ad Vestr. Celsitudinem scribere. Iam est mihi dictum, Turcas plurimos pagos exussisse versus Agriam et Cassoniam, et inter reliquos exustum esse pagum Kalo in quo recens aedificata est illa munitio. Sunt qui dicant etiam exustum esse Agriense suburbium, quod est ipsa vrbe maius: sed hoc postremum non affirmatur pro certo. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae. Viennae 24 die Ianuarii 1575.

EPISTOLA XXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ante biduum venit Constantinopoli Phisterus Secretarius Domini Vngnadii, vt significaret Imperatori nouum hunc Principem Amuratem confirmasse eam induciarum prorogationem, quam eius Parens paulo ante mortem concesserat, iisdem plane conditionibus, quibus a Parente concessa fuerat: quae autem sint conditiones nondum est euulgatum. Phisterus reliquit inter Belgradum et Budam illum Turcicum Interpretem natione Bauarum, quem Amurates mittit ad Imperatorem, vt ab eo exigat approbationem et confirmationem conditionum, quae sunt insertae induciis. Statim vbi Imperator eum aduentare sciuit, misit ei obuiam Cursorem cum literis commeatus seu saluiconductus, qui petat ab eo vt quantum poterit gradum acceleret. Heri etiam hinc discessit Philibertus Bruxellensis, qui superiore aestate pertulit Constantinopolim munera, quae hinc quotannis eo mitti solent, vt ipsi Interpreti occurrat in finibus, et eum ad Imperatorem adducat: sed credo quod cogetur Pragam subfequi, nam scio Imperatorem hodie dixisse se hinc discessurum ad diem Lunae, qui erit septimus huius mensis. Erit sane incommodum tantam multitudinem hominum, iumentorum, et curruum traiicere Danubium, qui fere totus opertus est fluitante glacie, quae partem pontis deiecit. Scriptum est Constantinopoli, quod etiam confirmat qui iam aduenit, hunc nouum Imperatorem Turcicum esse satis elegante forma, sed tamen statura breui et rara barba, ac macilentum, esse

autem religiosum aut saltem id simulare, et studiis literarum addictum ac satis ingeniosum. Interfecit omnes fratres, qui erant quinque numero, quorum plerique erant infantuli, et dicitur asseruare vnam ex Patris vxoribus, quae est praegnans, vt si pariat masculum, is statim tollatur. Scribunt matrem vnius ex pueris interfectis sibi manus intulisse, vbi audiuit quid de filio actum fuisset. Donauit militibus vndecies centena millia Ducatorum, et cuilibet Bassae quinque millia: Occhialo vero tria millia. Mehemet Bassa dicitur apud eum obtinere eundem dignitatis et gratiae gradum, quem apud eius Patrem et Auum obtinuit: nam annulum suum signatorium ei tradidit. Dicunt eum non intermittere apparatum naualem coeptum a Patre, et constituisse emittere Occhialum mense Aprilis cum 250. triremibus et triginta magnis nauibus, vt videat an portum aliquem possit occupare in Sicilia vel Apulia. Mittet praeterea triginta triremes Algieram, et centum aliae subsequentur Occhialum, quas putant suffecturas ad classem Hispanicam reprimendam et coercendam. Sunt qui ex Italia scribant, eos habere in animo inuadere ditionem Pontificiam, et propterea Pontifex quantum potest munit sua oppida maritima, et praecipue Auconem, et reliqua quae sunt ad mare Adriaticum. Serbellonus qui captus fuit in noua arce Tunetana, liberatus est facta permutatione cum Praefecto Euboeae seu Negroponti, qui captiuus Romae detinebatur. Pontifex sollicitat Principes Italicos de foedere secum et cum Rege Hispaniae ineundo, sed parum proficit: nam Veneti responderunt, rationes suas non ferre, vt discedant a pactis initae pacis inter ipsos et Turcas iam sunt duo anni. Ioannes ac Austria nauigauit in Hispaniam. Appulit (Barcelona) Barchionem 23 die Decembris. Dicunt eum non reuersurum in Italiam hac aestate, sed ex Hispania venturum Neapolim Ducem Medinae Sidoniae, qui est omnium Procerum Hispaniae opulentissimns, vt in classe Ioannis ab Austria vices gerat. Princeps Cliuensis fuit honorifice tractatus a Pontifice, qui ei donauit pileum et ensem quem consecrauit initio anni Iubilei et eum suae mensae adhibuit. Accedenti autem Neapolim Card. Granuellanus Prorex occurrit cum octingentis Equitibus, et eum magnifice tractauit. Pontifex donauit Ernesto Ducis Bauariae filio malleum aureum, quo portam sanctam, siue aream, vt alii loquuntur, aperuit. Quae ad Vestr. Celsitudinem scripsi de morte Card. Lotharingi sunt vera. Rex contulit omnia eius sacerdotia fratri eius Card. Guisio, et fratrum filiis excepto Metensi Episcopatu, qui datus est filio Ducis Lotharingiae. Habuit autem ex sacerdotiis annuos reditus quater aut quinquies centenum millium francorum.

Corpus eius vectum est Rhemos ad sepulturam. Regius exercitus obsidet oppidum Liueron in Delphinatu. Nuper conati sunt aliqui per deiectam tormentis muri partem irrumpere in oppidum, sed sunt repulsi cum caede: durat tamen adhuc obsidio. Huguenoti delegerunt sibi Ducem Danuilium fratrem Montmorancii: Rex vero suis copiis praefecit Ducem, (Duzes) Vticensem. Vtriusque partis copiae quotidie augentur: nam Danuilio aduenerunt recens auxilia ex Vasconia. Iam in his bellis apparet mirabilis rerum conuersio: Dux enim Regii exercitus seu Pontificiorum est Huguenotus, et Dux Huguenotorum est Pontificius. Fama est hic, Equites, quos Rhingrauius et Staupicius ad Regem duxerant, discessisse ex eius castris, eo quod nollent pugnare aduersus eos, qui eandem Religionem profitentur quam ipsi: Verum scribitur Lugduno eos a Rege dimissos esse ob petulanciam et nimiam licentiam quam sibi sumebant, quod mihi videtur magis verisimile, cum Rhingrauius profiteatur Religionem Pontificiam, et Staupicius non habeat tam arctam conscientiam. Interea agitur de pace: sed quem successum sit ea res habitura nemo adhuc scit. Mors quidem Card. Lotharingi facit eius spem aliquam, verum opus erit multo tempore ad coniungendum tam dissentientes voluntates, et tot iniuriis hinc inde exacerbatos animos. Rex fuit adhuc Auenioni sub initium superioris mensis, sed putabatur intra paucos dies inde discessurus, et profecturus Rhemos ad inaugurationem. Marschalci Montmorantius et Cossaeus non ita arcta custodia iam asseruantur vt antea, vnde multi coniiciunt, Regem spem certam pacis concepisse. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae. Viennae tertia die Februarii 1575.

EPISTOLA XXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, heri huc veni, vbi audiui ex Cursore misso ad Imperatorem a Regina vidua eius filia Regem Galliae venisse Rhemos vndecima die huius mensis, et debuisse inaugurari decima tertia, hoc est die Dominica quae praecedit Bacchanalia, qua die ante annum coronatus est Rex Poloniae. Biduo post ducturus erat vxorem filiam Comitis Valdemontii qui est patruus Ducis Lotharingiae, quem Vestra Celsitudo vidit Francofurti, quando hic Imperator est electus. Is ex prima coniuge, quae fuit Soror Comitis Egmodanii affecti supplicio ab Hispanis, suscepit hanc vnicam filiam, quae dicitur esse insigni forma. Mortua Egmondana duxit sororem Ducis

de Nemours ex Sabaudica famIlia, et ea sublata, filiam Ducis Aumalii. Rex non composuit, vt sperauerat, res Galliae Narbonensis antequam Auemone discederet: Imo videtur eas reliquisse magis perturbatas quam repererat, amisit enim multos praeclaros milites in obsidione ignobilis oppidi Liueron, quod est in Delphinatu, ipseque Marschalcus Belleguardius exercitus Dux vulneratus est in crure, et ter frustra, conatus in oppidum irrumpere, tandem ab obsidione discessisse dicitur. Postquam Rex discessit Auenione Damillius occupauit Aquas Mortuas, quo loco Imperator Carolus et Rex Franciscus conuenerunt anno Domini 1538. Est oppidum situm ad ostium Rhodani, quod veteres fossam Marianam nominauerunt. Habet portum satis commodum, suntque ei vicinae salinae, ex quibus Rex habuit magnos prouentus. Quidam ex ciuibus fugerunt in Turrim cinctam mari, quae est ad fauces portus, per quam Pontificii sperant se posse oppidum recuperare, sed tamen scribitur, eos qui turrim obtinent, habere commeatum ad octo aut nouem dies tantum, intra quod tempus vix eis subueniri poterit. Dux Montpenserius post longam obsidionem deditione tandem redegit in suam potestatem Lusignanum in Pictonibus. Praesidiarii milites dimissi sunt cum equis, armis, et aliis rebus quas ibi habuerunt. Rex dimisit cohortes Equitum Germanicorum, quarum erant ductores Fridericus Rhingrauius et Comes Burchardus Barbiensis, cui donauit oppidum Castellionem in Burgundia, quod Rex Henricus olim donauerat Joanni Guilielmo Saxoniae Duci, qui ex eo habuit annuos redditus mille et quingentorum coronatorum, vt olim audiui ex eo, qui ipsius Ducis Joh. Guilielmi negocia in Gallia procurabat. Conuenerunt Basileae Princeps Condaeus et alii exules Gallici vt inter se deliberent, quibus conditionibus pax in Gallia constitui posse videatur. Ad eum conuentum Rege permittente venerunt Legati ex Delphinatu, Gallia Narbonensi, Aquitania et Rupella. Eo etiam venit ex Anglia Vidamus Carnutum, qui in itinere conuenit Principem Orangium. Audio Palatinum Electorem et quosdam alios Principes eo misisse suos Legatos. Agitur etiam de pace in inferiore Germania cum maiore spe quam ante vt multi existimant, Commendator miserat Commissarios ad Orangium et Schuartzburgensem, vt interessent eorum colloquiis et deliberationibus, sed ipsi non admiserunt eos, quod dicitur Commendator aegre ferre. Verum ego existimo haec ab ipso simulari, et nihil in hac re ipso non conscio agi a Schuartzburgensi. Iulianus Romerus nuper profectus in Hollandiam praetexerat suae profectioni seditiones ibi excitatas ab Hispanis, ad quas sedandas dicebat se eo venisse. Verum eo

venerat spe occupandi quoddam oppidum ex iis quae Princeps Orangius obtinet: sed est falsus sua spe. Ex Hollandia profectus Neomagum Gueldriae venit in suspitionem tanquam eo venisset, vt praesidium Hispanicum in vrbem induceret. Itaque datum est signum campana a quibusdam, quo audito Ciues omnes et qui erant in vicinis agris arma corripuerunt, quod vbi animaduertit Julianus, statim se inde proripuit et Arnemum contendit: Sed non est in oppidum admissus. In Italia nulli abhuc sunt apparatus ad sustinendam vim Turcarum. Pontifex creauit filium suum Praefectum copiarum ecclesiasticarum, et eius Legatum latinum Vrsinum, qui antea Venetiis militauit. Is iussus est a Pontifice describere ciues omnes Romanos qui ad arma gestanda sunt apti. Veneti mittunt Legatum ad nouum Principem Turcicum Iacobum (Soranzo) Superantium qui fuit postremus Praefectus classis ipsorum, et est praecipuae authoritatis in ea Repub. Dux Mantuanus, vt antea scripsi ad Vestr. Celsitud. impetrauit ab Imperatore vt Montis ferrati Macchionatus conuerteretur in Ducatum et coniungeretur Mantuano. Superiore mense Mantuae fuit in templum habitu Archi-Ducali sub Vmbella, vbi iussit publice recitari priuilegium impetratum ab Imperatore, et edixit, vt qui eum posthac compellabunt, non vtantur amplius nomine Excellentiae sed Serenitatis: et mandauit Magistris supplicum libellorum, vt libellos, quos prae manibus habebant, restituerent iis a quibus eos acceperunt, et iuberent eos secundum edictum a se promulgatum emendari et mutari. Talibus nugacibus titulis non repellentur Turcae ab Italia. Legatus Turcicus dicitur cras aut perendie huc venturus. Iussus fuit subsistere Posonii, quousque mandata ab Imperatore acciperet: Sed puto non esse recte curata quae de eo Imperator mandauerat: Nam expectauit eum ante biduum. Imperator heri proposuit Ordinibus Bohemicis quae fieri velit. Capita propositionis nondum vidi, ea postea mittam ad Vestr: Celsitud. Mitto ad Vestr. Celsitud. imaginem Imperatoris Turcici missam ad me Venetiis, qvam qui eum viderunt, dicunt satis bene esse expressam: sed eum esse annorum octo et viginti. Scripsi antea ad Vestr. Celsitud. res meas priuatas requirere, vt sim Francofurti in proximo mercatu, petiique vt eo excurrere mihi liceret: Quod adhuc suppliciter peto a Vestr. Celsitud. statim post mercatum huc reuertar. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et totae Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 24. die Februarii 1575.

EPISTOLA XXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator in sua propositione petiit ab Ordinibus Bohemicis, vt per quinque annos quolibet anno conferrent ducenta millia thalerorum ad stipendia militum, qui sunt in praesidiis Hungaricis, et quinquaginta millia ad reparandas veteres, et extruendas nouas munitiones. Petiit praeterea, vt per decennium conferrent quolibet anno ducenta et quinquaginta millia thalerorum ad persoluenda debita relicta ab Imperatore Ferdinando. Item vt per quinquennium numerentur ei quatuor grossi ex quolibet vase cereuisiae, et Imperatrici grossus vnus. Postremo petiit vt inirent rationem restituendi Scholas collapsas, et redigendi argentifodinas Kutbergenses in meliorem statum, ac essent instructi armis et equis, vt si quando necessitas ingrueret, eorum opera posset vti. Bohemi ad haec responderunt, se mirari ipsum talia ab eis petere, cum in postremo conuentu non solum promiserit, sed etiam scripto testatum reliquerit in proxime sequturo conuentu primam deliberationem fore de grauaminibus, quae ipsum Regnum fere oppresserunt, quae quidem tunc fuerunt proposita, sed non discussa ob festinationem ipsius (vt ipse dicebat) necessariam: et propterea se existimare, eiusmodi consilia non proficisci ab eius Maiest. sed excogitari ab hominibus peregrinis (quorum consilio vtitur) qui de Regni salute sunt parum solliciti. Se autem petere vt sit memor promissorum, nec aegre ferat, si de iis, quae ad patriae salutem pertinere existim abunt, ipsum liberius admoneant. Respondit Imperator se esse promissorum suorum memorem, et velle praestare quicquid promisit: sed se ab iis petere, vt etiam sint memores eorum quae ipsis proposuit. Se nequaquam offendi eorum libertati, et sibi esse gratum quod nihil apud ipsum dissimulent, cum sit vetus dictum, ex bona et exacta confessione oriri bonam absolutionem. Quantum ego audio, ordines Regni coeperunt heri conuenire ad deliberandum de grauaminibus quae Imperatori sunt proponenda, et de responsione ad ea quae ipsis proposuit. Agitabitur inter reliqua causa Religionis, in qua re sperarent fore parum difficultatis, si inter se essent concordes omnes ii, qui a Pontificia Religione defecerunt. Sunt autem diuisi in duas praecipuas confactiones: hoc est, in eos qui confessionem Augustanam expetunt, et fratres Valdenses seu Picardos, vt quidam eos nominant: nam eos quos nominant Calixtinos, siue sub

vtraque specie, ego habeo pro veris Pontificiis. Haec dissidia inter ipsos sunt valde grata Pontificiis, qui ea quantum in se est fouent, quoniam vident eos seiunctos et dissentientes minus aduersus se posse, quam si essent coniuncti. Scripsi nuper ad Vestr. Celsitudinem de rebus Gallicis. Puto iam dimissum esse conuentum, quem exules Gallici Basiliae celebrauerunt, in quo vt ad me scriptum est, Rex Galliae suos Legatos habuit, quorum tamen nomina nondum audiui, nec quid sit in ipso conuentu decretum. Tanta est iam confidentia in Geusiis, vt cogitent de Schola publica seu Academia instituenda in oppido Hollandiae Leiden, quod Hispani ante non multos menses obsiderunt. Ob eam rem nuper venit Heidelbergam Philippus Mornixius Aldegondus, qui diu captiuus fuit apud Hispanos, et Ministros verbi, vt bonarum artium Professores conquireret. Properant quantum possunt in instituenda ea schola, quod ab ipsis ideo fit. vt pacis, de qua iam agitur, conditionibus inseratur conseruatio illius scholae. Audio ipsos Geusios misisse ad Regem Galliae quendam Nobilem Virum: sed causas quare id fecerint ignoro. Scribunt Commendatorem concessisse iis, qui adhuc ei obsequntur, licentiam coemendi a Geusiis pisces et alias res ad victum necessarias tempore quadragesimae. Ea commertia haud dubie praebebunt hinc inde occasionem variis practicis. Hodie sub horam quintam vespertinam Legatus Turcicus ingressus est hanc vrbem satis magna pompa: nam Imperator miserat ei obuiam aulae Marschalcum cum toto aulico satellitio, quibus adiunxerunt se plurimi ex nobilitate Germanica, Bohemica, Hungarica, et Italica. Quantum licet ex aspectu indicare, Legatus est sexagenarius, estque in eo satis magna dignitas formae. Orta est ante tres aut quatuor dies rixa post pocula inter eius Ministros, in qua fuit vnus interfectus. Authorem caedis comprehensum iussit vinculis constringi in rheda, et cum postridie esset iter ingressus curauit vt capite truncaretur, cadauer autem in proximam fossam estabiectum. Illustrissime Princeps, Adolescens, cui has literas dedi ad Vestr. Celsitud. natus est Illustri loco in Anglia. Mater eius est soror Roberti Comitis Lecestriae, cuius est praecipua in aula Anglica authoritas. Imperator his diebus eum ad se accersiuit et valde clementer accepit. Cum scirem eum istuc proficisci, vt Vrae Celsitudinis ditiones perlustret, et esse cupidum salutandi Vestr. Celsitudinem et ei deferendi sua officia et obsequia, si quando se offerat occasio, vt alicui ex Vestris subditis prodesse possit, dedi ei has literas, vt praeberem ei occasionem accedendi ad Vestr. Celsitudinem. Est in adolescente

exellens ingenium, et maior rerum peritia, quam fere eius aetas ferat. Est hic quidam Legatus Ducis Sabaudiae, qui intra quinque aut sex dies iturus est ad Vestr. Celsitudinem. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae, Pragae Calend. Mart. 1575.

Hodie acceptae sunt literae Roma, in quibus scribitur Principem Clivensem ibi esse mortuum, super est patri vnicus filius tredecim annos natus, qui est Episcopus Monasteriensis, quem aiunt esse tenui Valetudine.

EPISTOLA XXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Legatus Turcicus de quo antea scripsi, admissus est ad Imperatorem sexta die huius mensis sub horam quartam vespertinam, ad quem nullam habuit orationem: sed tantum obtulit eius Maiest. literas a suo Principe Selimo mortuo et ab Amurate regnante, binas a Mahomete Bassa, et vnas a Bassa Budensi. Dedit autem Imperatori volumen longum tres aut quatuor vlnas, scriptum literis Arabicis, quod puto continere conditiones induciarum iam factarum, quas audio parum differre ab iis quae ante octo annos sunt factae, nisi quod in his Turcae arrogantius et superbius loquantur. Loqutus est Legatus cum Imperatore Turcica lingua. Postea tamen loqutus Germanice cum Domino Transhemio. Obtulit Imperatori nomine Mahometis Bassae lagenulam Balsami, et de aulaea Persica elegantissima: suo vero nomine tres cultellos, quorum manubria facta sunt ex lapide, cuius dicit magnam esse vim aduersus quosdam morbos. Imperatrici donauit nescio quod genus telae praeciosissimae. Regi Hungariae et Archi-Duci Ernesti dedit gladios Turcicos recuruos. Ad eos cum esset accessurus, audiuit adfuturos ipsis Matthiam et Maximilianum fratres, qua re est valde perturbatus, eo, quid nihil, quod ipsis, haberet, offerret. Tandem venerunt ei in mentem quaedam strophila elegantiaquae habebat inter suas reculas, quae depromsit, et ipsis ob tulit. Domino Thraushemio donauit equum. Quando sit eum dimissurus Imperator nondum scio. Iam coeptum est disputari in conuentu Ordinum Bohemicorum de Religione: sed quis sit futurus eius rei exitus adhuc ignoratur. Est longe minor numerus Pontificiorum, quam eorum qui a Religione Pontificia defecerunt: Verum nostri non sunt concordes, nam quidam volunt exhibere Imperatori Confessionem Augustanam, alii Confessionem Fratrum Valdensium. Est et alia factio quae putat

satius esse vt noua confessio scribatur. Dicunt Imperatorem nolle se huic rei admiscere, sed eam totam voluntati et arbitrio ordinum permisisse. Multi iam credunt difficulter coalituram pacem, de qua iam agitur in Inferiore Germania, eo quod Hispani non bona fide agant. Nam interea dum de hac re agitur, insidiati sunt vitae Principis Orangii, et summiserunt aliquos qui clam Geusiorum naues incenderent. Actum est de obsidibus vtrinque dandis, vt tutius conueniant ii qui sunt delecti ad colloquium de pace. Commendator voluit dare Geusiis obsides ex Belgica nobilitate: Sed Geusii dixerunt se velle habere Hispanos, eo quod Commendator Belgarum salutem parum curaret. Multa scribuntur ex Italia de bellicis apparatibus Hispanorum aduersus Turcas: Sed nihil adhuc apparet quo persuadeamur vera esse quae dicuntur. Dicunt Ioannem ab Austria creatum esse Regis Hispaniae Vicarium generalem in Italia. Viuet plerumque in Sicilia, et habebit centum et quinquaginta triremes ad tuenda littora Regni Neapolitani, Siciliae et Sardiniae. Ioannes Andreas Doria erit Praefectus classis. Petrus Medices frater Ducis Florentini praeerit viginti triremibus Hispanicis, et sex quas frater instruet. Caesar Daualus praeerit triremibus Neapolitanis et Siculis. Vespasianus Gonzaga erit ab arcanis consiliis Ioanni ab Austria. Quadraginta militares iussi sunt conscribere militem Hispanicum qui vehatur in Italiam. Dedit etiam mandatum Rex, vt conscribantur sex millia peditum Germanicorum. Omnia Regna Hispaniae conferunt magnam vim pecuniae ad hoc bellum. Dicunt Turcas habere instructas centum et decem triremes, et viginti naues maiores, quae sub hoc tempus soluent Constantinopoli, et putantur inuasuri Militem, interea dum reliqua classis parabitur. Melitenses conscribunt in Italia militem, quo suam Insulam tueantur. Quidam scribunt agi de coniugio filiae Imperatoris viduae cum Rege Portugalliae, et ob eam rem Romphium, quem Imperator ante aliquot menses misit in Hispaniam, profectum esse in Portugalliam. In Gallia spes, quam aliqui de pace conceperant, videtur euanescere. Rex voluit in suo Regno duos ordines instituere, vnum passionis, cui qui essent adscripti haberent curam belli terrestris, alterum sub nomine Diui Ludouici, cuius milites praeessent bellis naualibus. Petiit a Pontifice Rom. vt permitteret ei sumere ex Coenobiis, quae sunt in Gallia, annuos prouentus nongentorum millium coronatorum, et promisit se de suo additurum sexcenta millia annua ad dotandos eos ordines, quos in quadringenias Commendas diuidere constituit, quarum minima habebit annuos preuentus duorum millium francorum. Quaedam habebunt decem, Viginti,

triginta, etiam quinquaginta millia annua. Hoc autem fore in institutione eorum Ordinum, vt omnes qui illis asscribentur, promittant se fore defensores Religionis Catholicae. Pontifex Rom. dicit se non posse Regi concedere id quod ab eo petit: sed tamen non adimit ipsi omnem spem. Ego credo Regem et Pontificem inter se colludere, et Regem haec simulare, vt nobilitati spem illarum Commendarum iniiciat, quo eam reddat promptiorem ad ipsi inseruiendum in hoc bello. Massilienses videntur velle se vindicare in libertatem, cuius rei extitit talis occasio. Interea dum Rex fuit Auenioni vendidit Massiliensibus nescio quod vectigal quadraginta millibus coronatorum. Id Massilienses denunciarunt iis, qui nomine Regis vectigal in ipsorum vrbe exigebant, et monuerunt eos, vt ab eo exigendo desisterent. Qui cum non obtemperarent, ciues vi irruperunt in domum, vbi vectigal illud pendebatur, exactores inde deturbarunt, et trutinas ac bilances in mare proiecerunt. Cum vero Praefectus vrbis eo cum suis satellitibus accurrisset vt tumultum sedaret, ciues correptis armis expulerunt eum vrbe, et coegerunt fugere in paruam insulam vrbi vicinam, vbi est arx satis munita. Occuparunt autem Ciues validam turrim, quae est ad fauces portus, quae sunt ita angustae, vt noctu extensa catena ad eam turrim religata ita occludantur, vt nulla nauis possit in portum penetrare, antequam laxetur catena. Non contenti ea re Ciues aboleuerunt omnia vectigalia, quae ipsis posteriores Reges imposuerunt. Sunt qui scribant alias vrbes imitari Masiliensium exemplum. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae decima tert. die Mart. 1575.

EPISTOLA XXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Accepi heri literas quibus V. Celsit. clementer mihi concedit vt eam Francofurtum, pro qua re humillime gratias ago V. Celsit. ac hodie Deo dante iter aggrediar, quod tamen vereor ne frustra suscipiam, cum vix ante finem mercatus possim eo peruenire. Est aliquandiu acriter disceptatum de Religione in hoc conuentu Ordinum Regni Bohemici. Qui id agunt, vt Confessio Augustana Imperatori offeratur, obtinuerunt vt ea publice in conuentu legeretur. Idem voluerunt de sua confessione fieri fratres Valdenses; sed id impetrare non potuerunt. Tandem delecti sunt ex ordine Baronum viri sex, ex nobilitate sex, et totidem ex populo,

qui conscribant articulos, qui in conuentu Ordinum discutiantur et examinentur, quod, vt audio, cras fiet. Si placuerint offerentur Imperatori, vt eos sua authoritate confirmet, et tanquam autenticos reddat: nam aiunt ipsum promisisse se id facturum, si in certos articulos consenserint Ordines, quorum arbitrio totam hanc rem permisit: sed meo iudicio Pontificii inibunt rationem, qua dissidia inter eos serant. Perendie vel die Mercurii dimittetur conuentus, et abibunt quo volent ii qui conuenerunt; ita tamen, vt statim post festum resurrectionis Dominicae huc reuertantur. Proceres Austriaci qui puriorem Religionem profitentur, valde vrgent apud Imperatorem, vt ipsis in vrbe Viennensi templum concedatur, in quo sua sacra peragant. Multi sperant Imperatorem ad ipsis concessurum. Imperatorem breui iturum ad Vestr. Celsitud. audiui ex viris qui mihi videntur fide digni, de qua re non scribam plura, quia non dubito, quin de ea Vestr. Celsitud. constet. Dicunt multos in Gallia offensos esse Regis coniugio, et quod fratri vxoris elocauerit filiam Dni. de Martigues ex familia Lucelburgensi, quae nondum est maturae aetatis, et habet in redditibus annuis ad quadraginta aut quinquaginta florenorum millia. Sed longe plures offendentur, si tradiderit Duci de Maine fratri Guisii sororem Regis Nauarrae, quod multi credunt eum facturum: Nam futura est haeres Principatuum omnium quos possidet frater, si contingat eum sine liberis decedere. Vxori Regis dicuntur data in dotem a patre centum millia coronatorum, quam pecuniam Rex donauit suae vxori. Non fit mihi verisimile Comitem Valdemontanum dedisse filiae tantam dotem, cum sciam, annuos eius redditus vix efficere summam duodecim millium Coronatorum. Affirmatur pro certo mortuam esse vxorem Ducis Lotharingiae, quae fuit soror Regis Galliae. Nullus adhuc ex liberis Regis Henrici attigit annum aetatis tricesimum, cum tamen iam quatuor mortui sint in coniugio. Huguenoti rursus occuparunt quaedam ignobiliora oppida ad Rhodanum, cuius nauigationem vt antea impediunt. Danuilius scripsit ad Lugdunenses, se daturum operam, vt salem non minoris emant quam saccarum: occupauit enim salinas, ex quibus sal ad eos, et in vicinas prouincias vehebatur. Iam scribunt ex Italia, iam instrui Constantinopoli classem, quae sit futura numerosior ea, quae superiore anno Regnum Tunetanum occupauit, et vbique iam incipiunt trepidare. Hispani promittunt magna auxilia militum Hispanorum et Germanorum, sed nondum quicquam eorum apparet. Rex creauit Marc. Antonium Columnam Connestabilem Reg ni Neapolitani. Pontifex conscribit quinque aut sex millia militum ad munenda

sua litora. Dux Sabaudiae valde aegre fert, Mantuanum auctum esse noua dignitate ab Imperatore, et simulat se velle cum eo armis disceptare de Montisferrati ditione: quod vix credo eum facturum. Ego Vrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae 20 die Martii 1575.

EPISTOLA XXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Properaui quantum potui Praga huc veniens: Sed tamen id mihi parum profuit: Nam cum huc veni, iam discesserant plerique eorum, cum quibus mihi fuit negotium, et habui in itinere tam saeuas tempestates, et vias tam incommodas, vt meos equos plane corruperim. Iam peractus est conuentus Basiliensis, in quo a Gallis profugis et Legatis prouinciarum Gallicarum, in quibus bellum geritur, agebatur de proponendis Regi pacis conditionibus. Communi consensu eorum qui conuenerant delecti sunt tres viri, qui ad Regem mittantur, vt ei conditiones proponant de quibus inter ipsos conuenit. Discesserunt Basilea 24 die superioris mensis, et profecti sunt Solodurum, vbi eos expectabat Dominus de Miceri vir militaris missus eo ab Rege cum literis salui conductus, vt eos in aulam adducat. Conditiones, quas proponent, sunt eiusmodi, vt non dubitem quin eas Rex sit reiecturus. Petunt vt animadvertatur in authores caedium perpetraturum anno septuagesimo secundo, vt iis, qvibus ereptae sunt facultates, restituantur vel eorum haeredibus, et restituantur famae ii qui notati sunt infamia, et aboleantur omnia iudicia tunc instituta aduersus eos, qui puriorem Religionem profitentur. Constituantur in Gallia iudicia in quibus tot sint personae, quae nostram Religionem profiteantur quot Pontificiae. Sit ubique in Gallia libera professio purioris Religionis, et Huguenoti praesint nomine Regis iis vrbibus quas iam obtinent, et in qualibet prouincia Galliae, Rex ipsis vrbem vnam concedat, in qua habeant praesidium militare, cuius stipendia Rex persoluat. Vt Rex ipsorum Ministris ecclesiasticis prouentus aliquos constituat ex bonis ecclesiasticis, quibus se alere possint. Vt Rex debita ab ipsis facta ob bellum persoluat, tam in Germania quam in Gallia et aliis locis. Hae sunt fere praecipuae pacis conditiones, quas qui proponunt non videntur pacem expetere. Sed haec sunt vera Dei iudicia, et paenae illius immanitatis qua vsi sunt Pontificii anno 72. Conscribit interea Rex militem in suo Regno, cum desit ei pecunia ad con...cendum [reading uncertain: ´page damaged] externum: Nam mense superiore dedit de ea re mandatum

centum Capitaneis seu Praefectis militaribus. Conquirit pecuniam et corradit vndecunque potest. Dicunt Parisienses dare ei mutuo quinquies centena millia Francofurti. Constituit ex bonis ecclesiasticis divendere annuos redditus, decies centenum millium francorum, vt aliqui scribunt, vt alii quindecies centenum millium: sed puto hanc famam disseminari, vt Huguenoti terreantur, si audiuerint Regem breui consequturum ingentem vim pecuniae, et ita eorum animi flectantur ad proponendas aequiores pacis conditiones. Verum ego metuo ne parum proficiant eiusmodi artibus, nam facile quilibet intelligere potest, Pontificem Rom. nec etiam Ecclesiasticos in Gallia concessuros Regi, vt ex eorum prouentibus tantum vno tempore diuendat: nec puto ipsum posse inuenire emptores, etiamsi haec diuendere ipsi liceret. Dicitur Rex etiam conquirere pecuniam, quam in Poloniam mittat, vt Polonos in proximo conuentu aequiores habeat, iamque habet (vt aiunt) parata ducenta millia coronatorum, quae eo breui est missurus, quod vix credo. Audiui a viro qui mihi fide dignus videtur, Ecclesiasticos promisisse ei extraordinarie decies centena millia francorum. Inde puto ortam esse famam illam de venditione bonorum Ecclesiasticorum. Haec festinanter scripsi ad Vestr. Celsitudinem, cum Dominus Nicolaus Bromius paulo ante discessum admonuisset me vt scriberem. Ego Deo dante intra vnum aut alterum diem hinc discedam, et iam discessissem nisi equi mei essent ita defatigati, vt vix putem eos posse ferre laborem itineris. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae. Francofurti die resurrectionis Dominicae 1575.

EPISTOLA XXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Nudius tertius sub horam quartam vespertinam Imperator rediit huc saluus et incolumis cum suis omnibus. Qui fuerunt in eius comitatu non possunt satis laudare Vestrae Celsitudinis liberalitatem ac magnificentiam. Iam hic sunt feriae: nam huius Regni ordines nondum redierunt ad suas deliberationes: sed (vt audio) denuo incipient conuenire secunda die proximi mensis, et suam actionem de Religione persequentur. Legati qui ex Conuentu Basiliensi missi sunt ad Regem Galliae, vt pacis conditiones proponant, peruenerunt quidem ad ipsum: sed nondum scimus quid responsi ab eo acceperint: quamuis vix credam eos aliquid effecturos, cum Regi proponant eas conditiones, de quibus ad Vestr. Celsitudinem scripsi Francofurto, quas haud dubie non acceptabit: Ipsis

autem Legatis non est concessa potestas quicquam de iis remittendi, et cum iam sit dissolutus conuentus, et plerique ex iis, qui ex diuersis et longinquis prouinciis conuenerant, ad sua redierint, res non poterit in deliberationem denuo deduci. Instruitur in aula Gallica splendida legatio, quae in Poloniam mittatur, vt Polonis persuadeat, Regem inter paucos menses ad eos reuersurum. Dicunt etiam eo breui mittenda ducenta millia coronatorum, quibus meo iudicio, maior persuadendi vis inerit quam ipsis Legatis. Quoniam vero instant Comitia Polonica, nec adhuc audimus Legatos esse in itinere, aut pecuniam quae eo mittenda est, ego vereor ne haec simulentur, et tantum ostententur Polonis, ad eludendum decretum ab eis factum de nouo Rege eligendo, si hic ad comitia non veniat, et nihil praestetur vbi dissoluta fuerint Comitia. De pace in Inferiore Germania parum etiam habent spei qui inde scribunt. Comes Schuartzburgius venit Antuerpiam 21 die superioris mensis, vt Commendatori indicaret conditiones pacis, quas Geusii Regi proponunt, quas vbi vidit Commendator dixit, Regem eas nullo modo acceptaturum, nec vnquam concessurum ipsis eam libertatem quam in Religione petunt. Fuit Schuartzburgensis Antuerpiae per dies quinque, vnde in Zelandiam remissus dicitur vt conditiones alias Geusiis proponat Regis nomine. Aiunt Principem Orangium ambire nuptias virginis illius ex Borbonia familia, quae apud Electorem Palatinum exulat. Est filia Ducis Montpenserii. Sub id tempus quo Francofurto discessi, venerat Heidelbergam Nobilis quidam vir, missus eo a Regina Angliae. Quidam dicebant eum missum in Germaniam, vt Principi Condaeo procuret pecuniam in Germania ad conscribendum militem, si actio de pace Gallica non habeat successum. Hoc scio iam non bene conuenire Gallos cum Anglis, cuius rei hoc habeo etiam indicium, quod Illustris adolescens Anglus, qui superiore mense perlustravit ditiones Vrae Celsitudinis, iussus est a suis redire in Angliam per Inferiorem Germaniam, attulitque ipsi is, quem Regina misit Heidelbergam, literas commeatus seu saluiconductus a Commendatore maiore, cum tamen permissione suorum constituisset in aulam Gallicam redire, et ibi aliquandiu subsistere, et iam ad illud iter omnia haberet parata. Quae de rebus Turcicis iam scribuntur ex Italia sunt incertissima: Nam quinam scribunt, Turcas instruere classem valde numerosam, alii vero dicunt eos vix emisuros hoc anno ducentas triremes ob pestem quae apud ipsos grassatur, et penuriam rei frumentariae qua maxime laborant. Sunt qui putent eos oppugnaturos Melitem insulam, et propterea Melitenses conscribunt magnum numerum militum, et magnam

vim commeatus in suas munitiones conuehunt: in qua re iuuantur ab Hispanis et a Pontifice Rom. Alii credunt Turcas prosequturos suam fortunam in Aphrica, et missuros copias auxiliares Serifio quem Rex Portugalliae oppugnat: nam is profitetur se tributarium Turcici Imperatoris, et superiore autumno misit ad Sinamum Bassam oppugnantem Gulettam et Tunetem decem millia militum, et iussit suum fratrem redire Constantinopolim cum classe Turcica, ad implorandum auxilium aduersus Portugallenses, quem eius fratrem dicunt iam rediisse Alghieram cum decem triremibus, et fecisse fratri spem maiorum auxiliorum. Hispani certe videntur metuere, ne bellum eo transferatur, et propterea muniunt maioribus preesidiis quam antea soliti sint facere, eas vrbes quas obtinent in ea parte Aphricae, quae est ad mare Mediterraneum, ac etiam Baleares insulas. Loca autem in quibus Rex Portugaliae et Serifius bellum gerunt, sunt tam propinqua freto Herculeo, vt inde conspici possit Hispania: quod eo periculosius est Hispanis, quia multos habent in Regno Granatensi et vicinis locis qui sunt magis addicti Mahometicae quam Christianae Religioni. Ego vereor ne Turcae arripiant hanc occasionem vlciscendi iniurias, quas putant sibi fieri in India a Portugallensibus, qui impediunt conuectionem aromatum in Aegyptum, in qua re consistebant praecipuae opes Sultanorum Aegypti ante nauigationes Portugallensium in Indiam. Si enim Turcae occupauerint maritimas illas Aphricae vrbes, quas Portugallenses possident ad mare Atlanticum, haud dubie deducent eo classem per fretum Herculeum, ad impediendum Indicas nauigationes quo possint aromatum negociationem in Aegyptum reducere, et ea ratione in immensum sua Vectigalia augere: nam legimus Reges Ptolomeos, et postea Romanos ex solo Aegvpto habuisse in annuis prouentibus septuagies centena millia coronatorum, quantum vix Turcicus Imperator habet ex toto suo Imperio. Ii autem prouentus maxima ex parte consistebant in aromatum vectigalibus, quae ex India per Sinum Arabicum vehebantur Alexandriam, et inde per totum Imperium Romanum distribuebantur. Ex quo vero Portugallenses Aphrica circumnauigata peruenerunt in Indiam, et illius negociationis aromatum bonam partem ad se transtulerunt, primum Sultani Aegypti, et iis oppressis Turcae, saepius tentarunt an possent nauigationes Portugallensium impedire, et ob eam rem instruxerunt aliquoties classem in Sinu Arabico: sed id hactenus frustra ab ipsis tentatum est: nam Portugallenses habent naues longe maiores ac validiores quam sint Turcicae: Turcae enim non possuntillis in locis magnas extruere, eo quod destituantur materia ad eam rem

apta, nec possit illuc ex mari Mediterraneo couuehi nauigiis vel curribus, cum ex Nilo non nauigetur in Sinum Arabicum, et sint inter mediae arenae tam profundae vt per eas currus agi non possint. Itaque non possunt ibi maiores trabes haberi quam quae vehantur dorso Cameli. Fui in itinere cum quibusdam adolescentibus, qui ex Gallia redibant, qui dixerunt mihi Staupicium defecisse ad Religionem Pontificiam, et constituisse ducere vxorem in Gallia, et conatum esse persuadere filio suo praeclarae indolis adolescenti, quem iam habet Lutetiae, vt fieret Iesuita: sed filium constanter ei restitisse. Haec tamen non affirmo, quamuis ii a quibus ea audiui, dixerint esse vera. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vrae familiae. Pragae 25. die Aprilis 1575.

EPISTOLA XXXIV. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Non solum Basilea sed etiam ex variis Galliae prouinciis venerunt ad Regem Galliae Commissarii seu Deputati, qui Huguenotorum nomine de pace cum ipso agant. Eos audio esse octodecim numero, quorum cuilibet dicunt datum esse peculiare diuersorium Lutetiae, nec ipsis permitti, vt de suis rebus inter se colloquantur et deliberent. Haec ideo fieri aiunt, quod Rex velit seorsim cum quolibet eorum loqui. Si haec sunt vera, adimunt fere mihi omnem spem pacis: Nam omne eius studium abiicent ii qui sunt in armis, vbi audient cum suis ita agi. Biraga Cancellarius natione Italus, quantum in se est omnia pacis consilia interturbat, ita vt videatur ad eam rem conductus a Pontifice Rom. Perfecit vt Marschalcus Belleguardius et Pibracus mittantur Legati in Poloniam, qui duo omnium maxime pacis consilia promouebant et Regem liberrime monebant, eam esse prorsus necessariam. Illis artibus Cancellarii ita oflenduntur ipsi etiam Pontificii, vt quidam ex iis minitati sint ipsi necem; ob quam causam petiit a Rege et impetrauit vt sibi liceret in suis aedibus habere praesidium militare. Rex indixit conuentum ad Calend. Iunii, non quidem Ordinum aut statuum Regni (vt saepe est petitum ab ipso) sed quosdam praecipuae authoritatis, exquolibet ordine conuocat, quos ipse pro suo arbitrio deligit. Constituit autem cum istis de bello et de pace deliberare. Imperator reuocat ex Gallia filiam suam viduam Regis Caroli quam dicunt huc venturam sub finem proximi mensis. Miror eam reuocari, si verum est, eam nupturam Regi Portugalliae, quod plerique hic credunt: nam tam facile potuisset ex Gallia duci in Portugalliam,

quam huc reduci: hic autem valde procul aberit ab ipsa Portugallia. Superiore nocte Imperator grauiter laborauit ex Calculo, ita vt nihil plane dormiuerit: Verum post ortum solis quieuit ad horas tres, et post somnum melius habuit quam antea: nondum calculum eiecit. Mittit Legatos ad comitia Polonica Episcopum Wratislauiensem et Dn. a Lipa Morauiae Marschalcum: quod vt faceret petierunt ab eo Poloni. Rex Galliae haud dubie hoc eius factum grauissime feret. Deprehensa est in Anglia noua conspiratio Reginae Scotiae aduersus ipsam Angliae Reginam: Cuiusmodi fuerit ea conspiratio nondum audiui: Sed ad me est scriptum Anglicam esse ita irritatam aduersus Scoticam, vt constituerit eam dedere Comiti Mortono Administratori Regni Scotici, qui est ipsius hostis Capitalis, ipsamque ad supplicium ab Anglis saepe repetiit. Is Comes Mortonus est ex Glacensi Illustri familia, et est frater auiae paternae Regis Scotiae. Ante sex aut septem septimanas accidit magna mutatio in Repub. Genuensi, ac parum abfuit quin atrox pugna in ipsa vrbe commissa sit ex occasione quam iam asscribam. Fuit ea ciuitas diuisa in factiones duas, in veterem et nouam nobilitatem vt ipsi loquuntur. Veteres nobiles excelluerunt opibus, noui autem numero longe superarunt, et habuerunt plebem sibi magis addictam. Quoniam ea ciuitas amissam libertatem opera et industria Andreae Doriae recuperauit, tanta fuit eius authoritas in ea Repub. quamdiu vixit, vt fere omnia pro arbitrio constitueret. Vetus Nobilitas intenta in omnes occasiones amplificandi suam dignitatem et potentiam, per eum perfecit, vt abrogaretur lex, per quam sorte conferebantur Magistratus et dignitates in Repub. et alia sanciretur, per quam ea habebatur ratio veteris Nobilitatis in conferendis Magistratibus, vt eorum dimidiam partem semper consequeretur. Hoc est factum anno Domini 1547. Ea res male habuit nouam nobilitatem, quae veterem numero longe superabat, vt antea dixi, cum praesertim id fieret contra recepta ciuitatis Statuta. Itaque ab eo tempore coepernnt gliscere inter eos simultates, quae paulatim auctae sunt, cum vetus Nobilitas acquisitis foenore ingentibus opibus visa est supra ciuilem aequalitatem sese efferre, et alios prae se contemnere. Vt hoc obiter inseram vnus Nicolaus Grimaldus dedit mutuo Regi Hispaniae octuagies centena millia coronatorum, et absque ea pecunia emit Salernitanum et Ebolitanum Principatus, et in variis locis sumptuosissima aedificia exstruxit, inter quae excellunt splendidissimae aedes ab eo aedificatae Genuae, quae totae sunt marmoreae, quales nullus adhuc Rex in orbe Christiano exstruxit. Non puto a collapso Imperio Romano, imo ne quidem eo stante, fuisse in Europa vllum hominem

priuatum, qui tantas opes possederit. Sed vt ad rem redeam, saepius petiit noua Nobilitas, vt antiquaretur lex lata anno Dni 1547. de qua supra, et vt esset omnium aequale ius in administratione Reipub. sed nunquam id impetrare potuit. A viginti autem mensibus hoc est petitum maiore contentione quam antea, ita vt nemo dubitaret, quin res in seditionem tandem erumperet: quod accidit superiore mense Martio. Hoc praeuiderat vetus Nobilitas, et conduxerat peregrinum militem magno numero, quem partim habebant in ipsa vrbe, partim in suis agris vrbi vicinis: Noua vero Nobilitas plebem ipsam in suas partes perduxerat. Eo vsque ventum est, vt vtraque pars duceret transversas fossas per plateas, et excitato aggeri ad ipsas fossas imponeret maiora tormeuta eo conuecta ex propugnaculis ipsius vrbis, et iam in ipsas plateas prodirent armati ad confligendum parati. Haec animaduertens Legatus Regis Hispaniae, interposuit se, et cum ita inflammatos placare non posset, perfecit vt trium dierum induciae inter eos constituerentur, vt interea ratio iniri posset, qua hoc dissidium componeretur. Monuit Senatum vt moderato et prudente consilio tantis impendentibus occurreret: Sed nihil profecit. Exactis induciis cum noua nobilitas et plebs illi coniuncta viderent se frustra concessisse inducias aduersariis, denuo arma corripuerunt, cumque in veterem Nobilitatem impetum facere vellent, rursus se interposuit Hispanus, et difficulter impetrauit, vt aliud triduum ad inducias adiiceretur, sed ea conditione, vt vetus Nobilitas dimitteret ex vrbe peregrinum militem quem apud se habebat, quod obtinuit. Nihilominus vetus Nobilitas licet se videret exarmatam, fuit ita pertinax, vt toto eo triduo ei persuaderi non potuerit, vt consentiret in antiquationem legis cuius supra mentionem fecimus. Itaque noua Nobilitas et plebs tertio prodierunt armati in publicum, quumque iterum accurisset Hispanus, responderunt se non passuros amplius sibi verba dari, sed se velle institutum suum iam exequi, et ita coeperunt maiora tormenta ducere versus aedes Anthonii Doriae, quas omnium primas deiicere constituerant. Id cum animaduerteret vetus Nobilitas, dixit se quidem quantum ad ipsum attineret libenter cessuram omnem Reipub. administrationem ipsi plebi, quae ea maxime digna vid eretur, eo quod ii, a quibus est hactenus administrata, suis rixis et contentionibus ostenderint, se ad eam rem ineptos esse. Existimabant se ea ratione perfecturos, vt noua nobilitas sua spe deiiceretur: Sed in ea re errarunt: Nam eorum aduersarii non destiterunt vrgere suum institutum: Quare cum Dux Reipub. et praecipui alii Magistratus ac Senatores, viderent in quanto periculo versaretur ciuitas, accurrerunt, et proclamari iusserunt legem latam

anno Dom. 1547. abrogatam esse, quod vbi est factum, statim conquieuit omnis tumultus. Haec acciderunt 14. die Martii. Plurimi ex vetere Nobilitate in illo armorum Strepitu receperant se in triremes Ioannis Andreae Doriae, qui etiam sibi metuens eduxit eas e portu vt longius a tumultu abesset. Lege abrogata cum vetus Nobilitas animaduerteret aduersarios suos consequtos esse id quod cupiebant, desperabunda discessit ex vrbe cum vxoribus et liberis, et quae habuit praeciosissima secum auexit. Fuit autem hoc miserabile spectaculum, cum pleraeque mulieres ac pueri flentes et eiulantes suam fortunam deplorarent. Quidam Romam, nonnulli etiam Venetias se receperunt, alii in sua praedia abierunt. Qui remanserunt in vrbe, quos fuisse paucissimos dicunt, suggesserunt plebeis, ipsos hoc tumultu nihil sibi parasse commodi, et hortati sunt eos, vt peterent tolli vectigalia omnia quibus annona grauatur, ipsisque ratio quaerendi victus difficilior redditur: Quorum consilium sequta plebs petiit vt tollerentur vectigalia omnia imposita annonae ab anno Dom. 1528. quo anno Ciuitas est restituta suae libertati. Huic petitioni non est plane subsequtus Senatus: Sed tamen sustulit Vectigalia imposita frumento, vino, et oleo: quod postquam est factum, ciuitas coepit conquiescere. Interea dum Genuae ita tumultuabantur Hispani, conscripserant militem in Ducatu Mediolanensi quem eo ducerent, forte vt tuerentur partes veteris nobilitatis, quae est ipsis prorsus addicta, vel vt ipsam vrbem in suam potestatem redigerent, si se eius rei offerret occasio. Florentinus etiam et Sabaudus parabant copias, eo credo animo, vt si motus vlterius progrederentur, quilibet eorum partem ditionis Genuensium sibi propinquam occuparet: Nam Florentinus attingit eorum fines ab Oriente: Sabaudus vero ab occidente. Fama etiam fuit Galeatium Fulgosum et Scipionem Fliscum exules Genuenses conscribere militem in Gallia vt partem aduersantem Hispanis defenderent. Verum postquam auditum est motus in vrbe conquieuisse, et ciues qui remanserant in vrbe vnanimi consensu se parare ad tuendam suam libertatem iamque esse in armis, Hispani ac etiam alii collectum militem dimiserunt. Pontifex Romanus misit Genuam Card. Moronum, qui est Decanus Collegii Cardinalium, et est praecipuae authoritatis in aula Romana, vt videret an posset iniri ratio aliqua leniendi inimicitias, quae sunt inter veterem Nobilitatem et nouam. Aiunt Regem Hispaniae ob eandem causam mittere eo Ioannem ab Austria: Nam multum Hispanorum interest habere eam vrbem amicam, et praesertim durante bello Turcico: Nam in ea facti sunt hactenus praecipui eorum apparatus nauales, et bona

pars triremium quae Hispanis militant est Genuensium, et praecipui Duces classis eorum sunt Genuenses, et ex nulla vrbe Italiae facilior est nauigatio in Hispaniam: quare omnes, qui eo nauigant, conscendunt Genuae naues, et qui inde veniunt eo appellunt. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae tert. die Maii 1575.

EPISTOLA XXXV. Eidem

ILlustrissime Princeps, ac Domine Clementissime. Imperator nudius tertius tandem eiecit calculum, qui eum tamdiu torserat, qvo (vt audio) nullum maiorem antea eiecit, sed quia fuit mollissimus minus acres dolores sensit, quam sit solitus sentire in eiusmodi eiectionibus. Marschalcus Morauiae quem scripseram mitti ab Imperatore in Poloniam, cum Episcopo Wratislauiensi profectus est Nissam ad Episcopum suum collegam, vbi credo consistent quousque Poloni, qui sunt a partibus Imperatoris, significauerint ipsis, vt ad comitia accedant. Imperator habet competitorem Ducem Ferrariensem, quem dicunt habere in Polonia plurimos sibi addictos, et subinde pecunia plures in suas partes pertrahere. Heri fecit huc iter cursor missus in Poloniam a Pibraco altero ex Legatis qui ex Gallia ad Comitia Polonica proficiscuntur, quem narrauit in magnam calamitatem incidisse. Vltima die Aprilis venit Montplicardum, quod oppidum pertinet ad familiam Virtembergensem, estque in eo itinere quo itur Lutetia Basileam, a qua abest sexmilliaribus Germanicis. Habuit ad quindecim aut sedecim Ministros et itineris comites. Postridie hoc est primo Maii, cum iter suum Basileam versus prosequeretur, inuaserunt eum quadraginta aut quinquaginta Equites et interfecerunt duos ex eius Ministris, quorum alter erat natione Germanus. Ipsum vero cum reliquis captiuum in sy Iuas abduxerunt, et tota die et nocte circumduxerunt, credo deliberantes an eum interficerent: nam sunt eos aliquoties necem minitati. Tandem autem ereptis rhedis, equis, pecunia, et reliqua suppellectile, eum rebus omnibus spoliatum dimiserunt. Dixit autem ei Dux istorum se nominari Brissacum, quem aiunt esse virum militarem natum in Campania, quae non procul abest ab illis locis, qui aliquando vixit in familia Ducis Guisii. Interea dum ita circumducebatur a latronibus eius rei fama per vicinos pagos disseminata est, quod fuit in causa, vt populus in pluribus locis colligeretur, ac ipsos latrones insequeretur: Sed cum videret tot esse numero, et armis et equis tam bene instructos,

non est ausus eos aggredi. Pibracus ita dimissus, rerum omnium inops, cum suis Montplicardum rediit, et casum suum exposuit oppidi Praefecto, a quo instructus viatico profectus est Solodurum ad Legatum quem Rex Galliae apud Heluetios habere solet. Ex eo loco ad Regem scripsit, quid sibi acciderit et pecuniam ac alias literas sibi mitti petiit. Ne autem ibi frustra tempus tereret exspectando Regis responsum, Legatus Regius, qui viuit Soloduri, instruxit eum rebus necessariis ad iter, cui se statim commisit, ita vt existimem eum intra sex aut septem dies huc venturum, nam habet quaedam mandata ad Imperatorem. Praemisit interea cursorem ad Ordines Polonicos, per quem ipsis casum suum indicat, et petit ab ipsis, ne aegre ferant quod tardius ad eos veniat, cum eius rei culpa non sit ipsi asscribenda. Etiamsi existimem haec esse vera, vix tamen eis fidem habebunt Poloni a Ministris Regiis toties delusi. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 16 die Maii 1575.

EPISTOLA XXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator quidem melius se habet quam superioribus diebus: sed tamen nondum eiecit calculum, et propterea fere singulis diebus vectatur extra arcem, vt eum concutiat, et commoueat quo facilius eiiciatur. Cuperet a Bohemis finem imponi deliberationi de Religione, et deueniri ad alia: si enim de aliis capitibus, de quibus est deliberandum, tam contentiose disceptauerint, intra multas menses non finietur hic conuentus. Conscripta est confessio, quam Imperatori exhibere constituerunt, et inter eos conuenit de ritibus et iudiciis ecclesiasticis, ita vt videretur res ad bonum finem producta, essetque spes totum hoc negocium posse transigi proxima septimana: sed audio nescio quid dissensionis hodie ortum inter eos, qui hanc nouam confessionem conscripserunt, et eos, quos nominant fratres Valdenses: nolunt enim Valdenses se simpliciter adiungere iis, qui hanc nouam Confessionem conscripserunt, quam tamen non improbant, sed volunt cum hac suam simul Imperatori exhiberi. quem sperant vtramque approbaturum. Dicunt autem se propterea non posse a sua discedere, quia saepius exhibita sit superioribus Regibus Bohemiae, ac aliquoties typis edita, ne videantur discedere a doctrina, quam hactenus sunt professi: nam si in eam suspitionem venirent, non possent (vt existimant) non turbari conscientiae infirmiorum in ipsorum ecclesiis, quas habent florentissimas, praesertim in Moravia.

Scribam postea ad Vestr. Celsitudinem, quid sit sequuturum ex hac dissensione, quae hauddubie turbabit Imperatorem. Scripsi nuper ad Vestr. Celsitudinem, Imperatorem mittere Legatos ad Comitia Polonica Episcopum Wratislauieusem, et Marschalcum Morauiae, quod erat hic ita vulgatum, vt nemo de ea re dubitaret: sed tamen audio ipsum Imperatorem de ea re interrogatum respondisse id non esse verum, nec se constituisse eo mittere Legatos, antequam ipsi constet, Polonos plane constituisse alium Regem eligere: se enim posse id tunc facere sine cuiusquam iniuria. Nescio an mutauerit sententiam, an vero id fuerit confictum ab aliquibus et disseminatum ad exploranda hominum de ea re iudicia. Fama est hic, Pontificem Rom. interdicere voluisse Episcopis Regni Polonici sub poena excomunicationis, ne alium Regem eligant: sed eius Legatum, qui hic est, id ipsi dissuasisse, et remisisse Romam mandata, quae Pontifex in Poloniam mitti volebat: nec sane multum curassent Poloni eius excommunicationes. Post Regis dicessum ex Polonia Senatus Polonicus misit Constantinopolim Legatum, qui cum Imperatore Turcico ageret de renouandis foederibus, quae ante centum annos facta sunt inter Imperatores Turcicos et Reges Poloniae, et vsque ad haec tempora inuiolabiliter obseruata. Sed Turcae responderunt se de foederibus cum ipsis acturos, vbi habuerint Regem qui id petat, et ita rediit Legatus re infecta. Pibracus alter Legatorum, quos Rex Galliae mittit ad Comitia Polonica, venturus est huc cras aut perendie. Marschalcus de Belleguarde eius collega alio itinere proficiscitur. Dux Ferrariensis nondum desinit Regnum illud ambire, idem facere dicitur Transsyluanus: sed audio eius Legatos ita esse a Lithuanis acceptos, vt fere sit ei adempta omnis spes consequendi id quod expetit. An Sueciae Rex Regnum illud denuo ambiat nondum audiui. Missus est hinc ad ipsum Legatus: sed nescio quam ob causam. De pace Gallica iam nihil aliud audimus, quam quod hic dixerunt, qui ex Gallia mittuntur in Poloniam, qui de ea nobis spem fere certam fecerunt. Credo eos habere mandata de eiusmodi rumoribus hic et in Polonia spargendis, ad conciliandam authoritatem Regi, qui si haberet Galliam pacatam, eum magis metuerent Poloni, et fierent animosiores ii ex Proceribus, qui ipsi sunt addicti. Fit Rex Galliae indies magis superstitiosus, Mater eius vult etiam iam videri valde Religiosa. Pontifex Romanus, nuper ad eos misit bullam vt vocant, per quam conferebat ipsis omnes indulgentias, quas consequuntur ii, qui in hoc anno sancto Romam Religionis causa proficiscuntur. Accepto tanto munere toto triduo celebrarunt Iubilaeum Lutetiae, et Rex ipse cum

matre et vxore accessit ad aliquot templa magnam Religionem prae seferens et gestans de collo suspensum rosarium, hoc est globulos illos filo transectos, quibus Pontificii solent suas precationes numerare. Non persuadebit ea ratione Huguenotis, vt se eius fidei committant, qui interea, dum haec aguntur Lutetiae recuperarunt vrbes sitas ad Rhodanum, quas Rex interea, dum fuit Lugduni, ipsis eripuerat. Iam autem dicitur Danuillius obsidere Arelatem, quae est insignis vrbs non procul ab ostio Rhodani, quae olim fuit caput illius Regni, quod ab ea Arelatense fuit nominatum. Mombrunus traiecit Rhodanum cum copiis, et agro Lugdunensi imminet. Non multa etiam sperantur de pace Belgica. Comes Schuartzburgensis redit in Germaniam. Commendator dicit se missurum in Hispaniam conditiones pacis, quas Geusii proponunt, vt Rex de ea re, quod videbitur constituat. Interea parat se ad bellum, et mandauit Domino de Turlon Praefecto tormentorum bellicorum, vt maiora aliquot tormenta fundi curet, et globos ac puluerem tormentarium coemat, et quatuor millia fossorum conscribat. Alii etiam parant se ad defensionem, et nuper deiecerunt partem aggeris qua itur Amsterdamo Harlemum. Dicunt Administratorem Scotiae obtulisse Principi Orangio quinque millia militum. Genuensium res magis ac magis turbatur. Plebs quae stetit a partibus nouae Nobilitatis in proximis tumultibus, et fidele mei operam nauauit, iam aduersus eam tumultuatur, et petit se ad honores et magistratus in Repub. admitti. Hoc autem facit persuasa a vetere Nobilitate, quae parum curat salutem patriae, modo vlciscatur iniurias, quibus putat se esse affectam. Dicunt septingentos ex noua Nobilitate et aliis praecipuis ciuibus obstrinxisse se iureiurando ad obseruandam eam formam Reipub. quae est constituta anno Dom. 1528. et turbata per legem latam anno Domini 1547. et nunc demum restituta. Obligarunt se etiam ad mutuam defensionem, si aduersarii aliquos ex ipsis impetiuerint. Huc ad aliquos scriptum est Venetiis, Senatum ipsum Genuensem denunciasse veteri Nobilitati, quae ex vrbe discessit, vt eo redeat sub poena rebellionis et deiectionis aedium, quas in vrbe habet splendidissimas. Quoniam autem iam satis constat, Turcas nihil magnum hoc anno aduersus Hispanos tentaturos, et tamen Hispani non tantum nihil intermittunt de suis apparatibus bellicis, sed etiam magis eos vrgent quam superioribus annis, omnes existimant istos apparatus fieri aduersus Genuenses, vt vel veteri nobilitati, quae ipsis fuit addicta, Reipub. administrationem restituant, vel forte vt vrbem in suam potestatem redigant, et ea pro arbitrio vtantur. Recensetur iam Mediolani

equitatus, et Hector Spinula et Sigismundus Gonzaga conscribunt ibi sex millia peditum, quos dicunt se ducturos in Sardiniam, cum tamen ibi minime sit opus milite. Praeterea duo regimina peditum conscriptorum in Germania iam transcendunt Alpes. Melitenses Equites conscribunt militem in agro Romano et in Hetruria, quo Rex Hispaniae poterit vti pro suo arbitrio. Quidam etiam scripserunt, Ducem Suessanum et Card. Granuellanum misisse Tiberium Brancatum ad copias, quae conueniunt Mediolani, vt eorum nomine hortaretur Duces ad properandum Genuam versus, quoniam Dux Sabaudiae videatur conferre consilia cum ciuibus, qui iam Rempub. obtinent, et eis promittere auxilia aduersus Hispanos, a quibus putat se affectum iniuria, eo quod non restituerint ipsi oppida, quae ex pacto restituere debebant, quandocunque Rex Galliae restitueret, ea quae proximo autumno restituit. Intra paucos dies audiemus, quo sint haec euasura. Superiore mense tantae fuerunt pluuiae in plurimis locis Italiae, et praesertim in agro Romano, vt multum damni segetes acceperint: ob quam rem auctum est precium frumenti, Tiberis autem multas plateas vrbis Romae inundauit, et ita subruit fundamenta propugnaculi, quod Pius quartus ante decem aut duodecim annos extruxit ad arcem Sancti Angeli, vt maxima eius pars in ipsum fluuii alueum deciderit. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae decima quart. die Maii 1575.

EPISTOLA XXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hohemi tandem obtulerunt Imperatori confessionem fidei, quam iam conscripserunt, quod factum fuit die vicesima huius mensis, Imperator non statim respondit illis vt sperabant, sed petiit tempus ad deliberandum. Postridie vocauit ad se Imperator Legatum Pontificium, Archiepiscopum huius vrbis, Rozenbergium, Bernestenium, et quosdam alios ex proceribus Pontificiis, et oblatam sibi fidei confessionem ipsis ostendit. Quid sit tunc ab ipsis decretum, ego ignoro: sed audio Imperatorem curare eam verti in linguam latinam et in Germanicam: conscripta enim fuit lingua Bohemica. Qui eam obtulerunt negant se progressuros ad deliberationes de conferenda pecunia, antequam responsum ab Imperatore acceperint: imo dicunt se nihil nouum ab eo petere, nam id quod petunt, sibi ab aliis Regibus iam esse concessum, verum se voluisse diserte scripto comprehendere quid de Religione sentiant, vt obturent

os iis qui hactenus eos sunt calumniati. De comitiis Polonicis nihil adhuc audimus quod sit magni momenti. Lithuani venerunt eo septima die huius mensis cum quinque aut sex millibus equitum. Laskius dicebatur habiturus ad sex millia equitum, sed vix adduxit quingentos, vt refert quidam qui hodie inde aduenit; Palatinus Sandomiriensis et Palatinus Podoliae vna fecerunt iter, et habuerunt ad quatuor millia. Imperator existimat fore frequentiora haec comitia iis, in quibus Rex ante biennium est electus. Sparsa hic fuerat fama, Polonos fixisse Regium tentorium pulchre exornatum in loco vbi celebrari debent comitia, et primo die comitiorum citasse solenniter Regem ad illud tentorium, et cum nemo eius nomine compareret, postridie sustulisse tentorium, discerpisse eius insignia, et fecisse decretum de nouo Rege eligendo: sed is qui iam aduenit negat id esse verum, et ait quod vulgo dicebatur, cum inde discessit, Prutenos scripsisse ad eos, vt alius Rex eligatur. Imperator Turcicus misit eo Legatum, per quem monuit Polonos, ne quem ex suis inimicis Regem eligant, si velint, eum obseruare foedera, quae cum ipsis maiores eius habuerunt. Credo quod per suos inimicos intelligat Moschum et Germanos. Hortatur autem eos, vt vel aliquem ex suo corpore deligant, qui sit dignus Regno, vel Regem Sueciae, vel Vaiuodam Transsyluaniae: sed Suecum praecipue commendat, quod ideo facit, quia inimicitias gerit cum Moscho, quem maxime oderunt Turcae. Legatus queui ex Gallia ad ea Comitia mittitur, quem in itinere spoliatum fuisse scripsi, nondum huc venit, nec quidquam de eo audimus. De pace Gallica iam est hic altum silentium. In Belgio vtraque pars parat se ad bellum renouandum. Quoniam Rex Hispaniae constituit in Oceano instruere classem, quo Imperium maris Geusiis adimat, cepit omnes naues Germanorum qui negociationis causa in Hispaniam nauigauerant, vt eas suae classi adiungat, quod etiam factum fuit ante biennium. Vrbes maritimae conqueruntur hic de iniuria sibi facta, et implorant auxilium Imperatoris, a quo quidem impetrabunt ad Regem Hispaniae literas quibus ab eo petat, vt ab iniuria abstineat: sed existimo eiusmodi literas aut parum aut nihil ipsis profuturas. Tumultus Genuenses nondum conquiescunt. Plebs acriter instat vt ad magistratus admittatur, cui non audet contradicere noua nobilitas, ne se veteri adiungat. Card. Moronus missus a Romano Pontifice Genuam vt ineat rationem, qua sedari possint tumultus, venit eo decima sexta die superioris mensis. Vt autem ostenderet se negocium hoc religiose tractare velle, mandauit vt postridie (hoc est 7) fierent supplicationes in omnibus templis, et per

vrbem fierent processiones, vt vocant, quibus totus Clerus, ac praecipui cives interessent, in iisque circum gestarentur sanctorum reliquiae ac ipsum corpus Christi aut hostia, vt loquuntur. Obtemporatum est ei: Verum interea dum pompa illa circumducitur, auditae sunt voces conclamantium ad arma, tantaque trepidatio est exorta, vt ipse Cardinalis Moronus, qui sub vmbella incedebat, vix se potuerit in propinquam domum recipere: Monachi autem et Sacerdotes se in sua templa et Monasteria fuga proripuerunt, et ita fabula illa non habuit eum exitum, quem Moronus sperauerat. Nihilominus tamen postea deuentum est ad deliberationes, et delecti sunt sex ex veteri Nobilitate et totidem ex noua, qui cum Morono de Repub. constituenda deliberarent: Petitum est autem ab eis, ne non necessariis contentionibus inutiliter tererent tempus, cum instaret dies, quo deliguntur Magistratus in ea Repub. et mittuntur Successores iis, qui Praefecturas in littore Ligustico et Corsica insula obtinent: Id autem solet fieri Calend. Maii. Quidam scripserunt Card. Moronum post aliquot dierum deliberationes fuisse authorem Senatus, vt decerneret deligendos esse Magistratus secundum legem latam anno Dom. 1528. et sic obtinuit noua Nobilitas id quod perebat, vetus autem dicit in ea re factam sibi esse iniuriam, et de Morono conqueritur. Quidam ex vetere Nobilitate obtinebat Reipub. nomine arcem Sauonensem, quae est praecipua Genuensium munitio, cui cum missus esset Successor ex noua Nobilitate cum mandato Senatus, quo iubebatur arce decedere, non obtemperauit initio: Sed admonitus ab amicis tandem alteri possessionem arcis tradidit, ac est reuersus Genuam, vbi coniectus est in vincula, eo quod mandato Senatus non statim obtemperasset. Vulgo quidem dicitur in Italia Regem Hispaniae nolle suscipere patrocinium veteris Nobilitatis, vt ipsa sperauerat, ipsumque mandasse Ioanui ab Austria, qui cum quadraginta signis Hispanorum nauigaturus est in Italiam, ut legat litora Balearum et Sardiniae, nec veniat in mare Ligusticum, ne Genuenses in suspitionem aliquam coniiciat. Sed haec multi putant simulari ab Hispanis, vt Genuenses incautos opprimant: Nam plerique credunt, aduersus eos institui magnos illos apparatus bellicos, quos faciunt Hispani in Italia, cum a Turcis nihil ipsis periculi hac aestate immineat. Nulla vrbs Hispanis commodior est Genua ad obtinendum Italiae Imperium, cum nauigantibus ex Hispania statim occurrat, et habeat portum capacem, ad quem fere est necesse vt appellant, sitque eius ager contiguus agro Mediolanensi: quare Principes Italici valde metuunt; ne Hispani eum occupent, et

praecipue Sabaudus et Florentinus, inter quorum ditiones media est Genuensis. Potentia Regni Gallici antea repressit ambitionem Hispanorum: Verum cum his bellis ciuilibus artibus Italorum excitatis sit ita labefactata, vt id amplius praestare non possit, si Hispani eos castigauerint, merito id eis accidet, nec ego valde dolebo. Spargunt Hispani famam, se facere istos apparatus bellicos, vel ad inuadendam Alghieram, vel ad Guletam recuperandam et muniendam denuo: Quod non est valde credibile, cum magnum numerum militum conscribant et paucas naues instruant. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 25. die Maii 1575.

EPISTOLA XXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine clementissime. Vicesima prima die huius mensis, hoc est in profesto Pentecostes, factum est decretum in Comitiis Polonicis de Interregno, quod promulgari debuit vicesima tertia. Eo decreto adimitur Regi Galliae Regnum Polonicum, et decernitur alium Regem esse eligendum. Ego credo Polonos studiose diem illum obseruasse, eo quod eodem die ante biennium hunc, quem iam reiiciunt, elegerint. Pibracus alter ex Regiis Legatis, quem in itinere spoliatum esse scripsi, venit huc nudius tertius et heri mane discessit. Festinet quantum volet, id iam parum ipsi proderit. Nescio an ad Imperatorem habuerit mandata: Sed scio quod eum non conuenerit. Legati Imperatoris audito decreto de Interregno profecti sunt Nissa, vbi substiterant, ad Comitia Polonica. Aiunt plurimos expetere Imperatoris filium, ita vt fere non sit dubium, quum regnum illud sit consequturus, nisi forte a Turcis impediatur, nam videntur denunciare inimicitias Polonis, si vel Moschum, vel aliquem ex familia Austriaca elegerint. Sed spero Polonos contempturos eorum minas, quamuis eo sint formidabiliores quod hac aestate classem non instruant. Commendant Suecum Turcae et hortantur Polonos vt eum Regem designent. Commendant et alios vt antea scripsi, sed tamen praecipue Suecum: In quem quidem aliqui inclinant, sed longe pauciores quam in Austriacum. Moschus habet etiam in Comitiis suos Legatos, qui si videant se paucorum suffragia habere, fauebunt Austriaco potius quam aliis. Scribunt ex Inferiore Germania interruptas esse ibi actiones de pace, et recrudescere bellum, et militem Hispanicum contendere in Hollandiam.

Vidi exemplum literarum Commendatoris Macoris, quibus respondebat Comiti Schuartzenburgensi. qui ab eo petierat, vt daret Iiteras commeatus seu saluiconductus Geusiorum Legatis, quos secum ducturus esset ad Imperatorem, vt coram ipsius Maiestate de conditionibus pacis disceptarent: negabat autem Commendator se id concessurum. In Gallia etiam superest exigua spes pacis. Quidam ex deputatis Huguenotorum ea verborum libertate sunt vsi coram Rege, vt viderentur potius nati et educati apud Heluetios, quam olim fuisse eius subditi: recensuerunt enim quicquid perfide et crudeliter superioribus annis factum est aduersus eos, qui puriorem Religionem profitentur. Offenderunt grauissime Regem sua libertate, sed tamen repressit suam iracundiam. Aiunt ipsos deputatos semel a Rege discessisse re infecta: Sed ex itinere reuocatos esse. Ego valde vereor ne Regnum illud prorsus dissoluatur, velitque Deus eius ruina punire inauditam illam crudelitatem, qua Reges per multos annos aduersus pios homines sunt vsi: Nam ad bella intestina accedit illud malum, quod Principes et Proceres, qui sunt apud Regem, exercent inter se adeo acerbas inimicitias, vt non possit non breui exoriri magnum aliquod ex ea re malum. Scriptum huc erat ex Italia, Montmorancium et Cossaeum Marschalcos dimissos esse ex carcere et restitutos suae dignitati, sed credo id esse falsum. Gonuenses tumultus inualescunt: Nam ii qui iam Rempub. obtinent, magna seueritate erga suos aduersarios vtuntur. Magistratus recens electi edixerunt in suis Praefecturis sub poena capitis, ne quis peregrinus vltra biduum ibi subsistat: Quod ideo est factum, quia veteres Nobiles habebant in suis praediis magnum numerum militum, quos initio horum tumultuum conduxerant. Quidam ex veteri Nobilitate, qui arcem Sauonensem nomine Reipub. anno superiore obtinuit, coniectus est in vincula, eo quod misso sibi Successori ex noua Nobilitate, non statim arcis possessionem tradidisset. Eiusmodi seueritas tantum terrorem incutit Nobilitati veteri, vt plurimi se recipiant Venetias. Ioannes Andreas Doria petiit a Senatu, vt Legatus Regis Hispaniae admitteretur simul cum Morono Card. ad deliberationes de constituenda Repub. sed id impetrare non potuit. Soror Imperatoris Turcici iam nubet Beglerbeio Graeciae. Delectus est Occhialus, vt Sponsae digitum teneat, cum ei a Sponso tradetur annulus. Is est maximus honor apud eos, qui, vt aiunt, constabit Occhialo plus quam quadraginta millibus aureorum. Imperator Turcicus persuasus a Mahomete Bassa voluit minuere stipendia Ianizarorum et Bassarum: Sed cum viderentur

tumultuaturi Ianizari si id fieret, mutauit consilium. Haec res praebuit occasionem mendacio sparso de Turcico Imperatore caeso a Ianizaris. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 30 die Maii 1575.

EPISTOLA XXXIX. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante quinque aut sex dies de rebus Polonicis talia hic ferebantur vt pauci dubitarent, quin Poloni Imperatorem vel filium eius sibi Regem essent designaturi. Scribebant ex Comitiis Caesareum factum esse decretum de Interregno, et videri eo inclinare plerosque vt Imperatorem potius quam filium eligerent: ita tamen vt Archidux Ernestus parentis nomine Regnum procuraret, quo possent Poloni eius mores et ingenium explorare, et inde coniicere an dignus esset, qui patri morienti in Regno sufficeretur. Quod si aliquis ex Imperatoris filiis iam esset eligendus, scribebant se suspicari, Matthiam praelatum iri Ernesto, eo quod maior naturae et morum facilitas in eo quam in fratribus appareat. Iam vero hic longe diuersa circumferuntur, et videntur priores illae spes multum imminutae. Dicunt quidem factum esse Decretumde Interregno: sed non esse publicatum eo die, quo publicandum dicebatur. Addunt Polonos ideo tantum fecisse illud decretum, quia denunciauerant Regi se id facturos nisi constituta ipsi die in Comitiis compareret: verum plurimos ex Polonis, et omnes fere Lithuanos iam satis ostendere, se nolle alium Regem eligere. Hisunt sermones eorum qui Gallicis partibus sunt addicti, de quibus ex euentu propediem (vt spero) iudicare poterimus. Praecipui, qui Regnum ambiunt sunt Imperator, Moschus, Suecus, Ferrariensis, Transsyluanus, et aliquot ex proceribus Polonicis. Iam auditi sunt Oratores Sueci, cui multi fauentpropter vxorem. Commendationibus etiam Turcicis nititur: sed carent industria ii qui eius negocia in Comitiis procurant. Quicquid sit si nouus Rex eligatur, putant ipsum vel Austriacum eligendum. Scribunt ex Comitiis orta rixa, nescio ex qua causa, inter Archi-Episcopum Gnesnensem et Comitem Tenchinium deuentum esse ad pugnam, in qua ex vtriusque familia duodecim aut tredecim sint interfecti. Haec sunt quae iam hic de rebus Polonicis habemus, quibus contraria intra paucos dies forte habebimus. Superiore mense venit Lutetiam Legatio Heluetica missa ad Regem, vt eum ad pacem hortetur, sed audio ipsos Legatos non esse concordes: quod minime miror cum non sint eiusdem Religionis. Vidi literas

scriptas Lutetiae ante viginti dies quibus significabatur, deputatos Huguenotorum tunc cogitasse de reditu ad suos, vt eis referrent pacis conditiones quas Rex proponit. Quidam scripserunt eos discedere re infecta, et actione pacis abrupta. Est Lutetiae templum adiunctum Palatio seu Curiae, in qua exercentur iudicia illa suprema, quae Parlamenti dicuntur, quod templum vulgo nominant sanctum sacellum. In eo templo magna Religione colebatur et asseruabatur crux, quam dicebant confectam ex ligno crucis cui affixus est Christus saluator noster Erat autem ea crux ornata gemmis maximi precii, quas scio ante sex aut septem annos datas esse pignori Duci Florentino, cum Rex ab eo accepisset mutuo quinquaginta millia Coronatorum. Eam crucem nuper furto ablatam dicunt, parumque abfuisse, quum populus seditionem excitauerit, vbi id resciuit: nullum enim fuit in vrbe Idolum quod tanta veneratione coleretur. Rex Galliae misit Romam Card. Ramboillotum, vt denuo agat cum Pontifice de coenobiis et aliis sacerdotiis ecclesiasticis in Commendas conuertendis. Septima die superioris mensis sub noctem excitati sunt Genuae tanti clamores et tumultus, vt ab omnibus sit ad arma concursum. Capti sunt tandem et in vincula coniecti eorum clamorum et tumultuum authores, qui tortia Magistratu, dixerunt se subornatos fuisse a quibusdam viris primariis ex vetere nobilitate ad excitandam in vrbe seditionem. Ob eam rem dicitur Senatus Genuensis conducere mille et quingentos Germanicos milites, qui ipsi semper adsint ad opprimendos eiusmodi repentinos tumultus. Scribunt hortatu Regis Galliae profectos esse Genuam quatuor aut quinque Praefectos militares Heluetios, vt suam operam deferant Senatui ad conscribendum militem Helueticum quandocunque ipsi videbitur. Superiore mense appulit Neapolim nauis Anglica, in qua erat duo et viginti viri, quos omnes eius loci Archiepiscopus coniecit in Carcerem ob Religionem. Angli hauddubie non ferent inultam eam iniuriam. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae quarta die Iunii 1575.

EPISTOLA XL. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. De Comitiis Polonicis hic ab aliquot diebus nihil fere dicitur. Ex loco in quo habentur huc est scriptum 28 die superioris mensis, Senatum Regni fuisse maxime occupatum in componenda controuersia inter Laskium et Sboravios, de arce quam Laskius cuidam viduae eripuit. Quoniam in illis iteris nulla fiebat mentio Edicti de alio Rege eligendo, verisimile est

illud non fuisse publicatum, quod dicebatur factum die 21 mensis superioris. Poloni electionem different, vt interea pecuniam accipiant ab iis, qui Regnum ambiunt. Dicunt Ferrariensem Ducem promisisse vni Codtkouicio Lithuaniae Marschalco sexaginta millia coronatorum, si eius opera Regnum fuerit adeptus. Galli his diebus petierunt in hac aula literas Saluiconductus pro ter centenis coronatorum millibus mittendis in Poloniam. Si id fecerint non facile ipsis eripietur Regnum. Sed vereor ne id tantum agant vt eius rei fama dissipetur, quo Poloni eius pecuniae spe lactati, duriores et difficiliores se praebeant erga eos qui Regnum ambiunt, et ita dissoluantur Comitia: nam non video vnde iam tantam summam pecuniae Rex Galliae corradere possit. Quicquid sit ea fama de Gallica pecunia siue vera siue falsa sit, efficiet vt Poloni suum Regnum pluris vendant iis qui illud ambiunt. Dicunt Regem Galliae misisse Romam Legatum, per quem petit a Pontifice vt Polonicos Episcopos moneat, ne suscipiant consilium de nouo Rege eligendo: sed tempus prorogent, quod hinc concesserunt ad reditum: verum Legatum Hispanicum, vbi haec resciuit, accessisse ad Pontificem, et monuisse eum, haec pertinere ad iniuriam Imperatoris, et petiisse ne in ea re Gallis obsequeretur. Scripsi antea ad Vestr. Celsitudinem Austriacum, Moschum, Suecum, Transsyluanum, Ferrariensem, et quosdam ex proceribus Polonicis ad Regnum asspirare: verum ego iam audiui ex hominibus rerum Polonicarum peritis, et qui ex Polonia recens venerunt, plurimos Polonos esse optime affectos erga Rozembergium Bohemum notum Vestr. Celsitudini, etiamsi Regnum non ambiat. Dicebant aut se existimare quod Poloni eum potius quam quenquam alium sint electuri, si eum quem iam habent remouerint. Qui ex Gallia in Poloniam proficiscentes huc iter faciunt, conantur nobis persuadere Regem tam multa concedere Huguenotis, vt fere nemo ibi dubitet, quin pax breui sit sequtura. Deputati Huguenotorum discesserunt Lutetia 20 die superioris mensis, vt ad suos referrentpacis conditiones, quas Rex ipsis proponit. Promiserunt autem se intra mensem reuersuros ad Regem, apud quem tres ex eorum numero interea remanserunt. Credo ipsos haec dicere, vt hominibus persuadeant, res Regis Galliae esse bono loco. Regina Angliae est ita irritata conspiratione nuper facta a Regina Scotiae, cuius existimat esse authores Gallos, vt iam agat de reconciliatione cum Hispanis, quibus dicitur promittere ad bellum Turcicum quinque et viginti naues rebus omnibus ad bellum necessariis instructas. Dicunt ipsam repetere a Gallis Caletum, et durioribus verbis nuper excepisse Legatum ex Gallia ad ipsam missum. Aiunt etiam ipsam iam esse iniquiorem Principi Orangio, cui recens aliquid damni intulit.

Geusii dicuntur nuper occupasse in inferiore Flandria locum aptissimum ad excursiones faciendas, quem Hispani coeperant munire: iam vero ipsi Geusii munitionem perficiunt. Commendator maior constituerat Antuerpia proficisci in Flandriam, vt res illius Prouinciae componeret, et occurreret periculo quod ipsi imminet a Geusiis, sed mutata sententia misit eo Barlemontium. Dicunt Imperatorem et Regem Hispaniae aegre ferre quod Pontifex Rom. se inmiscuerit rebus Genuensium, qui sunt in ipsorum Clientela, cum praesertim Card. Moronus eo missus a Pontifice, fouerit magis partes nouae Nobilitatis, quae alienior est a factione Hispanica, quam veteris quae est ipsis ad dicta. Itaque mittit eo Imperator Commissarios Episcopum Aquensem, et Dorenbergium, qui diu functus est Legatione Veneta, quibus adiunget Rex Hispaniae Petrum Faschardum Marchionem de los Veles virum praeclare doctum et moderatum, qui ante paucos menses discessit ex hac aula in qua diu vixit. In ipsa vrbe Genuensi exorti sunt magni motus septima die superioris mensis, ex causa quam iam referam. Quidam ex veteri Nobilitate opera quorundam astutorum hominum persuaserunt plurimis ex plebe, vt peterent a Card. Morono et Senatu vt tollantur vectigalia, quibus ipsa plebs grauatur, et vt ex Nobilitate et plebe fieret vnicus ordo, ex quo indifferenter deligerentur ii, qui ad Reipub. administrationem et ad gerendos Magistratus adhibentur. Persuasi plebei conuenerunt magno numero, quibus praebuerunt se Duces ii, qui a vetere Nobilitate erant subornati. Accesserunt ad Card. Moronum et ad Senatum stipati maxima hominum multitudine, et tanquam essent Senatui supplicem libellum oblaturi, satis confidenter petierunt se in curiam admitti. Cum essent admissi, et deprehendissent Senatores quid isti molirentur, comprehenderunt ex iis tres aut quatuor, quos tradiderut custodiae. Reliqui consternati clam se subduxerunt et aufugerunt. Senatus postea istorum imposturas detexit plebi, et mandauit suis lictoribus, vt authores reliquos talium imposturarum perquirerent et comprehenderent, vbi plebs intellexit sibi ab istis esse impositum, adiunxit se lictoribus, et istos suos Duces diligenter perquisiuit, et vbicumque reperit comprehendit, et ipsis insultans captiuos in curiam duxit, cumque plebs non faceret finem comprehendendi plures, Senatus interdixit ne priuati homines cuiquam manum iniicerent, sed tantum lictores ad quorum munus id pertineret. Cum vero captiui examinati fassi essent, a quibus essent subornati, qui ex veteri Nobilitate supererant in vrbe, inde discesserunt, metuentes ne plebs ipsis vim inferret. Itaque cum iam absit ab vrbe tota vetus Nobilitas, ex qua plurimi Magistratus gerebant, noua

Nobilitas alios ex suo corpore in eorum locum suffecit, et ita iam totam Rempub. habet in sua potestate. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae duodec. die Iunii 1575.

EPISTOLA XLI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ioannes ab Austria conspectus est ad Nicaeam duodecimo die huius mensis cum classe, duarum et quadraginta triremium, qua vehuntur in Italiam quadraginta signa militum Hispanorum, qui nuper sunt conscripti. Constituerat salutare Nicaeae Ducem Sabaudiae: Sed is ante eius aduentum inde discesserat: Est autem ditionis Sabaudicae, et non procul abest a Varo fluuio, qui Galliam ab Italia distinguit. Qnonam appulerit cum classe Iohannes ab Austria, nondum hic scimus: Nam dicunt ei interdictum esse a Rege Hispaniae ne Genuam nauiget, quod facile credo: Nam si eo nauigaret, vix in portum admitteretur, cum factio quae Hispanis aduersatur, praecipuam in Repub. authoritatem obtineat. Nihilominus Rex Hispaniae profitetur se fore hostem iis qui aliquid tentare voient aduersus illius ciuitatis libertatem, cuius se patrocinium suscipere dicit. Sed vereor ne plus periculi imminensi et a tali medico quam ab ipso morbo: cum enim Turcae hac aestate non instruant classem, nec videantur Hispani aliquid tentaturi in Aphrica, aut in vlla alia parte ditionis Turcicae, faciunt tamen magnos apparatus beliicos: quare Itali suspicantur eos inuasuros Genuam praetextu reducendi in patriam veterem Nobilitatem, quae dicit iniuriis aduersariorum se inde esse eiectam. Card. Moronus venit apud plurimos in suspicionem, quod conatus sit in potestatem Rom. Pontificis Genuam redigere: Pontificem autem ha buisse in animo Genuensibus Principem dare filium suum naturalem, quem Castellanum Sancti Angeli vulgo nominant. Si hoc est verum, mirum est stultum illum senem adeo desipere ambitione, vt sperauerit ciuitatem illam, in qua sunt tot potentissimae et Illustres familiae, quae etiam Principatus possident, passuram Imperium inepti adolescentis nati ex vili scorto, et ignobili sacerdote. Solus Ioannes Andreas Doria possidet plures triremes, quam vllus Princeps Christianus excepto Rege Hispaniae, et alit perpetuo quinque aut sex millia hominum, qui sunt partim milites partim remiges, et aliquoties praefuit magnis classibus. Sunt qui dicant Hispanos suadere Genuensibus, vt vtramque

legem vnde ortae sunt contentiones istae, abrogent, hoc est, eam quae lata est anno Dni 1528. et alteram quae 1547. et de nouo suam Rempub. ita constituant, vt nulla fiat distinctio inter veterem et nouam nobilitatem ac plebem, sed ad omnes ciues Reipub. administratio aequaliter pertineat. Hoc credo esse astutum inuentum veteris nobilitatis, vt ea ratione plebem sibi reconciliet, et a noua nobilitate abalienet, si id noluerit concedere. Videbimus breui quid sit facturus loannes ab Austria: cum enim iam sint maturae segetes illis in locis, non diu alet militem suum ociosum. Turcae dicuntur misisse viginti triremes ad ostium Boristhenis fluuii, quibus vehuntur ad tria millia Ianizarorum. Aiunt eos velle ibi extruere munitionem, hoc est frenum iniicere Polonis interea dum nugantur in Comitiis et sua superbia et auaritia patriam perdunt. Dicuntur iam reiecisse sua Comitia in aliud tempus, vt plus pecuniae accipiant ab iis qui Regnum ambiunt, inter quos plures iam nominant Rozembergium, quem etiam dicunt quaedam promittere Polonis, quae si essent vera, haberet causam Imperator quare ei grauiter succenseret: Verum ego puto ea ab ipsius aemulis confingi. Scribunt ex Gallia ibi sperari pacem: sed certe ego nihil tale coniicere possum ex responso facto a Rege ad articulos seu conditiones ipsi ab Huguenotis propositas, quod quidam mihi legendum dedit: sed non permisit vt describerem. Si permisisset, misissem illud ad Vestram Celsitudinem. Scriptum est huc Dom. de Ruffec, quem Rex Galliae misit ad Vestram Celsitudinem post Spirensia Comitia, nuper prope Rupellam fuisse fusum et captum a Domino de la Noue. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 19. die Iunii 1575.

EPISTOLA XLII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. DEO omnipotenti toto pectore nuper gratias egi, cum audiui Vestrae Celsitudini foeliciter natum esse filiolum: qui vtinam ita adolescat vt Vestrae Celsitudini ea voluptate afficiat, qua solent parentes afficere liberi in quibus elucet indoles aliquid eximium de ipsis promittens, et tamdiu sit superstes, vt non solum opum, sed et virtutum paternarum tandem haeres fiat. Ioannes ab Austria Nicaea nauigauit Sauonam quae est ditionis Genuensium, et abest ab ipsa Genua triginta miliaribus

Italicis. Vbi id resciuit Senatus Genuensis, misit eo quatuor Legatos, qui ipsum Genuam inuitarent, ita tamen vt peterent ne plures Hispanos secum adduceret, ne forte ea res in vrbe iam turbata tumultui alicui causam praeberet. Ioannes ab Austria aegre tulit, sibi in ea re a Genuensibus conscribi, et propterea noluit ad ipsos accedere, quod ut existimo non fuit ipsis valde ingratum. Sauona nauigauit in eximium illum portum, qui est in extrema Liguria versus Hetruriam, et a veteribus nominatus est portus Lunae, appulitque ad oppidum Spetie Ital. Spediam situm ad eum portum. In eundem portum venturae dicuntur quadraginta triremes ex Sicilia et Neapoli ad auehendos milites recens in Germania conscriptos ab Hispanis, qui iussi sunt eo contendere. Omnes iam suspicantur Ipsum Ioannem ab Austria tentaturum aliquid aduersus Genuenses, cum praesertim audiamus fieri Mediolani magnam vim instrumentorum omnis generis, quorum est vsus in vrbium obsidionibus et oppugnationibus. Non est extra metum Florentinus, cum videat tantum numerum militum conuenire prope suos fines. Ego credo Hispanos vix inde discessuros antequam eum emunxerint pecunia qua abundat. Dicunt Hispani, se parare copias istas aduersus Turcas, et habere in animo inuadere Tripolim et Lotophagitem insulam quam iam Zerbi nominant. Tripolis est in littore Aphricae non procul a Melite Insula. Eam aliquandiu possederunt Melitenses: Sed est ipsis erepta a Turcis ante viginti annos. Lotophagites Insula est tam propinqua Littori Aphricano, vt fuerit ei aliquando iuncta ponte. Anno Domni 1560. fusa est ad eam classis Hispanica cui praeerat Dux Medinnae Celi. Ioannes ab Austria vexit se cum in Italiam Petrum Faschardum Marchionem de Los Veles, quem Rex Hispaniae adiungit Commissariis, quos Imperatomittit Genuam ad componendos tumultus ibi exortos: sed quidam scribunt Genuenses vix admissuros eos in suam vrbem. Hispani nuper ceperunt in Mari Ionio magnam nauim Venetam, quae nomen habet a Cruce, eo quod (vt ipsi dicunt) veheret merces quae ad mercatores Turcis cos pertinebant: quod negant Veneti. De rebus Gallicis iam a multis diebus nihil hic habemus: Audio deputatos missos a Principe Condaeo ad Regem, iam reuersos esse Basileam. Scribunt quendam conatum fuisse nuper traiicere globo Principem Condaeum obambulantem in horto: sed aberrasse. Comitia Polonica dissoluta sunt octauo die huius mensis, Senatu et nobilibus inter se dissentientibus. Senatus fecit decretum vigesimo primo die superioris mensis quo Rex degradabatur,

nam contumeliosum illud verbum decreto inseruerat: verum nobilitas noluit approbare illud decretum. Factum est alterum decretum a Senatu 28 die eiusdem mensis quo Rex excludebatur: nam existimabat Senatus Nobilitatem offensam vocabulo degradationis reiecisse illud suum prius decretum: Verum ne hoc quidem admisit Nobilitas. Quinto die huius mensis plerique ex Nobilitate secesserunt in quendam Iocum, qui ab eo, in quo habebantur Comitia, aberat vno milliari. Ibi scripserunt decretum quo Regnum Regi adimebant, quod subscripserunt ad sexaginta ex praecipua Nobilitate, et ad Senatum miserunt: Sed Senatus illud approbare noluit, et ita discessum est ex comitiis: Conuenit tamen ante discessum, vt mense Augusto tres particulares conuentus celebrentur, vnus in Lithuania, et duo in Polonia. Galli dicunt Regnum non esse ademptum suo Regi, et aiunt Archi-Episcopum Gnesnensem qui est praecipuus Regni Senator, dixisse in Senatu ante discessum Regem Galliae legitime esse electum, et se suis manibus coronam ei imposuisse, et iuramentum praestitisse: Quare se habere eum pro suo Rege, et consulere ne quid de eo durius decernatur antequam ex eius Legatis audiatur quid fuerit in causa, vt ad haec comitia non venerit, ad quae publico ordinum decreto erat citatus sub poena exclusionis. Alii dicunt ipso facto esse Regem exclusum cum non comparuerit in Comitiis, ad quae sub poena exclusionis citatus erat. Si deuentum fuisset ad electionem, Archi-Dux Ernestus haud dubie fuisset electus: Nam fere omnes Lithuani fauebant partibus Imperatoris, et etiam multi ex Senatoribus Polonicis: Sed Nobilitas Polonica, et plerique Ecclesiastici aduersabantur. Hic nondum deposuerunt spem adipiscendi illud Regnum: Quare non deerit ipsis occasio impendendi pecuniam in eam rem. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 27. die Iunii 1575.

EPISTOLA XLIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps, ac Domine Clementissime. Cum nunciatum esset Genuae Ioannem ab Austria soluisse Sauona, populus statim corripuit arma, et cucurrit ad portas et ad muros vrbis tanto numero, vt tandem conuenisse dicantur ad decem aut duorum armatorum millia: Nec se inde receperunt, antequam viderunt ipsum procul ab vrbe preetereuntem cum classe, et in orientem nauigantem.

Quamdiu mansit cum classe ad Spediam fuit maximus metus in vrbe, et non tantum ad murum, et ad portas vrbis collocauerunt praesidia militaria et excubias, sed etiam in aliis pluribus locis, ne quis tumultus excitaretur ab iis, qui sunt factioni Hispanicae addictiores. Sunt qui scribant, Ioannem Galeatium, Fregosium, et Scipionem Fliscum exules Genuenses, qui Regi Galliae inseruiunt, venisse clam Genuam, vt cum praecipuis ex Senatu deliberarent de ratione tuendi ipsorum libertatem aduersus potentiam Hispanicam, eisque promisisse subsidia a Rege Galliae quandocunque id ipsorum res requirerent. Iam autem videtur Ciuitas metu liberata: Nam scribitur Ioannem ab Austria soluisse Spedia decima tertia die superioris mensis, et nauigasse Neapolim vbi per sex aut septem dies consistet, et inde Messanam contendet. Affirmatur adhuc ipsum in Africam nauigaturum, vt Bisertam muniat, et Tunetem funditus euertat, incendat omnes pagos ei vicinas arbores excindat, puteos impleat, et aquaeductus corrumpat, vt Turcae rerum omnium inopia adacti cogantur deserere nouam illam arcem Tunetanam quam praesidio obtinent, et ita muniuerunt, vt Hispani desperent se posse eam vi expugnare. Dicunt Mediolani fundi ad trecenta maiora tormenta, et parari ad duodecim millia bombardarum manualium, aliquot millia loricarum, et magnam vim aliorum armorum omnis generis, ac etiam maiorum laternarum: quae omnia expeditionis Aphricanae causa parari affirmant. Omnes qui Constantinopoli scribunt, negant ibi fieri vllum apparatum naualem, ita vt existiment, Turcas hoc anno emissuros ad sexaginta et septuaginta triremes tantum ad tuenda sua littora: Hispani vero, qui sunt in Italia, dicunt se certo scire, eos instruere classem centum et quinquaginta triremium. Quamobrem id dicant non possum coniicere, nisi forte id faciant, vt tali metu periculi libentius pecuniam ad bellum conferant. Multi iudicant Regem Galliae post mortem Danuillii, qui fuit praecipuus Dux Huguenotorum, minus expetiturum pacem quam antea. Ego vero credo ne quidem ante mortem Danuillii ipsum eam serio expetiuisse. Satis etiam ostendunt Huguenotti, se non ita diffidere suis rebus, vt eam iniquis conditionibus admittere velint, cum videant ab omnibus iis, quorum consilio Rex iam vtitur, se nihil humanitatis expectare posse. Ita videntur nostra peccata grauiores adhuc poenas exigere: quamuis sane sint grauissimae eae, quas a tredecim annis perpessa est Gallia. Rex laborauit febre superiore mense: Sed dicitur iam melius se habere. Imperator tandem acceptauit conditionem quam Rex ei obtulit, quantum ad filiae dotalitium,

quod Galli dicunt fore centum millium francorum annui redditus. Hodie eam ob causam hinc ablegatus est cursor in Galliam: Quo etiam proficiscetur inter paucos dies Comes Petrus Ernestus Mansfeldensis, vt filiam Imperatoris reducat in Germaniam, quae ventura est ad parentem Ratisbonam. Credo idem sperandum esse de pace in Inferiore Germania, quod in Gallia: quamuis plurimi de ea hic bene sperent: Nam quicquid dicant Hispani, nunquam omnem militem peregrinum ex illis regionibus educent nisi vi coacti: Nec etiam possunt id iam facere, cum ingentem summam pecuniae debe ant Germanis, qui nequaquam volent discedere, antequam ipsis sit satisfactum: Populus autem non vult conferre pecuniam ad persoluenda militi stipendia, antequam sciat se certam pacem habiturum. Itaque Commendator iam parat se ad obsidendum Buram, et Dom. d' Ierges Praefectus Hollandiae nuper voluit excurrere cum Hispanis ad Alcmarum et regiones illas deuastare: Sed admonitus rusticos velle rescindere aggerem, vt ipsi reditum ad sua intercluderent, recepit se mature. Quidam milites nuper conati sunt per insidias occupare Vesontionem, quae est vrbs Imperii in Comitatu Burgundiae. Iam in vrbem penetrauerant plures quam centum, qui cum animaduerterent nullos ciues ad ipsos accedere vt sperauerant, receperunt se. Eorum Dux fuisse dicitur is Brissacus, qui Pibracum Regis Galliae Legatum ante duos menses prope Montplicardum spoliauit. Vestra Celsitudo audiuit, fuisse in hac aula fere ber biennium quendam Bekessium profugum ex Transsyluania, qui fuerat praecipuae authoritatis apud Vaiuodam mortuum. Cum vero nollet se subiicere ei, qui iam regnat, ortaque inter ipsos esset contentio de Comitatu de Fogaraz, Vaiuoda collecto clam milite hunc Bekescium ita imparatum inuasit. vt vix Fuga sibi salutem quaerere potuerit, rebus suis omnibus amissis. Imperator postea conatus est ortam inter ipsos controuersiam ad transactionem deducere: Sed id frustra fuit tentatum. Interea Bekesius tentauit an reduci posset per Turcas, quibus promisit duplum illius pecuniae, quam quotannis pendit Vaiuodae, si in ipsius locum ab eis sufficeretur. Sed ne hac quidam via ei successit: Nam Mehemet Bassa indicauit Vaiuodae quid ipse moliretur. Ante duos menses instantibus Comitiis Polonicis Bekessius prosectus est in Poloniam, et sparsa est hic fama ipsum eo proficisci, vt res Imperatoris, quantum in se esset, in Comitiis, iuuaret. Iam vero huc scriptum est, eum lam, comparasse copias ex Polonis Valachis, et aliis vicinis gentibus,

et vicesima die superioris mensis irrupisse in Transsyluaniam, et habuisse tunc ad duo millia equitum, et aliquot millia peditum. Sunt qui dicant multos milites ex praesidiis Imperatoris vicinis Transsyluaniae ad eum confluxisse, quod si verum est metuendum erit ne Turcae ea re offendantur: Quamuis (vt audio) Imperator dicat ipsum Bekessium consciis Turcis haec tentare. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae undec. die Iulii 1575.

EPISTOLA XLIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quoniam Ioannes ab Austria adhuc haeret cum classe in littore Ligustico, et ad eum ex variis locis confluunt milites, Itali sibi fere certo persuadent, eum aliquid tentaturum aduersus Genuenses. Miles nuper conscriptus in Germania ad eum proficiscitur. Mittit Mediolanum tirones quos ex Hispania aduexit, et inde ad se vocat veteranos Hispanos, et quinque millia Italorum recens conscriptorum. Expectat ex Sicilia et Regno Neapolitano quadraginta triremes, quae haud dubie aliquem numerum militum aduehent. Dicuntur etiam conuenire milites magno numero Finarii, quod est oppidum maritimum Occidentalis Liguriae vicinum ditioni Ducis Sabaudiae. Habet suum peculiarem Dominum qui hic vivit, et ab Imperatore petit se reduci in suam ditionem, vnde pulsus est ab Hispanis et a suis subdItis. Receperunt se in illud oppidum plures quam centum et quinquaginta ex verere Nobilitate et ex aliis ciuibus Genuensibus, qui ob tumultus in patria excitatos inde discesserunt. Principes Italici trepidant: Verum non est in eis tantum animi, vt audeant se Hispanis opponere. Quidam scribunt eos petere a Rege Galliae vt suscipiat vrbis Genuensis patrocinium, eumque iam mittere militem in Marchionatum Salussiorum, quem adhuc obtinet in Ita lia: Quod si est verum, oportet vt Itali suppeditent ei pecuniam, qua prorsus destituitur. Interea Genuae inquiritur in eos, qui persuasi a quibusdam ex vetere Nobilitate conati sunt excitare seditionem in vrbe. Eorum aliquot aiunt iam esse supplicio affectos. Hispani negant se de Genua cogitare, et curant spargi famam quod sint in Aphricam nauigaturi vt Tunetem diruant, et inde materiam comportent Bisertam, quam constituerunt

munire, et obstruere fauces portus Vticae, quam iam porto Farma nominant, ne classes Turcicae possint postea illis in locis consistere. Quia vero non est verisimile eos hoc anni tempore nauigaturos ad ea Aphricae loca ob aestum intollerabilem, dicunt se constituisse interdiu quiescere, et noctu laborare: quod vt videatur magis verisimile, curant Mediolani confici magnam vim laternarnm. Scribunt etiam quidam ex Italia Regem Galliae egisse cum Turcico Imperatore, vt mittat classem in mare Tyrrhenum ad reprimendos conatus Hispanorum, et ob eam rem instrui Constantinopoli centum et quinquaginta triremes: Sed qui scribunt Constantinopoli negant id esse verum. Credo huic rumori occasionem praebuisse tres triremes Turcicas, quae ante mensem appuIerunt Massiliam: Sed quam ob causam eo venerint, nondum audiui, quamuis suspicer esse triremes piraticas quae eo venerint, vt se commeatu instruant. Marschalcus Danuillius mortuus est 30 die Maii pestilente febre, vt Rex scribit, vt alii veneno. Quia fuit praecipuus Dux Huguenotorum, eius mors forte erit in causa vt Rex minus appetat pacem. Lotharingiae Dux profectus est in Galliam, vt petat in vxorem Sororem Regis Nauarrae, vt quidam scribunt. Habet ex vxore, quae ei mortua est ante paucos menses, nouem liberos superstites: Ipse vero vix attigit annum trigesimum quartum aetatis. Agitur adhuc de pace in Inferiore Germania, sed non serio vt videtur: Nam interea dum Princeps Orangius celebrat nuptias in Hollandia, parum abfuit quin Hispani proditione quorundam occupauerint Midelburgium et Rammechin in Zelandia: Sed res est patefacta, et quidam ex proditoribus affecti sunt supplicio. Turcicus Imperator nuper edixit Constantinopoli sub poena capitis, ne quis Mahometarius vinum biberet, sed Ianizari noluerunt parere edicto: quod cum ad ipsum Imperatorem retulisset eotum Aga siue Dux, Imperator remouit eum ab eo officio, et ei suffecit Cigalam qui est natus Genuae ex nobili familia. Ea est summa dignitas post Bassas, imo plerumque accidit, vt qui eo munere functi sunt aliquamdiu, postea fiant Bassae. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae quinta die Iulii 1575.

EPISTOLA XLV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Superioribus diebus Imperator ita aegrotauit, vt tota aula de eo fuerit valde solicita. Eodem tempore inuaserunt eum palpitatio cordis, hemorrhoides, et calculus. Iam DEI beneficio coepit melius habere: adhuc tamen decumbit. Scripseram antea Bekessium conflato repente exerc tu ex Polonis, Hungaris, Valachis et aliis gentibus, irrupisse in Transsyluaniam. Res ei initio satis foeliciter succedebant: Nam occupauerat duo oppida et vnam aut alteram arcem, iam vero audimus Vaiuodam Transsyluaniae accitis in auxilium vicinis Turcis conflixisse cum eo, et eius copias ita cecidisse, vt pauci euasisse dicantur. Scribunt Turcas irritatos ea Bekessii expeditione cinxisse obsidione arcem Dotis, quae non procul abest a Iaurino. Sunt qui dicant casum Bekessii tantum dolorem attulisse Imperatori, vt fuerit non minima causa morborum quibus iam laborauit. Propositum est hic nuper edictum, quo Imperator mandat Bohemis, vt ad decimam quintam diem proximi mensis conueniant frequentes in arce huius vrbis. Curaui mihi verti ex lingua Bohemica in latinam partem illam edicti, in qua fit mentio noui Regis, quae sic habet; In conuentu praeter tractationes de negociis nostris publicis, etiam iste summe necessarius articulus de futuro Rege Bohemiae, atque aliis omnibus huic Regno necessariis rebus, secundum futuram nostram propositionem, tractabitur. (Subiungitur postea) Quod si aliqui non obtemperantes nostro mandato domi remanserint, nihilominus tamen ii, qui conuenient, habebunt potestatem tractandi, et vna nobiscum secundum veterem consuetudinem concludendi, et reliquos oportebit ratum habere id quod ab illis decretum fuerit. Orientur haud dubie graues disceptationes de formula, qua Rex erit renunciandus, cum Bohemi sua iura et Privilegia pertinacius iam tueantur, quam antea soliti sint facere, et dicant se habere ius eligendi Regem. Imperator vero id negat, et dicit Regnum ad suos liberos haereditario iure pertinere. Audiui per totos septem annos disceptatum fuisse de eadem re a Ferdinando Imperatore et Hungaris, cum sibi vellet Ferdinandus sufficere in Regno Hungariae Maximilianum filium. Hungari quidem volebant eum suscipere tanquam a se electum, Ferdinandus autem volebat vt tanquam haeres Regni susciperetur. Post septem annorum

disceptationem conuenit inter ipsos vt diceretur declaratus Rex Hungariae: Quod videtur esse aliquid medium inter successionem et electionem. Ioannes ab Austria venit Neapolim 18 die superioris mensis, vbi conuenerint omnes eius copiae, dicitur habiturus ad quadraginta millia militum: Videlicet duodecim millia Germanorum, sex millia Hispanorum, duodecim millia Italorum conscriptorum in Longobardia, et ad decem millia Siculorum et Neapolitanorum. Tantus numerus militum non paruum terrorem incutit Principibus Italicis, et sunt adhuc plurimi, qui suspicentur, apparatum hunc fieri aduersus Genuenses, et Ioannem ab Austria ideo tantum profectum esse Neapolim, vt eos securiores et in cauendo sibi negligentiores reddat. Dicuntur habere Genuenses in sua vrbe ad mille et quingentos militcs Germanicos, et nullum praeterea externum militem. Rex Galliae satis monet eos vt sibi ab Hispanis caueant: Sed nihil auxilii ipsis praestat, nec etiam potest praestare. Aiunt eos velle indicere ciuibus, si bellum ingruerit, exactionem centesimae omnium bonorum, quam ii qui eius vrbis facultates norunt, dicunt effecturam summam septies aut octies centenum millium coronatorum: quod si est verum, vix puto esse in orbe nobis noto vrbem quae tantas opes possideat. Veteres Nobiles qui iam sunt profugi, sumpserunt mutuo ab aliis ciuibus partem illius ingentis pecuniae, quam postea mutuo dederunt Regi Hispaniae. Summa quam debent aliis ciuibus, dicitur esse septies centenum millium coronatorum, pro qua certo tempore anni pendunt ipsis vsuram Vesontioni in Burgundia vbi habent suos conuentus eo, quod Lugd uno sint exclusi. Plures ex veteri Nobilitate (vt antea scripsi) receperunt se in oppidum occidentaIis Liguriae Finarium, quod iam Praesidio Imperii obtinetur: Nam eius Princeps pulsus ab Hispanis ante quadriennium venit huc imploratum auxilium Imperatoris, qui eo misit praesidium militare. Cum Genuenses profugi nuper ibi de suis rebus deliberarent, quidam dixerunt non videri sibi consultum vt posthac soluant vsuras illius pecuniae, quam debent iis qui manserunt Genuae, cum sint ipsorum inimici, et ea pecunia ad ipsos opprimendos vtantur. Quibusdam autem ita displicuit eiusmodi consilium, vt dixerint nihil posse ab ipsis fieri, quod ad ipsorum infamiam magis pertineret, cum negociatorum existimatio maxime consistat in seruanda side suis creditoribus. Ex ea sententiarum dissimilitudine tam grauis tandem orta est inter eos contentio, vt ad arma

deuentum sit, et fuerint aliquot interfecti et plures vulnerati; factaque fuisset longe maior caedes, nisi Praefectus oppidi accurrisset stipatus armato milite, qui pugnam diremit. Scribunt iam peruenisse Neapolim Comitem de Tendiglia Hispanum, qui mittitur vt Successor Granuellano Card. de cuius acerbitate Neapolitani plurimas querelas ad Hispauiae Regem detulerunt. In Gallia omnia fiunt indies deteriora. Qui ex aula veniunt aiunt Principes tam graues inimicitias, inter se exercere, vt multi metuant ne se mutuis vulneribus conficiant, nec est tanta Regis authoritas, vt huic malo remedium adferre possit. Scribitur iam ex variis locis falsam fuisse famam, quae de morte Danuillii Marschalci est disseminata. Eum esse mortuum non tantum a priuatis hominibus huc erat perscriptum ex Gallia et Italia: Sed etiam ab ipso Rege Galliae. Pugnatum est superiore mense inter Regios et Huguenotos in Delphinatu. quod ita accidisse Lugduno scribitur. Huguenoti, quorum Dux erat Monbrunus, obsidebant oppidum Diou, quod non procul abest a Valencia, Dominus de Gordes qui Regis nomine praeest Delphinatui, collegit quantas potuit copias ex Heluetiis et Gallis, vt oppidum obsidione liberaret, cum non procul inde abesset, Monbrunus silentio noctis castra sua egressus, sumpto secum equitatu, et impositis peditibus in clunes equorum, vt celerius iter faceret, ante Iucem irrupit in castra Domini de Gordes cuius milites repentino et inopinato suo aduentu ita perturbauit; vt vix potuerint arma expedire, facilemque de eis victoriam est consequtus. Erepta sunt Heluetiis septem signa militaria, plurimique ex ipsis fuerunt interfecti. Dominus de Gordes fuga se recepit in oppidum Diou, vbi aiunt eum iam obsideri a Monbruno. Regii cogunt copias in vicinis prouinciis vt Monbruum ab ea obsidione pellant. Ii qui nomine Huguenotorum sunt acturi de pacecum Rege, redierunt iam in Galliam. Quae noua mandata suis habeant nondum audiuimus. Mortua est superiore mense in Gallia Renata mater Ducis Ferrariae, quae fuit filia Ludonici 12 Regis Galliae, qui ante Franciscum regnauit, et Annae Britanniae, quae Maximiliano Imperatori deponsata suerat, sed ei a Carolo octauo Rege Galliae erepta fuit. Puto hane Renatam nuper mortuam fuisse maiorem septuagenaria. Ante triginta annos cum ego Ferrariae viuerem, iam profitebatur puriorem religionem, in qua permansit constans vsque ad mortem, fuitque saepe praesidio iis qui persecutionem ob religionem patiebantur. In Inferiore

Germania agunt adhuc de pace, aut saltem simulant se agere: Nam interea dum de ea agitur, Hispani plus insidiarum struxerunt Geusiis quam vnquam antea. Habebant nuper suos proditores Flessingiae, Alemari, Dordraci, Bommeliae, et Burae, quae quinque oppida sperabant se vno die occupaturos: Sed proditio Principi Orangio innotuit: quare cum Hispani viderent se sua spe falsos, inuaserunt Buram, et oppidum vi expugnarunt, et milites qui in arcem refugerant, ad deditionem compulerunt. Dicuntur iam constituisse obsidere Bommeliam. Commendator curauit nuper coniici in vincula Antuerpiae ad viginti mercatores, inter quos sunt Germani et Angli, qui magnas opes possidere dicuntur. Quam ob causam id ab eo factum sit nondum audiui. Egolomnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 23. die Iulii 1575.

EPISTOLA XLVI. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Bekessii copias fusas esse in Transsyluania iam nemo hic dubitat. Habuit secum ad tria millia hominum, inter quos fuerunt aliquot Turcae, et multi viri fortes, qui ex praesidiis, quae Imperator habet in Hungaria, ad eum confluxerant, quorum plerique erant Germani. Praeter Polonos et Hungaros plures habuit ex Nobilitate Transsyluaniae, qui ad eum desecerunt. Sperabat etiam ad se defecturos Siculos, qui sunt ditionis Transsyluaniae, et incolunt montes versus Moldauiam, et non procul absunt ab vrbe Dorona: Verum Vaiuoda non ignorans se eis esse inuisum, ad primam famam de apparatibus Bekessii omnes eorum magistratus ad se vocatos tradidit custodiae: quae res fuit in causa vt nec conuenire, nec ad Bekessium proficisci potuerint. Bassa Themesvvariensis miserat auxilio Vaiuodae quadringentos equites Turcicos: Verum Vaiuoda iussit eos subsistere ad Transsyluaniae fines, existimans non esse sibi necessariam eorum operam, et se posse suo milite hostem a se repellere. Expectauit Bekessium non procul ab Alba Iulia quae est eiusregia, vt loco aequiore cum eo pugnaret, quae res ab eo ita est instituta, vt ei ad victoriam multum profuerit: Nam ita disposuerat maiora sua tormenta, vt multum damni copiis Bekessii dederint, antequam manus cum ipso conserere posset. Germani, qui ex praesidiis Hungaricis ad Bekessium venerant, pugnauerunt fortiter, et sunt

fere ad vnum caesi. Hungari et Poloni, paucis ex suis amissis, sibi fuga salutem quaesiuerunt. Bekessius fugit ex praelio, sed quonam peruenerit nondum scimus, quamuis sint qui dicant cum se recepisse Cassoniam. Ex eius exercitu desiderati sunt mille, qui partim fuerunt interfecti, partim in hostium potestatem venerunt. Aiunt captos esse ad viginti ex nobilitate Transsyluanica, inter quos qui fuit pauperrimus, habuit ad mille rusticos (nam ita suas opes illis in locis ex stimant:) Quidam etiam habuerunt ad duo aut tria millia, praecipuus inter eos qui capti sunt, est Ioannes Kendi filius illius Francisci Kendi, quem Imperator Ferdinandus praefecit Transsyluaniae, cum eam opera Georgii Varadini Monachi occupauit. Hunc habuit exitum Bekessii expeditio, qua videntur ita irritati Turcae vt hic metuamus ne inde captent occasionem violandi inducias in Hungaria, quo iam irruperunt, et occuparunt prope vrbes metallicas arcem Blaustein, quae pertinuit ad Ioannem Balassi cuius etiam filium captiuum abduxerunt. Aiunt eos iam obsidere oppidum Karpen, quamuis sint qui dicanr ipsos iam discessisse ab eius obsidione, sicut et ab obsidione arcis Dotis prope Komaram. Sunt etiam qui dicant, ipsos conuenire magno numero in Croatia, ita vt videantur inuasuri ditiones Archi-Ducis Caroli. Imperator mandauit Capitaneo Ghiles Praefecto custodum sui corporis, vt mille equites conscribat. Iussit etiam conscribi Viennae mille pedites qui distribuantur per vicina praesidia, quae nec milite nec commeatu sunt satis instructa. Sedulo autem dat operam Imperator, vt exortum hoc incendium restinguat, quod hic speramus eum perficere posse: Imo sunt qui dicunt, Turcas se iam ex Hungaria recipere. In Italia iam nemo fere dubitat Ioannem ab Austria parare se ad nuadendam Genuam, quamuis id adhuc negent Hispani. Scribunt Rom. Pontificem vocasse in Consistorium Cardinalium Legatum, quem Rex Hispaniae Romae habet, et dixisse ei se concitaturum totum orbem Christianum aduersus Hispanos, si quid contra Genuenses tentauerint. Postea hortatus est Legatos aliorum Principum Christianorum, vt incitent suos Dominos ad suscipiendam illius vrbis defensionem. Veneti etiam significarunt Legato Hispanico, qui est apud ipsos, se non passuros, vt Hispani Genuensis vrbis libertatem opprimant. Haec mihi videntur esse puerilia terriculamenta, qnod meo iudicio parum curabunt Hispani. Sunt tamen qui dicant, Principes Italicos inter se foedus iniisse ad defensionem illius vrbis: Verum non videntur mihi ita instructi milite vt conatus Hispanorum impedire possint. Sauonenses

voluerunt suam vrbem deserere ne opprimantur ab Hispanis: Verum Senatus Genuensis id non permisit, sed tamen concessit ipsis, vt vxores et liberos in loca tutiora mitterent, eos autem qui per aetatem arma ferre possunt, iusserunt in vrbe subsistere ad eam defendendam, quibus miserunt subsidio sexcentos milites. Sauona est praecipua vrbs Littoris Ligustici post ipsam Genuam, quae protulit patrum nostrorum memoria duos sceleratissimos Pontifices Xistum quartum, et Iulium secundum. In Inferiore. Germania nulla superest amplius spes pacis: Nam Rex Hispaniae significauit Geusiis, se non accipere conditiones pacis quas ipsi proposuerunt, nempe vt ab vtraquc parte dimitteretur miles peregrinus, et postea constitueretur pax arbitrio statuum illarum regionum. Scripsi ad Vestram Celsitudinem, Monbrunum Ducem Huguenotorum superiore mense profligasse copias Domini de Gornes Praefecti Delphinatus, qui fugit in oppidum Diou, vbi postea cum Monbrunus obsedit. Iam vero huc ex aula Gallica est scriptum, vicinarum regionum nobilitatem conuenisse, et collecto milite accessisse ad castra Monbruni, qui quidem non detrectauit pugnam, sed cum numero militum esset longe inferior aduersariis, fusae sunt eius copiae, et ipse vulneratus est, et captus ab hostibus. Haec victoria reddet Regios a pace alieniores: Nam Monbrunus fuit ex praecipuis Ducibus Huguenotorum, qui multa fortiter et foeliciter in his bellis ciuilibus fecit. Illustrissime Princeps iam fere est annus ex quo viaticum postremo petii a Vestra Celsitudine, quare cum iam destituar pecunia ad necessarios sumptus, cogor petere a Vestra Celsitudine, vt pro sua vsitata clementia et benignitate dignetur erga me vti eadem liberalitate, qua hactenus est vsa. Vestrae Celsitudinis Consiliarii, qui nuper hic fuerunt, sciunt quanta sit hic rerum omnium charitas. Nuper etiam aliquid extraordinarii sumptus feci in iter Francofurtense quod frustra suscepi, eo quod tardius eo venerim. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae ultima die Iulii 1575.

Imperator quidem iam non aegrotat, sed superiores morbi ita labefactarunt eius vires, vt vix se colligere possit.

EPISTOLA XLVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Res in Hungaria indies fiunt deteriores. Praeter arcem Blaustein, de qua antea scripsi, Turcae tres alias occupauerunt. Duruiin, Kerpen et Fonod, Fonod est vltra Danubium, non procul a Vesprimio ad locum, qui ab incolis Balaton nominatur. Tanta autem est trepidatio in Hungaria, vt inde homines magno numero Viennam vsque fugiant: Turcae enim libere vagantur, et late agros depopulantur, eo quod nec Rueberus nec alii Praefecti Caesariani satis instructi sint milite ad reprimendas eorum incursiones, et propterea Imperator mandauit eis vt se intra munita loca continerent. Fuit hic fama superioribus diebus, caesas fuisse Rueberi copias, cum conaretur subuenire arci Kerpen quae a Turcis obsidebatur, sed audio id esse falsum, nec Rueberum se commouisse Cassouia. Adhaec mala id etiam infortunii nuper accessit, quot aliquot milites, qui secundo Danubio mittebantur in Hungariam, perierunt naufragio ad oppidum Hamburg, quod abest a Vienna octo milliaribus, et duobus a Posonio. Aulici huius belli temere conflati culpam in Rueberum coniiciunt, quem dicunt inscio Imperatore militem Bekessio subministrasse. Imperator collegit se ex morbo, sed iam obruitur multitudine negociorum, cum in unum et idem tempus concurrant Hungarica, Polonica et Bohemica, et iam instet conuentus Ratisbonensis. Credo eum daturum operam ne Ratisbona huc redire cogatur: Sed cum vix supersit ei mensis ad hic expedienda sua negocia, difficile erit ea tam paruo tempore expedire, cum praesertim Bohemis proponat duas res grauissimas, nempe vt filius declaretur eius successor in Regno, et vt ipsi conferant summam pecuniae, quae ipsis ingens videtur. Praeterea Bohemi volunt, vt de ipsorum grauaminibus agatur, antequam ad alias deliberationes deueniatur. Causa autem Religionis multum impedimenti adfert rebus Imperatoris, quem miror non prius exposuisse suam sententiam de confessione fidei, quam ei mense Maio exhibuerunt. Ego non dubito quin vbi rursus conuenerint, suam sententiam ipsis exponat: Sed vereor ne sit eiusmodi, vt ei non statim acquiescant, et denuo oriatur de ea re disceptatio. Superiore mense in quolibet Palatinatu Poloniae habiti sunt conuentus particulares. In Cracouiensi factum est decretum

de Regis exclusione et de Interregno. Palatinus Cracouiensis decima quinta die superioris mensis publicauit Cracouiae illud decretum, vsus in ea re opera Calonis, seu B aiuli, vt maiore contumelia Regem afficeret. Refert eam gratiam quam debet Regi, qui eum praetulit multis praestantibus viris, qui vna cum ipso Palatinatum illum ambiuerunt: Rex enim existimabat, sibi maxime necessariam esse beneuolentiam decoctorum et facinorosorum ad stabiliendum illud suum Regnum. Poloni denuo indixerunt particulares conuentus ad quintum diem proximi mensis, et generalem Warsauiae ad tertium diem Octobris. Conuentum generalem indixit Archiepiscopus Gnesnensis, qui est praecipuus Regni Senator, et habet ius alios conuocandi. Quoniam autem non scribit, se conuocare eos ad electionem noui Regis, sed vt deliberetur quomodo cum ipsorum Rege sit agendum, quo possint indici comitia ad alium eligendum, si certo constet hunc non reuersurum in Poloniam, Poloni dicunt se non venturos ad eum conuentum, et se velle primo quoque tempore alium Regem eligere. Potuisset in proximo conuentu id fieri, quod iam facere vult Archi-Episcopus, et quidem commodius quam nunc, aderant enim Lithuani, qui vix venient ad illum alterum conuentum. Expectatur hic Albertus Laskius cum aliquot aliis proceribus Polonicis, qui haud dubie de his rebus agent cum Imperatore. Imperator mandauit Kiriskio noto Vestrae Celsitudini, vt Laskio hospitium in suis aedibus pararet. Turcae metuunt ne Moschus vel Austriacus illud Regnum adipiscantur, et nihil non mouebunt ut impediant ne id fiat. Aiunt Moschum hortari Polonos, vt eligant Austriacum, cum quo promittit se initurum foedus aduersus Turcas et Tartaros. Mittebat Moschus Legatos ad Imperatorem, qui capti sunt a Rege Sueciae, qui tamen huc misit literas, quas habebant ad Imperato em. Quidam dicunt Moschum petere ab Imperatore Liuoniam in feudum. Affecit supplicio Legatum qui superiore anno fuit Viennae, eo quod se ibi immoderate gesserit. De supplicio Antonii Pflugii non scribo, quia non dubito, quin aliunde ad Vestram Celsitudinem sit perscriptum. Imperator superioribus diebus remisit eum, quem huc Suecus miserat, et ei adiunxit quendam suum Ministrum per quem petit a Sueco, vt Legatos Moschi dimittat. Rex Galliae vendit bona ecclesiastica ad conficiendam pecuniam, et conscribit

militem in Germania, quod satis indicat non serio agi de pace. Geusii exusserunt duodecim naues, quae mittebantur auxilio Hispanis, qui obsidentur in parua Insula, quae non procul abest a Dordraco. Genuenses adhuc sibi metuunt ab Hispanis. Superiore mense Massilia Genuam nauigarunt cum duabus triremibus Marius Birago Mediolanensis, et Ioannes Galeatius Fregosius Genuensis missi a Rege Galliae, qui Genuensibus significauerunt, ipsorum libertatem fore curae Regi nec passurum ipsum, vt quisquam eam opprimat. Postquam autem Genuensibus sua mandata exposuerunt, profecti sunt Romam, vt de eadem re cum Pontifice agerent. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae nono die Augusti 1575.

EPISTOLA XLVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quoniam tumultus Hungarici ita inualescunt, vt videantur fore diuturni, et vt mihi sit de iis saepius ad Vestram Celsitudinem scribendum, initium huius mali paulo altius repetam, vt illud habeo ex literis Hungarorum et Transsyluanorum, qui quia sunt periti regionum et locorum, in quibus ista geruntur, de iis certiora scribere videntur, quam fuerint ea, quae hic antea ex aula habuimus. Statim vbi Bekessius accessit ad fines Transsyluaniae cum copiis, quas in Hungaria collegerat, coniunxerunt se ei cum non contemnenda manu militum Paulus Chaki, Ladislaus Radak, Balthasar Bornemiza, Ioannes Kendy, Gabriel Kendy, Petrus Andrassy, Franciscus Alard, Georgius Patochi, et, Ioannes Harinyay, qui omnes sunt ex praecipua nobilitate Transsyluanica. Fuerunt et alii qui se ei coniunxerunt, sed quorum non fuit ea claritas nominis quae istorum quos iam enumeraui, nec etiam tantas opes possederunt. Bekessius spem magnam reposuerat in Siculorum ad se defectione, quam sibi certo promittebat: Verum Vaiuoda huic rei occurrit; Nam vt antea scripsi, statim vbi audiuit Bekessium arma corripuisse, et suae ditioni imminere, vocatos ad se Magistratus et Praefectos Siculorum tradidit custodiae. Sic factum est, vt homines barbari destituti suis Ducibus commouere se non potuerint. Accersiuit

autem Vaiuoda Lipa et ex aliis vicinis locis octingentos Turcas, quibus mensis vnius stipendium praenumerauit, suis vero subditis mandauit, vt armis instructi Albam Iuliam accurrerent. Bekessius quanta potuit celeritate contendit cum suis copiis aduersus Vaiuodam, sperans se posse eum adhuc imparatum opprimere: Verum vbi intellexit iam aduenisse auxilia Turcica, eiusque copias esse suis longe firmiores, retrocedendi consilium coepit, eo animo, vt se ad Siculos reciperet. Vaiuoda de ea re certior factus curauit maiorum fluminum pontes rescindi, et hinc inde misit milites ad obsidendas angustias viarum per quas Bekessio ducendae erant Copiae. Postea sequutus est eum cum suo exercitu quanta potuit celeritate, et assequutus est octaua die superioris mensis ad Castellum Sancti Pauli, quod est in ripa Maryssi fluuii quinque milliaribus ab oppido Torda, quo loco vtrique castra metati sunt, et eo die ac sequente leuioribus praeliis se mutuo lacessiuerunt, vt suae virtutis periculum facerent. Decima die eduxerunt e castris omnes suas copias, et acies instruxerunt, vt praelio de summa rerum decernerent. Germani et aliquot Burgundi, qui se eis adiunxerant, primi imgressionem fecerunt, et tanto impetu Transsyluanos inuaserunt, vt eos non nihil retrocedere coegerint: quod vbi animaduertit Vaiuoda, iussit vt in eos disploderentur maiora tormenta, quibus abundabat: quae cum magnam stragem Germanorum edidissent, superuenit secunda acies Vaiuodae, quae coegit Germanos pedem referre. Hungari et Poloni, vbi viderunt inclinatam suorum aciem, non subuenerunt eis vt decebat ipsos facere, sed de fuga potius cogitauerunt, et se cum suo Bekessio receperunt. Ita miseri Germani desertia sociis, sunt fere omnes interfecti aut capti. Transyluanus insequutus est fugientes per quatuor milliaria Hungarica, et plurimos ex iis interfecit. Dicuntur cecidisse ex Bekessianis in pugna et in fuga non pauciores mille: Transyluanus vero vix viginti ex suis amisit. Dicunt eum dedisse Turcis quadraginta millia aureorum, vt captiuos ei redderent, et eius subditorum agris parcerent. Fertur multos Germanos in pugna captos sine pretio libertati suae restituisse. Ex transfugis Transyluanis capti sunt Ioannes Kendy, Georgius Patoky et Ioannes Harinyay Bekessy affinis. Bona eorum et reliquorum quos supra enumeraui, sunt applicata fisco. Bekessius primum fuga recepit se Keresbaniam inde Zakmarum. Accessit postea Cassouiam, sed audio Rueberum noluisse eum in vrbem admittere. Sunt qui dicant eum se recepisse in Poloniam, vbi a quodam Castellano est coniectus in vincula. Ex ea expeditione temere suscepta ortum

est bellum, quo iam ardet Hungaria. Imperator mandat omnibus suis subditis, vt se armis instruant, et parent ad bellum. Scripsit ad eos in hanc sententiam; Cum Caspar Bekessius suam exploraturus fortunam inuaserit Vaiuodam Transyluanum, a quo caesus et profligatus est, et Turcae accepta ista occasione, foedus violatum esse clamantes, expugnauerint arcem Kekkai seu Blaustein, et iam obsident Douinam, et immineant nostris montanis vrbibus cum magno nostro detrimento, mandamus, vt omnium vestrum habeatur delectus, ne si quid hostis in reliquas nostras ditiones fuerit molitus, improuisi opprimamur. Pollicemur etiam coniunctis omnibus viribus nostrorum Regnorum et ditionum et auxiliis exteris accersitis vos non deserere, sed in communi causa patriam vobiscum defendere, modo, quod speramus, frequentes armis omnium generum muniti in arcem prodieritis, si vsus postulauerit. Eiusmodi literas Imperator misit in suas Prouincias, quibus acceptis mandatum fuit omnibus, vt parati essent ad festum Laurentii. Dies hodiernus erat destinatus propositioni earum rerum, de quibus posthac in Conuentu deliberandum erit: sed quia non omnes Bohemi, quos adesse oportet, aduenerunt, propositio reiecta est in diem crastinum. Gallia magis ac magis properat ad suum exitium. Aiunt sub finem proximi mensis patefactam esse conspirationem in caput Regis et Reginae matris eius, cuius conspirationis fuerunt participes vel potius Duces, Dux Alenconius frater Regis, Regina Nauarrae eius soror, et vxor Ducis Niuernensis, qui tres traditi sunt custodiae. Sunt qui scribant ipsum Ducem Montpenserium fuisse etiam eius rei conscium. Video necessum esse, vt Regnum illud prorsus dissoluatur et pereat. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae, 16 die mensis Augusti 1575.

EPISTOLA XLIX. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine clementissime. Nihil nobis hic ex Hungaria nunciatur quod non sit triste. Praeter eas arces de quibus antea scripsi, Turcae ceperunt Somoske cis Danubium et Kethel trans Danubium ad lacum Balatonem. Iam obsident Zendereu, quae est inter Agriam et Cassouiam. In eam ingressus est Roussellus Burgundus vir fortis, et rei militaris peritus, qui iunctus est aliqua affinitate Petro domitori equorum Vestrae Celsitudinis. Miseri incolae vrbium metallicarum diffugiunt, ita, vt ipsae vrbes sint maxima ex parte desertae. Scribunt Bassam Themesvvariensem accedere cum maioribus tormentis, et copiis validissimis ad obsidionem arcis Kalo ante biennium a Ruebero exstructae, de qua ortae sunt plurimae contentiones. Conscripti sunt in Silesia mille et quingenti equites, totidem in Austria, et mille in Morauia, quos existimo iam ad fines Hungariae peruenisse. Speramus Turcas se recepturos ad sua, vbi eos appropinquare audiuerint, sed vix credibile est eos reddituros arces, quas occupauerunt. Imperator excusat se apud Turcas quantum potest, et dicit se fuisse plane ignarum consiliorum, quae agitauit Bekessius. Se quidem non posse negare ei adfuisse ex suis subditis aliquos: Verum non fuisse ex eorum numero, qui ipsi sacramento militari fuerunt obstricti, sed fuisse eos, quos ante aliquot menses exauthorauerat, quorum plerique se in Poloniam receperant. Vt autem Turcis confirmaret quae dicebat, misit ad Rueberum mandatum de comprehendendo Bekessio, qui erat in pago prope oppidum Eperies non procul a finibus Poloniae, apud quendam virum nobilem amicum suum, qui eum exceperat hospitio. Rueberus accepto mandato Imperatoris, misit aliquot milites cum ipso mandato ad comprehendendum Bekessium, ad quem cum peruenissent et ostendissent ei mandatum, dixit, se sequuturum eos quocunque vellent: et ita ingressus est conclaue tanquam se praeparaturus ad iter. Perfodit autem parietem loci non satis mundi, et per eum euasit, et ingressus stabulum conscendit equum, et in vicinam Poloniam fugit. Cum videretur diutius haerere in conclaui, ii, qui ad eum comprehendendum missi erant, pulsarunt fores, quas cum nemo aperiret, effregerunt eas, et ingressi conclaue, se frustra venisse animaduerterunt. Ne tamen

nihil egisse viderentur, filium quem ibi reliquerat Bekessius secum captiuum abduxerunt. Sunt qui suspicantur haec fuisse ita instructa a Ruebero, qui fuit Bekessio amicissimus. Statim vbi venit in Poloniam Bekessius, captus est a Capitaneo Sanderiensi Polono, qui cum eum dimisisset, profectus est Cracouiam. Vbi Petrus Sboroskii Palatinus Cracouiensis coniecit eum in vincula. Quonam autem hic Sborouius est egens et sumptuosus, et frater eius Samuel missus in exilium ob homicidium coram Rege perpetratnm, viuit apud Transsyluanum nemo fere dubitat quum miserum illum hominem sit traditurus Transsyluano si pro eo iustum pretium numerare velit. Verisimile est Transsyluanum nihil non daturum, vt in sua potestate hostem habeat, a quo scit sibi esse perpetuo metuendum. Transsyluanus iam celebrat conuentum ordinum suae ditionis Bolosvvariae, quo vocauit omnes subditos, quos existimat fuisse conscios Bekessyanae conspirationis. Qui non comparent notantur infamia et eorum bona fisco applicantur. Donauit inter caetera Turcis qui venerunt ei auxilio, septingentes Siculos rebelles, quos in seruitutem abduxerunt. Imperator heri ad se vocauit supremum Iudicem Regni, et dixit ei se non posse concedere his qui confessionem ipsi exhibuerunt, eam libertetem quam peterent, cuius rei cum plures causas adferret, supremus Iudex petiit ab eius Maiestate. Vt ea quae diceret scripta ipsi daret, quo posset ea certius ad suos socios referre. Imperator respondit se nolle scriptis cum ipsis certare, sed tamen dedit schedam sua manu scriptam, quae capita eorum continebat, quae ipsi Iudici dixerat. Iudex ex ea scheda postea suis exposuit Imperatoris voluntatem de ipsorum confessione fidei, et libertate, quam in religione petierunt. Causas omnes non meminerat is, a quo haec habeo, ob quas Imperator dicit se non posse ipsis concedere id, quod petunt. Quasdam tamen mihi dixit, vt: Esse hoc contra iuramentum quod praestitit ordinibus regni quando est inauguratus. Ipsos non esse inter se concordes. Posse ex ea re oriri tales seditiones, quales iam videmus in Gallia, et in Inferiore Germania. Ea res male habet eos, qui confessionem ei exhibuerunt: quod si persistat in sententia Imperator, ego vereor, ne bonam partem eorum, quae petit a Bohemis non impetret. Audiui ipsum, cum supremo Iudici schedam eam traderet, dixisse ei se hoc facere, vt haberet excusationem apud aliquos, quos habeat causas, quare nolit offendere: Sed si ii, quod confessionem exhibuerunt, non fuerint eo responso contenti, et aliud petierint se daturum, quod

ipsis magis placebit. An id sit verum ego ignoro, quamuis plures mihi affirmauerint, rem se ita habere. Statim autem significatum est Imperatori eius responso grauiter offensos esse eos, qui confessionem exhibuerunt, quibus promisit se aliud crastino die daturum. Qualecunque illud fuerit, ego postea mittam ad Vestram Celsitudinem. Libenter (vt hic suspicantur,) transigeret Imperator cum Bohemis, sicut transegit cum Austriacis, iam sunt septem anni: Hoc est concederet eis libertatem in Religione, quam petunt, ea conditione, vt ipsi magnam aliquam summam pecuniae numerarent. Sed haec mihi videntur non satis astute ab initio esse acta: Non enim oportuisset tantam spem facere, quanta ipsis est facta, statim vbi huc, venit Imperator: Nam illis spem pro ipsa re seu pro concessione eorum, quae petebant, acceperunt, cum Imperator dixisset, se ea de quibus agebant, ordinum iudicio et arbitrio, permittere. In Inferiore Germania Dominus de Ierges dicitur expugnasse oppidum Hollandiae Ondevvatter, et omnes quos ibi reperit trucidasse. Fuerunt in oppido quatuor signa Gallorum et Scotorum. Regi Hispaniae mortuus est filius secundogenitus, nona die superioris mensis, et alius natus duodecima, hoc est triduo post alterius mortem. De Alenconio Duce, Regina Nauarrae et aliis traditis custodiae in Gallia, nec Imperator nec Orator Gallicus literas acceperunt: Sed id ad plures scriptum est Augusta et Antuerpia. Ego omnia fausta ac foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 23. die Augusti 1575.

EPISTOLA L. Eidem.

ILlustrissime Princeps, et Domine Clementissime. Imperator tandem concessit Bohemis eam libertatem religionis, quam ab ipso tanta contentione petiuerunt, et suscepit patrocinium eorum, quibus id concedebat, haecque promisit suo et successoris sui nomine. Fecit mentionem conspirationis, quam post scelus illud Parisiense, filii eius falso dicuntur fecisse aduersus Rochandolfum Austriae Marschalcum et Papenhemium et eos excusauit, ac dixit, a se ita institutos, vt etiamsi sint Catholici, nihil tamen ab ipsis futurum sit periculi iis, qui diuersam religionem profitebuntnr. Obiter autem perstrinxit perfidiam Regis Galliae, cuius se non fore imitatorem dixit. Spero

ipsum iam facilius impetraturum a Bohemis, quae cupit, quam fuisset facturus, si id quod petebant ipsis denegasset pertinaciter: constituerant enim plerique discedere, et ita rebus infectis dissolutus fuisset conuentus: Nam qui remansissent, fuissent pauciores numero, et propterea nihil ausi fuissent decernere de rebus alicuius monumenti. Satis laete etiam ipsi Imperatori ex Polonia nunciantur. Scribunt inde proceres vtriusque religionis ituros ad conuentum ab Archi-Episcopo indictum Warsaniam ad tertiam diem proximi mensis, eo quidem praetextu, vt de iis, quae ad salutem regni pertinent, et de indicendis Comitiis ad alium Regem eligendum, deliberent: Sed reuera constituisse eos alium Regem ibi eligere et quidem Austriacum, quoniam metuunt, ne Moschus eos in Ordinem redigat, si ad regnum perueniat fauore Nobilitatis, quae est ipsi plane addicta. Haec consilia multum in se periculi habere mihi videntur: Nam nobilitas vix volet agnoscere Regem ita electum, et forte Turcae et Moschus se his rebus immiscebunt. Hoc autem rerum statu velle sibi armis regnum illud parare nescio quam consultum sit Imperatori, et an id sit factu facile. Hoc maxime metuo ne Turcae relicta Italia conuertant omnes suas vires aduersus Imperatorem, quod si fieret, opprimerentur facile ab Hispanis et Italis ii, qui puriorem religionem in Inferiori Germania et in Gallia profitentur. Sunt qui dicant Turcas iam remissius, quam antea in Hungaria agere, et plerosque se ad loca tutiora recepisse. Aiunt trecentos ex iis praedandi causa egressos arcem Blauenstein in insidias non procul inde a nostris positas incidisse, et fuisse profligatos et Ducem eorum captum. Hic vulgo dicitur Graeciae Beglerbeium colligere exercitum, quem adducat in Hungariam, quod non fit mihi verisimile ob instantem hyemem. Facilius crederem, Bassam Budensem moliri obsidionem Vesprinii quod etiam fertur, et Beglerbeium colligere militem, quem ei mittat auxilio. Hispani iam obsident oppidum Schonhouen in Hollandia, quod tantum abest duabus milliaribus ab altero, quod nuper occupauerunt. Ciues voluerunt facere deditionem, sed id non permiserunt milites praesidiarii, imo vt audio, plerosque ciues cum omnibus mulieribus et pueris ex oppido abire iusserunt: Robustiores autem secum retinuerunt, vt eorum opera in muniendo oppido vterentur. Mittebat ipsis subsidio duodecim naues per fluuium Lecum Princeps Orangius, quarum tres ab Hispanis captas esse dicunt. Videtur iam illis in locis fortuna ad Hispanos redire. Scribunt Regem Hispaniae mittere Commendatori maiori, decies centena millia aureorum

ad persequendum bellum, iamque esse transactum de ea pecunia cum mercatoribus qui eam sunt numeraturi. Ex Gallia nihil recens habuimus nisi, quod aiunt omnes armati in Burgundia, quae est mea patria, vt impediant iter equitum Germanicorum, quos Huguenoti conducunt, vt eos ducant ad Damulpim. Via est adeo longa et adeo impedita montibus et fluminibus, vt putem pene esse impossibile, vt eo perueniant, quo constituerunt, cum praesertim dicantur esse tantum duo millia et paucos pedites sint secum habituri et forte Duces imperitos: Nam audio ipsorum Ducem praecipuum fore Thoraeum filium connestabilis natu minimum. Nemo plane ex Italia huc ad nos venit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae quinta die eptembris 1575.

EPISTOLA LI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, nondum hic videmus exitum disceptationis de Religione inter Imperatorem et Bohemos, Bohemi petunt ab Imperatore, vt non solum ipsis promittat libertatem religionis, de qua cum eo agunt, sed etiam ipsis caueat ratum fore id, quod promittet, et sit tanquam contractus inter ipsos, a quo vni parti altera inuita discedere non liceat, et de ea re petunt literas authentitas sibi dari, vel id in tabulas regni referri. Imperator dicitur heri satis grauiter fuisse commotus et conquestus sibi fidem non haberi, idque studiose fieri ab aliquibus ne deueniatur ad deliberationes de rebus, quae ad ipsum pertinent. Audio Bohemos constituisse respondere se quidem ipsi habere fidem, sed ipsum non semper adesse, vt de acceptis iniuriis apud ipsum conquerantur, ipso vero absente se saepius frustra conquestos esse, de iniuriis sibi factis apud eos quos hic administrationi rerum praefecerat. Praeterea ipsum esse mortalem, et si sibi non caueatur successores forte non curaturos, quae ipse promiserit. Non possum satis mirarirationem agendi qua vsi sunt Caesariani in hac contentione de religione. Si noluerunt concedere Bohemis eam libertatem quam petunt, certe non debuerunt tantam spem ipsis initio facere: Nam id fuit in causa, vt se plures coniungerent, et ob conceptam spem suae actioni alacrius et pernicacia maiore insisterent. Iam vero velle denegare, id quod tam multi sibi quodammodo promiserunt, videtur habere in se aliqui d periculi:

nam vt nihil peius accidat, certe ii qui existimabunt, se esse delusos, praebebunt se nimis faciles in gratificando Imperatori in iis rebus, quas iam postulat, quae sunt maximi momenti. Ex Hungaria scribitur Turcas recepisse se in loca tutiora, postquam audiuerunt aduentare copias Germanicas quas eo misit Imperator. Dicunt plures, quam centum pagos pertinere ad eas arces, quas occupauerunt, quas ita muniunt, vt videantur nolle eas restituere. Aiunt Bassam Budensem scripsisse ad Andream Teuffel, Praefectum Iaurinensem Beglerbeium Graeciae colligere militem, quem adducat in Hungariam: quod si verum est male cum nostris agetur: nunquam enim Beglerbeius proficiscitur ad bellum quin ducat triginta aut quadraginta millia hominum. Is qui iam est Beglerbeius Graeciae duxit in vxorem ante paucos menses sororem Amuratis Turcici Imperatoris apud quem plurimum valet authoritate. Sed forte Bassa Budensis haec confinxit, vt Iaurinensi Praefecto illuderet, qui apud eum iactabat copias, quas Imperator mittit in Hungariam. A viginti diebus nullus cursor venit huc ex Italia, quod valde miramur, cum antea septimo quoque die aliquis veniret. Sunt qui dicant Regem Hispaniae dimittere militem, quem hoc anno in Germania conscripsit, et eum etiam, qui est conscriptus in Longobardia, veteres autem Nobiles Genuenses dimissum conducere, vt cum eo patriam repetant. Redit nuper ex Gallia cursor, qui eo fuerat ab Imperatore missus. Ex eo intellexi esse plane falsum id, quod ad Vestr. Celsitudinem scripsi de Alenconio, Regina Nauarrae, et Niuernensis vxore traditis custodiae. Fuerat tamen Augusta et Antuerpia id a pluribus huc scriptum: imo quidam Augustanus fuit adeo impudens, vt scripserit se fuisse Lutetiae, et se spectante id esse factum. Filia Imperatoris vidua Caroli Regis iam parat se ad reditum in Germaniam. Card. Estensis frater Ducis Ferrariensis deducet eam Nauceium vsque quo ventura est tertia die proximi mensis. Eousque comitabuntur eam vidua Ducis Longueuillani, quae est ex Barbonia familia et vidua Connestabilis. Ibunt Nanceium Princeps Guilielmus filius Ducis Bauariae et Episcopus Spirensis, vt inde eam ad Imperatorem reducant. Dixerat hic ante discessum Petrus Ernestus Comes Mansfeldensis, se eius reducendae causa iturum in Galliam, sed qui de hac re scribunt nullam eius mentionem faciunt. Montbrunus de quo antea scripsi mortuus est

ex vulneribus quae accepit in conflictu, quo est captus. Sunt qui scribunt filium Anuralii profectum esse Berna Heluetiorum vbi viuebat, in Delphinatum, et ibi a militibus electum esse Ducem in locum Montbruni demortui. Est adolescens octodecim aut nouemdecim annorum tantum, qui magnam de se spem praebere dicitur. Hugenoti ante viginti dies occupauerunt vrbem Petragoricorum, quam nos nominamus Perigeux. Est vrbs ampla et opulenta, quae est caput illius prouinciae et sedes Episcopi. Aiunt ex tota prouincia conuectas fuisse in eam vrbem tanquam in locum munitissimum et tutissimum, opulentiorum hominum res preciosiores. De pace ita agitur, vt sit exigua eius spes. Deputati Rupellensium et Pictonum dudum venerunt Lutetiam, vbi expectant eos qui mittuntur a Principe Condaeo et ex Gallia Narbonensi, qui dicebantur eo venturi 25 die superioris mensis. In Inferiore Germania non nihil remittitur de ardore belli post occupatum ab Hispanis oppidum Ondewatter, vbi tanta saeuitia sunt vsi, vt ne ipsis quidem infantibus pepercerint Pontifex Rom. constituerat mittere Ratisbonam ad conuentum Legatum a latere vt vocant: quod vbi audiuit Impetator obtestatus est eum ne faceret: id enim obfuturum suis rationibus. Aiunt Pontificem nihil motum precibus Imperatoris in sua sententia persistere, et propterea Imperatorem iam misisse ad eum cursorem, per quem id denuo ita petit ab eo, vt significet se non passurum, vt eo veniat Legatus etiamsi mittatur. Ego Vestr. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae prima die Septemb. 1575.

EPISTOLA LII. Eidem

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Libertas Religionis quam Imperator concessit Bohemis reddidit hic ei omnia faciliora: nam statim impetrauit, vt filius declaretur Rex, qui in augurabitur die solis proxima. Sperat etiam Imperator se impetraturum bonam partem illius pecuniae quam, ab ipsis petiit, dicit quidem Bohemis se huc reuersurum post conuentum Ratisbonensem, sed id plurimis videtur parum verisimile, cum praesertim res Hungariae vocent eum Vienna: nam nondum potuit componere turbas ob Bekessium excitatas, etiam si in eam rem diligenter

incumbat. Eius milites nuper profligauerunt quingentos Turcas, quorum Dux erat Begus seu Praefectus Strigoniensis, quae res eum male habet, vt aiunt, quoniam metuit, ne id sit in causa, vt Turcae se praebeant difficiliores in concedenda pace, quam omnino expetit. Turcae qui occupauerunt arcem Dyruyn sumunt sibi aliquid iuris in vrbes metallicas Hungariae, quas dicunt sitas esse in illius arcis praefectura. Transyluanus vsus est magna seueritate in puniendis iis, qui consilia cum Beckessio contulerant: nam plurimos affecit supplicio: quos non potuit comprehendere notauit infamia, et eorum bona suo Fisco attribuit, innumeris autem Siculis amputauit nasum et aures. Imperator repetiit Bekessium a Sborouiis per Andream Dudicium olim Episcopum quinque ecclesiensem, qui eius res in Polonia procurat: Verum Sborouii responderunt se id non posse facere, seque habere apud se Bekessium vt amicum non vt captiuum. Andreas Dudicius venit huc Cracouia decima die huius mensis, cuius aduentus causas graues esse oportet, cum vt dixi, sit praecipuus inter eos, qui res Imperatoris in Polonia procurant, et ad eum omnia referantur. Sunt qui dicant eum attulisse Imperatori conditiones, quas Poloni futuro Regi proponere constituerunt. Aiunt proceres Polonicos facta conspiratione cum Lithuanis constituisse eligere Austriacum innita etiam nobilitate Polonica, quae Moschum expetit. Negarunt primo Proceres Polonici se venturos ad conuentum indictum Warsauiam ad tertium diem Octobris, ab Archiepiscopo Gnesnensi: iam vero celebrato conuentu eorum Palatinatuum, qui ad minorem Poloniam pertinent, ex decreto conuentus delecti sunt duo ex nobilitate qui petunt ab Archiepiscopo nomine Minorum Polonorum, vt conuentus differatur in 27 diem Octobris, et vt in eo rex eligatur. Id si impetrari non poterit, delecti sunt alii duo, qui ad conuentum Warsauiensem mittantur. Maiores vero Poloni in conuentu suorum Palatinatuum decreuerunt non esse ita properandum ad noui Regis electionem, et esse prius agendum cum hoc Rege, vt eos absoluat a iuramento, quod ipsi praestiterunt. Imperator mandauerat Dudicio vt Laskio et Koscouicio Lithuano, qui dicebant se huc venturos, viaticum daret: sed illi boni homines accepta Imperatoris pecunia continuerunt se domi. Omnes se iam hic parant ad discessum, et dicunt Imperatorem hinc discessurum 22 die

huius mensis, sed Vestr. Celsitudo ex aliis habet de ea re certiora. Imperator est adhuc in ea sententia, vt velit suam filiam ex Gallia ad se venire Ratisbonam, quamuis metuat, ne milites, qui in Galliam proficiscuntur eius itineri moram aut impedimentum aliquod obiiciant. Dux Ericus Brunsuicensis fuit adeo impudens, vt re Imperatori non significata, ausus sit quendam in Galliam mittere, qui eam de contrahendo secum coniugio sollicitaret. Haec habeo ex quodam cui ipse Imperator dixit. Die Veneris proxima accidit hic aliquid valde ridiculum. Occurrerunt sibi in platea Florentinus et Ferrariensis Legati, quorum vterque vt honoratiorem locum occuparet, ita se adiunxit muro vicinanarum aedium, vt alterius iter ab altero impediretur; et cum neuter alteri accedere vellet, Ferrariensis, qui erat Eques descendit de equo, vt firmius muro adhereret. Caepit ea contentio inter ipsos circa horam quartam pomeridianam et durauit vsque ad octauam. Interea factus est magnus concursus populi ad nouum illud spectaculum. Vbi id resciuit Legatus Pontificius, et vidit istos se propinare omnibus deridendos, misso ad eos viro Nobili, conatus est stultam illam contentionem dirimere: sed vbi vidit se monitionibus nihil proficere, indicauit rem Domino Thraussemio Curiae Praefecto, et petiit ab eo, vt iuberet istos se ad sua recipere. Verum ille istorum contentionibus se immiscere noluit, sed rem ad Imperatorem detulit, qui per Fridericum Preinerum ipsis significauit, non esse huc missos a suis Principibus, vt ita inter se contenderent, et propterea se petere ab ipsis ac etiam imperare, vt se in sua hospitia reciperent. Cum ne sic quidem se mouerent loco, Preinerus se medium inter ipsos inseruit, et quemlibet brachio repellens, iussit vt regrederentur ea via qua venerant. Milites quos rex Hispaniae conscripsit in Germania, et Itali ac Hispani quibus vsurus dicebatur in classe, sunt adhuc in Ducatu Mediolanensi, vbi multum damni dant eo, quod non numerentur ipsis stipendia. Qui inde scribunt estimant, damnum quod hactenus dederunt, quinquies aut sexies centenis millibus coronatorum. Dicunt autem Ioannem ab Austria, et Marchionem d' Aiaton, Praefectum Mediolanensem inscio Rege Hispaniae ibi retinere eos in gratiam veterum Nobilium Genuensium, qui videntur velle armis patriam repetere. Dicuntur autem deposuisse quinquies centena millia coronatorum, ad persoluenda militibus stipendia, et velle adhuc plures milites in Italia conscribere. Verum dum cunctantur, et sperant vel oriturum aliquem tumultum in vrbe Genuensi vbi adhuc sunt alique reliquiae factionis ipsorum, vel eos qui Rempub. obtinent territos ipsorum

armis proposituros ipsis conditiones aliquas non incommodas. Praeterit tempus aptum ad res gerendas: per hyemem autem gerere bellum in montibus illis asperrimis et sterilibus, qui sunt ad Genuam, erit valde incommodum et difficile. Aiunt veteres Nobiles voluisse constituere arbitros suarum dissensionum Pontificem Rom. Imperatorem, et Regem Hispaniae: Verum eos, qui sunt in vrbe, respondisse, suam Rempublicam esse bene constitutam, et vigere et obseruari in ea veteres leges, licereque apud se tranquille viuere omnibus, qui se legum imperio subiicere volent, et propterea non esse opus de forma Reipublicae noua Iudicia aut Arbitria institui. Audiueramus antea, Monbrunum captum a Regis Galliae militibus interiisse ex vulneribus, quod in pugna acceperat. Iam vero scribunt eum truncatum capite a Senatu Gratianopolitano, (Grenoble) et ea re irritatos Huguenotos eodem genere supplicii affecisse Ducem Heluetiorum, quem ipse Monbrunus ceperat, et omnia circa Gratianopolim incendio deuastasse: Equites, quos Rex Galliae et Huguenoti conduxerunt in Germania grediuntur, vt non ignorat Vestra Celsit. Dicant Ducem Guisium et Ducem de Mayne fratres esse cum copiis in Ligonibus, (Langres) vt impediant iter Equitum conductorum ab Huguenotis. Oppidum Schonhouen in Hollandia dedidit se Hispanis, qui dimiserunt milites, qui erant in oppido, cum suis armis et rebus omnibus, quae ad ipsos pertinebant. Ego omniafausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Haec scripsi laborans febre Pragae 14. die Septembr. 1575.

EPISTOLA LIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps, ac Domine Clementissime. Quoniam ad Vestram Celsitudinem redeunt clarissimi Vestri Consiliarii, qui fuerunt Spectatores eorum, quae hic circa nouum Regem sunt acta, non existimo necesse esse, vt de iis aliquid scribam. Persuadent sibi plerique Bohemi, Imperatorem post conuentum Ratisbonensem huc reuersurum: Nam non omnia sua negocia hic expediuit, ac etiam ipsis videtur facere spem sui reditus: Verum ii, qui animum Imperatoris melius nouisse videntur, non ipsum, sed Regem huc reuersurum dicunt: Ipse enim Ratisbona Viennam contendet, quo vocant eum res Hungaricae, et si pestis non desierit grassari Viennae, subsistet aliquandiu Lintziii. De rebus Hungaricis iam hic nihil habetur. Andreas

Dudicius, qui huc Cracouia ob res Polonicas venerat, ante triduum est eo reversus. Quid hic effecerit nescio, sed scio ipsum, interea dum hic fuit, saepius esse admissum in consilium seu Senatum, in quo de rebus arcanis deliberatur, ac etiam ipsum Imperatorem seorsim cum ipso aliquoties esset loquutum. Fuit cum ipso Dudicio quidam Constantinus Magnus mercator Italus, quem dicunt habere a Rege Hispaniae summam aliquam pecuniae, quam in Polonia impendat ad promouendas res Imperatoris. Credo ipsum Dudicium iam properare ad conuentum, qui indictus est Warsauiam ad tertium diem Octobris, quem Minores Poloni cupiunr iniici in 27 diem eiusdem mensis et in eo Regem eligi: Maiores vero Poloni dicunt electionem noui Regis esse rem magni momenti, de qua sit diutius delibetandum, et se nondum absolutos esse a iuramento, quod Regi Henrico praestiterunt. Multi existimant eos in proximo conuentu vix electuros Regem. In Gallia videtur sublata omnis spes pacis: Non tantum enim vtraque pars quam maximas potest copias colligit, sed etiam saeuiendo in aduersam ostendit, se a consiliis pacis esse alienam. Supplicium Monbruni [reading uncertain: page damaged] valde irritauit Huguenotos, qui omnia incendiis circa Gratianopolim [reading uncertain: page damaged] ob eam rem deformarunt. Venit nuper in Regiorum potestatem quidam Abrahamus Principis Condaei Secretarius mihi bene notus, qui ex Anglia veniebat, de quo Lutetiae sumpserunr supplicium, quod fuit in causa, vt Huguenotorum Deputati eo non accesserint. Comprehensus autem est ab Huguenotis ille Behem, qui Amiralium interfecit, a quibus est perductus Rupellam et ibi suspensus, et in quatuor partes postea dissectus. Scripsi antea captam esse ab Huguenotis Petragoricorum vrbem, cuius ciues cum viderent, se esse in potestate hostium, promiserunt ipsis octoginta millia coronatorum, si a maleficio et direptione vrbis abstinerent: Quam conditionem Huguenoti acceptauerunt. Condaeus non est profecturus in Galliam cum militibus, quos iam in Germania conduxerunt Huguenoti, quorum Dux futurus Thoraeus minimus natu ex filiis Connestabilis. Putantur iter facturi per Episcopatum Leodiensem et Lucelburgensem Ducatum. Dicunt ad Sedanium conuenisse ad mille et ducentos pedites, et aliquot equites Gallos, qui se eis coniungent: Sedanium oppidum est ad Mosam vicinum Ducatui Lucelburgensi et Episcopatui Leodiensi. Quidam scribunt Huguenotos recens occupasse Castelletum, qui est locus munitus in extremis finibus Picardiae versus Cameracum. In Inferiore Germania Hispani flagitant

stipendia et tumultuantur, ac detrectant suorum Ducum Imperium. Nuper conati sunt occupare Traiectum inferius: Sed Dominus d' Ierges eorum supremus Dux id praesentiens, eo contendit, vt ipsorum conatus impediret. Commendator maior metuit ne copiae, quae conductae sunt ab Huguenotis, irrumpant in Brabantiam, et propterea misit equitatum Belgicum et bonum numerum peditum ad Mosam, vt eos a transitu fluuii arceret: Petrus autem Ernestus Comes Mansfeldensis succisis multis arboribus conatur eorum iter per Ducatum Lucelburgensem impedire. Dicunt multum pecuniae missum esse ex Hispania in Inferiorem Germaniam: Sed tamen vidi literas viri fide non indigni, in quibus scribitur esse Antuerpiae venales gemmas veteres domus Burgundicae, quae hactenus sunt asseruatae Bruxellis, sed non reperiri emptores. Copiae conductae ab Hispanis adhuc haerent in Ducatu Mediolanensi. Venit Genuam Dux de Gandia Hispanus ex Borgia familia, missus eo ab Hispaniae Rege, vt tumultus ibi exortos componat, et si possit fieri veterem Nobilitatem in vrbem reducat. Hispani dicunt, Ioannem ab Austria constituisse iam nauigare Alghierum, quod vix credo: Non enim videtur esse ita facilis eius vrbis expugnatio, vt extremo autumno sit inuadenda, cum iam sit longe munitior quam fuerit, cum Carolus Imperator eam inuasit. Ego Vestrae Celsitudini et Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae, 21. die Septemb. 1575.

EPISTOLA LIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Toto tempore huius conuentus Vestrae Celsitudini nihil significaui eorum, quae de publicis rebus habui, quia sciui hic plures esse a quibus eadem Vestrae Celsitudini significarentur. Quidam etiam ex iis, qui huc cum Vestra Celsitudine venerunt, me ita sunt auersati, vt metuerim ne Vestram Celsitudinem meis literis offenderem. Iam vero cum videam, Vestr. Celsitud. intra biduum aut triduum hinc discessuram, nec adhuc sciam, quid de me Vestra Celsitudo in animo habeat statuere, hoc est velit ne me aulam Imperatoris sequi vt hactenus feci, putaui submisse mihi petendum a Vestra Celsitudine, vt suam voluntatem in ea re mihi dignetur significare. Post Gotthanam expeditionem cum vtrinque restitutae essent nostrae Ecclesiae

in Gallia, et pax ibi constituta duratura crederetur, petii a Vestra Celsitudine, vt mihi eo redire liceret, quo possem frui ea Religionis libertate, quam Deus meae patriae tandem concesserat. Id primum mihi denegauit Vestra Celsitudo, sed cum saepius peterem, tandem mihi concessit ea conditione, vt promitterem me in Misniam reuersurum, si Galliam denuo turbari contigeret. Discedenti autem Vestra Celsitudo promisit annuos ducentos thaleros tanquam compensationem et praemium laborum et periculorum, quae tunc subieram: Nam aliquoties missus fueram in Galliam a Vestra Celsitud. vt eius nomine conquererer apud Regem de prauis molitionibus eorum, quorum conspiratio ad turbandam Germaniae quietem instituta, quae virtute et foelicitate Vestrae Celsitudinis est postea oppressa. Coepto iam bello cum sparsa ab istis esset fama, Regem Galliae a quo habebant stipendia, promisisse si quis eos oppugnaret, se suppeditaturum eis auxilia, iussus sum a Vestra Celsitudine, Regis voluntatem de ea re exquirere. Respondit mihi Rex, se longe pluris facere Vestrae Celsitudinis beneuolentiam, et veterem cum ea coniunctionem quam istorum seruitia, seque nihil eis auxiliorum promisisse aut mittere velle: Quod cum ad Vestr. Celsitud. in castra retulissem, fuit ei gratissimum. Cum autem Vestra Celsitudo intellexisset, participes istius coniurationis vitae meae insidiari, vsa est erga me ea benignitate, vt ad me in Galliam scripserit, ne ipse responsum Regis ad ipsam referrem, ne in aliquod periculum inciderem: Sed peterem a Rege, vt ipse Vestrae Celsitud. sumptibus per aliquem suum Ministrum illud mitteret: Quod tamen non feci, sed ipse attuli. Ab eo tempore sum aliquoties missus in Galliam, vbi primum incidi in grauem illum morbum, cuius adhuc vestigia in facie circumfero, ex quo decubui per sex aut septem menses, et in eum quicquid habui insumpsi Vix autem ex eo conualueram, cum rursus missus sum a Vestra Celsit. in Galliam, vbi incidi in crudelem illam carnificinam, ex qua quod euaserim, puto asscribendum esse miraculo. Toto eo tempore nihil a Vestra Celsit. petii praeter ducentos illos thaleros, licet mei amici mihi dixissent, Vestr. Celsit. admonitam de ea re dixisse, se facile credere me non posse commode ea pecunia vivere. Postquam vero missus sum Viennam, longe plus mihi fuit impendendum, cum praesertim equos aluerim. Itaque Vestra Celsit. per biennium quolibet anno misit mihi quingentos florenos vltra illos ducentos thaleros, de quibus antea dixi. Cum autem hoc anno fecerim longe maiores sumptus quam superioribus ob varia itinera, quae mihi fuerunt suscipienda, et quia in hac vrbe viuo

mea pecunia, mihique multum est insumendum, ad me tamen ducenti tantum floreni loco quingentorum sunt missi, ita vt iam desit mihi Viaticum quocunque ego sim profecturus, cuius rei vt Vestra Celsitudo rationem habere dignetur ab ea submisse peto. Dudum audiuit Vestra Celsitudo, Ducem Alenconium Regis Galliae fratrem subduxisse se ex aula, vbi ita obseruabatu, vt vere liber dici non posset. Vbi peruenit in oppidum Druidum, (Dreux) quod tam procul abest a Lutetia quam Torga a Dresda, et animaduertit ad se fieri magnum concursum Nobilitatis, et aliorum hominum, qui praesentem Regni statum oderunt, edidit scriptum, quo testatur se suscipere oppressorum patrocinium aduersus tyrannidem exterorum hominum, qui in bonorum perniciem abutuntur Regis nomine, cuius animum suis artibus ita occuparunt, vt ne quidem tutum sit apud ipsum illius Regni calamitosum statum deplorare. Petit autem eo scripto, vt ordines Regni conuocentur, vt inter se deliberent, qua ratione restingui possit saeuum illud bellorum ciuilium incendium, quod Regni illius vires ita depascitur, vt nemo dubitet, quin ei certum exitium immineat, nisi huic malo mature occurratur. Substitit per aliquot dies Alenconius in eo oppido, sed cum audiret militem ex vicinis prouinciis confluere Lutetiam magno numero, metuit ne circumueniretur, si ibi diutius snbsisteret, et propterea traiecit Ligerim fluuium. Quod etiam ideo fecit, vt se facilius cum eo coniungerent veterani, qui ex Pictonibus, Vasconia et aliis vicinis prouinciis aduentare dicebantur. Mater sequuta est eum, et significauit ei, se eius colloquium expetere, a qua re Alenconius initio ab horruit, metuens ne per speciem colloquii ei struerentur insidiae. Tandem mater persuasit vt conuenirent ad oppidum Blois, ita vt mater obtineret oppidum, quod est cis Ligerim, ipse vero suburbium, quod est vltra Ligerim, qui ibi iunctus est ponte lapideo, et factae sunt quindecim dierum induciae, qui debuerunt dari huic colloquio. Sunt qui dicant eo iam venisse Deputatos Huguenotorum, et de pace ita agi, vt de ea omnes optimam spem concipiant. Sed vereor ne victoria, quam Regii de equitibus Germanicis recens obtinuerunt, reddat eos alieniores a consiliis pacis. Pugnatum est decima die superioris mensis ad oppidum Dormans, quod alluitur Matrona fluuio et abest a Lutetia quatuor et viginti milliaribus Gallicis, hoc est paruo bidui itinere ea via, qua recta itur Argentorato Lutetiam. Dicuntur in eo conflictu cecidisse sexcenti aut septingenti Equites Germanici. Totidem fere, quorum Dux erat quidam a Walbrun

natus prope Wormatiam, receperunt se in pagum, et postea aduenientibus Regiis sese dediderunt. Sunt qui dicant Regem asscripsisse eos suae militiae: Alii vero aiunt eos armis et equis spoliatos deductos esse ad fines Germaniae. Clerenantius Metensis ipsorum Equitum Dux vulneratus est captus. Haffstenius eius locum tenens fortiter pugnans occubuit. Thoraeus filius Connestabilis, qui erat supremus Dux earum copiarum, fuga sibi cum aliquot equitibus consuluit, sed quonam peruenerit nondum audiui. Quot ceciderint ex Regio exercitu adhuc ignoro: Verum scriptum est Ducem Guisium ictum esse globo in osse iugali, et inde perv enisse globum ad auriculam, cuius bonam partem ei abstulit. Habitus est aliquandiu pro mortuo: nec enim oculos aperiebat, et vt solent mortui, comprimebat dentes, sed postquam Chirurgi adhibuerunt vulneri fomenta, coepit ad se redire, et oculos aperire. Quid de eo postea factum sit nescio, quidam tamen scripserunt Argentorato, eum esse mortuum, sed saepe falsa inde scribuntur. Regem ipsum admodum imbecilla valetudine esse non est dubium. In Inferiore Germania res pessime succedunt Geusiis: Nam praeter vrbes, quas non ita dudum eripuerunt ipsis Hispani in Hollandia, dicuntur nuper amisisse oppidum et Insulam Zirichzee, quae est vna ex Zelandicis, et quidem omnium maxima. Veteres et noui Nobiles Genuenses certant inter se bello, et tamen adhuc agunt de pace. Vtrosque perdet Hispaniae Rex, quem aiunt eis iam ademisse assignationes seu pignora, quae dederat eis pro incredibili pecuniae summa. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae.

EPISTOLA LV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quo maior fuit quorundam erga me humanitas Ratisbonae, eo Illustrior fuit benignitas Vestrae Celsitudinis, cuius Clementissimas literas accepi, antequam discederem Ratisbona, et simul ducentos thaleros, quos mihi pro viatico misit, pro quibus maximas ago gratias, Imperator discessit Ratisbona biduo post Vestram Celsitudinem hoc est quinta die huius mensis, et vsus prospera valetudine ac nauigatione, venit huc duodecima die, hoc est octaua ab ea qua Ratisbona discessit,

quamuis substiterit per biduum Lintzii. Iam indixit Bosonium conuentum Ordinum Regni Hungarici ad diem 13 Decembris, in quo deliberabitur de bello Turcico. Vulgo hic dicitur, ipsum eo iturum, quod mihi parum verisimile videtur, cum ipsi longinquis huius anni itineribus fatigato opus sit quiete, nec dubium sit quin ille conuentus futurus sit plenus querelarum et accusationum aduersus eos, quorum temeritate tantum iam damni est a Turcis acceptum: Quae res non possent non ipsi molestiam adferre, si interesset conuentui. Accedit et hoc, quod iam non defutura sit Regi Romanorum authoritas ad impetranda ea, quae Imperator postulare constituit, et si quid difficultatis ibi oriatur, id intra tres horas hic resciscere potest Imperator, et suam sententiam conuentui explicare. Bohemi Moraui et Silesii iam etiam celebrant particulares conuentus ob illud idem bellum Turcicum. Postea conuenient omnes Pragae, vbi communi consensu omnium illarum Prouinciarum aliquid de ea re decernetur. Plurimi hic dicunt, Ioannem Breinnerum, qui pertulit Constantinopolim munera, quae Imperator solet quotannis eo mittere, breui hic adfuturum, et adferre Imperatori certam spem prorogationis induciarum. Scio quidem id esse scriptum ex Transsyluania: Sed an sit verum dubito: Nam scriptum est Constantinopoli Venetias, Interpretes Legati Imperatoris cum quodam die superioris mensis accessissent pro suo more ad illud publicum iudicium Bassarum, quod Diuan nominant, vt viderent quid ibi rerum ageretur, inde pulsos esse ignominiose et caesos baculis: De qua re cum Imperatoris Legatus vellet conqueri apud Mahometem Bassam difficulter potuit impetrare, vt ad colloquium admitteretur. Filia Imperatoris Vidua discedet ex Gallia, vt huc reuertatur sub initium proximi anni. Quoniam bellum videtur transferri in Bituriges, vbi assignatum est ei dotalitium vt loquuntur, vereor ne non facile percipiat fructus, qui inde ad eam redire debent, et ita fiat communium nostrarum calamitatum aliquo modo particeps. In Gallia omnia magis ac magis properant ad ruinam, quae vt acceleretur, vtraque pars conscribit militem Germanicum, vt scit Vestra Celsitudo. Sub initium superioris mensis factae fuerunt quindecim dierum induciae inter Regem et Alenconium, vt per eas inducias Regina mater colloqueretur cum Alenconio, et videret an possit iniri ratio aliqua reconciliationis inter fratres, colloquuti autem sunt prope Blesiam oppidum, quod est ad Ligerim fluuium. Sed quia oportet agere de pace eorum omnium nomine, qui sunt in

armis, nihil potuit tam breui tempore agi. Postea itaque actum est, vt ad eam rem fierent aliquot mensium induciae, quod quidem non improbauit Alenconius: Sed petiit vt sibi traderentur Aurelia, vrbs Biturigum et alia quaedam vicina oppida, in quibus cum suis consistere possit, interea dum de pace agitur, quod vix facturum Regem existimo. Voluit autem Rex ei concedere Blesiam, mater autem concessura erat in oppidum Vindocinense, quod non procul inde abest: Verum Alenconius respuit eam conditionem. Scribunt Regem misisse ad eum Ducem Montpenserium, vt per ipsum animum eius ad consilia pacis flectat. Misit etiam ad matrem Montmorancium, vt cum eo deliberet, qua ratione possit remedium aliquot his malis reperiri. Alenconius occupauit Romorantinum oppidum in Biturigibus, et Castrum Heraldi (Chartelerau) quod est in Pictonibus, sponte ad eum defecit. Thoraeus frater Montmorancii, qui fugit ex pugna, in qua caesi sunt Equites Germanici a Guisio, venit ad ipsum Alenconium cum quingentis Equitibus Germanis et Gallis. Guisius dicitur conualescere ex vulnere, quod in pugna accepit. Clerenantius Dux Equitum Germanicorum captus in pugna liberatus est intercessione Ducis Lotharingiae, apud quem iam est. Vltima die superioris mensis interfectus est Lutetiae in suis aedibus Praefectus custodum corporis Regis, qui apud ipsum gratia plurimum valebat. Nominabatur Le Gaz, et ex tenui fortuna euectus erat a Rege ad magnas opes in odium Montmoranciorum, cum quibus iste grauem habebat controuersiam. Rex vndecunque potest conquirit auxilia. Petiit a Pontifice Rom. vt ipsi permitteret alienare annuos redditus ducentorum millium coronatorum ex bonis Ecclesiasticis ad sustinendos sumptus belli. Petiit praeterea ab eodem Pontifice mutuo trecenta millia Coronatorum, pro quibus fideiubebit ipsi Pontifici Clerus Gallicus. Pontifex respondit se deliberaturum de concessione alienationis bonorum Ecclesiasticorum. Quantum ad pecuniam, quam mutuo petit, respondit, se per sex menses numeraturum stipendia quatuor millibus Heluetiorum, qui ipsi militarent, quibus daturus sit quolibet mense viginti millia coronatorum, sed id se facturum ea conditione, ne sine eius consensu cum Haereticis et rebellibus transigat. Misit ad Regem viginti millia coronatorum pro prioris mensis stipendio. Reuocauit Rex ex Gallia Narbonensi Staupicium, quem dicunt vix inde reduxisse centum et viginti Equites ex duabus cohortibus,

quas eo duxerat. In Inferiore Germania Hispani occuparunt munitionem Bommene, quae est in ea Insula, in qua situm est oppidum Zierickzee, quod aliquandiu obsiderunt, sed ab eius obsidione tandem discesserunt. Classis Hispanica haeret adhuc in Anglianeo, quod nullum habeat tutum portum in Inferiore Germania, in quem se recipiat, cum non occupauerint Hispani Zierickzee vt sperabant, quo erat Classis appulsura. Accedit et hoc, quod Geusii iam habent suas naues instructas, vt cum ea confligant. Regina Angliae agit de pace inter Hispanos et Geusios, et ob eam rem misit Nobilem Virum Commendatorem et alium ad Orangium. Rediit nuper ex Hispania Dominus d' Auerich frater Ducis d' Harschot cum literis, quibus Rex concedit Ordinibus Inferioris Germaniae liberam potestatem agendi de pace cum Orangio et transigendi, excepta tamen Religione, in qua nihil vult mutari. Promulgatum est in Inferiore Germania Edictum, quo Rex interdicit de iis qui vrbi Antuerpiensi pecuniam mutuo dederunt, ne pro vsuris plus exigant quam quinque pro centum, quamuis longe maiores pacti sint. Nondum est compositum dissidium inter veteres et nouos Nobiles Genuenses. Sperant tamen multi compositum iri intra paucos dies [reading uncertain: page damaged] Nam vtraque pars compromisit in Legatos Imperatoris, Regis Hispaniae, et Pontificis Rom. quibus permiserunt omnem potestatem abrogandi veteres leges ciuitatis, et condendi nouas, ac Rempublicam pro arbitrio constituendi, et tantum exceperunt, vt salua ipsorum libertate fiat. Legati profecti sunt Casale, quod est oppidum ad Padum in ditione Montisferrati, vt ibi ferant arbitrium: Nam is locus tanquam non suspectus est delectus ad eam rem. Oportet autem omnes Arbitros approbare eas leges, quas Genuensibus ferent: Nam est adiectum compromisso, vt si vnus ab aliis dissentiat, non obligentur arbitrio. Eo sunt progressae contentiones, vt non credam posse inter istos firmam concordiam iniri. Florentinus dicitur iniisse foedus cum nouis Nobilibus, et misisse eis subsidio tria millia militum. Videt enim de se actum esse, si Genua occupetur ab Hispanis, a quibus sibi iam plurimum metuit, et propterea munit suas vrbes magnis praesidiis. Dicunt Hispanos repetere ab eo vrbem et agrum Senensem. Scriptum est huc Warsauia, 21. diem huius mensis dictum fuisse electioni noui Regis. Hic speramus Imperatorem aut Ferdinandum eius fratrem eligendum. Itali autem non dubitant, quin eligendus sit Ferrariensis. Ego credo, quod

nullus iam eligetur. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 29 die Nouembris 1575.

EPISTOLA LVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scribunt factas esse in Gallia inducias septem mensium, vt interea Ordines et Status Regni conueniant, et ineant rationem, qua pax et tranquillitas Regno restitui possit. Rex interea tradit Huguenotis et malecontentis La Charite, Saumeur, et Le Pont de Sec, quae tria oppida sunt ad Ligerim fluuium, qui ad quodlibet eorum est lapideo ponte iunctus. Tradit eis praeterea Niorth in Pictonibus, quod abest a Rochella vnius diei itinere, et Mesieres ad Mosam, vbi ante quinquennium celebratae sunt nuptiae Regis Caroli et filiae Imperatoris. Traditur autem Condaeo hoc oppidum, vt ibi cum suis consistat interea dum agitur de pace, et si non coalescat, possit se in Germaniam recipere, cum oppidum illud sit ad fines Regni Gallici prope Ducatum Lucelburgensem et Lotharingiam. Vt Alenconius tutus sit ab insidiis interea dum de pace agetur, habebit custodes corporis mille et trecentos pedites, et quingentos Equites, quibus ex Regio Fisco numerabuntur stipendia. Vtraque pars dimittet externum militem, et Rex numerabit Condaeo et sociis trecenta millia Coronatorum pro sumptibus, quos fecerunt in conducendo milite Germanico et Heluetico, qui iam est in procinctu, quem statim dimittent. Ipse Rex dicitur iam scripsisse ad eos, quos habet apud Heluetios, vt desinant militem conscribere. Veneti miserunt ad Regem duos ex praecipuis suis Senatoribus eo quidem praetextu, vt ei gratularentur nuptias ante nouem menses celebratas, sed reuera vt eum hortarentur ad ineundam rationem, qua pax in Gallia constituatur. Satis enim intelligunt Veneti euerso Regno Gallico, nec se nec reliquos Italos posse diu tueri suam libertatem aduersus ambitionem et potentiam Hispanorum, nisi forte vellent Turcas in auxilium vocare: Verum eiusmodi remedium esset ipso morbo periculosius. Regina Angliae metuit, si pax coalescat in Gallia, ne Hollandi et Zelandi pressi ab Hispanis petant auxilium a Rege Galliae, et se ei committant. Propterea hortatur Hispanos, vt quibuscunque

conditionibus cum ipsis transigant, et ob eam rem misit ad Commendatorem maiorem Robertum Corbettum virum Nobilem mihi notum, quem audio postea iturum ad ipsum Orangium. Vt autem testetur Regina Angliae, se bona fide agere cum Hispanis, exhibet omnem humanitatem iis, qui sunt in eorum classe quae appulit in Angliam, nec audet inde soluere metu classis Geusiorum, quae est instructa ad pugnam, et ad Flessingiam expectat Hispanicam. Commendator sperabat se deditione vel expugnatione redacturum in suam potestatem oppidum Zierickzee, quod si factum fuisset, potuisset classis Hispanica ad eam insulam habere tutam stationem. Cum vero praeter expectationem coactus sit discedere ab obsidione, videt se frustra laborasse in expugnandis aliquot munitionibus, quas Geusii in ea Insula et in vicina Duueland extruxerant: Non solum enim nihil ex ea habet vtilitatis, sed etiam cogitur facere magnos sumptus in militem praesidiarium, quem in munitionibus illis collocauit, qui tamen non est eo numero, vt sibi ab eo multum metuant Zierickzei, ad quos aiunt venisse mille et quingentos Scotos, ex quo soluta est obsidio ab Hispanis. Germani et Hispani flagitant stipendia, et ita flagitant, vt videantur excitaturi seditionem nisi ipsis numerentur. Commendator destitutus pecunia videtur velle iam mutari asperitatem Ducis Albani, et a subditis sui Regis pecuniam conficere, cum praesertim Argentarii Itali quicquid fere ibi fuit pecuniae alio transtulerint, eo quod Rex Hispaniae non seruet fidem creditoribus, et concessa eis pignora adimat. Conuocauit autem Commendator Ordines illarum prouinciarum, a quibus petit, vt per triennium nnmerent Regi centesimam, vigesimam, et decimam rerum omnium Venalium ad sumptus belli sustinendos. Illud idem est quod antea petiit Albanus, et non fuit minima causa horum tumultuum. Quid responderint Ordines nondum scio: Sed credo ipsos vix ei concessuros id, quod petit, cum illud antea denegauerint, cum res Regis erant adhuc integrae et florentes. Dominus de Floioy filius Barlemontii natu minimus iussus est a Commendatore conscribere decem cohortes Walonum. Chripinus Vitellius, qui ibi fuit praecipuus Consiliarius militaris, nuper est mortuus. Credo, quod pauci eius interitum lugeant: Dicitur enim fuisse author multorum malorum. Quonam sint euasurae res Genuensium nondum

hic scitur: Nam Arbitri nondum suam sententiam protulerunt. Veteres Nobiles demiserunt militem Italicum qui ipsis militabat, sed Germanicum retinuerunt, et distribuerunt per eas vrbes, quas in agro Ligustico occupauerunt. Dicitur idem fecisse Neapoli Ioannes ab Austria: Verum miles Germanicus flagitat ab eo stipendia, et quia non soluuntur, iam diripuit aliquot oppida agri Neapolitani. Scriptum est Constantinopoli, tales ibi fuisse tempestates et in tota vicinia die duodecima Octobris, quales nostra memoria nec sunt visae nec auditae. Perierunt plus quam ducentae naues in propontide et non pauciores quinquaginta in ponto Euxino, quorum pleraeque erant onustae frumento, quae res fuit in causa, vt Constantinopoli caritas panis sit plurimum aucta. Erant ad viginti triremes in portu, quae ita fuerunt conquassatae et inter se collisae, vt decem earum plane perierint. Aliae decem sunt, quidem multum conquassatae: sed tamen poterant restitui. Nondum hic audimus esse solutum conuentum Warsauiensem, nec scimus quid ibi decretum sit a Polonis. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Iliustrissimae Vestrae familiae. Viennae nona die Decemb. 1575.

EPISTOLA LVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quod foelix faustumque sit, Imperator est electus Rex Poloniae. Id factum est die Lunae proxima, quae fuit duodecima huius mensis, sub vesperam. Cursor tanta diligentia vsus est, vt spatio trium dierum cum dimidio venerit huc Warsauia, quae tredecim aut quatuordecim dierum itinere hinc distat. Alias huius rei circumstantias nondum scio, quia haec scribo vna hora post cursoris aduentum. Quae scripsi in postremis meis literis ad Vestram Celsitudinem de induciis factis in Gallia, sunt maxime ex parte vera. Id solum quod de conuocandis Regni Ordinibus scripseram non confirmatur. Alenconio autem dantur plures vrbes quam scripseram: Videlicet Saumeur, La Charite, Nyort, Angolesme et Bourges. Bourges est vrbs Biturigum in qua est celebris schola, quam puto hanc vrbem amplitudine superare. Quandiu durabunt induciae, Rex suis sumptibus alet Alenconio duo millia peditum, centum equites cataphractos, et centum ex Nobilitate, et satellites corporis,

tam Gallos quam Heluetios. Huguenoti habebunt suas conciones non solum in vrbibus quas possident, et in iis quae traduntur Alenconio et Condaeo, sed etiam in iis, quas rex promiserat ipsis cum superiore mense Maio actum est de pace Lutetiae: Hoc est in vna vrbe cuiuslibet ex iis praefecturis, quas Bailliuatus (Bailliagos ou Seneschaulcees) Gall. nostri nominant, quae sunt plurimae in Regno Galliae. Omnem externum militem statim dimittet Rex, promittit Rex quinquies centena millia francorum pro stipendiis militum, quos Princeps Condaeus conscripsit in Germania si nondum Rhenum traiecerunt: Si traiecerunt, transiget cum ipsis ita, vt dicant sibi esse satisfactum. Dabuntur hinc inde saluiconductus iis, qui interea dum induciae durabunt, agent de pace, et in toto Regno ita restituentur commercia, ac si pax iam esset constituta. Condaeo vt antea scripsi, datur vrbs Mezieres ad Mosam, quam cum suis incolat interea dum agetur de pace. Si pax non coalescat, Alenconius promittit se Regi restiturum vrbes, quae ei tradentur. Non erunt ratae induciae antequam Alenconius et Condaeus missi sint in possessionem earum Vrbium, quae ipsis promissae sunt: nam inter eas sunt quaedam et praecipue Biturigium vrbs, quae negant se admissuras aliud praesidium quam Regium. Comes de Ruffek, quem ante quinquennium Rex misit Legatum ad Vestr. Celsitud. praeest vrbi Angolismensi. Is, vt audio, negat se traditurum eam Huguenotis: quod credo eum ideo dicere, quia habet vicina sua praedia, quae metuit ne Huguenoti diripiant: sed tamen et ipse et Biturigium vrbs tandem cogentur id facere, quod Rex praecipit. Inde spem aliquam pacis concipio, quia Montmorancius, cuius plurimum interest, vt fiat, et valet ingenio, adhibetur ad ea consilia. Vbi Rex audiet se abdicatum esse a Polonis, remittet etiam aliquid de sua pertinacia, et magis considerabit qualia fuerint eorum consilia, qui postquam rediit ex Polonia, fuerunt ei authores, vt Huguenotos bello persequeretur. Filia Imperatoris vidua discessit Lutetia quinta die huius mensis. Ventura est Nanceium ad Lotharingiae Ducem decima octaua. Credo quod ibi celebrabit natalem diem nostri Saluatoris. Gulielmus Dux Bauariae eo est profectus, vt eam excipiat et in Germaniam adducat. Conuentus Regni Hungarici indictus Posonium ad diem Luciae reiectus est in aliud tempus. Aiunt proceres dicere, se non posse iam discedere ex suis ditionibus ob imminentes sibi Turcas. Controuersia Genuensium nondum est transacta, sed qui scribunt ex Italia, putant eam breui transigendam. Quidam scripserunt ex Inferiore

Germanica Ducem Albanum esse mortuum. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Vestrae familiae Illustrissimae. Viennae decima sexta die Decemb. 1575.

EPISTOLA LVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam suae prudentiae et moderationis animi fructum percipit Imperator, cui tot Regna tam paruo tempore obtigerunt, et ne quid ad foelicitatem ipsi deesset, Turcae tandem consenserunt in induciarum prorogationem. In quot autem annos prorogatae sint, nondum audiui, nec quibus conditionibus id sit factum. Aduenerunt Constantinopoli his diebus cursores duo, ex quibus haec habemus. Reliquerunt Belgradi Ioannem Brainerum, quem putant intra finem huius mensis huc venturum. In Polonia superest Imperatori plus difficultatis, quam initio diceretur, cum eius Electio nobis est nunciata. Pars Nobilitatis eius electionem approbare non vult, ei autem praebent se Duces Cracouiensis, Belsensis, et Sandomiriensis Palatini, quibus quidam adiungunt Lublinensem et Comites a Gorca. Sandomiriensis et Belsensis Palatini nominati sunt inter Pyactos, qui digni Regno viderentur: quare non est dubium quin authoritate plurimum valeant apud Nobilitatem. Scriptum huc erat Cracouiensem quidem aduersatum esse Imperatori in electione, sed tamen postquam fuit facta, eam approbasse: Verum iam constat id ab ipso non esse factum, quoniam habet in sua potestate arcem Cracouiensem vbi Regia Corona et reliqua Regni ornamenta asseruantur, in ipso plurimum est momenti: Nam id accedit, quod multum valet gratia apud vulgus Nobilitatis, cuius beneuolentiam liberalitate, et vitae splendore sibi conciliauit, et habet tres aut qnatuor fratres, quorum etiam est aliqua authoritas. Dicuntur isti omnes, qui secessionem fecerunt, fauere Transsyluano, et id agere, vt eligatur, Rex ea conditione, vt ducat in vxorem sororem Regis Sigismundi Augusti defuncti, quae de ea re interrogata dixit, se fore in potestate Senatus. Quidam scribunt eos indixisse conuentum ad festum trium Regum, in quo Regem nominent: Sunt vero qui scribant eos iam nominasse Transsyluanum, et significasse ei, vt statim accurreret. Qui vero Imperatorem elegerunt cum sint

maxima pars Senatus, constituerunt, vt cogeret eos, qui secessionem fecerunt ad approbandam electionem a se factam: Sed in ea re plurimum est periculi, cum aliorum sit magnus numerus, et Cracouiensis Palatinus aperte profiteatur, se Turcas in auxilium vocaturum si ad vim deueniatur: Quod si fiat eodem modo agetur cum Polonia, quo cum Hungaria actum videmus. Imperator hactenus non permisit, vt ignes excitarentur in signum laetitiae ob eius electionem, nec vt ob eam publice agerentur gratiae Deo, et vt est moris, canticum illud, Te Deum laudamus etc. caneretur, et petiit a Legato Hispanico ne adhuc quicquam de ea re ad suum Regem scriberet. Nondum est ab iis, qui eum elegerunt, proclamatus Rex: Aiunt enim ipsos constituisse ei proponere quasdam conditiones, quas volunt, vt pormittat se obseruaturum, antequam eum Regem declarent. Prima est, quantum ego quidem audiui, vt promittat se in Polonia mansurum. Secunda, vt quandiu viuet nulla fiat mentio electionis filii. Aliae sunt, vt nec beneficia nec officia Regni in quenquam conferat, qui non sit natione Polonus, et veniens in Poloniam adferat secum ducenta millia thalerorum ad persoluenda stipendia, quae debentur militibus. Facile credo posteriores conditiones esse veras, sed duae priores sunt iniquissimae: Imo prima est impossibilis: Nam Germaniae, Hungariae, et Bohemiae non est minus necessaria Imperatoris praesentia, quam Poloniae. Ex nauibus Hispanicis, quae erant in Anglia, sex et viginti appulerunt Dunkerkium, quod est oppidum Flandriae, quae aduexerunt sexcentos aut septingentos milites Hispanicos. Qui ex Gallia huc scribunt putant, ratas fore inducias factas inter Regem et Alenconium eius fratrem: Qui vero ex Rhenanis partibus veniunt, affirmant, Ducem Casimirum et Condaeum constituisse progredi cum copiis, quas collectas habent, quod si fiat, Electorem Coloniensem et Ducem Ericum Brunsuicensem collecturos Regi militem Germanicum. Faxit Deus vt istorum malorum tandem fiat finis. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 23 die Decemb. 1575.

EPISTOLA LIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Res videntur fore difficiliores Imperatori in Polonia, quam initio hic existimauerimus, ii enim qui secesserunt sunt longe plures numero, quam initio diceretur, et manent in sua sententia pertinaces, et declararunt Transsyluanum Regem, eumque in Poloniam accersiuerunt, et indixerunt suorum conuentum ad 18 diem huius mensis, vel vt alii volunt ad 14. Interea in quolibet Palatinatu celebrant suos particulares conuentus, et conscribunt militem, et mandarunt iis, qui ad generalem conuentum venient, vt eo veniant armati. Scripserunt Imperatori, ne se immisceat rebus ad Regnum pertinentibus, cum non sit legitime electus. Aiunt alteram partem significare Imperatori, sibi satis esse virium ad compescendam istorum petulantiam: Verum metuendum est, ne Turcas in subsidium accersant, quod non dissimulant se facturos. Expectantur hic intra quatuor aut quinque dies Legati eius partis, quae Imperatorem elegit, qui huc mittuntur vt transigant cum Imperatore de conditionibus, quibus est suscepturus Regnum. Eius legationis dicunt fore Principes, Plocensem Episcopum, et Laskium Siradiensem Palatinum. Diuertent in aedes Archiducis Caroli, quae iam Tapetibus et alia preciosa supellectile exornantur. Credo Imperatorem iam scire conditiones, quae ab istis sunt ipsi proponendae: Nam his diebus ex Polonia huc sunt reuersi Episcopus Wratislauiensis, qui in Comitiis suit praccipuus inter Legatos Imperatoris, et quidam Constantinus Magnus Mediolanensis, qui etiam Imperatoris res ibi procurauit, et praesertim ea, quae ad rem pecuniariam pertinebant. li haud dubie conditiones attulerunt Imperatori, et ipsum de iis omnibus, quae ibi sunt acta, edocuerunt. Romanorum Rex bodie hinc profectus est Posonium, vt praesit Comitiis Regni Hungarici. Ex variis locis scribitur non esse ratas inducias, quae factae erant in Gallia inter Regem et Ducem Alenconium eius fratrem, eo quod vrbes, quae Alenconio tradi debuerunr, noluerint obtemperare Regi iubenti, vt eum reciperent. Credo Reginam matrem suo more dolo egisse cum Alenconio, vt ipse induciarum spe remissius pararet se ad bellum, et oppida, quae forte in illo primo impetu occupare poterat, interea munirentur praesidiis. Aiunt Ducem Ioannem Casimirum

et Principem Condaeum respondisse Ministris Regiis, qui earum induciarum mentionem apud ipsos faciebant, se arma sumpsisse, non vt inducias, sed vt pacem a Rege impetrarent, nec se ea deposituros antequam id sint consequuti, quod ipsos impulit ad ea sumenda. Conueniunt omnes eorum copiae ad oppidum Vic, quod est praecipuum inter ea, quae possidet Metensis Episcopus, et ab ipsa vrbe Metensi abest tribus aut quatuor milliaribus tantum. Est tamen cis Mosellam, quam hoc anni tempore non facile traiicient, nec etiam Mosam. Debuerunt copiae recenseri circa natalem Christi: Sed vereor, ne Duces earum non fuerint satis instructi pecunia, ad numeranda militibus stipendia, cum praesertim plures conuenerint, quam ipsi sperarent. Ego scio, Heluetios iam semel coniecisse in vincula Commissarios, qui ad ipsos fuerunt missi, eo quod dicta die pecuniam non numerarent. Filia Imperatoris venit Nanceium decima septima die superioris mensis. Eadem die Gulielmus Dux Bauariae venit Argentoratum cum vxore properans Nanceium ad nuptias Erici Ducis Brunsuicensis, quae ibi celebrari debuerunt. Commendator non potuit impetrare in conuentu, qui celebratus est Antuerpiae, eam pecuniam, quam a prouinciis illis petebat: Quare dicunt, eum constituisse Questores, a quibus exigatur in Flandria. Ante paucos dies Annibal Comes ab Altemss, qui habet Antuerpiae septem signa praesidiariorum militum, accessit ad Senatum vrbis, stipatus magno numero militum, et dixit Senatoribus, esse decretum a Commendatore, vt numerent ipsi quolibet mense quatuor et viginti millia florenorum pro stipendiis militum suorum, quod si non facerent, minatus est se omnes Germanos in vrbem introducturum, vt cum eis eodem modo agant, quo ante viginti menses egerunt Hispani. Senatores miserunt ad Commendatorem aliquos, quide ea re conquererentur: Verum ii non sunt ad ipsum admissi, etiamsi saepius se admitti petierint. Interdum eis respondebatur, cum se admitti peterent, eum non recte valere, interdum eum dormire, aut esse occupatum, aut aliquid simile. Geusii nacti secundos et vehementes flatus penetrarunt cum sex aut septem nauibus onustis commeatu in oppidum Zierichzee, effracta catena et disiectis palis, quos Hispani fixerant in canali, quo ad oppidum nauigatur. Decima quinta die superioris mensis fuerunt tantae tempestates ad Antuerpiam, vt Schaldis totam fere vrbem inundanerit. Aiunt inundationem peruenisse vsque ad summum templum,

quod est in fere editissima vrbis parte. Scribunt Hispanos, qui sunt in praesidiis Hollandicis, laborare tanta penuria commeatus, vt scripserint ad Commendatorem, se deserturos praesidia, nisi ipsis mature subueniatur. Ego foelicem et faustum hunc annum precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae tertia die mensis Ianuarii 1576.

EPISTOLA LX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Verendum est, ne res Polonicae sint in causa, vt Imperator Senecta minus tranquilla fruatur: Nam ii, qui ipsi aduersantur in Polonia, pergunt insanire, et ea tentant, quae ipsis et patriae tandem perniciem adferent. Indixerunt Sandreoniam conuentum suorum ad 18 diem huius mensis: ad quem iubentur omnes accedere armati. Celebrant autem, particulares conuentus in quolibet palatinatu ante illum generalem, ad quem (vt aiunt) veniet soror Regis defuncti, quam Reginam elegerunt ea conditione, vt nubat Principi Transsyluaniae, qui est etiam electus Rex ab ipsis. Est iam Warsauiae, suntque apud eam specie quidem officii, sed reuera, vt eam obseruent, ne se adiungat Caesarianis, Palatinus Belzensis, et Andreas Sboroskii Marschalcus aulae Polonicae et frater Palatini Cracouiensis, a quibus ducetur Sandreouiam ad conuentum illum generalem, vbi haud dubie denuo renunciabitur Regina, et forte inde ducetur Cracouiam, ibi coronabitur. Sunt, qui suspicentur, Transsyluanum daturum etiam operam, vt conuentui illi intersit, quod tamen vix credo; Nam non poterit tam cito res suas domi constituere, et quamuis audiam, eum colligere militem, et Polonos, a quibus est electus, hortari eum, vt iter in Poloniam acceleret, non tamen existimo, eum tam temerarium fore, vt aliquid tale tentet, antequam sit ipsi explorata Turcarum de ea re voluntas, ne forte idem ei accidat, quod cani, qui in flumine volens arripere vmbram carnis, quam ore gestabat, ipsam carnem amisit. Verum si eo venerit, ego fere non dubito, quin ipsius et sororis Regis nuptiae ibi celebrentur. Imperator constituerat mittere Legatos Sandreouiam ad istorum conuentum Ducem a Theschna, Fabianum a Schonnek, et Matthiam Logum, vt viderent, an isti possint ad saniorem mentem reduci:

Verum audio ipsos Polonos et inprimis Laskium eiusmodi con filium improbare, et dicere opus esse armato milite ad compescendam istorum petulantiam, et non Legationibus. Dicitur tamen Imperator nihilominus eo misisse Rosembergium Bohemum, quem scit gratia et authoritate apud istos plurimum valere. Sunt quidam ex Nobilitate, quae Imperatori fauet, qui habent non paruum numerum equitum in pagis vicinis Cracouiae, qui videntur id agere, vt ipsam vrbem occupent fauore ciuium, quorum maxima pars est addicta Imperatori, etiamsi Palatinus arcem in sua potestate habeat. Cras hic expectamus Legationem Polonicam, quae mittitur ab iis, qui elegerunt Imperatorem, vt cum eo de omnibus rebus transigat, et hortetur eum, vt suum aduentum in Poloniam acceleret. Princeps eins Legationis est Albertus Lasky Palatinus Siradiensis, qui alios praecessit stationariis equis, venit enim huc quinta die huius mensis. Statim vbi aduenit, Impetator filium suum Ernestum Archi-Ducem reuocauit Posonio, quo ante tres aut quatuor dies primum profectus erat cum fratre Rege Romanorum. Sunt hic in aula perpetuo occupati in deliberationibus de rebus Polonicis, ad quas semper admittitur Laskius, quem fama est intra paucos dies reuersurum in Poloniam. Venit huc ante triduum cursor ex Polonia, qui cum properans ad Imperatorem incidisset in Laskium, dixit ei: O Domine, tua praesentia esset iam maxime necessaria in Polonia. Aliquot Principes Italici, ac etiam Bauariae Dux miserunt huc Oratores, ad gratulandum Imperatori ob adeptum Regnum Polonicum: Sed nondum eos ad colloquium admisit Imperator, nec (vt audio) admittet, antequam cum Polonicis Legatis transegerit: Nam (vt ipse non dissimulat) possint ei conditiones proponi, quas non esset acceptaturus. Ioannes Brainerus rediit Constantinopoli septima die huius mensis. Nondum est auditus ab Imperatore, tum ob perpetuas deliberationes de rebus Polonicis, tum etiam, quia non satis recte valet. Literae, quas postremas accepimus Argentorato, continent, Ducis Casimiri et Condaei copias omnes conuenisse in Episcopatu Metensi, vbi omnia diripiunt, et iam esse lustratas: Regis autem Galliae copias conuenire (Langres) in Lingonibus, vt istorum iter impediant. Interea tamen agitur de pace. Dicunt conuenisse inter Arbitros delectos de conditionibus, quibus volunt Genuensium dissidia componere, quas ipsis primum indicabunt prima die proximi mensis. Nactus sum exemplum literarum, quas ad Imperatorem miserunt ii, qui in Poloniam secessionem fecerunt, quod

iam mitto ad Vestram Celsitudinem. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae vndec. die Ianuar. 1576.

Sacra ac Serenissima Caesarea Maiestas Domine, Domine Clementissime.

OFficia et obsequia nostra Maiestati Vestrae commendamus, Deumque Opt. Max. precamur, vt illam diu incolumem seruet ad vtilitatem totius Reipub. Christianae. In hac Reipub. nostrae orbitate cum creandi Regis causa Comitia a nobis hoc tempore haberentur, Senatus pars et vniuersa fere Nobilitas Regem ex sanguine nostro creandum censuit. Fuere pauci de Nobilitate et Senatores quidam Poloniae et Lithuaniae, qui Maiestatem Vestram ad hoc onus suscipiendum aduocandam putabant. Quod eorum consilium Ordines respuebant, non eam ob causam, quod illis non sit optime persuasum de pietate, sapientia et summa iustitia Vestrae Caesareae Maiestatis: Verum vt aliquem Regni ciuem exposcerent, efficiebat insitus omnibus hominibus a natura bene informatis erga genus et nationem suam amor, et quod ei omnibus partibus expeditiorem Regni administrationem ob communem linguam cognitionemque morum ac legum et disciplinae nostrae putabant: tum etiam quod Turcarum Imperatoris tam potentis Principis arma non lacessiti vltro experiri, et omnem molem belli in patriam suam charissimam conuertendam non putarent. Qua de re cum amplius a nobis deliberaretur, Archi-Episcopus Gnesnensis de loco, in quo commune concilium habebatur, recessit eum quibusdam, qui cum eo sentiebant, et cum ex suo consilio ad nos quosdam misisset, prius quam a nobis ii Inter-Nuncii recessissent, non modo non consentiente, verum etiam inscia omni prope Nobilitate et magna parte Senatus, Maiestatem Vestram Regem Poloniae appellauit contra leges nostras, quibus, ne Rex nisi omnibus consentientibus pronuncietur, cautum est. Quod illius factum vt liberos homines decebat tulimus, et ne hoc exemplo inposterum pauci inuita Repub. ius Regis creandi Nobilitati eriperent, alio studia nostra conuertenda putauimus. Itaque pro nostra erga domum Iagellonicam pietate Serenissimam Annam Principem Poloniae Reginam declarauimus, ea conditione vt Illustrissimo Palatino Transsyluaniae nubat, quem cum hac conditione matrimonii Regem nostrum

creauimus. Scimus Maiestatem Vestram pro sua summa prudentia omnem suam dignitatem, omnesque suas fortunas in Reipublicae Christianae tranquillitate collocare. Itaque non dubitamus, haec paucorum suffragia Maiestatem Vestram non facturam tanti, vt iis freta non modo Regnum nostrum, verum etiam vniuersam Christianitatem in extremum discrimen velit coniicere. Etenim nobis constitutum est ita libertatem nostraque iura tueri, vt incendium, si quod haec pauca suffragia quorundam nostrorum ciuium excitarent, non nisi ruina Regni nostri restingui possit, quam reliquorum etiam Regnorum Christianitatis interitus subsequeretur. Verum de moderato animo Maiestatis Vestrae ita sumus persuasi, vt eam rem Christianitatis eo non deducturam confldamus. Bene diuque valere Maieftatem Vestram optamus. Datum ad Warsauiam ex Comitiis Regis creandi causa habitis, sub sigillis et subscriptis Palatinorum Cracouiensis, Lublinensis, Belzensis, et Marschalci totius Nobilitatis ad hunc actum electionis communem creati ex commissione Ordinum, die quinta decima Decembris a nno Dom. 1575.

EPISTOLA LXI. Eidem.

ILlustrissimme Princeps ac Domine Clementissime. Venerunt huc Legati Polonici die decima quarta huius mensis sub noctem. Constituerat Imperator eos audire 17 die hora octaua matutina, iamque omnia erant ad eam rem instructa: Sed hora tertia post mediam noctem, quae praecessit eum diem, correptus est doloribus calculi, ita vt non potuerit eos audire eo die. Quia tamen statim eiecit calculum auditi sunt postridie, hoc est 18. die. Sunt decem numero, quorum Princeps est Albertus Lasky Palatinus Siradiensis, qui habuit Orationem ad Imperatorem Lingua Polonica, ad quam respondit Imperator Bohemica sine haesitatione. Audio summam Orationis Lasky fuisse, Polonos post longas deliberationes de eligendo Rege, qui possit mederi malis, cum quibus conflictatur eorum Respublica, non reperisse vllum, qui pietate, humanitate, clementia, iustitia et sapientia cum ipsius Maiestate sit conferendus, et propterea eum sibi Regem designasse, ac petere ab eo, vt Regni administrandi curam suscipiat, et immunitates ac Priuilegia a prioribus Regibus ipsis concessa conseruet, ac noua concedat, si id Reipublicae vtile fore Ordines Regni iudicauerint, et vt quam primum fieri poterit,

proficiscatur in Poloniam, vt auertat occasiones turbarum, quae ex eius absentia oriri possunt. Adiecit Laskius, omnes quidem summopere probasse Archi-Ducis Ernesti indolem, nec dubitare, quin in praestantissimum Principem sit euasurus, sed propterea praetulisse parentem filio, quoniam semina dissensionum et alia mala inuecta in Rempublicam in tam diuturno Inter-Regno, requirant Principem longo rerum vsu exercitatum. Imperator respondit se agere ipsis gratias pro iudicio, quod de eo fecerint, et se petere, vt in ea re pergant vt coeperunt, nec dubitent, quin non solum sit ipsis conseruaturus priuilegia, quae a superioribus Regibus impetrauerunt, sed etiam alia concessurus, quandocunque id esse vtile Reipub. Ordines Regni iudicabunt. Se autem, DEO dante, ita Regnum administraturum, vt speret suam administrationem fote vtilem toti orbi Christiano, et praecipue ipsi Regno Poloniae et Magno Ducatui Lithuaniae. Haec mihi retulerunt ii, qui adfuerunt, et sunt periti linguae Polonicae et Bohemicae. Iam deliberant Poloni cum Imperatoris Consiliariis de conditionibus, cum quibus est electus, quas Episcopus Wratislauiensis, Andreas Dudicius, et Matthaeus Logus eius Legati ad Comitia Polonica acceptarunt, et ostenderunt Ordinibus Regni mandatum, quod de ea re ab ipsius Maiestate habebant. Dedit mihi quidam amicus eas conditiones legendas, sed non permisit, vt eas describerem. Videntur sane mihi grauissimae, et sunt quaedam in iis, quae difficile erit Imperatori adimplere. Si potero impetrare ab aliquo, vt liceat mihi eas describere, statim mittam ad Vestram Celsitudinem, si non impetrauero, teneo ramen memoria summam earum, quam postea scribam. Iam non possum ob graues dolores, quos sentio in crure, qui vix permiserunt, vt haec scriberem, plura scribere. Natus est Archi-Duci Carolo filius, quem vt de sacro fonte suscipiant, profecti sunt Graecium Matthias et Maximilianus Archi-Duces. Filia Imperatoris vidua discessit Nanceio tertia die huius mensis. Biduo antequam inde discederet Dux Casimirus et Condaeus, duxerant suas copias per oppidum S. Nicolai, quod abest a Nanceio duobus tantum milliar ibus. Si progressi sunt versus Lutetiam, iam non procul inde absunt. Rex Galliae grauiter conqueritur, quod Dux Casimirus nolit acceptare inducias, quae inter ipsum et fratrem Alenconium sunt factae. Ego Vestrae Celsitudini et tot Illustri Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae, 20. die Ianuarii 1576.

EPISTOLA LXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Mitto ad Vestram Celsitudinem summam conditionum, cum quibus Imperator est electus a Polonis, quarum aliquae videntur esse valde graues, quaedam etiam impossibiles. Imperator nondum significauit Oratoribus Polonicis, quaenam sit sua de his conditionibus sententia. Plerique existimant ipsum expectare exitum Conuentus, qui iam celebratur Andreouiae ab iis, qui fauent Transsyluano. Ad eum conuentum non venit soror Regis Sigismundi Augusti impedita morbo, vt dicunt ii, qui partes Transsyluani sequuntur: Caesariani vero dicunt, eam noluisse interesse, et propterea simulasse morbum. Rozembergio accedenti Cracouiam obuiam iuit Palatinus Cracouiensis, cum satis splendido Comitatu: Vernm hortatus est Rozembergium, ne vrbem ingrederetur, sed diuerteret in suburbia, quae sunt satis ampla. Sunt, qui dicant Palatinum Cracouiensem duxisse eum secum Andreouiam ad conuentum. Si posset iniri aliqua ratio reducendi ad saniorem mentem eos, qui ab Imperatore dissentiunt, hoc fieret cum magno commodo illius Regni, quod plane periit, si ad arma deueniatur: Non enim dubium est, quin Turcae sint cupidi accepturi illam occasionem turbandi res Imperatoris, et suppeditaturi eius aduersariis auxilia, et immissuri Tartaros in Poloniam veI in Lithuaniam. Id nuper non dissimulauit Bassa Budensis in suis literis ad Imperatorem, in quibus petit ab eo, ne se immisceat rebus Polonicis, cum Regnum illud ad suum Principem pertineat, sitque in eius protectione a centum et triginta annis. Vix tamen fieri poterit, quum ad arma tandem deueniatur, et iam eius rei videtur esse factum quoddam initium: Nam aiunt Palatinum Cracouiensem erexisse vexillum Transsyluani in ipsa arce Cracouiensi, quam habet in sua potestate. Id vbi significatum est Scherkoskio, Viro nobili et militari, et addicto Imperatori, is in ipsa vrbe erexir Vexillum Imperatoris, quae res ita ciues perturbauit, vt plerique ex vrbe discedant, et se in Silesiam et in alia loca recipiant. Audimus etiam Ducem de Slouska Lithuanum habere ad quinque millia Equitum, et Constantinum Ducem de Ostrog Ruthenum habere ad sex millia. Horum vterque est addictus Imperatori, sed valde procul absunt a Cracouia, quo si bellum oriatur, videtur tota eius

moles transferenda. De rebus Gallicis nihil audiuimus, ex quo copiae Ducis Casimiri et Condaei transierunt ad Nanceium. Dux du Mayne Guisii frater habuit copias Vitriaci ad impediendum istorum iter, sed non esse tam firmas dicunt, vt eos possint remorari. Domini de Bellieure et de la Motte-Fenlon missi sunt a Rege ad Ducem Casimirum et Condaeum, vt cum ipsis de pace agant. Quid responsi acceperint, nondum audiui. Commendator reuocauit omnes Hispanos ex Hollandia et Zelandia, eo quod in illis Provinciis defuerit ipsis, quo se alerent. Collocauit antem eos in vrbibus Brabantiae, quae iam alias erant per se satis afflictae. Fama est, Geusios velle se et vrbes, quas possident, tradere in clientelam Reginae Angliae, quae res magnam solicitudinem Hispanis iniicit. Scribunt ex Italia, iam conuenisse inter Deputatos Romani Pontificis, Imperatoris et Regis Hispaniae, de nova forma Reipublicae, quam Genuae restituere constituerunt, sed nondum eam publicarunt. Istae contentiones Genuensium cedunt in commodum Hispanorum; Nam veteres Nobiles aluerunt per hyemem in vrbibus, quas obtinent, et soluerunt stipendia duobus regiminibus Germanorum, quae superiore aestate conscripta erant Hispanis aduersus Turcas, quibus alias oportuisset Hispanos soluere stipendia. Iam vero iis vtentur Hispani pro suo arbitrio. Ego Vestrae Celsitudini omnia fausta et foelicia precor, et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 29. die Ianuarii 1576.

Summa eorum de quibus conuenit inter Polonos, qui Imperatorem elegerunt, et Episcopum Wratislaviensem Andream Dudicium, et Matthaeum Logum Imperatoris Oratores.

VT promittat Imperator, se non solum obseruaturum omnes immunitates et Priuilegia concessa, tam toti corpori Regni Poloniae, et magni Ducatus Lithuaniae, quam singulis eius membris, sed ea etiam aucturum, quandocunque ab Ordinibus de ea re fuerit interpellatus.

conferat alicui, qui non sit Indigena Polonus aut Lithuanus, et ad illud munus exercendum idoneus.

Controuersias Polonorum de Prussia et Liuonia cum Romano Imperio ita sopiet, vt earum nunquam postea fiat mentio.

Ius, quod Austriaca familia dicit se habere in Ducatu Mazouiae, Regno concedat in perpetuum, et efficiat, vt reliqui Principes ex Austriaca familia id habeant ratum.

Perficiat apud Regem Daniae et Ciuitates maritimas Germaniae, vt impediatur Naruica nauigatio, cum ea multum detrimenti adferat Regno Polonico, et ei quodammodo eripiat imperium maris Balthici, quod est eius proprium, in qua re habebit Imperator adiutorem Regem Sueciae.

Perficiat statim apud Regem Hispaniae, vt Barensis Ducatus et Rozanensis Principatus cum redditibus Neapolitanis restituantur sine tergiuersatione Principi Annae sorori Regis defuncti et iis, qui ad eam rem ius habent.

Foedera cum Regnis Hungariae et Bohemiae et aliis ditionibus ipsius Maiestatis non respuunt Poloni, de quibus in conuentu coronationis tractabitur.

Acceptant Poloni amicitiam perpetuam et foedus cum Rom. Imperio, quod ipsis procurare debet Imperator cum auxiliis contra quosuis hostes, et proinde constituerunt petere in proximo conuentu Imperii, id procurante Caesarea Maiestate, vt declaretur, quaenam sint ea auxilia, quae in Comitiis Warsauiensibus sunt ab Oratoribus Electorum in genere promissa. Interea autem ingruente quouis bello det Reipublicae Imperator pecuniam ad conducenda decem millia equitum Polonorum, vel quinque millia Germanicorum ad fines mittat: Electio autem erit penes Rempublicam. Confaederationem cum Regnis Daniae et Sueciae, et Moschorum Principe, quam promittit Imperator, acceptant Poloni, ita tamen ne in in sociale bellum contra Turcas aut alios quosuis hostes inducantur, nec de bello suscipiendo quicquam statuatur, non consentientibus Ordinibus in Conuentu Regni generali.

Placet, vt promoueantur commercia et negociationes cum Regnis Imperatoris, et cum Rom. Imperio.

propterea verentur Poloni, ne ob hanc electionem ipsis bellum a Turcis moueatur, videtur ipsis consultum, vt pax inter Polonos et Turcas diuturnis pactis et foederibus firmata, seruetur, eamque Imperator cum Turcis stabiliat. Quod si a Turcis id non poterit impetrari, Imperator tam suis quam amicorum et vicinorum Regnorum viribus et opibus Poloniam defendat, et bellum ab ea longe depellat, et etiam a Moschis, Tartaris, et aliis quibusuis hostibus Regnum Poloniae defendat.

Si in Hungaria gerendum erit bellum non vtetur Polono aut Lithuano milite, nisi forte aliqui Voluntarii certis stipendiis ipsi militare voluerint.

Statim aedificabit quatuor arces ex arbitrio Reipub. ad tutandos Regni fines, idque suis sumptibus faciet, et non Reipub. et interea eas, quae sunt collapsae, restituet.

Academiam Cracouiensem et eius Doctores nouis stipendiis augebit, et accerset ex Italia et Germania Viros doctos ad eam ornandam.

Poloni et Lithuani apti aulicis et bellicis Ministeriis et Officiis, praeficientur iis in aulis Principum Austriacorum, et eorum Regnis ac Dominiis.

Promisit Imperator, se centum adolescentes Polonos et Lithuanos in externis Academiis sustentaturum, et permissurum liberam vini exportationem ex Hungaria in Poloniam, aut earum rerum loco primo anno numeraturum trecenta millia florenorum, hoc est intra duos menses ab electione centum millia, et intra anni spacium, alia ducenta millia, secundo anno centum millia, eiusque rei electionem fore penes Rempublicam. Consentiunt Ordines in posteriorem partem promissionis, hoc est vt numeretur pecunia, quae offertur. Post biennium autem, aut implebit conditiones de centum adolescentibus sustentandis, et vino exportando, aut cum Republica transiget.

Persoluet Imperator intra annum sua pecunia omnia debita Regni Poloniae, Lithuaniae et Liuoniae, et ea omnia, quae per Regem Sigismundum Augustum sunt contracta.

Persoluet etiam intra duos menses stipendia, quae debentur militibus in Polonia, Lithuania et Liuonia, et Aulicis Regis Sigismundi Augusti.

conflictatae sunt non solum cum externis, sed etiam cum internis malis, quae non parum eas debilitarunt, oportebit Imperatorem in hoc diligenter incumbere, vt omnes istas dissensionum occasiones tollat, quo possit subditos obsequentiores habere. Quod vt commodius fiat, necesse erit, vt in Polonia habitet. Quod si eius res requirant, vt breui aliquo tempore absit a Regno (quod tamen non fiet intra biennium) id ad omnes Ordines Regem in publico conuentu erit referendum, sine quorum consensu, non licebit ipsi discedere. Praeterea oportebit eum duos annos viuere in Polonia, et vnum in Lithuania, quo oportebit eum properare, vt eius rebus afflictis opem ferat.

Commissarios quam primum designet, qui disceptent de iniuriis, quae in finibus sunt illatae Polonis ab Hungaris, Silesiis, Marchiticis, et Pomeranis, et perficiat, vt damna ipsis illata resarciantur.

In domesticis, publicis priuatisque literis et expeditionibus Regni Polonici et Magni Ducatus Lithuaniae non vtetur alio titulo quam eo, qui a superioribus Regibus Poloniae est vsurpatus, atque ita scribet. Maximilianus DEI Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Mazouiae, Samogitiae, Liuoniae, etc. Et hoc ideo volunt fieri, ne Regnum Poloniae Imperio aut alicui Regno videatur adiunctum. Prouentus Regni non in alios vsus, quam in suum priuatum conuertere debet secundum vsitatum Polonis morem, debetque eius aula constare ex Polonis et Lithuanis.

Non debet ad suos vsus comparare tam in Polonia quam in Lithuania vrbes, oppida, arces, aut villas, et si fecerit, emptio non valebit.

Nullus extraneus adhibeatur ad consilia Regni, nec administrationi rerum, quae ad Regnum pertinent, se immisceat.

Vt Archi-Dux Ernestus ducat in vxorem sororem Regis defuncti, ita tamen ne hoc matrimonium Regni Poloniae, et magni Ducatus Lithuaniae Iuribus praeiudicium aliquod adferat.

Vt Imperator suam electionem omnibus aequaliter asscribat, et non minus amplectatur eos, qui alios voluerunt eligere, quam eos, a quibus est electus.

Dabit etiam operam, ne fines Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae per aliquos tractatus minuantur, sed potius vt amissi recuperentur ab hostibus.

Oratores Caesariani Episcopus Wratislauiensis, Andreas Dudicius, et Matthaeus Logus, promiserunt nomine Imperatoris, ipsum haec omnia obseruaturum, et ostenderunt mandata, quae de iis rebus habebant, haecque fore rata et firma non solum promiserunt, sed sua subscriptione et sigillorum suorum appositione confirmarunt. Acta sunt haec in campo sub Warsauia in conuentu electionis Regiae die 17. mensis Decemb. Anno Dom. 1575.

EPISTOLA LXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator fere humanius egit, quam decuerit ipsum facere cum Polonis, qui ipsi aduersantur, quo posset eos ad saniorem mentem reducere: Sed quantum apparet, parum profecit sua humanitate: Nam in illo suo conuentu Andreoniensi proclamauerunt Transsyluanum Regem, et indixerunt alium conuentum ad quartam diem proximi mensis ad eum coronandum. Soro Regis Sigismundi Augusti non venit ad conuentum Andreouiensem impedita valetudine, (vt quidam scripserunt) hic vero dicunt eam simulasse morbum, vt haberet excusationem, cum non cuperet eo venire. Ducetur tamen ad conuentum Coronationis Transsyluani, et forte vna coronabitur, ac inter se matrimonio iungentur: Nam Sborouii habent eam in sua potestate. Rozembergio venienti Cracouiam Sborouius Palatinus iuit obuiam, et humaniter excepit eum, et hortatus est eum, vt diuerteret in suburbium, nec ingrederetur vrbem, ne forte eius praesentia tumultui alicui occasionem praebeat. Postea duxit eum secum Andreouiam ad conuentum, et simul cum eo Andream Dudicium, qui res Imperatoris procurat in Polonia: Verum sunt iussi subsistere vno milliari ab oppido, nec in illud sunt admissi, quamdiu durauit conuentus: Et ita specie humanitatis illis illusit Sborouius, et abduxit Cracouia, quoniam metuebat, ne per suam absentiam aliquid ibi moueretur. Nunquam placuit Laskio consilium Imperatoris de Rozembergio mittendo in Poloniam: Dicebat enim non esse mittendos Legatos sed militem, qui istorum arrogantiam et petulantiam compesceret. Auersarii

Imperatoris in hoc fuerunt prudentes, quod antequam ex Comitiis discederent, indixerunt suorum conuentum Andreouiam, in quo de suis rebus deliberarent: Caesariani vero dilapsi ad sua post Comitia, non possunt inter se conferre consilia, aut quicquam in medium consulere, cum alter ab altero procul habitet. Imperator significauit Transsyluano suam electionem per Tiffenbachium, et hortatus est eum, ne tantum tribueret quorundam turbulentorum hominum suasionibus, vt propter ipsos discederet ab officio, et Reipub. Christianae ocium et quietem turbaret. Forte etiam Tiffenbachius mandatum habuit de promittendis ei aliquot oppidis si quiesceret, aliquid enim tale audiui. Verum Transsyluanus non satis humaniter cum Tyffenbachio egit: significauit enim ei per suum Cancellarium eius aduentum esse valde suspectum Turcis et Polonis, seque venisse apud eos in suspicionem collusionis cum Imperatore ob eius aduentum: Sed se, vt suspicionem eam remoueret, dixisse eum venisse ad dirimendam quandam controuersiam de finibus: Qua excusatione vix potuerit ipsis satisfacere. Se itaque consulere, vt quam primum discederet, ne forte in aliquod periculum incideret, quoniam non posset eum tueri aduersus vim Polonorum et Turcarum, quos suspicabatur ei insidiari. Credo Tiffenbachium nullum aliud responsum accepisse: Ante discessum tamen admissus est ad Transsyluanum, qui ei dixit se recens accepisse Constantinopoli literas, in quibus scribitur maximam classem ibi instrui. Dicunt ipsum Transsyluanum parare se ad profectionem Polonicam, et in animo habere iter facere per Moldauiam et Podoliam cum trecentis aut quadringentis Equitibus tantum. Conscribit tamen militem, et est fama eum velle ante discessum constituere fratrem Vaiuodam suo loco, quod mihi non videtur verisimile, et propterea conuocasse Nobilitatem Transsyluanicam. Ego potius suspicor, quod velit eum suum Vicarium aut locum tenentem constituere, quam Principatum in eum transferre, cum nond um sit certus de Regno Polonico. Legatus Ducis Alenconii est hic. Nondum fuit admissus ad Imperatorem, qui non est satis firma valetudine. Fuit superioribus diebus tentatus Podagra, postea febricula, sed leniter. Iam sunt ei molesti Catarrhi et dolores dentium. Rex nondum est reuersus Posonio, ubi etiam febre laborauit. Vocauit Imperator Ordines Austriae in hanc vrbem, quo etiam venient Deputati Bohemiae, Morauiae et Silesiae. Crastinus dies dictus

est ei conuentui. Regina Galliae Imperatoris filia cras discedet Monacho, et huc veniet secundo Danubio. Expectatur hic ad 16. diem huius mensis. Ego Illustrissimae Vestrae Celsitudini omnia fausta et foelicia precor. Viennae quinta die Febr. 1576.

EPISTOLA LXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quonam sint progressae copiae Ducis Casimiri et Principis Condaei, hic non certo scitur. Decima nona die superioris mensis fuerunt (Diion) ad Diuionem, quae est primaria vrbs Ducatus Burgundiae. Est hic fama, sed non satis certa eos inde recta contendisse Lutetiam, et cohortes Equitum Germanicorum fuisse caesas a Regiis (Auxerre) ad AItissiodorum, quae est etiam vrbs Burgundiae, et abest a Lutetia tridui itinere tantum. Scripserant ex castris ad Diuionem se ducturos copias ad Ligerim eo itinere, quo ante sept em annos suas duxit Bipontinus Dux, vt se coniungerent cum Alenconio et Danuillio, quorum vterque est vltra Ligerim cum exercitu, Alenconius in Biturigibus, et Danuillius in Aruernia. Aiunt Regem non magnopere impedire, ne se coniungat, cum videat se non posse commode cum iis de pace agere, antequam sint coniuncti. Credo ad Vestram Celsitudinem peruenisse famam de veneno propinato Alenconio; Id esse verum, inde coniicio, quod ipse Rex de ea re se apud Imperatorem excusauit. Regina Galliae vidua venit huc nudius tertius sub noctem, cui iuerunt obuiam Rex Romanorum et tres eius fratres cum tota aula. Venerunt cum ea Guilielmus Dux Bauariae et eius coniunx. Legatus Ducis Alenconii iam quindecim dies hic haeret. Imperator magnam humanitatem ei exhibuit: Nam die Lunae proxima misit in eius diuersorium Fridericum Preinner, qui eum in arcem adduceret, et admisit eum in intimum suum cubiculum, cum propter aduersam valetudinem non posset inde egredi. Iam autem DEI beneficio melius habet, videturque, filiae aduentus eum suae valetudini restituisse. Fit conuentus in Anglia, ad quem plures Reges et Principes miserunt suos Legatos. Fama est Reginam Angliae velle suscipere patrocinium Gensiorum, qui ei tradituri sunt duas vrbes in Hollandia, et vnam in Zelandia. Commendator Maior misit Dom. de Champagny fratrem Card. Granuellani ad eum conuentum, vt impediat

illud Reginae institutum. Scribunt ex Italia, Ioannem ab Austria breui profecturum Mediolanum, cuius profectionis nullas causas adferunt, quae verisimiles videantur. Orta quidem est contentio inter ipsum et Pro-Regem Neapolitanum, sed haec non est sufficiens causa eius discessus ex Neapoli, et praesertim hoc tempore, quo cogitandum est ipsis, quo pacto se tueri possint aduersus Classem Turcicam. Superiore mense perierunt naufragio octo triremes ad Villa-Francam, quod est oppidum maritimum Ducis Sabaudiae, prope Nicaeam in finibus Galliae et Italiae, fuit autem olim portus Herculis Monaei. Quatuor ex illis triremibus pertinuerunt ad Hispaniae Regem, et reliquae quatuor ad Ciues Genuenses. Vehebant autem ex Hispania in Italiam quinquies centena millia coronatorum, cuius pecuniae bonam partem sperant per Vrinatores reperiri posse, cum naufragium factum sit non procul a littore. Perierunt fere eodem tempore duae magnae naues Venetae onustae preciosissimis mercibus (Capo Finis terrae) ad Celticum Promontorium Hispania, equarum vna pertinebatad familiam Delphinam, altera ad Barbaram. Facta sunt etiam tunc plurima naufragia circa Britanniam Gallicam: Nam aiunt ibi eiecta esse in littus ad duo millia cadauerum. Res Polonicae procedunt hic tardius, quam cuperent Legati Polonici, qui nondum impetrauerunt dimissionem Praecipui Imperatoris Consiliarii dehortantur ipsum a bello suscipiendo propter Poloniam. Omnium autem vehementissime id faciunt Rozembergius Bohemus, qui recens ex Polonia venit, et Matthaeus Logus Silesius, quae res Legatos Polonicos male habet. Venit huc ante aliquot dies Christophorus Sborosky, pulsus Cracouia simul cum aliis omnibus Caesarianis. Sunt qui dicant, Transsyluanium iam profectum esse in Poloniam: Habet tamen hic Legatum, qui affirmat eum non discessurum ex Transsyluania, antequam hinc sit ad eum reuersus. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae, die 17. mensis Februarii 1576.

EPISTOLA LXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam accepimus literas, in quibus scribitur, Regem Nauarrae per speciem Venationis subduxisse se ex aula Gallica tertia die huius mensis. Scribunt ipsum metuisse suae vitae, postquam intellexit, Alenconium petitum

veneno. Scripsit tamen ad Regem, se ideo discessisse, vt suae libertati consuleret, de qua sibi adimenda resciuerit agitari in aula consilia. Eius discessus seu fuga Regem ac totam aulam mirum in modum perturbauit. Copiae Ducis Casimiri et Condaei fuerunt adhuc 27 die superioris mensis inter Belnam et Diuionem, (Beaulne et Dyon) quae sunt primariae vrbes Burgundiae. Exegerunt tria millia coronatorum a Monasterio Cistertiensi, quod est illis in locis, et est caput Ordinis Monastici, qui Cisterciensis nominatur. Oppidulum Nux vicinum illi Monasterio, vi occuparunt, diripuerunt et incenderunt. Progrediuntur valde lente, quod non miror cum sint in Regione, quae abundat rebus omnibus ad victum necessariis, in qua nascitur vinum, quo nescio, an vllum sit generosius in toto Orbe Christiano. Rex diligenter munit Suburbia, quae sunt ad eam partem vrbis Parisiensis, quae est vltra sequanam, quae amplitudine conferenda sunt cum vna ex magnis vrbibus Germaniae. Munit et aliquod alia loca prope ipsam vrbem, et conscribit militem quanta potest diligentia, sed vix poterit colligere copias pares copiis aduersariorum, cum praesertim plures ex Nobilitate ab ipso quotidie deficiant. Agitur quidem de pace, sed venenum Alenconio propinatum plurimorum animos exacerbauit, et a consiliis pacis alieniores reddidit. Si ii, qui puriorem Religionem profitentur, sciuerint vti sua fortuna, habent meliores occasiones rei bene gerendae et restituendi suas Ecclesias, quam unquam antea habuerunt. Videtur enim DEns iam velle exigere poenas ab iis, qui illius immanis crudelitatis perpetratae Lutetiae, fuerunt authores: Nam aiunt plerasque vrbes nolle conferre pecuniam ad bellum, nec Regium praesidium admittere. Legatus Ducis Alenconii discessit hinc ante triduum. Mansit hic duos et viginti dies, cuius diuturnae morae causa fuerunt aduersa valetudo Imperatoris, et maximae occupationes, quibus obruebatur. Fuit honorifice exceptus: Quotiescunque enim fuit ipsi eundum in aulam, missus est ab Imperatore in eius hospitium Fridericus Preinner, qui eum deduceret et reduceret. Lite ris, quas dedit ei Imperator inscriptum erat; Serenissimo Principi Domino Francisco, Ducis Alenconii consanguineo et affini nostro. Belgicae res sunt in eodem fere statu, in quo fuerunt a multis mensibus: Oppidum Zierichzee adhuc obsidetur, quod vt mari etiam premat Commendator instruit classem. Parum abfuit, quin in manus Hispanorum deuenerit proditione Praefecti ipsius, qui sibi mortem conscivit,

vbi rem patefactam intellexit. Fama est Regem Hispaniae breui missurum Successorem Commendatori Ferdinandum Toletanum Ducis Albani filium naturalem. Quid sit actum in conuentu Anglico nondum scimus: Hoc tantum huc est scriptum, parum humanitatis exhibitum esse Domino de Champagni fratri Granuellani Card. qui eo fuerat missus a Commendatore Maiore, Legati vero Ptincipis Orangii et Geusiorum fuerunt humanissime excepti. Fuerunt tres numero Comes a Culenburg, Sant Aldegondus et quidam Taffinus. Roma scribitur, filium Pontificis die Solis proxima ducturum vxorem filiam Comitis a Sancta Flora ex Stortiarum familia. Rex Hispaniae recens creauit eum Praefectum Equitatus Mediolanensis, cum stipendio duodecim millium Coronatorum. Comes Claudius Triuultius est iam Romae. Eo missus est ab Imperatore, vt scribitur, vt petat a Pontifice pecuniam ad iter Polonicum, Inde iturus est ad alios Principes Italicos, apud quos eandem rem aget. Scribunt Constantinopoli magnum numerum Arabum defecisse a Turcico Imperatore, a quibus caesus est Sinan Bassa cum suis copiis: Metuitur autem ne irrumpant in Aegyptum, et propterea mittitur eo magnus numerus militum. Multi existimant id fore in causa, ne Turcae hoc anno tam validam classem instruant quam constituerant. Aiunt Turcas petere a Transsyluano aliquot oppida, et vt ipsis pendat eam pecuuiam, quam superiore anno Bekessius ipsis obtnlit. Audiui esse duplum illius quam iam pendit. Dubitatur iam an sit profecturus in Poloniam. Voluit sibi sufficere fratrem in Principatu Transsyluaniae, verum populus noluit eum recipere. Dixit enim se habere liberum ius electionis, et si ipse discedat, se electurus eum, quem indicabunt, esse maxime idoneum ad administrandum Principatum. Impossibile est, vt veniat Cracouiam ad diem Solis proximum, qui dictus est eius et sororis Regis Sigismundi Augusti inaugurationi. Credo, quod illa coronabitur, etiamsi ipse non veniat. Si vellet postea nubere Archi-Duci Ernesto, esset expeditissima ratio ad componenda dissidia Polonica, nam Imperator haud dubie libenter transferret in filium ius, quod habet ad Regnum Polonicum. Archi-Episcopus Gnesnensis indixit conuentum eorum, qui Imperatori fauent in oppido Louichs, vt de suis rebus deliberent, cum videant suos aduersarios in suo instituto strenue pergere, et Imperatorem nullam facere spem sui aduentus, nec ad conditiones propositas diserte respondere. Imperator, vt audio, misit Cursorem ad Archi-Episcopum, a quo petit, vt conuentum

illum aliquandiu differat, et promittit se eo missurum aliquos ex Legatis Polonicis, qui hic sunt, cum diserto responso ad conditiones Propositas, quibus adiunget suos Legatos, quorum Princeps erit Episcopus Wratislauiensis. Dicunt eius Collegas fore Sifridum Breinnerum, quem Vestra Celsitudo nouit, et quendam Popelium, qui in Hungaria militat. Poloni, qui hic sunt, putant Imperatorem petiturum in eo conuentu moderationem conditionum, quae ipsi proponuntur, sed dicunt eum id frustra facturum, quoniam id non sit in potestate eorum qui conuenient. Iam audiui duo et viginti signa Heluetiorum, qui sunt militaturi Regi, coepisse in Galliam progredi nona die huius mensis. Pontifex Rom. quolibet mense numerat pro eorum stipendio viginti millia Coronatorum. Praeter haec misit nuper Regi quinquaginta millia Coronatorum ad conscribendum Germanicum militem. Ego Vestrae Celsitudini, et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae 28. die Febr. 1576.

EPISTOLA LXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Die Saturni, quae fuit tertia huius mensis, Imperator respondit Legatis Polonicis, se non posse acceptare Regnum Polonicum iis conditionibus, quibus ipsi deferebatur: Esse enim inter eas aliquas, quas non possit obseruare quum faciat contra Iuramentum, quod Imperio et aliis suis Regnis praestitit antea. Porro cum videat, Polonos non esse concordes, et inter ipsos esse non paucos, qui dicant se potius accersituros Turcas vel Tartaros, quam subituros cuiusquam Germani Imperium, dixit se nolle esse authorem maiorum distractionum: Id enim non ferre suam beneuolentiam erga Regnum Polonicum, nec etiam suam aetatem aut valetudinem iam esse aptam ad suscipiendas nouas contentiones. Se vero non improbare corum affectus, qui memores virtutis Principum Iagellonicorum et beneficiorum, quae in Rempublicam Polonicam contulerunt, cupiant sororem Regis Sigismundi Augusti ad Regnum euehere, nec velle eam rem impedire. Quod si ipsa in animo habeat alicui nubere, se existimare posse ei persuaderi, vt potius nubat Principi, qui tot Reges ac Imperatores progenitores habet, quot habet ipsius filius Ernestus Archi-Dux, quam Transsyluano nato ex vulgari tantum Nobilitate. Quod si contingeret tale coniugium coalescere, se facturum vt filius

promittat Polonis ea omnia, quae promisit eis Rex Henricus, ac Iuramento confirmet se ea obseruaturum. Quantum vero ad ea, quae petita sunt in conditionibus propositis ab ipso tanquam Imperatore, quia non habet ea in sua potestate, se non minus diligentem operam daturum, vt fiant Poloni voti compotes, quam si ipse Regnum fuisset adeptus: Intelliguntur autem haec de Prussia, Liuonia, Naruica nauigatione, Ducatu Barri, et Comitatu Rossani, et eiusmodi aliis rebus ac foederibus cum externis Principibus. Sunt qui dicant ipsum in illa sua Oratione promisisse centum millia thalerorum iis, qui iter Transsyluani in Poloniam impedirent. Quin autem illud conetur impedire Imperator nemini est dubium: Nam aiunt Christophorum a Tieffenbach Praefectum in Sathmar obsidere cum tribus millibus militum arcem Heust, quae pertinet ad Transsyluanum, et munire ac impeditiores reddere vias omnes, quae ducunt ex Transsyluania in Poloniam. Ipse etiam Ruberus auget suas copias, ita vt videantur irrupturi in Transsyluaniam, si Vaiuoda profectus fuerit in Poloniam. Ab altera parte ipse etiam Bekessius suis auspiciis mouet bellum Transsyluano, et crudeliter saeuit in eos, qui ipsi aduersantur, iamque obsidet arcem, cuius nomen non audiui. Transsyluanus alias confecit res cum suis subditis ex animi sententia: Nam retinet Principatum Transsyluaniae, et discedens in Poloniam relinquit Vicarium seu locum tenentem suum fratrem, cui quia est admodum Valetudinarius, adiunctus est Christophorus Agimasch. Destinauerat suo discessui ex Transsyluania sextum diem huius mensis, quo die an discesserit paulo post sciemus. Aiunt Turcas omnino velle vt fiat Rex Poloniae, et si Imperator paulo cupidius sese eius conatibus opposuerit, metuendum esse, ne induciae recens impetratae violentur ab ipsis Turcis. Venit ante paucos dies cursor Constantinopoli, qui dicit, ibi instrui classem centum et quinquaginta triremium, cuius existimant fore supremum Ducem Occhialum. Ait non esse Constantinopoli eam annonae caritatem, quae fuit antea, et esse falsa, quae de peste ibi saeuiente sunt hic dicta. Mittitur ad Imperatorem Chiaux siue Legatus Buda, sed qui habet literas ab Imperatore Turcico. Iussus est subsistere in oppido Brug, quod hinc distat octo milliaribus, ne huc veniet antequam discesserint Poloni, quos audio nudius tertius scripto respondisse ad ea, quae ipsis dixit Imperator die Saturni. Creditur autem Imperator cras ad illud ipsorum scriptum responsurus, ipsosque postea discessurus.

Vestra Celsitudo haud dubie audiuit, Comitem Andream a Gorka captum fuisse ad fines Poloniae a Barone a Curtzbach, et ductum Brigam ad Ducem Georgium, quod vbi audiuit Imperator, statim scripsit ad Ducem Georgium, vt eum liberum dimitteret. Dicunt milites Germanicos, qui sunt in finibus Silesiae, adiunctis aliquot Polonis irrupisse in Poloniam sub finem superioris mensis, et pene intercepisse sororem Regis Sigismundi Augusti, quae Cracouiam proficiscebatur: Sed praemonita regressa est Warsauiam. Rex Nauarrae discedens a Rege Galliae abduxit secum Dom. de Lauerdin 25 cohortium peditum Praefectum, sine cuius opera et auxilio vix potuisset euadere. Copiae Ducis Casimiri et Condaei peruenerunt ad Ligerim fluuium ad oppidum Roane. Regina Angliae dicitur recepisse in patrocinium suum Hollandiam, Zelandiam, ac Frisiam, et conscribere militem, quem eo mittat. Commendator emisit recens Antuerpia classem quadraginta nauium, in qua sunt decem triremes, quas recens fabricauit. Constituit vrgere obsidionem oppidi Zierichzee. Imperator DEI beneficio, plane conualuit. Hodie iuit venatum et secum duxit Legatos Polonicos. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae sept. die Martii 1575.

Iam dixit mihi nobilis Vir Hungarus, non esse verum quod de obsidione arcis Heust supra scripsi, sed esse famam eam interceptam a Bekessio, ad quem tertia eius pars pertinet.

EPISTOLA LXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator Legatis Polonicis heri significauit, se non posse acceptare Regnum Poloniae iis conditionibus, quibus ei defertur, nec se vnquam illud sibi petiisse, sed filio suo Ernesto, quem si Regem eligere voluerint, se daturum operam, ne eius consilii eos vnquam poeniteat. Sunt qui dicant, Imperaterem resciuisse, actum esse in conuentu, qui iam celebratus est Louicii, inter eos, a quibus est electus, et inter ipsius aduersarios, vt nec ipse, nec Transsyluanus ad Regnum admittantur, sed ad nouam electionem procedatur, et ob eam rem Archi-Episcopus Gnesnensis indixit Warsauiam Regni Comitia ad nonum

diem proximi mensis. Sunt qui dicunt ex conuentu Lowiciensi scriptum esse ad Imperatorem, propterea indicta esse Comitia Warsauiam, quia nullam spem sui aduentus Polonis faciat: Quod si alteruter eorum, qui sunt electi, ante Comitia in Poloniam venerit, omnes habituros eum pro Rege legitimo. Verum haec simulate scribi existimant multi, et plane conuenisse inter capita vtriusque factionis de alio Rege eligendo. In Transsyluano plus erit difficultatis, nam octaua die superioris mensis acceptauit conditiones sibi propositas, et solenniter promisit ac iurauit se eas obseruaturum, traditumque est ei a Legatis Polonicis Decretum de eo factum ad Warsauiam, et est salutatus Rex ab ipsis. Suas autem res in Transsyluania ita composuit, vt iam sit ad iter Polonicum accinctus. Quam prudenter ista fiant viderint Poloni, de quorum salute agitur, et an ita liceat vicinis illudere. Verum si postea elegerint quempiam, qui non sit gratus Turcis, Turcae opponent ei Transsyluanum, cui subministrabunt auxilia ad depellendum aemulum, et ad adipiscendam Regni possessionem, nam non dissimulant, se esse erga ipsum bene affectos, et hoc negocium sibi esse curae. Ante triduum venit huc Legatus Buda, sed habet literas ex aula Constantinopolitana. Suspicantur hic, eum ob res Polonicas venisse. Nominatur Schaban Chiaux, et est natione Hungarus. Dicunt eum esse hominem astutum, et multarum linguarum peritum. Rediit nudius tertius ex Moschouia Cowencelius Cancellarius Caroli Archi-Ducis, qui dicit praeclaram esse voluntatem Moschouitarum Principis erga Imperatorem, cuius causa nihil non sit facturus. Misit Legatos ad Polonos, per quos eos hortatur, vt Imperatorem recipiant, et si id faciant, defert eis suam beneuolentiam et amicitiam: Si vero eum respuant, denunciat eis inimicitias. Dux Casimirus et Condaeus traiecerunt Ligerim fluuium cum suis copiis, et in Aruerniam peruenerunt. Inde iuernnt (Limosin) in Lemouices, vt se cum Alenconio coniungerent, cum quo iam esse coniunctos non est dubium: Nam qui postremus venit huc Lutetia, dicit sub tempus sui discessus eos octo tantum milliaribus abfuisse ab Alenconio. Rex Nauarrae continet se in oppido Saumur ad Ligerim, quod procul abest ab iis locis, in quibus Alenconius et Dux Casimirus habent suas copias. Adiunxit se denuo nostris Ecclesiis abiecta Religione Pontificia. Heluetii, quos Rex conduxit, recensentur ad Cabillonem, (Chalon sur la Sone) quod est oppidum Burgundiae ad Ararim, aiunt esse sex millia.

Equites, quos Rex in Germania conscripsit, breui venturos in Galliam sperant. Interea agitur de pace, et quidem cum aliqua spe, vt referunt ii, qui ex Gallia veniunt. Regina Angliae non suscepit palam patrocinium Geusiorum, vt antea scripseram, sed tamen aiunt, eam clam suppeditare eis pecuniam, et permittere, vt sui ipsis militent. Tornacum, Cortracum et Aldonarda Flandriae vrbes facta inter se conspiratione, et correptis armis, expulerunt praesidiarios mililites, qui a Commendatore maiore ipsis erant impositi. Aliae vrbes istarum exemplum facile imitabuntur. Illustrissime Princeps venit huc ex Italia Marcus Antonius Niphus, nepos illius Augustini Niphi, qui patrum nostrorum aetate fuit valde celebris in Scholis Italicis. Hic Marcus Antonius per aliquot annos docuit Philosophiam in Gallia et Italia cum maximo auditorum concursu, et tandem factus est Patauii artis medicae Professor. Quoniam autem magno applausu audiebatur a Studiosis adolescentibus, quidam ex Professoribus metuentes, ne prae ipso in contemptum venirent, eum tanquam de Religione Pontificia non bene sentientem detulerunt ad inquisitionem, a qua est coniectus in carcerem, ex quo opera quorundam adolescentum Germanorum euasit, et huc se contuht. Contraxi hic cum eo notitiam, et cum viderem eum esse moderato ingenio, et nihil esse in eo illius arrogantiae, qua raro carent Itali, et ex aliorum sermonibus scirem, ipsum esse insigniter doctum, percontatus sum ex eo, si forte vocaretur in aliquam ex scholis publicis Vestrae Celsitudinis, an esset conditionem acceptaturus. A qua re cum viderem eum non abhorrere, promisi ipsi me id Vestrae Celsitudini indicaturum, a qua humiliter peto, vt mihi significare dignetur, quae sit sua in ea re voluntas. Est adhuc Iuuenis et valde facundus. Intelligit quidem imposturas Religionis Pontificiae, sed in puriore Religione nondum est satis institutus, quare cupit venire ad ea loca vbi possit institui. Aliud est quod ad Vestram Celsitudinem scribendum putaui. Est hic Vir doctus et Industrius, qui per multos annos magnis sumptibus et maximo labore collegit magnam vim Graecorum et Latinorum librorum manuscriptorum. Collegit etiam aliquot veteres statuas aeneas et marmoreas, et multa pulcherrima vetera numismata. Etiamsi ista sint ei charissima, quia tamen iam habet vxorem et liberos, nec opibus valde abundat, dixit mihi se libenter Vestrae Celsitudini omnia ista aequo pretio diuenditurum, si eorum esset cupida. Ait, aliquot Principes Pontificios voluisse

ea ab ipso emere, sed se vendere noluisse, quoniam habere se dicit libros, in quibussunt quaedam, quae ad oppugnandam eorum Religionem vsui esse possent. Ego etiam peto a Vestra Celsitudine, vt suam de hac re voluntatem significare dignetur, quo possit ille suis rebus consulere. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae 15 die Mart. 1576.

EPISTOLA LXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quod DEus bene vertat, et sit vtile Orbi Christiano. Imperator hodie acceptauit Regnum Polonicum magna solennitate in templo Diui Augustini, quod est arci vicinum. Gestarunt Poloni in templum Decretum factum Warsauiae de eius electione, quod munitum est Sigillis Senatorum, a quibus est electus, et est latine scriptum. Iuclusum erat capsulae aureae vel inauratae, ex qua cum depromptum fuisset, datum est Doct. Wiheusero, qui illud clara voce elegit. Post lectionem Decreti Imperator acceptauit Regnum, et cum esset praestandum Iusiurandum, Referendarius Polonicus, qui est vnus ex Legatis, verbis ipsi praeiuit. Cum ventum esset ad eam partem iurisiurandi, vbi oportuit eum promittere, quod vtramque Religionem sit conseruaturus, Poloni Pontificii dixerunt se aduersus illud protestari, Imperator vero dixit Referendario: Tu perge, aliis autem vos interea protestemini, nec permisit ob istorum protestationem actionem interrumpi. Post praestitum Iusiurandum Legati Polonici tradiderunt Imperatori Decretum, et eum Regem salutauerunt. Ex templo itum est in arcem, vbi Poloni excepti sunt conuiuio ab Imperatore, cui quatuor eius filii interfuerunt, quod celebratum est in caenaculo maiori, quod ingredientibus arcem est ad sinistram. Cum inter prandendum Imperator propinasset Polonis, ipsique surrexissent, nec obtemperarent iubenti, vt rursus accumberent, ipse etiam surrexit, et stans bibit: quod multi sunt mirati. Iam conuehuntur ex armamentario in aggerem vrbis plurima maiora tormenta, credo, vt displodantur in signum laetitiae. Venerunt heri Cracouia Legati ab iis qui Imperatori aduersantur, quid attulerint nescimus, nondum enim sunt auditi. Fama hic erat sparsa, eos mitti ad Imperatorem a sorore Regis Sigismundi Augusti, sed hoc

non est verum. Turcicus Legatus fuit auditus ab Imperatore die solis, quae fuit decima octaua huius mensis. Petiit ab Imperatore, vt quendam ex proceribus Hungaricis, cuius nomen non audiui, castigaret ob quaedam, quae contra leges induciarum eum commisisse dixit. Petiit item, vt munus, quod Constantinopolim mitti solet, mature hoc anno mittat, vt subditis Turcici Imperatoris in ditionibus ipsius Imperatoris frumenta coemere concedatur. Postremo vt a Regno Poloniae abstineat Imperator. Nondum est ei datum responsum, sed ex iis, quae hodie sunt acta, facile coniicere potest quid responsi expectare debeat. Scriptum est Constantinopoli Beglerbeium Graeciae mandasse suis Sangiacis, vt habeant paratum militem: Verum qui iam fecerunt iter per Bulgariam, Rasciam, et eam partem Hungariae, in qua Turcae dominantur, dicunt ibi tantam esse rei frumentariae penuriam, vt sit impossibile Turcis, aliquid magnum hoc anno in Hungaria attentare, nec etiam in Poloniam magnas copias mittere poterunt, nam audiui ab homine ingenioso, qui iam venit ex Transsyluania per Moldauiam et Podoliam, Regiones illas adeo fuisse superiore anno deuastatas a Tartaris et Turcis, vt sint maxima ex parte redactae insolitudinem, et tantam ibi esse rerum omnium penuriam, vt ipsi per Moldauiam facienti iter Vaiuoda, cui erat notus, miserit panem hordeaceum pro eximio munere. Transsyluanus dicitur se itineri Polonico commisisse quarta die huius mensis. Sunt qui dicant eum regressum esse in Transsyluaniam, cum audiuisset, Themeswariensem Bassam colligere militem, eo quod metuerit, ne per eius absentiam Transsyluaniam inuaderet. Quamnam viam sit ingressus nondum audiui. Per Hungariam est breuissima et commodissima via, verum Caesariani nequaquam ei concedent transitum. Via per Moldauiam et Podoliam est quidem multo longior, sed non esset incommoda, nisi (vt antea dixi,) Regiones illae ita essent deuastatae, vt defutura sint ei necessaria ad victum. Praeterea dicunt, Ducem Constantinum ab Ostrog Ruthenum non procul abesse ab iis locis, per quae ipsi esset transeundum cum Lithuanicis et Moschouiticis copiis, vt arceat Tartaros a Polonia, qui haud dubie inuadet Transsyluanum, si propius ad eum accesserit. Reliquae viae sunt valde asperae et lapidiosae, et ita angustae, vt per eas agi currus non possint, imo difficulter singuli Equites per eas progrediuntur, nec deflectere licet, cum per arduos montes dirigantur. Itaque pauci milites magni exercitus per eas progressum

facile impedire possent. Dicunt Imperatorem mittere in Poloniam pecuniam, quae in vsus Reipub. impendatur. Quidam quinquaginta millia thalerorum, quidam centum millia. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam hinc breui discessurus est Imperator, siue eat Ratisboniam siue in Poloniam, peto humiliter a Vestra Celsitudine, vt iubeat ad me mitti stipendiolum, quod mihi dat. Soliti sunt antea illud mihi numerare in Francofurtensi mercatu, qui iam instat, Questores Vestrae Celsitudinis, quamuis proximo anno in Lipsiensi qui Festum Resurrectionis Dominicae sequitur, sit mihi numeratum. Nisi iam illud accepero, vix potero me hinc extricare ob aes alienum, quod contraxi, et mihi opus erit pecunia ad iter Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 23. die Martii 1576.

EPISTOLA LXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ex decem Legatis Polonicis, qui hic fuerunt, septem sunt dimissi, tres reliqui remanent apud Imperatorem, quos, vt aiunt, ducturus est secum Ratisbonam: Iis, qui discedunt, data sunt munera satis magni precii: Nam audiui aestimantes cuiuslibet munus duobus millibus Thalerorum. Munera fuerunt torquis aureus, et vasa ac pocula argentea inaurata. Credo etiam donatos esse equos ipsis. Dati sunt etiam torques aurei multis Nobilibus, qui Legatos huc erant prosequuti. Imperator mittit Legatos ad Comitia Warsauiensia Dom. Fridericum Zerotinum Morauum, Cowencelium Archi-Ducis Caroli Cancellarium, qui nuper est reuersus ex Moschouia, et Abrahamum Popelium. Hic conscribitur miles, qui est mittendus in Hungariam, vbi Imperator iam constituit diligenter munire Canisiam et Altenburgum, quod hinc abest decem aut vndecim milliaribus tantum. Dicunt venisse nuper ad Bassam Themeswariensem tria millia Spachorum, qui inter Turcicos Equites habentur praecipui, sicut Ianizares inter pedites, quos Turcae dicunt ideo tantum missos esse, ne Caesariani impediant restitutionem arcis Themeswariensis, quae ante aliquot menses ita fulmine a fundamentis est deiecta, eo quod in ea esset magna vis pulueris tormentarii: Iam vero Turcae eam reaedificare volunt. Hic autem dicitur ideo

missos esse ad Themeswariensem illos Equites, vt Transsyluanum iuuet quibuscunque modis poterit, si Caesariani eius iter in Poloniam impedire conentur. Ex Gallia scribitur Alenconii et Ducis Casimiri Copias esse in Aruernia et Borbonia: Regias vero in Biturigibus. Agitur autem de pace, de qua vt commodius agatur factae sunt induciae duorum mensium, vt quidam scribunt, vt alii quadraginta dierum tantum, et conuenit inter vtrosque, vt quamdiu durabunt induciae, exercitus a se inuicem absint quinque et viginti milliaribus Gallicis, hoc est bidui itinere. Itali inde coniiciunt sequturam pacem, quod serio Rex agat cum Pontifice Rom. vt creet Cardinalem Biragum suum Cancellarium, quem Alenconius et reliqui, qui cum eo sunt, summo odio prosequuntur, nec volunt ferre in aula. Ego vero sequturam pacem inde coniicio, quod Rex destituatur rebus omnibus ad bellum necessariis, nec sunt inter se concordes Proceres, qui apud ipsum sunt; Populus autem detestatur praesentem rerum statum, nec vult amplius conferre pecuniam ad bellum, nec fere reperitur vlla vrbs paulo potentior, quae Regium praesidium admittere velit. Ordines Inferioris Germaniae volunt sufficere demortuo Commendatori Ducem Arescotium, et tribuere imperium in exercitus Petro Ernesto Comiti Mansfeldensi, quod credo non fore gratum Hispanis. Decreuerunt etiam mittere Legatos ad Orangium et Geusios, qui de pace denuo agant, et significent ipsis se consentire in eam conditionem, de qua antea praecipue disceptatum est, nec conuenire potuit, videlicet vt omnes exteri milites discedant ex illis Prouinciis, quod etiam vix probaturos Hispanos existimo. Milites plerique ibi tumultuantur et flagitant stipendia, multumque damni dant miseris rusticis: Sed gerunt se longe insolentius quam reliqui Equites leuis armaturae, quorum plerique sunt Itali et Hispani: Nam ita grassantur in Hannonia, vt ab Ordinibus Prouinciarum datum sit mandatum Comiti de Lalaui Hannoniae Praefecto, vt eos bello persequatur et coerceat: ad quam rem conscribit militem, iamque habere dicitur ad duo millia peditum et quadringentos Equites. Genuensium tumultus tandem sunt compositi, et plerique veteres Nobiles redierunt in vrbem cum suis familiis. Dicunt ipsum Ioannem Andream Doriam, qui fuit caput eorum, qui aduersabantur iis, qui Rempublicam obtinebant, venisse etiam in vrbem cum suis triremibus, et inde statim nauigaturum Neapolim ad Ioannem ab Austria, vt vna in Siciliam nauigent.

Angli recens inierunt foedus cum Persis. Perueniunt in ditionem Principis Moschouitarum ad ostium Diuinae fluuii per mare glaciale Noruegia et Pilapia circumnauigata. Ex Duna vehunt suas merces in fluuium Rhassea Volgam, per quem descendunt in mare Caspium, et per illud nauigant in Persidem, 12 tandem perueniunt Persepolim, quae iam dicitur Tauris, 12 sunt Regia Persarum. Si Dani haberent homines industrios, possent commodius suscipere eiusmodi nauigationes, quam vel Angli, vel quiuis alii, ob portas, quas habent in Noruegia et Islandia. Est etiam ad me scriptum ex Anglia, ibi instrui classem aliquot nauium, quae committetur cuidam piratae exercitatissimo in longinquis illis nauigationibus, vt experiatur, an per Septentrionem in Cathaiam seu Indiam Orientalem nauigare possit: Nam multi dicunt, ad Septentrionem esse fretum, quod nominant trium fratrum, per quod coniiciunt eo posse perueniri. Multi ante haec tempora tentarunt nauigationem, sed nemo hactenus quicquam de ea, quod sit valde certum, retulit. Cum ante duos et viginti annos essem in Suecia, et mecum de ea nauigatione saepius loqueretur Rex Gustauus, tandem hortatus est me, vt nauigationem illam susciperem, et promittebat, se instructurum duas naues rebus omnibus necessariis ad diuturnam nauigationem, et adiuncturum mihi nautas peritissimos, qui facerent quae ego iuberem eos facere: Sed tunc respondi me teneri maiore cupiditate perlustrandi cultas Regiones, quam quaerendi nouas et incultas. Mitto ad Vestram Celsitudinem formulam Iurisiurandi, quod praestitit Imperator, quando Regnum Polonicum acceptauit, et scriptum, quo testatus est se Regnum acceptare iis conditionibus, de quibus inter ipsos conuenit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor, Viennae prima die mensis Aprilis 1576.

EGo Maximilianus secundus Romanorum Imperator, DEI gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Mazzouiae, Samogitiae, Kiouiae, Volliniae, Podlachiae, Liuoniae Dominus, nec non Archi-Dux Austriae, per omnes Regni Ordines et Status vtriusque gentis tam Poloniae, quam Lithuaniae, caeterarumque Prouinciarum communi consensu libere electus. Spondeo ac sancte iuro DEO omnipotenti ad haec sancta

IESV Christi Euangelia, quod omnia Iura, libertates, immunitates, Priuilegia publica et priuata, iuri communi vtriusque gentis et libertatibus non contrarias, Ecclesiasticis et secularibus Principibus, Baronibus, Nobilibus, Ciuibus, Incolis, cuiuscunque Status et conditionis existentibus, per Dominos Prodecessores nostros, Reges et quosuis Principes Dominos Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, praesertim vero Casimirum antiquum, Ludouicum Loys nuncupatum, Ladislaum primum, Iagellonium, Casimirum Iuniorem, Albertum, Alexandrum, Sigismundum primum, et Sigismundum secundum, Augustum, et Henricum primum, Reges Poloniae, et Magnos Duces Lithuaniae iuste et legitime datas, concessas, euanatas, ab omnibusque Ordinibus tempore Inter-Regni statutas, atque sancitas mihi oblatas, manu tenebo, obseruabo, custodiam et tuebor in omnibus conditionibus, articulis et punctis in eisdem expressis, pacemque et tranquillitatem inter dissidentes de Religione tuebor, manutenebo, nec vllo modo vel iurisdictione nostra, vel officiorum nostrorum et Statuum quorumuis autoritate quemquam affici, opprimique causa Religionis permittam, nec ipse afficiam, nec opprimam. Omnia illicita a Regno, Magnoque Ducatu Lithuaniae, et Dominiis eorundem quouis modo alienata aut distracta ad proprietatem eiusdem Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lithuaniae aggregabo, defendam, et dilatabo. Iustitiam omnibus incolis Regni, iuxta publica constituta, absque omnibus dilationibus, et propagationibus administrabo nullo quorumuis respectu habito, et si (quod absit) in aliquibus iuramentum meum violauero, nullam mihi incolae Regni omniumque Dominiorum vtriusque gentis obedientiam praestare debebunt. Imo ipso facto eos ab omni fide, et obedientia Regi debita liberos facio, absolutionem nullam ab hoc meo iuramento a quoquam petam, neque vltro oblatam suscipiam. Sic me DEVS adiuuet.

MAximilianus secundus diuina fauente Clementia electus Romanorum Imperator semper Augustus ac electus Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Massouiae, Samogitiae, Kiouiae, Volhiniae, Podlachiae, Liuoniae etc. Dominus, etc. Reuerendissimis Reuerendis, Illustribus, Spectabilibus, Magnificis, Generosis, Nobilibus, Famatis, Archi-Episcopis, Episcopis, Palatinis, Castellanis, Officialibus, Capitaneis, dignitariis

Equitibus, Ciuitatum Pro-Consulibus, Consulibus, Communitatibus, ac omnibus aliis Regni nostri Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, Statibus, sincere ac fidelibus nobis dilectis, salutem et gratiam nostram Regiam ac omne bonum. Reuerendissimi, Reuerendi, Illustres, Spectabiles, Magnifici, Generosi, Nobiles ac Famati sincere et fideles dilecti. Quum superioribus annis Serenissimi quondam Principis. Domini Sigismundi Augusti Regis Poloniae etc. obitu res Polonicae, et Magni Ducatus Lithuaniae ad Inter-Regnum deductae, ac postmodum a Serenitatis suae Successore Serenissimo Principe Domino Henrico, nunc Franciae Rege Christianissimo in suum istud haereditarium Regnum reuerso, denuo eo redactae essent, vt eiusdem inclyti Poloniae Regni, ac Magni Ducatus Lithuaniae Ordines ad noui Regis electionem sibi legitime transeundum censuerint: Nos tam primi, quam secundi Inter-Regni tempore, haud vlla ambitione vel immoderata regnandi cupiditate, a qua longissima semper abfuimus, neque priuati alicuius commodi causa, sed ipsius potius Poloniae et Lithuaniae, totiusque Reipublicae Christianae bonum, quietem et tranquillitatem iuuandi studio ad Regnum istud animum adiecimus, videbamus enim, quantum earundem Prouinciarum, quantum vniuersae Christianitatis interesset, non solum amicitiam illam. bonamque vicinitatem, quae illis eousque cum Regnis et Dominiis nostris intercessit, totque iam saeculis coaluit, ac magno subditorum commodo culta fuit conseruari, sed vtraque Regna et Dominia vti vicina, ita Christianae fidei hostibus aeque exposita, nouo etiam eoque firmissimo vinculo sibi inuicem iungi. Hincque factum est. vt vtroque, quo de Rege eligendo agebatur, tempore, Serenissimum Ernestum Archi-Ducem Austriae etc. filium nostrum charissimum, vt cuius electione Regno isti ac Reipub. Christianae optime consultum fore nobis persuasum esset, Regni et Magni Ducatus Lithuaniae Ordinibus proponere voluerimus. Et quamuis dilectionem suam multis grauissimis de causis nostrae personae praeferendam censuerimus, existimauimus tamen, quod sires deueniret, vt Ordines et Status nostri potius, quam filii rationem haberent, nos nec tali casu Reipub. deesse posse. Cum igitur Prouidentia diuina secutum sit, vt nos superiori mense Decembri in Regem Poloniae, ac Magnum Ducem Lithuaniae rite ac legitime electi, ac solenni more per eos, ad quos de iure et consuetudine pertinet, nominati, publiceque renunciati simus, equidem nihil magis in votis habuimus, quam vt eiusmodi electione per

eiusdem Regni et Magni Ducatus Oratores nobis denunciata, id quod ad capessenda delata nobis Regni gubernacula nostrarum erat partium. quam primum perageremus, verum cum nonnullos Regni Ordines, suis rationibus ductos, ad contrariam nostrae electionem progressos esse intelligeremus ab eo, quo primum ad huius negotii tractationem nos accessisse ostendimus, publici boni, et tranquillitatis studio haud alienum duximus, vt primo omnium eas rationes, et vias iniremus, quibus res ad concordiam reduci posset. Adeoque nihil intentatum reliquimus, quod eo pertinere iudicauimus. Nam non modo Vayuodam Transsyluaniae, positis ei diligenter ob oculos difficultatibus illis, periculis atque calamitatibus, quae alioqui expectandae forent, tam per literas, quam specialem nuncium, a Regni minus legitime sibi delati acceptatione dehortati sumus, nobis sic persuasum habentes, quod cum in Varsauiensibus Comitiis vterque eius Orator Ordines et Status cohortati essent, vt nobis ac Domui nostrae Austriacae primum locum tribuerent, eorum memor nostris monitis minus difficulter locum daturus esset: Verum etiam ad indictum ab iis, qui a nostra legitima Electione dissentiunt, Andreouieum Conuentum praecipuae autoritatis Oratores destinauimus, qui mitigatis illorum animis ad saniora consilia amplectenda ipsos inducerent. Tantum abfuit, vt alterutro in loco quicquam profecerimus, vt nostri etiam Oratores Andreouiae non ante admissi auditique sint quam iis omnibus, quotum causa illi ibidem conuenernat, constitutis, demum vero nullo alio, quam talicum responso, quod Legatos ad nos missuri essent, recedere coacti fuerint, cum tamen normi instituti esset, talia consilia proponere, quibus et publice Regni ac totius Reipub. Chriftianae bono et quieti haud dubie optime consultum fuisset. Ex quibus etsi satis colligi potuerit, parum spei reliquum esse, rem eo deducendi, quo nos semper spectauimus. Nihilo minus tamen nec tunc nostrum in Poloniam aduentum maturare, sed ne vlla dissentientibus eiusdem Reipub. in sua Ciuibus viscera saeuiendi occasio a nobis praeberetur, quin potius concordiae ineundae commodius vacare possent, pro nostra in Poloniae Regnum et Rempub. pietate, ac benigna integerrimaque affectione eundem aduentum nostrum differre, quam festinatione aliqua dissentientium animos magis exacerbare voluimus, ea praesertim spe, fore vt alio quopiam in loco idonea aliqua ac a dignitate nostra haud aliena concordiae ratio iniretur. Quoniam vero hactenus non is, quem expectauimus, secutus est effectus,

sed generalis ad nonam diem mensis proximi venturi Varsouiam est indictus conuentus. Nos, etsi iis peragendis, quae ad nostri legitimi quaesiti iuris confirmationem pertinerent, diutius deesse noluimus, adeoque hesterna die, quod faustum ac tam Poloniae Regno, quam vniuersae Reipublicae Christianae salutare sit, oblatum nobis ab eiusdem Regni, et Magni Ducatus Lithuaniae Ordinibus iuramentum praestitimus, simulque Priuilegiis ea omnia, quae a nobis requirebantur, confirmauim us et approbauiuimus, ac demum electionis decretum in nomine DEI altissimi suscepimus: Tamen cum etiamnum nihil magis cupiamus, quam Regni istius et Magni Ducatus Dignitati et rationibus, simulque vniuersae Reipublicae Christianae quieti et tranquillitati consultum esse, idque tanto maiori desiderio, quo magis nobis ob oculos versatur ruina et interitus ex intestina Ciuium dissensione expectandus: Cum illa sicut omnibus Rebuspublicis semper fuit exitiosa, ita Poloniae quoque Regno alium euentum non videatur esse allatura, nec non aduentum nostrum accelerare, sed Regni Ordinibus per nostros ad Varsouienfem illum Conuentum, quem (si modo temporis breuitas patiatur) suum habere progressum in primis cupimus, sin minus continuandum, vel in aliud tempus prorogandum censemus, destinandos Oratores pacis et concordiae consilia amplectenda proponere, ipsisque permittere decreuimus, vt quibuscunque mediis et rationibus ad sananda Reipublicae vulnera, et concordiam ineundam descendere possint, salua tamen nostra dignitate: Ita fcilicet, ne Batoreus nobis longe Inferior, non sine grauissima contumeliae nota, ac totius Reipublicae Christianae detrimento et exitio, cuius auertendi nobis praecipua cura est, nobis praeferatur. Et quia Serenissimae infantis persona huic negocio est annexa, vt Serenissimus filius noster Archi-Dux Ernestus eidem infanti matrimonio, si ipsis Ordinibus Regni Poloniae ac Magni Ducatus Lithuaniae visum fuerit, iungatur. Dabimus autem Oratoribus nostris talia mandata, quibus ad omnia ea, quae ad pacem, et concordiam piam pertinere possunt, ita sint instructi, vt Ordines et Status nihil plane desideraturos confidamus. Quod si vero pars aduersa his iustis et honestis rationibus, et mediis locum dare nolit, sed in sua illa opinione persistat, vtique nec nos dignitati, nec iuribus nostris tuendis deesse, nostrosque deserere poterimus. Imo quam primum per eos, qui nostras partes sequuntur, certiores facti fuerimus

de aduersariorum suo in pertinacia proposito, in Regnum primo quoque tempore properabimus. Neque omittemus, quin praefatis Oratoribus nostris inter caetera id negotii demus, vt quia Regni istius Magnique Ducatus, ac omnium vtriusque Prouinciae Ciuium et Subditorum quieti et securitati prospectum cupimus, quoad praesidia contra hostium incursiones necessaria, cum Regni et Magni Ducatus Ordinibus, et Statibus de iis deliberent, quae imminentis periculi qualitas postulare videbitur, tum etiam ea, quae Oratores nostri, quos superioribus mensibus in Moschouiam ablegauimus, in Regni istius et Magni Ducatus vtilitatem egerint, atque effecerint, Statibus referant. Quae cum ad Vestrum omnium et singulorum notitiam his nostris literis deducere voluerimus, tum vero vos benigne hortamur, et requirimus, vt futuris illis Comitiis frequentes adesse, ac negotio ea, qua diximus ratione, ad concordiam reducendo omni maiori studio incumbere velitis. In quo vti vobis ipsis Coniugibus ac liberis Vestris, Patriae denique, ac vniuersae Reipublicae Christianae, optime consulturi, ita nobis rem longe gratissimam facturi estis, Regia nostra benignitate quauis occasione recognoscendam. Datum in Ciuitate nostra Vienna die 24. mensis Martii Anno 1576. Imperii nostri 14. et Regni Poloniae prioris.

EPISTOLA LXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator non solum dedit munera Legatis Polonicis, qui huc venerant, vt Regnum ei deferrent, sed etiam multis aliis Polonis, qui priuato suo nomine huc venerant. Imo quod magis mirum videbitur, eos, qui a factione quae ipsi aduersatur, huc erant missi, pulchre donatos a se dimisit. Iam (vt hic dicitur) poenitet eos quod Transsyluanum elegerint, cum videant, eum praeter suam expectationem non accelerare suum iter in Poloniam: Quare hic speramus posse eis persuaderi, vt ad aliquam transactionem cum Imperatore deueniant: Cuius rei iam esse iacta aliqua fundamenta credimus: Quod faxit DEVS vt foeliciter succedat: Nihil enim iam possit contingere vtilius Orbi Christiano, et praesertim Poloniae et Germaniae. Aiunt tamen Transsyluanum iam esse ingressum iter: Quod si incolumis in Poloniam peruenerit, metuendum est, ne eadem lenitate, qua ab eo deficere voluerunt, ad eum redeant plurimi, adquam rem ipsos impellet metus Turcarum,

qui aperte dicunt se non passuros, vt quis ex familia Austriaca adipiscatur possessionem eius Regni, quod dicunt esse in sua clientela. Bassa Budensis aliquandiu retinuit Cursorem quem Imperator mittebat Constantinopolim, quod vbi resciuit Imperator, iussit obseruari Legatum Turcicum, qui hic erat, nec eum dimisit prius quam audiuit, Cursorem suum a Bassa Budensi esse dimissum. Quid responderit ad ea quod petiit Legatus Turcicus nondum audiui, sed tamen credo eum aut parum aut nihil impetrasse: Nam video hic Ioannem Balassam, quem grauiter accusauit, libere vagari per vrbem vt antea, et audio Imperatorem non permittere suis subditis, vt suas fruges Turcis diuendant, et video iam a multis diebus hic conscribi militem, qui in Hungariam mittatur, et praeterea dictum est mihi huc esse accersitum Lazarum Suendium, vt Caesarianiis copiis praesit in Hungaria. In Gallia (vt antea scripsi) fecerunt aliquot dierum inducias, vt de pace commodius agerent: Coeptum est autem de ea agi inter vtriusque partis Deputatos decima quinta die superioris mensis. Interea Copiae Alenconii, Nauarreni, Ducis Casimiri et Condaei ociose expectant earum rerum euentum, et negligunt occasiones rei bene gerendae. quas habuerunt non paruas, quoniam Rex erat imparatus. Intra paucos autem dies erit ipsis paratior, quia ad eum ex variis locis confluunt milites, quos licet iubeat ad fines subsistere interea dum de pace agitur, si tamen nostri proposuerint ei conditiones grauiores, intra viginti dies ad eos perueniet miles, qui iussus est in finibus subsistere. Alenconius habet suas Copias ad Molinum, (Molins en Bonnois) quae est vrbs Bohemiae in ripa Elaueris fluuii. (Allier) Dux Casimirus et Condaeus ad eum primum perueneruut 13. die superioris mensis. Nauarrae Rex dicitur esse in Petragoricis. (Perigort) Dux de Maine frater Guisii est cum Regio exercitu ad oppidum Cone, quod est in ripa dextra Ligeris, duorum dierum itinera infra Molinum. Mors Commendatoris videtur futura causa magnarum Turbarum in Inferiore Germania. Cum esset morti vicinus, voluit sufficere in gubernatione Comitem Barlemontium, sed quia praeuentus morte, non potuit rem perficere, vt cupiebat. Ordines Prouinciarnm, et reliqui Consiliarii non habuerunt ratum eius factum. Consiliarii, qui antea cum Commendatore gubernabant, vocarunt Bruxellas proceres et Ordines Prouinciarum, vt cum eis de tota gubernatione deliberarent: Verum cum proceres et Ordines quaedam praeposuissent, quae ad salutem illarum Regionum pertinere videbantur, dixerunt Consiliarii, non

posse de rebus illis quicquam constitui, nisi explorata Regis voluntate, quae res alios valde offendit. Hispani, quos antea scripsi tumultuari, et stipendia flagitare, pulsi Hannonia venerunt vsque ad portas Bruxellensis vrbis, sed cum audissent populum arma corripere, inde recesserunt Louanium versus. Profectus ad eos Sanctius Dauila, qui est praecipuae authoritat is inter Hispanos, obtulit cuilibet eorum viginti Coronatos, sed nihil effecit. Tumultuantur etiam Germani, et stipendia flagitant. Est huc a paucis diebus fcriptum ex Belgio et Anglia, Regem Hispaniae esse mortuum, quod credo esse falsum, quia nulla eius rei iudicia hic conspiciuntur in aula. Quod si esset verum, ingentes mutationes breui sequerentur, nec fore dubitarem, quin Turcae intra paucos annos occupaturi efsent bonam Italiae partem. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae dec. die Aprilis 1576.

EPISTOLA LXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Qui veniunt ex Polonia dicunt, Batorium subinitium huius mensis peruenisse in oppidum Snatyn, quod primum occurrit venientibus ex Moldauia in Russiam. Inde iuit Leopolim, et putatur hodie aut cras venturus Cracouiam. Dicitur adduxisse secum ad mille Equites, et quingentos pedites. Sunt qui dicant eum habere secum Legatum Turcicum. Multi existimant Imperatorem potuisse facile impedire, ne veniret Cracouiam, si habuisset militem in ea parte Silesiae, quae Poloniam attingit, nec opus fuisset magno numero: Verum persuasus erat a suis Praefectis Hungaricis, Moldauiam et Russiam, per quas eum iter facere oportuit, ita esse deuastatas, vt impossibile ipsi esset ea via in Poloniam peruenire. Accedebat ad id, quod Legati missi huc a factione, quae Imperatori aduerfatur, quodam modo ipsi persuaserant, Sborouios et alios, qui sunt illius factionis capita, posse muneribus abduci a Batorii amicitia, et propterea aiunt Christophorum Sborouium hinc ablegatum esse ad fratres, vt eis nomine Imperatoris promitteret centum et triginta millia thalerorum, si deserto Batorio ad ipsum deficerent. Ipsi Legati Batorianorum, vt facilius persuaderent Imperatori, plerosque ex iis, qui antea fauerant Batorio, esse iam ab eo abalienatos, dixerunt, eos potius electuros Archi-Ducem

Matthiam quam Ernestum, a quo sibi metuerent, eo quod hactenus essent ipsi aduersati, et vt magis persuaderent se serio haec dicere, obtulerunt Archi-Duci Matthiae equum et quaedam alia munera. Ego metuo, ne euentus doceat istos haec omnia simulasse, vt Imperatorem magis securum redderent, et eius erga se liberalitatem excitarent: Quod sane consilium ipsis non infoeliciter cessit, nam hinc abierunt liberaliter ab ipso donati. Statim vbi factio Batoriana intellexit ipsum ad fines Regni peruenisse, proposuit edictum Cracouiae, quo sub graui poena mandabatur omnibus, ne cuiquam militarent praeterquam ipsi Batorio. Id factum est tertia die huius mensis. Sunt qui dicant eum inaugurandum die resurrectionis Dominicae, et statim postea celebraturum nuptias cum sorore Regis Sigismundi Augusti. lam sunt res eo deductae, vt si lmperator Regni illius possessionem acquirere velit, necesse sit vt vi et armis id faciat: Cui rei videtur inesse multum difficultatis et periculi ob auxilia, quae Batorius a Turcis sperare potest. Scribitur Constantinopoli Turcas cupide expectare reditum Legati, quem huc miserunt, cui si non datum fuerit responsum, quale ipsi expetunt, videntur illaturi bellum Imperatori: Ob eam enim rem intermiserunt apparatum Classis, quae dicebatur fore centum et quinquaginta triremium, et tantum instruunt sexaginta triremes ad tuenda sua litora. Armant praeterea quinquaginta triremes, quas mittent in Pontum Euxinum, vt, si bellum ingruat in Polonia, subeant ostia Danubii vel Boristhenis, vt exponant in terram militem, quem mittant auxilio Batorio. Dicuntur etiam iam mandasse Tartaris, vt se ad bellum parent. Haec legi in literis scriptis Constantinopoli superiore mense. Videntur etiam Turcae velle aliquid mouere in Hungaria: Nam aiunt Bassam Budensem profectum esse cum copiis versus Zighetum. Metuitur hic, ne meditetur obsidionem Canisyae, quam Imperator coepit munire, eoque misit partem eorum militum, qui hic nuper fuerunt conscripti. Hic fama erat, Regem Persarum constituisse mouere bellum Turcis, sed legi in literis, quas dixi Constantinopoli scriptas, Legatum eius venisse in fines Turcicos cum trecentis equis, qui ab eo adfert Imperatori Turcico pretiosissima munera, inter quae est tentorium eximiae pulchritudinis. In Gallia agitur adhuc de pace, de qua, qui inde scribunt, iam minus sperant quam antea, eo quod Alenconii, Nauarreni, Condaei et nostrarum Ecclesiarum Legati seu Deputati

multa addiderunt ad conditiones, quas superiore anno Regi proposuerunt. Dux Casimirus etiam petit, vt Rex approbet et adimpleat contractum factum inter ipsum et Principem Condaeum, a qua re maxime abhorrent Regii et praecipue a Metensi, Verdunensi et Tullensi Episcopatibus tradendis, quorum administratio est ei promissa a Condaeo. Alenconius, Dux Casimirus sunt vna in oppido Molius, quod est in Ducatu Borboniae, quo ex Petragoricis ad eos contendere dicitur Rex Nauarrae. Scribunt Lugduno, quod est vicinum illis locis, habituros eos ad quadraginta millia militum, vbi cum copiis Rex Nauarrae aduenerit. Puto Regias copias non fore minus numerosas. In Belgio milites vbique rumultuantur et flagitant stipendia. Geusii deiecerunt quosdam aggeres, quibus coercebatur fluuius Mosa, vnde sequuta est inundatio illius partis Brabantiae, in qua situm est Boscum-Ducis. Italia iam est quietior, eo quod hac aestate nihil sibi metuat a Classe Turcica. Veneti exauthorarunt tria millia militum, quos volebant mittere in Cretam. Dux Florentinus nuper summa magnificentia excepit Legatum Venetum, quiad eum missus erat, vt nomine Reipub. ei titulum magni Ducis tribueret. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae 18. die Aprilis 1576.

EPISTOLA LXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam nemini est dubium quin Batorius sit in Polonia. Peruenit ad fines Regni Polonici penultima die Martii. Hic fertur eum statim significasse Palatino Podoliae, vt sibi transeunti curaret hospitia parari: Verum Palatinum respondisse, se nec pro suo Rege, nec pro amico eum habere. Septima die huius mensis fuit ad Leopolim Russiae. Eius iter erat ita institutum, vt diceretur venturus Cracouiam decima nona die huius mensis: Sed audio proceres, qui sunt Cracouiae, petiisse ab eo, vt subsisteret ad duo aut tria milliaria ab vrbe vsque ad 23 diem, quo possent commodius parari ea, quae ad eum excipiendum pertinent. Putatur itaque heri primum ingressus esse Cracouiam. Decretum est autem, vt inauguretur die Solis proxima, et biduo post celebret Nuptias cum sorore Regis Sigismundi Augusti, hoc est Calendis Maii, quo mense veteres crediderunt plerumque infoeliciter celebrari nuptias. Caesariani interea

celebrant conuentum Warsouiae, in quo quid sit decretum vel decernendum, nondum puto hic sciri. Verum quia illi idem, qui iam conuenerunt, Lovvicio ad Imperatorem superiore mense scripserunt, vt suum aduentum in Poloniam acceleraret, (se enim habituros pro Rege eum, qui primus aduenerit) ego metuo, ne plerique eorum ad Batorium deficiant. Scio, quosdam ex Legatis Polonicis, quos liberalissime dimisit Imperator, dixisse cuidam bono viro, qui occurrit ipsis redeuntibus in Poloniam, se quidem ex animo bene cupere Imperatori, et optare vt Regni Polonici pacatam possessionem adipiscatur: Sed se nunquam fore authores, vt eius causa manus Polonorum ciuili sanguine commaculentur. Quae verba si rectum iudicium et amorem patria ipsis exprimerent, essent maxime laudauda: Verum ego non dubito, quin a mera ingratitudine et ignauia proficiscantur. Turcae ita superbe et arroganter ipsis imperarunt, ne quem ex Austriaca familia sibi Regem eligerent, vt, si in ipsis fuisset aliquid animi aut virtutis, aut verus amor libertatis, quam tantopere iactant, nihil magis ipsos incitare debuerit ad eligendum Austriacum, quam superbum illud Turcarum Imperium, qui ipsis tanquam inaucipiis suis imperare videntur. Spes, quam de pace conceperant in Gallia, videtur multum imminuta. Delegati seu Deputati vtriusque partis fuerunt vna per decem aut duodecim dies, sed Regiis visae sunt nimis graues conditiones, quae ab aliis proponebantur, et praesertim quod peterent nostri, sibi vbique concedi liberum suae Religionis exercitium. Item, quod peterent administrationem Metensis, Verdunensis, et Tullensis Episcopatuum tradi Duci Casimiro: Nam Regii dicebant, etiamsi Rex concederet vbique in suo Regno liberum purioris Religionis exercitium, nunquam tamen in eam rem consensuras plerasque vrbes sui Regni, nec etiam plerosque ex Nobilibus, et proceribus, qui ab eius partibus hactenus steterunt. Rex autem voluit ipsis concedere in qualibet Prouincia aliquot vrbes, in quibus suae Religionis exercitium haberent. Quantum ad ea quae Duci Casimiro sunt promissa, scripsit Rex ad fratrem Alenconium, vt ineat rationem, qua possit ei persuaderi, vt accepta pecunia discedat a petitione administrationis illorum trium Episcopatuum. Redierunt ad suos cum eiusmodi responso quidam ex Deputatis, reliqui autem manserunt Lutetiae: Nam Rex petit a fratre et aliis, vt prorogentur ad aliquot dies induciae, quo possit pax constitui, quod qui scribunt, putant ipsos vix concessuros, cum habeant coniunctas et instructas suas copias, et iam recensuerint militem

Germanicum, eique aliquid pecuniae numerauerunt. Erant adhuc Molini in Barbonia sub initium huius mensis. Alenconius, Dux Casimirus et Condaeus Rex Nauarrae non procul ab ipsis aberat. Vbinam sint Equites Germanici, qui Regi militant, nemo quod sciam scripsit. In Inferiore Germania expectant decretum Regis de Successore Commendatoris Maioris. Iulianus Romerus, qui est inter praecipuos Duces Hispanicos, coegit tandem tumultuantes Hispanos redire ad sua signa, et manere in officio, quinque aut sex tantum ex iis interfectis. Is vero, quem sibi Ducem elegerant, fugit ad Geusios cum viginti aut viginti quinque aliis, sed hic nescimus adhuc, an Geusii eos receperint. Scribunt plurimos milites ex Scotia et Anglia ad ipsos Geusios nauigare. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae, omnia fausta et foelicia precor. Viennae 24. die Aprilis 1576.

EPISTOLA LXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Vidi literas scriptas Lutetiae sub finem superioris mensis, in quibus continebatur, Delegetos seu Deputatos Regis et Huguenotorum ac male contentorum coepisse inter se disceptare de conditionibus pacis decima quinta die superioris mensis, vt antea scripsi ad Vestram Celsitudinem. Disceptarunt per quinque dies tantum: Cum enim vtrique causam suam feruidius agerent, Regi visum est consultius, vt vtrinque scripto ageretur, ne, si diutius verbis disceptarent, ingrauem aliquam contentionem exardescerent. Nostri proponebant Regi plures conditiones, inter quas hae visae sunt grauissimae. Prima vt vbique et omnibus personis sine vlla exceptione liberum sit purioris Religionis exercitium; Vt inquiratur et animaduertatur in authores caedium perpetratarum in Festo Bartholomaei; Vt conuocentur Ordines Regni, et ex eorum sententia constituatur Regni administratio: Vt Alenconio publica pecunia alantur tria millia peditum, et duodecim turmae Equitum Cataphractorum, quo possit exequi et tueri decreta, quae in conuentu Ordinum Regni fient: Vt Rex obseruet ea, quae a Principe Condaeo et. aliis Confoederatis, sunt promissa Duci Ioanni Casimiro. Hae conditiones videntur grauissimae Regi et iis, qui eius authoritate hactenus sunt abusi. Respondit ad eas Rex scripto, sed quid responderit nondum audiui. Misit autem ad fratrem et ad alios proceres, qui

funt in Borbonia, responsum suum per aliquos ex Deputatis ipsorum, a quibus petit (si forte non placeant quae respondit) vt ad aliquot dies prorogentur induciae, quo possint aliae pacis rationes iniri. Qui scribunt existimant, Alenconium et socios nequaquam consensuros in prorogationem induciarum, cum habeant suas copias paratas, et nuper censuerint militem Germanicum, cui aliquid pecuniae numeraueuerunt. Sic illa spes, quam de pace multi conceperant, videtur pene euanuisse. In quolibet exercitu dicuntur esse ad quadraginta millia militum, quorum plerique sunt veterani per multos annos exercitati in deuastanda patria. Ab initio horum bellorum ciuilium non conuenerunt tanti exercitus, quare si inter se conflixerunt, non dubito, quin pugna futura sit atrocissima. Batorius ingressus est Cracouiam 23. die huius mensis, dicebatur inaugurandus penultima, sed aiunt eius inaugurationem reiectam esse in 29. diem Maii. Dicunt Episcopum Cuiauiensem, qui ad eum inaugurandum erat delectus, dicere hoc non esse sui muneris, sed ad Archi-Episcopum Gnesnensem pertinere. Alii vero dicunt ideo differri vt possint plures ex Nobilitate convenire, et haec actio maiore pompa et solennitare celebrari. Hic vulgo fertur plurimos ex iis, a quibus est electus Batorius, deficere ad Imperatorem, qui vero Batorio fauent dicunt, plurimos ex Caesarianis venisse ad ipsum Batorium postquam audiuerunt ipsum Regni Polonici fines attigisse. Legati Imperatoris auditi sunt undecima die superioris mensis in conuentu Warsouiensi, in quo dicunt nihil esse decretum, quod sit, magni momenti, nisi quod actum est, vt intra paucos dies celebretur alius conuentus, in quo (vt hic speramus) eligetur Rex Archi-Dux Ernestus aut Matthias Imperatore et Batorio abdicatis. Tandem haud dubie ad bellum deuenietur, ad quod videtur se praeparare Imperator, nam pecuniam mutuam conquirit et corradit vndecunque potest. Christophorus Sborouius (quem antea scripsi missum fuisse ab Imperatore ad fratres suos, vt videret an promissa ipsis grandi pecunia possent a Batorio abduci) non est ausus ire Cracouiam. Superioribus diebus nostri non paruam cladem acceperunt a Turcis non procul ab arce Kalo. Conuenerant ex nostris plures quam mille ex praesidiis Agriae et vicinarum munitionum, sperantes se posse opprimere Turcas, quos non procul a nostris finibus vagari audiuerunt, nec esse plures septingentis aut octingentis. Verum non procul aberant ab istis bis mille alii, qui commissa pugna inter nostros et illos octingentos superuenerunt,

et ex nostris ad quadringentos aut quingentos interfecerunt, et captiuos abduxerunt, et sex aut septem pagos diripuerunt. Bassa Budensis hanc gratiam retulit Imperatori pro munere, quod nuper ad ipsum misit, totam autem rem, vt est gesta, tanquam insultans huc perscripsit. Ego plura alia, quae de rebus Polonicis hic dicuntur, non scribo, quia pleraque existimo non esse vera, et praeterea Dominus Damianus poterit ista omnia longe melius narrare Vestrae Celsitudini, quam a me scribi possent. Ego Vestrae Celsit udini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae vltimo die Aprilis 1576,

EPISTOLA LXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Reuersus est ex Polonia Dominus Fridericus Zerotinus, qui fuit praecipuus ex Legatis. quos Imperator misit ad conuentum Warsauiensem. Dicunt ad eum conuentum fuisse quidem missos Legatos a Batorianis, sed qui dixerunt, se non habere eum conuentum pro legitimo. Tandem dicunt conuenisse inter utramque factionem, vt alius conuentus indiceretur ad tertiam diem Iunii, ad quem etiam ipsi Bathoriani promiserunt se venturos. Interea putant differendam inaugurationem Bathorii, quem dicunt coepisse contemni a Polonis, postquam animaduerterunt ipsum nihil amplius habere quod largiatur. Poterunt dici vere foelices Poloni, si iis moribus, et artibus quibus iam vtuntur, suam Rempublicam diu incolumem seruauerint. Heri sub noctem literas accepimus, in quibus scribitur in Gallia interruptam esse actionem de pace, et Alenconium progredi cum suis Copiis Lutetiam versus et in itinere obsedisse Altissiodorum (Auxerre) vnam ex primariis Burgundiae vrbibus. Aiunt ipsum Alenconium et eius Confoederatos misisse Oratores ad Regem, per quos significauerunt ipsi, se cupere scire an approbet facinus perpetratum in die Bartholomaei. Petit etiam Alenconius, vt animaduertatur in authores supplicii Comitis de Kokenas et Domini de la Maule suorum Ministrorum, qui truncati sunt capite eo tempore, quo ipsi Alenconio et Regi Nauarrae positae sunt custodiae, et Montmorancius ac Cossaeus Marschalci coniecti sunt in carcerem. Regina mater Regis dicitur proficisci obuiam filio Alenconio ad Nemorsum oppidum, quod tam procul abest a Lutetia quam Dresda a

Torga. Sperat se posse eum abducere ab instituto oppugnandi fratrem. Exercitus ipsius Alenconii dicitur esse 25 millium peditum et sedecim millium Equitum. Rex Nauarrae rediit in Andeganos, vbi occupauit Castrum Guntheri, quod est oppidum non procul ab vrbe Andegauensi, quam iam dicitur obsidere, Exercitus eius est sex aut septem millium hominum. Occuparunt etiam Huguenoti oppidum Gorgeau, quod est ad Ligerim quatuor milliaribus supra Aureliam, et est ad illud fluuius iunctus ponte lapideo. Regis milites nondum in vnum locum omnes conuenerunt, nec scio an adhuc numerauerit stipendium militi Germanico, quem recens conscripsit. Aiunt eum mandasse omnibus suis, vt ad Lutetiam accedant. Rex Hispaniae tandem misit literas ad Ordines Inferioris Germaniae, quibus ipsis significat, se velle, vt Consiliarii arcani consilii, qui adiuncti erant Commendatori Maiori, praesint gubernationi, quousque in demortui Commendatoris locum alium suffecerit: Verum populus dicit, literas illas esse confictas ab ipsis Consiliariis, nec habet eis fidem. Interea propositum est Bruxellis Edictum, quo peregrini omnes, qui munus aut officium aliquod illis in regionibus hactenus exercuerunt, ab eius exercitio deinceps desistere iubentur. Cum Geusii nuper vellent inuehere commeatum Zierichzeam, Classis Regia cum eis conflixit, et quinque eorum naues commeatu onustas submersit. Ex Regia Classe perierunt tres longae naues, quas ad formam triremium Commendator maior paulo ante mortem fabricare curauerat. Diuerterat nuper in pagum Brabantiae turma Equitum leuioris armaturae, qui cum se insolentius suo more gererent, et mulierum pudicitiae illuderent, rustici correptis armis eos inuaserunt, et nouem aut decem ex iis interfecerunt, plures autem quam viginti vulnerauerunt, et reliquos in fugam coniecerunt. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae secunda die Maii 1576.

EPISTOLA LXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Lutetia huc est scriptum vigesima die superioris mensis, exercitum Alenconii inde tunc abfuisse vnius diei itinere tantum. Scriptum est postea Antuerpia, eum 24 die fuisse ad Montelherium, quod est oppidulum ea via, qua itur Aureliam Lutetia, a qua non longius abest quam

Misna a Dresda. Regis Copiae tunc nondum omnes conuenerant, conueniebant autem ad eam partem Parisiensis vrbis, quae spectat ad septentrionem, ita vt inter Regios et Alenconium esset intermedius Sequana, qui nusquam illis in locis vado transiri potest. Scripsi antea quantus sit exercitus Alenconii. In Regio dicuntur esse septem aut octo Heluetiorum millia, sex millia Equitum Germanicorum, centum signa peditum Gallorum praeter Equites, quos Rex perpetuis stipendiis alit, qui numerum septem aut octo millium efficient. Ita tamen agebatur de pace tunc, cum Lutetiae scriberentur literae, de quibus dixi, vt qui eas scripserunt sibi certo eam promitterent: Nam de omnibus capitibus propositis Regi ab Alenconio et sociis iam erat transactum vno aut altero excepto. Rex permittit liberum exercitium purioris Religionis in omnibus vrbibus suae ditionis praeterquam Lutetiae, vbi non vult haberia nostris conciones, nec ad quatuor ab ea milliaria. Non vult etiam haberi conciones vbicunque ipse erit, nec ad duo milliaria. Disceptabatur adhuc de Parisiensis vrbis exceptione ab ea generali concessione, quam si nostri admiserint, non bene sibi consulent: Nam ea vrbs hactenus fuit officina, in qua cusa sunt scelerata illa consilia, quae Galliam in tantas calamitates coniecerunt. Disceptabatur de administratione Metensis, Tullensis, et Verdunensis Episcopatuum a Condaeo et Confoederatis promissa Duci Ioanni Casimiro, qui omnino vrgebat, vt praestarentur promissa, nec poterat a sententia abduci. Rex hoc anim aduertens petiit ab Euangelicis pagis Helueticis, vt agerent cum Electore Palatino, vt filium abduceret ab ea petitione, quae sola pacem remoraretur. Persuasus ab Heluetiis Elector Palatinus misit ad filium quosdam ex suis, qui (vt existimo) perfecerunt, vt aliquid de sua petitione remitteret: Nam sperabant in aula Gallica, se tandem ei persuasuros, vt loco administrationis illorum trium Episcopatuum annuam aliquam pensionem acciperet. De aliis pacis conditionibus multa hic dicuntur, quae non scribo, quia ea esse incerta iudico, sed credo nos breui de ea re aliquid certi habituros, quod statim scribam. Scriptum est huc Argentorato, Casparem Schonbergium ducentem duo millia Equitum Germanicorum a superueniente praeter eius expectationem Equitatu Ducis Ioannis Casimiri fuisse oppressum et captum ad oppidum Myli, quod abest a Lutetia vnius diei itinere, ea via qua itur Lugdunum. Quamuis sunt plerumque falsa ea, quae Argentorato huc scribuntur de rebus Gallicis,

quia tamen hoc est scriptum ab homine minime, vano illud asscribere volui. In Inferiore Germania adhuc contendunt Hispani et Geusii de oppido Zierichzee, quod sperant Hispani se fame adacturos ad deditionem faciendam: Geusii vero dant operam, vt obsessis subueniant, et commeatum in oppidum conuehant. Dicunt occupasse quoddam propugnaculum extructum ab Hispanis prope ipsum oppidum, et aliud inchoasse, quod si perficiatur, ipsi obsidentes non minus erunt obsessi, quam qui sunt in ipso oppido. Ea res tanta contentione iam agitur, vt plerique milites ex Brabantia et Flandria eo transferantur. Geusii vero instruunt quicquid habent nauium, estque fama eos breui habituros classem trecentarum nauium. Nuper in Episcopatu Leodiensi collecta sunt tria millia militum, qui secundo Rehno Embricam nauigauerunt, et inde per Gueldriam contenderunt in Hollandiam ad Geusios. Transierunt prope Neomagum, quae est praecipua vrbs Gueldriae, quam se occupaturos sperabant: Verum Dominus d' Ierges Regionis Praefectus factus certior de eorum aduentu collecto raptim milite ingressus est vrbem, vt aduersus ipsos tueretur. Dicitur etiam Comes Bergensis Principis Orangii affinis collegisse militem in Westphalia, quem ducat in Zelandiam. Fama est in Inferiore Germania venturum eo Ioannem ab Austria, quod facile credo si pax in Gallia coaluerit, nam inde sibi metuent Hispani. Legati Polonici, qui hic manserunt, petunt, dimissionem ab Imperatore, vt suis rebus consulant. Vellent Imperatorem feruidius persequi ius, quod dicit se habere ad Regnum Polonicum. Multi dicunt eos, qui partes Imperatoris tuentur in Polonia, non posse diu consistere, nisi ipsis ex Germania summittantur auxilia Aliqui ex Legatis, qui hinc discesserunt, metuentes sibi receperunt se Olomontium et Wratislauiam. Bathorius dicitur iturus ad Comitia Warsauiensia cum magno numero Equitum. Impetrauit iam a Polonis suae factionis pecuniae contributionem. Mitto scriprum Cracouia allatum, ex quo Vestra Celsitudo intelligere poterit, qualis sit ibi rerum status. Sunt quaedam in eo incommode scripta, quae tamen mutare nolui. Turcae ante tres aut quatuor dies diripuerunt et incenderunt Canisyum, et incolas omnes captiuos abduxerunt: Credo tamen eos non cepisse arcum. Pontifex Rom. mittit Card. Moronum Legatum ad Conuentum Ratisbonensem, haud dubie vt aliquid turbet in Germania,

cum habeatur Cardinalium omnium sagacissimus et in fallendo exercitatissimus. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae 17. Maii 1576.

Articuli in Coronationis Conuentu Cracouiae constituti.

IN Prussiam expedire Dom. Krsihauski cum instructione ad duos Palatinos Brestensem et Innowdistauiensem, qui legatione fungantur apud omnes Ordines et ciuitates Prussiae.

Aliosque nuncios mittere hortatum Lithuanos, vt se declarent, neque Moschum extimescant, et iidem in Liuoniam eadem de causa proficiscantur.

In Poloniam quoque Maiorem vt eatur cognitum de declaratione, ac illud milite conscripto statuatur.

Arcium quoque tum aliarum Possessionum Regiarum Praefecti, vt se declarent: Aduersa pars admoneatur sub poena amissionis praefecturarum.

Aduersam partem exhortari, vt institutum suum pertinax relinquat: Id si vltro non fecerit, decretum eiusmodi fiet, quo tales pro hostibus patriae reputentur, et bonorum confiscatione puniantur.

Conuentum generalem indicere Warsouiam peracta Coronatione, quo Rex ipse veniat.

Copias trium Palatinatuum expedire contra Archi-Episcopum tanquam Reipublicae perturbatorem, quo victo et expugnato, dare Archi-Episcopatum Cuiauiensi Episcopo.

Aulae Regis Officiales absentes officiis priuare, ac subito Regis aulam atque Ministris, atque etiam hominibus praecipuis insertam instituere.

Ad Turcam, Tartaros, Moschum, Italos et Germanos expedire Oratores, vt pacta et foedera iureiurando confirmentur.

Post absolutam Coronationem cudatur moneta partim ex proprio Regis auro et argento, partim ex thesauris Vicorinensibus.

Edicto caueatur, ne quisquam Caesarianus Cracouiae vel prope Cracouiam sit: Quisquis contra fecerit proscribatur, vel si facultates habet confiscatione multetur.

Mittendum ad Palatinos Laskium Siradiensem, Milezium Podoliensem, ac alios primarios, vt se declarent.

Mittendum ad Prussiae Ducem et Liuoniae, ac ad alios Pomeraniae Duces tanquam feudales, vt homagium Regi pro tribunali sedenti iurent.

Ratisbonam ad Germaniae Conuentum nomine Regis Oratores expedire, qui rogent Caesarem ne Regnum ambiat.

Audio esse facta ab istis alia plura decreta, sed ea videre hactenus mihi non licuit, nec haec, quae mitto, puto fuisse recte descripta ab eo, a quo illa habeo.

EPISTOLA LXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Pacem esse factam in Gallia iam hic pro certo habemus ex variis literis in ipsa aula Gallica scriptis. Scribunt fuisse ab vtraque parte Iureiurando confirmatam die Resurrectionis Dominicae. Nondum autem erat promulgata, cum scriptae sunt postremae literae, quas vidimus. Profectura erat ad filium Alenconium Regina mater, vt cum eo et aliis deliberaret, qua ratioue dimitti possit ex Gallia miles Germanicus, in qua re erit plurimum difficultatis, cum opus sit ingenti pecunia ad numeranda ei stipendia, et in ipsa aula, ac in tota Gallia sit summa egestas. Pacis conditiones nondum sunt huc missae. Scriptum est tamen Huguenotos tandem consensisse, ne Lutetiae habeantur a nostris conciones, nec etiam in aula, nec ad milliaria quatuor a Lutetia, nec ad duo ab aula quocunque ea peruenerit. Scribunt etiam Ducem Casimirum monitum a patre tandem diseessisse a petitione administrationis Episcopatus Metensis et aliorum, cuius rei loco Rex promisit ei annuam pensionem quadraginta millium francorum. Sunt qui dicant, Alenconium petiisse sibi tradi Prouincias aliquas, in quas Rex nihil iuris retineret. Primo autem petiisse Ducatum Burgundiae, sed non impetrasse:

Obtinuisse tandem Bituriges, Turones et Andeganos, quae sunt Prouinciae in media Gallia, quas alluit Ligeris fluuius. Dicunt eum factum esse generalem locumtenentem Regis, vt loquuntur, et in eius absentia Regem Nauarrae. Si tradantur Alenconio Bituriges, ea res male habebit Imperatorem: Nam Prouincia illa attributa est in dotalicium eius filiae Viduae Regis Caroli. Quae antea scripsi de Copiis Casparis Schonbergii profligatis, existimo non esse vera, cum eius rei nulla fiat mentio in literis, quae huc ex aula scribuntur. Fuit etiam sparsa fama de alio conflictu, in quo cecidisse dicebantur ex Regiis ad decem millia, et ex Huguenotis ad duo aut tria millia tantum, quod etiam falsum esse non dubito. Copiae Regiae continebant se in suburbiis, quae sunt ad eam partem Lutetiae, quae meridiem spectat, quae sunt amplissima. Copiae vero Alenconii erant inter ipsam Lutetiam et Aureliam. Diligenter autem cauebatur, ne inter se manus consererent interea dum de pace agebatur. Iam hic numerantur stipendia Aulicis, et mandatum est Satellitibus Imperatoris, vt sint parati ad iter Ratisbonense ad tertium diem proximi mensis. Sunt tamen plurimi, qui existimant, Imperatorem non discessurum ante Festum Pentecostes: Quod mihi fit verisimile ob conuentum indictum Warsouiam a Polonis ad tertium diem proximi mensis, quo scribitur iturus Bathorius cum octo millibus Equitum. Archi-Episcopus Gnesnensis prior indixerat conuentum Warsouiam, sed postquam audiuit, Bathorium constituisse eo venire cum Copiis, mutauit sententiam, et delegit aliud oppidum, cuius nomen non audiui, quo dicuntur venturi frequentes Lithuani, quos aiunt omnino nolle agnoscere Bathorium, sed constanter in fide Imperatoris permanere. Dicunt etiam Moschum promittere Imperatori triginta millia Equitum aduersus Bathorium et Tartaros, si aliquid moliantur. Vidi literas ante nouem aut decem dies scriptas a Lasko, in quibus conqueritur, suos milites dilabi eo, quod Ministri Imperatoris non dent ei pecuniam ad numeranda ipsis stipendia. Scribit autem se et Archi-Episcopum Gnesnensem praecipue peti a Bathorio, et se versari in summo periculo, quod si ei pecunia daretur ad conscribenda duo millia Equitum, et mille pedites, posset (vt scribit) se opponere Bathorii conatibus. Audio, iam conscribi in Silesia militem, qui mittatur in Poloniam, et huc descendunt Danubio plures pedites ex Sueuia et Tirolensi Comitatu, qui vtrum sint ducendi in Poloniam, an vero in Hungariam nondum

scio, quamuis credam potius ducendos in Hungariam: Nam aiunt esse ad Themeswariam nouem aut decem millia Turcarum, qui in Imperatoris ditionem haud dubie irrumpent, vbi audiuerint eum mittere Copias in Poloniam. Hic metuitur, ne Bassa Budensis inuadat Vesprimium. Aiunt Beglerbeium Graeciae esse ad Adrianopolim cum validis Copiis, vt, si sit opus, Bathorio suppetias ferat. Certum est Turcas intentos esse in res Polonicas, et propterea instruere hoc anno quinquaginta aut sexaginta triremes tantum, quas mittent in mare Aegeum ad tutanda Litora et Insulas. Mortuus est Romae Archi-Episcopus Toletanus per septem decem annos crudeliter vexatus ab Inquisitione Hispanica. Obiiciebatur ei, quod morienti Carolo Imperatori, cuius erat Confessor, et dubitanti, de salute eo, quod sua peccata cum suis meritis conferret, dixerit, vt reiiceret suam spem in DEI misericordiam et merita Christi, quae sunt maiora omnium hominum peccatis. Nullum est Sacerdotium in toto Orbe Christiano opulentius Archi-Episcopatu Toletano, excepto Papatu. Aiunt ipsum Archi-Episcopum habere in redditibus annuis centum et octoginta millia Coronatorum. Multi hic sperant Regem Hispaniae daturum eum Archi-Episcopatum vni ex filiis Imperatoris, qui iam sunt in Hispania. Venit recens in hanc aulam Legatus ex Portugallia, quem aiunt petere suo Regi in vxorem filiam Viduam Imperatoris. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Viennae 26 die Maii 1576,

Heri hic decidit grando, quae magnitudine aequabat nucem iuglandem. Scribitur ex Italia magnam vim locustarum eo aduolasse ex Aphrica, et praesertim in Hetruriam.

EPISTOLA LXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam intelligunt ii, qui nefarias istas caedes perpetrauerunt in Gallia, DEum esse iustum et vindicem scelerum: Nam coacti sunt pacem accipere iis fere conditionibus, quibus aduersarii voluerunt. Facta vero pace oportet eos tantum pecuniae conficere, quantum vix esse puto in tota Gallia, vt nihil dicam de Regis Copiis. Promisit Rex, se numeraturum militi Germanico et Heluetico, quem duxit Dux Casimirus, vioies

centena millia francorum, antequam fines Regni Gallici excedat. Scripsi antea ipsi Duci Casimiro, promissam a Rege annuam pensionem quadraginta millium francorum: Verum Imperator postea accepit literas ex Belgio, in quibus scribitur, eam pensionem esse quinquaginta millium francorum, et praeterea Regem eum praeficere turmae centum cataphractorum Equitum, ex qua re habebit plurima commoda: Nam praeter stipendium, quod ex ea praefectura habebit, poterit sine suo sumptu referre gratiam iis, qui fideliter ipsi inseruierunt, cum delectus illorum centum Equitum sit in eius voluntate et arbitrio positus, et cuiuslibet Equitis annuum stipendium sit quadringentorum francorum pacis tempore. Omnia sunt ita direpta a militibus circa Lutetiam, vt ipsi viatores, qui Lutetia Aurellam proficiscuntur, cogantur secum panem et reliqua necessaria ad victum gestare, cum tamen ea sit cultissima pars Galliae. Ob eam causam coactus est Alenconius se cum Copiis (Sens) in Sennones recipere: Qua etiam Regione depasta, rediit propius ad Lutetiam. Nam ante quatuor et viginti dies fuit Meloduni (Melun) quod est oppidum ad Sequanam decem milliaribus supra Lutetiam, ad quod fluuius iunctus est ponte lapideo, ita vt iam liberum sit Alenconio traiicere Sequanam cum suis Copiis, et eius sinistram ripam depopulari, vt nullum genus calamitatis non sentiant Parisienses. Scripseram antea interdici nostris suae Religionis exercitium ad quatuor milliaria a Lutetia, sed vidi postea literas, in quibus scribitur ad duo tantum milliaria interdici. Aiunt Regem exigere mutuam pecuniam a suis Aulicis, et cuilibet significari quantum oporteat ipsum numerare: Exigi autem summas non paruas, qua re vtinam nihil iniustius faceret: Nam ab istis profecta sunt scelerata illa consilia, quae ipsum et Regnum perdiderunt, et plerique eorum ex calamitatibus publicis maximum quaestum fecerunt. Regina mater sub initium huius mensis profecta est ad filium Alenconium cum aliquot Regiis Consiliariis, vt cum eo transigeret de quibusdam rebus leuioribus, de quibus nondum inter ipsos conuenerat, sed quae, vt scribitur, sunt eiusmodi, vt non possint pacem remorari. Vrbs Biturgium, quae antea mandante etiam Rege, noluerat Alenconio se dedere, iam dedidit se et eius praesidium admisit. Insertum esse audio conditionibus pacis, vt sit liberum exercitium Religionis purioris Metis, Tulli, et Verduni: Nam superioribus annis vrbes illae exclusae fuerant a libertate Religionis, quae Gallis conccdebatur, eo

quod ad Regnum Galliae non pertinerent. Huc scriptum est, Conuentum Polonicum, qui indictus erat ad tertium diem proximi mensis, reiectum esse ad 24. Bathorius coepit obsidere decima septima die huius mensis arcem Landskron, quae pertinet ad Laskium, et non procul abest a Cracouia, Praesidiarii milites initio fortiter se defenderunt, et Bathorianos conantes irrumpere in arcem per ruinas muri cum caede repulerunt. Promiserat Laskius, se eis venturum auxilio, quod cum viderent ipsum non praestare, 25 die huius mensis dediderunt se Bathorio. Interceperunt etiam Bathoriani sexcentos aut septingentos milites, qui a Wratislauiensibus et ab eorum Episcopo mittebantur Archi-Episcopo Gnesnensi, quem Bathorius videtur iam velle oppugnare. Laskius profectus est in Silesiam ad Wratislauiensem Episcopum, apud quem quid agat non audiui. Etiamsi Imperator non mittat in Poloniam ea auxilia, quae Poloni et Lithuani sperabant, Lithuani nihilominus manent constantes in fide, ipsumque Imperatorem de nouo Magnum Ducem Lithuaniae proclamauerunt. Moschus etiam ipsius Imperatoris partes videtur bona fide tueri. Aiunt eum data pecunia nuper perfecisse, vt ad sua redirent Tartari, qui persuasi a Turcis magno numero peruenerant ad fines Lithuaniae, quam constituerant inuadere. Legati Polonici, qui hic manserunt sunt omnes dimissi ab Imperatore, excepto Referendario, quem secum ducturus est Ratisbonam. Imperator magis accelerat iter suum Ratisbonense, quam credebatur facturus: Nam certo constituit cras mane hinc discedere. Ita instituit iter suum vt venturus sit Ratisbonam decima quarta die proximi mensis. Quidam putant eum properare propter Card. Moronum, qui iam non procul abest a Ratisbona. Incidit Moronus Bolsaui, quod est oppidum inter Onitpontem et Tridentum) in Electorem Coloniensem, cui suasit ne persequeretur illud suum iter Italicum, quod haud dubie futurum est suspectum multis, sed nihil profecit. Idem apud ipsum antea tentauerat Ferdinandus Archi-Dux sed frustra. Milites, qui huc aduecti sunt Danubio, mittuntur in Hungariam. Huius vrbis subvrbia sunt iis plane referta. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Viennae vltima die Maii 1576.

EPISTOLA LXXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Multi hic affirmant, Parisienses et Lugdunenses aperte significasse Regi Galliae, se nequaquam obseruaturos pacem recens factam, alii dicunt ipsam pacem iam esse turbatam, et bellum recrudescere. Sunt etiam qui scribant ex Belgio, Regem ipsum diem suam obiisse, quae omnia vix esse vera existimo. Vidi enim literas scriptas Lutetiae tertia die huius mensis, quae nihil tale continebant. Scribebatur in iis literis, Regem ac eius matrem esse cupidissimos obseruandae pacis, et summo studio conquirere pecuniam ad persoluenda stipendia militi, quem in Galliam duxit Dux Casimirus, cui septima die huius mensis debuerunt persolui decies et septies centena millia francorum pro septem mensium stipendio. Quoniam autem Rex cogetur mensis vnius stipendium adiicere, si non dicta die persoluerit, petierat a Duce Casimiro et ab eius militibus, vt ad tempus praescriptum solutioni quinque dies adiicerent, quod etiamsi Rex impetrauerit ab ipsis, tamen qui scribebat non existimabat, ad iliud tempus fore paratam pecuniam. Tunc cum scriberentur illae literae, Dux Casimirus erat cum suis Copiis ad oppidum Barsur-Aube, quod est in Campania: Equites vero Germanici qui Regi militarunt aberant ab eo septem aut octo milliaribus tantum. Alenconius adhuc erat cum ipso Duce Casimiro cum non magno numero militum Gallicorum, nec constituerat ab eo discedere, antequam ei plane esset satisfactum. Scribunt Alenconinm donasse Duci Casimiro Ducatum Castri Theodori (Chateau Thierri) qui est ad Matronam fluuium, viginti milliaribus supra Luretiam. Eo in loco facta est pax anno Domini 1544. inter Carolum Imperatorem et Regem Franciscum, tunc cum Illustrissimus Princeps Mauritius Vestrae Celsitudinis frater Carolo Imperatori militabat. Rex dedit pignori Duci Casimiro Ducatum Stampensem (Ducha d' Estampes) qui est inter Lutetiam et Aureliam, pro pensione annua quam ipsi promisit. Dedit ei et alias quasdam Praefecturas in Burgundia, quarum nomen nondum audiui. Rex Nauarrae recepit se in suam ditionem, et ducit secum sororem: Vxor autem paulo post est eum sequutura. Alenconius recipiet se in Bituriges postquam a Duce Casimiro discesserit: Haec sunt quae hactenus hic potuit resciscere de

rebus Gallicis. De conditionibus pacis nihil scribendum putaui, quia audio ipsius pacis edictnm missum esse ad Vestram Celsitudinem. Hic dicitur, Henricum Staupitium fuisse confossum in conuiuio Lutetiae a Carolo Mansfeldensi filio Comitis Petri Ernesti. Die Iouis proxima, quae fuit 14. huius mensis, Imperator coepit laborare Straubingae ex calculo, et ad id accessit cordis palpitatio, qua a sexta hora matutina ad tertiam pomeridianam tantum laborauit, postea etiam Calculum eiecit. Ob eam rem coactus est subsistere Straubingiae per biduum. In Polonia res admodum infoeliciter Imperatori succedunt, nam plerique ab eo deficiunt. Post Warsouiensem Conuentum Bathorius accessit propius cum Copiis ad Gnesnensem Archi-Episcopum, qui fuit Caput Caesarianorum, cui extrema minatus est, nisi ipsum Regem agnosceret. Archi-Episcopus perterritus valde demisse ad eum scrripsit, et in suis literis eum Regem nominauit, ac petiit, vt permitteret ipsi conuocare Warsouiam praecipuos ex iis, qui fuerunt a partibus Imperatoris, quo possent communi consilio se apud Imperatorem excusae. Aiunt Bathorium id ipsi concessisse, sed mandasse, vt a se dimitteret Imperator is et Pontificis Romani Legatos, qui iam se receperunt Wratislauiam. Dicuntur etiam Lithuani defecisse ab Imperatore, authoribus Koskonicio puto Koltkonicio, Koskonicio Praefecto Samogitiae et Castellano Trocensi, et misisse Legatos ad Bathorium. Prutenos etiam mutare aiunt, sed non dubito quin certiora aliunde de iis rebus habeat Vestra Celsitudo. Legati, quos Bathorius ad hunc conuentum misit, fuerunt aliquandiu retenti Pragae. Iam hic sunt, sed audio iussos esse, se intra suum diuersorium continere. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, dedi Vienna literas ad Dominum Ioannem Iennitium, quibus petebam ab ipso, vt eum, qui Vestrae Celsitudinis Consiliariis hic de hospitio prospecturus erat, mihi etiam prospicere iuberet, quod rescripsit se facturum. Ego itaque eius rei fiducia cum nudius tertius huc venissem, accessi ad Vestrae Celsitudinis Consiliarios, existimans id non fore ingratum Vestrae Celsitudini, cui omnia fausta et foelicia precor ac toti Illustrissimae Vestrae familiae. Ratisbonae decima nona die mensis Iunii 1576.

Ornatissimo Viro, Sapientia ac Virtute praestanti Domino Ioanni Iennitio, Illustrissimi Saxoniae Electoris Secretario Primario, Domino suo perpetuo colendo.

ORnatissime Vir. Veni huc decima septima die huius mensis, et accessi ad Legatos Illustrissimi nostri Principis, coniiciens id mihi licere tum ex literis, quas a te Viennae accepi, tum quia quandiu inseruiui Illustrissimo nostro Principi, in omnibus Imperii conuentibus ad ipsius Consiliarios solitus fui diuertere. Verum hic eodem fere modo mecum actum est, quo in proximo Conuentu electionis Regis Romanorum: Nam secundo die a meo aduentu significauerunt mihi Legati, vt aliud hospitium quaererem, apud ipsos enim non posse esse mihi locum. Si id habuerunt in mandatis ab Illustrissimo nostro Principe, non est quod de eo conquerar, verum si id priuata sua authoritate fecerunt, nescio quam recte sit ab ipsis factum. Veni ante triennium in aulam Caesaream, et habui literas ad Dominum Pro-Cancellarium Weberum, quibus ei significabatur, me eo esse missum ab Illustrissimo nostro Principe, vt ibi confisterem, quousque ipsius Celsitudini visum esset me inde reuocare. Accessi interdum ad primarios Imperatoris Consiliarios, quorum eximiam erga me humanitatem sum expertus. Nequaquam autem ignorant, me ad Illustrissimum nostrum Principem faepius dare literas, cum eas procuret dispositorum Equorum Magister. Caeterum persuasum fuit ipsis in proximo conuentu electionis Regis Romanorum a quibusdam Ministris Illustrissimi nostri Principis, me ipsius Celsitudini non amplius inseruire. Scio etiam Comitem Hardeccium dixisse aliquibus, se existimare rem se ita habere. Facile fuit id ipsis persuadere, cum non sint ignari, quomodo in proximo conuentu hic mecum sit actum. Itaque ab eo tempore se mihi minus beneuolos et familiares exhibuerunt, quam antea soliti essent facere: Nec sane id miror, si enim persuasi sunt, me non esse Ministrum Illustrissimi nostri Principis, ego vero asseram me esse, quid aliud suspicari possunt, quam me ab aliquo esse conductum ad explorandum res eorum, et interea praetexere iis, quae ego ago, nomen Illustrissimi nostri Principis, quo sim tutior. Iam adhaec accedet decretum Legatorum de me iam

factum, quod eam de me opinionem confirmabit in animis illorum, qui de ea re forte adhuc dubitabant. Quam prudenter haec fiant, viderint ipsi qui faciunt, sed quantum ad me attinet, nescio an in hac parte existimationi Illustrissimi nostri Principis consulatur. Accedit ad haec, et aliud malum, nempe quod calumniis ita sum petitus, vt multi Caesariani credant, me meis literis, quas ad Illustrissimum nostrum Principem scribo, hoc agere, vt ipsius Celsitudinem abducam ab ea arcta amicitia, quam cum Imperatore colit: In qua re quanta mihi fiat iniuria ipsius Celsitudinem, te, et reliquos, qui meas literas legerunt, testes appello: Nec sane id mihi vnquam in mentem venit, nec etiam habeo causam, quare id faciam, et si quid tale molirer, essem maxime dignus reprehensione, cum sciam, illam inter ipsos arctam amicitiam et coniunctionem ad Imperii Germanici tranquillitatem plurimum conferre. Scio quidem quanta in hac re mihi fiat iniuria, et me vtcunque mea innocentia consolor, sed tamen mihi durum est cum iis viuere, apud quos in odium et contemptum falsis delationibus sum adductus. Habeo in Germania et extra Germaniam amicos multos praestantes Viros, qui vicem meam dolent, et hortantur me, vt rationem aliquam ineam, qua meae existimationi consulam, cum bono Viro non satis sit crimina carere, nisi etiam det operam, vt criminis suspicione careat. Ego in Germania consenui, et per multos annos inseruiui Illustrissimo nostro Principi summa fide, et quanta potui diligentia et industria in iis, quae mihi ab ipsius Celsitudine sunt demandata, et non semel incidi in grauia pericula, ex quibus me Deus sua benignitate liberauit. Conflaui etiam mihi multorum odium in aula Gallica, cum in causa Grombachiana et Ducis Ioannis Friderici, eo aliquoties fuissem missus. Quoniam autem socii Grombachii existimabant per me factum esse, ne ipsis a Rege Galliae auxilia suppeditarentur, conceperunt aduersus me ingens odium, et vitae meae sunt insidiati, fuitque tunc ea Illustrissimi nostri Principis erga me benignitas et clementia, vt datis ad me literis monuerit me, ne in Germaniam redirem, sed Regis responsum ad ea, ob quae eram missus, per alium mitterem, ne inciderem in istorum insidias: Quod tamen non feci, sed illud ad ipsius Celsitudinem in Castra ad Gotham ipse attuli. Haec ideo a me dicuntur, vt si forte ipsius Celsitudini mea opera amplius non placet, ostendam eam benignius facturam, si me clementer dimittat, quam

si patiatur me ita exponi iudibrio a suis Ministris, quorum forte plerique non tam me, odio id faciunt, cum nullam eius rei causam ipsis praebuerim, quam quod sperant, se ea ratione gratiam apud ipsius Celsitudinem inituros, quam iudicant iam esse alieniore a me animo. Quam candide haec fiant, iudicent alii, cum praesertim inter eos, qui haec faciunt, sint aliqui, qui antea amicitiam mecum coluerunt, aut saltem simulant se colere, a qua nulla mea culpa discesserunt. Si putant sibi iam in me licere quicquid libet, cum sim peregrinus et exul, et omni amicorum praesidio destitutus, id sane est illiberale, nec a generoso animo proficiscitur. Verum de his plura iam non scribam quia sunt odiosa, nec etiam haec ad te scripsissem, nisi iudicassem haec aliquo modo pertinere ad existimationem Illustrissimi nostri Principis, apud quem cum tua industria et prudentia tibi praecipuam authoritatem comparaueris, tuum erit ipsius Celsitudinem de his rebus monere, prout tibi videbitur: Nam profecto haec non scribo mei causa praecipue, quamuis non possim non dolere, quod ita mecum agatur. Sub finem superioris Conuentus scripsi ad Illustrissimum nostrum Principem in eam fere sententiam, in quam iam ad te scribo, qui ad literas meas benigne respondit: Quare sperabam eos, qui me hactenus ita traduxerunt, de sua erga me acerbitate aliquid remissuros, sed sum mea spe falfus. Iam autem nolui haec in meis ad ipsius Celsitudinem literis prolixius repetere, ne ipsum commouerem, sed satius esse iudicaui ea ad te scribere, qui pro tua prudentia ex iis deligere poteris, quae interest ipsius Celsitudinis, vt sciat. Peto autem, vt mihi ignoscas, quod in hac re tibi sum molestus, cum necessitas quodammodo coegerit me id facere. Ego tibi et tuis omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae vltima die Iunii 1576.

Iam obsignaueram literas ad Illustrissimum nostrum Principem, cum mihi dictum est, venisse huc Legatos a Duce Alenconio, sed nondum scio quinam sint.

EPISTOLA LXXIX. Electori Saxoniae, Duci Augusto etc.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Argentorato scriptum est ad me Ducem Casimirum, ante dies quatuordecim fuisse cum suis Copiis ad Tullum vrbem, quae tantum quatuor Gallicis milliaribus abest a Nanceio Lotharingiae. Datae erant ei pignori gemmae et aliae res preciosae pro ter centenis millibus Coronatorum, sed credo, haec fuisse ei data in solutionem illius pecuniae, quae adhuc ei debebatur ex priore expeditione ab eo in Galliam suscepta. Superiore mense numerata sunt ei ter centena millia francorum, et vt antea scripsi, debuerunt ei solui septima die huius mensis decies et septies centena millia francorum, quibus acceptis promiserat se copias e finibus Galliae educturum. Dati erant ei obsides aliquot Illustribus familiis nati, sed vereor, ne Alenconius et Condaeus, qui adhuc sunt in eius Castris, sint ei obsidum loco. Rex corradebat pecuniam vndecunque poterat, quo ipsi satisfacere eumque e suis finibus dimittere posset. Propositi sunt a Rege venales tot fundi Ecclesiastici, vt eorum redditus annui summam centum millium Coronatorum efficiant, quo possit se ex difficultatibus, quibus est inuolutus, explicare ea pecunia, quam ex illa venditione conficiet. Misit etiam Venetias gemmas aestimatas ducentis millibus Coronatorum, vt pro cent im millibus oppignorarentur. Moris fuit superioribus Regia bus Galliae, quando egebant pecunia, eam petere mutuam a domo ciuica, vt vulgo loquuntur, seu Senatu Parisiensis ciuitatis, et es suos fundos et sua vectigalia oppignorare. Ipse autem Senatus acceptis pignoribus a diuersis hominibus sigillatim mutuo sumebat pecuniam quam Regi daret, et mutuantibus pendebat pro centum annua octo et trientem, hoc est vnum pro duodecim. Senatus itaque ciuitatis erat tanquam factor Regis, vt loquuntur, quod ideo fiebat, quia Quaestoribus Regiis nemo fidem habebat, nec quicquam ipsis mutuo dare volebat. Ea pecuniae mutuatio in tantam summam tandem excreuit, vt Senatus ciuitatis iam pendat pro Interesse iis, a quibus accepit pecuniam, ad vicies centena millia francorum annua. Nunc vero Rex petit a Creditoribus suis, sibi remitti sex mensium pensionem, hoc est decies centena millia francorum. Iam intelligunt authores caedis Amiralii [reading uncertain: print faded] et aliorum, quam bene rebus suis consuluerint,

cum scelera illa perpetrauerint. Dux Sabaudiae dicitur pro Rege Galliae interposuisse suam fidem apud Ducem Casimirum pro pensione seu stipendio annuo, quod illi Rex promisit. Inter Ducem Lotharingiae, et Ducem Casimirum conuenit, vt ipsi Casimiro ducenti Copias per Lotharingiam Dux certo precio curet praebere commeatum, vt milites a maleficio abstineant. Regii Equites sunt ad Cathalaunum, (Chaalons) quae est vrbs Campaniae ad Matronam fluuium, iis etiam est opus pecunia. Regina mater Regis nihil non fecit, quo Alenconio persuaderet, vt secum in aulam rediret, sed hactenus non potuit eum fallere. Vbi a Duce Casimiro discesserit recipiet se in Bituriges, nam ea regio iam ei a Rege est tradita, quae res haud dubie male habet Imperatorem, cum attributa fuerit filiae eius Viduae: Sed tamen audio Regem pro Biturigibus traditurum ei Borboniam, quod non erit ei incommodior. Traditus est etiam Alenconio Turonensis Ducatus, qui eodem modo attributus fuerat Reginae Scotiae, quo Bituricensis Imperatoris filiae. Condaeus recipiet se in Picardiam, cuius est Praefectus, quae res non erit grata Belgis, qui metuunt ne pars aliqua Copiarum, quae iam dimittuntur in Gallia, eat subsidio Geusiis, et propterea mittunt praesidia militum in eas vrbes, quae sunt ad fines Galliae. Iam exauthorarunt milites, quorum Ductores erant Annibal, Comes ab Alt-Emps, et Poluillerus, sed quomodo ipsis cautum sit de solutione nondum audiui: Non enim dubito, quin multum ipsis debeatur, cum Poluilleri milites per quadriennium militauerint, et Comitis Anibalis per biennium, sintque paucorum mensium stipendia ipsis numerata. Geusii nuper amiserunt quatuor naues, cum Zierichzeam commeatum inuehere vellent, quarum duae sunt exustae, vna mersa, et quarta venit in aduersariorum potestatem: Verum postea redierunt cum maiore nauium numero, ita vt qui Zierichzeam obsident, iam sint magis obsessi, quam qui sunt in oppido, cum sint in Insula, et Geusii impediant, ne ad eos commeatus deuehatur: Ob eam causam magno studio colligitur miles in Brabantia, quo possit eis subueniri. Ioannes ab Austria iam est Mediolani. Quidam putant ipsum eo venisse, vt videat, ne quid Galli illis in locis moueant: Alii vero dicunt ipsum eo venisse, vt inde Inferiorem Germaniam proficiscatur, et iam Classi Hispanicae praefectum esse Ducem Suessanum. Interdictum est in Inferiore Germania, ne edictum de pace facta in Gallia ibi diuendatur. Oblitus

eram scribere Vestrae Celsitudini, Regem Alghieri sub initium Veris mouisse bellum Regi Fessae, qui cum Hispanis et Portugallensibus colebat amicitiam, et commisso inter ipsos praelio, non solum fuisse superiorem Regem Alghieri, sed etiam Fessam vrbem, quae est amplissima, nec procul abest a freto Herculeo, proditione ciuium occupasse. Ita factum est, vt interea, dum stulte conficimus nos bellis ciuilibus ob Religionem, a septem aut octo annis Turcae occupauerint duo potentissima Aphricae Regna nempe Tunetanum et Fessanum. Sentient tandem Hispani, quam bene sibi in ea re consulant. Scribitur Constantinopoli, Turcas persuasos esse Imperatorem nihil tentaturum in Polonia, et propterea multum remittere de apparatu belli terrestris, verum instruere plures triremes quam facturi putarentur: Erat enim saepius scriptum, eos non instruere vltra quadraginta aut quinquaginta triremes ad tuenda sua littora, et insulas maris Aegei, iam vero dicunt eorum classem fore octoginta aut nonaginta triremium, cuius erit Dux ille Archi-Pyrata Occhialus. Legatus Regis Persarum venit Constontinopolim quinta die superioris mensis, vbi fuit longe splendidius exceptus, quam vllus vnquam alius Legatus. Progressi sunt ei obuiam ad sex miliia passuum vltra Scutari, quae est arx extructa non procul a ruderibus veteris Calcedonis, Acmat Bassa et Beglerbeius Graeciae, qui recens duxit vxorem sororem Imperatoris Turcici, cum tribus millibus Equitum, qui fere omnes ornati erant vestibus auratis et sericeis. Habuit Persa in Comitatu suo ad trecentos Equites, et praeterea multa iumenta sarcinaria. Saeuitia hyemis fuit in causa, vt totos sex menses haeserit in itinere. Occhialus expectauit eius aduentum ad Bosphorum seu fretum Calcedonense cum octodecim triremibus maioribus, et sex minoribus pulchre exornatis, quibus eum transuexit Constantinpolim. Interea autem, dum transuehebatur, displosa sunt infinita tormenta maiora ex nauibus, quae tunc in porto Constantinopolitano stationem habebant. Expectabat eum in littore Aga Ianizarorum cum ter mille Ianizaris, quo vbi appulit excepit eum, et statim deduxit in hospitium ei designatum. Vix eo peruenerat, cum adfuerunt quidam a Mahemet Bassa, qui ei foelicem aduentum gratularentur, et munera offerrent. Ipse vero Legatus misit postridie viginti ex suis ad Mahemet Bassam cum preciosis muneribus, quorum cuilibet Mehemet Bassa donauit vestem aestimatam centum Coronatis. Accessit postea

ad ipsum Mahometem Legatus, suntque diu vna amanter colloquuti. Salutauit postea et alios Bassas. Ipse Imperator Turcicus biduo ante Legati aduentum iuerat venatum, sed dicebatur reuersurus ad vrbem decima die eiusdem mensis, quam tanta pompa ingressurus erat, quanta nemo ex eius maioribus vnquam sit vsus, nimirum vt suas opes et suam potentiam Persis ostentaret. Inde coniiciunt omnes, Legatum Persicum ideo venisse, vt cum hoc nouo Imperatore Turcico agat de stabilienda et confirmanda pace, quae inter Turcas et Persas ante aliquot annos est constituta. Illustrissime Princeps, scripseram ad Vestram Celsitudinem in superioribus meis literis, me huc venisse ad Legatos Vestrae Celsitudinis. Existimabam mihi id licere, cum in omnibus conuentibus, qui in Germania celebrati sant, ex quo Vestrae Celsitudini inseruio, solitus fuerim id facere. Verum eodem modo fere mecum iam actu m est, quo in superiore Conuentu electionis Regis Romanorum: Nam interdixerunt mihi Legati tertio die a meo aduentu, ne amplius ad ipsos accederem, vt me omnibus risui et ludibrio exponerent. Sed desinam meis querelis esse molestus Vestrae Celsitudini, cui ac toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae vltima die Iunii 1576.

EPISTOLA LXXIX. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Sunt hic duo Viri nobiles missi a Duce Alenconio ad Imperatorem, ideo tantum, vt de pace in Gallia facta eum certiorem faciant, et agant ei gratias, quod Regi author fuerit, vt pacem bello praeferret, et petant ab eo, vt eandem erga Regnum Galliae voluntatem retineat, Regemque interdum hortetur ad colendam pacem. Pro ea voluntate erga Regnum Gallicum Alenconius defert ei sua officia et obsequia, et significat se semper paratum fore ad inseruiendum ei, quandocunque ab ipso id postulabitur. Auditi sunt, et benigne excepti ab Imperatore die Lunae proxima, sed nondum responsum ab eo acceperunt. De Casimiri Ducis rebus audiui ex ipsis certiora iis, quae antea huc fuerunt scripta. Aiunt Regem ei dare annuum stipendium triginta millium francorum ea conditione, vt conscribat ipsi quatuor millia Equitum,

quandocunque id ab eo postulabitur, quos si adduxerit in Galliam, habebit Imperum in Germanos omnes, qui Regi militabunt. Eam dignitatem diu ambiuit in Gallia Dux Ioannes Gulielmus, sed nunquam est assequutus. Praeerit centum cataphractis Equitibus ex eorum genere, quos Rex perpetuis stipendiis alit, cuiusmodi Praefecturam nec Dux Ioannes Gulielmus, nec quisquam alius Germanus nostra aetate in Gallia impetrare potuit. Praeter haec Rex donauit ei ad vitam Ducatum Stampensem, (Estampes) cuius redditus aunui sunt decem millium francorum, Alenconius autem ei donauit Ducatum Castri Theodorici (Chasteau Thierri) eadem conditione, qua Rex Stampensem, cuius redditus annui excedunt viginti millia francorum, et ita habiturus est in Gallia ad sexaginta millia francorum annua. Legati Alenconii, qui hic sunt, sperant eum venturum ad suos sub vicesimum diem huius mensis, nisi forte Rex intra illud tempus non possit conficere pecuniam, quae est ei numeranda antequam Galliae fines excedat. Iidem affirmant gemmas, quas datas esse pignori Duci Casimiro antea scripsi, non esse datas ob vetera debita, sed vt eas retineat, si Rex non possit iam conficere totam pecuniam, quam promisit se soluturum antequam ex Gallia discedat, nec prius reddat, quam si ei satisfactum. Praeter illa vicies centena millia francorum, quae Rex debuit iam numerare Duci Casimiro, tantundem adhuc ei debet, quod promisit se intra biennium persoluturum, ita vt quolibet tertio mense numeret ducenta et quinquaginta millia. Quamuis de his rebus antea scripserim ad Vestram Celsitudinem, non tamen superfluum esse iudicaui haec repetere, quoniam sunt certiora iis, qui antea scripseram. Venit huc ante triduum cursor, qui discessit Lutetia 22 die superioris mensis, qui affirmat, Regem hoc summo studio agere, vt pax iam facta stabiliatur, et ante suum discessum ex vrbe Parisiensi amotos fuisse milites praesidiarios, qui ad portas vrbis soliti erant excubare. Idem Cursor dicit, Peronam Picardiae oppidum vicinum ditioni Regis Hispaniae nondum voluisse admittere praesidium, quod in illud inducere voluit Condaeus: Insertum est enim conditionibus pacis, vt Condaeus oppidum illud praesidio obtineat, quo possit se eo recipere, si quid periculi ipsi immineat. Qui praeest Charitati ad Ligerim, (la Charite) nondum etiam eam Alenconio dedere voluit, responditqe Regi id iubenti, se nullius Imperium praeterquam DEI agnoscere: Ex quo coniicere licet,

quantum licentiae pepererint haec bella ciuilia, verum cum oppidum sit in media Gallia, illius hominis insolentia facile retundi poterit. Ad eas calamitates, quas ex bello sentit Gallia, id accessit, quod non solum vineta, sed etiam ipsae fruges in plerisque locis sint laesae frigore. Scribunt ex Inferiore Germania, eos, qui obsidentur Zierichzeae, eo iam inopia redactos esse, vt de deditione agant cum Ministris Regis Hispaniae, quos, qui scribunt, non dubitant cum obsessis humaniter acturos, cum non ignorent, quantum Regi obfuerit nimia Albani seueritas, vel potius superbia et crudelitas. Classis Turcica nonaginta triremium iam soluit Constantinopoli. Ei praeest Occhialus, cui se adiungent piratae Aphricani. Pro-Rex Neapolitanus imperauit Appulis et Calabris, vt armati conueniant ad sua littora, quo possint ea tueri aduersus Turcarum incursiones. Marchio a S. Cruce instruebat in Sicilia quadraginta triremes, cum quibus constituerat nauigare in Aphricam ad diruendum propugnaculum, quod Turcae ad Bisertam extruunt, sed postquam audiuit, Occhialum cum Classe aduentare, iudicauit satius esse sua tueri quam aliena inuadere. Veneti sibi etiam quodammodo metuunt a Turcis, a quibus nihil aequi impetrare potuerunt, quantum ad Zadrae territorium, (Zara) quod eis ex pacis conditionibus restitui debuit. Praeterea Turcae extruunt propugnaculum prope Catharum, quod est ipsorum Venetorum postremum oppidum in continente versus orientem, quod etiam contra leges pacis fieri asserunt. Iam pestis incipit ita inualescere in vrbe Veneta, vt dicantur eius metu inde discessisse ad viginti hominum millia. Poloni videntur fere omnes defecisse ab Imperatore. Vidi literas scriptas Warsauiae decima septima die mensis superioris, quibus significabatur, illo ipso die, quo scriptae erant literae, Archi-Episcopum Gnesnensem celebrasse ibi missam, cui Bathorius interfuit. Laskius et Christophorus Sborouius sunt hic. Dicitur ad diem Lunae huc venturus Legatus Moschouiticus. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae sexta die Iulii 1576.

EPISTOLA LXXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Etiamsi saepius huc scribatur ex Belgio, ex Lotharingia, et ex iis partibus Germaniae, quae propius ad Galliam accedunt, nihil tamen scribitur de pace Gallica, quod valde certum mihi videatur. Ipse Imperator, (vt audio) Dominus Suendius, et alii, qui rerum Gallicarum maiorem cognitionem habent, et a pluribus literas accipiunt, de ipsa pace parum sperant, et hic vulgo dicitur eam esse iam| violatam, et militem Gallicum denuo concurrere ad Alenconium et Condaeum, et Ducem Casimirum cum Germanicis Copiis regredi, et ad eos contendere. Ducem Casimirum venisse ad fines Lotharingiae, et esse regressum est certissimum, sed tamen qui videntur certiora scribere, dicunt id ab ipso esse factum, eo quod promissa ipsi pecunia die dicto non numeraretur, et absumptum esset omne pabulum in iis locis, in quibus habuit Copias. Deflexit versus Lingones et Burgundiam, credo, vt possit facilius redire ad Alenconium, qui est in Biturigibus, si Rex nolit stare promissis. Huc etiam scriptum est ex Lotharingia, pugnatum esse in Campania inter Equites Germanicos et rusticos, quod si est verum, existimo intelligendum esse de Equitibus, qui Regi militauerunt: Nam Galli, qui huc nuper ab Alenconio venerunt, dicebant, Equites Regios absumpto pabulo in ea parte Campaniae, quae est ad Rhemos, voluisse contendere in Picardiam, verum rusticos correptis armis, et aduocata in auxilium Nobilitate, coegisse eos regredi, et compulisse in quasdam angustias inter duo flumina, ex quibus difficile esset ipsis sine pugna euadere. Nulla pars Galliae habet homines magis exercitatos in re militari, quam Picardia ob assidua bella, quae superioribus annis sunt gesta, et gens ipsa est natura ferox. Scribitur etiam, Peronam, quae est vrbs Picardiae, non obtemperare Regi iubenti, vt Condaei praesidium recipiat, et aliquos ex vicina Nobilitate ingressos in vrbem, qui aperte dicant, se non passuros, vt Huguenoticum praesidium eo inducatur. Vrbs non est admodum ampla, sed est munita, et est vicina ditioni Regis Hispaniae vltra Somonam fluuium (La Somme,) cuius pons est ad ipsam vrbem. Praeterea denuo collocarunt Lutetiae praesidium

militare ad portas, quod paucis ante diebus iussu Regis remouerant. Haec quidem non videntnr esse futurae tranquillitatis indicia, sed quia Rex iam tradidit Alenconio plurimas vrbes, quae sunt maximi momenti, puto ipsum et matrem de pace serio cogitare, verum esse plurimos, qui istis diuturnis bellis efferati se ipsis minus obsequentes praebent, nec dubito, quin vicini, qui pacem Gallicam suis rationibus non conducere existimant, dent operam ne coalescat, et sane multum interest Regis Hispaniae, ne Perona sit in potestate Huguenotorum, ne sit receptaculum militum, qui postea in eius ditionem excursiones faciant. Zierichzea dedita est Hispanis secunda die huius mensis. Concessum est militibus ac etiam ciuibus, qui vna discedere voluerunt, arma et reliquas suas res secum asportare. Ciuibus, qui manebunt in oppido, omnia sua relinquentur, modo profiteantur Religionem Pontificiam. Soluent tamen Regi certis temporibus centum millia Coronatorum: Quod mihi videtur fore ipsis impossibile, cum oppidum exiguum sit, et diuturno bello prorsus exhaustum. Eius lnsulae amissio multum oberit rebus Principis Orangii, cum sit media inter Zelandiam et Hollandiam, et ii qui volent posthac nauigare Antuerpiam, id cum minore periculo facient quam antea fecerint. Hispani facta oppidi deditione flagitarunt stipendiorum solutionem, et maiora tormenta occuparunt, minanturque se Bruxellas inuasuros, nisi debita stipendia ipsis statim numerentur. Ortum est, nescio quam ob causam, dissidium inter Anglos et Geusios, et iam Geusii ceperunt aliquot naues Anglicas onustas mercibus, quod indignissime fert Regina Angliae. Sunt tamen aliqui ex proceribus Anglicis, qui dant operam, ne hoc dissidium in bellum exardescat, cum sint eo reductae res Geusiorum, vt videatur ipsis esse vtile habere plures hostes, quo possint liberius praedari. Scribitur ex Italia Classem Turcicam nondum peruenisse in mare Iouium. Ioannes ab Austria fuit adhuc Genuae sub initium huius mensis. Quidam adhuc affirmant, eum iturum in Belgium cum milite, alii vero dicunt eum inuasurum Galliam Narbonensem, quod minime credo, sed puto talia spargi ab iis, qui inuident Galliae pacem, vt Pontificii, quibus displicet, in ea acceptanda se minus obsequentes Regi praebeant. Pestis valde grassatur Venetiis, Mantuae, Ferrariae, et in vicinis locis, ac in Apulia, Calabria et Sicilia. Res Polonicae fiunt indies deteriores. Bathorius progressus est cum milite ad interiora

Regni, vt sibi subiiciat eos qui Imperatoris partes adhuc tuentur, quod ipsi facile erit, si nemo iis subueniat. Legati, quos huc misit, satis arroganter dixerunt Imperatori falsa esse, quae de ipsius electione ad ipsum sunt perscripta: Bathorium enim fuisse electum a tota Nobilitate, et propterea se petere ne patiatur sibi persuaderi, vt Poloniae quietem turbet. Imperator nimis benigne, vt videtur, respondit, se de sua legitima electione factum esse certiorem a grauibus Viris et fide dignis, qui sint praecipuae authoritatis et dignitatis in Senatu Polonico, et quantum ad ius suum persequendum attinet, se nihil tentaturum |non adhibitis prius in consilium bonis et prudentibus Viris; Moschouitici Legati fuerunt auditi die Lunae proxima. Aiunt eos nomine sui Principis promittere Imperatori maxima auxilia, quandocunque aliquid in Polonia tentare volet. Dicunt autem Legati, suum Principem potuisse facile cogere Polonos ad se eligendum, nisi persuasus fuisset, ipsos electuros Imperatorem aut aliquem ex eius filiis. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae 19. die Iulii 1576.

Huc scriptum est Heidelberga, Ducem Casimirum scripsisse ad patrem, sibi tandem satisfactum esse a Rege Galliae, et se breui ad patrem venturum. Literae sunt scriptae 25 die superioris mensis in pago Saumaise, qui abest quatuor tantum milliaribus a Barleouc oppido, quod est Ducis Lotharingiae. Idem etiam ex aliis locis est scriptum, ita vt iam multi sperent pacem coalituram in Gallia.

Hic hodie dictum est, Moschium recens conflixisse cum Tartaris, et ad triginta millla interfecisse, ac magnam vim pecoris ipsis eripuisse.

EPISTOLA LXXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quae ad finem superiorum mearum literarum addidi de aduentu Ducis Casimiri ad fines Lotharingiae, non sunt vera. Erratum fuerat ab Heidelbergensibus, qui acceperant literas a Duce Casimiro scriptas in

Pago Saumaise, quem existimabant eum esse, qui est medius inter Vitriacum et Barle Duc oppida, quae sunt ad fines Lotharingiae. Verum est alius pagus eiusdem nominis in media Burgundia, qui tantum abest duobus milliaribus ab eo loco, in quo sum natus. In eo pago fuit Dux Casimirus 25 die superioris mensis, vt hic audiui, ex nobili Viro Gallo, qui tunc apud ipsum fuit. Cum Dux Casimirus esset in eo pago, iam a recto suo itinere discesserat et nonnihil rentrocesserat: Verum hoc non ab eo factum erat ob exortas nouas turbas, vt hic ferebatur, sed quia laborabat inopia pabuli, et pecunia ipsius militibus promissa nondum erat persoluta. Ob eam rem magis etiam retrocessit, nam tertia die huius mensis dedit literas ad patrem in oppidulo Espoisses octo aut nouem milliaribus vltra pagum Saumaise Lutetiam versus, sed tunc scribebat se rebus suis tandem confectis, paratum esse ad reditum. Fuit valde difficile Regi conficere pecuniam, quam militibus promiserat, in qua re vt eum iuuaret Dux Casimirus, dedit ei mutuo centum millia francorum ex ea pecunia, quam ab eo prius acceperat, nam trecenta millia francorum, quae Regem antea numerauisse scripsi, non militibus, sed ipsi Duci Casimiro fuerunt numerata. Quidam scripserunt Argentorato, Ducem Lotharingiae impetrasse a Duce Casimiro, ne in reditu ducat Copias suas per Lotharingiam, et propterea facturum ipsum iter per Comitatum Burgundiae, qui ad Regem Hispaniae pertinet. Ob eam rem Burgundos esse in armis magno numero, vt eius iter impediant. Perona Picardiae oppidum pertinaciter recusat praesidium Principis Condaei, etiamsi Rex aliquoties seuere mandauerit iis, qui sunt in oppido, vt illud recipiant, et omnia extrema sit eis interminatus, nisi id faciant. Dicunt istorum petulantiam et audaciam foueri a vicinis Belgis, a quibus sperant auxilia, si vi oppugnentur, de qua re Rex nuper expostulauit cum Hispanico Legato, qui respondit, se facile credere non fore gratum suo Regi, Huguenotos nidulari in oppido tam propinquo suis finibus. Rex discessit Lutetia, et profectus est ad arcem Gaillon, quae abest a Lutetia viginti milliaribus non procul a ripa Sequanae. Inde dicitur profecturus in Picardiam, vt det operam, ne quid tumultus illis in locis oriatur: Quod tamen vix credo eum facturum: Eius enim iter ad ea loca esset suspectum Belgis. Gallus, quem fuisse apud Ducem Casimirum supra scripsi, nominatur Dominus de Beaufort. Missus est a Rege ad Imperatorem et ad alios Principes

qui hic sunt. Discedens hinc ibit Pragam ad Regem Romanorum, et inde ad Vestram Celsitudinem. Hispani, qui Zierichzeam obsiderunt, progrediuntur cum maioribus tormentis versus Bruxellas animo oppugnandi vrbem, nisi ipsis numerentur debita stipendia. Magistratns Bruxellensis parat se ad vrbem defendendam, et iam suos ciues armauit, et tria signa Walonum in vrbem admisit, ac tormenta bellica ex armamentario in vrbis aggerem transtulit. Miles Germanicus, cui praeerat Comes Annibal ab Alt-Emps est dimissus, cui vt numeraretur pars aliqua debitorum stipendiorum, ciues Antuerpienses contulerunt argenteam suam supellectilem, quae data est pignori mercatoribus, quo posse pecuniam confici. Aiunt propterea dimissum esse Comitem Annibalem, quod non bene conueniret ei cum Champagnio fratre Granuellani Card. qui est Praefectus vrbis Antuerpiensis: Comes autem habuit suum militem Antuerpiae ad continendum ciues in officio. Scribunt dissidium, quod ortum erat inter Anglos et Geusios, compositum esse opera quorundam procerum Anglicorum. Scribitur Roma classem Turcicam venisse in mare Ionium, et appulisse (Nauarino) Pylum, quod vix esse verum inde coniicitur, quod Marchio a Sancta Cruce Praefectus Classis Hispanicae nauigauit recens Siracusis in Aphricam cum quinque et triginta triremibus, quod verisimile est ipsum non facturum, si sciuisset classem Turcicam esse tam propinquam ltaliae. Sunt qui dicant, Melitenses adiunctis sibi aliquot nauibus piraticis nauigasse in mare Aegaeum, et cepisse magnam nauem redeuntem Alexandria, et ad 13 parua nauigia. Postea incidisse in Caragiali celebrem piratam, qui Rhodias triremes ad Occhialum ducebat, et cum eo conflixisse, ac superiores euasisse, captis tribus triremibus et ipso Caragiali vel interfecto vel capto. Scriptum est huc ex Hungaria Mahometem Bassam, (qui omnia in Imperio Turcico pro arbitrio administrabat) ex nescio qua causa incidisse in tantam indignationem Principis, vt eum supplicio afficere voluerit. Verum deprecante vxore apud Principem, cuius est soror, concessam ei esse vitam, ita tamen, vt sit mulctatus sexies centenis millibus Hungaricorum aureorum, quae multa iudicatur exigua in viro qui immensas opes possidet. Legati, quos Bathorius hic habui, ducti sunt captiui Lintzium. Sunt qui dicant esse factum eo, quod Korschbachius Imperatoris Legatus sit grauiter vulneratus in Prussia. Acceperant responsum ab Imperatore,

quod volebant ipsi reddere, eo quod in eo nominaret se Regem Poloniae. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime ago maximas gratias Vestrae Celsitudini, quod tam benigne et clementer admiserit querelas meas de quibusdam, qui non exhibuerunt mihi eam humanitatem quam ab ipsis speraueram. Conduxi hospitium in aedibus, in quas aliqui ex Legatis Vestrae Celsitudinis diuerterunt, vt inde vulgo coniiceretur eos non esse alieno a me animo. Quia vero destituor pecunia, et hic maximo viuitur, ego humiliter peto a Vestra Celsitudine, vt pro vsitata sua erga me liberalitate pecuniam ad sumptus necessariam mihi mittere dignetur. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini, et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Ratisbonae penult. die Iulii 1576.

EPISTOLA LXXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam vidi exemplum literarum, quae decima quarta die superioris mensis scriptae fuerunt in castris Ducis Casimiri prope Diuionem (Diion) quae est praecipua vrbs Ducatus Burgundiae et est sedecim milliaribus propinquior Germaniae, quam oppidulnm Espoisses, ex quo tertia die superioris mensis scripserat Dux Casimirus. Literae continent conuenisse inter Regem et Ducem Casimirum ac eius milites de solutione stipendiorum, quae nouem mensium ipsis debentur. Iam autem eis numeratum est vnius tantum mensis stipendium, et alterius mensis numerari debuit vigesima die superioris mensis, quod vbi esset factum, promiserant milites se statim in Germaniam regressuros. In iisdem literis scribebatur, Ducem Lotharingiae fideiubere Duci Casimiro et eius militibus Regis nomine pro quindecies centenis millibus francorum, quae persolui ipsis debent intra finem proximi mercatus Francofurtensis, quod nec Rex nec Dux Lotharingiae meo iudicio praestare poterunt. Dux Alenconius valedixit Duci Casimiro, et profectus est in vrbem Biturigium, (Bourges) quo venturus dicebatur decima sexta die superioris mensis. Vrbes illius partis Galliae Narbonensis, quae ad Hispaniam vergit, (quam Languedoc nominamus) approbarunt et admiserunt tandem edictum de pace, et professae sunt, se pro suo Praefecto agnoscere Marschalcum Danuillium,

seque ei obtemperaturos, idque inprimis fecisse dicitur Tholosa, quae est omnium vrbium Gallicarum maxima post Lutetiam, nec est alia vrbs, quae hactenus tam contumaciter restiterit edictis Regiis de libertate Religionis, et quae crudelius saeuierit in eos, qui puriorem Religionem profitebantur. Verum malo edocta iam se gerit modestius: Nam in his posterioribus bellis eius ager est plane deuastatus ab Huguenotis, et iam habebit vicinos ab vna parte Danuillium, et ab altera Regem Nauarrae, a quibus in officio continebitur. Scribunt etiam Peronam tandem admisisse Principis Condaei praesidium militare. Si haec sunt vera, spero nec Pontifici Romano nec Hispanis fore tam facile pacem Gallicam labefactare, quam hactenus hic iudicauerunt ii, qui prudentissimi haberi volunt. Plerique ex Polonis, qui a Bathorio dissentiunt, et hactenus haeserunt Wratislauiae, his diebus huc venerunt, credo ob deliberationes, quae de rebus Polonicis hic iam instituuntur, et vt in suis rebus consilium ab Imperatore petant: Nam Bathorius indixit Warsauiam ad vigesimum quartum diem huius mensis conuentum Regni Polonici, et significauit se pro rebellibus habiturum eos omnes, qui ad conuentum illum non accedent. Nuper ad se vocauit nepotem Archi-Episcopi Gnesnensis, qui fuit vnus ex decem Legatis, qui superiore hyeme missi sunt ad Imperatorem. Is respondit se non habere eum pro suo Rege, nec se coram eo compariturum, sed quia etiam vocabatur a Senatu Regni, cuius authoritatem agnoscit, comparuit, et in Senatu causas explicauit, ob quas Bathorium Regem non agnosceret. Habuit autem iste in suo comitatu ad triginta milites exteros maxima ex parte Italos, quos Bathorius vel suspicatus, vel ab aliquo monitus ab isto adductos esse, vt iis aduersus se vteretur, mandauit Praefecto custodum sui corporis, vt eos comprehenderet. Illi quidem milites initio armis se defenderunt, sed tand em multitudine superuenientium aduersariorum superati et capti ducti sunt ad Bathorium, qui quatuor ex iis statim curauit supplicio affici. Significauit autem nepoti Archi-Episcopi se reliquos ei concessurum, modo ipsum Regem agnosceret, et se iureiurando ipsi obstringeret: Quod cum ille recusaret facere, Bathorius imperauit, vt captiui omnes capite plecterentur. Nudius tertius fuit hic captus Petrus Rodolphus Florentinus, qui dicitur ante plures menses conspirasse in caput Ducis Florentini cum aliquot

aliis, qui Florentiae affecti sunt supplicio. Venerat ex Polonia Wratislauiam, et Wratislauia huc cum Wolskio Crepziensi Capitaneo, cuius tanquam Legati patrocinio seu praesidio sefore tutum sperabat. Existimant hic Imperatorem missurum eum ad Ducem Florentinum. Est adhuc admodum iuuenis, et est (vt audio) elegantissimo ingenio. Eius familia est inter praecipuas Florentiae, et habet patrem, qui maximas opes possidet. Est Eques Ordinis diui Michaelis, et sanguine iunctus Reginae matri Regis Galliae, quae omnia parum profutura sunt ipsi apud Ducem Florentinum, si in eius potestatem deuenerit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae Calend. Augusti 1576.

EPISTOLA LXXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Postrema, quae habuimus de Duce Casimiro, sunt, eum venisse cum Copiis vigesima die superioris mensis ad oppidulum Vaucouleurs, quod non procul abest a Mosa, qui ibi est limes Imperii et Regni Gallici. Eo in loco debuit ipsi aliquid adhuc pecuniae numerari, qua accepta constituerat exercitum dissoluere, et ad suos redire. Hic vulgo affirmatur, eum iam rediisse domum, quod licet verum esse existimem, nullum tamen video, qui de ea re certi aliquid habeat, Pecunia, pro qua Duci Casimiro fideiusserunt Lotharingiae Dux et Comes Valdemontanus Regis socer, non debet tota dissolui proximo mercatu Francofurtensi, vt antea scripsi, sed in quatuor proximis mercatibus, ita, vt quolibet mercatu quarta eius pars dissoluatur. Regii Equites flagitant etiam sua stipendia, et plurimum damni agris inferunt, cum ne quidem ab incendiis abstineant. Nuper regressi sunt Lutetiam versus adeo festinanter, vt dicantur vno die confecisse duodecim Gallica milliaria [reading uncertain: print faded] , quod est iustum iter vnius diei expedito Equiti. Dux Guisius ante mensem decubuit Lutetiae ex apostemate ipsi enato in ea parte cruris, in qua ictus fuit globo in praelio ad oppidum Montchtour in Pictonibus anno Domini 1569. Chirurgi, qui tunc vulnus curarunt, in eo reliquerunt fragmentum ossis, quod huic Apostemati causam praebuit. Duci de Maine Guisii fratri iam desponsata est filia Marchionis de Villars Amiralii, quae est vidua, et habet

ex priore coniugio quinque liberos. Audio eam esse lam annosam et insigniter deformem: Verum pater, vt filiae conficeret istud coniugium, donat futuro genero annuos redditus quadraginta millium francorum, et praesentis pecuniae, ad centum et viginti millia francorum, quae omnia erunt ipsius, etiamsi ex vxore liberos non suscipiat. Est natus tres et viginti annos tantum, et est insigni forma. Audiui matrem et reliquos eius necessarios vix ab eo impetrare potuisse, vt in illud coniugium consentiret. Hispani, qui post deditionem Zierichzeae seditiose flagitarunt stipendia, pergunt in suo instituto, et progressi sunt versus Bruxellas. Parum abfuit, quin 21 die superioris mensis ex insidiis occupauerint Mechliniam. Postridie hoc est 22 die accesserunt ad vnum milliare ab vrbe Bruxellensi, quod vbi audiuit Magistratus vrbis, ciues ad arma vocauit, et exegit ab eis iusiurandum de defendenda vrbe, et vita in eam rem impendenda, quod est ab ipsis alacriter praestitum. Idem etiam iusiurandum praestitit Petrus Ernestus Comes Mansfeldensis ipsius vrbis Praefectus. Ex armamentario conuecta sunt in aggerem vrbis tormenta omnia bellica. Edictum est etiam, vt omnes exteri statim vrbe excederent, sed id postea est mutatum, ne aliqui ex iis se seditiosis coniungerent, cum essent in vrbi plurimi Hispani et Itali. Seditiosi haeserunt ad vrbem 22. 23. et 24. diebus, quam cum desperarent se posse occupare, 25. die repente inde digressi Alostam inuaserunt et coeperunt, et omnia genera crudelitatis et auaritiae in ciues exercuerunt. Alosta est oppidum inter Bruxellas et Gandauum, quod abest ab vtraque vrbe quinque milliaribus. Vbi auditum est Bruxellis, quid Alostae accidisset, ciues correptis armis Hispanos duos in foro repertos interfecerunt, et plures erant interfecturi, nisi Comes Petrus Ernestus Mansfeldensis audito tumultu in forum prodiisset, et eorum furorem compescuisset. lussi sunt autem omnes Hispani et Itali continere se in suis aedibus. Ciues autem suspicantes Regis Consiliarios, qui Prouincias illas administrant, voluisse secum eodem modo agere, quo cum Antuerpiensibus egit Commendator Maior post caesas Copias Ludouici Nassauiensis, accesserunt ad aedes ipsorum Consiliariorum, et scrutati sunt eos. Quidam scripserunt eos reperisse in aedibus Comitis Barlemontii arma, quibus possent instrui ducenti milites. Scriptum est, positas esse custodias Iuliano Romero Duci militari magni nominis et Doct. Rodae Regio Consiliario, quorum vterque est

natione Hispanus. Alii scribunt ipsis tantum mandatum esse, ne suas aedes egrediantur. Postea declarati sunt rebelles ac Regis inimici, ii qui Alostam occupauerunt, et factum est decretum de conscribendo milite ad eos persequendos et puniendos. Pestis ita saeuit Venetiis, vt videatur DEus iram suam in eam vrbem effudisse. Pereunt quolibet die ducenti aut trecenti, et sunt iam ita infecta omnia nosocomia, vt statim intereant quicunque eo ducuntur, quare iussi sunt Monachi discedere ex tribus monasteriis, quo possit Respublica eorum monasteriis pro nosocomiis vti. Incenduntur die et nocte in variis locis vrbis vasa plena pice, quo possit aer repurgari, sed haec parum prosunt. Mortui sunt fere omnes Vespillones, quare cum eorum penuria cadauera diutius insepulta iaceant, aer ea re magis inficitur. Quoniam diuites plerique ex vrbe discesserunt, cessant opificia, nec habent pauperes vnde viuant, nec etiam. qui proximos vrbi agros incolunt, metu contagii quicquam rerum ad victum necessariarum in vrbem vehunt, quare metuitur ne tenuior populus excitata seditione diuitum aedes diripiat. Itaque propositum est nuper edictum, quo sub poena exilii et amissionis bonorum iubentur omnes, qui Magistratum vrbanum gerunt, in vrbem redire. Dicitur etiam aliud proponendum, quo sub eadem poena iubentur redire omnes Patresfamilias, et omnes qui in vrbe habent tabernas, quae fere omnes sunt clausae. Conuentus Polonicus, qui indictus erat Warsauiam ad 24. diem huius mensis, reiectus est in festum Diui Michaelis, et celebrari debet Thoruniae in Prussia, quod videtur fieri ob vicinos Prutenos, qui nondum se ipsius Bathorii Imperio subiecerunt. Dantiscani dederunt Legatis Bathorii satis incommodum responsum, et iam suam vrbem diligenter muniunt, et militem conscribunt. Elbingenses idem faciunt, quod Dantiscani. Quoniam autem vxor Ducis Prussiae inuitauit Bathorii vxorem ad baptismum filiolae, quam recens peperit, putatur Dux Prussiae sibi ea re quaerere aditum ad Bathorii beneuolentiam, et tandem accessurus ad eius partes, quamuis antea dederit ad eum literas non satis commode scriptas, in iis enim eum nullo alio titulo ornabat, quam Vaiuodae Transsyluaniae. Verum Bathorius facile ignoscet, et haec condonabit eius aetati et Nobilitati, modo ipsum Regem agnoscat. lam profectus est Bathorius ad arcem Tikoschin, in qua thesauri et ea, quae sunt Regibus Poloniae charissima asseruari solent. Quoniam Bathorius significauit se

habiturum pro hostibus eos, qui non ventent ad conuentum indictum Thoruniam, et bona ipsis adempturum, Poloni, qui hic sunt, valde vrgent Imperatorem, vt ipsis tandem significet, quid de rebus Polonicis constituerit, vt possint sibi consulere. Imperator quidem respondit saepius se facturum, id quod petunt, sed tamen hactenus non fecit, quamuis ad eum quotidie accedant. Scriptum est huc Moschouitarum Principem recens conflixisse cum Tartaris, et ex iis caecidisse ad quadraginta millia. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae dec. die Augusti 1576.

EPISTOLA LXXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hic multi existimant Ducem Casimirum iam domum rediisse, et aiunt Ducem Ludouicum eius fratrem id ad Imperatorem perscripsisse. Vltima die superioris mensis soluta sunt eius militi duorum mensium stipendia. Sub id tempus miserat Nanceium aliquot ex suis Consiliariis, vt cum Duce Lotharingiae de fideiussione transigerent, Accepi Monplicardo literas a quodam meo amico, qui in hac expeditione adfuit ipsi Duci Casimiro, aquo scripsit se reuocari in castra, quae erant in Ligonibus. Quoniam autem literae sunt scriptae quinta die huius mensis, vix puto Ducem Casimirum adhuc domum rediisse. Quidam nuper venit huc Verduno, qui dicit Alenconium et Condaeum petiisse a Duce Casimiro, ne suum militem dimittat, antequam sit dimissus is, qui Regi militauit, qui sub initium huius mensis erat ad Montem Falconis quinque milliaribus a Verduno. Ita tandem fiet, vt istis militum direptionibus Gallia non solum ad egestatem, sed etiam ad vastitatem redigatur. Quidam nuper venit Lugduno, qui dicit, omnia esse parata in Delphinatu et in Gallia Narbonensi, et vbique restitui Ecclesias, sed nondum haberi conciones Lugduni. In Inferiore Germania inualescunt turbae excitatae ab Hispanis seditiosis, qui, vt antea scripsi, post occupatam Alostam fuerunt proscripti. lussus est itaque Comes de Rheu Flandriae Praefectus eos bello persequi. Is repente collectis aliquot Wallonum signis propius ad Alostam castra metatus est. Ab alia parte obsiderunt vrbem ciues et rustici, qui magno numero ex Flandria et Brabantia conuenerunt. Sub initium

huius mensis Hispani octingenti numero exierunt pabulatum, vt commeatum in vrbem conueherent. Cum vero longius ab vrbe progressi fuissent, idque resciuissent Flandri et Brabanti, obsederunt omnes aditus ad vrbem, ita vt nulla superesset Hispanis spes eo redeundi, nisi per Comitis de Rheu, aut per Flandrorum et Brabantorum Castra. Hispani in eas angustias redacti constituerunt sibi viam ad suos ferro aperire. Itaque inuaserunt Flandros et Brabantos, quos contemnebant tanquam rei militaris imperitos, et propterea sperabant se facile eos profligaturos. Verum res non successit Hispanis ex animi sententia: Nam Flandri et Brabanti eorum impetum fortiter sustinuerunt, et eos 'cum caede repulerunt. Hispani ea spe deiecti accesserunt ad Castra Comitis a Rheu, qui passus est eos incolumes ad suos redire. Ea res mirum in modum auxit suspicionem, quam de Regiis Consiliariis Bruxellenses conceperant: Nimirum quod ipsis consciis ad ea loca accessissent Hispani, spe occupandi Bruxellas ipsorum proditione: Quare minus fidei ipsis habent quam antea, et sibi diligentius cauent. Sunt qui dicant, Barlemontium traditum esse custodiae a Bruxellensibus, sed vix credo esse verum. Hispani, qui in Hollandia militabant, venerunt etiam in Brabantiam flagitatum debita sibi stipendia; Cum prope Antuerpiam deuastarent agros, rustici correptis armis eos inuaserunt, et in fugam conuerterunt aliquot ex iis interfectis: Fugientes autem persequuti sunt vsque ad portam arcis Antuerpiensis: Quod animaduertens Santius Dauila arcis Praefectus displosit aliquot maiora tormenta, et ad centum et viginti rusticos interfecit: Qua clade suorum territi alii fuga se ad sua receperunt. Non contentus ea re Dauila tormenta omnia nauium, quae erant in Scaldi, transtulit in ipsam arcem Antuerpiensem, ne iis Antuerpienses aduersus Hispanos vti possint, si forte eorum petulantia et insolentia tandem irritati arma corripiant. Germani, quibus praeest Fronsbergius, coeperunt etiam tumultuari, et minantur se direpturos Valentianas, vbi iam agunt, nisi ipsis numerentur stipendia. Dominus d' Haure Ducis Arescoti frater reuersus est nuper ex Hispania cum literis, quibus dicitur Rex concedere pacem Geusiis iis conditionibus, quibus eam ante annum petierunt, excepta libertate Religionis, quam nequaquam vult concedere. Ego existimo Geusios, qui per tot annos puriori Religioni assueuerunt, non facile

passuros, vt libertas eam profitendi ipsis adimatur. Venit iam Cursor ex Inferiore Germania, qui attulit, Ioannem ab Austria publice proclamatum esse gubernatorem, seu Praefectum illarum Prouinciarum. Credo id esse excogitatum ad sedandas militum seditiones, quae ibi in variis locis exoriuntur. Vidi nuper literas scriptas Constantinopoli sub initium superioris mensis, quibus confirmatur id, quod antea hic dictum fuit de morte Thammae Regis Persarum, cui successit filius Ismahel, quem pater per octodecim annos captiuum detinuit, eo quod contra eius voluntatem bellum Turcis intulisset. Is iam interfectis duobus fratribus, qui se ei opposuerant, dicitur proficisci Babylonem, vt persoluat votum ad sepulchrum Ali Prophetae, quem Persae habent pro vero Interprete Alcorani, et propterea habentur haeretici a Turcis, qui sequuntur interpretationem Homar alterius sui Prophetae. Quomodo autem possit Ismahel peruenire Babylonem, quae est in Turcarum potestate, ignoro: Nam Solimannus Imperator eam Regi Thammae recens mortuo nostra aetate eripuit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae 16. die Augusti 1576.

EPISTOLA LXXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Nondum hic quicquam certi habetur de reditu Ducis Casimiri in Germaniam, quamuis omnes affirment, numerata esse eius militi illa duorum mensium stipendia, quae Rex promiserat se iam numeraturum, et iam transactum sit de fideiussione cum Duce Lotharingiae, et Comite Valdemontio Regis socero. Pontifex Rom. permisit Regi diuendere ex bonis Ecclesiastlcis annuos redditus quinquaginta millium Coronatorum, quae pecunia tradetur Duci Lotharingiae et aliis, qui Regis nomine fideiusserunt, militibus Germanicis et Helueticis. Rex videtur id iam serio agere, vt pacem recens factam stabiliat: Nam Ordines sui Regni conuocat, vt cum iis de Regni administratione deliberet, sicut promisit se facturum in edicto de pace. Iam autem misit literes in omnes Regni Prouincias, quibus mandat, vt Legatiidonei mittantur ad conuentum, et secum adferant

descripta grauamina illarum Prouinciarum, ex quibus mittentut. Restituuntur paulatim Ecclesiae eorum, qui puriorem Religionem profitentur. Scripsit ad me Vir fide dignus, vltra quingentas a facta Pace esse restitutas, et posse longe plures restitui, si suppeterent verbi Ministri. In plerisque tamen potentioribus vrbibus nondum sunt restitutae, et qui impediunt, dicunt se hoc ideo facere, ne tumultus a populo excitetur, et nostris inde accidat aliquid incommodi. Spero, quod in conuentu Ordinum inibitur ratio, qua huic malo occurri possit. In Picardia coeperat fieri conspiratio inter Nobiles et quasdam vrbes ad impediendum executionem educti de pace, sed Rex de ea re certior factus dedit operam, vt talia consilia dissiparentur: Nondum tamen tradita est Perona Principi Condaeo, nec adhuc constituta sunt illa iudicia, in quibus decidi debent controuersiae inter Catholicos et Huguenotos: Cautum est autem edicto de pace, vt ea iudicia constent ex Catholicis et Huguenotis pari numero. Quidam scripserunt Prouinciae Biturigum Praesidem, quem nos Bailliuum nominamus, truncatum esse capite in vrbe Bituricensi, eo quod populum concitare voluerit et impellere ad caedem quorundam Huguenotorum. In Inferiore Germania omnia sunt perturbatissima. Consiliarii Regii dicuntur ita transegisse cum Hispanis seditiosis, qui Alostam occupauerunt, vt iam habeant duorum mensium stipendium donatiui loco ob rem bene gestam ad Zierickzeam, et intra finem Octobris omnia debita stipendia ipsis persoluantur. Scribunt oportuisse Ducem Arescotum saepius ad istos proficisci, antequam ab istis impetrari potuerit, vt in eas conditiones consentirent, quas tamen approbare nolunt Ordines illarum Prouinciarum, nec ad eam rem pecuniam conferre. Non solum autem seditiosi, qui Alostam occupauerunt, stipendiorum solutionem flagitant, sed et reliqui omnes Hispani, quibus se tanquam Ducem praebet Sanctius Dauila Praefectus arcis Antuerpiensis, qui est praecipuae authoritatis inter Hispanos, et quoniam metuit, ne Belgae parum curent Hispanos ob exiguum eorum numerum, persuasit Wallonibus et Fronsbergio ac Carolo Fuggero, vt se cum Hispanis in hac causa coniungant: Ex qua re non possunt non oriri magnae turbae, cum Ordines Belgici saepius professi sint, se nisi facta pace non persoluturos istis stipendia, nec etiam iam possint

persoluere etiamsi velint: Est enim ingens pecunia, quae istis debetur. Itaque Brabantini, vt se tueantur aduersus iniurias militum, conscribunt tria millia peditum et sexcentos Equites, quibus praeficiunt filium Domini de Gazebach, nec propter transactionem factam cum Hispanis, qui sunt Alostae, intermittunt delectum militum. Brabantinos autem in ea re imitantur Flandri, Hannonii, Attrebatenses et reliqui populi Inferioris Germaniae, et eiiciunt ex suis vrbibus praesidiarios milites, et ex ciuibus praesidia constituunt, vbi iis est opus. Walones, qui sunt in praesidio Zierichzeae, detinent adhuc captiuum Praefectum suum Mondragonem, quem negant se dimissuros antequam debita stipendia ipsis numerentur. Scribunt quidem ex Inferiore Germania, Ioannem ab Austria dispositis equis breui eo venturum: Verum ego heri vidi literas scriptas Mediolano, in quibus habebatur, Ducem Sabaudiae misisse quendam ex suis ad Ioannem ab Austria percontatum, quando esset iter in Belgium suscepturus, quo posset ipsi per suas ditiones ituro necessaria omnia praeparare, sed Ioannes ab Austria respondit, se nondum quicquam certi de ea re habere, eo quod penderet ex voluntate sui Regis, cuius mandatum expectaret. Videtur Imperatori parum superesse spei in Polonia: Nam Dantiscani et Elbingenses, qui hactenus constantes permanserant, dicuntur transegisse cum Bathorio. Dux Prussiae putatur idem fecisse. Multi existimant eam ob causam nuper iuisse Regiomontem Petrum Sborouium Palatinum Cracouiensem, cuius praecipue opera Bathorius peruenit ad Regnum. Habuit in suo Comitatu viginti rhedas, et praetexuit suo itineri baptismum filiae Ducis Prussiae, ad quem fuerat inuitata Bathorii vxor, cuius nomine Sborouius in baptismo fideiussit. Dux Prussiae nuper hic habuit Legatum, per quem petiit ab Imperatore consilium in suis rebus. Quid responsi acceperit non audiui. Imperator dicitur missurus Legatos ad conuentum, quem Bathorius indixit Thorunniae ad festum Michaelis. Credunt hic, eum inter caetera acturum, vt Poloni, qui eius partes hactenus sunt sequuti, suis bonis et dignitatibus restituantur: Quamuis audiam plerosque ex iis, qui hic sunt, decoxisse, ita vt sit ipsis parum profutura eiusmodi restitutio. Venit huc nuper Cursor Constantinopoli decimo quinto die, ex quo inde discesserat, qui dicit nouum hunc Regem Persarum renouasse

foedus, quod eius pater cum Turcis antea habuit. Vtilius fuisset Orbi Christiano, eum intulisse ipsis Turcis bellum, vt fama erat eum fecisse. Credo venisse Cursorem, vt hortetur Imperatorem ad mittendum honorarium, quod quotannis mitti solet Constantinopolim: Nam hoc anno non est missum, quod valde aegre ferunt Turcae, et dicunt ea re violari inducias, ac minantur bellum. Bassa Budensis dicit se persuasum ab Imperatore scripsisse suo Domino mature mittendum hoc anno honorarium illud, et in ea re suam fidem requiri, sibique ab Imperatore fieri iniuriam. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, scripsi ante mensem ad Vestram Celsitudinem, me nusquam antea fuisse, vbi maioris viuatur quam hic iam viuitur, et me destitui pecunia: Quare petebam a Vestra Celsitudine, vt pro sua vsitata erga me Clementia, et liberalitate aliquid pecuniae ad me mittere dignaretur. Cum audiuissem Dom. Danuanum hic venturum, speraui ipsum de ea re habiturum mandatum a Vestra Celsitudine, et propterea petitionem meam hactenus non repetii: Verum ipse Dom. Danuanus dixit mihi, secum de ea re non esse actum: Quare denuo imploro liberalitatem Vestrae Celsitudinis, cum hic insumpserim quicquid habui pecuniae, et tantum debeam hospiti meo, vt etiamsi equos meos diuenderem, non essem ipsi soluendo. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae 26 die Augusti 1576.

EPISTOLA LXXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dux Casimirus tandem reuersus est in Germaniam. Fuit Nanceii apud Ducem Lotharingiae decima quarta die huius mensis. Dimisit suos milites ad oppidum Lotharingiae Blanckberg (Blamont) octo milliaribus cis Nanceium. Decima nona die sub noctem venit Lutream ad Illustrissimam suam Coniugem duobus tantum Equitibus comitatus. Aiunt eum venisse Heidelbergam die ab hoc octauo. Quia aliquot ex obsidibus ipsi promissis a Rege tardius adueniebant, vel vt alii dicunt, aufugerant, adduxit in Germaniam Belleuraeum et Harlaeum, quod de solutione stipendiorum Regis nomine cum ipso transegerant.

Belleuraeus fuit cum Rege in Polonia, et est inter primarios Consiliarios in arcano eius consilio. Harlaeus fuit semel missus a Rege ad Vestram Celsitudinem et designatus successor Legato, qui in hac aula agit Regis nomine, Equitibus Germanicis et Helueticis, qui Regi militarunt, nondum sunt numerata stipendia. Grauiter ferunt non tantam esse habitam sui, rationem quam Casimirianorum, qui, vt ipsi loquuntur, Regem oppugnarunt. Itaque multum damni dant rusticis, nec interdum abstinent ab incendiis. Sunt ad Cathalaunum (Chaalous) Campaniae vrbem, quae est ad Matronam (Marne) vbi stipendiorum solutionem expectant: Quam vt procurent, profecti sunt ad Regem eorum Praefecti. Verum Rex est ad eam egestatem redactus, vt nullam conficiendae pecuniae rationem amplius reperire possit. Missa est nuper Argentoratum aurea et argentea suppellex varii generis, ex qua partim diuendita et partim oppignorata confecta sunt ad quinquaginta millia aureorum. Possidet adhuc Rex in Italia Marchionatum Salussiarum, quem vt hic est fama vult diuendere, quod tamen mihi non fit verisimile. Diciur eum velle emere Sabaudiae Dux, cuius ditioni est contiguus: Verum habet in ea emptione riualem Pontificem Rom qui cupit eum emere filio suo naturali. Scribitur Reginam velle proficisci in Bitutiges ad filium Alenconium, vt agat de reconciliatione inter Regem et ipsum, et persuadeat ei vt ad Regem accedat. In Inferiore Germania, quamuis Regii Consiliarii transegerint cum Hispanis seditiosis, Prouinciae non discedunt a suo instituto conscribendi militem, et dicuntur velle inire inter se foedus, non solum ad propulsandum iniurias peregrinorum militum, sed etiam ad pellendum eos ex suis finibus. Aiunt Prouincias inductas esse suasionibus Orangii Principis ad istud foedus ineundum. Ioannes ab Austria dicitur venturus in eas Regiones sub finem proximi mensis, cuius aduentus remedium aliquot tantis malis forte adferet. Scriptum est ex Italia, eum prius nauigaturum in Hispaniam, vt cum Rege de administratione belli deliberet: Quod si fiat non veniet in Belgium ante finem hyemis. Regina Angliae misit Legatos ad Geusios ad repetendum merces quas Flessingenses suis subditis eripuerant, quae a mercatoribus aestimabantur quater centenis millibus Coronatorum. Res est tandem composita ea conditione, vt merces restituantur mercatoribus, ipsi vero

mercatores certam summam pecuniae dent mutuo Geusiis. Scribitur ex Hungaria, multos ex Nobilitate, qui habent sua praedia ad fines Turcicos, promisisse Turcis annuam pensionem, quo possint ab eorum incursionibus esse tuti. Res haec videtur esse mali exempli, cum praesertim inconsulto et inscio Imperatore sit facta. Subditi Caroli Archi-Ducis, et ii qui sunt vicini Transsyluaniae, eiusmodi pacta praecipue inierunt. Imperator intra paucos dies missurus est Constantinopolim munus illud, quod quotannis mittere solet. Ea res indicat ipsum cum Turcis pacem colere constituisse. Dux Sabaudiae habet hic Legatos, qui initio Comitiorum diligenter egerunt apud Imperatorem et apud Ordines Imperii, vt suo Domino in consessu Principum locus tribueretur. Videntur eam rem non amplius agere, aut si agunt, longe remissius quam antea id facere. Fama est eorum Principem ambire filiam Imperatoris viduam, quod mihi valde mirum videtur, cum ipse senescat, et habeat filium ex priore Coniuge: Ipsa vero sit iuuencula et insigni forma: Quare non est verisimile, Imperatorem eam ipsi elocaturum. Sunt qui dicant, ipsum etiam ambire titulum Regium. Quamuis haec videantur valde absurda, ipsum tamen concepisse aliquam spem consequendi id quod petit, inde coniicio, quod pecuniam det mutuo Imperatori, ad quam conficiendam eius Legati nuper sunt profecti Augustam. Sunt qui dicant, eum dare mutuo Imperatori centum millia Coronatorum, alii dicunt sexaginta millia, sunt etiam qui minus dicant. Imperator coepit superiore nocte satis grauiter laborare ex calculo et ex cordis palpitatione. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae penultima die Augusti 1576.

EPISTOLA LXXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Decima quinta die superioris mensis significatum est publice Lutetiae, fore initium conuentus Ordinum seu statuum Regni decima quinta die Nouembris Blesiae (Blois) ad Ligerim. Ea res plurimis facit spem firmioris pacis, quamuis multi hic ad Rhenum, et in Italia iudicent esse impossibile, vt ea pax sit diuturna. Rex adhuc conflictatur

cum maximis difficultatibus: Germani enim et Heluetii, qui ei militarunt, nolunt excedere fines Galliae antequam ipsis sit satisfactum de stipendiis, aut saltem cautum eo modo quo Casimirianis. Equites Ducis Casimiri dicuntur e Gallia educere quatuor millia curruum, quibus secum auehunt miserorum colonorum spolia. Plerique Praefecti et alii ex Nobilitate coegerunt suos Ministros pedibus iter facere, vt possent curribus iungere equos quibus vehebantur. Expeditio Ducis Casimiri in Galliam fuit nouem mensium: Quamuis dicat sibi deberi stipendium decimi, qui coeptus fuit antequam Galliae fines excederet. Menstruum stipendium omnium copiarum, quas duxit, fuit ducentorum millium Coronatorum. Rex persoluit ei duorum tantum mensium stipendium. Datae sunt ipsi pignori gemmae, quae aestimantur trecentis millibus Coronatorum. Dux Lotharingiae fideiussit pro quadringentis millibus. Pro reliqua summa dantur obsides. Praeter haec omnia Rex dedit Duci Casimiro ducenta millia francorum pro impensis, quas fecit in hanc expeditionem. Fideiussores debuerunt persoluere trium mensium stipendium in mercatu Francofurtensi, qui iam instat, sed impetratum est, vt tantum vnius mensis numerent, et reliquorum duorum ad festum natalis Christi. Haec Illustrissime Princeps saepius repetii, quia quae iam de iis habemus sunt certiora et explicatiora iis, quae prius habuimus. Ecclesiae, quas vocant reformatas, conferunt quinquies centena millia francorum, ex quibus dantur ducenta millia Alenconio, ducenta millia Cleruantio pro sumptibus, quos fecit in expeditionem, in qua superiore autumno fusis suis copiis captus fuit a Guisio. Reliqua centum millia impendentur in constitutionem iudiciorum, in quibus agentur et discutientur controuersiae eorum, qui puriorem Religionem profitentur. Haec de miserabili statu Regni Gallici: Ad quae mala etiam accedit magna annonae caritas: Nam in multis locis vites ac etiam fruges adustae sunt frigore, et postea etiam contusae grandine, quam dicunt decidisse Aureliae ea magnitudine, vt excederet ouum gallinaceum, quae non tantum corrupit omnes fructus in agris, sed etiam aedium tegulas, et vitreas omnes fenestras comminuit. Germaniae Inferioris res videntur esse adhuc deteriore loco, quam sunt Gallicae, cum ne quidem spes pacis appareat. Prouinciae permanent in suo instituto conscribendi militem ad repellendum

vim Hispanorum. Sanctius Dauila Castellanus Antuerpiensis aperte fouet seditiosos, et dicitur vocare ad se ex praesidiis, non solum Hispanos, sed etiam Germanos et Walones, quibus persuasit agi communem causam. Misit puluerem Bombardicum iis, qui sunt Alostae, quos aiunt oppidum diligentissime munire. Ipse vero Dauila aggeres arcis Antuerpiensis altius erigit ab ea parte, quae vrbem despicit, vt vrbs sit eius iaculationibus magis obnoxia, si contingeret tumultus aliquid in ea oriri. Imperauit ciuibus, vt demoliantur turrim, quae est ad templum Diui Michaelis, eo quod non procul abest ab arce, quam superat altitudine, et minatur se inducturum militem in vrbem nisi ciues obtemperauerint. Comes Petrus Ernestus Mansfeldensis missus est ad eum a Regio consilio, vt videat, an possit eum abducere a turbulentis istis consiliis. Repentina profectio in Hispaniam Ioannis ab Austria redd it res omnes difficiliores in Belgio, cum inde coniiciant plurimi, aut Regem Hispaniae non bene habere, aut subesse aliquod aliud magnum malum, quod sit causa istius festinationis: Cumque fama eius rei iam sit late sparsa, inde accedit animus Belgis: Hispani vero metuunt ne opprimantur, et sibi cauent diligentius. Classis Turcica deuastat litora Italiae, et multos homines in captiuitatem abducit: Nullum tamen oppidum hactenus obsedit. Scriptum est huc, quosdam praesidiarios milites corruptos pecunia a Turcis voluisse eis tradere Brundusium, et propterea ipsos Turcas nauigasse Aulonem, (la Valona) vt ex loco propinquiore agerent cum istis de ratione occupandae vrbis: Verum res est patefacta, et proditores sunt coniecti in vincula et perducti Neapolim. Vbi Turcae animaduerterunt se excidisse spe occupandi Brundusium, discesserunt ex mari Adriatico, et nauigarunt versus Siciliam, verum cum peruenissent ad Laciuium promontorium, (Capo d' Alice) vi tempestatum sunt repulsi in sinum Tarentinum. Superioribus diebus Imperator sensit grauissimos dolores ex calculo, qui dolores excitarunt alios morbos, quibus est obnoxius, ita vt omnes essent in magno metu. Die quinta huius mensis sub horam decimam matutinam eiecit cum maximo cruciatu calculum eius magnitudinis, cuius est nucleus maioris oliuae: Non tamen propterea conualuit: Nam laborat adhuc palpitatione cordis et difficulter respirat, et ventriculi vires sunt ita prostratae, vt cibum omnem reiiciat: Quare

iudicatur nondum esse extra periculum. Faxit DEvs sua benignitate, vt eum breui suae sanitati restitutum videamus. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae octaua die Septemb. 1576.

EPISTOLA LXXXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea quae fuerit Imperatoris valetudo vsque ad octauum diem huius mensis, quo die mane eiecit secundum calculum sed non magnum. Sub noctem alios item duos eiecit non admodum etiam magnos Nocte vero, quae subsequuta est quintum, eiecit longe maiorem caeteris, excepto eo quem omnium primum eiecit. Dolor ex Calculo ab eo tempore desiit, sed remanserunt reliquiae palpitationis cordis, quae eum per aliquot dies grauiter afflixit, nam propter crebras et vehementes respirationes, quae erant instar singultuum, non poterat deglutire cibum, et quod solet alias vno spiritu, vix poterat septem aut octo haurire. In morbo non vtitur alio potu quam Schopensi cereuisia, idque ex praescripto Medicorum. Ad reliqua mala accedit insomnia, quae eum mirum in modum debilitat. Ea nocte, quae sequuta est decimum diem huius mensis, misso Veredario huc est accersitus Iulius Alexandrinus, Medicus excellentissimus, qui huic Imperatori et patri eius Ferdinando diu inseruiuit, sed dimissionem ex aula petiit propter aetatem: Est enim maior septuagenario. Viuit Tridenti aut in illa vicinia, nam inde est oriundus, et ibi habet sua praedia. Vocata est quorundam consilio mulier Vlmensis, quae dicitur habere quaedam arcana in medicina, quibus plures curauit, quos Medici curare non potuerant. Audio Imperatorem esse quidem loquutum cum ea, sed nec voluisse vti eius pharmacis, nec vesci cibis quos ipsa coxit. Nudius tertius ita male habuit sub noctem, vt Medici metuerunt ipsi, sed DEI beneficio coepit heri melius habere, et hodie ita valet, vt videatur esse extra periculum. Scripsi antea indictum esse in Gallia Conuentum Ordinum Regni, sed aiunt aliquos conari impedire ne celebretur. Nondum sunt dimissi Equites Regii, quoniam deest Regi pecunia vnde eis stipendia numeret. Scribunt enim Ecclesiasticos, quantum

in se est, impedire ne quis emat fundos Ecclesiasticos quos Rex venales proposuit. Ante aliquot hebdomadas conuenerunt in oppido Picardiae Roia plurimi ex Nobilitate, Ordine Ecclesiastico, et populo, qui, facta inter se conspiratione, iurarunt se non passuros in suis vrbibus institui ministerium Religionis, quam reformatam nominant. Rex ad primam famam eius rei est valde exterritus, et coegit proceres et Nobiles omnes, qui aderant, sibi denuo praestare iuramentum fidelitatis, quod etiam postea exegit ab absentibus. Audiui tamen foedus illud seu conspirationem potius esse postea dissolutam. Scribunt habitas fuisse aliquandiu a nostris conciones Rothomagi, quae est vna ex maximis vrbibus Galliae, sed Card. Borbonium, qui est eius vrbis Archi-Episcopus, interdixisse ne amplius haberentur, qua re Huguenoti valde offenduntur, cum ista fiant contra libertatem ipsis concessam edicto de pace. Authores caedium perpetratarum Lutetiae et aliis in locis, et ii qui metuunt, ne in ipsorum vitam inquiratur si pax coalescat, excitant istos tumultus. Ab aliquibus est huc scriptum, Regem Nauarrae repudiasse suam coniugem, quod si est verum, non dubito quin ea res futura sit causa alicuius magni mali: Nam Rex eius mater et frater concipient implacabile odium aduersus Nauarrenum, et dabunt operam vt ipsum opprimant. Iam est profectus in Bearniam, quae est regio in Pyrenaeis montibus inter Galliam et Hispaniam, in qua summum Imperium obtinet. Condaeus dicitur iuisse Rochellam: Montmorantius autem prateextu curandae valetudinis profectus est ad thermas Leodienses, quas Spa nominant, sed putant hoc ipsum ideo fecisse, vt a turbis aulae abesset. Belleuraeus Regis Consiliarius, et Harleus, qui successurus est Legato Gallico in hac aula, quos Equites Germanici adduxerunt in Germaniam obsidum loco, sunt tandem dimissi intercessione Electoris Palatini et Ducis Casimiri apud Praefaectos militares, a quibus difficulter potuit impetrari, vt dimitterentur. In Inferiore Germania contentiones inter Hispanos et populum illarum Prouinciarum videntur eo esse progressae, vt nullus sit relictus locus reconciliationi. Consiliarii Regis perfecerant apud Hispanos, qui Alostum occupaverunt, vt accepta aliqua pecunia promitterent se disscessuros ex oppido, et ad sua praesidia reuersuros, modo populus deponeret arma, quae aduersus ipsos sumpsit, de qua re cum ageretur cum

iis, qui arma sumserunt, dixerunt se non deposituros ea antequam pulsi sint Hispani ex tota Inferiore Germania, nec habuerunt vllam rationem eorum, quae ipsis promittebantur a Comite Mansfeldensi et reliquis Regiis Consiliariis, et magis ac magis foederibus se coniungunt. Consiliarii Regii inopes consilii ablegarunt in Hispaniam Dom. de Rassinghem, qui est ex ipsorum Collegio, vt ipsi Regi haec omnia iudicet, et ex eo quaerat, quid in his reb us fieri velit. Discessit Bruxellis prima die huius mensis. Pestis nihil remittit Venetiis, imo ad vicina loca progressa est, et valde saeuit Patauii. Capti sunt nuper Mediolani aliquot Hispani qui dicebantur nescio quo vnguento inungere seras et pessulos aedium, vt earum rerum contactu homines peste inficerentur. Quoniam duo ex illis Hispanis inuenti sunt (vt aiunt) circumcisi, sparsa est fama eos conductos esse a Turcis ad illud scelus, et esse dispersos per Italiam ad trecentos, qui idem quod isti moliantur: Quod mihi non videtur valde verisimile. Puto enim haec confingi ab iis, qui Hispanos oderunt, vt illis conflent inuidiam. Turcicus Imperator nuper misit nouo Regi Fessano gladium, quo testaretur se eum Regno inaugurare ac in clientelam suam recipere. Pro-Regi Alghieri misit preciosa munera ad operam strenue nauatam Regi Fessano. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam bis scripsi ad Vestram Celsitudinem, me non tantum destitutum sse pecunia, sed etiam obstrictum esse hic tanto aere alieno, vt mihi futurum sit impossibile me hinc liberare, nisi Vestra Celsitudo sua vsitata et benignitate et liberalitate erga me vtatur, quod vt dignetur facere suppliciter ab ea peto: Nullus enim est mihi notus in hac vrbe, a quo pecuniam accipere mutuo possim, et meus hospes volet sibi satisfieri antequem hinc discedam. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae decima quarta die Septemb. 1576.

Ioanni Iennitio, Illustrissimi Sax. Elect. Secretario primario Domino suo perpetuo colendo, etc.

ORnatissime Vir. Bis antea significaui Illustrissimo nostro Principi, iamque tertio illi significo, me nusquam antea maioris vixisse quam hic viuo, et dudum destitui pecunia, nec tamen hactenus quicquam responsi accepi: Cuius rei causam coniicere

non possum, cum eius Celsitudo mihi antea benigne et liberaliter suppeditauerit ea, quae ad victum fuerunt necessaria. Ego ne cuiquam de me sinistre suspicandi occcasionem praeberem, et vt meae actiones essent in nostrorum Legatorum conspectu, conduxi habitationem satis alioqui incommodam in iis aedibus, in quibus habent hospitium Dominus Barbisdorffius et Doct. Andieas Paullus, viuoque apud ipsorum hospitem satis sane incommode, cum nullus sit in conuictu, cum quo colloqui possim. Scio non placere omnibus in aula Caesarea, quod interdum accedam ad Regis Galliae et aliorum Principum Legatos: Verum cogor id facere, vt ab ipsis discam ea, quae ad Illustrissimum nostrum Principem soleo scribere: Nam quae vulgo feruntur et dicuntur inter aulicos, sunt plerumque incertissima, interdum etiam falsa. Non possum etiam negare, me non ita exuisse omnem affectum erga Patriam, quin sim de ea solicitus et cupidus cognoscendi, quae ibi quotidie eueniunt, et praesertim in hac mutatione rerum, et nescio qua spe tranquillitatis, quae ibi quidem lucet, sed tam obscure, vt vix conspici possit, vixque nominari spes mereatur. Si aegre ferunt Caesariani me id facere, et mihi propterea succensent, nescio, an in ea re sint satis memores humanitatis et officii: Aequum enim esset eos cogitare me in hanc aulam esse missum ab Illustrissimo nostro Principe, vt ipsius Celsitudini praecipue inseruiam, nec tamen sum immemor quanta obseruantia (non dico Caesaream Maiestatem) sed primarios eius Ministros colere debeam. Ego ad Illustrissimum nostrum Principem fere tantum de rebus externis scribo, et paucissima meis literis inserere soleo, quae ad hanc aulam pertineant, quoniam existimo ista ab a Iiis ad vos perscribi, ac etiam metuo, ne quem offendam. Sunt hic infensissimo erga nostram gentem animo, et dant operam, vt eam etiam aliis inuisam reddant, credo ob istas concertationes Polonicas, sed praetexunt suo odio foedera quae Galli habent cum Turcis, quos dicunt aduersus se ab ipsis concitari: Quasi vero Turcae omnium hominum in administranda sua Republica prudentissimi adhibeant in consilium Gallos, quos vident sua stultitia suam patriam pene funditus euertisse. Siue haec fiant siue non fiant, parum ad me pertinent, qui dudum exulo a Patria, in qua nihil vnquam humanitatis sum expertus. Sed longius abripior a meo instituto. Quoniam video instare finem Comitiorum, et sum destitutus pecunia, ego te vehementer obtestor, vt si videas nihil mihi esse sperandum pecuniae ab Illustrissimo

nostro Principe, id non graueris mihi verbo significare, quo possim mihi per mercatores de pecunia prospicere: Nam nisi id mature faciam, non potero me hinc explicare, cum nemini sim notus in hac vrbe, a quo aliquid sperare possim, et debeam meo hospiti vltra ducentos thaleros, etiamsi antea dederim ei quicquid habui pecuniae. Exigit pro me et famulo quolibet die quatuor et viginti batzios, et ne existimes me valde laute accipi, cereuisia et vina Bauarica tantum nobis apponuntur. Ad haec accedit sumptus equorum et habitationis, ita vt credam vix suffecturos mihi ternos florenos in diem, vt nihil dicam de sumptibus, qui fiunt in vestes et alias res necessarias. Si sub initium Comitiorum sciuissem mihi non esse sperandam pecuniam, ego aliter meas rationes instituissem: Nam equos meos vendidissem et famulum dimisissem. Sed quia Illustrissimus noster Princeps benigne respondit ad literas, in quibus scribebam Legatos ipsius noluisse me in suum conuictum recipere, id mihi non potuit in mentem venire. Sum saepius tibi molestus, qnia vnicus superes, qui meis miseriis affici videaris. Bene vale. Ratisbonae decima quart. Septemb. 1576.

EPISTOLA LXXXIX. Electori Saxoniae, Duci Saxo, etc. etc.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi ante quatuor dies satis diligenter ad Vestram Celsitudinem de valetudine Imperatoris, quod eo libentius feci, quoniam Medici tunc de eo optimam spem conceperant: Verum ea nocte quae subsequuta est decimum quartum diem huius mensis, rursus eum inuasit cordis palpitatio, et ita languescit vt subsequente die pessime habuerit, et ipsi denuo coeperint metuere Medici. Hodie DEI beneficio coepit se iterum colligere, et auidius comedit quam ab aliquot diebus fecerit. Morbum eius augent variae animi solicitudines, nam Poloni multa confingere dicuntur, vt ipsi persuadeant, ne spem, quam de Regno Polonico concepit, deponat. Prudentiores autem longe aliter sentiunt, et iudicant, ipsi, aut nihil, aut parum ibi superesse spei, cum Bathorius Regno pene pacato potiatur, et iam, vt audio, agatur per Reginam, vt filius Regis Sueciae natus ex ipsius sorore declaretur successor Bathorii. Sunt qui metuant ne ob eam spem

Suecus deficiat a Religione puriore: Nam certo affirmatur eum in suum Regnum accersiuisse Iesuitas, et eius subditos ea re valde offendi. Non spero DEum passurum, vt per eiusmodi scelus Regnum Polonicum sibi aut filio acquirat; Quamuis sane sit vsitatissimum nostro tempore, vt homines proditione et abnegatione veritatis sibi opes et dignitates quaerant. Res Hungaricae turbant etiam Imperatorem: Nam quia tardius mittit Constantinopolim munus, quod quotannis mittere solet, conuenerunt in Croatia Turcae magno numero, qui videntur velle obsidere oppidum Widnitz, quod nec est satis munitum, nec sunt ibi copiae, quae ipsorum conatus impedire possint. Tentarent etiam Turcae aliquid in Hungaria, nisi pestis eos impediret, quae ibi ita grassatur, vt dicantur Budae quolibet die interire ad centum et quinquaginta, et non pauciores in Alba Regali. Ipse Bassa Budensis coactus est se inde recipere, et proficisci ad eas arces, quae prope montanas ciuitates sunt nobis superiore anno ereptae. Turbant etiam Imperatorem calamitates Inferioris Germaniae, cum per aliquot annos summo studio egerit, vt iis mederetur: Sed Hispani respuerunt omnia sana consilia, et tandem sua arrogantia populo necessitatem attulerunt corripiendi arma, quo se aduersus eorum iniurias tueretur. Iam vero sumpta arma deponere non vult, etiamsi Hispani de sua insolentia et arrogantia aliquid remiserint, et parati sunt decedere de oppidis quae ipsi occupauerunt, et ad sua praesidia redire. Princeps Orangius, qui per aliquot menses nihil est aggressus, iam coegit ad viginti signa peditum. Ignoratur adhuc quid sit tentaturus, sed non desunt qui suspicentur, esse occultum foedus inter ipsum et populum aduersus Hispanos. Moschouitae heri hinc discesserunt. Imperator noluit eos hic detinere quousque conualesceret ob instantem hyemem. Sunt autem liberaliter dimissi: Nam nullus fuit inter ipsos qui non munus aliquod acceperit. Ei, qui fuit Princeps legationis, donatum est maximum poculum pulcherrime caelatum, de quo dependebat Catena aurea, et adiuncti erant trecenti thaleri. Proximo ab ipso donarunt poculum et catenam, sed minoris precii, et ducentos thaleros. Tertio et quarto sunt data aequalia munera, quilibet autem accepit duplex poculum valde magnum, aliquot vlnas panni serici Damasceni rubri, et centum thaleros. Hi quatuor censebantur inter Legatos. Adfuit iuuenis adhuc imberbis quem dicunt esse Secretarium, cui donatum fuit poculum cum quinquaginta thaleris. Postea cuilibet istorum quinque data sunt bina pocula nomine Matthiae

et Maximiliani Archi-Ducum. Habuerunt in suo Comitatu Monachum, cui datus est pannus linteo inuolutus, additis triginta thaleris. Famuli eorum fuerunt duodecim aut quindecim numero, quorum plerisque dati sunt viginti thaleri, aliis autem decem. Plerique haec munera aestimant sex millibus thalerorum aut florenorum. Andreas Dudicius, cuius praecipue opera Imperator vsus est in Polonia, venit huc ante tres dies, quod non putant factum sine graui causa, cum praesertim Corsbachius, qui sub eius aduentum paratus erat ad discessum, iussus sit subsistere. Aiunt Corsbachium voluisse proficisci ad milites, quos habet paratos ad fines Poloniae, sed nescio ad quem vsum. Laskius dicitur cras profecturus Norimbergam, vt ibi magnam vim armorum coemat. Inde coniiciunt aliqui, esse in Polonia aliquas occultas conspirationes aduersus Bathorium. Certum est Andream Sborouium, a quo fuit plurimum adiutus Bathorius, discessisse ex aula cum significatione indignationis. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae decima oct. die Septembris 1576.

EPISTOLA LXXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Sexta die huius mensis cum suo more conuenissent in arce Bruxellensi Consiliarii et alii Ministri Regii nouendecim numero, Dominus de Gazbech Praefectus vrbis profectus est eo stipatus magna multitudine hominum, et quemlibet ex iis qui conuenerant, ex Senatu seorsim euocatum tradidit custodiae, exceptis tantum Duce Arescoto et Domino de Haure eius fratre quos liberos dimisit. Scribunt Viglium consilii Praesidem, Barlemontium, et Petrum Ernestum Mansfeldensem coniectos esse in eum carcerem, cui inclusi fuerunt Egmondanus et Hornensis Comites, cum adducti fuerunt Gandauo Bruxellas, vt supplicio afficerentur. Causam quare sint traditi custodiae esse dicunt, quod interceptae sint literae quae ab ipsis Consiliariis datae erant Domino de Rassinghen ad Regem Hispaniae, quibus seditiosorum Hispanorum factum excusabant, et concitabant Regem aduersus Ordines illarum Prouinciarum, qui contra ipsorum voluntatem arma sumpserant. Plerique eorum, qui sunt capti, fuerunt Ministri crudelitatis, quam Dux Albanus ante septem aut octo annos illos in

regionibus exercuit, et praecipue Viglius Praeses, Barlemontius, et Rhoda ac Del Rio, qui duo postremi fuerunt inter eos, qui maxime sunt persequuti Egmondanum et Hornensem Comites, et sunt natione Hispani. Videntur Ordines Prouinciarum contulisse consilia cum Principe Orangio, antequam facinus illud aggrederentur, nam postridie quam illud est perpetratum, Geusiorum Classis accessit ad vrbem Antuerpiensem. Sperabant autem Geusii se in vrbem recipiendos a ciuibus, sed sunt falsi sua opinione, quare inde soluerunt postridie quam aduenerant, et vt aiunt ad littora Flandriae nauigauerunt. Res sunt illis in regionibus iam eo deductae, vt sit futurum difficile Regi Hispaniae iis remedium adferre, et est metuendum, ne incendium illud vicinas Germaniae Prouinaias corripiat. Ex Italia habemus augeri Venetiis saeuitiam pestis, et Patauinam vrbem redactam esse fere ad solitudinem, et ad omnia loca vicina serpere contagia, ita vt interdictum sit Florentiae et Romae, ne qui venientes ex Longobardia admittantur. Mortuae sunt Florentiae soror Ducis, quae nupserat Paulo Iordano Vrsino, et vxor Petri de Medicis fratris ipsius Ducis, ac eius filiolus, qui sperabatur futurus haeres totius Medicae familiae, cum hic Dux non habeat liberos masculos. Quoniam sunt isti tres fere eodem tempore mortui, res non caret suspitione veneni, et, vt audio, clam de ea re inquiritur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor, Ratisbonae 20 die Septemb. 1576.

EPISTOLA XC. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Accepimus heri literas datas Lutetiae octaua die huius mensis, in quibus scribitur, Equites Germanicos, qui Regi militauerunt, ac etiam Heluetios esse adhuc intra fines Regni Gallici, eo quod Rex hactenus non potuerit ipsis debita stipendia numerare, nec cautionem praestare, quam accipere voluerint. Inde colligi potest in quas angustias sit Rex redactus, cum ante quatuor menses sit pax facta, et ad debitam istis pecuniam quolibet mense accedant ad quinquies centena millia francorum, vt nihil dicam de damnis, quae agris inferunt, quae sunt ingentia. Plurimi hic credunt fieri id arte, vt eis non numerentur

stipendia, quo possit Rex eorum opera vti ad opprimendos Huguenotos, vbi viderit eos arma deposuisse, verum ego iudico id esse falsum, et nullam esse aliam causam ipsorum morae in Gallia quam Regis egestatem, et Regem id agere studiose, vt pacem stabiliat; transegit enim cum Condaeo de Perona, cuius loco dedit ei vrbem Sancti Iohannis d'Angeli in Santonibus, quae est longe maior Perona, et non procul abest a Rupella, vbi iam agit Condaeus. Iam autem praeparat necessaria ad conuentum indictum ad 15 diem Nouembris, vt apparet ex eius literis typis expressis, quas ad Vestram Celsitudinem mitto. Videntur etiam confirmaturae pacem Gallicam, turbae inualescentes in Belgio, vbi res iam sunt eo redactae, vt sublata esse videatur omnis spes pacis. Postquam traditi fuerunt custodiae Regii Consiliarii, vt antea scripsi, Status illarum Prouinciarum significauerunt Hispanis, se persequturos eos bello, nisi ex Prouinciis illis discederent. Quod si sua sponte discedere vellent, se statim ipsis numeraturos dimidiam partem debitorum stipendiorum, et reliquam partem, vbi ipsorum fines excessissent. Germanicis autem militibus significauerunt, se daturos cautiones pro stipendiis debitis, quibus forent contenti, modo ipsorum fines excederent. Aiunt vtrosque respondisse se de ea re deliberaturos, et paulo post conuenerunt Antuerpiae Sanctius Dauila, Iulianus Romerus et Rhoda Hispani, et ad se vocauerunt Comitem Oberstenium, Pollullerum, Fronsbergium, et Carolum Fuggerum. Quoniam vero diligenter muniunt milite et commeatu arces et oppida quae obtinent, nemini est dubium, quin reiecturi sint conditiones, quas ipsis status proposuerunt, vel potius iam reiecerunt, cum factum sit belli initium: Nam cum Hispanici Equites ante decem dies agros depopularentur non procul a Bruxellis, emissi sunt ex vrbe aduersus eos mille Equites, et sexcenti pedites, ad quos cum propius accessissent Hispani, magno impetu eos iuuaserunt, et Equites paruo negotio in fugam coniecerunt. Cum peditibus, licet essent pauciores, plus fuit ipsis negocii, quos tamen tandem etiam profligauerunt ducentis ex ipsis caesis et centum a suis amissis. Gueldrii accesserunt ad foedus Flandrorum et Brabantinorum, et omnes Prouinciae confoederatae decima septima die huius mensis, communi consensu elegerunt Arescotum ex Croia familia totius foederis Ducem, ad quem statim accesserunt Bruxellas Comes de Lalain Praefectus Hannoniae,

et Comes Egmondanus, qui intercessione Regis Galliae sui affinis, paulo antequam haec acciderent, impetrauerat a Rege Hispaniae, vt in bona paterna restitueretur. Nondum hic scitur cui parti se velint adiungere Germani. Comes Obersteuius habet Antuerpiae nongentos milites. Dicitur nuper respondisse Sanctio Dauilae petenti sibi tradi monasterium Diui Michaelis, et quoddam vrbis propugnaculum, vt custodiret arcem cuius est Praefectus, se vero cur aturum, quae ad vrbem pertinent, cuius custodia sibi esset permissa. Sub idem tempus Bruxellenses miserunt ad ipsum Comitem Oberstenium Legatum, per quem ei significauerunt, quaenam fuissent acta circa Ducem Arescotum. Eum Legatum redeuntem Bruxellas quidam Camargus Hispanus magni nominis cepit, quod vbi audiuit Comes, statim accessit ad Hispani aedes stipatus magno numero militum, et effractis foribus captiuum ei eripuit, ac incolumem Bruxellas remisit. In eo tumultu dicuntur interfecti esse duo aut tres Hispani: Ipse vero Camargus globo tormentario in crure est vulneratus. Ab aliquot diebus Imperatoris valetudo fuit eiusmodi, vt de eo non bene speraverint Medici, a quibus cum videret se parum iuuari, voluit tandem vti consilio mulieris Vlmensis, de qua antea scripsi, licet id valde dissuaderent aliqui ex Medicis. Aiunt eam adhibere fomenta ex nucibus, quas muscatas vocant, ex baccis lauri, semine papaueris, et aliis quibusdam rebus eius vertici, ceruici et scapulis. Sunt qui dicunt ipsum iis fomentis adiutum rectius valere quam antea, alii vero negant, et existimant morbum esse incurabilem. Certum est ipsum his diebus multum pituitae eiecisse, sed adeo difficulter respirat, vt parum absit, quin eam eiiciendo suffocetur. Deus conservet ipsum Reipublicae. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Ratisbonae 28. die Septembr. 1576.

EPISTOLA XCI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Accepi literas a Domino Ioanne Harrensi Praefecto aerarii Vestrae Celsitudinis, in quibus sibi mandatum esse a Vestra Celsitudine scribit, vt mihi huc quadringentos florenos mitteret, et suis ad meliteris adiunxit alias ad huius vrbis ciuem, qui promisit se mihi eam pecuniam numeraturum. Ego pro ista erga me benignitate et liberalitate Vestrae Celsitudini ingentes gratias ago, et oro DEum omnipotentem, vt pro sua immensa bonitate tot in me collata beneficia Vestrae Celsitudini benigne rependat, eamque diu incolumem seruet. Valetudo Imperatoris est eo redacta, vt ardentibus votis sit a DEO petendum, vt eum suae sanitati restituat ac Reipub. nam aiunt iam in Medicis parum superesse spei. Mulier, quam antea scripsi huc Vlma euocatam esse, nobis initio spem aliquam fecerat, sed illa postea euanuit, desiitque Imperator per aliquot dies eius Medicamentis vti, rediitque ad suos Medicos, a quibus cum se etiam parum iuuari videret, reuocauit mulierem, eiusque Medicamentis denuo vtitur, quae faxit DEus, vt sint salutaria, postquam libuit ipsi eam Medicis suis praeferre: Quamuis ipsius hoc consilium plerique ex iis, qui iudicio valent, improbent. Non desinit creber ille anhelitus, ac difficultas respirationls, quae ab initio morbi ei perpetuo fuit molesta, Non solum autem difficulter deglutit cibum, sed etiam iam fastidit, estque ita attennato corpore, vt etiamsi conualesceret, intra aliquot menses se non posset colligere. Medici plurimum metuunt illam magnam Lunae ecclipsin, quam habituri sumus ad diem solis. In Gallia pax difficulter coalescit, et multae sunt vrbes, in quibus non permittitur nostris habere conciones, et suae Religionis Ministerium instituere: Quae res eos valde male habet. Conqueruntur saepe apud Regem, qui quidem abhorret a bello, et pacem stabiliri cuperet, sed factionibus procerum ita est elisa eius authoritas, vt pauci sint, qui ipsi allquid iubenti obtemperent, Nondum sunt dimisfi Equites Germanici et Heluetii, qui ipsi militauerunt, quae res est plurimis suspecta: Verum existimo id tantum fieri penuria pecuniae. Nisi tumultus recens excitati in Belgio interuenissent, nunquam fuisset conseruata pax in Gallia, sed

iam forte conseruabitur qualiscunque illa sit, eo quod Pontificii non sint instructi rebus ad bellum necessariis, nec hoc rerum statu possint auxilia a Pontifice Rom. aut ab Hispanis sperare. In Belgio res sunt redactae ad extremum periculum. Status se instruunt ad expellendos Hispanos, et non tantum in suis Prouinciis militem conscribunt, sed etiam in Germania per Ducem Casimirum, vt hic multi affirmant. Conantur autem militem Germanicum, qui hactenus Regmi ilitauit, abducere ab Hispanis facta illi spe solutionis stipendiorum, quae ipsi debentur Sed quia Praefecti, excepto Comite Oberstenio, sunt fere omnes clientes Domus Austriacae, difficile erit ipsis persuadere, vt Hispanos deserant, cum praesertim nuper ad eos literas dederit Imperator, quibus hortatur eos ad constantiam erga Regem Hispaniae, cui se iureiurando obstrinxerunt. Sunt omnes Antuerpiae, et Poluilerius, Fronsbergius, et Carolus Fuggerus quotidie proficiscuntur in arcem, et de suis rebus cum Hispanis deliberant. Comes vero Oberstenius non se committit Hispanorum potestati, quos offendit vulnerato Camargo, et duobus aut tribus eius ministris interfectis, cum ei per vim eripuit quendam, quem ad se missum Bruxellis Camargus ceperat, et domi captiuum detinebat. Habet Antuerpiae ex suo regimine octo cohortes militum, cum quibus agit excubias aduersus eos, qui sunt in arce, habetque communiter sibi aiuncta, tria aut quatuor millia ciuium armatorum. Iergius filius Barlemontii dicitur ex Gueldria et Hollandia adduxisse in Brabantiam triginta cohortes Wallonum veteranorum. Is haud dubie adiunget se Hispanis, et dabit operam, vt iniuriam a Statibus factam parenti vlciscatur. Scriptum est huc Status reperisse apud Barlemontium eius patrem, quater centena millia aureorum, quod licet videatur incredibile, non est tamen dubium eum magnam vim pecuniae habuisse, cum a Regis Hispaniae discessu ex Belgio fuerit semper ibi Superintendens Financiarum (vt vocant) seu summus Praefectus aerarii Regii, et habitus semper sit auarus. Quamuis ab initio fuerit tenuis fortunae, tantam tamen sua industria sibi authoritatem comparauit, vt magnus Commendator moriens voluerit sibi in administratione illarum Prouinciarum eum sufficere. Habet quinque filios, quorum maximus natu Iergius est Praefectus Hollandiae. Secundus est Comes Meganus et Praefectus Gueldriae,

vterque autem praest vni Legioni seu regimini peditum. Tertio, qui adhuc est adolescens, vna etiam legio superiore anno est attributa. Habet alios praeterea duos filios, quorum vnus est Episcopus Cameracensis, alter Canonicus Leodiensis, qui iam ipsum Episcopatum sibi destinauit, quandocunque Episcopum, qui iam est senex, diem suum obire contigerit. Status ediderunt publicum scriptum, quo explicant causas, quibus impulsi tradiderunt custodiae Regios Consiliarios, quorum aliquos iam dimiserunt. In eo scripto profitentur se fore patronos et defensores Religionis Catholicae Romanae. Nihilominus dicunt Status Hollandiae et Zelandiae, qui aliam Religionem profitentur, velle se eorum foederi adiungere, nec admitrere consilium Principis Orangii, qui id dissuadet. Dicuntur hinc mandato Imperatoris profecturi in Belgium Baro Vinenbergius, Dom. Sainsheim a Semsrem, et Doct. Gaillius consilii aulici Referendarius, vt videant, an componendorum istorum motuum ratio aliqua iniri possit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae quarto die Octob. 1576.

EPISTOLA XCII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Die Saturni proxima, quae fuit sexta huius mensis, Imperator incidit in animi deliquium circa horam secundam pomeridianam, ita vt existimaretur extinctus, postea tamen ad se rediit, et plurimum pituitae euomuit, et visus est melius habere quam antea, ita vt sequente die Card. Moronum ad colloquium admiserit. Is accessit ad Imperatorem dimidia hora post tertiam pomeridianam, et mansit cum eo vsque ad quartam. Eo dimisso, admissus est Legatus Florentinus, qui dicit, Imperatorem quidem sibi visum esse corpore valde attennato, sed non ita languidum, quin aliquandiu adhuc superstes esse possit, nec est dubium, quin superioribus diebus multi conceperint meliorem spem de eius valetudine, quam antea, et audio iam esse decretum, vt si paulo magis se collegerit, discedatur hinc vigesima die huius mensis. Subsistet autem aula Lintzii, eo quod pestis

grassetur Viennae, et in oppidis ac pagis vicinis. Heri tamen coepit iterum peius habere, et proximam noctem egit insomnem vsque ad horam secundam post mediam noctem. Haec quae scripsi iudico esse vera: Hic tamen vulgo creditur ipsum esse mortuum, et Medicos ac ipsius domesticos iussos esse dicere ipsum viuere, sed ita vt sit pene impossibile, vt ex hoc morbo plane conualescat, quod fere non dissimulant Medici. Rex Romanorum hodie venit huc Stationariis equis sub horam septimam matutinam. Biduo ante aduenerat Gulielmus Dux Bauariae cum matre. Card. Moronus hodie hinc discessit. Ex Gallia dudum nullas literas hic accepimus, nec hic scitur an Equites Germanici et Heluetii qui Regi militauerunt, sint adhuc in Gallia. Hic fere omnes sunt persuasi eos retineri a Pontificiis, vt bellum per occasionem renouent: Ego vero existimo solam pecuniae penuriam esse in causa, vt non dimittantur. In Inferiore Germania omnia magis ac magis inuoluuntur, Flandri, Hannonii Attrebates et aliae Prouinciae coniungunt se quidem cum Brabantinis ad expellendum Hispanos, sed dicunt se nolle suscipere defensionem facti Bruxellensium, qui Regios Consiliarios tradiderunt custodiae. Gandauenses, vt antea scripsi, cinxerunt profunda fossa arcem, quam in eorum vrbe Carolus Imperator aedificauit, ne fieri possit auxilium obsessis, qui sunt octoginta tantum, nec sunt satis instructi commeatu. Sunt autem ad quatuor millia Ciuium Gandauensium, qui arcem obsident, ad quos Geusii miserunt aliquot maiora tormenta. Hispani, qui Alostam occupauerunt, conati sunt obsessis suppetias ferre, sed repulsi sunt a Gandauensibus, et aliquot ex suis amiserunt. Gandauenses occupauerunt oppidum Dendermondam, quo prohiberent ne quid commeatus, aut aliarum rerum necessarium ex Schaldi Alostam veheretur. Equites Hispanici et Italici, qui superiore mense fuderunt Equitatum Statuum, qui temere cum ipsis fuerat congressus, iam profecti sunt Alostam, vt se cum aliis Hispanis coniungant, et simul ineant rationem, qua subueniri possit sociis, qui in arce Gandauiensi obsidentur. Dicitur etiam Ferdinandus Tolitanus ducere ad eos ex Hollandia ad octingentos aut nongentos Hispanos. Germanici milites solicitantur ab Hispanis et a Statibus, sed nondum declararunt cui parti se velint adiungere. Dicuntur iis, qui cum ipsis egerunt, respondisse; Ita nos geremus, vt nostrarum actionum

rationem reddere possimus DEo et hominibus. Nuper non sunt passi, Hispanos ad arcem abducere naues, quae erant ad eam partem vrbis Antuerpiensis, quam nouam nominant. Id autem maxime cauent, ne pellantur ex vrbibus, quas obtinent praesidio, credo, vt eas pignoris loco retineant pro ingente illa pecunia, quae ipsis debetur, et quamuis magis inclinare videantur ad partes Hispanorum, non facile tamen ab eis impetrabunt Hispani, vt secum in castra proficiscantur. Scripsi antea Rhodam Hispanum, qui abfuit Bruxellis, cum reliqui Consiliarii Regii caperentur, emisisse scriptum, in quo significat se solum ex Regiis Consiliar iis esse liberum, et propterea monet omnes, quibus in Regio Consilio est aliquid negocii, vt ad se accedant. Bruxellenses, vt illud eius consilium eluderent, et aliquam speciem Regii consilii restituerent, Viglium Consilii Regii Praesidem liberum dimiserunt, et quia est plane senex ac etiam Podagricus, permiserunt ei consilium seu Senatum Regium in suis aedibus cogere, ad quod accedunt Dux Arescotus, et Marchio de Haure eius frater, qui sunt Regii Consiliarii. Geusii habent Classem ad tria milliaria ab vrbe Antuerpiensi. Status mandauerunt Egmondano Comiti, vt quindecim signa Walonum conscribat. Aiunt conscribi Hispanis Equitem et peditem in Germania ab Erico Brunsuicensi et ab aliis. Sunt qui dicant foedus Landspergense aliquid pecuniae ad eam rem conferre. Dicitur etiam Dux Casimirus conscribere Equitem Statibus. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae decima die Octob. 1576.

EPISTOLA XCIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam eram obsignaturus meas literas, cum aduenit Cursor, qui attulit literas ex Gallia, in quibus scribitur, Heluetios, qui Regi militarunt, rediisse domum et ex septem cohortibus Equitum Germanicorum, quatuor esse dimissas, et tres retineri a Rege, quas mittit in Picardiam propter tumultus inualescentes in Inferiore Germania. Rex parat se ad conuentum Ordinum Regni, et dicitur futurus nona die Nouembris in oppido Blois, quo ad eum venturus est frater Alenconius, vt scribunt

Viri fide digni. Quam prudenter se committat eorum fidei, qui antea non satis humaniter cum eo egerunt, viderit ipse. Quidam, qui discessit Lutetia decima sexta die superioris mensis, dixit mihi Guisios discessuros ex aula ob Alenconii aduentum. Is existimat falsam esse famam, quae per Germaniam sparsa est, quod Rex Nauarrae velit repudiare vxorem, dicit eum se nihil prorsus de ea re in Gallia audiuisse. Addit ipsum Regem Nauarrae esse Neraci in Vasconia, et habere apud se Principem Condaeum et Marschalcum Danuilium. Affirmat idem conciones denuo haberi Rothomagi ab iis, qui puriorem Religionem profitentur. Cancellarium Biragum grauiter aegrotare, et Marschalcum de Retz iussum esse se recipere in Prouinciam, cuius est Praefectus. Haec ille: In Inferiore Germania nulla apparet spes pacis. Scribunt in obsidione arcis Gandauensis esse ad decem millia militum praeter ciues, ita vt non possit vllo modo subueniri obsessis ab Hispanis, cum praesertim Germani nondum se eis coniunxerint, vt sperauerant. Princeps Orangius rogatus a Statibus misit ad eam obsidionem ad mille et quingentos milites, quorum plerique sunt Galli, et duodecim maiora tormenta. Nemini fere est dubium, quin, si bellum duret, Status recepturi sint Geusios in suum foedus: Iam enim inter vtrosque restituta sunt commercia.

EPISTOLA XCIII. [sic] Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante quinque aut sex dies significaui Vestrae Celsitudini fuisse plane desperatam valetudinem Imperatoris. DEus eum tandem liberauit saeuis illis doloribus, qui eum tam diu cruciauerunt, et ad foeliciorem vitam traduxit. Id accidit die Veneris proxima quae fuit duodecima huius mensis circa horam nonam matutinam eo sere momento, quo decreta facta in Imperii conuentu sanciebantur. Persuasum est plurimis, eum mortuum fuisse aliquot diebus antequam mors eius palam fieret, nec potest is error ipsis eximi: Quod tamen esse falsum scio ex iis qui morienti adfueruet. Quatuor horis antequam sit extinctus hoc est quinta matutina, apparuerunt in eo manifesta signa

propinquae mortis: Medici enim attrectantes eius arteriam nullum in ea motum deprehenderunt: Quare monuerunt eum, vt de aeterna tantum vita cogitaret. Aiunt eum tunc dixisse; satis animaduerto meam horam aduenisse, et ago gratias DEO, quod me hberare velit ab istis cruciatibus. Soror Bauarica tunc interrogauit eum, an vellet confiteri sua peccata Sacerdoti et sumere Sacramentum? Respondit, ego sum confessus Sacerdoti qui est in coelis, nec propter vos volo denuo sumere Sacramentum: Quod interpretantur, qui aderant, eum noluisse illud sumere sub vtraque specie, ne offenderentur vxor et soror, indicasse autem esse impium sub vna sumere, et propterea satius esse abstinere. Postea valedixit suae Coniugi, et dixit ob nullam aliam rem mortem sibi esse acerbam, quam quod liberi nondum essent educati. Paulo ante mortem soror dixit, Episcopum Nouae ciuitatis in Austria (quo concionatore vtebatur,) esse ante fores cubilis, et interrogauit an vellet eum admitti? Respondit satis seuere, vt admitteretur, sed ea conditione, vt nullius rei praeterquam meriti Christi mentionem faceret: Quod obseruauit Episcopus, quem cum aliquandiu audiuisset, reclinans se in sinistrum latus, placide expirauit, ita vt obdormiuisse videretur: Nam mortuus mansit eodem modo reclinatus. Medici aperto cadauere reperunt cor eius valde arefactum, cuius partes aliquae ita erant concretae, vt in lapidem induruisse viderentur. Propter illam arefactionem et partium aliquarum concretionem non potuit facile dilatari: Inde creber ille anhelitus, et respirandi difficultas, qua toto tempore morbi laborauit: Quam augebant pulmones tenuiore petuita ita repleti, vt ei immersi apparerent. Die Saturni et heri vsque ad horam secundam pomeridianam cadauer propositum est spectandum omnibus promiscue, qui accedere voluerunt. Extensum erat humi supposito tantum tapete, et inductum iis vestibus, quibus communiter vti solebat: Impositum autem erat Linteum iis partibus, quae a Medicis dissectae fuerant. Sub capite erant duo aut tres puluinares. Non videbatur morte multum immutatus eius vultus: Nisi quod labra erant solito pallidiora, et oculi clausi. Hodie, vt audio, includetur sandapilae. Nihil in eo maiore reprehensione dignum videtur, quam quod non condiderit testamentum, nec minoribus liberis, quos tam multos reliquit, prospexerit. Nam metuendum est, ne in diuisione paternae haereditatis non satis sint concordes. Imperatrix

et Regina Galliae, ita se luctu affligunt, vt multi metuant, ne ex ea re grauem aliquem morbum contrahant. Aliquot horis post mortem Imperatoris filii accesserunt ad matris conclaue, vt eam consolarentur, quibus ipsa assurrexit, et manum porrexit Rodolpho Imperatori: Matthiam autem et Maximilianum exosculata est, et erumpens in lachrymas dixit: O miseri pueri quantam iacturam fecistis, nec prae Iachrymis plura proloqui potuit. Aiunt ipsam omnino velle, vt cadauer Lintzium deferatur, quo possit illud eovsque comitari. Putatur autem ipsa velle Lintzii consistere cum suis filiabus. Dicunt de sepultura nondum esse quicquam certi decretum. Quae de iis rebus audiam, scribam postea diligenter. Tumultus Belgici augentur quotidie. Est hic sama, Status conferre consilia non solum cum Orangio Principe, sed etiam cum Alenconio, quae res videtur habere in se multum periculi, et reddit hanc aulam valde sollicitam. Eius rei tamen nulla fit mentio in literis, quae ex Gallia scribuntur. Credo iam hic agi, vt Imperator ibi constituat se Arbitrum pacis, et proponat vtrique parti aequas conditiones, quibus etiam comprehendatur Princeps Orangius, idque faciat inconsultis Hispanis et significet se fore hostem illius partis, quae conditiones propositas suscipere recusabit. Credo ipsum in ea re vsurum maxime opera Domini Lazari Suendu, eo quod sit rerum Belgicarum peritior reliquis, qui hic sunt. Eadem opera, vt audio, agetur, vt Archi-Dux Maximilianus constituatur Gubernator Belgii: In quam rem scio nunquam consensuros Hispanos. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae, doc. quint. die Octob. 1576.

EPISTOLA XCIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam incipiunt suspicari plurimi, mortem Imperatoris Maximiliani fore causam magnae mutationis in Religione non solum in Austria, Hungaria et Regno Bohemico, sed forte etiam in Imperio: Nam videtur nouus Imperator in suis rebus vsurus consilio Pontificiorum tantum, et aiunt Card. Moronum suasisse ei, vt in constituenda Religione vteretur

praecipue Consilio Ducis Bauariae, ad quem hinc discedenest profectus, vt de veneno aulae Romanae aliquid ei instillet. Hic superioribus diebus vulgo credebatur Ducem Bauariae grauiter aegrotare, quam opinionem in animis hominum confirmauit repentinus et inopinatus eius vxoris discessus, cuius praesentia in tanto luctu maxime opus fuit Imperatori. Discessit hinc die Lunae sub horam quartam matutinam, coelo maxime pluuio. Iam vero conualuit Bauarus, vel potius (quod multi affirmant) non aegrotauit: Sed tantum morbum simulauit, ne videretur praeter decorum facere, quod Imperatori agenti animam non adesset. Adesse autem noluit, quia scribat se non facile persuasurum ei, vt moriens profiteretur, se Romanam Ecclesiam pro vera Ecclesia agnoscere, et suae salutis spem reponere in iis, quae ipsa praecipit. Quod si ab eo id non impetrasset, existimabat ea repulsa apud Pontificios aliquid suae authoritati et existimationi decessurum. Mortuo Imperatore statim conualuit, et intra paucos dies dicitur huc venturus. Faxit DEus, vt nouo Imperatori sit author Consiliorum, quae Imperio Germanico et toti Reipublicae Christianae sint vtilia et salutaria, cui qui bene cupiunt, existimant Status Confessionis Augustanae recte facturos, si posthac Pontificiorum actiones diligentius obseruauerint. Thrausonius et Arracus iam sunt praecipuae authoritatis apud Imperatorem, omniaque in hac mutatione eorum nutu geruntur. Weberus Pro-Cancellarius non semper adhibetur ad consilium: Scio enim diebus Lunae et Martis non fuisse adhibitum, quod putant multi ideo fieri, quia est aequior Lutheranis, quam illi duo vellent. Nemo fere dubitat, eum superare celeritate et acumine ingenii (vt de eruditione nihil dicam) reliquos Consiliarios: Quod comprobari potest Imperatoris Maximiliani testimonio, apud quem plus valuit authoritate, quam reliqui omnes. Suendius interdum adhibetur in Consilium: Sed credo id fieri, quando agitur de rebus Hungaricis, aut externis, quas melius intelligit quam alii. Vocarunt ex proceribus Bohemicis solum Bernestenium, qui est praecipuus Religionis Pontificiae propugnator in Bohemia. Dieterichstenius, qui fuit Imperatoris nutricius, et apud eum omnis gratia superat, nunquam ad consilium accedit. Aliqui putant hoc ab ipso ideo fieri, quia non probentur ipsi ea, quae iam fiunt: Alii autem, hoc ipsum facere innata quadam modestia, et cupere eum

tantum retinere sui Domini beneuolentiam, nec vlterius progredi eius ambitionem. Ego Illustrissime Princeps testor DEum, me hoc non scribere in cuiusquam odium, sed quia existimo, in hac mutatione nec inutile nec ingratum esse Vestrae Celsitudini minima etiam rerum momenta intelligere, quod si quid eorum, quae iam scribo, postea ex euentu falsum deprehendero id significabo Vestrae Celsitudini, a qua suppliciter peto ne haec patiatur euulgari, quoniam ex ea re maximum odium et forte periculum mihi conflaretur. Breui proficiscentur in Inferiorem Germaniam Legati, qui agent de pacificatione. Ii erunt, vt existimo, quos ad eam rem Imperator Maximilianus delegerat, de quibus antea scripsi. Multi existimant debuisse eo mitti aliquem Imperii Principem, quo esset Legatio maioris authoritatis, cum de tanta re agatur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae dec. oct. die Octobr. 1576.

EPISTOLA XCV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dicunt Imperatorem hinc discessurum sub finem huius mensis. Nauigabit Lintzium, vbi eum diu nolle consistere inde coniicio, quod suppellex aulae hinc recta vehetur Viennam, vbi iam aiunt minus saeuire pestem, quam superioribus mensibus. Imperatrix manebit Lintzii cum filiabus, quamdiu ibi erit cadauer Imperatoris, quod sequetur Pragam, vbi illud vult omnino sepeliri, quamuis in ea re Austriaci aduersentur ipsi: Nam dicunt ipsum Imperatorem, dum viueret, saepius sibi dixisse se velle sepeliri in Austria, idque probant certis testimoniis, sed tamen in hoc certamine vix superabunt Imperatricem, quam aiunt constituisse id, quod ipsi superest vitae, eo in loco transigere vbi maritus sepelietur. Huic aulae non videtur futura valde grata memoria Imperatoris Maximiliani ob eius dissimulationem in Religione, et iam satis ostendunt Pontificii plerique, se non magnum dolorem ex eius morte concepisse. Quando hunc Imperatotorem commendare voluntii, qui sunt ipsi maxime familiares, dicunt eum fore auo similem nulla facta mentione parentis. Expectatur hic

Bauariae Dux, cuius arbitrio pleraque constituentur in aula, ex qua, vt aiunt, dimittentur omnes, qui sunt Augustanae Confessioni addicti, quamuis audiam, prudentes viros id dissuadere Imperatori, ne ea re offendat Electores et alios Principes protestantes. Imperator mandauit Ministris Parentis, vt suo officio fungerentur, sicut sunt functi, donec aliquid de ea re sit constitutum. Thrausonius abdicauit se munere magni Magistri Curiae, quod cessit Dieterichstenio, qui antea eodem munere fungebatur apud Regem, quod tamen Diterichstenius diu recusauit suscipere, sed tamen victus constantia Thrausonii, qui se ob senectam ad illud munus exercendum non esse amplius aptum dicebat, ei est obsequutus. Kainius frater Archi-Episcopi Salzburgensis, voluit se etiam abdicare praefectura stabuli Caesarei, qua fungebatur sub Imperatore Maximiliano, sed hic Imperator non permisit, voluitque ipsum eundem apud se locum obtinere, quem apud parentem obtinuit. Aiunt Comitem Claudium Trinulzium Medislanensem, qui iam spe bolum illum deuorauerat, id grauiter ferre, eo quod munere illo apud Regem fungeretur, et propterea constituisse ex aula discedere. Agitur cum Domino Suendio, vt in in Hungariam eat ad contemplandum munitiones, quae sunt in finibus, et ad emendandum in illis ea, quae ipsi emendanda videbuntur, quod recusat facere ob instantem hyemem, per quam solet plerumque laborare. Ex Gallia nihil dudum habuimus. Motus Belgici ita inualescunt, vt omnis spes pacis et tranquillitatis ibi sublata esse videatur. Dicunt Status iniisse foedus cum Geusiis, quos suis bonis et dignitatibus resti tuerunt, et eis tradiderunt Dunkerkam, Neoportum et Slusam, quae sunt tres praecipui portus Flandriae. Hispani coacti sunt deserere oppida, quae in Hollandia obtinebant, quo possent ire suis auxilio in Brabantiam. Amsterdamum se iam adiunxit Geusiis, cuius cum sit praecipua authoritas in illa Prouincia, eius exemplum aliae vrbes haud dubie imitabuntur. Status dicuntur iam habere ad centum et viginti quinque signa peditum, et quatuor aut quinque millia Equitum, et plures adhuc expectare. Difficile erit ipsis tantum numerum militum diu alere, nec tamen poterunt facile eripere Hispanis munitiones, quas obtinent in Brabantia, et in vicinis Prouinciis, cum dudum obsideant Gandauensem arcem, in qua sunt tantum octoginta Hispani, nec tamen hactenus ea sint potiti, et est credibile Regem Hispaniae

cuius tantae sunt opes, non deserturum suos. Dicunt Atrebatenses noluisse se adiungere foederi aliorum Statuum. Rhodes Hispanus, quem Gubernatoris nomen vsurpasse antea scripsi, iudicauit Status, qui inter se foedus iniuerunt, rebelles, ac eos proscripsit. Comes Oberstenius vna cum Antuerpiensibus ciuibus tuetur vrbem aduersus Hispanos, qui obtinent arcem, in qua est ipse Rhodes. Nuper coniecit in vincula ad triginta Anglos, qui Hispanis voluerunt prodere eam partem vrbis, quam nouam nominant. Multi ex ipsa vrbe diffugiunt cum vxoribus et liberis, et sunt fere omnes tabernae vrbis clausae. Hispani occupauerunt pagum, qui est e Regione vrbis in ripa Flandriae Scaldis, ad quem est traiectus fluuii, et eum muniuerunt, vt inde facerent excursiones in vicinam Flandriam. Verum Flandri huic malo occurrerunt, et munitionem inutilem reddiderunt rescissis supra eam aggeribus, quibus coercetur Scaldis, qui inundauit totam illam Regionem, quae est ad pagum, ita vt Hispani sint iam ab aquis obsessi, Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae vigesima prima die Octobr. 1576.

EPISTOLA XCVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. In Gallia denuo colligi militem ex variis locis scribitur, sed in quem vsum colligatur hic nondum certo scitur. Quidam existimant mittendum in Inferiorem Germaniam, alii vero in Italiam, sed coniicere non possum quam ob causam mittererur in Italiam, cum ibi sint omnia pacata, praeterquam Genuae, vbi dicuntur renouari superiorum annorum tumultus. Tot fraudibus et tanta perfidia sunt superioribus annis vsi ii, qui Regnum Gallicum administrant, vt videantur mihi stulte facere ii, qui fidem ipsis habent: Quare recte facient Huguenoti, si sibi cauerint quocunque praetextu milites illi conscribantur. Inferioris Germaniae Status non inierunt foedus cum Geusiis, vt antea scripsi, sed tantum pacem cum iis fecerunt, et restituta sunt inter vtrosque commercia. Status frustra hactenus oppugnauerunt Gandauensem arcem: lam vero constituerunt non amplius

ibi tempus terere, sed aliquid maius aggredi, cum ipsorum Copiae iam conuenerunt. Relinquent autem aliquot cohortes militum, qui simul cum ciuibus Gandauensibus obsidebunt arcem, quam sperant se breui in suam potestatem redacturos, cum dicatur non satis esse commeatu instructa, et rescissae sint venae aquae, quae in eam influebant. Attrebatenses Gueldrii et Frisii nondum se ante viginti dies foederi reliquorum Statuum adiunxerunt, ne se coniungerent Attrebatenses impediebat Ferdinandus Lanoius eorum Praefectus, qui est frater Sulmonensis, et duxit in vxorem sororem Granuellani Card. Iam scribunt eum fugisse in Galliam, cumvideret Attrebatenses excitato tumultu velle sibi vim adferre. Itaque existimantur se iam adiunxisse Attrebatenses reliquorum Statuum foederi. Gueldrii et Frisii miserunt Legatos Bruxellas, sed quid effecerint nondum hic scitur. Comes de Lalain, Praefectus Hannoniae nuper occupauit oppidum Niuelle, in quo fuerunt duo signa Germanorum, qui fere omnes sunt ab eius militibus interfecti. Dominus de Ville patruus Comitum Hochstratensium occupauit arcem Hochstratensem, quae abest ab Antuerpia quinque milliaribus, et obtinebatur ab Hispanis, Est arx valde splendida et satis munita. Comes a Meghen et Dominus de Floion filii minores natu Comitis Barlemontii capti sunt a Statibus in oppido Carlstat et perducti Bruxellas. Dominus de Ierges ipsorum frater maximus natu desertus est a suis militibus, qui omnes in Statuum Castra sunt profecti. Dicunt Iuliacensem Ducem et Leodiensem Episcopum ituros in Inferiorem Germaniam nomine Imperatoris, vt videant an posset iniri aliqua ratio componendi istos tumultus. Scribunt quidem ex variis locis, Regem Hispaniae constituisse impendere quicquid habet opum et virium ad castigandum eos, qui aduersus ipsum rebellauerunt, sed videtur nimis diu cunctari, et iam erit ipsi difficilius hoc perficere quam fuerit initio. Credo Vestram Celsitudinem dudum audiuisse, Dantiscanos facta eruptione ex vrbe interfecisse ad trecentos ex Bathorianis militibus, et inter reliquos periisse filium sororis ipsius Bathorii, et Ernestum Veier Praefectum militum Germanicorum, qui dicitur fuisse in causa, vt Poloni aliquid aduersus Dantiscanos tentauerint. Scribitur, mortuum esse Christophorum Bathorium, qui factus est Vaiuoda Transsyluaniae, postquam Stephanus Bathorius eius frater profectus est in Poloniam

Multi metuunt, ne Turcae iam inuadant Transsyluaniam, ad quam rem videntur viam iam sibi praemuniuisse occupata Moldauia, quo non miserunt Vaiuodam, qui sub eorum patrocinio regnaret, vt soliti sunt antea facere, sed redegerunt eam in Prouinciae formam, et miserunt eo Bassam, a quo regeretur eo modo, quo reliquae Turcicae Prouinciae reguntur. Controuersia inter Anglos et Flessingenses Geusios nondum est bene composita. Regina Angliae armauit septem magnas naues, vt vlcisceretur iniuriam, qua suos a Flessingensibus affectos esse dicebat, a quibus sunt captae sex naues Flessingensium. Multi se huic rei interponunt, et dant operam, ne contentiones istae vlterius progrediantur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae 27 die Octob. 1576.

EPISTOLA XCVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ea, quae nuper scripsi ad Vestram Celsitudinem de caesis Bathorianis ab iis, qui ex vrbe Dantiscana eruperant, dicuntur esse falsa et conficta a Polonis, qui hic sunt, vt nouum Imperatorem incitarent ad suscipiendum bellum aduersus Bathorium, Heri acceperunt quidam literas ex Prussia, in quibus scribitur erupisse quidem Dantiscanos ex vrbe, et globo vulneratum esse in brachio Ernestum Veier, sed non esse interfectum: Ipsos vero Dantiscanos cum caede repulsos in vrbem. In iisdem literis scribitur, exustum esse amplissimum illud suburbium, quod fuit vltra Vistulam, quod magna ex parte a Belgis incolebatur, sed nescio quinam illud exusserint, ciues ne an hostes. Metuendum est, ne vrbs omnium Germanicarum vrbium populosissima et splendidissima opprimatur a Polonis, nisi ipsi subsidii aliquid ex Imperio mittatur. Fama est hic mortuum esse Bassam Budensem, quod si est verum non multum vtilitatis ex eius morte ad Imperatorem redibit: Nam aiunt eum fuisse prudentem et moderatum Virum, et non male affectum erga Maximilianum Imperatorem, a quo quotannis magna munera accipiebat. Imperator enim poterat per ipsum multa perficere apud Mahometem Bassam, cui erat iunctus sanguine: Mahometes autem omnia fere in Imperio Turcico pro arbitrio administrat. Heri huc

sunt allatae literae ex Italia, in quibus scribitur Albam, quae est vrbs Marchionatus Montisferrati ad Tanarum fluuium, occupatam esse ab Huguenotis. In quibusdam literis scribebatur, Ducem Niuernensem vna cum Huguenotis vrbem esse ingressum. Marchionatus Montisferrati pertinet ad Ducem Mantuanum, cuius frater est Niuernensis, qui iam per multos annos petit a Mantuano partem haereditatis paternae, sed nihil aequi ab eo hactenus impetrare potuit. Valde mihi mirum videtur, quod Niuernensis vtatur opera Huguenotorum ad persequendum ius suum aduersus fratrem, cum nullus fere antea fuerit Huguenotis infensior, et habeatur inter praecipuos authores ingentium illorum scelerum, quae proximis annis fuerunt in Gallia perpetrata. Sed forte DEus vult eo vti tanquam idoneo instrumento ad turbandam Italiam, et perficiendum, vt Itali mutuis caedibus inter se grassantes, suorum scelerum poenas a semetipsis exigant. In ea pare Italiae vbi sita est Alba, plurimi sunt, qui etiam ante tempora Lutheri non agnouerunt authoritatem Romani Pontificis. Profitentur autem eam Religionem, quae recepta est in Ecclesiis eorum, qui in Bohemia, Morauia et Polonia fratres seu Picardi nominantur. Praeterea non procul abest ab illis locis ea pars Galliae, quam Delphinatum nominant, vbi fere omnes sunt Huguenoti. Scripserunt etiam ex Italia, maiorem partem ciuium Lucensium coepisse aperte profiteri puriorem Religionem. Luca est vrbs Hetruriae opulentissima, quae est vna ex tribus vrbibus Italiae, quae suam libertatem adhuc retineant. Scio, ab aliquot annis ex ea vrbe vltra quadringentas familias iuisse in exilium ob Religionem. Ego valde metuo illi vrbi, si haec sunt vera; Nam est eo loco sita, vt non facile ex Gallia aut Germania ei auxilia suppeditari possint, et est ab omnibus fere partibus cincta ditione Ducis Florentini, et abest a Roma quatuor aut quinque dierum itinere tantum, quare non est dubium, quin Pontifex Rom. et Dux Florentinus sedulo daturi sint operam, vt incendium istud exstinguant antequam latius serpant. Haec scribo ad Vestram Celsitudinem, vt ea habeo ex quorundam Italorum literis. Si res se aliter habeat, illud postea scribam. Aiunt Comitem Annibalem ab Alt-Emps conscribere quatuordecim signa peditum, quos ducat in Belgium, vbi discedens reliquit sex signa. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae vlt. die Octob. 1576.

EPISTOLA XCIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator decreuerat celebrare exequias parenti die Veneris proxime praeterita, quae fuit secunda huius mensis, et quinta hinc discedere: Sed celebratio exequiarum primum fuit reiecta in quintam diem, et tandem in septimam, ita, vt non sit discessurus Imperator ante octauam aut nonam. Credo solam rei pecuniariae difficultatem esse causam huius morae. Miserat nudius tertius Legatos Ambergam ad nouum Electorem Palatinum, qui cum audiuissent in itinere eum esse profectum Heidelbergam, huc sunt reuersi, sed tamen antequam discederet Amberga, huc misit ad Imperatorem Wolffgangum Hallerum et quendam alium. Res Inferioris Germaniae turbant hanc aulam, quae quidem cuperet Regionibus illis consulere, sed quia non omnes eundem sibi scopum proponunt, nihil efficitur. Pontificius et Hispanicus Legati, et qui sunt ipsis addicti, cuperent mitti auxilia Hispanis ad opprimendos Status, quos rebelles nominant. Qui vero sunt moderatiore ingenio, cuperent proponi conditiones pacis, quibus consuleretur saluti illarum Prouinciarum, ita vt manerent sub Imperio Regis Hispaniae et non Hispanorum, saluis suis Ptiuilegiis et libertatibus. Vellent autem ea pace comprehendi Geusios, sed quia Geusii Religionem mutauerunt, nec volent redire ad Pontificiam, difficile erit eos reconciliare Regi Hispaniae. Hispani nuper muniuerant pagum Walem, qui abest vno milliari a Mechlinia, quem pagum alluit fluuius Netha, qui ibi traiiciendus est, quando itur Mechlinia Antuerpiam. Quoniam ex eo pago Hispani excurrebant vsque ad Mechliniae portus, Mechlinenses irritati eorum iniuriis, inuaserunt pagum, et eum expugnauerunt centum Hispanis aut paulo pluribus interfectis. Verum cum Mechlinenses in suam vrbem rediissent, et ii, quos in pago reliquerant, dedissent se hilaritati ob adeptam victoriam, ac excubias negligerent, reuersi Hispani pagum receperunt, et Mechlinienses ibi repertos omnes fere interfecerunt. Quidam scripserunt Hispanos expulisse ex oppido Mastrich Germanos, qui vna cum ipsis ibi erant in praesidio, vt soli potirentur oppido, quod est valde opportunum, eo quod Mosa fluuius sit ibi iunctus ponte lapideo, et omnes, qui Colonia et ex tota superiore Germania,

ac etiam ex Italia eunt Antuerpiam, eo communiter iter faciant. Classis Geusiorum occupauit fere omnes munitiones, quas Hispani in ripa Scaldis extruxerant ad impediendum eorum nauigationes. Aliquot ipsorum naues ante aliquot dies nactae commodam tempestatem praeternauigarunt vrbem et arcem Antuerpiensem, et delatae ad Zoenobium Diuo Bernhardo sacrum, quod est vno milliari supra Antuerpiam, illud occupauerunt, et adhuc retinent. Dicunt ab ipsis etiam Geusiis recuperatam esse Zierichzeam, quam Hispani tanto labore acquisiuerant cuius acquisitio his motibus occasionem praebuisse videtur. Ex Gallia scribunt Regem quidem perseuerare in sententia de celebrando Ordinum Regni Conuentu, quem indixit ad decimum quintum diem huius mensis, sed de eo conuentu paueos bonam spem concepisse, eo quod in Prouinciis Regni non sint delecti Viri graues et Reipublicae amantes, qui populi querelas ad conuentum deferant, vt est moris, sed factiosi et plane addicti iis, quorum sceleratis consiliis Gallia in tantas calamitates incidit. Ob eam rem Principes et Proceres Huguenoti conuenerunt in oppido Iarnac, ad quod ante septem annos interfectus est Princeps Condaeus, et constituerunt protestari aduersus eiusmodi electionem Deputatorum, seu Legatorum, qui ex Prouinciis ad conuentum mittentur, tanquam non legitime factam. Regina mater Regis profecta est in Turones ad filium Alenconium, inde itura est in extremam Aquitaneam ad Regem Nauarrae, vt eum reconciliet suae filiae quam secum ducit. Ex Italia scribitur pestem adhuc grassar Venetiis et Mediolani, Duae triremes Neapolitanae quae vagatae sunt in mari Aegeo, aliquot naues Turcicas spoliauerant superiore mense, in Cretam appulerunt, quod cum resciuisset Contarenus Praefectus Classis Venetae, qui ad eam Insulam excubare solet, liberauit Turcas omnes qui in illis triremibus detinebantur captiui, et adempta bona ipsis restituit, in qua re Neapolitani et Hispani dicunt sibi factam esse magnam iniuriam. Existimo, non esse verum quod antea scripsi de Alba Montisferrati ab Huguenotis occupata, id enim nullis postea literis est confirmatum. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Iilustrissimae Vestrae familiae. Ratisbonae sexta die Nouembris 1576.

EPISTOLA XCIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator hodie primo diluculo hinc discessit. Imperatrix, ne a quoquam conspiceretur, conscendit nauim cum filiabus hora quinta matutina. Imperatoris Maximiliani corpus vna secum auexerunt, quod heri conuectum est in nauim prosequente illud vsque ad ripam Danubii, ad quam religata erat nauis, Imperatore Rodolpho, cum fratribus et tota aula. Status Belgici etiamsi maximum numerum militum collegerint, hactenus tamen nihil foeliciter gesserunt aduersus Hispanos: Nondum enim expugnauerunt arcem Gandauensem, nec subvenire potuerunt Antuerpiensibus, qui sunt valde consternati, et in periculo ne ab Hispanis trucidentut, aut saltem eorum vrbs diripiatur. Champagneus vrbis Praefectus, qui est frater Granuellani Card nuper vocauit ad concionem populum, apud quem cum multa dixisset de laboribus et periculis, quae sustinuit, vt ipsorum saluti consuleret, subiecit. Sparsa est hic in vrbe fama non bene conuenire mihi cum Domino Sanctio Dauila arcis Praefecto, et nos in nostris actionibus non eundem scopum spectare, quod, vt significarem vobis non esse verum praecipue vos conuocaui: Sumus enim inter nos concordes, et vterque eo dirigit suas actiones, vt Regis Maiestatem et dignitatem asserat aduersus quoscunque, qui eam oppugnare volent. Ea oratio ita perterrefecit populum, vt omnes voluerunt fugere ex vrbe, nisi occlusae fuissent portae: Nam quia milites Germanici egerant excubias cum ciuibus, quibus praeerat Champagneus aduersus Hispanos, qui artem obtinent, existimabant ciuilem, eos solum sentire aduersus Hispanos, et velle se Statibus coniungere. Conuenerant nuper prope Mechliniam ad viginti quinque signa peditum, quibus praeerat Comes Egmondanus, et ad mille Equites, quos ducebar Dominus d' Aurich frater Ducis Areschoti, eo animo, vt Antuerpiensibus suppetias ferrent aduersus Hispanos: Verum Hispani quasdam viarum angustias occupauerunt, et eorum transitum impediuerunt, ita, vt coacti sint nulla re gesta regredi: Scribunt Hispanos occupasse Cortracum, quod est in extrema parte Flandriae versus Galliam, quod omnibus videtur valde mirum, cum Hispani in illa vicinia nihil possederint, ita vt omnes accusent Belgarum securitatem et negligentiam in

tantis periculis. Scribitur etiam Hispanos, cum aliud simulantes subito occupassent portas Traiecti Mosae seu Mastrich, inuasisse ciues, qui se ad defensionem parabant, et ex iis mille interfecisse, vt quidam scribunt, vt alii, ad quadringentos aut quingentos et oppidum diripuisse. Aiunt ipsos etiam struxisse insidias Leodiensibus, habuisseque Leodii quosdam sibi addictos, et propterea Leodienses instruere se Copiis, et iam habere ad triginta signa peditum, et constituisse inuadere eos, qui sunt in Mastrich, cuius pars, quae est cis Mosam, pertinet ad ipsorum Episcopatum, sed est longe minor altera parte quae ad Regem Hispaniae pertinet. Mirum mihi videtur, et parum verisimile, Hispanos qui tam pauci sunt numero, struxisse insidias vrbi Leodiensi, qua nulla est populosior in tota Germania, et cuius populus est ferocissimus. Scribunt ad fines Galliae versus Inferiorem Germaniam esse ad mille Equites, et bis mille pedites Gallos, sed non scribitur an sint ibi collocati a Rege Galliae, vt fines tueantur, an vero mittantur auxilio Statibus Inferioris Germaniae. Habetur pro certo factam esse pacem inter Status et Geusios, et Principem Orangium venturum breui Bruxellas. Id erit in causa, vt Rex Hispaniae posthac non sit auditurus eos qui pacis mentionem iniicere volent. Equites Germanici, qui Regi Galliae militarunt, venerant superiore mense in Episcopatum Verdunensem, sed iam regredi dicuntur versus Lutetiam, nescio an ob non soluta stipendia, an vero aliam ob causam. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Ratisbonae decima die Nouemb. 1576. Cras summo mane hinc discedam.

EPISTOLA C. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperatorem Ratisbona huc nauigantem spacio dimidii milliaris praecedebat nauis nigro colore tincta, qua vehebatur Imperatoris Maximiliani corpus, quod depositum est in coenobio Vilrin, quod est ad Danubium vno milliari supra hanc vrbem. Venit huc Imperator die decima tertia huius mensis, nec diuertit in arcem, sed in ciuis aedes, quae sunt ad forum, ad quod etiam sua hospitia habent Imperatrix, Regina Galliae, et Archi-Duces Matthias et Maximilianus. Quoniam

qui sunt Confessionis Augustanae solent hic conuenire, et suas conciones habere in domo Prouinciali, multi existimabant Imperatorem statim, vbi huc veniret, ipsis eam conueniendi libertatemadempturum, et interdicturum concionibus, quod tantum abest, vt fecerit, vt die Dominica praeterita accesserit ad templum, quod est contiguum domui Prouinciali, ita vt potuerit inde exaudire alios canentes Psalmos Danidicos. ld est in causa, vt bene sperare incipiant ii, qui metuebant, ne ipsis adimeret libertatem Religionis concessam a parente: et sane quidam ex iis, qui praecipuae sunt authoritatis in aula, dicunt eum non conftituisse vti ea seueritate erga eos, qui puriorem Religionem profitentur, quam multi sibi imaginabantur, nec ipsum ex aula quenquam dimissurum ob Religionem, qui ad inseruiendum sit idoneus. Nondum scitur quinam ex Ministris defuncti Imperatoris sint dimittendi aut retinendi, sed aiunt de ea re iam praecipue deliberari: Verum quia sunt numeranda stipendia iis, qui dimittentur, et iam pecunia ad eam rem non suppetit, res protrahitur. Iussi sunt autem omnes munus suum vt antea exercere, donec de eare re aliquid statuatur. Ex Gallia et Belgio nihil est acceptum literarum, ex quo Imperator Ratisbona discessit. Venitante quatuor aut quinque dies cursor, qui discessit Constantinopoli sub initium huius mensis. Sub tempus quo discessit expectabatur ibi Legatus Regis Persarum, qui dicebatur eo venire, vt de prorogatione induciarum cum Turcis ageret, nec fere dubitat, quin Turcae in eam rem sint consensuri: Nam ait eos esse iam intentos in apparatum naualem, nec esse fere dubium, quin proxima aestate sint educturi validissimam Classem. Cum discessit ignorabatur adhuc Constantinopoli mors Maximiliani Imperatoris, sed incidit Adrianopoli (quae est trium dierum itinere cis Constantinopolim) in cursorem missum a Bassa Budensi, vt eam nunciaret. Ait Constantinopoli, et in tota ditione Turcica, qua fecit iter, ac etiam in Hungaria et Croatia valde grassari pestem. Dicitur ideo venisse, vt nunciet Turcas aegreferre, quod vsitato tempore non sit ipsis missum munus, quod quotannis mitti solet, et propterea metuendum esse, ne quid in Hungaria moueant, sed incidit prope Belgradum in eos, qui illud perferebant. Qui veniunt ex Polonia dicunt, Bathorium iam non esse in tanta gratia apud plerosque proceres Polonicos in quanta fuit antea; Adferunt eius rei causas, quod persuasus a Koska Palatino Sandomiriensi et ab Episcopo Cuiauiensi intulerit

bellum Dantiscanis, qui cum eo conditionibus non iniquis parati erant transigere. Improbant etiam, quod gemmas aurum et argentum factum, vestes preciosas, et alia ornamenta relicta a Rege Sigismundo Augusto, inconsultis Senatoribus Regni, pro arbitrio distraxerit, ac etiam ex iis quaedam ad Imperatorem Turcicum miserit. Displicet hoc etiam, quod ipsis inconsultis de multis rebus statuat praeter morem a superioribus Regibus obseruatum. Aiunt eum misisse Constantinopolim Comitem a Gorka, qui inter primarios Viros illius Regni recensetur. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, iam per decem dies vagor inter rusticos hic et in vicinis pagis, nec potui hactenus nancisci hospitium, in quo possim quiescere, nec etiam mihi spem aliquam faciunt metatores, nisi ad procul remotum aliquem pagum prosicisci velim. Eius rei causa est, quod oppidum hoc sit valde angustum, et aula sit frequentissima ob proceres Bohemicos huc euocatos. Quoniam nihil possum hic agere, et facio magnos sumptus. ac iam catarrhi et dolores dentium me aliquoties inuaserunt, constitui hinc proficisci Viennam, et ibi Imperatoris aduentum expectare: Nam video, vix posse fieri, quin in grauem aliquem morbum incidam, si in his saeuis frigoribus sine hospitio commodo hic diutius mansero, nec etiam satis sum instructus pecunia ad perferendos sumptus qui hic necessario fiunt. Ante discessum agam hic diligenter cum amicis, vt ad me diligenter scribant Viennam, ea quae hic accident, quo possim ea postea ad Vestram Celsitudinem perscribere. Peto autem a Vestra Celsitudine, vt id mihi ignoscat, quod imbecillitas valetudinis, et penuria pecuniae cogit me facere. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Lintzii 24 die Nouembris 1576.

EPISTOLA CI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ea die qua constitueram hinc proficisci Viennam, audiui decretum fuisse in consilio, vt Imperator hinc discedens Pragam et non Viennam proficiscatur. Ob eam rem ego mutaui consilium et indicaui satius esse, sordidi ac inquieti diuersorii, et aduersae valedutinis incommoda et molestias perferre, quam abesse ab aula, quam antea existimabam, mox migraturam Viennam, Proceres Bohemici fuerunt hic per quinque

aut sex dies, Rozembergius properauit domum, vt paret hospitium Imperatori, qui ad eum venturus est in Cromaw. Emit hic multum panni nigri coloris, quo vice auleorum vti constituit, vt suarum aedium aspectum lugubrem reddat. Moraui huc venientes iussi sunt ad sua redire ob huius loci angustiam, et Pragae Imperatorem conuenire. Nondum significatum est aulicis, quinam ex ipsis sint dimittendi et qui retinendi. Ea mora male habet plurimos ob hospitiormm incommoditatem: Plerique enim diuerterunt in pagos, ex quibus iam vix patet accessus in hoc oppidum ab fluuiorum exundationes. Pontifex Romanus nuper misit pileum Cardinalitium filio natu maiori Ferdinandi Archi-Ducis, quem aiunt natum esse annos sedecim. Ex Italia nihil aliud scribitur, quam pestem grassari adhuc Mediolani et Venetiis, sed vehementius Mediolani. Ante tres aut quatuor dies hic vulgo credebatur Comitem Carolum Mansfeldium iussu Regis Galliae truncatum esse capite ob interfectum filium Henrici Staupicii, sed hodie venit ex Lotharingia Comes Paulus a Salmes, qui negat id esse verum. Is dicit Alenconium esse plane reconciliatum Regis fratri ac matri, et cum ipsis nuper fuisse. Iam autem profectum esse Lutetiam, vt in baptismo fideiubeat pro filio Ducis Niuernensis, et Lutetia iturum Blesiam ad conuentum Ordinum Regni. Ex Belgio nihil literarum habuimus a discessu Imperatoris ex vrbe Ratisbonensi: Verum quidam, qui fugerunt Antuerpia, inter quos est frater Velzerorum, huc scripserunt Augusta, Comitem Egmondanum et Dominum sos Haure fratrem Ducis Arescoti, quarta die superioris mensis admisds esse Antuerpiam cum duobus et viginti signis Walonum et mille Equitibus, idque esse factum conspiratione ciuium cum Comite Ottone Oberstenio, qui in vrbe habebat octo signa Germanorum. Sanctius Dauilia arcis Praefectus, vt periculo occurreret, quod sibi et Hispanis omnibus imminere videbat, si isti pacata vrbe potirentur, accersiuit ad se Hispanos et Germanos, qui erant in oppidis vrbi vicinis, qui tanta celeritate accurrerunt, vt altero die ab aduentu Egmoudani sub meridiem a Dauila per arcem admissi sint in amplam illam aream, quae est inter arcem et vrbis aedificia. Egmondanus et socii coeperant ducere fossam ante propinquiora arci aedificia, quorum quaedam terra repleuerant, vt essent ipsis loco propugnaculorum aduersus vim maiorum tormentorum, quorum sciebant in arce magnam esse copiam: Verum Hispani eos inuaserunt antequam opus ab ipsis coeptum perfectum esset,

et vt eos ac ciues magis terrerent, ac distinerent, disploserunt in arcep lurima tormenta, et per quosdam ad id conductos vrbem aliquot in locis incenderunt. Egmondanus et socii non potuerunt diu sustinere impetum Hispanorum et Germanorum, qui numero, peritia rei militaris, et rebus omnibus erant superiores. lpse itaque Egmondanus grauiter fuit vulneratus et captiuus in arcem abductus. Comes Oberstenius maxima parte suorum militum amissa et vulneratus in dextra manu, cum se in cimbam recipere conaretur, vt Scaldim traiiceret, decidit in flauium et ibi periit, Dominus d' Haure fugit ex vrbe cum suo Equitatu et reliquiis Walonum, quos victores occupati in diripienda vrbe non sunt persequuti. Ipsi Domino d' Haure fugienti adiunxit se Comitem Champagnus Card. Granuellani frater, qui fuerat ipsius vrbis Praefectus. Non solum autem direpta fuit vrbs clarissima et opulentissima, sed etiam plures eius ciues fuerunt interfecti, et incendium ab Hispanis in ea excitatum ad quadringentas domos absumpsit. Interfectorum numerum nondum audiui, sed aiunt Hispanos Germanos et alios ipsorum socios, qui in eo conflictu fuerunt, excessisse numerum sex millium. Fronsbergius, Carolus Fuggerus, et Poluilerius conflictui interfuerunt cum bona parte suorum militum, quibus se adiunxerunt tres cohortes ex regimine Comitatis Oberstenii. Habuerunt secum Equites leuis armaturae, quos nominare solent Albanos, quamuis plerique eorum sint Itali et Hispani. Aiunt eos, qui arcem Gandauensem obsidebant audita clade suorum ad Antuerpiam, ex dolore in furorem actos tanto impetu et ardore arcem inuasisse, vt eam expugnauerint, et omnes Hispanos ibi repertos interfecerint. Haec ita narrantur ab Hispanis qui de ea re literas Augusta acceperunt. Si quid certius postea de iis rebus comperero. Ego id Vestr. Celsitud. significabo. Ego Vestrae Celsit. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Lintzii tertia die Dec. 1576.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam aduenit Bruxellis quidam qui affirmat vera esse quae supra scripsi de iis quae ad Antuerpiam sunt gesta, et de arce Gandauensi a Statibus expugnata, et ait periisse Antueripae ad decem aut vndecim millia hominum: Victores enim in illo suo primo impetu, et feruore, nec aetati nec sexui pepercisse, et vrbem per tres continuos dies diripuisse, et tantam vim opum collegisse, vt nesciant quonam eas

asportare possint. Ait Status iam obsidere ipsam Autuerp iam et Liram, quae ab ea abest duobus tantum milliaribus. Addit venisse nuper Bruxellas tria millia militum Gallorum, et propediem plures ex Vasconia venturos. Affirmat loannem ab Austria esse in Ducatu Lutzelburgensi, et per Galliam venisse ex Hispania priuati hominis habitu, et ignotum cum duobus tantum Comitibus.

EPISTOLA CII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Imperator hodie hinc discessit hora octaua matutina. Profectus est ad aedes Rozembergii, inde iturus Pragam. Fuit ante triduum puplice significatum quinam in ministerio Imperatoris sint mansuri. Dieterichstenius est aulae Praefectus. Comes Schwarzenbergius est Marschalcus et Consiliarius aulicus. Comes Triuultius Mediolanensis est Praefectus stabuli. Romphius est primarius cubicularius. in arcano consilio nihil adhuc innouatum, nec etiam in aulico nisi quod in illud sint allecti Baro Welspergius et Paulus Thrausonius, qui Imperatoris Maximiliani erant cubicularii. Dimissi sunt omnes Belgae et Itali quos noui, qui non sunt Pontificiae Religionis, quod dicunt factum esse opera Pontificii Legati et Hiispanici. Dimissi sunt etiam duo Medici aulae, quorum vnus est Bohemus alter Silesius, vterque autem profitetur Religionem diuersam a Pontificia. Scriptum est huc Norimberga Alenconium Regis Galliae fratrem interfectum esse, et Galliam denuo ardere bello: Quod verum esse negant ii, qui ex Lotharingia recens venerunt, nec mihi videtur etiam esse verisimile. Quae iam audimus de clade Antuerpiensi iudicant eam esse maiorem, quaminitio existimamaremus: Nam plures aedes conflagrarunt quam diceretur, et maior hominum numerus periit, inter quos fuerunt multi primarii ciues. Hispani non contenti ingenti illa praeda, quam ex direptione tam opulentae vrbis sunt consequuti, cogunt superstites suam salutem redimere pecunia, si suspicantur eos in vicinis vrbibus habere amicos aut cognatos, a quibus aliquid emendicare possint, et in ea re non magis parcunt mulieribus aut pueris quam viris. Vulgus ciuium perit fame: Nam nihil est ipsis relictum, quo necessaria ad victum coemant, nec etiam ex vicinis locis aliquid in vrbem importatur,

Status non vi expugnauerunt arcem Gandauensem, vt antea scripseram, sed iam deditione coeperunt, et Hispanos praesidiarios nescio, quo nauibus annexerunt, ne se cum aliis coniungerent Ceperunt etiam deditione Valentianensem arcem, ac Hispanos, qui in ea erant, deduxerunt ad fines Regni Gallici, et cuilibet eorum dederunt duodecim coronatos pro viatico. Zierichzea de qua tamdiu antea fuit certatum, dedidit se Geusiis. Idem fecerunt Thregoux et Harlemum: Amsterdamum etiam dicitur ad eorum partes tandem accessisse, ita, vt iam potiantur tota Zelandia et Hollandia. Nunc obsident arcem Vltraiectinam quae ab Imperatore Carolo aedificata est sicut et Gandanensis. Ioannes ab Austria haeret in vrbe Lutzelburgensi. Dicit se venisse in Inferiorem Germaniam, vt inde educat Hispanos et Germanos, modo illae regiones debita stipendia ipsis persoluant, aut de iis saltem ipsis caueant. Aiunt Status respondere se non solum hoc non facturos, sed etiam non passuros, vt si etiam sponte discedere velint, efferant praedam quam tam scelerate acquisiuerunt, et sperant se in ea habituros adiutores Anglos et Germanos quibus in direptione Antuerpiensi merces ingentis precii sunt ereptae. Quid sint facturi Germani nescio, sed non dubito Anglos non passuros multam tantam iniuriam. Paulo antequam diripcretur Antuerpia, vexerant eo merces, quae aestimabantur ter centenis millibus Coronatorum, quas captas a Geusiis magna pecunia redemerant. Vrbs Dantiscana valde premitur a Bathorianis. Is quem huc miserat pctitum auxilium, discessit re infecta, quamuis Imperator initio videretnr ei aliquid spei fecisse. Sunt persuasi hic, eam iam transegisse cum Bathorio, aut saltem simulant se id credere, vt ei honestius denegare possint auxilium. Scribunt ex Polonia Bathorium qualibet septimana semel interesse iudiciis criminalibus, eaque seuere exercere, quae res est in causa, vt populus eum magna beneuolentia complectatur, et sit terrori Nobilitati. Habet iam ad Dantiscum aliquas copias Hungaricas, et praetextu belli, quod a Moscho ipsi imminere videtur, maiores ex Hungaria accersit: Fuerunt enim sub finem superioris mensis mille Haiducei Haidoci ad Cracouiam, qui ad eum proficiscebantur. Vbi erit instructus milite quem sibi fidum indicabit, caueant Poloni, ne rationem ineat frenos iniiciendi nimiae ipsorum Licentiae; Quod quidem esset illi Regno vtilissimum, sed Nobilitati nequaquam gratum. Discessit

hinc ante quatuor dies quidam Paulus Biber, per quem Serenissimus Rex Daniae misit accipitres Imperatori. Donatus est catena ponderis centum aureorum Hungaricorum, et solutum est id quod in diuersorio insumpserat. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Lintzii dec. quint. die Decemb. 1576.

EPISTOLA CIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Postquam veni in hanc vrbem ita me vexarunt catarrhi, vt nunquam pedem domo extulerim, quin eius rei poenas statim darem. Id fuit causa, vt hactenus nihil hinc ad Vestram Celsitudinem scripserim. Indictus est conuentus Ordinum Regni Bohemici ad tertium diem Februarii. Dicunt ideo praecipue cogi hunc conuentum, vt ineatur ratio, qua possint Bohemi et Moraui semper habere paratum militem, si quando contingat Turcas ipsos aut vicinos ipsis Prouincias repente inuadere. Turcicus Imperatot concessit prorogationem induciarum ad octo annos. Pestis non desiit in Hungaria, ita autem saeua fuit in ea parte quae ad Turcas pertinet, vt vno mense perierint ad quatuor millia hominum Albae Regali, quae non est magna vrbs, et Budae interdum morerenturvno die ducenti. Plerique milites Hungarici cupiunt ire militatum Bathorio, vixque possunt eos retinere Praefecti Imperatoris. Haec aula plena est querelis eorum, quorum bona sunt direpta Antuerpiae. Quaedam primariae vrbes Imperii miserunt huc Legatos, per quos significauerunt Imperatori suos ciues tantam ibi iacturam fecisse, vt nisi ineatur ratio aliqua qua sibi adempta recupe rent, non possint conferre pecuniam ipsi decretam Ratisbonae. Ego existimo Imperatorem vix posse huic malo remedium adferre. Huc scriptum est Status Infrioris Germaniae respondisse loanni ab Austria, qui petebat se recipi, vt Regis Vicarium et illarum regionum administratorem, secum recepturos si conseruentur ipsis priuilegia, quae habent a superioribus Principibus. Si miles peregrinus educatur ex ilis regionibus. Si praeda facta ab Hispanis et Germanis in direptione Antuerpiensi, dominis restituatur, et si pax seu conuentio facta a Statibus cum Orangio et Geusiis rata habeatur.

Aiunt Ioannem ab Austria indignanter respondisse ad postremum caput de pace facta cum Orangio, cum quo dixit se nolle habere quicquam commercii, sed velle ab eo exigere poenas rebellionis. Ad reliqua capita satis humaniter respondit. Interea autem colligit militem quo possit cogere Status ad id faciendum, quod simulat se velle precibus ab eis impetrare. Equites, qui in his postremis bellis Gallicis Regi militauerunt, ad eum proficisci dicuntur, et ante quatuordecim dies multi pedites faciebant iter Argentorato qui ad eum contendebant, quos existimabant conductos a Comite Annibale ab Emps. Mittuntur ad eum ex Comitatu Burgundiae duo millia peditum et aliquot Equites. Fama est eum etiam conscribere Heluetios, et accersere Mediolano Hispanos et Italos. Status se etiam parant ad defensionem. Hic tanquam rem certam affirmant Ducem Ioannem Casimirum conscribere ipsis quinque millia Equitum. Peditem habebunt ex Gallia, Anglia et Scotia. Scribunt Legatum Hispanicum, qui est in aula Gallica, interrogasse nuper Regem, an vellet suo Regi bellum inferre, cum tot milites Galli ad eius hostes proficiscantur: Cui r espondit Rex se nequaquam hoc velle facere modo a Rege Hispaniae ipsi non praebeatur causa: Verum superiora bella satis ostendere quam non possit prohibere, ne sui subditi militatum eant extra Regnum, siue mittantur a ftatre Alenconio, qui eius rei insimulatur, siue ab aliis. Videtur plus posse in animis hominum odium eorum, quae Hispani inique et crudeliter perpetrauerunt Antuerpiae, quam metus Ioannis ab Austria: Nam postquam aduenit plures vrbes, quae hactenus steterant ab Hispanorum partibus defecerunt ad Status, vt Boscum Ducis in Brabantia ad Tienem, qua Iingua nostra vocatur Tilemont. Abest a Louano tribus milliaribus, et fuit olim vrbs insignis sed Illustrissimus auus Vestrae Celsitudinis euertit eam cum tempore Friderici Imperatoris gereret bellum in Brabantia. Wallones qui Hispanis militabant in Frisia, coeperunt Praefectum ipsius regionis Robles Lusitanum, et eius pecuniam, quae dicitur fuisse maxima, inter se diuiserunt: Significauerunt autem Statibus se ipsum Robles simul cum Frisia ipsis tradituros, modo debita stipendia sibi persoluantur, aut saltem de solutione caueatur. Zutphanienses etiam Praefectum suum in vincula coniecisse dicuntur. Comites Culenburgius et Bergensis, affinis Orangii, ceperunt oppidum Brabantiae Graue

situm in ripa Mosae fluuii loco commodo ob traiectum. Venit ante paucos dies cursor ex Hispania, qui fecit iter per Galliam, vbi dicit omnia esse parata. Rex est (Blois) Blesiae cum matre et fratre, vbi factum est initium Conuentus Ordinum Regni quinta die superioris mensis. Mitto ad Vestram Celsitudinem orationem, quam tunc habuit Rex. Vocati sunt saepius a Rege ad Conuentum Rex Nauarrae, Condaeus et Marschalcus Danuillius, sed non venerunt. Putant qui inde scribunt, conuentum duraturum aliquot menses, Ordines enim nondum inter se certo constituerunt, quid a Rege petere velint, oportet autem, vt inter ipsos conueniat, antequam aliquid petant, quod erit valde difficile ob sactiones, et audio iam fleri a multis protestationem, ita vt qui res Gallicas norunt, non multum sperent fructus ex isto conuentu, quem tamen armis a Rege impetrare oportuit. Rex Hispaniae vocauit ad se ex Italia Principem Parmensem. Paulum Iordanum Vrsinum, et Marcum Antonium ac Prosperum Columnas, quod ob res Turcicas fecisse putatur. Forte rectius secisset, si remisisset Ioannem ab Austria, Neapolim, nam vix reperiet alium Ducem, cui tot Nobiles Viri tam libenter pareant. Aiunt, Turcas facere magnos apparatus nauales, non solum Constantinopoli, sed etiam in variis locis ad pontum Euxinum. Scribunt Occhialum celebrem illum Archipiratam excidisse gratia Imperatoris Turcici sua insolentia. Alii dicunt esse factum calumniis aemulorum qui eius gloriae inuidebant. Successurus est ei in praefectura Classis Cigala, qui iam est Aga Ianizzarorum. Is Cigula est natus Genuae familia nobili. Habuit patruum Cardinalem et patrem fortem Virum, et in re nauali clarum, qui habuit proprias duas triremes, Cum sub finem anni 1560. nauigaret cum patre ex Sicilia in Sardiniam, capti sunt ambo a Turcis, et perducti Constantinopolim. In conflictu autem, in quo sunt capti adolescens fortissime pugnauit, cum esset natus sedecim annos tantum: Quod cum Solimanno lmperatori significatum esset, iussit eum ad se adduci, et cum ad virtutem accederet dignitas formae, statim beneuolentia complexus est eum, perfecitque blandiciis, vt abnegata Religione Christiana Mahometanam susciperet. Cum vero eo die quo est circumcisus, dixisset ei Solimannns, vt munus aliquod a se peteret, petiit, vt pater libertati restitueretur: Qua animi generositate et pietate delectatus Solimannus, non solum ei concessit,

quod petebat, sed etiam alia munera addidit. Non tantum autem valuit gratia apud Solimannum quamdiu vixit, sed etiam apud Selimum eius filium, nec quisquam in Imperio Turcico nostra aetate citius euectus est ad dignitates et magnas praefecturas. Hic etiam Amurates singulari amore eum prosequitur, quod satis ea re testatus est, quod vbi peruenit ad Imperium. Statim eo constituit eum Agam Ianizzarorum, et iam dicitur ei velle dare filiam in vxorem, quae est nata duodecim annos tantum, et velle eum Classi praeficere. Qui eius ingenii vim ac dexteritatem norunt, quin dubitant, quin ad summas dignitates in eo Imperio peruenturus sit, si DEVS volet eum esse diu superstitem. Haec de Cigala asscripsi, quia haud dubie in bellis Turcicis fiet posthac saepius eius mentio, et puto non fore ingratum Vestrae Celsitudini scire quisnam sit. Veneti quidem sibi metuunt a Turcis, sed iam non possunt armare multas triremes ad tuenda sua littora, eo quod maxima pars militum et remigum quibus vti solebant, peste perierit. Muniunt quanta possunt diligentia Corciram Insulam quae est tanquam Ianua maris Adriatici. Sunt maximae dissensionis inter Pro - Regem Neapolitanum et ipsius Regni Nobilitatem ob nimis graues exactiones, quibus Regnum illud plane exhauritur. Pontifex Romanus dat operam, vt eas sapiat, sed non videtur mihi admodum bonam rationem inire ad id perficiendum, cum nuper miserit captiuum ad Pro-Regem Ferdinandum Caraffam qui est ex praecipua Nobilitae Neapolitana. Quia sciebat Pro-Regem sibi esse infensum ob quaedam, quae de eo liberius dixerat, receperat se Romam sperans se ibi fore tutum. Poloni, qui sunt in hac aula, dicunt Reualiam esse captam a Moscho: Literae tamen quae recens huc fuerunt scriptae ex Prussia, nullam faciunt eius rei mentionem. Fama est hic Bathorium missurum ad Imperatorem Ducem Constantinum ab Ostrog Ruthenum ad renouanda foedera, inter Regna Hungariae, Bohemiae et Poloniae, quod sane esset vtilius quam alere simultates: Verum multi hic dicunt, Imperatorem facturum contra dignitatem, si cum eo amicitiam colat. Ego eos Principes suae dignitati et existimationi optime consulere iudico, qui suorum subditorum saluti et vtilitati consulunt. Pontifex Romanus nominauit Regem Poloniae ipsum Bathorium postquam audiuit mortuum esse Imperatorem Maximilianum.

Non bene connenit inter ipsum et Polonos in conuentu Torrunensium, in quo nihil est conclusum eorum, quae sunt proposita. Poloni accusant eum superbiae, et dicunt eum praeter morum superiorum Regum facere multa inconsulto Senatu: Ille vero respondet se nolle esse fictum aut pictum Regem. Dicitur iam profecturus in Lithuaniam, vt res suas ibi constituat. Hodie allatae sunt huc literae, in quibus scribitur denuo turbatam esse ciuitatem Genuensem, et coniectos esse in vincula decem aut duodecim primarios ciues, quos dicunt voluisse tradere vrbem Regi Galliae. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae nona die Iauuarii 1577.

EPISTOLA CIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Indixi mihi voluntarium exilium ob purioris Religionis professionem. Sunt fere triginta anni, cum viderem me sine vitae periculo in patria consistere non posse. Delegi mihi Witembergam locum exilii, eo quod ibi factum esset initium repurgationis doctrinae Euangelicae, traditionibus humanis obscuratae, et in ea schola tunc doceret Dominus Philippus Melanchthon, cuius erat clarissimum nomen in toto Orbe Christiano. Cum Witembergam venissem, sum expertus tantam humanitatem eorum, qui tunc in ea schola florebant, vt per aliquot annos inillo ocio literario cum ipsis ita vixerim, vt exiguo patriae desiderio tenerer. Verum Doct. Mordisius, cui per Dominum Philippum innotueram, iucundum illud ocium mihi interrupit: Nam mihi nihil tale cogitandi significauit Vestram Celsitudinem constituisse mea opera vti, si quando apud exteras gentes, et praesertim in aula Gallica, ipsi foret aliquid negocii, et mihi annuum stipendium constituere, quo me possem non incommode sustentare. Hoc factum Doct. Mordisii valde sum miratus, cum ne verbum quidem mecum de ea re antea commutasset, nec quidquam tale mihi vnquam in mentem venisset. Excusaui me aliquamdiu, et dixi me non esse eo ingenio, vt mea opera Vestrae Celsitudini vsui esse posset, et (vt verum fatear) ego illo ocio Witembergensi et consuetudine Domini Philippi, et aliorum

bonorum Virorum ita delectabar, vt genus illud vitae mutare mihi esset graue: Quod cum Doct. Mordisio exposuissem, hortatus est me ne paterer, mihi elabi eam occasionem consulendi meis rebus et eo maiorem existimarem Vestrae Celsitudinis erga me benignitatem, quod mihi nihil tale ambienti hoc offerretur. Quoniam autem sciebat non esse ingratam Domino Philippo, meam consuetudinem, promisit se effecturum, vt apud ipsum mihi liceret ita viuere, vt inde euocarer, si quando Vestra Celsitudo mea opera vti vellet. Suscepta ea conditione fui aliquoties missus a Vestra Celsitudine in Galliam: Cum enim post mortem Regis Henrici coepisset ibi affulgere maior spes libertatis in Religione quam antea, Vestra Celsitudo per me aliquoties hortata est. Reginam matrem Regis, Regem Nauarrae, et Connestabilem, vt cauerent, ne se opponendo voluntati Diuinae, accerserent sibi ea mala in quae postea se et Regnum illud tunc florentissimum praecipitauerunt. Missus sum etiam ob alias res, aliquoties ad Regem Carolum cum adolescere coepisset, et non semel vitae periculum adii: Vnde tamen me DEVS semper sua benignitate liberauit. Post funestam illam cladem Parisiensem, reuersus in Germaniam, sum a Vestra Celsitudine missus in hanc aulam, In qua iam fere quadriennium exegi. Consenui interea, et factus sum ita morbis obnoxius, vt dolores dentium et varii generis catarrhi, nullas fere mihi inducias per hyemem concedant. Quare cum videam non multum mihi vitae superesse, meque mors instans admoneat, vt' de vita aeterna diligentius cogitem, quam in his amplis aulis fieri soleat, iamque Ecclesiae nostrae in Gallia pace aliqua fruantur, constitui eo redire, modo id mihi liceat bona venia Vestrae Celsitudinis a qua suppliciter peto, vt ad innumera sua erga me beneficia, hoc postremum benigne adiicere dignetur. Sunt et aliae causae, quae me ad repetendum patriam hortantur. Habeo fratrem et affines qui conqueruntur de me, ac dicunt mea culpa fieri, vt non fruantur paterna haereditate, cuius propter meam absentiam nondum potuit fleri diuisio. Ea licet sit tenuis: cuilibet tamen magnum est id, quo nihil habet maius. Est et aliud, quod me magis mouet, quam haec omnia: Nempe quod videam, me quorundam calumnis ita esse petitum, vt plerique hic suspicentur, me a Vestra Celsitudine ali in hac aula, vt eius consilia explorem, et ea Vestrae Celsitudi prodam: Nam scio, quosdam iis verbis vti solere. Hae

calumniae me ita inuisum reddiderunt, vt qui antea mihi erant familiares vitent meam consuetudinem: Imo qui me amant adhuc, et sciunt mihi in hac re fieri iniuriam, non audent tamen libere mecum conuersari, ne in suspitionem veniant. Sensi primum hoc malum post comitia electionis Regis Romanorum: Nam reuersus Viennam animaduerti aliquos me non complecti ea beneuolentia, qua antea solebant: Quorum tamen plerosque ipsum tempus mihi reconciliauerat. Verum postquam superiore aestate venimus Ratisbonam, non solum renouatae sunt illae intermissae suspiciones, sed etiam ita sunt auctae, vt facile deprehenderim aliquos concepisse aduersus me odium, qui nulla a me vnquam affecti fuerunt iniuria: Non possum certo affirmare quinam sint qui me iis calumniis onerarunt, sed si sunt Ministri Vestrae Celsitudinis, illi non solum me sed etiam Vestram Celsitudinem iniuria affecerunt. Ego veneratus sum Imperatorem Maximilianum, et adhuc eius memoriam colo, ob eximias virtutes quibus eum DEus ornauerat, et testem appello Vestram Celsitudinem an aliquid ad eam vnquam scripserim, quo vidererer id agere, vt Vestram Celsitudinem ab eius Maiestate alieniorem redderem. Nisi me fallit memoria, nihil durius de eo scripsi, quam post electionem Polonicam fuisse non paucos qui eius cunctationem reprehenderent. Scio me ipsi eo nomine plurimum debere, quod in eius ditione tamdiu mihi tranquille viuere licuerit, et frui istis commodis, quibus fruuntur eius subditi. Misit me huc Vestra Celsitudo vt de rebus externis ad eum scriberem, quod hactenus feci quanta potui diligentia. De Germanicis autem et praesertim de iis, quae in hac aula aguntur, haud nunquam aut raro scribo: Quia scio Vestr. Celsitudinem admoneri de iis quae ad ipsam pertinent, ab aliis, quibus ista sunt magis nota quam mihi. Possem referre plures sermones Virorum magnae authoritatis de me sparsos tam aperte vanos et falsos, vt non sit opus eos refellere apud illos, qui me norunt, quos tamen non confinxerunt, ii qui eos proferunt, sed sunt ipsis suggesti ab iis, qui me calumniis obtuere conantnr. Fateor me satis familiariter conuersatum esse cum Legato Gallico et aliis petegrinis, praesertim postquam animaduerti aulicos, qui antea meam consuetudinem expetebant, eam refugere. Mihi sane cum eiusmodi hominibus conuersandum fuit, si de rebus externis certiora scire volui. Nostra gens forte non immerito hic venit in odium ob res Polonicas, sed quod iis me non

immiscuerim inde satis constat, quod in Polonia electus sit Andegauensis, qui iam regnat in Gallia, eo ipso die, quo in hanc aulam veni. Etiamsi patriam semper sim expertus nouercam, et multis iniuriis sum ab ea affectus, nunquam tamen eius iniuriae perficere potuerunt, vt innatum erga ipsam amorem exuerem, semperque ipsi bene esse cupiui. Itaque, postquam audiui spem aliquam pacis ibi se ostendere: fui cupidissimus cognoscendi quis eius rei futurus esset exitus: Quod cum ex nullo melius quam ex Legato Gallico scire possem, ad eum saepius accedebam: Quod etiam eo libentius faciebam, quia mihi cum eo intercedebat amicitia antequam in hanc aulam venirem. Sed desinam esse molestus Vestrae Celsitudini his meis querelis, et denuo ab ipsa suppliciter petam, vt mihi dignetur benigne concedere reditum in patriam, quo possim consulere tranquillitati meae senectae, et vitare inuidiam, vel potius infamiam, quam mihi quidam hic suis calumniis conflauerunt. Res grauiores et quae magis ad salutem aut perniciem orbis Christiani pertinent iam mouentur in Gallia, et Inferiore Germania, quam vsquam in Europa: De quibus si ex Gallia ad Vestram Celsitudinem scripsero, spero meas literas fore ipsi gratiores, iis, quas hinc scribo. Post bellum Gotthanum petii a Vestra Celsitudine dimissionem, cum coepissent in Gallia restitui nostrae Ecclesiae, et sperarem fore ibi diuturnam tranquillitatem. Id mihi non statim concessit, Vestra Celsitudo tandem tamen benigne assensa est meae petitioni, et ob labores et pericula quae subieram aliquoties missus in Galliam ob res Gotthanas, (nam Grombachius et eius coniurati, tunc vitae meae insidiabantur) promisit mihi Vestra Celsitudo annuos ducentos thaleros, non in stipendium, sed in compensationem laborum et periculorum, quae subieram. Si Vestra Celsitudo voluerit me posthac ista sua benignitate frui, quo possim inopem hanc meam senectam vtcunque sustentare, quamdiu viuam DEum toto pectore orabo, vt Vestrae Celsitudini pro eo erga me beneficio referat gratiam quam ipse referre non possum. Inseruiui Vestrae Celsitudini fere per viginti annos summa fide, et quanta potui diligentsa et industria, vt in hac ingenii mei tenuitate, et quamuis semper sim expertus eximiam Vestrae Celsitudinis erga me liberalitatem, nescio qua tamen mea infoelicitate factum est, vt nihil iam mihi fupersit ex Vestr. Celsitud. liberalitate. Duobus prioribus annis quibus vixi in hac aula, ad illos ducentos thaleros annuos, quorum supra men

tionem feci, Vestra Celsitudo quolibet anno addidit quingentos aureos. Posterioribus annis est mihi minus datum, quamuis ob cr ebra aulae itinera, et iniquitatem hospitum ad quos veni, duplo plus insumpserim. Itaque non tantum insumpsi id quod prioribus annis comparseram, sed etiam vltra trecentos thaleros de meo, Sed haec meae stultitiae, vel forte infoelicitati asscribenda sunt, cum (vt anrea scripsi) omnia mihi liberaliter suppeditauerit Vestra Celsitudo, ad quam mitto hunc tabellarium, sperans me aliquod benignum responsum ad has meas literas accepturum. Ideo autem in hac re properaui, quia si contingeret Imperatorem hinc discedere, mihi esset difficile aulam sequi, cum destituar viatico, et pecunia mutuo sumpta iam viuam. Ad id accedit, quod necessitas cogit me interesse proximo mercatui Francofurtensi, nisi velim rerum mearum magnam iacturam facere: Eo enim mea causa venturi sunt plures cum quibus est mihi negocium. Peto itaque a Vestra Celsitudine quanta possum obseruantia et subiectione, vt voluntatem suam mihi clementer significare dignetur, et oro DEum omnipotentem, vt hunc annum faustum et foelicem concedere dignetur. Vestrae Celsitudini, et toti Illlustrissimae Vestrae familiae. Pragae nona die Ianuarii 1577.

EPISTOLA CV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Matthias et Maximilianus Archi-Duces die Veneris proxima, quae fuit decima octaua huius mensis, profecti sunt Lintzium, vt parentis cadauer inde huc aduehi curent. Exiguus fuit eorum Comitatus cum discesserunt, sed aiunt plerosque Bohemiae Praelatos sequuturos, et Guilielmum Bauariae Ducem et Saltzburgensem ac Passauiensem Episcopos fore Lintzii, et vna cum Archi-Ducibus huc venturos. Certum est impetratam esse a Turcis induciarum prorogationem in octo annos, hoc est vsque ad initium anni 1585. Id habeo ex literis Domini Dauidis Vngnadii, qui etiam scripsit, apparari Constantinopoli Classem 265 triremium, et quindecim maiorum nauium, quas galeazzas vocant, quae tamen sunt actuariae. Veneti habuerunt sex eiusmodi in illa memorabili pugna, in qua Turcae sunt victi ante quinque annos, quae fuerunt praecipua causa victoriae, nam cum veherent maximam vim maiorum tormentorum, nec propter altitudinem

possent facile oppugnari a triremibus, ingens damnum Turcis dederunt, plurimasque eorum triremes merserunt. Suspicantur Constantinopoli eam Classem inuasuram Corciram, et ipsum Turcarum Imperatorem venturum in vicinam Macedoniam et Epirum, vt ex propinquo suis addat animum, et auxilia submiuistret, sit opus. Male agetur cum Venetis si eam Insulam amiserint: Nam eorum nauigationes facile impedientur a Turcis cum insula sit ad exitum maris Adriatici. Est etiam valde opportuna ad inuadendam Italiam a qua non procul abest: Habet enim portus optimos, et longum illud fretum, quod separat eam a vicina Epiro, est instar portus in quem facile se recipiunt triremes Austris agitatae, qui fere soli aestate in mari Ionio tempestates excitare solent. Etiamsi Venetorum res sint valde afflictae saeua illa peste anni superioris, qua omnes fere eorum remiges perierunt, scribunt tamen factum esse decretum in Senatu, vt instruantur centum triremes connumeratis iis quas semper instructas habent in variis locis ad tuenda sua littora. Sub initium Decembris traiecerunt ex Europa in Asiam quinque millia Spahorum et tria millia Ianizzarorum, qui sunt Turcarum Equites et pedites a prima adolescentia in armis exercitati, qui mittuntur Babylonem: Metuunt enim Turcae, ne quid illis in locis turbarum det hic nouus Rex Persarum, qui dicitur ferocia magis referre auum quam patrem, cui nuper successit. Dicuntur etiam esse missa Fessam octo millia Turcarum, ob quam rem Reges Hispaniae et Portugalliae iam conuenerunt in Gadalope, (qui locus est nobilis idolo Virginis Mariae ad quod sit magnus concursus) vt deliberent quomodo possint communibus viribus reprimere conatus Turcarum in vicinia Aphrica, quos si patiantur ibi nidulari, intra paucos annos eripient ipsis imperium maris Atlantici, et impedient ipsorum nauigationes in Indiam et in nouum Orbem. Superioriore anno Hispani stultissime passi sunt Regem Fessanum, qui erat ipsis amicus et Confoederatus, pelli a Turcis qui pauci erant numero, et in eius locum substitui alium, qui iam est cliens Turcarum, ipsorum beneficio factus Rex. Maluerunt Hispani sua vastare in Belgio, quam conseruare a micos in vicinia Aphrica. In Belgio agitur de pace inter Ioannem ab Austria et Status illarum Prouinciarum, Orangio et Geusiis ab ea actione exclusis. Conueniunt Louanii vtriusque partis Deputati seu Legati et Commissarii quos Imperator eo misit Ratisbona. Dicunt iam

conuenisse inter ipsos, vt Hispanicus miles ex ex Belgio discedat, vt Regi maneat integra sua authoritas, vt ante haec bella fuit, et vt obseruetur Religio Catholica Romana. Valde erant Status, si existimant Ioannem ab Austria dimissurum Hispanicum militem, si sit ipsi bellum gerendum cum Geusiis, qui per aliquot annos potuerunt sustinere vim Hispanorum et Statuum cum essent coniuncti, nec scio an Hispani sint obtemperaturi Ioanni ab Austria, si imperet ipsis, vt discedant: Quod si iubeat eos rpstituete praedam factam in direptione Antuerpiensi, nequaquam id facient. Promittit Statibus se vi expulsurum eos si nolint obtemperare, et dixit se habere ad eam rem parata duo millia Equitum, et sex millia peditum, partim Burgundorum partim Gallorum, qui sint factionis Guisiane. Omnes fere iudicant Status passuros sibi imponi, et esse inter ipsos qui Patriae libertatem Hispanis prodant: Qui veniunt ex Gallia dicunt, Regem Nauarrae et Principem Condaeum habere copias ad Garunnam fluuium, quas quidam putant nauibus Geusiorum auehendas in Inferiorem Germaniam: Alii vero dicunt, ideo esse ab ipsis collectas, ne imparati opprimantur ab Aduersariis, a quibus sibi iam metuunt, cum Alenconius dicatur se ab ipsis plane seiunxisse, et factus esse Vicarius generalis Regis in toto Regno. Quidam ad me scripsit Argentorato, Marschalcum Danuilium profectum esse ad ipsos, vt de suis rebus conferant consilia, iamque ab ipsis missos esse in Germaniam aliquos, qui cum Duce Ioanni Casimiro et aliis agant de auxiliis, si ipsorum aduersarii aliquid tentauerint. Nullus Princeps tanto studio id agit, vt se et sua conseruet, quanto isti duo Reges agunt, vt se euertant in gratiam Pontificis Romanae quorum exemplum vereor, ne aliqui alii breui imitentur; Tanta arte sciunt Ministri ipsius Pontificis homines fascinare suumque venenum in animos eorum Instillare. Bekessius quem Vestra Celsitudo nouit, dicitur reconciliatus esse Bathorio opera Petri Sborouii, Palatini Cracouiensis. Is haud dubie multa mysteria reuelabit, et est metuendum, ne quid turbet in Hungaria. Scribunt tandem abruptam esse illam actionem de pace inter Polonos et Dantiscanos: Legati eum Dantiscanorum missi Thorunniam, vt de pace agerent, scripserunt suis se animaduertere Bathorium habere Polonos tam parum obsequentes, et tanta penuria rei pecuniariae laborare, vt non possit diu aduersus ipsos gerere bellum: Quare hortati sunt eos, ne se tam iniquis conditionibus Polonis submitterent: Erant enim iniquissimae

conditiones, quas Poloni ipsis proponebant. Itaque iam, vt aiunt vtraque pars eonscribit militem, et Senatus Dantiscanus indixit ciuibus contributionem decimae partis omnium bonorum ad sustinendum bellum. Aiunt Moscum obtulisse Polonis inducias duorum annorum in Lithuania, sed non in Liuonia, quam dicit suam. Reualia est redacta ad summas angustias: Nam Rex Sueciae non vult amplius facere sumptus in eius defensionem, cuperetque ab ea liberari, si posset id honeste facere, et credo, quod eam tandem tradet Polonis: Nam nec Regi Daniae nec Moscho vult eam tradere. Bathorius misit dono ciuibus nauem onustam frumento, quo se possent per hyemem sustentare. Ego Vestrae Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae 22 die Ianuarii 1577.

EPISTOLA CVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Accepi hac hora literas Vestrae Celsitudinis quibus mihi Clementer conceditur reditus in patriam, ita vt liberalitate et beneficentia Vestrae Celsitudinis habeam annuos illos ducentos thaleros, quos hactenus habui: pro qua summa benignitate erga me, ago snmmas gratias Vestrae Celsitudini et oro DEum immortalem, vt pro tantis in me collatis beneficiis gratiam Vestrae Celsitudini rependere dignetur, eamque cum tota Illustrissima sua familia saluam et incolumam diu conseruare. Debebitur mihi proximo mercatu Francofurtensi vnius anni stipendium, quod si hic acciperem, esset mihi admodum commodum: Nam tantum iam aeris alieni contraxi, vt vix mihi sint suffecturi ad illud dissoluendum. Peto etiam quanta possum subiectione et reuerentia a Vestra Celsitudine, vt mihi concedere literas dignetur, quae contineant beneficium illud, quod in me confert. Tandem obtinui literas quibus Imperator respondet ad intercessionem Vestrae Celsitud. pro ciuibus Tirnaniensibus. Quid contineant literae nescio, sed quantum possum coniicere ex iis, quae mihi dixit Dn. Pro-Cancellarius Veberus, aut nihil aut parum est impetratum nisi forte mutauerint illud prius decretum: Nam vix decimo die a facto priore decreto literas in Cancellaria extorsimus. Boni isti homines Tirnauienses istuc redeunt, vt ex Vestra Celsitudine certius intelligant, quale responsum Imperator dederit, et quid sibi sit sperandum. Accepi iam literas Argentorato, in quibus Paulo aliter narrantur, ea quae de rebus Gallicis proximis meis literis

scripsi ad Vestram Celsitudinem quam a me scripta fuerant; habebam autem quae scripsi ex literis quae huc sunt scriptae ex Inferiore Germania, Norimberga et Augusta. Scribitur autem Argentorato Regem non simpliciter interdicere Huguenotis suae Religionis exercitium, sed plurimum velle ipsis detrahere ex libertate illa, quae edicto de pace superiore aestate facta, est ipsis concessa. Quoniam in omnibus fere parlamentis Regni Gallici iudices se semper exhibuerunt iniquissimos, ii qui puriorem Religionem profitebantur, cum facta est postremo pax, conuenit, vt in omnibus parlamentis constitueretur Senatus separatus a reliquo corpore parlamenti, in quo Senatu deiudicarentur controuersiae inter Pontificios et nostros. Nominabatur autem Senatus ille bipartitus: Quia debuit constare ex Pontificiis et Huguenotis aequali numero. Hos Senatus bipartitos iam vult Rex abolere, quod directe fit contra edictum pacis, et est res maximi momenti. Quid praeterea velit Rex detrahere ex libertate concessa edicto de pace, non specialiter scriptum est, sed tantum scribitur tam multa esse ea, quae vult immutare, vt fieri nequeat, quin ad arma deueniatur, si in sententia permanserit. Dux Ioannes Casimirus misit Legatos in Galliam, per quos petit a Rege ne patiatur sibi ab exteris persuaderi non esse seruandam pacem suo Regno tam vtilem et necessariam. Forte etiam per eosdem Legatos queritur, de non soluta integra pecunia, quae debuit ipsi numerari in mercatu Argentoratensi, pro qua fideiusserunt Dux Lotharingiae et Comes Valdemontanus: Audio enim eum tantum accepisse trecenta et quinquaginta millia francorum, cum promissa fuissent quingenta aut sexcenta millia. Qui anrea certo sibi promittebant sequuturam pacem in Inferiore Germania, iam de ea dubitare incipiunt: Plures enim se difficultates in ea re obiiciunt, quam ipsi sperauerant initio. Illud autem est omnium difficillimum, quod nec Ioannes ab Austria vult se committere potestati Statuum, nec Status volunt eum esse ita armatum, vt possit ipsis pro arbitrio imperare. Huc est nudius tertius aduectum cadauer Imperatoris, Maximiliani, quod multi ex Nobilitare Bohemica comitabantur, sed Guilielmus Bauariae Dux non adfuit, nec etiam Saltzburgensis et Passauiensis Episcopi adfuerunt, quos tamen adfuturos antea dicebatur. Imperator iuit obuiam Eques cum tota aula, vsque ad portam nouae vrbis, vt hic nominant: Postea descendit de equo, et

pedes profectus est vsque ad templum diuo Iacobo sacrum, in quo depositum est cadauer, vbi asseruabitur donec transferatur in templum diui Viti quod est in arce, in quo celebrabuntur ei exequiae, et postea sepelietur. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae Pragae octaua die Mensis Februarii 1577.

EPISTOLA CVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ex variis locis iam scribitur omnia ad bellum spectare in Gallia, et Regem in conuentu Ordinum Regni dixisse, se nolle ferre in suo Regno Religionem diuersam ab ea quam profitetur, iamque Alenconium, qui factus est eius locum tenens generalis, conscribere militem. Etiamsi ii, qui ista scripserunt, non sunt tales vt ipsis prorsus adhibenda fides videatur, facile tamen vera esse crediderim, cum, vt antea scripsi ad Vestram Celsitudinem, Nauarrae Rex et Condaeus suos miserint in Germaniam, qui de auxiliis agant, et habeant etiam ad Garun nam collectas copias, quae dicebantur mittendae in Inferiorem Germaniam. Non possum satis mirari insaniam eorum, qui Regi sunt a consiliis, cum sit Rex ad bellum imparatissimus, et sciat Huguenotis nec voluntatem nec vires deesse ad se defendendum. Sunt qui scribunt Alenconium velle mittere militem, quem conscribit, subsidio Ioanni ab Austria aduersus status Inferioris Germaniae. Commissarii Imperatoris, qui missi fuerant Ratisbona in Inferiorem Germaniam pacificationis causa, scribunt ibi esse spem pacis non exiguam. Iam enim inter Ioannem ab Austria et Status conuenit, vt Hispani et alii peregrini milites ex Inferiore Germania discedant, vt priuilegia adempta regionibus illis restituantur ipsis, vt habeatur rata pax facta a Statibus cum Orangio Hollandis et Zelandis. Vt fiat abolitio eorum quae vtrinque contra leges sunt perpetrata in his bellis ciuilibus. Vt in illis regionibus nemo fungatur magistratu aut munere publico, qui non sit ibi natus. Disceptatio de Religione et de direptione Antuerpiensi reiicitur in conuentum generalem ordinum illarum regionum, qui statim post factam pacem indicetur. In eo plurimum est difficultatis, quod neutra pars alteri

audet fidere. Ioannes ab Austria iam est in Episcopatu Leodiensi. Scribunt ipsum et Consiliarios generalium statuum breui conuenturos in oppido Hoi, vt deliberent inter se, quomodo possint executioni mandari ea, de quibus inter ipsos iam conuenit. Oppidum Hoi est in Episcopatu Leodiensi, et est ad Mosam fluuium medio itinere inter Leodium et Namurcum. Quidam scripserunt Hispanos, qui sunt Antuerpiae, respondisse Ioanni ab Austria mandanti ipsis vt se parent ad discessum, se libenter discessuros, modo ipsis numerentur debita stipendia plurium annorum, et detur ipsis certus numerus nauium, quibus possint in Hispaniam reuehi, et secum asportare ea, quae in his bellis acquisiuerunt. Dicunt Reginam Angliae agere cum Hollandis, Zelandis, Frisiis Gueldris et Traiectensibus, (hoc est cum subditis Regis Hispaniae, qui cis Rhenum habitant, quamuis Gueldria etiam extra Rhenum extendatur) vt se foedere coniungant, et eis promittere auxilia, si quis conatus fuerit eos opprimere. Interea dum agitur de pace, fiunt vtrinque magni apparatus bellici, nec intermittitur bellum inter Status et Hispanos. Dicunt Poluilerium nuper fuisse captum a Statibus prope Antuerpiam. Comes Egmondanus et reliqui, qui cum eo capti fuerunt, ducti sunt ex arce Antuerpiensi Liram, quod oppidum abest ab Antuerpia tribus milliaribus. Hoc ideo factum esse aiunt, quod pestis coeperit grassari in arce Antuerpiensi ex hac causa: In pugna commissa in vrbe Hispani multos ex suis amiserunt, quod ne ipsorum hostibus innotesceret, curarunt cadauera noctu in arcem deferri, ibique ea sepelierunt. Cum vero esset magnus numerus cadauerum, nec satis alte defossa essent, et ipsum solum arcis sit plane arenosum, et propterea magis perspirabile, resoluto frigore ingens foetor ex cadaueribus exhalauit, et aerem infecit. Scripsi ad Vestram Celsitudinem, capto in Frisia Robles regionis Praefecto, reperta esse ter centena millia aureorum, quae multorum annorum rapinis collegerat. Iam scribitur reperta esse decies centena millia, tantum potuit rapere annis septem aut octo, quibus praefuit illi regioni. Captus est a suis militibus, cum vellet eos adigere ad praestandum Iuramentum Regi et Ioanni ab Austria aduersus Status. Vasques Hispanus Praefectus Zutphaniensis, cum metueret sibi a suis militibus, fugit Groningam ad ipsum Robles.

Accidit autem, vt eo veniret sub tempus quo Robles captus est a suis militibus, quare fugit incoenobium Franciscanorum, et sumpta veste Franciscani, existimauit se posse ibi latere. Verum milites eius rei certiores facti profecti sunt in coenobium, et ipsum inde extractum, et Franciscani veste indutum, ludibrii causa per totam vrbem circumduxerunt, et postea in vincula coniecerunt. Dicunt apud ipsum etiam reperta esse ducenta millia aureorum, adeo industrii fuerunt Hispani in spoliandis illis prouinciis. Venit huc ante triduum Legatus Regis Sueciae, nominatur Pontus de la Gardie, et est Gallus natione, praefuit per aliquot annos Reualiae et illi parte Liuoniae, quam obtinebat Rex Sueciae, apud quem plurimum valet gratia. Audio ipsum hinc profecturum Romam et inde Neapolim. Suspicor eum petere ab Imperatore literas commendatitias ad Pontificem Rom. Regem Hispaniae, et Pro-Regem Neapolitanum, quo posset impetrare ab Hispanis vt vxori Regis Sueciae restituant Ducatum Barensem, Principatum Rossani, et quinquies centena ac triginta millia coronatorum, quae omnia ad Reginam Bonam eius matrem pertinuerunt. Sunt autem haec omnia in Regno Neapolitano. Fuit hic ante aliquot dies sparsa fama ipsum Regem Sueciae interfectum esse a Carolo fratre suo natu minimo, sed audio id esse falsum, et inde esse ortam eam famam, quod ante duos menses rustici conuenientes magno numero, voluerint ex Carcere liberare Regem Ericum, sed Rex praemonitus eos repressit. Audiui Ratisbonae ex homine ingenioso, qui ex Suecia veniebat, Regem esse in magno odio apud nobilitatem, ac etiam apud plebem, eo quod quaedam mutauerat in Religione, et videatur velle plura mutare, ac filium, quem habet vnicum, curet institui in Religione Pontificia, sperans se ea ratione euecturum ipsum ad Regnum Poloniae. Ita potest Pontifex Rom. fascinare animos Principum proponendo ipsis inanes spes adipiscendi nouos Principatus. Legati Ducis Ferrariensis ante octo dies acceperunt ab Imperatore inuestituram Ducatuum Mutinae et Regii Lepidi, et ei iuramentum praestiterunt nomine sui Principis. Nocte, quae praecessit diem 28. superioris mensis, excitatum est incendium in templo arcis, quo conflagrauit Imperatricis oratorium seu conclaue, in quo se continebat interea dum sacra celebrabantur. Damnum astimatur duobus thalerorum millibus: Nam totum erat ex opere

verniculato, quod Augustae fuerat elaboratum. Aiunt quasdam Hispanicas mulieres, cum noctu eo iuissent oratum, reliquisse ibi accensam candelam, ex quo ortum est illud incendium. Alii aliter rem istam narrant. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime ego ante viginti dies misi ad Vestram Celsitudinem tabellarium cum literis, ad quas vt Vestra Celsitudino benignum responsum mihi daret suppliciter petebam. Quoniam adhuc istis haeret tabellarius, ego quanta possum submimmone et reuerentia denuo peto a Vestra Celsitudine, vt mihi clemens et benignum aliquod responsum ad meas literas dare dignetur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae secund. die Februarii 1577.

EPISTOLA CVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ego Tirnaniensium causam, quanta potui diligentia egi in aula. Conceperam initio spem ex verbis Imperatoris Vestr. Celsitudinis intercessionem ipsis profuturam: Dixerat enim. mihi, se Vestrae Celsitudinis causa facturum quod posset. Domino Procancellario Vebero rem etiam aliquoties commendaui, qui mihi semper respondit eam sibi fore curae. Ego tamen existimo nihil esse impetratum, quamuis nesciam quid contineant Imperatoris litterae ad Vestra Celsitudinem, nam Dominus Veberus mihi dixit, hanc rem esse reiectam ad consilium Hungaricum. Cum primum de hac re cum ipso egi, dixit mihi id futurum, sed respondi Vestrae Celsitudini nihil esse negocii cum Senatu Hungarico, vestramque Celsitudinem petere ab Imperatore tanquam beneficium, vt libertatem Religionis confessionis Augustanae Tirnaniensibus concedat. Boni isti homines, pro quibus intercessit Vestra Celsitudo, sciunt se nihil aequi in Cancellaria Hungarica impetrare posse, cum omnia ibi a sacerdotibus Pontificiis administrentur, et ipse Cancellarius sit Episcopus Iaurinensis, et maxime aduersetur iis, qui puriorem Religionem profitentur. Viuo Maximiliano Imperatore facilius erat talia impetrare quam nunc: Nam ministri Pontificis rom. iam plus habent hic authoritatis quam tunc habuerunt, et hic Imperator nihil constituit, inconsultis suis Consiliariis, qui omnes Religionem Pontificiam profitentur. Heri vesperi huc allatae

fuerunt litterae, in quibus scribitur non esse dubium, quin in Gallia breui ad bellum denuo deueniatur. Ordines seu Status Regni, qui Blesiae conuenerunt, petierunt a Rege ne ferat in suo Regno Religionem diuersam ab ea, quam ipse profitetur: quorum petitioni visus est Rex assentiri, dixit enim se, cum sieret pax superiore aestate, ideo consensisse, vt Huguenoti suae Religionis liberum exercitium haberent, vt ab ipsis abduceret suum fratrem, quem cum secumiam habeat, se nolle amplius id permittere. Misit itaque ad Regem Nauarrae, ad Principem Condaeum, et Mareschalcum Danuilium, aliquos ex Nobilitate et ex Deputatis Statuum, qui ipsis significarent Statuum petitionem et suam voluntatem, et cum eis deliberarent, an posset iniri aliqua ratio conseruandae pacis, ita tamen vt vnius tantum Religionis sit liberum exercitium in Gallia. Ecclesiastici offerunt Regi ad bellum magnam summam pecuniae. Nobilitas promittit ei sex millia equitum, populus promittit se facturum in hac re Regis causa quicquid poterit. Vbi haec intellexerunt Huguenoti, plerique eorum receperunt se in loca tuta, et multa oppida iam occupauerunt, seque rebus ad bellum necessariis magno studio iam instruunt. Ii, quorum erat praecipua authoritas Rupellae, conferebant consilia cum Rege, cui promittebant, se non admissuros militem Huguenotum in suam vrbem, modo Rex ipsis vicissim promitteret se conseruaturum ipsis omnia priuilegia, quae ab antiquo habuerunt, nec impositurum ipsorum vrbi militare praesidium. Princeps Condaeus de ea re certior factus, profectus est in vrbem stipatus magno numero Nobilium, quo vbi peruenit concionem populi aduocauit, et ei rem exposuit. Populus irritatus statim coniecit in vincula eos, quos Princeps accusauerat, et constituit iudices, qui in eos inquirerent. Principi autem Condaeo Imperium suae Reipubl. detulit. Princeps Condaeus statim occupauit plura oppida vrbi vicina, quae iudicauit oportuna ad bellum gerendum. Alii ex nobilitate Huguenotorum alia etiam oppida occupauerunt in diuersis Galliae partibus, ita vt nemo iam sit qui dubitet, plane insanire Regem, qui audeat bellum mouere iis, qui iam sunt rebus omnibus instructiores, quam fuerint superioribus bellis, ex quibus tamen nihil nisi damnum et ignominiam reportauit. Verum Pontifex Rom. et alii, qui fuerunt authores ingentium illorum scelernm, quae superioribus annis perpetrata fuerunt in Gallia, metuunt ne pax sit ipsis exitiosa, cum videant multos se nostris Ecclesiis quotidie

adiungere, nec dubitant quin maxima pars populi sit intra paucos annos ad nostros accessura, si pax integra permanserit, quare suggerunt Regi eiusmodi turbulenta exitiosa consilia. Scribunt Alenconium iam amisisse omnem authoritatem et existimationem, nam Pontificii ei non fidunt: plerique autem ex Huguenotis et Malecontentis discessernnt ab eo. Existimo nihil esse, quod Reginam matrem Regis magis impellat ad haec furiosa consilia, quam quod Rex Nauarrae eius filiam ad se recipere nolit, tanta enim infamia filiam aspergi ferre non potest. Quidam scripserunt Huguenotos omnes esse Tholosae interfectos a Pontificiis: Huguenotos autem Mont Albanenses ingressos Albigium ibi Pontificios omncs trucidasse, vt iniuriam factam suis Tholosae vlciscerentur. Ex Inferiore Germania scribitur, paulatim minui spem illam, quam de pace conceperant. Commissarii Imperatoris profecti sunt Bruxellas, vt cum Statibus agerent, sed aiunt Status habere eos suspectos, tanquam nimis addictos Hispanis, et propterea non aperire ipsis libere sua consilia. Cum Hispani, qui sunt in oppido Mastrich, irent nuper nescio quo praedatum, inciderunt in aliquot cohortes Valonum et Scotorum, cum quibus ita pugnarunt, vt trecentis ex suis amissis coacti sint eo redire vnde venerant. Hodie accepi literas Vienna, in quibus scribitur, multos milites, qui in Italiam proficiscantur, illuc iter facere, sed qui scripsit literas non significat, quinam sint ipsorum Duces, et cui sint militaturi, quamuis non dubitem quin Regi Hispaniae aut Venetis sint militaturi aduersus Turcas. Ego Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae Familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae tertia die Februarii 1577.

EPISTOLA CIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Accepi literas, quae continent testimonium beneficentiae Vestrae Celsitudinis erga me, et praeterea thaleros ducentos, qui pro stipendio debuerunt mihi numerari in proximo mercatu Francofurtensi, pro quibus beneficiis summas gratias ago Vestr. Celsitudini. Heri Vesperi huc allatae sunt literae scriptae Bruxellis nona die huius mensis, quibus significatur factam esse pacem in Inferiore Germania,

sed nondum publicatam, quoniam Ioannes ab Austria et Princeps Orangius eam nondum iureiurando confirmauerunt. Conditiones aliquas adscripserunt, quarum quaedam non videntur mihi admodum verisimiles, et praesertim eae, quae ad Principem Orangium pertinent. Conditiones sunt hae; Hispani intra viginti dies discedent ex tota ditione. Rex numerabit ipsis debita stipendia: prouinciae tamen Inferioris Germaniae conferent ad eam rem sexies centena millia florenorum. Soluent praeterea stipendia debita Germanicis militibus. Licebit omnibus, qui religionis causa exulent, redire in patriam, et recuperare ea, quae sunt ipsis adempta secundum conditiones insertas paci factae inter Status et Principem Orangium, Hollandos et Zelandos. Quae sequuntur non videntur valde verisimilia. Princeps Orangius erit Amiralius seu Praefectus Classium, et ita praeerit Hollandiae et Zelandiae, vt solius Regis et non Ioannis ab Austria Imperium agnoscat. Ioannes ab Austria praeerit reliquis prouinciis, quae non habebunt exercitium religionis diuersae a Pontificia, sed in hominum conscientias non inquiretur. Hollandia autem et Zelandia retinebunt exercitium purioris religionis, vt iam habent. Vbi de iis rebus certiora habuero, ea ad Vestr. Celsitudinem perscribam. Scripsi ante biduum ad Vestr. Celsitudinem, Regem Galliae voluisse interponere suam authoritatem inter sui Regni Status et Huguenotos, et ita rem moderari, vt Status non omnino, vrgeant suam petitionem, et Huguenoti aliquid etiam de suo iure remittant. Huguenoti vero non intellexerunt ista subtiliora consilia, sed dederunt operam, ne imparati opprimerentur, vbi ipsis significatum est quid status peterent. Statim enim corripuerunt arma, et plures vrbes occupauerunt. Heri accepi literas, in quibus scribitur, eos occupasse Andeganensem vrbem, (Angiers) quae est ampla et in solo fertili, et abest tantum bidui aut tridui itinere, a loco in quo celebratur conuentus Regni. Iam poenitet Regem (vt quidem scribunt) quod ista mouerit, cum sit ad bellum imparatissimus, et alios, quos terrere voluit, videat paratiores quam existimauerit. Dat itaque operam, vt incendium hoc a se temere excitatum restinguat, et agit cum Statibus, vt a sua petitione desistant. Facilius erit ipsi persuadere Statibus, vt a sua petitione desistant quam Huguenotis vt arma deponant, nam nihil fecerunt Status, quod non iussi sint ab eo facere. Venit heri cursor Constantinopoli, qui dicit Regem Persarum intulisse bellum

Turcis, et, tamen Turcas nihilominus magno studio instruere classem. Cum nullus sit vsus Classis aduersus Regem Persarum, cuius ditio non extenditur ad mare mediterraneum, credibile est eum nihil magnum moliri, aut Turcas sperare pacem ab eo, si enim magnis viribus eos aggrederetur, differrent maritimam expeditionem ui aliud tempus. Legatus Regis Sueciae nondum est dimissus ab Imperatore. Legatus Pontificius et Venetus eum inuiserunt, ac etiam conuiuio exceperunt. Reliqui etiam Legati Italici eum inuiserunt. Dedi tabellario scriptum, quo testor me accepisse ducentos illos thaleros, quos ad me misit Vestra Celsitudo, Ego Vestr. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae Vigesima tert. die Februarii 1577.

EPISTOLA CX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Tandem cognouimus nimis vera esse ea, quae de bello in Gallia recrudescente ad Vestr. Celsitudinem antea scripsi. Itaque iam sum fere inops consilii, cum mihi reditum in Galliam praeclusum esse videam. Deliberabo Francofurti quid mihi agendum sit, nisi Vestra Celsitudo aliquid aliud intereo mihi mandauerit. Quidam Vir magni nominis inter eos, qui puriorem Religionem in Gallia profitentur, ad me nuper scripsit, Regem quidem prae se tulisse, se probare petitionem factam ab Ordinibus Regni de non ferenda religione diuersa a Catholica Romana, vt ipsi loquntur, sed tamen de ea re nihil constituisse, sed dixisse se velle explorare Regis Nauarrae, Principis Condaei ac Mareschalci Danuillii animum, antequam de ea re aliquid constituat. Scribit autem ille consilium Regis esse, vt se medium et tanquam arbitrum interponat inter Ordines Regni et Huguenotos, et hoc perficiat, vt Ordines et Huguenoti inter se ita transigant, vt inprimariis vrbibus cuiuslibet prouinciae non instituatur ministerium nostrae religionis, nec in cuiusquam vrbibus aut villis praeter Domini voluntatem: et ita relinquatur libertas ministerii vrbibus et villis Regiis ac Huguenotorum, ita tamen vt ab ea libertate excludantur vrbes primariae cuiuslibet prouinciae. Vult etiam Rex tolli iudicia illa, quae ex edicto pacis constitui debuerunt ex Pontificiis

et Huguenotis aequali numero, ad diiudicandum lites et controuersias inter Huguenotos et Pontificios. Nisi Huguenoti consenserint in has conditiones (quod scio eos non facturos) Rex constituit ipsis inferre bellum, et non obsidere vrbes, vt factum est superioribus bellis, sed deuastare agros circa vrbes, quas obtinebunt, vt fame et penuria rerum necessariarum ad victum tandem cogantur ipsas vrbes dedere. Si deuastauerit Rex agros Huguenotorum, illi haud dubie ipsi par pari referent, et ita Galli ea perpetrabunt in patria, quae crudelissimi hostes vix perpetrare solent. Commissarii, quos Imperator misit in Belgium pacificationis causa, adhuc scribunt se pacem sperare, si vera sunt, quae dicunt primarii Imperatoris Consiliarii. Aiunt, Ioannem ab Austria concedere Belgis omnia fere, quae ab ipso petunt: Ideo nondum autem constitutam esse pacem, quia, qui de ea egerunt, non habuerunt satis ampla mandata, et propterea coacti sunt petere ampliora ab iis, a quibus fuerunt missi. Ob hanc actionem de pace non intermittitur bellum inter Status et Hispanos. Superiore mense Hispani dediderunt arcem Traiecti Inferioris ciuibus, a quibus fuerat diu obsessa. Cum vero facta deditione ad suos se reciperent, inciderunt in aliquot cohortes Geusiorum, a quibus omnes fere interfecti fuisse dicuntur. Vulgo hic dicebatur, Conuentum Ordinum huius Regni, qui iam celebratur, duraturum vsque ad diem palmarum, sed audio, iam esse fere ad finem perductum. Prorogatur ad biennium solutio vectigalis cereuisiae, et Imperatori praeterea soluentur extraordinarie eo biennio ter centena millia aureorum. Reliqua fere omnia sunt reiecta in proximum conuentum. De Religione nihil est actum in conuentu. Imperator, vt hoc praecaueret, vocauit ad se quosdam ex praecipuis Baronibus, qui puriorem Religionem profitentur, et dixit ipsis non esse opus, vt fiat in conuentu vlla mentio libertatis Religionis, se enim constituisse ea praestare, quae a suo parente erant ipsis promissa, quibus verbis illi persuasi hanc causam silentio praeterierunt, et interea nihil praestatur. Audio Imperatorem habuisse in hoc conuentu Rozembergium magis propicium, quam vnquam habuerit eius parens, et propterea facile fuit ipsi perficere quicquid voluit: Nam summa est authoritas Rozembergii in his regionibus. Scriptum est huc ex Prussia, Reualiam et Rigam ita transegisse cum Moscho, vt eum Dominum agnoscant, et ei annuum aliquid pendant, ea tamen conditione, ne Praefectum aut militem

ipsis imponat. Concedit ipsis Moschus dominium agri cuilibet vrbi vicini ad aliquot milliaria, et liberas negociationes in sua ditione. Si haec sunt vera non parum periculi imminet Lithuanis et Prutenis ab ipso Moscho, et rectius faceret Bathorius, si facta pace cum Dantiscanis vires Regni Polonici aduersus ipsum conuerteret. lam accepi literas Vestrae Celsitudinis ad Imperarorem, quas adhuc hodie aut cras eius Maiestati offeram, sed metuo, ne Vestra Celsitudo pro bonis illis Viris frustra intercedat: Nam audio ante paucos dies missum fuisse ad Tirnauienses seuerum Imperatoris mandatum, quo iubentur, concionatorem, quem hactenus habuerint, statim vrbe pellere. Ego tamen id faciam, quod a Vestra Celsitudine iubeor facere, et tentabo quicquid potero, quo perficere possim, vt intelligant Tirnauiensis, Vestram Celsitudinem pro ipsis non frustra intercessisse. Ego Vestrae Celsitudini omnia fausta et foelicia precor ac toti Illustrissimae Vestrae familiae. Pragae 21 Febr. 1577.

EPISTOLA CXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Mitto responsum Imperatoris ad literas, quibus Vestra Celsitudo pro Tirnauiensibus intercesserat. Quoniam nescio quid Imperatoris literae contineant, non petii ab eius Maiestate, vt definitionem controuersiae, de qua agitur, reiiciat in proximum conuentum Regni Hungarici: Nam Dominus Pro-Cancellarius mihi percontanti, quale esset mihi responsum, respondit sibi non esse mandatum, vt illud mihi exponeret. Cum dixissem in literis Vestrae Celsitudinis ad Imperatorem contineri, vt mihi habeatur fides, si quid praeter ea, quae a Vestra Celsitudine sunt scripta, in hoc negocio proponam, me autem non posse quicquam proponere, nisi sciam, quale sit Imperatoris responsum, respondit Hungaros non ferre, vt Germani se ipsorum negociis immisceant, et propterea esse negocium reiectum ad ipsorum Senatum. Imperatorem autem ita responsurum Vestrae Celsitudini, vt sit ei satisfacturus. Quamuis metuam ne parum profuerit Tirnauiensibus Vestrae Celsitudinis intercessio, ita tamen perplexe mihi respondit Dominus Pro-Cancellarius, vt

non iudicauerim illud alterum proponendum. Mortuus est hic ante triduum Cancellarius Regni Hungarici, qui fuit acerrimus hostis eorum, qui puriorem Religionem profitentur, cuius mortem suis rebus non incommodam fore sperant Tirnauienses. Mitto etiam ad Vestram Celsitudinem. Ducis Sabaudiae literas, quas mihi heri tradidit eius Secretarius, qui hic viuit. Pacem esse factam in Inferiore Germania hic omnes habent pro re certissima. Vulgo hic tam varia dicuntur de conditionibus, quibus est facta, vt nesciam, quibus fidem adhibere debeam. In hoc omnes consentiunt, quod Status impetrauerint a Rege Hispaniae fere quicquid voluerunt. Sed non est necesse, vt de iis rebus plura scribam, cum Dominus Pro-Cancellarius mihi dixerit Imperatorem omnia ista ad Vestram Celsitudinem diligenter perscripsisse. In Gallia iam ad bellum deuenitur, nam Rex colligit copias ad obsidendum oppidum la Charite ad Ligerim, quod Huguenoti occupauerunt. Dux Montpenserius et Dominus de Biron, qui missi erant ad Regem Nauarrae a Rege et Statibus, redierunt in aulam duodecima dis superioris mensis, sed quid responsi attulerint nondum audiui. Princeps Condaeus noluit audire Legatos, qui a Statibus fuerunt ad ipsum missi, dixit enim, se non habere pro legitimo hunc Statuum conuentum, nec se eius authoritatem agnoscere, nec quicquam deferre decretis eius. Cum Status peterent a Rege responsum ad id, quod in causa Religionis proposuerant, iussit eos progredi ad alia, et hanc rem decidendam reiecit in finem conuentus. Mareschalcus de Retz praecipuus Reginae matris Consiliarius nuper in paralysim incidit prope Antipolim (Antibou) quae est Regni Gallici extrema vrbs maritima versus Italiam, et abest tantum decem milliaribus Italicis a Nicaea, quo proficiscebatur, vt Ducem Sabaudiae, qui iam ibi est, conueniret, cuius opera sperabat se seiuncturum Mareschalcum Danuilium a Rege Nauarrae et Principe Condaeo. Dicitur ita iacuisse per decem dies, vt exiguam spem de eius vita conciperent Medici, quos Sabaudiae, Dux ad ipsum miserat. Coepit tamen postea minus male habere et se vtcunque colligere. Rex imperauit Parlamento seu Senatui Parisiensi, vt inquisitionem institueret in foeneratores et adulteratores monetae, quod ideo fecit, vt ex eorum confiscationibus aerarium suum locupletaret, nam iure Regni Gallici vsurae sunt prohibitae.

Senatus in ea re obsequutus Regi hanc quaestionem admodum seuere exercet. Aiunt iam plures esse coniecturos in vincula, et inde Regi spem grandis pecuniae affulgere. Credo, aliunde scribi ad Vestram Celsitud. de rebus Dantiscanorum, qui iam sunt proscripti a Bathorio, et hostes Regni Polonici indicati. Indixit Bathorius Wratislauiam conuentum Regni ad 15 diem huius mensis, ad quem iubet omnes venire armatos, vt inde recta aduersus Dantiscanos profi ciscantur. Dedit mandatum Ernesto Veier de conscribendis mille Equitibus Germanicis, et duobus millibus peditum. Hoc maxima reprehensione dignum comisit Bathorius, quod Ferberum Consulem Dantiscanum, et Rozembergium Senatorem ad se missos Legatos contra ius gentium subiecit questioni, cum non solum essent Legati, sed etiam ab eo haberent literas salui-conductus. Bathorius petit a Duce Prussiae, vt mittat ipsi militem aduersus Dantiscanos, interea misit Commissarios in ipsius Ducis ditionem ad constituendum administrationem, qui omnia pro arbitrio ibi agere dicuntur. Huic malo (vt aiunt) causam praebuerunt Heshusius et Vigandus Theologi, qui suae ambitioni praetexentes studium pietatis, suis contentionibus et rixis omnia ibi miscent et perturbant. Bathorius hic quendam habet, qui se eius Secretarium esse dicit, quem coniiciunt ideo praecipue huc venisse, vt experiatur an Imperator sit nominaturus ipsum Bathorium Regem Poloniae in literis, quibus ipsi respondebit: Quod si Imperator fecerit, putant Bathorium postea ad ipsum missurum splendidam aliquam legationem ad renouanda vetera foedera, inter Regna Hungariae Bohemiae et Poloniae. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Pragae octaua die Martii 1577.

Iam audiui ex Viro fide digno, Pontificem Rom. promittere Regi Galliae stipendium quatuor millium peditum, et quingentorum Equitum, vt eum ad bellum Huguenotis inferendum impellat.

EPISTOLA CXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante quinque aut sex dies dixerunt mihi in Cancellaria, me intra vnam aut alteram

horam accepturum literas, quibus Imperator responderet ad eas, quae Vestrae Celsitudinis intercessionem pro Tirnauiensibus continebant Ne itaque hunc bonum Virum, qui istuc redire constituerat, diutius detinerem, statim scripsi ad Vestram Celsitudinem, existimans me id a Secretariis consequuturum, quod mihi ab ipsis promissum erat, sed falsus sum mea spe: Nam coactus sum hic adhuc subsistere quinque aut sex dies, antequam Imperatoris literas acciperem, quod cum meo non paruo incommodo est factum. Interea enim abierunt ii, quibus adiungere volebam itineris comitem Francofurtum vsque, ita vt iam cogar me solum itineri committere non sine periculo. Fit hic maximus apparatus ad exequias Imperatoris Maximiliani, ad quas venturi dicuntur Archi-Dux Ernestus, et Gulielmus Dux Bauariae, ac plerique proceres Bohemi, Moraui et Austriaci. Discessit hinc nudius tertius Secretarius Bathorii, qui eius literas ad Imperatorem attulerat, de quo antea scripsi ad Vestram Celsitudinem. Audio Bathorium in suarum literarum inscriptione non nominasse Imperatorem Regem Hungariae, sed tantum Romanorum Imperatorem et Regem Bohemiae. Imperator vero in literis, quibus ei respondit, nominat eum Regem Poloniae, sed non Transsyluaniae Principem. Sunt hic qui dicant Secretarium hunc aliquid egisse cum Imperatore de rebus Dantiscanorum, sed non existimo id esse verum, nam audio ipsum nullas habuisse a Bathorio literas fiduciarias seu credentiales, sed tantum literas clausas, vt vocant, seu obsignatas. Adeo indigne tulit, quod Obenburgerus, Secretarius Imperatoris literas ei per ministrum suum miserit, et non ipse attulerit, vt ad eum accesserit, et de ea re cum ipso grauiter expostulauerit. Nactus sum capita pacis factae in Inferiore Germania, quae ad Vestram Celsitudinem mitto. Cum Status promittant Regi Hispaniae se a Religione Catholica Romana nunquam discessuros, et ex conuentione inter ipsos et Hollandos ac Zelandos sint futuri in conuentu generali iudices controuersiae de Religione, ipsi haud dubie volent Religionem Romanam restitui in Hollandia et Zelandia, quod non facile ab Hollandis et Zelandis impetrabunt, ita vt metuam, ne ille futurus conuentus habeat aliquid simile ei, qui iam in Gallia celebratur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta ac foelicia precor. Pragae decima tertia die Martii 1577.

EPISTOLA CXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Rarius hinc ad Vestram Celsitudinem scribo, quia extra mercatum est tanta solitudo in hac vrbe, vt de rebus externis non plura fere audiamus, quam si ruri viueremus. In Gallia nec bellum geritur nec pax colitur, nam omnia sunt plena latrociniis, et miles per omnes fere prouincias sparsus a miseris colonis non solum exigit, quae sunt necessaria ad victum, sed ipsorum etiam pecora abigit, et quicquid ipsis superiora bella reliquerunt, eripit. Primariae vrbes iis malis irritatae detrectant Regis Imperium, et videntur velle se in libertatem vindicare, nec enim parent edictis regiis, nec pecuniam conferre volunt, nec militum praesidia admittere. Rex clam egerat, vt aliquae vrbes et quidam ex Nobilitatc foedus seu potius conspirationem inter se inirent ad opprimendos Huguenotos, quod sanctum foedus nominaretur, cuius initium factum est in Picardi. Ei foederi se postea adiunxerunt plures ex proceribus, ac tandem ipse Rex cum fratre Alenconio. Quoniam autem conditionibus foederis insertum erat, vt Confoederati conferrent pecuniam ad bellum aduersus Huguenotos pro arbitrio eorum, qui eligerentur Duces foederis, suspicati sunt prudentiores, foedus illud nihil aliud esse qnam aucupium ad emungendum pecunia eos, qui se illi adiungerent. Id vbi vulgo innotuit, nulla vrbs postea se ei adiungere voluit, etiamsi Rex id maxime peteret. Ii, qui ab vrbe Parisiensi deputati erant ad conuentum Ordinum Regni, duriter fuerunt excepti a suis cum domum rediisset, eo quod spem fecissent Regi, ipsam vrbem ad foedus illud accessuram, et pecuniam ad bellum collat uram. Vbi audiuit Regina Regis mater vrbem Parisiensem nec ad foedus accedere velle, nec pecuniam conferre, statim eo contendit, et conata est persuadere ciuibus, vt praestarent ea, quae ab ipsorum Deputatis Regi erant promissa: Quod vbi vidit se frustra conari, recurrit in aulam, et coram multis dixit Cancellario, necessario moderandum esse decretum factum ab Ordinibus Regni, de abrogando edicto de pace facta anno superiore, eam enim esse potentiam Huguenototum, vt non sperandum sit Regem posse eos armis domare. Cancellarius respondit, decretum tanta

solennitate factum esse, vt nullo modo rescindi possit, nec se vnquam fore authorem Regi, vt illud rescindat, quod cum audiuisset Regina, conuiciata est et dira minitata ipsi Cancellario, et ad Regem accessit, cui eadem dixit, quae Cancellario prius dixerat. Accepit a Rege idem responsum, quod a Cancellario acceperat, nec vlla suasione potuit ipsum a sententia dimouere. Quare magnam animi commotionem simulans dixit Regi, se nolle posthac negociorum ipsius curam vllam gerere, seque coram ipso omni administratione Regni abdicauit. Reuersa autem in suas aedes statim rhedam conscendit, vt proficisceretur, sicut ipsa dicebat, in arcem Monceaux, quae abest a Lutetia duodecim milliaribus, et ibi priuatam vitam viueret. Vbi nunciatum est Regi eam abire, ille conscenso equo eam sequutus est, et vt eam reduceret promisit se facturum, quod ipsa petebat. Reuersi Belsas reuocarunt ex itinere Deputatos a Prouinciis ad conuentum Ordinum Regni, qui iam discesserant, vt eorum authoritate decretum prius factum mutaretur. Quid sit mutatum nondum certo scio, sed audio Ducem Montpenserium Moruillerium et Bironum, qui omnes sunt magnae authoritatis missos esse ad Regem Nauarrae, vt ei et reliquis Huguenotis pacem promittant, modo patiantur quaedam capita ex edicto de pace tolli. Ego non dubito, quin illa Reginae cum Cancellario et cum Rege concertatio et fuga fuerit mera simulatio, qua conatur persuadere Huguenotis, se esse cupidam pacis, quo possit eos fallere, sed non spero eos fore tam fatuos, vt toties decepti ei fidem habeant. Interea autem, dum in re seria ita luditur, conuelluntur Regni illius fundamenta, nam quilibet, qui stipatus est numero aliquo latronum potius quam militum, Regiam authoritatem sibi sumit, et quicquid vi occupare potest, illud tanquam rem propriam possidet. Mihi videntur res eo esse deductae perfidia et stultitia eorum, qui summae rerum praesunt, vt si iam serio expetant pacem, quam antea fastidierunt et toties violauerunt, non possint eam consequi. Ita necesse est, vt Regnum illud, quo nullum fuit in Europa pulchrius, et cuius supra mille annos fuit magna dignitas et authoritas inter Christianos sceleratis istis et stultis consilus dissoluatur. Marschalcus Danuillius, Praefectus, illius partis Galliae Narbonensis, quae iam Linguadoca nominatur, ante biennium coniunxit se cum Huguenotis,

quamuis esset Pontificiae Religionis, quod ideo fecit, quia fratre Montmorantio tradito custodiae id agi animaduertebat, vt ipsorum famiha opprimeretur. Aiunt ipsum opera Ducis Sabaudiae, cui aliqua cognatione est iunctus, reconciliatum Regi voluisse ei tradere oppida, quae habet in sua potestate, quod cum olfecissent Huguenoti, pleraque eius oppida occupauerunt, et praesidia ex suis eis imposuerunt, ac eius vxorem et liberos in suam potestatem redegerunt. Danuillius conquestus de ea iniuria, significauit se paratum esse diluere crimina, quae ipsi obiiciebantur, et petiit ad eam rem conuentum indici, ad quem promisit se venturum, et vt magis persuaderet se esse innocentem, misit in Germaniam Legatos ad quosdam Principes, per quos conquerebatur de iniuria sibi facta ab iis, qui eius fidem in dubium reuocabant. Iam scribitur eum blandis verbis tandem impetrasse, vt sibi vxor et liberi restituerentur, quod vbi est factum, professus est se hostem Huguenotorum. Non dubito, quin ea defectione ab Huguenotis sibi ac fratribus pessime consuluerit, nam Rex ipsos valde odit, et Guisii sunt ipsorum hostes infensissimi. Hispani dicuntur tandem profecti esse ex Brabantia in Ducatum Luzelburgensem. Geusii nondum deponunt arma, quare dubitatur adhuc, quid sperandum sit de pace facta inter Ioannem ab Austria et Ordines Belgicos. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti pridie Calend. Aprilis 1577.

EPISTOLA CXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ioannes ab Austria tanta arte in Inferiore Germania administrauit ea, quae ipsi a Rege Hispaniae erant demandata, vt Ducem Arescotum et Status illarum Regionum iam habeat plane obsequentes. Quid de Orangio Hollandia et Zelandia sit futurum, nemo adhuc coniicere potest, cum in tota actione de pace nulla sit facta mentio controuersiarum de Religione. Hispani iam omnes conuenerunt ad oppidum Mastricht, vbi expectant solutionem pecuniae sibi promissae. Pecunia quidem est in promptu, sed eam Hispani accipere recusant,

quia non constat ex coronatis et thaleris, sicut est ipsis in transactione promissum. Satisfacere Germanico militi difficile erit Statibus, nam pecunia persoluta Hispanis exigua fuit, si conferatur ad eam quae Germanis debetur, Hispanis enim soluuntur ter centena millia coronatorum tantum, Germanis vero debentur vicies centena millia: Sed quia non satis inter se consentiunt, et plerique milites non obsequuntur suis Tribunis, nec sunt coniuncti, sed hinc inde spa si, multi suspicantur eos solutionem pecuniae sibi debitae non facie impetraturos. Ciuitates Germaniae frustra egerunt cum Ioanne ab Austria, de recuperandis mercibus sibi ereptis in direptione Antuerpiensi. Ioannes ab Austria reiecit eius direptionis culpam in Champagnaeum fratrem Card. Granuellani, qui fuit Praefectus Antuerpiensis. Audiui a Viro fide digno superioris Germaniae ciuitates non fecisse tantam iacturam, quantam fecisse dicebantur, eamque vix efficere summam centum millium coronatorum, sed maritimis vrbibus sunt longe plura erepta. Hieronymus Rodes cui soli in illo tumultu Hispani obtemperabant, curauit restitui Anglis, quicquid ipsis fuerat ademptum: Quod ideo fecit, quia sciebat Anglos res suas armis repetituros. Ego audiui a Viro fide digno, Reginam Angliae significasse Ioanni ab Austria statim vbi venit in Inferiorem Germaniam, se non defuturam Statibus illarum Regionum, si eos aequa petentes bello persequeretur: Quae res non fuit minima causa, quae Regem Hispaniae impulit ad consentiendum in eas conditiones, quibus est tandem facta pax. Rex Galliae prorsus ad exitium properat. Permittit, vel potius author est suis subditis, qui sunt Religionis Pontificiae, vt peculiare foedus inter se ineant, quod sanctum vocant, cuius primum caput est, ne deponant arma, antequam Huguenotos omnes extirpauerint. Conscribit iam peditem Germanicum, quod ideo fieri puto, quia Helueticum impetrare non potuerit: Heluetii enim flagitant solutionem pecuniae sibi debitae, quae est ingens, et minantur se discessuros a foederibus, quae cum Regibus Galliae hactenus habuerunt, nisi ipsis satisfiat. Huic occasioni nequaquam desunt Ministri Regis Hispaniae, qui nihil intentatum relinquunt, quo possint ab amicitia Gallica eos abducere, et ad suam attrahere. Dux Sabaudiae sciuit vti ea occasione abalienationis ipsorum a Gallis: Iam enim impetrauit ab aliquot pagis Pontificiis, vt secum foedus inirent, quod antea perficere non potuerat, etiamsi

saepius tentauerit, quia aduersabatur ei factio Gallica. Ita iam conuelluntur fundamenta Regni Gallici, vt ad ruinam tandem impellatur: Soli enim Heluetii et Scoti habuerunt a pluribus annis constans foedus cum Gallis, a quibus ante aliquot annos auulsi sunt Scoti ambitione Guisiae familiae, et iam videntur auelli Heluetii stultitia eorum, qni rerum administrationi in Gallia praesunt. Rex Galliae dudum indixit Nobilitati, vt armata conueniret ad obsidendum Charitatem oppidum ad Ligerim, cui nullum aliud vicinum obtinent Huguenoti, sed tarde conueniunt, qui sunt euocati, quia Rex nihil ipsis pecuniae numerat, et sunt inter Pontificios non pauci qui plane abhorrent a bello. Dex Montpenserius, quo infestiorem hostem antea non habuerunt Huguenoti, dixit libere in conuentu Ordinum Regni, inique fieri quod non obseruetur pax superiore aestate facta, et habuit orationem, qua hortatus est Regem et Ordines Regni ad eam obseruandam, cumque videret se frustra id facere, et consilia de bello agitari, iratus discessit ex conuentu cum filio. Sunt qui dicant, eum fuisse reuocatum a Rege, et consilia de pace denuo agitari: Sed haec haud dubio non serio fiunt, cum vbique ad bellum apparatus fiant. Hoc certum est Regem in eas angustias esse redactum, vt de Huguenotis victoriam sperare non possit, nec tamen propterea desinit insanire, Dux Alenconius futurus est Dux exercitus, qui ad obsidendum charitatem instruitur, et Dux Niue mensis erit eius Legatus seu Locumtenens. Oppidum non est amplum, sed est satis munitum, et est decliue versus Ligerim, qui ibi lapideo ponte iunctus est, quare difficilior erit eius oppugnatio, cum Huguenoti diligenter muniuerint caput pontis, quod est ad alteram ripam fluuii, vt possint traiicere fluuium quandocunque libebit, et excurrere in agrum Biturigum. Sunt in oppido octingenti aut paulo plures milites, inter quos sunt vt minimum ducenti Nobili genere orti, quorum multi antea duxerunt Ordines. Dux Ioannes Casimirus restituit Regi Galliae, et Duci Alenconio principatus, praedia, praefecturas et dignitates, quas ab ipsis in Gallia habuit, et instrumenta donationis seu concessionis earum rerum ipsis remisiit. Regina Angliae misit ad Imperatorem Legatum Philippum Sydnaeum Illustri loco natum, adhuc quidem adolescentem, sed excellente ingenio.

Ipse et ego viximus Viennae aliquandiu in iisdem aedibus, summamque eius erga me beneuolentiam non semel sum expertus. Reuocauit me ex itinere Norimbergam, vbi eum ante paucos dies conueni, quod fuit in causa, vt tardius ad Vestram Celsitudinem scriberem. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti die Resurrectionis Dominicae 1577.

Militibus Ducis Casimiri hic iam numerabuntur a Duce Lotharingiae centum et quinquaginta millia francorum, quae solutio est tantum quadrantis vnius mensis.

Illustrissimo Principi ac Domino Dn. Augusto, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archi-Marschalco et Electori etc. Domino suo Clementissimo etc. S. P. D.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Regina Angliae ante aliquot menses misit ad Imperatorem Legatum adolescentem summo Ioco inter Anglos natum, et ea animi indole, vt de nullius hominis virtute maiorem spem unquam conceperim. Ante quatuor annos cum proficiscens in Italiam iter faceret Vienna, ex paucorum dierum consuetudine me eo amore est complexus, vt ex Italia reuersus sit Viennam, quo posset mecum aliquandiu viuere. Viximus itaque vna per aliquot menses, viditque eum aliquando mecum Dominus Damianus a Sebottendorff. Discedens nuper ex aula Caesarea venit Heidelbergam. Habebat enim a Regina Angliae quaedam mandata ad Electorem Palatinum. Heidelberga vnum ex suis Ministris ad me huc misit, et a me petiit, vt ad se irem, quod pro mea erga ipsum obseruantia ipsi denegare non potui. Inde profectus est ad Illustrissimum Ducem Ioannem Casimirum, qui nullum genus humanitatis erga ipsum praetermisit. Discedens ab eo recta contendit Coloniam, et inde Antuerpiam, vbi reperit literas suae Reginae, quibus iubebatur ire ad Principem Orangium, quam ob

causam uon audiui: Nullas enim literas ab eo tempore ad me dedit. Comitatus sum eum Coloniam vsque, cum id a me valde petiisset: In qua re eo facilius sum ei obsequutus, quia speraui me illic certiora de rebus Belgicis habsturum, quam in hac vrbe, vbi extra mercatum est mera solitudo. Coloniae et in tota illa vicinia multa turbat Episcopus: Plurimum enim auxit vectigalia Bonnae et Andernaci cum maximo damno eorum, qui Rheno suas merces vehunt. Colonienses nuper coniecerunt in Carcerem exactores noui vectigalis sali impositi, qui in ipsorum vrbem venerant, ob quam rem ipsi ciuitati est valde infensus. Vult obtrudere suum Bauarum Capitulo Coloniensi, sed in ea re habet plures Canonicos minus obsequentes quam cuperet. Cum autem id impedimentum ipsi iniiciatur ab iis praesertim, qui puriori Religioni sunt addicti, Bauarus dire minatur Lutheranis, vbi ad Episcopatum peruenorit. Habet commendationes a Pontifice Rom. et ab Imperatore ad Capitulum, et Pontifex habet ibi Legatum Comitem de Porcia, qui in id totus incumbit, vt ipsius Bauari res promoueat. Omnes vicini metuunt, ne consequatur Episcopatum: Si enim eum consequutus fuerit, nemo fere dubitat, quin Monasteriensem etiam sit consequuturus, cum habeat Ducem Iuliacensem sibi plane addictum: Quod si fiat, erit sane vicinis omnibus formidabilis eius potentia: Cum praesertim iam possideat Hildesheimensem Episcopatum, et habeat amicos Ioannem ab Austria, et Ericum Brunsuicensem. Quod si Albertus Archi-Dux Austriae et Andreas filius Ferdinandi, qui recens cooptati sunt in Collegium Cardinalium, adipiscantur alios potentiores Imperii Episcopatus, vt verisimile est eos tandem adepturos, multum sane ex ea re virium parti Pontificiae in Germania accedet. Sed non dubito quin Vestra Celsitudo et alii Principes, quorum interest ista non fieri, de iis saepe cogitent, quamuis parum sit cogitare, nisi ineatur ratio qua venienti malo occurri possit. Elector Palatinus est in thermis, quae non procul absunt a Confluentia, in quibus iam fuit ab initio Maii, et adhuc mansurus dicitur vsque ad festum Ioannis Baptistae, vt nuper audiui ex eius Ministris, cum veniens Colonia per eius ditionem iter facerem. Conuenit tandem inter ipsum et fratrem de diuisione paternae haereditatis: Omnia autem consequutus est Dux Ioannes Casimirus, quae pater ei restamento attribuerat praeter Nouam Ciuitatem, quam probauit Elector ita annexam

esse Electoratui, vt ab eo separari non possit. Eius loco frater ei attribuit alia praedia, ex quibus non minores prouentus habebit, quam ex Noua Ciuitate fuisset habiturus. Nullam hactenus fecit hic ad Rhenum Religionis mutationem Elector, praeterquam Heidelbergae, vbi exauthorauit Senatum Ecclesiasticum, et iis, qui sunt suae Religionis, duo templa attribuit: Aliis vero tertium reliquit, et Gallis suum. Academiam nondum attigit, quod puto factum esse penuria Doctorum Virorum, quos in aliorum locum sufficiat. Quoniam testamento Paterno, cuius vterque frater est exequutor, cautum est, ne qua fiat mutatio in Religione, Dux Casimirus monuit aliquoties fratrem, et quidem literis satis vehementibus, vt testamentum paternum in ea parte obseruaret: Elector vero respondit patrem non potuisse sibi in ea re praescribere. Pax Inferioris Germania nondum est ita constituta, vt ipsi fidendum esse videarur. Quoniam Ioannes ab Austria et Status illarum regionum animaduertunt, Hollandos et Zelandos non obsequuturos decretis Statuum generalium, si ipsis adimatur ea libertas Religionis, qua iam fruuntur, conantur cum ipsis de Religione transigere antequam conuocentur ipsi Ordines seu Status Generales. Ob eam rem miserunt nuper ad Orangium et Hollandos et Zelandos Ducem Arescotum, Comitem de Lallain, et aliquot Abbates, quos audio post longam disceptationem tandem petiisse, vt in quolibet oppido Hollandiae et Zelandiae concedatur templum vnum Pontificiis, quousque de iis rebus in Conuentu Ordinum generali sit aliquid decretum: Ad quae audio Orangium et Hollandos et Zelandos respondisse se de ea re deliberaturos, et post dies quindecim suam sententiam ipsis significaturos. Omnes qui veniunt ex Hollandia et Zelandia dicuut populum illis in locis ita esse affectum, vt nunquam passurus sit Religionis libertatem sibi adimi. Groningenses funditus diruerunt arcem in sua vrbe ab Albano extructam. Idem coeperant facere Traiectenses, sed cum Ioannes ab Austria et Status eos seuere monuissent, vt desisterent, obtemperarunt ipsis. Collocarunt tamen in ea praesidium ex suis ciuibus, inde ac etiam ex vrbe, pulso omni externo milite. Antuerpienses, Gandauenses, et Valentianenses vehementer petunt, vt arces apud ipsos extructae diruantur, quod vix impetrabunt. Dicunt Anglos constituisse, suas negociationes Antuerpia Brugas transferre, nisi arx Antuerpiensis diruatur,

et iam inter ipsos et Brugenses de ea re esse transactum. Ioannes ab Austria habuit Bruxellis tres cohortes militum praesidii loco. Accidit ante dies viginti, vt nescio quam ob causam quidam ex illis militibus pulsauerit filium ciuis in publica platea ludentem. Obiurgatus ob eam rem miles a patre pueri arrogantius ipsi respondit, ac etiam minatus est. Populus ea re irritatus corripuit arma, et intra breue temporis spacium conuenerunt ad quinque aut sex millia armatorum. Ioannes ab Austria ea re perturbatus, interrogauit quid sibi vellet ille tumultus, cuius causam cum ipsi recensuissent ciues, subiecerunt ipsum posse versari in vrbe sine periculo, et propterea non esse ipsi opus praesidio tot militum, cum Carolus Imperator fuerit contentus quinquaginta aut sexaginta satellitibus. Iussi sunt autem milites arma deponere et vrbe excedere, non contradicente Ioanne ab Austria. Vicesima sexta die superioris mensis Antuerpiae accidit, vt milites Germanici, qui obseruant vrbis portas, clauderent eas hora septima Vespertina, cum plurimi ciues essent animi causa extr a vrbem expatiati, qui redeuntes in vrbem, cum portas vrbis clausas reperissent, coeperunt de militibus conqueri, et eos durioribus verbis compellare. Sunt qui dicant, eos militem Germanicum extra vrbem repertum in ipsam fossam vrbis detrusisse. Ea re irritati milites, qui erant in aggere vrbis, disploserunt aliquot minora tormenta, et tres aut quatuor ciues interfecerunt. Ciues inopes consilii accesserunt ad arcem, et Wallonibus, qui eam obtinent, indicarunt quid sibi accidisset, ac ipsorum auxilium implorarunt aduersus Germanos. Walones quosdam ciues sibi notos in arcem receperunt, et monuerunt Germanos vt portas vrbis aperirent, quod nisi facerent, significarunt se non neglecturos ciuium iniurias. Credo Germanos tandem portas aperuisse. Audimus Hispanos dim issos ex Belgio dudum peruenisse in Comitatum Burgundiae: Quare credo eos iam non procul abesse a finibus Italiae. Quidam, qui adfuit cum ipsis discessuris stipendia numerarentur, dixit mihi non fuisse plures Viros militares quam quater mille pedites, et mille et quadringentos Equites, et nihilominus fuisse in ea turba, quam secum trahebant, ad triginta millia hominum et ad decem millia equorum, secum enim abduxerunt innumeram vim mulierum, puerorum, baiulorum et iumentorum quibus Belgarum spolia auehunt.

Res Huguenotorum in Gallia sunt pessimo loco. Ii, qui obtinebant oppidum La Charite ad Ligerim, non defenderunt illud ea constantia, quam ab ipsis sperabamus. Dediderunt illud die quarto ab eo, quo ad fossam collocata fuerunt maiora tormenta, quae fuerunt quatuor et viginti numero, quibus per diem cum dimidio magno impetu concussus fuit vrbis murus, et in pluribus locis deiectus. Deditum est oppidum prima Maii iis conditionibus, vt Nobiles et milites alii discederent accincti gladio et pugione tantum, et se in sua praedia recipiant, vbi nemo Religionis causa in eos inquiret, modo obtemperent constitutionibus, quas Rex misit ad Praefectos Prouinciarum, in quibus viuent. Iurarunt se nunquam militaturos aduersus Regem. Eadem libertas conscientiarum conceditur ipsis incolis oppidi quae militibus, nec inquiretur in ipsos ob ea, quae in oppido acciderunt. Nobiles et milites discedentes ex oppido petierunt ab Alenconio sua arma ac reliquam suam suppellectilem, quae ipsis benigne concessit, sed ea tamen conditione, ne arma sua induerent, sed vna cum reliqua suppellectile curru aut alia ratione aueherent. Sub id fere tempus, quo isti se dediderunt, Dux de Maine Guisii frater expugnauit oppidum Tonne Charente, quod a Rochella abest quinque milliaribus tantum. Erant in eo oppido quatuor signa Huguenotorum, qui aliquandiu fortiter illud defenderunt, sed hostibus tandem vi perrumpentibus fuerunt omnes caesi. Ea suorum clade perculsa aliquot vicina oppida dediderunt se Victori, nempe Rochefort, Soubize et pleraeque ex Insulis, in quibus sal a sole percoquitur. Interea agitur de pace, et breui ob eam rem conuenient in oppido Bergerac Rex Nauarrae, Dux Monpenserii, Archi-Episcopus Viennensis, Dominus de Birron et quidam alii, Rex vero se expetere pacem simulans petit mutuo pecuniam, qua bellum alere possit, a Pontifice Rom. Venetis, et Florentino, Ferrariensi ac Mantuano Ducibus. Ego Vestrae Celsitudini ac toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta ac foelicia precor. Francofurti octaua die Iunii Anno 1577.

EPISTOLA CXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Nunquam fuerunt res Huguenotorum in Gallia deteriore loco quam iam sunt. lis, qui oppidum Charitatem dediderunt, non est seruata fides: Nam aiunt plerosque interfectos esse. Dux Niuernensis profectus est in Aruerniam cum Regiis copiis ad obsidendum oppidum Issoire. Dannillius non solum defecit ab Huguenotis, sed est etiam factus ipsis hostis acerrimus. Dicitur Regi tradidisse quatuor oppida. Praemium suae proditionis habiturus est Marchionatum Salussiarum, quem Rex Galliae possidet trans Alpes in Pedemontana regione. Praefecturam illius partis Galliae Narbonensis, quam Languedocam nominant, tradet Mareschalco de Belleguarde Viro egregio, qui cum apud hunc Regemgratia et authoritate plurimum valeret, offendit eum grauiter ante biennium, cum in deliberatione de persequendo bello liberius sententiam dixisset, et hortatus esset Regem ad pacem, quam affirmabat esse prorsus necessariam. Vbi autem animaduertit sesua libertate Regem grauiter offendisse, secessit in praedia, quae possidet in ditione Ducis Sabaudiae, vbi duxit vxorem antequam ipsi a Rege Galliae restitueretur. Vixit illis in locis per biennium, quo toto tempore credo eum et Ducem Sabaudiae dedisse operam, vt Danuillius animum corrumperent, et ab Huguenotis eum abducerent. Non disscedet Danuillius ex sua praefectura ante tempus messis: Nam promisit Regi se exusturum segetes circa praecipuas vrbes, quas Huguenoti possident, quo possint fame expugnari. Scribunt eum corrupisse plures ex Nobilitate, qui Huguenotorum partes sequebantur, et perfecisse, vt ab ipsis deficerent. In illa Prouincia antea conuenerat inter Papistas et Huguenotos, vt inter se pacem colerent, et commercia libere exercerent: Verum opera ipsius Danuillii conuentiones istae violatae sunt, et iam vicini aduersus vicinos vetera odia exercent, ac mutuis caedibus et direptionibus grassantur. Thoraeus frater Danuillii natu minimus sequitur adhuc partes Huguenotorum, a quibus iurauit se non discessurum, profiteturque se hostem fratris Danuillii. Quantum sit ei fidendum viderint ipsi. Castilionaeus filius Amiralii

praeest Montipessulo. Ita se gerit vt de eius virtute magnam spem conceperint omnes, qui eum norunt. Rupella paulatim redigitur in angustias a Regiis, qui extruunt munitiones in locis per quae commeatus in vrbem importari potest. Sunt etiam qui scribant esse ad fauces portus aliquot naues Regias, quae prohibent, ne quid mari in vrbem inuehatur. Condaeus tamen se eo recepisse dicitur, cum non satis fideret munitionibus oppidi Sancti Ioannis Dangeli, quod facta pace fuit ei a Rege attributum. Interea Rex Nauarreno et Condaeo illudit ostentans ipsis spem pacis, ne externa auxilia quaerant. Postquam Parisiensis animaduerterunt res foeliciter Regi succedere, suppeditauerunt ipsi plurima ad bellum, quae antea denegauerant. Scribunt Hispanos, qui ex Belgio discesserunt, adhuc consistere in Burgundia, et praetexere suae morae stipendia non soluta. Vulgo fertur eos constituisse inuadere Geneuam, et Ducem Sabaudiae vna cum ipsis eam oppugnaturum, et si sit opus, Ducem Niuernensem adducturum ad ipsos copias Gallicas quibus praeest, nam non procul abest a Lugduno, vnde est tantum iter bidui Geneuam. Alii dicunt Hispanos deferre Regi Galliae suam operam, modo ipsis concedat direptionem oppidorum, quae Huguenotis eripient, et ob eam rem Regem nuper ad eos misisse Carolum Mansfeldensem, sed non dicitur quid effecerit. Ego existimo eos potius in Burgundia consistere, vt in Inferiorem Germaniam reducantur, si Ioanni Austriaco gerendum sit bellum cum Hollandis et Zelandis. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem Ducem Arescotum Comitem de Lallam et quosdam Abbates fuisse missos a Ioaanne Austriaco ad Principem Orangium. Cum de Religione cum eo, egissent, audio eum respondisse, se ideo tantum arma sumpsisse, vt patriae libertatem ab Hispanis oppressam tueretur, seque arma depositurum vbi viderit eam restitutam, de Religione vero non secum sed cum Ordinibus Hollandiae et Zelandiae agendum esse. Accepto eo responso egerunt cum Hollandis et Zelandis, et cum ab iis ea, quae volebant, impetrare non potuissent, petierunt vt saltem in quolibet oppidorum, quae obtinent, templum vnum Pontificiis concederent, donec in conuentu statuum generalium controuersia Religionis decidatur, responderunt Hollandi et Zelandi, se id libenter facturos, modo in aliis prouinciis concedantur

etiam templa iis, qui eandem Religionem quam ipsi profitentur. Audio iam conuenisse Status Hollandiae et Zelandiae in oppido S. Gertrudberg, et eo missos ab Austriaco Ducem Arescotum, Dominum de Rasingham et Dominum de Hierges Barlemontii filium. Dordraci celebratur etiam Synodus, ad quam non solum vocati sunt Theologi Hollandici et Zelandici, sed etiam ii, qui praesunt occultis Ecclesiis in Flandria, Brabantia et aliis vicinis prouinciis, quae sunt plurimae et quaedam, valde frequentes. Edictum est Bruxellis, Gandaui, et Antuerpiae nomine Regis, vt omnes incolae ad Sacra Pontificia accedant, seu missa audiant, vt loquuntur, quod plurimi interpretantur, nihil aliud esse, quam Hollandis et Zelandis bellum indicere. Eam suspicionem augent plures Praefecti militares Itali, qui superioribus diebus per loca Rheno vicina iter fecerunt, et in Inferiorem Germaniam sunt profecti. Quod si verum est, Hispanos impetrasse quinque annorum inducias a Turcis, vt ex variis Iocis scribitur habent profecto quod metuant Hollandi et Zelandi, et forte eorum vicini. Indicta est per Inferiorem Germaniam ingens exactio ad persoluendum militibus et praecipue Germanis debita stipendia. Audio ne miseros quidem famulos et ancillas immunes esse ab ea exactione, sed cogi pendere partem mercedis, quam a suis Dominis accipiunt. Populus Antuerpiensis flagitat, vt diruatur arx ab Albano in ipsorum vrbe extructa. Idem etiam petunt Gandauenses, Valentianenses, Traiectenses, et plures alii populi, quibus responsum est, Status generales de ea re deliberaturos in conuentu, qui breui celebrabitur. Nuper concursu plebis furentis interfectus est Antuerpiae mercator Hispanus opulentus, quem plebs falso suspicabatur fuisse ex iis, qui ipsorum vrbem diripuerunt, nec potuit eum magistratus furentibus eripere. Aiunt Germanos praesidiarios esse in maximo metu ob ipsius populi minas, et vix audere noctu in suis hospitiis manere, sed plures coniunctos vno in loco pernoctare. Ego Vestrae Celsitupini et toti Illustrissime Vestrae familiae omnia fausta et foelicia drecor. Francofurti 14. die Iunii. 1577.

EPISTOLA CXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Rex Galliae iam vtitur suis occasionibus aduersus Huguenotos, et dat operam vt eos nutantes ad ruinam impellat. Oppidum Aruerniae Isoire, quod antea scripseram obsideri a Niuernensi, tandem est expugnatum post aduentum Alenconii in Castra. Saeuitum est crudeliter in Ciues, qui fere omnes a pluribus annis puriori Religioni fuerunt addicti. Quidam milites dimissi ex oppido La Charite, qui se eo contulerant, Alenconii iussu sunt necati, eo quod promisissent, se nunquam aduersus Regem militaturos. Mareschalcus de belle Guarde ducit copias Regias in eam partem Galliae Narbonensis, quam Languedoc nominamus, vt corrumpat fruges in agro Nemansensi, Monspessulano, et circa alias primarias vrbes, quas obtinent Huguenoti in ea prouincia, quo penuria rerum ad victum necessariarum tendem domari possint. Fuerunt antea eae vires Huguenotorum illis in locis, vt non existimarit Rex se posse eos armis domare: Verum Danuillii et aliorum quorundam defectio ipsorum rationes plane conturbauit, cum enim videant se proditos ab iis, de quorum constantia antea bene sperauerant, non fidunt sibi mutuo, nec consilia conferre audent. Quidam scribunt eos delegisse sibi Ducem Thoraeum in locum Danuillii fratris, quod si est verum non possum satis mirari id ipsis in mentem venisse, cum praesertim sit adhuc Pontificiae Religionis. Alenconius dicitur breui ducturus aduersus ipsas validas copias, cui se adiungent Guisius et Niuernensis et plures alii ex Nobilitate, qui in Delphinatu quaedam oppidaiam obsident. Rex dedit praefecturam illius partis Galliae Narbonensis, quam Languedoc dixi nominare, Duci de Mercure fratri suae coniugis. Eam antea obtinebat Damuillius. In Pictonibus res non minus infoeliciter succedunt Huguenotis. Oppidum Ponts est ipsis recens ereptum a fratre Guisii. Quidam scripserunt Principem Condaeum, cum facta eruptione ex vrbe Rupellana incautius in hostes inuectus esset, ab ipsis esse captum, et

virtute suorum postea liberatum, et incolumem in vrbem reductum. Lansacus iunior, qui a Rege Galliae ante aliquot annos missus fuit ad Vestram Celsitudinem commisso nauali praelio cum Huguenotis prope Rupellam, fuit ab ipsis superatus, et bona parte classis amissa aufugit, quam eo duxerat vt prohiberet ne quid commeatus in vrbem inueheretur. Quidam scribunt Regem Nauarrae transegisse cum Rege Galliae, et quiescere in sua ditione, nec quicquam auxilii Huguenotis praestare. Verum est structas esse insidias vrbi Geneuensi, vt antea scripsi. Ciues iam introduxerunt in suam vrbem ad duodecim aut quindecim signa militum: nam aiunt Hispanos dimissos ex Belgio adhuc non procul inde abesse, et habent suspectum Ducem Sabaudiae, qui dicit se aliquid iuris in ipsorum vrbem habere, deque ea re cum ipsis disceptat in Conuentibus Heluetiorum, quos vtraque pars sibi Iudices delegit. Ioannes ab Austria significauit Principi Orangio Hollandis et Zelandis per Ducem Arescotum et quosdam alios, a Rege et a se satisfactum esse conditionibus pacis, cum sit dimissus miles Hispanicus, et ipse Orangius et alii sint restituti suis bonis et suae famae, et ita sublatae sint causae, ob quas arma corripuerunt. Ita petiit ab ipsis, vt omnia ea tollantur, quae speciem aliquam belli in se habent, quo possit populus fructum pacis plene percipere, hoc est vt dimittantur milites, oppida non amplius muniantur non conflentur bellia tormenta, nec ineantur noua foedera, et praecipue cum exteris gentibus. Orangius, Hollandi et Zelandi ad ea responderunt, nequaquam satisfactum esse conditionibus pacis, factae inter ipsum Austriacum et Status Belgicos, et multo minus satisfactum esse paci Gandauensi, cum miles Germanicus nondum sit dimissus, et Status iusiurandum praestiterint ipsi Austriaco tanquam Regis Vicario et Gubernatori illarum prouinciarum ante adimpletas pacis conditiones, et eius arbitrio conuocationem Statuum generalium permiserint, nec sint ipsi Orangio adhuc restituta bona, quae habet in Burgundia et in Luzelburgensi Ducatu, et non solum non sint ipsi permissa oppida, quae ad eius praefecturam pertinent (vt conuenerat) sed etiam ab ipsis Consiliariis Regiis interdictum sit Traiectensibus, ne se eius Imperio subiicerent, cum id sua sponte facere vellet,

et ad eius praefecturam pertineant. Praeterea dixerunt ipsum Ioannem ab Austria habere in suo Comitatu Italos et Hispanos, cum quibus dicatur de rebus praecipuis seorsim deliberare. Eam autem conscientiarum libertatem, quae pace Gandauensi omnibus promittitur, non solum non permitti, sed etiam durissimam inquisitionem institui aduersus eos, qui Religionem diuersam a Pontificia profitentur: Scripsit enim Ioannes ab Austria ad Magistratus et Iudices vrbicos, vt in eos diligenter inqnirant, qui religionem aliam a Pontificia profitentur, et in eos, quos deprehenderint, seuere animaduertant. Vt autem ipsis exemplo praeiret, curauit nuper Mechliniae quendam capite plecti, qui Concioni Lutheranae interfuisse dicebatur. Haec omnia satis ostendunt, quid de illarnm regionum tranquillitate sperandum sit. Ipsi Hollandi et Zelandi satis ostendunt se Austriaci promissis fidem non habere, nam sua oppida diligentius quam vnquam antea muniunt, et res ad bellum necessarias magno studio comparant, et adhuc habent in praesidiis suarum vrbium quinque et quadraginta signa peditum, et quingentos equites. Cum Ioannes ab Austria adhuc esset Bruxellis, Bruxellenses ciues obtulerunt ei supplicem libellum in eam fere sententiam, sed asperioribus verbis conceptum in quam dixi ab Hollandis et Zelandis responsum esse ad ipsius Austriaci petitionem, et praeterea continebat versari quotidie in ipsorum oculis, authores praecipuos scelerum perpetratorum Antuerpiae, et eos, qui coniecti fuerunt in vincula, eo quod libertatem patriae Hispanis prodere voluissent, in summo honore haberi, quamuis obiecta sibi crimina nondum diluerint. Haec Bruxellensium libertas videtur praebuisse Austriaco causam migrandi Mechliniam, nam videbat suos Italos et Hispanos non fore satis tutos in vrbe potente et populosa, et quae videtur maiore animo repetere suam libertatem, quam reliquae vrbes Belgicae. Sunt qui scribant Reges Hispaniae et Portugalliae constituisse ante finem aestatis inferre bellum nouo Rege Fessano, quo possint in Regnum restituere eum, qui superiore anno eiectus est. Dux Ioannes Casimirus superiore mense cum quinque tantum equitibus profectus est ad fratrem. Substitit autem in Rheinfelden arce Philippi Lantgrauii, quae non procul abest a Thermis, in quibus lauabat frater, cui significauit suum aduentum, et petiit an vellet ipsum ad se accedere,

quod noluit Elector permittere, sed ad eum accessit in arcem Lantgrauii, et ibi cum eo est colloquutus, sed quid inter ipsos sit actum ego ignoro. Aiunt eos denuo conuenturos, aut forte iam conuenerunt apud Ducem Richardum ipsorum patruum. Dux Casimirus pertinaciter petit Nouam Ciuitatem testamento paterno sibi concessam, iamque eo Cancellariam suam transtulit: Nec miror ipsum hoc facere, nam nullum habet oppidum aliud in illa sua trans Rhenana ditione, in quo commode possit habitare: Lutrea enim videtur mihi esse loco incommodissimo, nec potest eo sine periculo accedi, cum sit vndique cincta vastis syluis et in regione satis aspera, et praeterea est nimis vicina Metensi et Luzelburgensi ditioni, noua ciuitas autem est loco commodo et amoeno. Scribunt Venetiis agi de coniugio Ducis Ferrariensis et filiae Ducis Bauariae, et Ferrariensem intra duos menses venturum in Bauariam, sed credo esse haec notissima Vestrae Celsitudini, cui et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti quarta die Iulii 1577.

EPISTOLA CXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scribunt ex Gallia actionem omnem de pace inter Regem Galliae et Nauarrenum esse interruptam: Nam postquam Rex audiuit aliquot oppida erepta esse Huguenotis a fratre, proposuit Nauarreno duriores conditiones quam antea. Milites Nauarreni occuparunt Villamfrancam, quae abest quinque milliaribus a Tholosa, quamuis quidam scribant id ab ipsis esse factum contra Nauarreni voluntatem, quem putant nolle cum Rege bello certare, et adhuc sperare reconciliationem. Aiunt Condaeum nauigasse Rupella in Angliam, vt Reginae auxilium imploret, quod vix credo esse verum. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem, Lansacum victum esse navali praelio prope Rupellam, sed me nescire a quo. Victus fuit a Rupellensibus, qui persequuti sunt eum fugientem vsque ad ostia Garumnae. Amisit in eo praelio Lansacus quinque naues, quarum duae sunt captae a Rupellensibus, et tres submersae. In Gallia Narbonensi res Huguenotorum sunt malo loco, Alenconius

enim aliquot arces et quaedam oppida ignobiliora ipsis eripuit: Danuillius iam Montempessulum obsidet, cui praeest Castillionaeus Amiralii filius plane adolescens, sed quem dicunt esse eximiae indolis. Dicunt in ipsa vrbe esse penuriam rei frumentariae. Alter Mareschalcus de Belleguarde est ad Nemansum cum copiis, vbi expectat Mandelotum Lugdunensem Praefectum, qui dicitur eo ducere duo et viginti signa peditum, et duodecim equitum turmas. Alenconius est supremus Dux omnium illarum copiarum. Interea Rex apud Turones indulget saltationibus et aliis voluptatibus, perinde ac si tantae calemitates Galliae ad ipsum nihil pertinerent. Geneuenses habuerunt causam, quare sibi metuerent ab Hispanis: nam substiterunt in eorum vicinia vltra mensem, et eis dira sunt minati. Iam sunt eo metu vtcunque liberati, Hispani enim progressi sunt versus summas alpes, quas credo eos nunc esse transgressos et in Italiam peruenisse. Rex Hispaniae agit cum Heluetiis, vt relicto foedere Gallico ipsi se adiungant, quod putatur tandem impetraturus, cum ipsis fructuosiores foederis conditiones proponat, et Rex Galliae ipsis nec numeret debitam pensionem ex foedere, nec persoluat stipendia iis, qui ipsi militarunt. Plerique pagi Pontificii dicuntur expetere foedus Hispanicum, sed Bernates, Tigurini, et alii potentiores sunt in alia sententia. Iam indictus est Badenam conuentus totius foederis Heluetici, in quo de ea re deliberabitur. Equites Ducis Ioannis Casimiri nihil prorsus pecuniae acceperunt in mercatu Argentoratensi. Curauerunt tradi custodiae quendam Regis Galliae Questorem, qui eo venerat, sed id nihil ipsis profuit, et sunt coacti eum tandem dimittere. Miserunt autem Legatos ad Ducem Lotharingiae, per quos sibi debitam pecuniam, pro qua fidem suam interposuit, ab eo petierunt. Nescio quid responsi acceperint. Verum Lotharingi, qui hic sunt, dicunt non fieri culpa sui Principis, vt ipsis non satisfiat, sed Regis Galliae, qui ipsi Lotharingo ademit Vectigalia, quae ipsi attribuerat ad conficiendum pecuniam, pro qua fideiussit. Quid sint equites facturi ego nescio, sed audio Regem Galliae dicere se nihil ipsis vnquam soluturum. In Inferiore Germania ad bellum paulatim deuenitur. Ioannes ab Austria non obseruat pacis Gandauiensis conditiones, nam (vt aiunt) nuper proposuit Antuerpiae edictum, quo iubentur omnes accedere ad sacra Pontificia.

Reuocat etiam ad fiscum bona, quae ei adiudicata fuerant per Albanum, et ex conditionibus pacis factae cum Statibus restituta erant heredibus eorum, quibus fuerant erepta. Dicit se non obligari conditionibus pacis, cum Orangius Hollandi et Zelandi eam non obseruent. Heri vidi literas huc missas Leodio, in quibus scribitur, Episcopum Leodiensem, qui nomine Imperatoris actioni de pace interfuit, voluisse accedere ad Ioannem ab Austria, vt eum hortaretur ad obseruandum ea quae promisit: Verum cum in itinere audiuisset omnia iam ita turbari, vt exigua pacis spes supersit, regressus est domum Sunt qui scribunt Frisios et Gueldros significasse loanni Austriaco, se inituros foedus cum Hollandis et Zelandis, nisi pacis Gandauensis conditiones obseruentur. Scribunt alii Traiectenses Inferiores recepisse in suam vrbem quatuor cohortes militum Principis Orangii. Fuerunt nuper tam saeuae tempestates ad Insulam, in qua est oppidum Zierichzaea, vt mare aliquot locis aggeres, qui Insulam muniunt adversus vim fluctuum, perruperit, et totam fere insulam inundauerit, qua inundatione dicunt periisse ad duo fere millia bouum et Vaccarum. Dux Ioannes Casimirus transegit cum fratre de Nova Ciuitate quam occupauerat, ita vt fratris consensu et voluntate eam iam possideat. Credo ipsum ibi habitaturum, nam vix vidi amaeniore loco situm oppidum in toto Palatinatu. Elector videtur paulo asperius agere cum sua Nouerca, nam iussit eam dimittere Concionotorem, quem apud se habuit, qua re offensa constituit elocare praedia quorum habet vsumfructum, et migrare Frankenthalium, quod est in ditione Ducis loannis Casimiri. Mortuo Mocenigo Duci Veneto suffectus est Sebastianus Venerius, cuius maxime virtute dicuntur Christiani obtinuisse victoriam in illa memorabili pugna nauali aduersus Turcas, nam tunc praefuit Classi Venetae. Statim vbi est adeptus summum magistratum in sua Repub. instituta est Venetiis Inquisitio in eos, qui non sunt Pontificiae Religionis, sue sint ciues, siue sint exteri. Id nunquam antea potuerant Pontifices Romani impetrare a Venetis, licet id saepe petierint. Iam multa vbique mouet Pontifex Rom. et videtur concepisse maiorem spem opprimendi eos, qui ipsius iugum excusserunt, quam antea habuerit. Si Imperator et Archidux Carolus mouerint etiam in Austria causam religionis, vt fama est eos velle facere, habebunt causas Principes protestantes, quare de suis rebus inter se consilia

conferant. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 16. die Iulii 1577.

IAm redditae sunt mihi literae a quodam amico, in quibus scribitur Regem Nauarrae desciuisse ab Huguenotis, et Condaeum nauigasse in Angliam, vt Reginae auxilium in rebus desperatis imploret. Mareschalcum Danuillium occupasse Nemansum, quae est potentissima vrbium Galliae Narbonensis quas Huguenoti obtinent; Alenconium obsidere vrbem Petragoricorum, (Perigueux) Ducem de Maine Guisii fratrem coepisse oppidum Brouage, ad quod frequens est nauigatio vrbium maritimarnm Germaniae ob vicinas salinas, Regem autem Galliae proficisci Engolismam, vt inde progrediatur versus Rupellam, quam constituit obsidere. Petit autem ab Heluetiis sex millia militum, quorum opera vtatur, si forte contingat ex Germania mitti auxilia Huguenotis. Nuper aliquot Balenae actae tempestalibus subierunt alueum Scaldis fluuii, quarum tres captae fuerunt prope Antuerpiam. Earum maxima dicitur habuisse in longitudinem pedes 36. et in altitudinem 13.

EPISTOLA CXIIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante viginti dies inuaserunt me catarrhi et dolores dentium adeo graues, vt non potuerim hactenus quicquam legere aut scribere, nec adhuc sum iis liberatus sed facti sunt remissiores. Post acceptas varias clades, quibus causam praebuit Danuillii proditio. Huguenoti videntur se tandem vtcunque collegisse, vt referunt ii qui ex Gallia veniunt. Dux de Maine Guisii frater cum Huguenotis eripuisset, Insulas fere omnes litoris Santonici, in quibus sal vi solis percoquitur, ita vt ipsis tantum superesset in illis paludibus oppidum Brouage nauis Germanis bene notum, accessit ad eius obsidionem, quod eo maiore fiducia fecit, quia vsque ad illud tempus nemo se eius conatibus opposuerat. Huguenoti autem animaduertentes, quantum ipsorum referret retinere oppidum illud maritimum loco opportuno situm, conuenerunt ex vicinis Santonibus, Pictonibus et Rupella aliquo numero, et Ducis de Maine nihil sibi tale metuentis castra tanto impetu inuaserunt, vt coactus sit multis ex suis amissis se cum reliquiis exercitus recipere in vicinia

loca palustria, ad quae difficillimus est accessus. Huguenoti quidem non sunt ipsum eo persequti, sed ita obsederunt aditus omnes ad ea loca, in quae se receperat, vt qui antea obsidebat, obsideretur. Vbi audiuit Rex, qui erat Pictauii, in quo periculo versaretur Dux de Maine cum suis copiis, collegit subito quantum potuit numerum militum, quibus vt se adiungeret, imperauit Nobilitati, quam penes se habebat, et iis omnibus copiis praefecit Dom. de Palleseau, et imperauit ei, vt quanta posset celeritate contenderet ad eum locum, in quo Dux de Maine obsidebatur, et daret operam, vt eum ex periculo eriperet. Obsequutus est ille Regis mandato, et properauit quantum potuit: Verum Huguenoti de eius aduentu certiores facti struxerunt ei insidias, eumque inuaserunt in locis, in quibus Equitatum quo maxime valebat, non potuit explicare, et eius copias plane profligauerunt. Aiunt in eo conflictu ex regiis periisse vltra trecentos Nobiles. Rex accepto nuncio de ea secunda clade, significauit Guisio, qui erat ad Lutetiam, vt ad se celeriter veniret, quo posset iniri ratio liberandi fratrem ex periculo, in quo versabatur. Profectus erat Guisius Lutetiam, vt ibi pecuniam Regi conficeret, quam vt facilius impetraret a Parisiensibus, palam dicebat Ducem Ioannem Casimirum iam esse in procinctu cum maximis copiis, quas constituisset ducere per Campaniam et Picardiam ad ipsam Lutetiam, quo posset agrorum deuastationibus ipsos Parisienses adigere ad solutionem pecuniae sibi et suis militibus debitae, Regem vero petere ab ipsis pecuniam, quo posset exercitum instruere, quem in Reg ni finibus Germanis opponeret, seque iussum esse a Rege eiusmodi exercitum instruere, eique praeesse. Sub id tempus, quo Huguenoti victoriam illam obtinuerunt, non procul ab eo loco, in quo pugnatum est, instructae erant Classis regia et Classis Huguenotorum, et videbantur se ad conflictum parare. Classi Regiae praeerant Lansacus et Philippus Strozza. Scio ex Hollandia et Zelandia soluisse aliquot naues, quae nauigabant Rupellam, vt essent auxilio Huguenotis. Aiunt soluisse ex Scotia 40. aut 50. naues, quae vehebant militem Scoticum, qui Huguenotis auxilio mittebatur. Scripserunt quidam Geneua, Danuillium ad Montempessulum cladem aliquam accepisse, sed quia literae, quae huc sunt scriptae Lugduno, nullam eius rei mentionem faciunt, vix credo esse verum. In Inferiore Germania iam sunt nouorum motuum initia. Ioannes ab Austria non potuit fallere Hollandos et Zelandos vt sperabat, nec potuit persuadere Statibus, vt conferrent

pecuniam, quaquidem dicebat se velle militi Germanico debita stipendia numerare: Verum illi metuebant, ne ea pecunia militem conscriberet ad opprimendum ipsorum libertatem. Itaque cum videret sibi non haberi fidem, et Bruxellenses, apud quos viuebat, nolle arma deponere, etiamsi id ab ipsis saepe petiisset, secessit Mechliniam, existimans se non versari Bruxellis sine periculo. Cum existimaret, ne quidem Mechliniae se esse tutum, per occasionem excipiendi Reginam Nauarrae proficiscentem ad illum celebrem fontem acidum, quem Spa nominant, et est in Episcopatu Leodiensi, profectus est Namurcum, et oppidum simul cum arce occupauit, et militari praesidio firmauit. Ad illud oppidum confluunt Mosa et Sambra fiuuii, quorum vterque ibi iunctus est ponte lapideo. In occupando eo oppido ipsum ita festinasse aiunt, quia resciuit interceptas esse suas ad Regem literas, in quibus scribebat se frustra conari humanitate reducere regiones illas ad officium et pristinam obseruentiam erga suum Principem, nec se videre qua ratione id fieri possit, nisi deuastando eas et domando armis. Cum discedentibus Hispanis Antuerpiensis arx tradita est Statibus, impositum est ei praesidium Walonum, cui in speciem praefectus est filius Ducis Arescoti adolescens quindecim aut sedecim annos natus, cui datus est Vicarius seu locumtenens vir astutus, cuius nomen non succurrit, quem Ioannes ab Austria ita sibi deuinxit muneribus et pollicitationibus, vt per eum persuaserit militibus praesidiariis, vt a Statibus, quibus iureiurando obstricti erant, ad Regem deficerent. Vbi resciuit eos persuasos, eodem die ab ipsis et a militibus Germanicis, qui erant in vrbe Antuerpiensi, exegit iusiurandum, quod sine cunctatione praestiterunt Regi et ipsi, nulla facta mentione Statuum. Ciues Antuerpienses persuasi erant, Germanos milites sub illud tempus ex sua vrbe discessuros, verum vbi audiuerunt eos ac simul Walones, qui erant in arce, iureiurando sese de nouo Regi et Ioanni ab Austria obstrinxisse, non minus fere consternati fuerunt, quam si ab hostibus ipsorum vrbs capta fuisset. Itaque quicquid fuit in portu nauium, et quotquot fuerunt in vrbe currus et equi, conducti sunt immenso precio, et magno tumultu onusti mercibus, quae auectae sunt in Zelandiam et Hollandiam, et alia loca vicina, nec factus fuisset auehendi finis, nisi edicto Regio id prohibitum fuisset. Hac re audita mercatores harum regionum, qui Antuerpiae negociantur, magna celeritate eo contenderunt, vt rebus suis prospicerent. Dux Arescotus filium suum ex arce Antuerpiensi ad se reuocauit. Accusatur a

reliquis proceribus, quod libertati patriae multum abfuerit, dum in omnibus conatus est obsequi Ioanni ab Austria, sed plerique existimant eum stultitia potius quam malitia peccasse. Conuenerunt autem Status Bruxellis, vt de suis rebus deliberent, et, vt aiunt, ad se vocarunt eos ex Nobilitate, quos suspicantur fauere rebus Hispanorum aduersus patriae libertatem, inter quos praecipue nominatur Barlemontius cum filiis. Quidam nuper conatus est traiicere globo in vrbe Montensi Comitem de Lallain Harmoniae Praefectum: Verum is aberrauit, et Nobilem puerum, qui ante Comitem incedebat, interfecit. Quidam dicunt istum subornatum fuisse a Barlemontio, alii a Ioanne ab Austria, eo quod nullus sit ex proceribus, qui patriae libertatem acrius defendat quam ipse Comes. Ego Vestrae Celsitudini et Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti nona die Augusti 1577.

EPISTOLA CXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scriptum est huc ex Lotharingia, oppidum Brouage, quod a fratre Guisii obsidebatur, penuria Commeatus deditionem fecisse. Rex Galliae est adhuc Pictauii. Eo ad ipsum nuper venerunt Alenconius frater et Guisius, quos aiunt se instruere ad obsidendum vrbem Petragoricorum (Perigueux) Rex Nauarrae nuper vi expugnauit oppidum Marmande, quod est ad Garumnam fluuium. Agitur adhuc cum eo de pace, suntque apud ipsum plerumque Montpenserius et Bironus ob eam rem, faciuntque ipsi spem restitutionis Regni Nauarrae. Non credo Nauarrenum habere tam parum ingenii, vt patiatur sibi persuaderi Regem Hispaniae velle in gratiam Regis Galiiae restituere ipsi ea, quae possidet ex Regno Nauarrae. Rex Galliae conuocauit Metim Praefectos militares Germanos. Curauit etiam eo conuehi puluerem tormentarium et aliquot maiora tormenta. Vulgo autem dicitur eum constituisse immittere militem in ditionem Ducis Ioannis Casimiri, quo iniurias vlciscatur, quibus iudicat se ab eo esse affectum. Sunt qui dicant, Theodoricnm a Schonberg id Regi suadere, esseque eius fabulae praecipuum actorem. Audiui eum pertentasse animos aliquot Principum, quorum ditiones sunt vicinae ditioni Ducis Ioannis Casimiri, vt videret, an id ipsis futurum esset gratum, si quid tale tentaretur,

sed aiunt Moguntinum Electorem non solum talia consilia improbasse, sed etiam grauiter ipsum obiurgasse: Profectus est tamen postea in aulam Gallicam, et iam ea fiunt quae scripsi. Ego scio Regem Galliae laborare summa penuria rei pecuniariae, et habere domi satis quod agat, et puto ipsum haec facere, vel vt eo praetextu a Subditis exigat pecuniam, vel quia sperat se ea ratione posse terrere, et ab instituto dimouere eos, cum quibus putat agi de conscribendo milite qui in Galliam ducatur. In Inferiore Germania omnia sunt plena tumultuum. Fuit in Gallia interceptus fasciculus, in quo erant nouem Epistolae, quarum tres erant Ioannis ab Austria et sex Secretarii eius Escouedi hominis astutissimi, quem putant ipsi Ioanni Austriaco additum tanquam pedagogum. Pleraeque Epistolae erant notis arbitrariis scriptae. Missae autem sunt ab eo, a quo sunt interceptae ad Principem Orangium, cui fuit admodum difficile notas illas explicare. Explicatae tandem fuerunt, et deprehensa consilia, quae ab Hispanis agitantur non solum ad opprimendum libertatem Inferioris Germaniae, sed etiam ad inuadendum Regnum Gallicum, et liberandum ex captiuitate Reginam Scotiae, quam cum Angliae et Scotiae Regnis sibi iam desponderat Ioannes ab Austria. In iis literis grauiter perstringuntur plerique proceres Belgici, qui ea re et exemplo Egmondani et aliorum ita sunt irritati et consternati, vt videantur quiduis tentaturi antequam se Hispanorum potestati committant. Solum Comitem Petrum Ernestum Mansfeldensem miris laudibus effert Ioannes ab Austria, ac ita commendat Regi, vt dicat nulla satis ampla praemia eius virtuti decerni posse. Vbi audiuit Ioannes ab Austria prodita esse sua consilia, Namurcum occupauit, vt antea scripsi, quo posset fluuium Mosam pro arbitrio traiicere. Occupauit etiam munitiones vicinas a Carolo Imperatore aduersus Gallos extructas, nempe Mariaeburgum, Carolimontem, et Philippopolim. Sunt autem eae munitiones in Arduenna sylua ad fines Ducatus Luzelburgensis, qui est in potestate Ioannis ab Austria. Retinet autem in Brabantia Boscum Ducis, Bredam et quaedam alia ignobiliora oppida, et sunt adhuc praesidia militum Germanicorum Dauentriae, Campiis et Zwolae, quae sunt vrbes Episcopatus Traiectensis. Reliquae Prouinciae praeter Hollandiam et Zelandiam sunt in potestate Statuum. Ii vero, qui iam nomine Statuum Rempub. administrant, nec sunt consentientes, nec eundem sibi omnes scopum proponunt, ad quem sua consilia dirigant, quare

metuendum est, ne patriae non bene consulant. Ioannis ab Austria res valde perturbauit erepta ipsi casu potius quam consilio Antuerpia, quod ita accidit, vt audiui ex iis. qui iam veniunt Antuerpia. Erant in arce quatuor signa peditum Wallonum, qui eo inducti fuerant a Statibus post discessum Hispanorum, quibus imperabat Trellonus nomine filii Ducis Arescoti, cuius erat Vicarius. Is corruptus a Ioanne ab Austria dedit operam, vt praesidiarios milites ei conciliaret, quod animaduertens quidam Borsse, qui Praefectus erat vnius ex quatuor signis, id significauit Comiti de Lallain et quibusdam aliis, qui hortati sunt eum, vt huic malo quantum posset occurreret, quod vt faceret, admonuit milites, quibus imperabat, suaa fidei et iurisiurandi, quod Statibus praestiterant, qui responderunt se facturos, quod ipsis iuberet facere. Sub finem superioris mensis Germani, qui erant in vrbe quibus imperabat Fronsbergius, coeperunt seditiose debita sibi stipendia flagitare, ac minari sc vrbem direpturos, nisi sibi persoluerentur. Ciues erant plane inopes consilii, et qui potuerunt ex vrbe fugiebant relictis vxoribus et liberis. Senatus obtulit Germanis quadraginta millia florenorum [reading uncertain: page damaged] , qui ea respuerunt, et dixerunt, se velle sibi persolui quicquid deberetur: Res autem ita erat instructa inter Trellonum et Fronsbergium, vt prima die Augusti Germani admitterentur in arcem sub initium noctis. Casu accidit, vt eo die Borsse iret in vrbem expatiatum, et cum in ercem rediret sub occasum solis, vidit solito plures milites collocatos in excubiis, et praeteriens animaduertit se omnibus torue aspici. Vbi nonnihil progressus fuisset Trellonus compellauit eum, ac dixit se consulere, vt ea nocte se contineret in sua habitatione, nec vagaretur inter milites excubantes: Videri enim ipsos erga eum non bene affectos, sed se causam ignorare. Suspicatus Borse id quod erat, recepit se, et vocatis ad se suis militibus monuit eos, vt essent memores sui promissi, et iussit, vt arma caperent ac se sequerentur, quod est ab ipsis factum. Cum iis itaque inuasit eos, qui erant in excubiis, et ad triginta ex iis interfecit. Alii audito tumultu, et ignari ob quam causam excitatus esset aperuerunt portam arcis, quae extra vrbem ducit, et se per eam ex arce proripuerunt, et ita arx mansit in potestate ipsius Borsse, qui Trellonum in potestatem redactum tradidit custodiae, et postea Bruxellas misit. Germani harum rerum ignari sub initium noctis accesserunt

ad arcem, vt inter ipsos et Trellonum conuenerat, et cum se statim admittendos putarent, displosa sunt in arce aliquot maiora tormenta in eos, qua re perturbati et suspicantes aliquid in ipsorum perniciem institutum esse, receperunt se ad ea vrbis loca, in quibus excubare solebant, et cum ne se quidem ibi fore tutos crederent, concesserunt in eam vrbis partem, quam nouam nominant, et quicquid in plateis et foris repererunt plaustrorum et rhedarum secum traxerunt, vt se iis munirent. Nescio, quo malo ipsorum fato contigit, vt sub id tempus appellerent ad vrbem quatuor naues Zelandicae, quarum vna erat militaris, cuius Praefectus iussit displodi aliquot tormenta, vt est fere ipsis moris, cum ad celebrem aliquem locum appellunt. Germani iam antea perturbati ob ea, quae ipsis ad arcem praeter expectationem acciderant, suspicati Classem Principis Orangii aduenisse, esseque omnia comparata ad ipsos opprimendos, trepide se ex vrbe receperunt, et Bergam, quae ab Antuerpia abest quinque milliaribus sunt profecti. Interea dum haec agerentur, ciues Antuerpienses erant in tanto metu, ut plurimi ex muro vrbis dissiliisse et in fosse periisse dicantur: Putabant enim vrbem denuo diripi. Vbi significatum est Statibus quid Antuerpiae accidisset, missi sunt eo Comites de Lalain et de Hesse, qui nomine Statuum praefecerunt arci Borsse cum sua cohorte, cui stipendia debita numerarunt, et praemia insuper addiderunt, et muro obduxerunt portam, et pontem deiecerunt, quibus ex arce extra vrbem exibatur. Conscripserunt ex ciuibus Antuerpiensibus tredecim cohortes ad vrbis custodiam. Magna diligentia restituitur ea pars muri vrbis quae ab Albano diruta fuit cum arcem aedificaret. Quae de induciis factis inter Hispanos et Turcas dicuntur, non sunt vera. Id ad me scripsit Constantinopoli Vir fide dignissimus, et cui ista sunt optime nota. Si Vestra Celsitudo iuberet mihi numerari eam partem stipendii, quae mihi hoc mercatu debebitur, praestaret mihi magnum beneficium: Nam ego plane destituor pecunia. Postquam huc veni, multi sunt vsi mea opera, sed nemo quicquam mihi numerauit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta ac foelicia precor. Francofurti 19 die Augusti 1577.

EPISTOLA CXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem conuenire in vrbe Metensi eos, qui in Germania stipendia habent a Rege Galliae. Sparsa est fama, istos eo vocatos esse a Rege, vt det eis mandata de conscribendo milite, cum quo irrumpat in ditionem Ducis Ioannis Casimiri, quo possit vlcisci iniurias, quibus se ab eo superiore anno affectum esse putat. Ea fama iniecit metum vicinis Ducis Ioannis Casimiri, et audio Episcopum Spirensem de ea re huc ad Deputatos scripsisse. Mihi videtur esse inanis eius metus, et credo Regem magis cogitare de suis tuendis, quam de alienis inuadendis: Nam si vera sunt quae audimus, res non ita succedunt ipsi in Gallia, vt superioribus mensibus successerunt. Scribunt ex variis locis profligatas esse ab Huguenotis Danuiili copias. Obsidebat oppidum Lunel, quod est inter Nemansum et Montempessulum. Conuenit inter Huguenotos, qui plerasque vrbes illius Prouinciae possident, vt ex diuersis locis noctu venirent Montempessulum, cui praeest Castilionaeus Amiralii filius, quem sibi Ducem praefecerunt. Inde magna celeritate in castra Danuilli contenderunt, eumque nihil tale metuentem tanto impetu inuaserunt, vt defuerit ipsi tempus ad instruendas copias, quae non magno negocio ab Huguenotis sunt fusae. Ipse Danuillius fuga salutem sibi quaesiuit. Quidam scribunt erepta ipsi esse tredecim signa militaria, alii octo tantum dicunt. Fama est etiam denuo fusam esse ad Rupellam Classem Regiam, et Lansacum, qui ei praeerat, captiuum in vrbem adductum esse. Res Inferioris Germaniae eo iam sunt deductae, vt non sit futurum facile eas componere. Germani milites, quos scripsi Antuerpia, discessisse receperunt se partim in oppidum Bergen, et partim Bredam, quidam etiam in propugnaculum, quod est medium inter vtrumque oppidum. Propugnaculum illud Status inuaserunt et expugnarunt: Qua re territi ii, qui erant in Bergen, fecerunt deditionem, et Statibus tradiderunt Carolum Fuggerum, quo nemo, vt aiunt, crudelius se gessit in direptione Antuerpiensi. Iam obsidetur Breda, vbi dicitur esse Fronsbergius. Orangius subsidio misit Statibus septendecim signa militum. Adduxit etiam classem ad oppidum Bergen, cum obsideretur, quae res fuit in causa, vt obsessi deditionem statim fecerint,

quibus aliquid pecuniae est datum. Germani, qui erant Teueremondae, tradiderunt oppidum Statibus, ac etiam pecuniam acceperunt. In vrbe Boscoducis sunt adhuc Germani, cum quibus parum abfuit, quin ciues aliquoties conflixerunt, nam vrbs est satis potens. Hoc etiam agitur, vt accepta pecunia inde discedant. Ita parua pecunia pellentur ex Belgio Germani, quibus debebantur sexagies centena millia aureorum. Scribunt ad Namurcum esse tredecim signa Germanorum, sed ciues nolle eos in vrbem admittere. Ioannes ab Austria continet se in arce, et habet secum Montdraconem, Iulianum Romerum, et alios quosdam ex primariis Praefectis militaribus Hispanis, qui credebantur cum copiis Hispanicis in Italiam abiuisse: Vnde satis apparet, quae fuerint consilia Ioannis ab Austria. Sunt qui scribant, aduenisse ex Hispania Genuam aliquot millia Hispanorum, sed esse tyrones et plane inexercitatos. Aiunt Comitem Arembergium, cuius sororem cupit ducere in vxorem Coloniensis Episcopus, habere mandata a Ioanne ab Austria de conscribendo milite Germanico: Ipsum vero Coloniensem Episcopum dixisse Ioanni ab Austria, se iam habere paratum militem, modo ipsi numeretur pecunia. Sequuti erant Namurcum Ioannem ab Austria Dux Arescotus et Hauraeus eius frater, sed cum resciuissent in literis interceptis, quarum antea mentionem feci, ita de ipsis scribere Ioannem ab Austria, vt appareret eum ipsis non fidere, clam ab eo discesserunt. Vbi id resciuit, misit plures Equites, qui eos persequerentur, sed multi cre dunt haec simulate acta fuisse. Cum venissent Bruxellas, parum humaniter excepti sunt ab aliis proceribus, nec ipsis habetur fides. Ante biduum fuit Vormaciae cursor missus a Ioanne ab Austria ad Imperatorem, qui dicebat se in 36, horis venisse Namurco. Is narrauit cuidam meo amico, 15. die huius mensis pulsos fuisse Antuerpia et Bruxellis omnes sacerdotes, Monachos et Iesuitas, si haec sunt vera, Hispani non facile redigent Prouincias illas ad suum obsequium. Commissarii Imperatoris dant operam, vt illud odium Statuum aduersus Ioannemab Austria leniant, sed parum proficiunt. Credo ad Vestram Celsitudinem peruenisse famam de occupata Noua Ciuitate a Duce Ioanne Casimiro: Res ita se habet. Ex paterno testamento aut saltem ex Codicillis Noua Ciuitas debetur ipsi Ioanni Casimiro, quam cum a fratre peteret, dicebat ille ita annexam esse Electoratui, vt ab eo separari non possit, se autem alia oppida daturum, ex quibus

Dux Casimirus non minores prouentus, quam ex hoc esset habiturus. Verum Dux Casimirus respondit, se velle habere, quae sua essent et non aliena. Promisit tandem Elector se ei oppidum traditurum, et ante mensem misit eo quosdam ex suis Consiliariis, qui in possessionem eum mitterent. Ii 21. die superioris mensis vocarunt ciues in Curiam, eisque significauerunt conueuisse inter fratres, vt oppidum esset Ducis Ioannis Casimiri, et se eo esse missos ab Electore, vt eius possessionem ipsi Duci Ioanni Casimiro traderent: Quare se mandare ipsis nomine Electoris, a quo potestatem haberent, vt Duci Ioanni Casimiro iusiurandum tanquam suo Domino praestent. Ciues responderunt se id facere non posse, nec esse aequum id ab ipsis petere: Suis enim priuilegiis caueri, ne cuiquam iusiurandum praestent praeterquam Palatino Electori, nec cuiusquam alterius Imperio subiiciantur, nec vllis minis aut admonitionibus ab ea sententia dimoueri potuerunt. Dux Ioannes Casimirus miratus eam ciuium peruicatiam misit duos ex Commissariis ad fratrem, quem secum bona fide agere existimabat, et petiit ab eo, vt reipsa et non verbis tantum praestaret ea quae promiserat. Elector per eosdem Commissarios misit ad ciues seueriora mandata quam antea, quae tamen ipsos ab instituto dimouere non potuerunt. Itaque Dux Casimirus re infecta et cum quadam ignominia coactus est inde discedere. Animaduertit autem sibi verba dari, et sibi ineunda esse alia consilia, quare dedit mandatum cuidam ex suis de conducendis aliquot Heluetiis, qui per auia loca condicta die ad vicina oppido adducerentur: Ipse vero tanquam se venatione oblectaturus veniret in oppidum, et porta noctu reserata Heluetios introduceret. Res est foeliciter mandata executioni, et ea nocte, quae praecessit decimum septimum diem huius mensis, inter primam et secundam horam a media nocte inducti sunt in oppidum 180. Heluetii. Ipse Dux Casimirus forum et Curiam occupauit, quidam cum milite muros circumiuerunt, alii accesserunt ad aedes primariorum ciuium, quos euocatos tradiderunt custodiae, quousque lucesceret, reliqui obseruantes portas dederunt operam, ne quis ciuium aufugeret. Ne verbo quidem facta est cuiquam iniuria, nisi quod, vt antea dixi, quidam traditi sunt custodiae per aliquot horas. Scribunt repertas esse literas Electoris, quibus significabat ciuibus, ne fratri iusiurandum praestarent, etiamsi id ipsis mandaret per suos Commissarios. Ita secum esse actum fassi sunt etiam

ciues. Ea re pessime habet Ducem Casimirum, qui antea existimabat fratrem sine fuco secum agere. Quidam ex Consiliariis Electoris Palatini hodie mihi dixit, Episcopum Spirensem, qui cum vtroque fratre arctam amicitiam colit, dare operam, vt hoc dissidium inter ipsos componat, antequam maiora incommoda inde subsequantur, et ob eam rem ipsos iam conuenisse Germeshemii. Quae postea de ea re audiam, ea ad Vestram Celsitudinem scribam. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta ac foelicia precor. Francofurti 23 die Augusti 1577.

EPISTOLA CXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quae nuper scripsi ad Vestram Celsitudinem de Sacerdotibus et Monachis pulsis Antuerpia et Bruxellis sunt falsa. Ioannes ab Austria iam colligit exercitum. Habet ad Namurcum ad triginta signa militum, qui partim sunt Germani pulsi a Statibus, et partim Walones. In Comitatu Burgundiae conscribuntur ei decem signa peditum et aliquot Equites. Ex Belgicis proceribus habet secum Comitem de Reux ex Croia familia, et Barlemontium cum filiis. Status neglecta ipsius et Regis authoritate diuiserunt inter se praefecturas. Flandria attributa est Comiti de Bossu, Artesia Vice-Comiti Gandauensi, Hannonia Comiti de Lallain, Gueldria Domino de Here. Frissia Dom. de Vile. Antuerpia et Lira, Comiti Egmondano. Comes de Lallain factus est Praefectus generalis totius Equitatus, et Vice-Comes Gandauensis peditatus. Putatur etiam praefuturus Comes de Lallain toti exercitui, vbi collectus fuerit. Ioannes ab Austria conatus est nuper intercipere oppidum Mastricht per fratrem Episcopi Leodiensis, sed frustra. Insidiatus est etiam Lemburgo, sed non meliore successu. Sunt adhuc praesidia militum Germanorum Dauentriae, Bredae, et Ruremundae, sed Breda obsidetur a Statibus, vt antea scripsi. Aiunt iam dirui eam partem arcis Antuerpiensis, quae vrbem despicit, idque fieri decreto Statuum. Vbi vrbs liberata fuerit ea seruitute, adiunget se quandocunque volet partibus Principis Orangii. Nec Arescoto, nec fratri, nec filio eius habetur fides a Statibus, et propterea nulla est ipsis data praefectura. Agitur quidem de pace inter Ioannem ab Austria et Status, sed quae vix coalescet. Status petunt, vt dimittat Italos et Hispanos, quos apud

te habet, et praecipue Octauium Gonzagam, Escouedum Secretarium et Strigosam Monachum, et nullos habeat Satellites aut corporis custodes praeter eos quos ipsi attribuent. In eam rem nunquam consentiet Ioannes ab Austria, nec dubito, quin tandem sit castigaturus Status, cum non sint inter se concordes, nec sit dubium, quin aliqui ex iis sint ipsi addicti et praecipue Ecclesiastici, qui valde metuunt Religionis mutationem, quae tamen sequetur, si Status necessitate pressi cogantur se coniungere Hollandis et Zelandis. Orangius interea suas res curat. Nuper occupauit oppidum Brabantiae Graue, quod est ad Mosam loco palustri. Eius oppidi proprietas ad ipsum pertinet. Traiectenses Inferiores tandem receperunt eum in suam vrbem cum sex signis militum, et ei tanquam suo Praefecto obtulerunt muuera, ac etiam eius vxori. Id autem factum est consentientibus Statibus, quae res Ioannem ab Austria procul dubio pessime habebit. An mutationem aliquam ibi instituerit nondum audiui. Amsterdamenses velint, nolint iam, cogentur se ei subiicere: Nam a solis Traiectensibus iam habuerunt commeatum, quod posthac non patietur fieri: Reliquae autem vicinae vrbes dudum ipsis aduersantur. Vbi eam vrbem in suam potestatem redegerit Orangius, non erit facile Hispanis ex illis lacunis eum depellere. Derebus Gallicis pauca iam habemus, nec sunt ea satis certa. Aiunt conflixisse in Aquitania Marchionem de Villars Amiralium, qui praeest regiis copiis, et Dom. de la Noue Praefectum copiarum Regis Nauarrae. Amiralium quidem fuisse fusum, sed Dom. de la Noue esse grauiter vulneratum, quidam etiam scribunt ex vulneriqns mortuum. Haec scripta sunt Lutetia. Esset haec parum laeta victoria Huguenotis, si Dom. de la Noue amitterent, is enim virtute, animi moderatione, ac peritia rei militaris inter ipsos longe excelluit. Regina Angliae misit subsidio Principi Condaeo sex naues, quae res Regem Galliae ita male habuit, vt Anglico Legato, quem apud se habet, interdixerit aula, et mandauerit ei, vt se intra suas aedes contineat. Danuillius re male gesta ad Montempessulum venit in maximum contemptum. Obiicitur ei, quod multa praeclare gesserit aduersus Regem pro Huguenotis, quando ab eorum partibus stetit: Pro Rege vero nihil foeliciter gerat, etiamsi ab eo ita dudum acceperit quinquaginta millia coronatorum. Qui veniunt ex Gallia, dicunt omnibus ibi esse persuasum, copias Germanicas, quae ferant auxilium Huguenotis, iam esse in

procinctu, et eam esse praecipuam causam, quare Rex vocauerit Metim Germanos, qui ab eo habent stipendium, et Dux Guisius eo adduxerit copias. Iam senescit fama de eius irruptione in ditionem Ducis Ioannis Casimiri. Aiunt eum a Rege reuocatum esse, sed nescio quam ob causam. Quidam ex Palatinensibus heri mihi dixit, Electorem Palatinum, et Episcopum Spirensem vna cum Duce Ioanne Casimiro profectos esse Neustadium: Quod si verum est puto compositam esse controuersiam de occupato oppido. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti prima die Septemb. 1577.

EPISTOLA CXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Iam est fere sublata omnis spes pacis in Inferiore Germania. Ioannes ab Austria nihil non fecit, vt dilueret suspiciones, quas de ipso conceperunt Status, sed hoc frustra ab eo est factum, et aiunt, recens interceptas esse alias eius literas, ac etiam Regis Hispaniae, ex quibus manifeste apparet, ipsum clam machinatum esse perniciem iis, quibus palam se esse amicum simulabat. Proposuit Statibus plures pacis conditiones, quas omnes ipsi reiecerunt. Tandem scripsit ipsis se satis animaduertere, suam praesentiam ipsis nequaquam esse gratam, itaque se hortari eos, vt desinant tumultuari, et ad Regem scribant, vt alium Praefectum ipsis mittat, se idem ab ipso Rege petiturum, et libenter in Italiam vel in Hispaniam reuersurum, cum videat quorundam calumniis eam sibi conflatam esse apud ipsos inuidiam, vt quicquid agit, sit ipsis suspectum, nec iustis suis excusationibus apud ipsos locum relinqui. Scripsit etiam ad praecipuas vrbes illarum Prouinciarum, suisque literis hor tatus est ad constantiam in obseruanda Religione Catholica Romana et fide erga suum Regem. Interea autem, dum simulat se nihil aliud quam pacem expetere, magna diligentia colligit copias, quibus possit istos opprimere. Miles conscriptus in Burgundia pertransiit Lotharingiam, et ad ipsum iam peruenisse putatur, sunt quindecim signa peditum, et quadringenti aut quingenti Equites. Qui huc venerunt ex Italia omnes affirmant, conscribi ibi militem Hispanicum et Italicum magno numero, et iam monitum esse Ducem Sabaudiae, vr ipsis facturis iter per eius ditionem

commeatum praeparet. Statuum copiae conueniunt ad oppidulum, quod abest tribus milliaribus a Namurco, cuius nomen mihi iam non succurrit. Defecerunt ad eos duo regimina Walonum, quibus praeerant Comes a Megen, et Dom. de Floion ambo Barlemontii filii. Prouinciae, quae ipsis Statibus parent, conferunt pecuniam ad bellum adeo liberaliter, vt audiam solam Flandriam promittere in singulos menses ducenta millia Florenorum, quod mihi pene incredibile videtur. Taedebit populum huius liberalitatis, si bellum diutius protrahatur. Status adhuc obsident Bredam. Boscoducenses voluerunt pellere ex sua vrbe Germanos praesidiarios, et in eam admittere Statuum copias; Verum Germani re animaduersa fecerunt impetum in ciues, antequam id, quod habebant in animo, perficere potuerint, et plures ex iis interfecerunt, et centum et viginti suspenderunt. Scripsi antea Antuerpiensem arcem dirui. Dicuntur etiam Gandauensis et Traiectensis, ambae extructae a Carolo Imperatore. Deliberatur de diruenda Valentianensi, sed quia non procul abest a finibus Galliae, multi censent, non esse diruendam. Traiectenses praestiterunt Orangio iusiurandum. Amsterdamenses ipsi adhuc aduersantur. Scripsi antea, Cameracensem arcem occupatam fuisse a Statibus. Nuper parum abfuit, quin venerit in potestatem Inannis ab Austria opera Suffraganei ipsius Episcopi Cameracensis, qui est filius Barlemontii: Is enim vsus occasione diei festi, quo moris est in ipsa arce sacra celebrari ab Episcopo, vel ab eius suffraganeo, voluit eo introducere sexcentos milites ciuium et sacerdotum veste indutos, sed fraus est detecta. Guisius est in Campania, quae Prouincia est contigua Lotharingiae. Dicitur habere ad duo et quadraginta signa peditum, et aliquod turmas Equitum. Quid sit tentaturus adhuc ignoratur. Plerique dicunt, eum velle suppetias ferre Ioannni ab Austria, quod mihi parum verisimile videtur, cum pars copiarum eius iam superauerit Mosam prope Tullum, quod si ad loannem ab Austria copias duceret, non tam procul progrediendum ipsi fuisset versus orientem et meridiem, sed ex Rhemensi vrbe statim deflectendum ipsi fuisset, versus Ducatum Luzelburgensem. Qui incolunt oppidum Pfaltzburg, quod Georgius Ioannes Palatinus recens coepit aedificare et munire in monte Vogeso, sibi a Guisio valde metuunt, et res suas Argentoratum transferunt. Oppidum Illud abest quinque milliaribus tantum ab Argentorato, et est situm in angustiis, quas non facile vitare possunt ii, qui ex Lotharingia

et Metenfi vrbe proficiscuntur Argentoratum. Si occuparetur a Gallis, possent facessere inde negocium iis, qui vicina Germaniae loca incolunt. Principes Rhenani circuli, qui nuper conuenerunt Veissemburgi, dederunt literas ad Praefectos Germanicos, qui sunt in vrbe Metensi, quibus eos seuere monuerunt, ne quid in gratiam Gallorum aduersus patriam tentarent. Qui veniunt ex Gallia, omnes fere affirmant eos, qui oppidum Brouage propugnabant, fecisse tandem deditionem, et incolumes (vt conuenerat) perductos esse Rupellam. De Gallia nihil aliud habemus, quod certum esse videatur. Non est verum quod nuper scripsi de transactione inter Electorem Palatinum et fratrem eius Ducem Ioannem Casimirum, nec venit Elector Neustadium, sed eo misit Ducem Richardum patruum suum expostulatum cum fratre ob oppidum manu armata occupatum. Audiui Ducem Casimiruum coram ipso Duce Richardo paternum testamentum discerpsisse ac dixisse se nolle ei stare, cum videat fratrem pleraque, quae in eo continentur, non obseruare. Conuenerunt postea duo fratres et simul Episcopus Spirensis, et hilariter conuiuati sunt, sed, vt audio, nulla facta est ab ipsis mentio controuersiae Neustadianae. Elector voluit fratrem secum ducere Heidelbergam, sed is noluit ipsi in ea re obsequi. Dux Lotharingiae numeraturus est Duci Casimiro et eius Equitibus trecenta et quinquaginta millia francorum, vt audiui ex ipsis mercatoribus, qui pecuniam sunt numeraturi. Numerabitur pecunia 17 die huius mensis. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti duodecima die Septembris 1577.

EPISTOLA CXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. De Gallicis rebus pauca hoc mercatu habuimus. Fama illa de aduentu Ducis Guisii in Lotharingiam cum magnis copiis non fuit vera, nec habuerunt causam Status circuli Rhenani, quare sibi tantopere metuerent, aut conuentum Vessemburgi indicerent. Praefecti Germanici, qui in vrbe Metensi conuenerant, profecti sunt Ianuillam, quae est in finibus Campaniae ad ipsum Guisium, cum quo quid ipsi egerint, non audiui, sed scio ipsos cum eo non diu mansisse. Ipse Guisius ante octo dies fuit Nancei. Iam audio esse in Metensi vrbe. Fama est pacem esse factam inter Regem Galliae et Nauarrenum, qua pace nec

Condaeus nec Occitani sunt comprehensi. Si tam ineptus est Nauarrenus, vt in eiusmodi pacem consenserit, et suis et aliorum, qui eandem quam ipse Religionem profitentur, rebus pessime consuluit. Regem ideo cum ipso transegisse puto, quia sciuit Reginam Angliae aliqua pecunia iuuare Huguenotos, quo possint sibi auxilia in Germania comparare. Fuerunt hoc mercatu duo Legati Reginae Angliae in hac vrbe. Qui prior venit, fuerat apud Electorem Palatinum, et apud Ducem Ioannem Casimirum. Egerat cum vtroque fratre de ineundo foedere inter Principes protestantes seu Confessionis Augustanae, et Reginam suam, quo possint coniuncti resistere conspirationibus Pontificiorum Principum, quos multi putant inirsse foedus ad opprimendos eos, qui iugum Pontificium excusserunt. Eo autem foedere comprehendi Regis Galliae et Hispaniae, Pontificem Romanum et alios Italicos Principes et nonnullos etiam ex Germanicis. Elector Palatinus ostendit ipsi Anglico Legato formulam foederis, quod dicebat iniisse eos, qui Calumistae nominantur, aduersus eos, qui Lutheri doctrinam profitentur, quam formulam non solum salsam esse, sed etiam confictam ab homine rerum imperito facile iudicabunt, qui eam legent, nisi plane careant iudicio: Legatus enim Anglicus eius exemplum, quod ab Electore Palatino habuit, mihi legendum dedit: Profectus enim cum eo sum ad thermas Empsenses prope Confluentiam, vbi Dux Casimirus Landgrauium Gulielmum conuenit. Foederis, de quo agit Regina Angliae, nullum est adhuc factum initium, quod sciam. Habuit et ille Legatus Anglicus alia mandata ad Ducem Ioannem Casimirum de ferendo auxilio Huguenotis in Gallia, sed quid in ea re constitutum sit, ego ignoro. Venit postea huc alter Legatus Anglicus, quem puto profecturum postea ad Vestram Celsitudinem. Est vir ingeniosus, et non paruae authoritatis: Est enim Secretarius arcani consilii Anglici. Dedit operam literis Vitembergae, cum adhuc in viuis esset Dominus Philippus Melanchthon. Fuit spoliatus a quodam pirata Gallo, cum ex Anglia in Belgium traiiceret. Iam est profectus Heidelbergam. Nondum satis intellexi, quaenam habeat mandata a sua Regina, nisi quod in genere mihi dixit suam Reginam valde cupere, vt ineatur concordia inter eos Principes, qui iugum Pontificium excusserunt, eamque esse praecipuam causam suae Legationis. Ducis Ioannis Casimiri Equitibus iam hic numerantur centum millia coronatorum ex eo debito, pro quo fideiussit Dux

Lotharingiae, vt antea ad Vestram Celsitudinem scripsi. Fuerunt nudius tertius ipsi Praefecti Equitum Oppenhemii cum Duce Casimiro, sed quid ibi egerint nescio. Belgicae res eo iam sunt deductae, vt vix vlla spes pacis supersit. Iam enim Status constituerunt nouum consilium, cuius est caput Orangius, qui haud dubie dabit operam, ne Hispani amissam authoritatem recuperent. Intercipiuntur fere quotidie literae Ioannis Austriaci, quae eum magis ac magis exosum reddunt. Significauit Statibus se cupere redire in Italiam vel Hispaniam, cum videat se apud ipsos venisse in suspicionem, et petiit, vt ipsi indicarent, quae ante discessum ab ipsofieri vellent. Responderunt Status, se nihil aliud ab eo petere, quam vt Namurcum, oppida Luzelburgensis Ducatus, et ea, quae adhuc in Brabantia obtinet, ipsorum potestati traderet. Dixit se id facturum modo suis dignitatibus, honoribus et opibus restituerentur ii, qui sunt eum sequuti, Trellonius, qui captus est in arce Antuerpiensi, et Fuggerus liberi dimitterentur, persoluerentur stipendia militi Germanico, et exauthorarentur omnes milites, quos sub signis habent Status, quas conditiones Status repudiauerunt. Heri venit huc cursor Antuerpia, qui dicit: Orangium iam esse in vrbe. Elector Coloniensis resignauit suum Episcopatum 13 die huius mensis, quod facturus venit ad vrbem cum numeroso Equitatu, sed non est a ciuibus admissus. Coactus est itaque maximam partem sui Equitatus extra vrbem relinquere. Quibus conditionibus resignauerit nondum audiui. Fama est Coloniae, non electum iri filium Ducis Bauairae, sed potius Episcopum Argentoratensem ex familia Comitum de Manderschit, vel quendam Truchses de Valdburg filium fratris Card. Augustani. Fama de morte Regis Hispaniae euanuit. Mitto ad Vestram Celsitudinem picturas hodie primum allatas Antuerpia. Ego Vestrae Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 23 die Septembr. 1577.

EPISTOLA CXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Heri loquutus sum cum Ministro Ducis Lotharingiae, qui recta venit Nanceio. Is, vt reliqui pacem in Gallia factam esse, affirmat, sed quibus conditionibus sit facta, dicit se ignorare. Ea autem fide obseruatur pax, vt nuper instituta fuerit Rupellae proditio, per quam sperabant

Regii, se vrbem in suam potestatem redacturos. Ea res agebatur per Lansacum, quem Rex praefecit Brouagio, postquam illud recepit deditione. Corruperat duos ciues, qui re patefacta sunt supplicio affecti. Est hic fama, commissum esse praelium in Santonibus, et copias Regias fusas esse a Nauarreno, ipsumque Ducem de Maine regiarum copiarum Ducem fugisse Brouagium: Verum haec fama mihi videtur valde incerta. Is, qui venit ex Lotharingia, dicit se conuenisse Guisium in arce Bischoffs-Homburg, quam iam coepit munire. Habet ad duo millia fossorum, qui magna diligentia fossas ducunt, et aggeres extruunt. Affirmat praeterea milites, quos Guisius habuit in Campania, progressos esse in Metensem Tullensem et Verdunensem Episcopatus, hoc est ad fines Germaniae, et excedere numerum octo millium: Reliqui, qui antea ex Lotharingia venerunt et scripserunt, dicebant vix esse tria millia. Non puto Guisium fore tam temerarium, vt aliquid in Germania tentet, cogito tamen eum esse iuuenem audacem et insolentem, et posse impelli ab assentatoribus, quos apud se habet, ad aliquid audendum, cuius eum forte postea poeniteat. Plurimi existimant eum cum suo milite iturum ad Ioannem Austriacum, quem aiunt tandem cogitare de eo colligendo exercitu: Videt enim se frustra iam agere de pace, postquam accersitus est Bruxellas a Statibus Orangius, cuius consilio omnia iam administrari dicunt. Quod si verum est ipsum Ioannem ab Austria et eos, qui ipsi adhaerent, iudicatos esse hostes a Statibus, ipsisque bellum esse indictum, cogetur Austriacus volens nolens conscribere militem ad se defendendum. Fama de aduentantibus ex Italia copiis Hispanicis et Italicis, quae aliquamdiu sopita fuit, denuo a pluribus excitatur. Sub initium huius mensis Bolwillerus nescio qua occasione conflixit cum copiis Statuum, quibus est superatus, amisitque a suis ducentos, vt scribitur Colonia: Alii vero dicunt longe plures interiisse. Accersiuerat ad se Bolwillerus plerosque milites Germanos, qui pulsi ex oppidis Brabantiae vagabantur in Ducatu Lucelburgensi. Champagnaeus frater Card. Granuellani Praefectus est copiarum, quae cum Bolwillero conflixerunt, sed nescio, an interfuerit praelio, quod commissum est ad Gueldriae oppidum Erkeleus, quod est ad fines Iuliacensis Ducatus, et abest tribus tantum milliaribus a Ruemunda et septem a Colonia. Orangium vocatum a Statibus prosequutus est Antuerpiam vsque frater Ioannes Nassauiensis Comes,

quem inde in Zelandiam remisit, ipse autem profectus est Bruxellas die 22. superioris mensis. Fecit iter noctu, vt vitaret acclamationes, quibus eum populus in viis excipit tanquam libertatis patriae vindicem. Petierunt ab eo Status, vt vtrinque obseruetur pax Gandauensis, et vt ipse permittat, vt ii, qui sunt Religioni Pontificiae addicti, habeant suae Religionis liberum exercitium in oppid s Hollandiae et Zelandiae. Quid egerit Orangius postquam venit Bruxellas, non audiui. Quidam scribunt eum cogitare de reditu in Zelandiam et Hollandiam. Germani, qui obsidentur Bredae, cum nuper animaduertissent eos, a quibus obsidentur, negligentius excubias agere, eruperunt ex oppido et tanto impetu eos inuaserunt, vt initio eos perturbauerint, et multos ex eis interfecerint, parumque abfuerit, quin eos in fugam coniecerint. Collegerunt tamen se tandem, et Germanos coegerunt in oppidum se recipere, aliquot ex ipsis caesis. Quoniam obsessi non abundant commeatu, ii, a quibus obsidentur, sperant, se tandem adacturos eos ad faciendam deditionem. Tanta est, vt aiunt, in oppido lignorum penuria, vt milites coeperint diruere tecta splendidae illius arcis, quam ibi habet Orangius, quo possint iis lignis vti. Sunt qui dicant, haec a Fronsbergio fieri, vt ipsi Orangio aegre faciat, cum ex priuatis aedificiis miles ligna habere potuerit. Ego Vestrae Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 15. die Octob. 1577.

EPISTOLA CXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps, ac Domine Clementissime. Pacem certo esse factam in Gallia, iam ex pluribus locis scribitur. Publicata fuit in aula Regia ac etiam Bergeraci, vbi fuit Rex Nauarrae, tunc cum est facta. Audio esse etiam publicatam Lugduni sed non Lutetiae: Nam Parlamentum Parisiense noluit eam approbare: Quare Rex dicitur, iam proficisci Lutetiam, vt eam ibi publicari curet. Vidi tamen literas huc missas Lutetia, in quibus scribebatur, eam ibi publicare debuisse 25 die superioris mensis. Quibus conditionibus sit facta, nondum scio. Fama est quidem eam iisdem conditionibus esse factam, quibus ante sesquiannum facta fuit: quod non credo esse verum. Cum enim iam essent valde accisae res Huguenotorum, et viderentur versari in maioribus difficultatibus, quam vnquam antea, verisimile est eis iniquioribus

conditionibus pacem esse concessam. Aiunt inter reliqua caueri in conditionibus pacis, vt pecunia debita Duci Ioanni Casimiro et eius militibus ipsis a Rege persoluatur, et vt Ducatus Stamparium et Castri Theodorici, et pensionem annuam, et reliqua, quae supe riore pace a Rege et eius fratre Duci Casimiro sunt concessa, ipse iam habeat. Quamuis autem facta sit pax, non tamen propterea copias suas dimittit Rex, sed, vt audio, iussit eas contendere in Campaniam et Picardiam, quae duae Prouinciae Inferiorem Germaniam attingunt, ita vt videantur mitti ad Ioannem Austriacum, nisi forte Guisius velit aliquid tentare in Germania, sed puto eum potius iturum ad Austriacum. Scribitur ex variis locis iam esse in procinctu duodecim millia Hispanorum, et totidem Italos, qui ex Italia Ioanni Austriaco mittuntur auxilio, et Pontificem Rom. ad instruendas illas copias multum pecuniae contulisse. Contulerunt etiam aliquid plerique Principes Italici. Tandem male agetur cum Statibus Belgicis, cum a nemine quicquam auxilii sperare possint, nisi forte a Regina Angliae. Scribunt ex Inferiore Germania, Germanos, qui obsidebantur Bredae a Statibus, tandem fecisse deditionem, quod si est verum, nihil amplius possidet in Brabantia Ioannes Austriacus. Amsterdamenses dicuntur transegisse cum Principe Orangio et Hollandis, quibus numerant ter centena millia aureorum, et admittunt in suam vrbem praesidium quatuor signorum militum, quos per aliquot menses suis sumptibus alent. Dicunt aduentare in auxilium Statuum decem signa Anglorum et totidem Scotos. Aliquot cohortes Walonum, quorum Dux erat quidam Mornau Hannonius, nuper caesae sunt a Germanis ad oppidum Thalen, quod non procul abest ab Arkeleus, vbi nuper fusae sunt Boluilleri copiae. Accidit nuper Bruxellis, vt ob quaedam grauiora negocia Orangius et reliqui proceres manerent in Senatu vsque ad horam secundam pomeridianam. Quidam ciues certiores facti Orangium ex Senatu nondum esse reuersum, suspicati sunt aliquid incommodi ipsi accidisse, quare correptis armis quidam eorum portas vrbis occupauerunt, alii vero in Curiam contenderunt, quos cum de fenestra alloquutus esset Orangius, ac omnia bene habere dixisset, sedatus ex tumultus, et ciues arma deposuerunt. Ex eo tumultu orta est illa fama de Orangio capto a Statibus, quae fama vbique fere sparsa est. Elector Palatinus huius pater instituit Neuhausii prope

Vormaciam talem scholam, qualem habet Vestra Celsitudo in Porta prope Naumburgum. Aluit ibi centum pueros, et quatuor aut quinque Viros doctos, qui eos in Religione et in literis instituerent. Abest Neuhausium a Vormacia in itinere quadrantis horae tantum. Fuit olim ibi Collegium Canonicorum regularium, qui ob turpitudinem vitae inde pulsi sunt ante Lutheri tempora. Iam Elector Palatinus inde eiecit et Praeceptores et pueros, et imposuit loco praesidium ducentorum militum. Vulgo hic dicitur id ab Electore ideo esse factum, quia metuat, ne frater locum illum occupet. Videntur gliscere dissidia inter fratres, quae et ipsis et toti Germaniae esset vtile componi propter vicinos Gallos et aduentantes copias Italicas et Hispanicas. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 17 die Octobr. 1577.

EPISTOLA CXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Superiore mense correptus sum eo morbo, quo ante sex annos laboraui totos septem menses, cuius adhuc vestigia in facie circumfero, sed memor me tunc Medicorum inscitia coniectum fuisse in maximum vit ae periculum, eos iam in consilium adhibere nolui. Inde accidisse reor, vt citius coeperim conualescere, quamuis nondum sim pristinae valetudini plane restitutus, nec potuerim ante hunc diem scribere defluentibus in oculos catarrhis quandocunque caput inclinabam: Quare peto a Vestra Celsitudine, vt mihi ignoscat, quod meam scribendi consuetudinem aliquamdiu intermiserim. Quoniam autem non dubito, quin Consiliarii, quos hic habuit Vestra Celsitudo, ad eam diligenter perscripserint ea, quae occurrerunt, de iis tantum scribam, quae ab ipsorum discessu audiuimus. Ex Gallia nihil aliud audimus, quam pacem ibi esse factam, et Guisium habere in Campania copias aliquas, quas dicunt Ioanni Austriaco militaturas: Non sunt autem tantae illae copiae, vt ipsum liberare possint ex iis difficultatibus, cum quibus iam conflictatur. Quidam scribunt, earum copiarum ductores fore Carolum Mansfeldensem, Casparum Schonbergium,

et Bethstenium Lotharingum: Montdragonem vero et Iulianum Romerum Hispanos Duces magni nominis conscripturos etiam militem Gallicum. Videtur Ioannes Austriacus voluisse terrere aduersarios fama istorum apparatuum, et potius ostentare bellum quam gerere, cum nondum ad eum venerit miles Hispanicus, Italicus et Gallicus, qui dicebatur dudum venturus, et patiatur vrbes, quae eius authoritatem adhuc sequebantur, in suo pene conspectu oppugnari a Statibus Belgicis, nec eis suppetias ferat: Nunc enim oppugnantur Namurcum et Ruremunda, vbi est Boluillerius: Quod fit cum magno Hispanorum dedecore, qui passi sunt antea plures vrbes ab aduersariis sibi eripi, et praesertim eas, in quibus erant praesidia Germanica. Credo eos expectasse euentum proditionis institutae ab iis, qui coniecti sunt in vincula Gandaui. Forte etiam sperarunt fore causam magnae alicuius mutationis aduentum Archi-Ducis Matthiae, sed euentus eorum expectationi nusquam respondit: Nam proditio instituta ab aliis iam est ita patefacta, vt Praetor Gandauensis, qui Mocron nominabatur, et fuit ex coniuratorum numero, sit affectus capitali supplicio, et quia Matthias Archi-Dux vocatus est ab ea factione, videtur apud alios venisse in aliquam suspicionem. Videntur sane graui reprehensione digni ii, qui Principi adolescenti tanta familia nato persuaserunt, vt pateretur istos in eiusmodi rebus suo nomine abuti. Vidi scriptum typis editum Gandaui lingua Flandrica, in quo continetur, Arescotum et socios voluisse clam inducere Gandauum valida militum praesidia, et ita committere Flandros cum Brabantis, existimantes occupata ea vrbe, se facile persuasuros reliquis Flandris, vt suas partes sequerentur: Constituerant autem Archi-Ducem Matthiam collocare Deuremondae, quae est vrbs munitissima inter Gandauum et Antuerpiam et eius nomine abvti ad ea perficienda, quae instituerant. Circumferuntur conditiones ipsi Matthiae oblatae, quas si acceptaret, non esset futura magna eius authoritas in gubernatione, quamuis ego dubitem an nomine omnium Statuum sint ei oblatae. Audio eum dicere, se ideo venisse, vt Statibus inseruiat in quacunque re poterit, et, modo ipsis prodesse possit, se parum curaturum, quid de ea re iudicaturus sit Ioannes Austriacus. Iam delitescit Lierae, quod est oppidum non magnum, quod abest ab Antuerpia tribus milliaribus et totidem a

Mechlinia. Videtur sane ipsi parum honorificum tamdiu ibi haerere. Quidam ex iis, qui ex Inferiore Germania veniunt, suspicantur, esse aliquos qui eum obseruent, ita vt non sit plane sui iuris, etiamsi nullae appareant custodiae ipsi positae, quod non existimo esse verum. Scripsit humanissime ad Orangium, cui omnem beneuolentiam obtulit. Orangius autem misit ad eum fratrem suum Comitem Ioannem, per quem ipsi sua officia et obsequia detulit. Arescoti et Sociorum perfidia magnam authoritatem Orangio conciliauit: Coepit enim vbique populus dubitare de omnium procerum fide, praeterquam de ipsius, eo quod nemo dubitet eum exercere capitales inimicitias cum Hispanis, et sane conuicia, quae Ioannes Austriacus et alii Hispani in eum coniecerunt, sunt etiam in causa, vt ei maior fides habeatur. Iam Flandri et Brabanti palam dicunt, se nullum alium gubernatorem, quam ipsum habere velle. Cum itaque erga ipsum sint ita affectae illae duae potentissimae Prouinciae, et dudum habeat sibi addictos Gueldros et Frisios, non puto Hannonios et Attrebatenses ab istorum consensu se seiuncturos: Quare si Hispani Prouincias istas bello petiuerint, illae haud dubie volent ipsius Orangii consiliis praecipue bellum administrari. Alenconius Regis Galliae frater iam redit ad veteres illas artes, quibus Huguenotis imposuit. Fuit diu in Picardia, vt ex loco propinquo ageret cum Orangio, cui significauit se nihil non facturum in gratiam Statuum Belgicorum, si se eius fidei committere voluerint, sicut ante annum facere voluisse videntur: Se enim perfecturum, ne ex Gallia quicquam auxilii mittatur Ioanni Austriaco. Plura promittit et addit se, vt Huguenotos in postremo hoc bello oppugnaret, persuasum fuisse a matre et a viris non bonis, quos apud se habuit, qui eo argumento ipsum praecipue mouerunt, quod dicerent Ordines Regni constituisse adimere ipsi ius successionis in Regno, si se a Rege fratre seiungeret. Audio ipsi responsum esse, posse de iis rebus cum ipso longe commodius agi, vbi constiterit ipsum colere sinceram amicitiam cum Rege Nauarrae et cum Principe Condaeo et sua consilia cum eis coniungere. Aiunt Status Belgicos misisse Legatos ad Regem Galliae, sed de quibus rebus sint cum eo acturi non audiui. Antea ab ipsis missus fuit in Angliam Hauraeus frater Arescoti petitum a Regina auxilia, quorum

ipsis dudum spem fecit, si a Ioanne Austriaco oppugnarentur. Petiit autem, ne militem mitteret sed pecuniam, quam putant ipsum voluisse interuertere, si ei tradita fuisset, et conuertere in vsus illius factionis, cuius erat caput Arescotus eius frater. Veniens in Angliam non indicauit Reginae accersitum esse Matthiam Archi-Ducem, cum tamen esset ex eorum numero, qui eum accersiuerant, quae res Reginam male habuit, a qua postea interrogatus, an sciuisset eum venturum, coactus est fateri, se sciuisse. Regis Galliae mandato detentae sunt Burdegallae (Bordeaux) quinquaginta aut fexaginta naues Anglicae, quae eo nauigauerant, vt vina coemerent. Quam ob causam Rex id mandauerit non audiui. Vbi id resciuit Regina Angliae, curauit etiam detineri duas et viginti naues Gallicas, quae ignarae eorum, quae cum Anglis acta erant Burdegallae, agitatae tempestatibus in quendam Angliae portum se receperant. Aiunt merces, quae erant in nauibus Gallicis esse longe maioris precii, quam eae, quae erant in Anglicis, etiamsi essent plures. Haec sunt quaedam praeludia belli, quod multi putant oriturum inter illas duas gentes. Scripsit ad me nuper ex Anglia Vir fide dignus quiddam, quod videtur non indignum esse cognitu. Furbisserus natione Anglus homo rei nauticae peritissimus iam per aliquot annos procul ad Septentrionem nauigauit sperans, se posse reperire fretum, per quod nauigari possit in mare, quod Hispani nominant de Sur, et inde ad Molucas Insulas, in quibus proueniunt aromata, et in Indiam Orientalem: Nam existimat nouum Orbem repertum ab Hispanis esse Insulam, quae ad Orientalem et Meridiem separetur a continente freto Magallanico, et ad Occidentem et Septentrionem eo freto, quod ipse inuestigat. Cum ante annum obambularet in quadam Insula plane inculta, ad quam aquandi gratia appulerat, quidam ex eius Comitibus conspicatus glebam rutilantem collegit eam apud se, et secum in Angliam vexit, vbi cum eam aurifabro ostendisset, is eam conflauit ac reperit esse aurum fere purum. Ea res est tandem ad Reginam delata, quae superiore vere iussit Furbisserum cum tribus nauibus

nauigare in eam insulam, vnde gleba illa aduecta erat: adiuncti sunt autem ei aliquot Viri rei metallicae periti, qui eius loci naturam explorarent. Nauigauit ille, et iam in Angliam reuersus est incolumis, et secum aduexit ad centum vasa plena illa materia metallica, quae nondum ex nauibus exportata erat, cum ad me scriptae sunt literae. Referunt Metallici, qui cum eo fuerunt, non solum Insulam illam, ex qua aduecta erat prior illa gleba, abundare ea materia, sed et quatuor alias Insulas vicinas non multum ei cedere. Si haec sunt vera erunt haud dubie plurimis exitio: nam omnes volent eo nauigare. Dani, qui iam marcescunt ocio, habebunt pulchram occasionem ostentandi suam industriam, cum sint propinquiores illis locis quam Angli, et sibi aliquid iuris in illo Septentrione vendicent. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae, omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 27. die Novembr. 1577.

EPISTOLA CXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem, Archi-Ducem Matthiam substitisse Lierae. Id ab ipso petitum fuisse a Statibus postea intellexi. Iam profectus est Antuerpiam, vbi mandato Statuum est magnificentissime exceptus. Habuit secum Comitem Guntherum Schuartzburgium. Scribunt Orangium iuisse ei obuiam cum duobus millibus equitum, qui ob eam rem conuenerant Antuerpiae. Diuertit in Coenobium D. Michaelis, quod antea incolebat Orangius, qui migrauit in aedes Fuggerorum, et inde in eas, in quibus habitare solebat arcis Praefectus. Fama est Status constituisse, ipsum Matthiam praeficere gubernationi illarum prouinciarum in locum Ioannis Austriaci. Si in his rebus nihil est simulationum, sed serio omnia aguntur, cogentur Hispani ius suum armis persequi, vt suam existimationem tueantur. Quoniam Ioannes ab Austria hactenus potius ostentauit bellum quam gessit, multi suspicabantur ipsum aliquid occulte moliri, cuius euentum expectaret, cum praesertim pateretur sibi a Statibus eripi vrbes, in quibus erant praesidiarii milites Germani, qui eius partes sequebantur. Auxerat eas suspiciones sparsa fama

de coniuratione, ob quam Arescotus et alii proceres dicebantur traditi custodiae. Porro aduentus Archi-Ducis Matthiae fuit plurimis suspectus, qui indicarunt Imperatorem cum Hispanis colludere, et totam hanc fabulam de Matthia instructam esse ad fallendum Status, et promouendum res Hispanorum, nec desunt quibus nondum sit exempta ea suspicio. Breui, vt spero, iudicare poterimus quonam haec omnia sint euasura: nam magna multitudo militum ex variis locis confluit ad Ioannem Austriacum: recens enim ad eum venerunt tredecim signa Burgundiorum et triginta Hispanorum et Italorum. Aiunt Comitem Carolum Mansfeldensem ducere ad eum duo millia peditum Gallorum, et sex turmas equitum leuioris armaturae: quod mihi mirum videtur, cum omnes affirment, Regem Galliae interdixisse suis subditis, ne cuiquam militent, adversus Status Belgicos, et ne commeatu aut vlla alia re hostes eorum iuuent. Sed videntur in Gallia iam persuasi esse sibi licere non praestare ea quae promittunt. Aiunt denuo augeri copias Guisii, eumque per Picardiam irrupturum in Inferiorem Germaniam, statim vbi Ioannes Austriacus suas copias ex Ducatu Lucelburgensi eduxerit, vt Statuum vires distrahantur. Nuper vna collocuti sunt non procul a Maceriis oppido ad Mosam fluuium. Status adhuc obsident Ruremondam et Namurcum. Sperant ii, qui Ruremondam obsident, se breui eam in suam potestatem redacturos. Nuper ictus est globo in brachio Comes Fridericus ab Holach, qui est in castris Statuum ad eam vrbem. Comes de Lallain praeest copiis, quae Namurcum obsident. Cinxit sua castra fossa et aggere, et ante dies quindecim sunt ei a Statibus missa subsidio centum signa peditum, et octingenti equites. Miror quorsum tantus numerus militum, nisi forte sibi metuant a Ioanne Austriaco ob adventum Hispanorum, Italorum, et Burgundiorum. Si patiatur Austriacus sibi eripi eam vrbem, quam arcem belli videtur sibi constituisse, et quae fere est in eius conspectu, multum decedet eius existimationi, nec leue erit damnum, quod inde accipiet amisso tam commodo traiectu Mosae et Sambrae fluuiorum, quorum vterque ad eam vrbem iunctus est lapideo ponte. Dux Arescotus est iam Bruxellis. Dicunt eum praestita cautione e custodia dimissum esse. Episcopi et alii procereres, qui cum eo traditi fuerunt custodiae, nondum sunt dimissi. Quae de Praetoris

Gandauensis supplicio antea scripsi non sunt vera. Sunt qui scribant Gandauienses non habuisse satis iustas causas ita agendi cum viris tantae dignitatis, vt egerunt cum Arescoto et sociis. Iam tumultuantur in sua vrbe, et immoderate vtuntur recuperata libertate, non satis memores poenarum, quas Imperatori Carolo dederunt. Vocarunt ad se Orangium ad componenda dissidia, quae inter ipsos sunt exorta, sed noluit accedere. Saepius est huc scriptum Antuerpia, Amsterdamum transegisse cum Orangio et reliquis Hollandis persoluta ipsis ingenti pecunia, quod tamen non est verum. Conuenerat nuper inter milites praesidiarios vrbium, quae sunt vicinae ipsi Amsterdamo, vt certa hora non procul ab ipsa vrbe conuenirent, in eamque repente irrumperent, sperantes se ea ratione ciues nihil tale metuentes et imparatos opprimere posse, et vrbem occupare. Habuisset successum eorum consilium, si hora constituta omnes aduenissent. Qui primi aduenerunt, cum viderent se in patente campo latere non posse, quamuis essent pauci numero non existimarunt expectandos esse socios. Inuaserunt itaque vrbem, et portam vnam occuparunt caesis custodibus, quibus erat eius portae commissa defensio: quod cum populo innotuisset, statim arma corripuit, et eos, qui portam occupauerant inuasit, qui cum pauci essent numero, nondum enim aduenerant eorum socii, omnes sunt aut capti aut interfecti. Vbi quid esset actum Amsterdami, innotuit militibus Germanis, qui sunt Dauentriae, eripuerunt ciuibus arma omnia, quae habebant in suis aedibus, ne quid aduersus ipsos molirentur. Inde etiam apparet non discessisse Dauentria Germanos, quod tamen fuit huc scriptum Antuerpia. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti decimo die Mensis Decembris 1577.

EPISTOLA CXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Certum est militem confluere ad Ioannem Austriacum non solum ex Italia

et Burgundia sed etiam ex Gallia, quamuis Rex interdixerit suis subditis, ne ipsi militarent. Nihil tamen tentat, quod audiamus, aduersus Status, quamuis ab ipsis obsideantur Ruremonda et Namurcum, sitque ipse non procul a Namurco, quam si patiatur in hostium potestatem venire male consulet suae existimationi, Sunt qui dicant eum propterea non ferre suppetias illis vrbibus. quia sciat eas frustra obsideri, et in nullo periculo versari, esseque ei gratum Status alendo exercitum per hyemem exhauriri sumptibus, et frigore ac aliis incommodis affligi valetudinem eorum, qui ipsis militant, qui haud dubie incident in varios morbos, statim vbi appetet aestas, nisi prius moriantur. Ii, qui obsidentur Ruremondae cum nuper animaduertissent hostes negligentius excubias agere, irruperunt in eorum castra, multosque nihil tale metuentes et imparatos interfecerunt, duoque signa ex iis capta in vrbem retulerunt. Repulsa Ernesti Bauari in petitione Episcopatus Coloniensis multum incommodat rebus Ioannis Austriaci: nam eiusmodi amicitiam inter se contraxerant, vt videretur futurus addictissimus Regi Hispaniae, si ad Episcopatum peruenisset. Aiunt Status scripsisse ad Regem Hispaniae, si reuocato Ioanne Austriaco voluerit praeficere administrationi illarum pronunciarum Matthiam Archi-Ducem, se ei tanquam eius Legato et locum tenenti obtemperaturos: addiderunt autem conditiones, quibus id essent facturi, quas non vidi: nam non puto esse eas, quae circumferuntur, et dicuntur esse propositae Matthiae, quum primum venit ad ea loca. Petierunt autem Status a Matthia, vt interea dum ex Hispania expectatur responsum, reciperet se Antuerpiam, quod est ab eo factum, et est adhuc ibi. Qui inde veniunt, dicunt ipsum et Orangium saepius vna per vrbem obequitare. Eius Secretarius nuper obambulans noctu per vrbem incidit in quosdam ciues armatos, a quibus interrogatus quisnam esset et quo iret, cum non vt volebant respondisset, ab ipsis fuit grauiter verberatus, et in carcerem perductus, ex quo postridie difficulter potuit eum liberare Orangius, cum de ea iniuria apud ipsum conquestus fuisset Archi-Dux Matthias. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem Comitem Schuarzebergium aulae Caesareae Mareschalcum profectum esse in Inferiorem Germaniam iussu Imperatoris, vt inde Matthiam euocet, et eum in Austriam reducat. Iam vero

hac faciunt iter plurimi ipsius Matthiae Ministri, qui Vienna ad ipsum proficiscuntur, inter quos sunt multi Itali, quos scio non fore admodum gratos hospites Belgis. Si serio ab Imperatore reuocatur miror non interdici eius Ministris, ne ad eum proficiscantur. In plerisque vrbibus Inferioris Germaniae vsitatum fuit ante istos tumultus ciuiles nouos magistratus quotannis certo die deligere: Verum Albanus, interea dum Regionibus illis praefuit, morem illum in plerisque vrbibus, et praesertim in potentioribus mutauit, et effecit magistratus perpetuos, existimans id suis rationibus magis conducere, quoniam eos esset habiturus obsequentiores, et sibi addictiores, et ita se facilius abusurum eorum opera ad expilandum populum, et ad opprimendum eius libertatem. Iam volunt plerique ciues veterem consuetudinem in vrbes reducere, et iubent eos, qui sunt in magistratu, se abdicare, quo possint alii ipsis suffici: Verum illi aegre patiuntur se deturbari de loco, cui diu assueuerunt, et omnem mouent lapidem ne eo adigantur, et ob eam rem in aliquibus vrbibus oriuntur tumultus. Plerique autem istorum, qui sunt in magistratu, putantur fauere Hispanis, a quibus sunt eo euecti, etiamsi palam aliud prae se ferant. Bruxellenses et Gandauenses suas vrbes magna diligentia muniunt, sed quia vtraque est amplissima, videntur parum promouere. Plerique mercatores externi, et praesertim Ilali et Hispani praeuidentes imminentem tempestatem discedunt Antuerpia. Itali proponunt Senatui Coloniensi conditiones, quibus se in vrbem admitti petunt, sed an responsum acceperint nondum audiui. Multi sunt profecti in Galliam petituri immunitates a Rege Burdegallae (Bordeaux) vel Rothomagi, (Rouan) quae sunt vrbes maritimae totius Galliae potentissimae, quo possint in earum altera commercia sua exercere. Burdegalla est ad ostium Garumnae. Rothomagum autem ad ostium Sequanae. Peribunt Belgae, si exterorum commercia alio transferentur: sunt enim fundamentum opum, quas habent. Credo Vestram Celsitudinem audiuisse, Illustrissimos Principes Lantgrauium Gulielmum, Georgium Fridericum Marchionem Brandenburgensem, et Ducem Virtembergensem dare operam, vt componantur dissidia orta inter Electorem Palatinum et eius fratrem Ducem Casimirum, sed videtur ea res cum non ita magno successu hactenus tentata esse. Electoris valetudo est admodum

incerta: iam tamen dicitur paulo melius valere quam superioribus diebus. In ea mutatione, quam post mortem parentis instituit in Ecclesiis et Scholis, hactenus nihil actum fuerat, quod ad Academiam Heidelbergensem pertinere videtur, quod ideo credo accidisse, quod Elector destituebatur viris doctis, quos sufficeret iis, qui dimitterentur. Ante paucos dies dimissi funt ex ipsa Academia tres Professores Theologiae. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 22. die Decemb. 1577.

EPISTOLA CXXIX. Eidem.

ILustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Post diuturnam disceptationem Statuum Belgicorum Matthias Archidux renunciatus est Legatus Regis Hispaniae, seu Gubernator generalis prouinciarum Inferioris Germaniae, quae parent Regi Hispaniae. Missus fuit a Statibus Antuerpia Cancellarius Brabantiae, vt id Matthiae significaret et ab eo peteret, vt se statim Bruxellas conferret, ad praestandum Iusiurandum Regi ipsi et Statibus. Haec facta sunt Antuerpiae decima octaua die fuperioris mensis, quo die publice in ipsa vrbe excitati sunt ignes in signum laetitiae. Sunt qui dicant Status habuisse assensum Regis Hispaniae, antequam eum renunciauerint Gubernatorem, sed mihi videtur id non potuisse tam scito fieri, cum longissime inde absit aula Hispanica, nec soleant Hispani properare in deliberationibus de rebus grauioribus. Addunt Ioannem Austriacum iussum esse a Rege redire in Italiam, quod an sit verum breui intelligemus. Scribunt conditionibus, quibus designatus est Gubernator Matthias, insertum esse, ne vllum habeat Consiliarium natum extra illas prouincias, et qui non sit Religionis Romanae: quae si sunt vera, Orangii causa inserta esse non est dubium, qui ea ratione a deliberationibus de Republ. excluditur. Ego fere non dubito, quin Matthias accersitus sit in eas prouincias odio Orangii,: nam male habet alios proceres, quod plus valeat gratia et authoritate apud populum quam ipsi, et propterea voluerunt ei Matthiam opponere. Quam prudenter faciant viderint ipsi: nam de ipsorum corio luditur. In eo videntur imprudenter facere, quod,

cum antea ageretur de libertate patriae communi consilio asserenda, iam immmisceant huic rei Religionis controuersiam: quod fit contra pacem Gandauensem. Haec hauddubie suggeruntur ipsis ab astutis hominibus quo tollatur ille consensus, in quo illorum salus consistit. Electio Matthiae est parum grata primariis vrbibus, quod satis antea testati sunt Gandauenses, qui proceres, de quibus antea scripsi, ideo tradiderunt custodiae, quod ab ipsis esset accersitus, nec volunt eos dimittere, etiamsi Status id ipsis imperent: quare petunt Status ab Orangio, vt se Gandauum conferat, et det operam vt liberentur captiui: quod an sit facturus nescio, cum videat id fore ingratum populo, quem non vult offendere. Pleraeque vrbes recensent non solum suos ciues sed etiam habitatores, iubentque sibi arma comparare eos, quorum aetas iis gestandis est conueniens, hoc est, qui maiores sint annis viginti et minores sexaginta. Nemo autem est ab eo onere immunis praeter Ecclesiasticos, et eos, qui magistratum gerunt. Antuerpiae descriptae sunt 80. cohortes, quarum quaelibet est ducentorum virorum. Ioannes Austriacus habet exercitium duodecim millium hominum conflatum ex Hispanis, Italis, Burgundis, et Walonibus. Dicuntur ad eum venturi Germani et Galli maiore numero. Cum iis copiis progreditur versus Rhenum. Nuper occupauit arcem non procul ab Aquisgrano, et iam dicitur obsidere Limburgum, quod est inter Leodium et Aquisgranum, in quas vrbes miseri rustici fugiunt magno numero, ex suis rebus secum vehentes quicquid possunt. Putatur Austriacus iter suum ita instituere, vt Ruremondam obsidione liberet. Habet militem exercitatum et Duces rei militaris peritos, quibus carent Status, qui si cum eis manus conseruerint, multi metuunt ne non sint futuri ipsis pares. Egerunt Status cum Comite Gunthero Schuarzburgensi, vt ipsis conscriberet bis mille et quingentos equites, et cum Barone a Tautenberg vt mille et quingentos, et cum Duce Casimiro vt tria millia, quod, vt audio, ipsis denegauit Dux Casimirus: quid alii fecerint nescio. Nuper ipsis subsidio venerunt quatuor millia Scotorum. Non deerunt ipsis auxilia ex Anglia modo consentiant cum Orangio: quod si ab eo se seiunxerint, vix ipsis habebit fidem Regina. Rex Hispaniae nuper corrasit Lutetiae a mercatoribus ducenta millia coronatorum, quae missa sunt ad Ioannem Austriacum. Hac iam faciunt

iter plurimi milites, qui Fronspergio militarunt in Inferiore Germania. Iis, qui eos accusant, quod Ducem suum hostibus prodiderint, respondent se noluisse discedere ex Inferiore Germania antequam suae libertati restitueretur. Restitutus est quidem suae libertati, sed ea conditione, vt militibus debita stipendia persoluat, quae ipsis debentur a pluribus annis, ita vt vix futurus sit soluendo. Ego hunc annum, cuius est hodie initium, faustum et foelicem precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Francofurti prima die Ianuarii Anno Domini 1578.

EPISTOLA CXXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ioannes Austriacus iam duxit copias suas Ruremondam versus, vt eam liberaret obsidione, quod puto iam esse factum: nam ante octo dies non procul abfuit a Traiecto Mosae. Haesit per aliquot dies circa Lemburgum, quod putabatur velle oppugnare, sed fuit tantum simulatio, vt securiores rederentur ii, qui Ruremondam obsidebant, aduersus quos repente copias suas duxit. Carolus Mansfeldensis Petri Ernesti filius duxit ad eum ex Gallia sex millia peditnm, qui nescio an adhuc sint ei coniuncti. Rex Galliae habet militem magno numero in Normandia et ad Lutetiam, Petiit a Parisiensibus magnam summam pecuniae, quae est ipsi denegata. Ob eam rem adduxit militem ad vrbem, vt eis terrorem incutiat, et pecuniam, quam ab eis petit, facilius impetret. Simulat autem se metuere ne in vrbe tumultus aliquis exoriatur, et propterea auxit numerum custodum corporis, et dicit se velle praesidium militare in vrbem introducere. Sunt qui credant ipsum ideo continere militem illis in locis, vt Ioanni Austriaco summittat auxilia, si forte iis fuerit ipsi opus: nam Reges Galliae et Hispaniae inter se iam conspirasse nemini est dubium. Vt autem haec conspiratio firmiore aliquo vinculo constringatur, agitur de coniugio Alenconii fratris Regis Galliae, et filiae Regis Hispaniae, quae dicebatur destinata Imperatori Rodolpho. Ob eam rem missus est in Hlspaniam Parisiensis Episcopus, quem, vt aiunt, breui subsequetur Dnx Guisius, qui de re tota transiget. Nuptiae Regis Hispaniae et Archi-Ducis Caroli videntur reddidisse licita eiusmodi coniugia, quae antea erant omnibus horrori: sed videant

isti, ne DEus sibi illudi non diu patiatur. Aiunt Alenconio promitti in dotem Hannoniam et Artesiam. Ego non puto habiturum successum istud Coniugium, nec credo adeo insanire Regem Hispaniae, vt velit praeferre Alenconium Imperatori, sed spe eius Coniugii vult ipsum lactare, ne quid in Belgio tentet, quod visus est antea velle facere, idque adhuc simulat: Nam Statibus suam operam detulit. Archi-Dux Matthias profectus est Antuerpia Bruxellas, vt Statibus iusiurandum praestet, ab iisque vicissim accipiat. Si initio sui aduentus ad gubernationem patiatur Ioannem Austriacum liberare obsidione Ruremondam, ea res non conciliabit ei authoritatem. Status praeceperunt Gandauensibus, vt dimitterent proceres, quos ob accersitum Archi-Ducem, et ob quasdam alias causas, tradiderunt custodiae: Verum Gandauenses hactenus id facere recusarunt: Quare Status petierunt ab Orangio, qui plurimum valet authoritate apud Gandauenses, vt ad eos accedens det operam, vt captiui dimittantur. Iam est eo profectus Orangius, sed quid effecerit nondum audiui. Multi existimant Orangium non debuisse eo proficisci: Nam nulli magis antea ipsi sunt aduersati quam ii, qui detinentur captiui, qui si eius intercessione liberentur, habebit nihilominus eos non minus sibi aduersantes, quam antea habuerit: Nam persuasi sunt se in eius gratiam traditos esse custodiae a Gandauensibus. Si vehementius vrserit, vt liberentur, ea re forte offendet populum, cui isti sunt exosi, et cuius fauore tantum ipse consistit: quod si non perfecerit, vt liberentur, multi iudicabunt id ab eo serio actum non esse. De pace Gallica nemo fere bene sperat. Amiralius et Lansacus iunior retinent ad Broa gium copias terrestres et maritimas, quibus oppidum adactum est ad faciendam deditionem, et putantur vicinae Rupellae insidiari. Introducuntur a Rege praesidia militaria in omnia oppida, quae tempore belli steterunt ab Huguenotorum partibus, et facta pace sunt ab ipsis relicta. In Gallia Narbonensi Danuillius et Bellegardius ambo Regni Mareschalci tumultuantur. Rex ademit Danuillio praefecturam Prouinciae Occitanorum, (Languedoc) et eam concessit Bellegardio. Danuillius obtinet in ea Prouincia et maxime circa Rhodanum aliquot oppida praesidio militari, quae Bellegardio tradere recusat, cui regiis copiis nixo, cum videat se tandem non fore parem, dat operam, vt Huguenotis reconcilietur.

Iam fert praemium suae perfidiae, qua se totam suam familiam perdidit. Ipse et duo fratres natu minores praebuerunt se Duces iis, qui se malecontentos nominarunt. Euentus docet, eos sibi conuenientissimum nomen delegisse. Aiunt Mareschalcum Montmorancium fratrem eorum natu maximum, ipsis praeteritis, instituisse sibi haeredem Alenconium Regis fratrem. Forte existimat se ea ratione posse euitare imminens sibi exitium. Dicunt Frisingensem Episcopum vocare Romam ad causam dicendam coram Pontifice electum Coloniensem ac ipsum Capitulum. Nullum fere hactenus audiui, qui non gaudeat ipsum passum esse repulsam in petitione Coloniensis Episcopatus. Milites Fronspergii dimissi ex Belgio hac faciunt iter, magno numero redeuntes in Patriam. Aiunt sibi numeratum esse a Statibus duorum mensium stipendium: Fronsbergium autem promisisse se intra biennium soluturum quicquid ipsis praeterea debetur. Valetudinem eius afflictissimam esse dicunt, quam vt curet, profectus est ad thermas. Aquisgranenses. Mercatores, qui veniunt ex Belgio, aliter ista narrant: Nam dicunt Fronsbergium redemisse suam libertatem quadraginta millibus Coronatorum, nec dum fidem suam liberasse. Scriptum est ad me Argentorato, Ducem Lotharingiae ibi nuper numerasse Duci Ioanni Casimiro et eius militibus quinquaginta millia florenorum. Credo Vestram Celsitudinem iam audiuisse, Venetiis conflagrasse Curiam seu palatium et partem templi Diui Marci: Turcae autem dicuntur petere a Venetis Cretam Insulam, et nisi eam tradant bellum ipsis minari. Tale prorsus incendium, et eodem in loco ortum est Venetiis ante octo annos, cum Turcae ab ipsis petierunt Cyprum, quam postea vi eripuerunt. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti decima tertia die Ianuarii 1578.

EPISTOLA CXXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ex Gallia habemus, Regem mandasse omnibus Principibus Gallicis et Praefectis Prouinciarum, vt adessent ipsi Lutetiae in feriis Natalis Christi, quod non sine graui causa ab eo factum esse putatur. Dat bona

verba Legatis Statuum Belgicorum, sed non est dubium, quin, quantum in se est, clam foueat partes Hispanorum: Nam Ministri Pontificis Romani id ei perpetuo instillant. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem, Guisium duxisse copias in Campaniam, et vulgo dictum fuisse, eas copias parari aduersus Ducem Ioannem Casimirum. Nuper fuerunt exauthoratae illae copiae a Guisio, et statim collectae a Carolo Mansfeldensi, et ductae ad Ioannem Austriacum in vicinum Ducatum Luzelburgensem. Cum Guisius duxit eas copias in Campaniam iussu Regis, vecta sunt in vrbem Metensem viginti maiora tormenta ex eorum genere, quos vulgo Canones nominant. Scribitur Regem constituisse ea tormenta ad Ioannem Austriacum mittere, quod facile fieri poterit: Imponentur enim Mosellae fluenti ex Metensi vrbe in Luzelburgensem Ducatum: Nam ad eius ripam est oppidum Theonisvilla, quae a Meti abest tantum quatuor aut quinque milliaribus. Rex Nauarrae discessit Bergeraco, quod non procul abest a Burdegalla, ac se recepit ad interiora suae ditionis propius ad Hispaniam. Aiunt eum metuisse sibi ab Amiralii insidiis, qui non procul ab eo aderat cum copiis. Scribunt Reginam matrem Regis velle ducere ad Nauarrenum suam filiam eius Coniugem, et vna cum ipsis iturum Alenconium. Ego mallem eam manere Lutetiae cum filio et cum filia, non frustra suscipiet tam longum iter, et cum ad fines Hispaniae sit accessura, haud dubie ad eam mittet Rex Hispaniae aliquos ex suis primariis Consiliariis, qui cum ea aliquid in perniciem Belgarum et Huguenotorum machinabuntur. Ioannes ab Austria liberauit ab obsidione Ruremondam, vt antea scripsi ad Vestram Celsitudinem. Comes de Hooloh, qui praerat copiis Statuum, recepit se in oppidum Venlo. Hispani, sunt eum persequuti, sed quia oppidum est satis munitum, nec oppugnauerunt nec illud obsederunt. Progressi sunt vsque ad Rhenum versus Neomagum. Dicunt ipsos constituisse munire locum aliquem in ripa Rheni, eique praesidium imponere, quo possint adimere Belgis liberam nauigationem illius aluei Rheni, quem veteres Valim nominauerunt: Quod si fiat plurimum damni inde accipient non solum Belgae, sed etiam omnes accolae Rheni, et praecipue Colonienses, qui sua vina et reliquas suas merces ea via mittunt in Belgium, et inde ad Littora Germaniae, in Angliam, Daniam, et ad alias exteras gentes.

Vbi Status audiuerunt, Hispanos Ruremondam versus contendere, miserunt in oppidum Mastricht septem signa peditum. Omnium iudicio Ioannes Austriacus habet copias longe validiores copiis Statuum. et tamen existimo eum adhuc conscribere militem in Germania: Nam heri audiui a Viro fide digno, huc esse missam pecuniam, quae tradi debet Francisco Duci Laumburgensi: Sed quia non dubito, quin haec sint optime nota Vestrae Celsitudini, de iis non scribam. Videmus quotidie plures Equites hac transeuntes, qui nondum quidem sunt in procinctu, sed tamen affirmant se breui fore. Status diligenter muniunt castra, quae habent ad Namurcum, in quam rem multum pecuniae impendiunt, et quidem parum vtiliter, vt multi existimant. Videntur id facere, vt Ioannem Austriacum a transitu Mosae arceant: Nam non possunt iam sperare, se Namurcum expugnaturos, cum Austriacus non procul inde absit, et sit instructior milite quam ipsi. Rediit nuper ex Anglia Hauraeus frater Arescoti cum literis, quibus Regina promittit Statibus, se fideiussuram pro quater centenis millibus coronatorum, si repererint, qui tantum pecuniae ipsis conficiant, cum opulentissimi quique mercatores Antuerpia discesserint: Nudius tertius tamen audiui ex Italo, qui veniebat Antuerpia, repertos esse, qui eam pecuniam numerent. Status se denuo foedere obstrinxerunt, cuius praecipua capita sunt, vt Religionem Romanam conseruent, vt debitam obedientiam suo Regi praestent, modo patiatur eos frui suis priuilegiis et immunitatibus, et vt ab ipso petant, vt Electionem Matthiae Archi-Ducis ab ipsis factam approbet et confirmet. Audio Bruxellenses obtulisse ipsis Statibus supplicem libellum, in quo petunt ne sint adeo solliciti de alendis dissidiis inter eos, qui diuersam Religionem profitentur, sed potius cogitent de tuenda Patriae libertate aduersus Hispanos, qui vtrosque opprimere conantur. Champagnaeus frater Granuellani Card. venit in aliquam suspicionem: Quare agitur de eo remouendo a Statuum Senatu, ita tamen, vt aerario praeficiatur. Actum est in Hispania de remittenda in Belgium Parmensi sorore naturali Regis Hispaniae, quae Romam iuit, vt de ea re deIiberaret cum Card. Granuellano, et aliis Regis Hispaniae Ministris, sed id hactenus successum non habuit. Princeps Parmensis eius filius dicitur iam venisse celeribus equis ad Ioannem Austriacum. Quidam veniens ex Lotharingia dixit mihi se nuper ibi vidisse octo et viginti mulos onustos pecunia, quae ex Italia

vehebatur ad Ioannem Austriacum. Affirmabat esse aurum, quod omnino non credo: Esset enim ingens pecunia, cum mulus vnus gestare possit per ipsas Alpes triginta millia coronatorum. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 22 die Ianuarii 1578.

EPISTOLA CXXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Post liberatam obsidione Ruremondam Hispani occupauerunt Falkenburgum et quaedam alia loca non magni momenti, quae tamen praesidio militari muniuerunt. Visi sunt aliquandiu insidiari (Mastrich) Traiecto Mosae, sed cum viderent in oppido diligenter agi excubias, in eoque esse validum praesidium militare, inde se versus Aquisgranum receperunt. Aquisgranensibus quidem magnum terrorem incutit talium hospitum aduentus in ipsorum fines, quos tamen non puto fore tam temerarios, vt aliquid aduersus ipsos tentent. Aiunt eos omnia extrema denunciasse Lemburgensibus, nisi suum oppidum ipsis dedant, sed Lemburgenses satis animose eis respondisse. Quoniam autem Hispani non sunt instructi maioribus tormentis, non erit ipsis facile oppidum illud expugnare, cum sint in eo duo signa militum. Fama est Ioannem Austriacum conscribere apud Heluetios triginta signa militum, nec potuisse Regis Galliae Ministros impedire, ne id fieret, quamuis clament id fieri contra pacta, quae sunt inter Regem et ipsos Heluetios. Ego facile credo, Gallos palam simulare sibi id esse ingratum, sed clam Ioannis Austriaci conatus adiuuare. Ego miror, vnde habiturus sit Austriacus pecuniam ad alendum tantas copias, quantas videtur velle colligere. Orangius reuersus est Gandauo Antuerpiam, quo deduxerunt eum primarii Ciues Gandauenses magno numero, qui maxima alacritate excepti sunt ab Antuerpiensibus, qui publica conuiuia celebrarunt, in quibus lautissime eos tractauerunt. Archi-Dux Matthias tandem profectus est Antuerpia Bruxellas, vbi decima nona die superioris mensis publice declararus est Gubernator et Praefectus Generalis iliarum regionum, et Orangius eius Vicarius seu locum tenens, vt loquuntur. Non tam

male habebit Hispanos, quod Matthias Archi-Dux factus sit Gubernator Generalis, quam quod Orangius factus sit eius Vicarius: Ea enim res euertet eorum consilia de pace, quam sperabant se non iniquis conditionibus impetraturos opera quorundam ex Senatu Statuum, qui clam ipsorum partibus fauent. Quidam fcribunt Comitem Guntherum Schuartzburgensem, apud ipsos Status iam esse in magna authoritate, et Matthiam Archi-Ducem eius consilio plurimum vti. Rex Galliae in eo est occupatus, vt Parisienses emungat pecunia. Curauit omnes vrbis portas claudi, praeter duas, quibus praesidium militare imposuit, quod non permittit ciues pro arbitrio vrbe egredi. Rex praetexit his rebus conspirationem aduersus Italos, quos Parisienses constituerant omnes interficere. Dux Guisius superioribus diebus vendidit fratri suo Duci de Maine trecentis et sexaginta millibus francorum Comitatum de Nanteuil, qui non longius abest a Lutetia, quam Naumburgum a Lipsia. Guisius in his bellis ciuilibus fuit admodum liberalis erga milites, apud quos cupiebat sibi authoritatem comparare, et ea ratione ingens aes alienum contraxit: Frater vero elegans iuuenis duxit in vxorem filiam Marchionis de Villars, qui iam est Amiralius, vetulam iam et valde deformem. Vt autem eam duceret, accepit magnam vim pecuniae a socero, qui est homo auarus et diues, et habet eam vnicam filiam, quae tamen antea nupserat alteri, ex quo habet sex liberos. Omnes rident stultitiam illius senis, qui bonam partem suarum opum donauit genero, vt illas nuptias suae filiae conficeret, cum tamen ex ea iam habeat plures nepotes. Credo Vestram Celsitudinem iam audiuisse factam esse transactionem inter Electorem Palatinum et Ioannem Casimirum eius fratrem de controuersiis, quae inter ipsos exortae fuerant, in qua re audio, Illustrissimam Principem Vestrae Celsitudinis filiam bonam operam nauasse. Ego Vestrae Celsitudini et Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta ac foelicia precor. Francofurti Calend. Februarii 1578.

EPISTOLA CXXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scriptum est huc nuper fecisse iter Spire quendam cursorem, qui dixerit Huguenotos rursus corripuisse arma in Gallia. Scit Vestra Celsitudo edicto pacis factae superiore mense Septembris concessas eis esse aliquot vrbes, ex quarum numero est vrbs Petragoricorum (Perigueux) Eam vrbem per insidias nuper conati sunt eis eripere Pontificii, iamque vnam ex portis vrbis occupauerant, ac ita muniuerant, vt sperarent se posse eam tueri, donec ex vicinis vrbibus ipsis aduenirent auxilia. Verum Huguenoti eos inuaserunt, et tanta pertinacia oppugnauerunt, vt tandem coacti fuerint cedere loco, quem tamen per quinque aut sex horas defenderunt. Vbi hoc resciuerunt Rex Nauarrae et Princeps Condaeus miserunt ad Regem Legatos, qui de ea iniuria conquererentur, et peterent de eius authoribus supplicium sumi, quibus responsum est, nec iussu nec mandato Regis haec esse facta. Hanc dicunt esse causam, quare Huguenoti arma corripuerunt. Ad id accedit, quod Rex habeat Classem non procul a Rupella, quae non sinit ex vicinis locis commeatum in vrbem libere inuehi. Habet etiam magnum numerum militum in vicino oppido Brouage, qui loca vrbi propinqua ita infestant, vt pene obsessa videatur. Haec heri primum sciuimus, nec adhuc nobis constat an sit vera. Hispani praeter omnium opinionem relicta Ruremonda, quam obsidione liberauerant, receperunt se in Ducatum Lucelburgensem. Exusserunt quatuor pagos prope oppidum Mastrich, et etiam aliquot in ditione Iuliacensis Principis ac oppidulum, cuius nomen non memini. Vulgo dicitur Principem Parmensem adducere ex Italia magnas copias ad Ioannem Austriacum, ad quem etiam ventura sint aliquot Heluetiorum millia, et non pauci Equites Germanici. Praeterea dicunt aduecta esse Regi ex nouo orbe septuagies centena millia coronatorum, et Prouincias Italiae, in quas habet Imperium, ac ipsam denique Hispaniam conferre ingentem vim pecuniae ad bellum Belgicum. Porro Turcarum Imperatorem constituisse inferre bellum Persis, et ipsi expeditioni interesse, et ob eam rem nauales apparatus intermitti Constantinopoli, et ita hoc anno nihil imminere periculi Italiae a Classe Turcica. Haec, quae de se ita

magnifice praedicant Hispani videntur eo spectare, vt terror Belgis incutiatur, quo procliuiores ad pacem reddantur. Ego facile credo Ioannem Austriacum habiturum militem ex Italia et Germania, ac etiam ex Gallia, modo non destituatur pecunia. Quae isti dicunt de ingente illa pecunia, quae aduecta est ex Nouo Orbe, et quam ad bellum conferre volunt Itali et Hispani, non fiunt mihi verisimilia: Vnde enim tam repente tanta vis auri emergere potuerit, non video, cum constet a pluribus annis parum auri aduectum esse ex Nouo Orbe: Ipsam autem Hispaniam et Prouincias, quas Hispani possident in Italia, esse plane exhaustas variis exactionibus, et Regem omnem fidem amisisse apud mercatores, ita vt per ipsos pecuniam conficere non possit. Itaque existimo Hispanos inituros rationem, qua hoc bellum componere possint, et in ea re vsuros opera Imperatoris, quem aiunt Marchioni de Varenbon Burgundo, per quem Ioannes Austriacus petebat ab eo, vt fratrem Matthiam ex Belgio reuocaret, et vt sibi permitteretur militem in Germania conscribere, nuper respondisse, se nequaquam reuocaturum fratrem Matthiam, quem sciat reuocanti non obsequuturum, cum ipso inscio sit eo profectus: Permittere autem Ioanni Austriaco, vt militem in Germania conscribat, se nec posse, nec velle inconsultis Electoribus. Se vero suadere Regi Hispaniae et Ioanni Austriaco, vt de pace potius quam de conscribendo milite cogitent, seque in ea re ipsis operam libenter nauaturum, et ita dimisit Marchionem a Varenbon. Pax quidem esset necessaria et Hispanis et Belgis, sed iam difficulter constitui poterit ob causam Religionis, quod paulo post acrius mouebitur quam hactenus sit mota, et audio Orangium vix iam posse impedire, quin in aliquibus vrbibus Brabantiae et Flandriae publice concionentur ii, qui puriorem Religionem profitentur. Archi-Dux Matthias iam fungitur munere Gubernatoris. Praestitit iusiurandum Ordinibus seu Statibus illarum Prouinciarum, illudque Status ipsi vicissim praestiterunt. Datus est ei Vicarius seu locumtenens Orangius, quod plurimos ex proceribus male habet, sed populus vrsit, vt id fieret. Creatus est nouus Senatus, cum quo Matthias administrabit Rempublicam, abrogatus est autem Senatus Statuum, qui eam hactenus administrauit. Champagnaeus frater Granuellani Card. non est allectus in nouum Senatum, quamuis in Senatu Statuum

fuerit inter praecipuos, quae res eum valde male habet. Gandauenses noluerunt restituere suae libertati proceres captiuos, licet id ab ipsis petierit Orangius, sed multi dubitant an id serio petiuerit. Cognati Captiuorum iam petunt a Matthia Archi-Duce, vt eat Ganda um, et eos curet liberari, quod vix putant ipsum impetraturum a Gandauensibus. Orangius est iam Bruxellis cum ipso Matthia. Ego omnia fausta ac foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Francofurti decima die Februarii 1578.

EPISTOLA CXXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Status Inferioris Germaniae iam suae stultitiae graues poenas dederunt: Nam fusae sunt ipsorum copiae, quas prope Namurcum per hyemem in castris ociosas habuerunt, nec eas inde abducere voluerunt, aut subsidium eis mittere, licet non ignorarint Ioannem Austriacum aduentare cum exercitu, cui nequaquam futurae essent pares. Hispani inuaserunt eas vltima die superioris mensis et nullo fere negocio profligauerunt. Scoti fortiter initio sustinuerunt inuadentium impetum, sed cum deserti essent a sociis, qui non eadem qua ipsi constantia pugnauerunt, sunt fere omnes interfecti. Alii dilapsi sunt fuga in vicina oppida, et suae saluti prout licuit consuluerunt. Quidam scribunt Comitem de Lalain et plerosque ex Praefectis abfuisse ab exexercitu, cum commissa est pugna: Profecti autem erant ad quendam Nobilem, qui nuptias in illa vicinia celebrabat. De numero interfectorum multum inter se dissentiunt, qui scribunt. Quidam enim dicunt, cecidisse sex aut septem millia hominum in exercitu Statuum: Alii vero affirmant, vix cecidisse tria millia, quorum bona pars fuerunt Scoti. Ioannes Austriacus reperit in Castris Statuum sex tormenta aenea ex eorum genere, quae campestria nominant. Receperant se ex fuga septendecim signa Walonum in oppidum vicinum loco, in quo est pugnatum, quod nominatur Giblou, sed cum eo cum copiis accessisset Ioannes Austriacus, et pararet se miles eius ad oppidi oppugnationem obsessi non expectata

oppugnatione sese ei dederunt. Recepto eo oppido, Ioannes Austriacus quanta potuit celeritate, copias suas duxit Louanium. Status audita suorum clade, miserant ad Louanienses sexcentos Scotos, qui cum ipsis vrbem defenderent aduersus Hispanorum vim, interea dum maiora auxilia parantur, sed Louanienses noluerunt eos in suam vrbem admittere: Aduenienti vero Ioanni Austriaco portas vrbis aperuerunt. Sperauit Austriacus se quorundam ciuium conspiratione eadem facilitate recepturum Mechlin iam, qua Louanium receperat, quare statim eo misit sexcentos Equites, quorum quilibet equi sui clunibus militem imposuerat, sed Orangius, qui cum Archi-Duce Matthia Antuerpiam se receperat, id futurum suspicatus, delegit quingentos ciues Antuerpiae, quos per noctem properare iussit Mechliniam, qui cum in via incidissent in ducentos aut trecentos Scotos et aliquot Equites suae factionis, ipsi eos sibi adiunxerunt Mechliniam, vbi alacriter a ciuibus sunt excepti, et in vrbem admissi, quod vbi resciuerunt Hispani illi sexcenti Equites de quibus dixi, ii conuerso itinere Louanium sunt reuersi. Instituta autem Mechliniae inquisitione in eos, qui cum Hispanis conspirauerant, coniecti sunt in vincula quatuordecim aut quindecim ex primariis ciuibus. Missa sunt etiam ab Orangio praesidia militum Lieram, quae abest ab Antuerpia tribus milliaribus tantum, et ad vrbem Hannoniae, quam Montes nominant, in qua ante quinquennium ab Albano diu fuit obsessus Ludouicus Comes Nassauius. Bruxellensibus missa sunt septendecim signa peditum, et aliquot Equites. Audimus Status magna diligentia iam colligere copias, quae conueniunt ad oppidum Villauorda Vileuolde, quod abest a Mechlinia duobus milliaribus et totidem a Bruxellis. Scriptum est ad me Colonia: ibi et in vicinis locis conscribi Regi Portugalliae tria millia peditum, quod mihi valde mirum videtur, nisi forte iis velit vti in Aphrica aduersus Regem Fessanum, qui recens dicitur ei quoddam oppidum eripuisse. Non video tamen, vbi nam nauibus imponi possint, cum Austriacus nullum portum obtineat praeter Amsterdamensem, qui ab aliis vrbibus Hollandicis obsidetur. Ego credo eum militem potius conscribi Ioanni Austriaco, vt mittatur in Hollandiam vel Gueldriam, vbi forte sperat populum percussum clade, quam Statibus intulit, ad defectionem facile posse impelli. Ante

aliquot dies scriptum est huc Augusta et Norimberga conspiratione Neapolitanornm omnes Hispanos qui erant in ipsorum vrbe interfectos esse, et ipsum etiam Pro-Regem. Sed vereor ne haec sint conflicta ad erigendos animos Belgarum qui consternati sunt clade quam nuper acceperunt. Dux Carolus, Regis Sueciae frater est hic. Quidam dicunt, eum proficisci in Inferiorem Germaniam, quod an sit verum, ego ignoro. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Francofurti 20. die mensis Februarii 1578.

EPISTOLA CXXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hic et in vicinis locis sparsa est fama, denuo ad arma deuentum esse in Gallia, et Huguenotos plurima oppida occupasse, quod existimo non esse verum; Nam qui Antuerpia scribunt, nullam eius rei mentionem faciunt. Sunt qui scribant Regem Galliae non recte valere, et nescio, quid dissidii interuenisse inter ipsum et fratrem Alenconium, qui animo commotiore ex aula discessit. Alenconium multa in Belgio moliri certum est et habere aliquos ex Proceribus sibi addictos, inter quos praecipuus est Comes de Lalain. Orangius simulat eius conatns sibi non displicere: Metuit enim, ne conatus Ioannis Austriaci adiuuet, si irritetur. Aiunt sex signa Gallorum ex eorum numero, qui Ioanni Austriaco militabant, rediisse in Galliam ipso Alenconio id procurante. Inconstantia, qua ante annum est vsus, facit vt nemo ei fidem habere possit. In Inferiore Germania fiunt indies maximae mutationes. Vbi Bruxellas peruenit fama profligati exercitus Statum ad Namurcum, populus correptis armis coepit furere, et nisi se interposuisset Orangius, volebat vim inferre proceribus, quorum consiliis hactenus administratum est bellum: Nam non est dubium, quin acceptae cladis culpa penes ipsos sit. Venerant omnes Bruxellas, vt spectatores essent receptionis Matthiae Archi-Ducis, relicto exercitu sine Duce, cum tamen non ignorarent

hostem non procul abesse cum copiis longe validioribus quam essent ipsorum, Accusabantur etiam interuersae pecuniae publicae, quae erat ipsis missa ad persoluenda militibus stipendia: Quae res dicitur fuisse non minima causa acceptae cladis: Nam Walones, qui ipsis Statibus militabant detrectarunt pugnam ob non soluta stipendia, et plurimi ex iis post pugnam ad Hispanos defecerunt. Sunt qui dicant, populum Bruxellensem in illa perturbatione ne quidem habuisse rationem Archi-Ducis Matthiae, sed Orangius subtraxit eum periculo. Postquam nonnihil remisit iste furor, actum est cum Senatu Statuum, vt belli administrandi snmma Orangio permitteretur, in quam rem consenserunt Status, siue id metu ab ipsis sit factum, siue quod experientia edocti intelligerent, se non esse tantae rei pares. Iam res videntur mihi eo deductae, vt nulla pax amplius ibi sperari possit, de qua siue Imperator siue alii posthac egerint, id ab ipsis frustra tentabitur. Volebat Orangius manere Bruxellis, sed petitum est ab eo vt iret Antuerpiam, et secum Archi-Ducem Matthiam abduceret, eo quod Bruxellis omnia essent plena tumultuum ob propinquum hostem, ita vt opus esset tranquilliore loco ad deliberandum de Republica. Scripsi antea Mechlinienses alacriter in suam vrbem admisisse milites, qui ad eos missi erant Antuerpia ab Orangio, sed res se aliter habet. Qui iam veniunt ex illis locis ii affirmant, Hispanos potuisse eam vrbem in suam potestatem redigere, si, postquam occupauerunt Louanium, statim fuissent eo progressi: Habebant enim plurimos ex ciuibus sibi addictos, qui noluerunt initio in vrbem admittere auxilia, quae Antuerpia aduenerant. Praeerat vrbi nomine Statuum Borsius iuuenis ille. qui superiore autumno Antuerpiensem arcem redegit in potestatem Statuum, capto Trelonio Praefecto, qui eam Hispanis prodere constituerat. Cum animaduerteret Mechlinienses nolle in vrbem admittere auxilia, quae ad ipsos erant missa Antuerpia, percontatus est clara voce in magna frequentia populi, essentne aliqui Patriae amantes in tanta multitudine hominum. Cum quidam respondisset se esse amantem libertatis Patriae, percontatus est denuo Borsius, essentne plures eodem modo affecti? Cumque aliqui respondissent

se esse eodem modol affectos, et istorum inuitatione plures! idem profiterentur, iussit Borsius, vt in locum quem monstrabat, secederent omnes qui Patriae libertatem saluam cuperent, cumque animaduerteret ad trecentos in eum locum secessisse, aggressus est portam vrbis vi aperire, et auxilia Antuerpiensium in vrbem admisit. Ab eo tempore Mechlinienses coeperunt suam vrbem diligenter munire, et diruerunt omnia aedificia vicina vrbi, ne hostis in ea diuerteret si forte vrbis obsidionem meditaretur. Gandauenses eorum exemplum imitati, non tantum priuata aedificia suae vrbi vicina demoliti sunt, sed etiam aliquot Monasteria. Praeterea aduexerunt in suam vrbem omnes molas seu campanas, quae erant in templis oppidorum et pagorum suae iurisdictionis, ex quibus constituerunt conflare tormenta bellica. Cum sciuissent Aldenardum oppidum Flandriae inclinare ad Hispanos, missis eo aliquot cohortibus militum coegerunt ciues praesidium militum in suum oppidum admittere. Est arx in eo oppido, in qua diu asseruatus fuit Philippus Landgrauius. Senatus Brugensis iussit Ecclesiasticos suae ditionis conuehere in curiam vrbis, quicquid habebant in suis templis auri, argenti, gemmarum et alterius preciosae suppellectilis, et praeterea ab ipsis exegit quadraginta millia florenorum, et misit ex suis ciuibus praesidium Clusam, quod est oppidum maritimum, ad quod est insignis portus. Doacenses petierunt a Statibus, vt sibi liceret ex sua vrbe eiicere Iesuitas et Professores Academiae, quae ante non multos annos est in ipsorum vrbe instituta. Hispani tandem potiti sunt oppido Arscot, quod se aliquandiu aduersus ipsorum vim defendit, sed tandem se dedidit. Conati sunt Hispani aliquot vrbes, inter quas Neomagum numerant, conspiratione ciuium in suam potestatem redigere, sed res non successit eis foeliciter. Negociatores Itali et Portugallenses migrarunt Antuerpia Coloniam. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae, omnia fausta et foelicia precor. Francofurti quinta die Martii 1578.

EPISTOLA CXXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hispani dant operam in Inferiore Germania, vt fructum percipiant eius victoriae, quam de suis hostibus obtinuerunt. Ceperunt deditione Arescotum, quod ab ipsis obsideri antea scripsi. Inuaserunt postea vicinum oppidum Sichenen, quod vi expugnauerunt, et nullo discrimine aetatis aut sexus grassati sunt in omnes, quos in oppido repererunt. Erant in oppido duae cohortes Scotorum, qui superbe responderant Hispanis eos inuitantibus ad dedendum oppidum, quod non erat munitum, quae res eo irritauit, Pertinuit illud oppidum ad Orangium sicut et vicinum Diest, quod licet amplius esset, et magis munitum quam alterum, fecit tamen deditionem, cum illi copias admonuissent Hispani. Inde progressus est Ioannes Austriacus ad Traiectum Mosae, in quod se ciuium quornndam conspiratione admittendum sperauit, sed res ipsi non successit ex animi sententia: Nam conspiratione patefacta, coniecti sunt in vincula ducenti ciues, qui eum in vrbem admittere constituerant. Audio tamen Hispanos nihil ominus vrbem adhuc obsidere. qua si potiti fuerint, infligent graue vulnus Statibus: Est enim loco commodissimo sita. Antuerpienses describunt aurum, argentem, gemmas et quicquid preciosarum rerum in templis vrbis, et si quid ex iis sacerdotes recens vendiderunt, id ab emptoribus repetitur. Iam autem conuenit inter Prouincias confoederatas, vt quaelibet earum certum numerum militum ad bellum mittat, quibus stipendia numeret. Flandria, quae est Prouinciarum omnium potentissima, promisit mille Equites, et decem millia peditum. Quantum reliquae promittant nondum audiui. Lutetiae adita sunt typis literae, quas Ioannes Austriacus post pugnam ad Namurcum scripsit ad quendam Nobilem Virum, in iis literis scribit, sexcentos suos Equites, et mille et quingentos pedites profligasse copias Statuum, et interfecisse septem millia hominum, et mille et quingentos caepisse; ex suis autem duos tantum interfectos esse, et septem aut octo vulneratos. Scribunt ex Italia Hispanos impetrasse a Turcis quinque annorum inducias. Quidam

tamen amicus, quem habeo Viennae, nuper ad me scripsit, se accepisse literas Constantinopoli, in quibus scribebatur, esse quidem ibi quendam Mediolanensem, qui nomine Regis Hispaniae de induciis ageret, sed nondum de iis quicquam constitutum fuisse, imo scribebat mottem Regis Persarum multorum iudicio fore in causa, vt non facile obtinerent Hispani id quod petebant. Scribunt etiam ex Italia aduentare in Belgium, tria aut quatuor millia Veteranorum Hispanorum, qui educti sunt ex praesidiis Siciliae et Regni Neapolitani, in quorum locum mittentur tyrones, qui ex Hispania recens sunt aduecti. Haec si sunt vera, vt puto esse, nunquam poterunt Belgae habere peditatum parem Hispanico, nisi conducant Helueticum, quod quidem non facile concedent, ipsi Magistratus pagorum Helueticorum ob foedera, quod habent cum domo Burgundica, sed iam Heluetii eunt ad bellum more Germanorum, nulla habita ratione sui Magistratus in aula Gallica, quae fuit Lutetiae, per hyemem saepius ortae sunt contentiones, inter Ministros Regis et fratris eius Alenconii, et aliquoties inter se armis contendere voluerunt. Vndecima die superioris mensis ita exarsit contentio, inter Regem et fratrem, qui conquerebatnr de iniuria suis facta, vt voluerit Alenconius ex aule discedere. Verum mater curauit claudi portas arcis, nec passa est eas aperiri, antequam Alenconius promitteret, se non discessurum. Quamuis autem promisisset Alenconius se non discessurum, nihil ominus ea nocte, quae sequuta est decimum quartum diem mensis superioris, profectus est in coenobium Genouefae, quod muro vrbis est contiguum, et scalis et funibus dimisit se cum aliquot suis familiaribus per murum in fossam vrbis, vbi eum expectabat magnus numerus Equitum, quibus cum se adiunxisset, tota nocte iter fecit. Putant eum profectum esse in suum Ducatum Andeganensem. Postridie mane, vbi eius discessus innotuit, mater conscenso curru statim est eum insequuta spe placandi eum, et reducendi in aulam. Quantum ipsa profecerit nescio: Nam nondum redierat Lutetiam 22 die superioris mensis, vt testantur literae eo die ibi scriptae. Alenconius misit ex itinere quendam ex suis Ministris ad Regem, per quem ei significauit se non discessisse ab eo, vt aliquid in eius Regno moueret aur turbaret, sed tantum, vt ab aula abesset, videbat nec suam nec suorum praesentiam esse gratam. Ego Vestrae Celsitudini et toti

Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti duodecima die Martii 1578.

EPISTOLA CXXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea de discessu vel potius fuga ex aula Ducis Alenconiae fratris Regis Galliae. Profectus est in vrbem Andegauensem, in cuius arce se continet, nec quicquam mouet. Mater est adhuc apud ipsum, conaturque ei persuadere, vt ad fratrem redeat. Omnia alias in Gallia dicuntur esse satis tranquilla, nisi quod populus in aliquibus Prouinciis conqueritur de grauitate exactionum, easque ferre recusat. Rex etiamsi sit egentissimus, magnam tamen vim pecuniae profundit in pompas ineptas, et plurima donat assentatoribus aulicis, neglectis iis, qui in proximis bellis ipsi fideliter inseruierunt. Multi ex militibus, quos Carolus Mansfeldensis duxerat ad Ioannem Austriacum, redeunt in Galliam; et grauiter conqueruntur de Mansfeldense, quem dicunt conuertisse in priuatos suos vsus pecuniam, quam ad numeranda ipsis stipendia acceperat. Res Belgicae magis ac magis inuoluuntur. Hispani dant operam, vt percipiant fructum ex ea victoria, quam nuper sunt adepti: Nullum tamen adhuc oppidum expugnauerunt, quod sit magni momenti. Discesserunt ab obsidione Traiecti Mosae, postquam audiuerunt coniectos esse in vincula eos, per quos sperabant se in vrbem admittendos. Monachi et Sacerdotes fuerant praecipue authores istius conspirationis, ob quod facinus Traiectenses eiecerunt eos ex sua vrbe. Hispani inde profecti sunt Niuellani, quae est ad fines Hannoniae, aequali fere spacio distans a Bruxellis, Montibus Hannoniae et Namurco. Deiecerunt tormentis partem muri, et conati per ruinas in vrbem irrumpere aliquoties repulsi sunt cum caede. Ante triduum hic dicebatur eos soluisse obsidionem, sed qui heri aduenerunt, dicunt vrbem ab ipsis esse captam. Status longe maiore studio et diligentia parant se ad bellum, quam antea, et multum pecuniae vbique exigunt, et in ea re nulli Ordinum parcunt: Magis tamen grauantur

Ecclesiastici quam alii. Audiui in Comitatu Attrebatensi solos Ecclesiasticos tantum pendere, quantum vrbes et Nobilitatem: Praeterea Status conuertunt in vsus belli aurum, argentum et alias res preciosas, quae ad ornatum templorum hactenus fuerunt asseruatae. Ipsas campanas maiores fundunt, et in tormenta bellica conuertunt. Vrbes potentiores muniuntur diligentissime, omniaque magno studio parantur ad ferendum diuturnum bellum. Gandauenses nuper profecti sunt armati Aldenardum et Cortracum, et in vtraque vrbe mouerunt Senatu eos, quos rebus Hispanorum fauere suspicabantur, surrogatis in eorum locum aliis secum sentientibus. Idem in sua vrbe fecerunt Iprenses: Suum enim Senatum ab eiusmodi hominibus repurgauerunt. In plerisque vrbibus maioribus iam habentur Conciones ab iis, qui puriori Religioni sunt addicti, sed tantum in aedibus ciuium. Iam autem in aliquibus vrbibus tantus est numerus eorum, qui ad eiusmodi conciones accedunt, vt nullae priuatae aedes sint capaces tantae multitudinis: Quare multi existimant eos breui prodituros in publicum, et templa occupaturos. Senatus Gandauensis scripsit ad Orangium, se non posse amplius intra priuatos parietes ciues continere: Is autem respondit nondum esse tempestinum id quod ipsi moliuntur, et addidit, esse consultius, vt in pluribus priuatis aedibus eodem tempore habeantur conciones. Ex Italia ad Ioannem Austriacum venerunt tria aut quatuor millia Hispanorum et Italorum. In hoc mercatu multum colligitur pecuniae Regi Hispaniae. Etiam nomine Statuum hic numerabitur pecunia militibus, quos conscribunt in Germania. Credo, Ducem Lotharingiae hic numeraturum militibus Ducis Ioannis Casimiri centum et quinquaginta millia francorum. Quidam qui ex aula Lotharingica venit, dixit mihi agi de coniugio Ducis Sabaudiae et filiae Ducis Lothatingiae, quod valde miror, cum ea vix attigerit decimum quartum aetatis annum. Dicebatur Sabaudus ambire sororem Imperatoris viduam, quod mirabantur omnes, cum ex priore Coniuge habeat filium. Ego Vestraa Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 22. die Martii 1578.

EPISTOLA CXXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Non audimus Ioannem Austriacum, postquam Niuellam et Binsium in suam potestatem redegit, progressus magnos facere. Metuebatur Montibus Hannoniae: Verum Comes de Lalain ingressus est vrbem cum aliquot signis militum, et coniecit in vincula quosdam, quos ai unt voluisse Hispanis ipsam vrbem prodere, quos fama est esse supplicio affectos: Alii dicunt subiectos quidem fuisse questioni, sed adhuc detineri in carcere. Vrbes potentiores diligenter muniuntur, et remouentur a publicis functionibus ii omnes, qui vel minimum rebus Hispanorum fauere creduntur. Abbates aliquot ex eorum numero, qui in Senatu Statuum generalium fuerunt, defecerunt ad Hispanos. Fugit etiam ad eos Episcopus Attrebatensis, quem quidem insequuti sunr ciues Atrebatenses, sed non potuerunt eum comprehendere. Reuersi in vrbem coniecerunt in carcerem praecipuos eius Ministros, et aliquot Canonicos. Ob istas Episcoporum et Abbatum defectiones totus Ordo Ecclesiasticus venit in suspicionem et odium, et aiunt, iam factum esse decretum a Statibus, vt Sacerdotes et Monachi suorum redituum dimidiam partem ad bellum conferant. Quidam ciues Burgenses monuerunt Senatum Gandauensem esse plurimos in sua vrbe, et praesertim in Senatu, qui rebus Hispanorum fauerent, nec se fere dubitare, quin in vrbem recepturi essent Ioannem Austriacum, si ad ea loca cum exercitu accederet. Cum autem petiissent a Gandauensibus, vt inirent rationem, qua huic malo occurri posset, profecti sunt Gandauo sub initium noctis quater mille pedites, et quadringenti Equites, qui antequam Iucesceret ad vrbem Brugensem peruenerunt, in quam introducti sunt ab iis, a quibus erant euocati: Ii enim portam vr bis qua itur Gandauum occupauerant, vt inter eos conuenerat. Monuerunt autem Senatu eos, quos esse minus amantes libertatis Patriae iudicauerunt, et alios secum sentientes in eorum locum substituerunt, et postea domum sunt reuersi. Iidem Gandauenses, cum audiuissent Hyprenses inclinare ad Hispanos, monuerunt eos, ne se iungerent ab iis, qui pro tuenda Patriae libertate arma sumpserant,

quod si facerent, minati sunt, se eorum agros ferro et flamma vastaturos: Qua denunciatione territi, Hyprenses relictis Hispanis se cum Gandauensibus foedere coniunxerunt, et coegerunt se abdicare Magistratu eos, qui fuerant ipsis authores, vt se cum Hispanis coniungerent. Galli, quos Carolus Comes Mansfeldensis duxerat ad Ioannem Austriacum, reuersi sunt in Galliam. Nondum audiui an a Rege sint reuocati, an vero irritati ab Hispanis, cum quibus ipsis non bene conueniebat, sua sponte ab eis discesserint. Rex Galliae instruit Classem in litore Britanniae, quam quidem dicunt instrui, vt nauiget in nouum Orbem, sed Huguenoti suspicantur eam insidiari Rupellae. Angli vero sibi ab ea metuunt, et propterea Regina misit militem in Hyberniam, cui putat Classem Gallicam insidiari. Id etiam auget Reginae suspicionem, quod in Hispania ad mare Atlanticum, et in Portugallia etiam Classes instruantur, et quod Galli, qui Ioanni Austriaco militabant, in Galliam redeant. Accedit et hoc, quod in Anglia quidam nuper ausi sint pertinaciter profiteri, Reginam non esse legitimam Regni Anglici haeredem, ob quam rem affecti sunt supplicio duo aut tres Theologi, et quidam ex Nobilitate: Arondelius autem Vir magnae existimationis coniectus est in carcerem, vbi adhuc detinetur. Eae suspiciones fuerunt in causa, ne a Regina Angliae hactenus missa sint ad Belgas ea auxilia, quorum spem ipsis per Hauraeum fecerat, ob quam rem Hauraeus iam est a Statibus remissus in Angliam, vt suae promissionis Reginam admoneat, et ostendat, quam sint Belgis necessaria ea auxilia quae ipsis promisit. Equites, qui Duci Ioh. Casimiro militauerunt in Gallia, iam diuiserunt inter se gemmas, quas ante suum ex Gallia discessum acceperunt pignori a Rege Galliae. Audio tamen, cum sacta est diuisio omnes promisisse se non distracturas eas intra sex menses, quo possint Regi restitui, si intra illud tempus eas volet redimere. Belgae iam agunt cum ipso Duce Casimiro de conducendo ipsis milite Germanico et Heluetico, sed credo, nondum esse de ea re inter ipsos transactum. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti secunda die Aprilis 1578.

EPISTOLA CXXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ab aliquot diebus nihil hic de rebus Inferioris Germaniae audimus. Hispani occuparunt aliquot oppida Hannoniae, sed quae non fuerunt magni momenti, quae diripuerunt et postea deseruerunt. Montes vrbem amplam et munitam non ausi sunt oppugnare, sed tamen sperarunt se proditione quorundam, qui erant in vrbe, eo introducendos. Inter eos autem, qui proditionem illam instituerant, erant quidam ex Nobilitate, qui re patefacta sunt coniecti in vincula, et questioni subiecti: Quod vbi audiuerunt Hispani, regressi sunt versus Namurcum, forte vt exciperent aduentantes Equites, quos eis conscripsit Dux Ericus Brunsuicensis, qui iam Rhenum traiiciunt. Minabantur se in itinere direpturos ditionem Ioannis Comitis Nassauii, sed audio in Westwaldia aliquot millia rusticorum arma corripuisse, qui viam ipsis designarunt, a qua non patiuntur ipsos deflectere. Conuexerunt autem in pagos, per quos cogunt ipsos iter facere, necessaria ad victum ipsorum et equorum, quae iusto precio ipsis vendunt. Si per totam Germaniam talis disciplina institueretur, milites hinc inde commeantes minus damni darent. Regina Angliae constituerat Statibus Belgicis mittere militem, vt antea scripsi. Iam dicitur mutasse sententiam, et Ioco militis missura pecuniam. Audio recens ab ea venisse Legatum ad Ducem Ioannem Casimirum, ad quem hodie hinc profecti sunt Ductores Equitum, quos secum in Gallia habuit. Expectarunt hic a tempore mercatus pecuniam, quae ex Lotharingia aduehenda huc dicebatur, quae tamen nondum est aduecta, sed forte eam iam reperient apud Ducem loannem Casimirum. In Inferiore Germania multi quotidie deficiunt a Religione Pontificia. Iam id agitur, vt ipsorum Statuum consensu et permissione liceat iis, qui puriorem Religionem profitentur, constituere suas Ecclesias, et verbum Domini publice annunciare. Puto eam esse causam, quare Imperator tam studiose tenetur res ad aliquam speciem pacificationis deducere, quo sisti possit cursus Euangelii, et veritatis propagatio, quod vix poterit perficere ob ingens odium, quo gens illa Hispanos prosequitur. Dicunt Ducem Arescotum

ambire suo filio nuptias filiae Principis Orangii ex priori Coniugio. Forte eo respicit, quod spes sit eam futuram haeredem Comitatus Burani, cuius redditus annui aestimantur quinquaginta aut sexaginta millibus aureorum. Habet quidem illa fratrem in Hispania, sed quem vix vnquam Hispani restituent suae libertati. Scribitur ex Italia exules regni Neapolitani corripuisse arma, et multum negocii facessere Hispanis. Prorex affecit supplicio quendam ex familia Caualcantum, eo quod existimaret eum fauere exulibus. Quoniam autem ea familia est Illustris, et dicitur fuisse egregius Juuenis is, qui affectus est supplicio, tota nobilitas Neapolitana dicitur ea re a prorege esse valde abalienata, ita vt multi metuant, ne quid majoris mali inde oriatur, cum satis constet. Neapolitanos iam ab aliquot annis minus esse obsequentes Hispanis quam antea fuerint, ita vt visi sint aliquoties cupiuisse sibi dari occasionem tumultuandi. Sebastianus Venerius Dux Venetiarum est mortuus. Praefectus fuit Classis Venetae in ea pugna, in qua ante sex annos Turcae victi sunt a Christianis, vbi pleraque eius consilio fuerunt administrata. In Gallia populus vbique conquiritur se grauari nimiis exactionibus, nec desunt, qui eas recusant soluere, et praesertim in Britannia et Gallia Narbonensi. Regina mater Regis dicitur breui ductura filiam suam ad Regem Nauarrae eius maritum. Aiunt eam eadem opera acturam de coniugio filii Alenconii et sororis Regis Nauarrae. Multi metuunt ne ipse Rex Nauarrae tandem non satis constans in religione permaneat. Ego Vest. Celsit. et toti Illustrissimae Vest. Familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti duod. die Aprilis 1578.

EPISTOLA CXL. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Qui ex Gallia veniunt dicunt, simultates inter Regem et fratrem eius Alenconium videri exardescere in veras inimicitias, et inde accidere, vt aliquae prouinciae detrectent Regipendere Vectigalia, nedum exactiones, quae sunt immensae. Filia Regis Caroli ex sorore Rodolphi Imperatoris mortua est vltima die superioris mensis. Biduo ante mortuus, erat Card. Guisius Guisiorum, qui iam viunt, patruus. Sacerdotia eius, quae fuerunt plurima, Rex distribuit inter filium Ducis

Lotharingiae, Card. Valdemontium fratrem Reginae, et Card. Rhemensem fratrem Ducis Guisii, quem iam Card. Guisium nominant, Filius Ducis Lotharingiae habet Episcopatum Metensem: prius habuit Verdunensem. Credo quod vtrumque retinebit. Belgae denuo colligunt exercitum, cui praefecerunt Comitem de Bossu. Is est qui ante quatuor annos est victus praelio nauali prope Amsterdamum, et captus ab Hollandis, fere in conspectu Ducis Albani, qui omnibus dissuadentibus iusserat eum Hallandos invadere. Hollandi toto triennio eum captiuum detinuerunt, nec potuit ipsis persuaderi, vt eum dimitterent ante pacem factam Gaudaui inter Status Generales et Orangium ipsos Hollandos et Zelandos. Imperator Carolus paulo ante mortem extruxit ad fines Galliae tres nouas munitiones, non magno interuallo inter se distantes, videlicet Mariemburgum, Carolomontium et Philippopolim. Ioannes Austriacus obtinet Mariemburgum et Carolomontem, Philippopolis vero est in potestate Statuum, habentque ibi praesidium militum satis validum, qui suis excursionibus facessunt plurimum negocii vicinis Hispanis. Austriacus vt suos liberaret ea molestia, nuper obsedit Philippopolim, sed tamen frustra. Cum soluta obsidione se inde reciperet, Comes de Bossu existimans sibi rei bene gerendae occasionem oblatam esse, inuasit postremum eius agmen, sed est ita acceptus ab Hispanis, vt eum facti poenituerit: coactus est enim multis ex suis amissis, cum ignominia se recipere. Presidiarii milites nuper excitarunt tumultum in oppido Mastrich, coniectis in vincula primariis suis Ducibus, quos dicebant interuertisse pecuniam, quae a Statibus missa erat ad persoluenda militibus stipendia. Suos autem Duces adhuc retinent captiuos, et multi putant periculum esse, ne vrbem Ioanni Austriaco tradant, quae sane est maximi momenti, ob Traiectum Mosae, qui ibi ponte lapideo est iunctus: Suspecta est etiam Statibus fides Neomagensium in Gueldria; nam noluerunt in suam vrbe recipere praesidium militare, quod Status ad ipsos nuper miserunt. In Frisia occidentali Episcopus Leuardiae, quae est primaria vrbs illius regionis, et aliquot Viri magnae dignitatis contulerant consilia cum Hispanis, in quorum potestatem constituerant prouinciam illam redigere, sed re patefacta Episcopus ipse et alii plures ex coniuratis sunt traditi custodiae. Agebantur haec per Germanos, qui sunt Campis et Dauentriae,

quae duae vrbes non procul absunt a Frisia, et sunt a partibus Ioannis Austriaci. Aiunt ea re irritatos Hollandos auxisse obsidione Dauentriam, Grauelinga est postrema vrbs maritima Flandriae versus Galliam, quae non longius abest a Caleto, quam trium aut quatuor horarum itinere. Scribunt eius Praefectum eam prodidisse Hispanis, alii tamen dicunt Gallis. Habet ea vrbs arcem munitissimam in ipso mari extructam. Galli obsederunt eam anno Domini 1558. sed superueniens cum exercitu Comes Egmondanus commissa cum eis pugna superior euasit. Metuitur bellum in Scotia, vbi iam per tumultum mutata est gubernatio. Remotus est a suo officio Comes Mortonus ex Glacensi familia, qui fuit regni Gubernator: Cancellarius autem, quem dicunt fuisse virum optimum, est interfectus. Ipsa gubernatio tradita est Regi, suntque adiuncti ei viginti quatuor Consiliarii, quorum arbitrio omnia administrantur. Aiunt quidem praeclaram esse Regis indolem, sed nondum est egressus annum aetatis duodecimum. Scripsi antea ad V. Celsit. in Insulis quibusdam Septentrionalibus repertam esse ab Anglis materiam, quae multum auri in se contineat, sed postea experientia compertum est materiam illam minus auri in se continere quam antea diceretur. Multi tamen suspicantur, Anglos metuentes, ne vicini Reges illas opes ipsis inuideant, ac earum possessionem ipsis turbent, studio spargere gleba minus esse foraces auri, sed facile credo haec de Anglis inuidiose confingi. Mitto ad V. Celsit. duas glebas ex illa materia mihi ab amico ex Anglia missas. Ego. V. Celsit. et toti Illustrissimae Vest. familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti 26. die mensis Aprilis 1578.

EPISTOLA CXLI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quantum conjicere licet ex actionibus Hispanorum, taedet quidem eos diuturni istius belli, quod cum Belgis gerunt, cuperentque ei finem imponere, nihilominus tamen hactenus eis obtulerunt conditiones pacis, quas nisi plane caecutiant, non debuerunt ignorare res non

acceptaturos. Non ita dudum missus fuit ex Hispania in Belgium Ioannes a Noircarmes Baro a Selles natione Belga, vt suis popularibus quasdam pacis conditiones nomine Regis proponeret, quae ita fuerunt absurdae, vt ab omnibus riderentur. Petebat Rex, vt Belgium eo modo administraretur, quo tempore Imperatoris Caroli administrabatur, nulla facta mentione pacis Gandauensis, in quam tamen superiore anno consensit. Significabat autem venturum ad ipsos Belgas Principem Parmensem, qui praefuturus esset ipsis, donec restituta esset illa vetus forma gubernationis. Vt vero ipsius Parmensis securitati consuleretur, petebat Rex, vt Princeps Orangius committeretur tanquam obses potestati Ioannis Acstriaci, vel alicuius alterius, cui Rex fidem habeat. Vix credo Hispanos serio haec proponere: nihil enim facere possent magis absurdum, et minus conueniens ei rei, quam agunt, si pacem serio expetunt. Quis meminit, eum, cuius consilio omnia fere administrantur, et qui quodammodo summae rerum praeest esse unquam datum obsidem, et quidem illi hosti, qui eum maiore odio prosequitur, quam quenquam mortalium. Praeterea tempore Caroli Imperatoris capitali supplicio in Belgio afficiebantur ii, qui a religione Pontificia iudicabantur esse alieni, in eosque diligenter inquirebatur. Jam vero sunt longe alia tempora, et quicquid his bellis praetexatur, eorum praecipuam causam esse iudico crudelitatem Pontificiorum erga eos, qui ab ipsis in religione dissentiebant. Stulte igitur faciunt Hispani, si sperant Belgas sua sponte subituros illud jugum, quod iam se abjecisse putant, cum praesertim res ipsorum non sint ita deploratae, vt Hispani certam de ipsis victoriam sibi promittere possint, Qui iam Antuerpia veniunt dicunt Regem Hispaniae misisse ad Ioannem Austriacum literas, in quibus aliae conditiones pacis Belgis proponuntur, et interdixisse ipsi Austriaco, ne eas literas resignaret, sed significaret Statibus, vt ex suo Senatu aliquos, ad se mitterent, coram quibus resignarentur. Puto Status aliquos ad ipsum misisse: nam de ea re deliberabatur Antuerpiae, cum inde discesserunt ii, qui haec nobis retulerunt. Tumultus, quem milites excitauerant in vrbe Mastrich ob non soluta stipendia, coniectis suis Ducibus in vincula, iam est ita sedatus, vt vrbs maneat in potestate

Statuum. Non defuerunt quidem inter il ius tumultus authores qui cuperent Hispanos in vrbem recipere, quod vbi sciuerunt vulgo innotuisse, ad ipsos Hispanos transfugerunt. Nuper hic sparsa fuit fama Ioannem Austriacum obsidere Lieram, quae ab Antuerpia tribus tantum abest milliaribus, et ab ipsis Hispanis caesas fuisse quinque cohortes militum, quos Status in vrbem introducere volebant, sed qui inde veniunt, affirmant haec omnia esse conficta. Quae de Grauelinga antea scripsi, quamuis non ita se habeant, vt a me sunt scripta, non sunt tamen de nihilo. Praefectus vrbis nondum quidem eam dedidit Hispanis aut Gallis, sed vocatus Antuerpiam a Statibus eo venire recusauit, et ita iam praeest vrbi, vt sit in eius arbitrio eam tradere vel Hispanis vel vicinis Gallis, vel etiam Anglis, qui non procul absunt, nam vrbs est maritima. De expeditione Ducis Ioannis Casimiri non scribo ad Vestram Celsitudinem, quia certiora de ea habent Consiliarii Vestrae Celsitudinis, qui sunt Vormaciae, quam hic habeamus. Credo Reginam Angliae conferre ad eam expeditionem ad octoginta Angelotorum millia, et praeterea dare mutuo Belgis, aut saltem suam fidem pro eis interponere pro ducentis millibus Angelotorum, quae omnis pecunia efficit septem aut octo tonnas auri. Aiunt appulisse in Belgium militem Scoticum magno numero et aliquot Anglos. Scribunt ex Hispania in quadam rixa ...erfectum [reading uncertain: page damaged] esse Escouedum Secretarium Ioannis Austriaci. Is est, qui scripsit literas ad Regem Hispaniae, quae fuerunt ante annum interceptae, et non fuerunt minima causa eorum malorum, cum quibus iam conflictatur Belgium. Fama est etiam mortuum esse in Hispania Albertum Archi-Ducem fratrem Imperatoris qui factus fuerat Cardinalis. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti tertia die Maii 1578.

EPISTOLA CXLII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementisime. Peto a Vestra Celsitudine, vt mihi ignoscat, quod meae literae iam tardius solito ad ipsam perferantur. Quoniam hic rarissime habemus

Tabellarios qui in Misniam proficiscantur, oportet me iam mittere literas meas Vormaciam ad Consiliarios Vestrae Celsitudinis, vt inde ad Vestram Celsitudinem mittantur. Fuit hic et in vicinis vrbibus ad Rhenum ante aliquot dies sparsa fama de morte Regis Galliae, quam puto esse falsam, cum postea non sit confirmata, nec in literis, quae huc ex Lotharingia scribuntur, vlla fiat eius rei mentio. Huguenoti iam fruuntur in Gallia aliqua quiete, et plures eorum Ecclesiae paulatim restituuntur. Credo vicinos tumultus Belgicos parere ipsis istam qualemcunque quietem, quae tamdiu durabit, quamdiu eorum aduersarii metu in officio continebuntur. Rex conscribit militem in Picardia, quod puto eum facere ad muniendos suos fines aduersus pericula, quae ipsis imminere possunt a militibus, qui iam magno numero confluent in Inferiorem Germaniam. Viuunt in montibus Pyrenaeis quidam Latrones, quos nostra lingua Bandoliers nominamus, quod vocabulum coniuratos videtur significare. Plerique sunt facinorosi homines, qui propter perpetrata facinora eo ex Gallia et Hispania fugerunt. Quamuis vere vinant ex latrociniis, habent tamen quandam speciem Reipubl., habent enim suos Duces et certum quod annuum exigunt ab iis, quorum armenta pascuntur in illis montibus, quae redduntur tuta a latronibus, hoc est a suis sociis, si id pendatur quod est ipsis promissum, si non pendatur ipsi ea diripiunt. Reges Galliae et Hispaniae nonquam potuerunt [reading uncertain: page damaged] eos inde expellere, etiamsi communi consensu id saepe tentauerint, propter asperitatem montium et rupes inaccessas, in quas se recipiunt si vrgeantur. Nuper per insidias occupauerunt oppidum non procul a Tholosa, quod Auenionetum nominatur, et significauerunt Regi Nauarrae, si mitteret eo militem, se oppidum ei tradituros. Misit quidem Rex Nauarrae eo militem, qui intromissus ab istis Latronibus eos coniecit in vincula, et simul cum oppido Tholosatibus tradidit, a quibus hauddubie crudeli supplicio afficientur. Superiore mense Ioannes Austriacus in pluribus vrbibus Brabantiae Praefectos aut aliquos ex primariis ciuibus nescio quibus artibus ita sibi conciliauerat, vt speraret se eorum opera vrbes illas in suam potestatem redacturum. Conuenerat autem, vt ea nocte, quae praecessit primum diem huius mensis, admitteretur Mechliniam, Lieram, Villeuordam, et Auxam, quae omnia oppida sunt vicina Bruxellis, quas iis occupatis

statim obsidione cingere constituerat. De iis autem occupandis tam certam spem conceperat, vt militem, qui Philippopolim obsidebat, inde abduceret, et Louanium simul cum maioribus tormentis adduceret: sed nescio quo malo eius fato conspirationes illae sunt patefactae, et plerique eorum, qui cum ipso conspirauerant, coniecti sunt in vincula, et noua praesidia militum illis vrbibus imposita. Vbi autem animaduertit se excidisse spe, quam conceperat, exusto oppido Arescoto suas copias reduxit ad Philippopolim, quam dicitur denuo obsidere. Habuit etiam Austriacus Neomagi, quae est praecipua vrbs Gueldriae, multos sibi addictos, qui cum nescio quid in eius gratiam moliri dicerentur, excitato tumultu pulsi sunt vrbe ab iis, qui diuersum ab ipsis sentiebant. In vrbe Mastrich omnia erant instructa maiore arte, et de ea occupanda maior erat concepta spes. Erant in vrbe septem signa praesidiariorum militum, quorum fere omnes Praefectos Hispani pecunia corruperant, et persuaserant eis, vt ad conciliandos sibi militum animos accusarent Dominum de Heze Praefectum vrbis, interuersae pecuniae, quam a Statibus missam esse dicebant ad persoluenda ipsis Stipendia, eoque praetextu eum in vincula coniicerent, quod est ab ipsis factum. Miror quid fuerit in causa vt Ioannes Austriacus tam tarde miserit copias ad vrbem occupandam: nam ea res est diu tractata: interea autem dum trahitur, Orangius misit in vrbem Nobilem adolescentem admodum ingeniosum, qui mihi est bene notus, qui perfecit pecunia apud militum Praefectos, vt Dominum de Heze suae libertati restituerent. Ea res fuit ipsis exitio: Statim enim vbi est liberatus significauit ciuibus in quanto periculo versantur, reque cum ipsis deliberata, conuenit vt certa hora noctis armarentur, et qui haberent milites in suis aedibus darent operam, ne audito tumultu egredi possent. Ipse autem stipatus valida manu suorum hora tertia matutina inuasit eos, qui in foro et in aliis vrbis locis agebant excubias, quos inopinato casu consternatos coegit arma deponere. Ea re perpe trata iuit ad aedes, quas incolebant ii, quos conspirationis praecipuos authores esse sciebat, eosque in vincula coniecit, et cum iis ad trecentos, qui conspirationis conscii fuisse dicuntur. Reliquum vulgus militum armis spoliatum vrbe excedere iussit. Conuocato postea vrbis Senatu de captiuis est deliberatum, ex quibus sex statim

fuerunt affecti supplicio, et paulo post octo, et postea decem et octo praecipitati in praeterlabentem Mosam. Reliqui adhuc detinentur captiui. Cum vero significatum esset Domino de Heza, aliquot turmas Hispanorum non procul abesse ab vrbe, qui spe potiundi ea illuc venerant, iussit milites, quos secum habebat, et aliquot ex ciuibus arma corripere, cum quibus ex vrbe erupit, et Hispanos nihil tale metuentes aggressus eos in fugam coniecit, quinque et viginti ex iis caesis, et quatuordecim captis. Haec acciderunt 28 die superioris mensis. Vidi nuper exemplum literarum Archi-Ducis Matthiae ad Legatos, quos Status Belgici habent Vormaciae, in quibus scribit Ioannem Austriacum dicere, se arma non depositurum antequam adegerit Belgas ad praestandam suo Regi eam obedientiam, quam Carolo Imperatori praestiterunt. Adiunctum erat literis Archi-Ducis exemplum literarum Regis Hispaniae, quae continent non dissimilia iis, quae dicit Ioannes Austriacus. Scribit enim se nolle obseruare pacem Gandauensem, nec se concessurum pacem Belgis, nisi restituita ea forma gubernationis, quae fuit tempore Caroli Imperatoris, arma deponant. Haec quidem magnifice dicuntur a Rege Hispaniae et a Ioanne Austriaco, ego tamen nihilominus puto eos esse cupidissimos pacis, cum res ipsorum quotidie fiant deteriores, et plane destituantur pecunia, militesque iam minaciter flagitent stipendia: longe magis autem tumultuabuntur vbi copiae Statuum conuenerint: tunc enim reprimentur eorum excursiones, nec licebit eis ex solo hostili necessaria ad victum rapere, sicut hactenus licuit. Status excogitant varias rationes conficiendae pecuniae ad ducendum bellum. Imposuerunt rebus omnibus, quae importantur et exportantur, maxima vectigalia, ac ipsis etiam praediis et vrbanis aedibus, ita vt (sicut audiui a viris fide dignis) habeant quolibct mense ad nouies centena millia florenorum Belgicorum, qui efficiunt circiter sex tonnas auri, vt in Germania numerant, sed dicunt non paruam partem eius pecuniae interuerti ab iis, quibus eius dispensandae cura est demandata. Praeter auxilia, quae Status sunt habituri ex Germania, militabunt ipsis aliquot millia Anglorum et Scotorum. Mittuntur etiam Ioanni Austriaco auxilia ex Italia. Misi nuper ad Vestram Celsitudinem aliquid ex materia ferafi auri, quam Angli in Septentrione repererunt. Quidam Italus veniens ex Anglia nuper mihi dixit, ex vase pleno ea materia redire

ad Reginam Iucrum quinque et quadraginta coronatorum deductis omnibus sumptibus, qui ab ipsa in eam rem fiunt. Inde coniicio eam nauigationem esse lucrosam, quod cum superiore anno Regina miserit ad illas insulas quatuor naues tantum, hoc anno dicatur misisse duodecim, quae sub autumnum primum reuertentur. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti decima septima die Maii 1578.

EPISTOLA CXLIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Orta est ante mensem in aula Gallica contentio inter inuenes nobiles, qui gratia apud Regem plurimum valebant. Ex contentione ad pugnam deuentum est, suntque ex ipsis aliquot interfecti. Georgius Sconbergius Caspari frater se iis rixis immiscuit suo magno malo: nam audio ipsum esse interfectum. Ducturus erat vxorem nobilem Virginem vnicam parentis recens mortui haeredem, cuius annui redditus aestimantur octo aut nouem millibus francorum. Alenconius Regis Galliae frater mittit subsidio Statibus Belgicis quatuor millia peditum. Aiunt Status ei dare pignori tres vrbes Hannoniae ad fines Galliae, videlicet Quercetum, Auenas, et Landrecium. Sunt quidem vrbes non magnae sed tamen admodum munitae. Multi dicunt fabulam hanc agi a Comite Lalenio contra voluntatem Statuum: ipsumque iam introduxisse Alenconii militem in eas vrbes, quod fuit ipsi facile, cum Hannoniae sit praefectus. Imperator Carolus post oppressum Ducem Iuliacensem anno Domini 1543. maximis copiis obsedit Landrecium, quod fuit tunc in potestate Gallorum, sed non potuit illud expugnare. Consilia Alenconii sunt suspecta Regi fratri: metuit enim ne collecto milite praetextu belli Belgici aduersus se postea vtatur. Mater conatur gliscentes inter fratres suspiciones restringuere, et profecta est ob eam causam ad Alenconium. Non desunt qui dicant haec dissidia inter fratres simulari, vt facilius Belgis et Huguenotis imponant. Aiunt Ioannem Austriacum obsidere

adhuc Philippolim, cuius muros cepit primum maioribus tormentis decima septima die superioris mensis, quod audiui a quodam, qui dicebat se tunc temporis in eius castris fuisse. Abundabat initio commeatu Ioannes Austriacus, qui ab hominibus lucri cupidis importabatur ex Gallia in eius castra: sed quia pestis coepit ibi grassari, et qui ex Gallia eo commeabant infecerunt peste Macerias oppidum Regis Galliae interdixit suis subditis, ne quidquam amplius eo vehant. Mittuntur denuo ex Italia Ioanni Austriaco quinque millia militum, quibus dicunt Pontificem Romanum numerare stipendia. Audiui ab homine fide digno milites Hispanos et Italos, qui postremi per Lotharingiam iter fecerunt, nullam aliam pecuniam habuisse quam Coronatos recens a Pontifice Rom. cusos. Ibant ex Burgundia ad Ioannem Austriacum quatuor signa militum, sed quia aliqui ex Gallis, qui sunt militaturi Duci Ioanni Casimiro, circa Montplicartum conueniunt, Burgundi suos milites ex itinere reuocauerunt, et se magno studio armant: metuunt enim ne Galli, qui conueniunt ad Montplicartum, ipsos inuadant. Cum nuper ad Sctum Nicolaum in Lotharingia diuertissent quadringenti aut quingenti milites Galli, id sub noctem nunciatum est Duci Erico Brunsuicensi, qui inde aberat sex milliaribus, qui se trepide recepit in arcem munitam cuiusdam Nobilis Lotharingi, et statim scripsit ad Comitem Ioannem Salmensem Praefectum Lotharingiae (nam Dux est in aula Gallica) se mirari, quod eiusmodi homines ferret in ditione sui Principis: cui respondit Comes Salmensis, liberum esse cuilibet, per ditionem sui Principis iter facere, modo eius subditos nulla afficiat iniuria. Regina Angliae nuper misit Statibus Belgicis triginta sex millia librarum pulueris tormentarii, qui vectus est Gandauum. Mittit etiam ipsis quatuor millia militum, quorum mille processerunt cum puluere illo tormentario, reliqui paulo post sunt subsequuti. Statuum copiae non omnes conuenient ante initium Iulii. Iam Belgium erit Theatrum in quo decertabunt fere omnes gentes Christianae: nam existimo Status intra mensem habituros praeter domesticum militem, supra quinque et viginti millia Germanorum, Gallorum Anglorum et Scotorum: totius autem Ioannis Austriaci exercitus constat fere milite peregrino, qui haud dubie erit numerosus, cum vndique ad eum confluant milites. Tantus numerus externorum militum

non facile pelletur ex illis regionibus, nisi forte penuria rerum ad victum necessariarum eos inde pellat. Fuit in his regionibus sparsa fama, Hispanos occupasse Hyberniam, et Scotos se eis coniunxisse, eosque eonstituisse coniunctis viribus liberare ex captiuitate Reginam Scotiae, quae ab Anglica detinetur. Ego credo hoc esse meram fabulam: nam Angli sunt longe potententiores Hispanis in eo mari, habetque Regina Angliae sibi addictissimos plerosque Proceres Scoticos, quorum pauci cupiunt suam Reginam restitui suae libertati, cum praesertim iam adolescat ipsorum Rex, cuius dicitur esse eximia indoles. lesuitae discesserunt Antuerpia decima nona die superioris mensis: noluerunt enim se iureiurando Magistratui obstringere secundum pacta pacis Gandauensis. Postridie plerique Franciscani et alii Monachi ob eandem causam sunt eos insequuti. Vidi literas non ita dudum scriptas Constantinopoli, in quibus scribitur milites maximo numero traiicere ex Europa in Asiam, qui aduersus Persas ducuntur; Expeditionis illius Duces futuri sunt Mustafa et Sinam Bassae. Mustafa eripuit Cyprum Venetis ante septem annos; Sinam vero ante quatuor annos expugnauit Guletam, et regnum Tuletanum in Turcarum potestatem redegit. Imperator Turcicus non erit in exercitu, sed eum ita sequetur, vt nunquam procul absit, quo possit facilius intelligere quid geratur a suis Ducibus, et ipsis praescribere qui fieri velit. Iam remollescit virtus in illis Principibus sicut et in Regibus Galliae et Hispaniae, quorum maiores non solebant sequi suos exercitus, sed eos ducere. In illis ipsis literis, quas vidi, scribebatur, non esse factas inducias inter Hispanos et Turcas, sicut ex Italia nunciatum est, imo ipsum Mahometem primarium Bassam nuper dixisse ei, qui nomine Regis Hispaniae de illis agebat; Ego miror Regem Hispaniae non huc mittere ad tantam rem agendam Virum, qui sit alicuius authoritatis, potius quam te, qui olim nostri Imperatoris seruus fuisti: redi igitur ad eum et dic ei, vt mittat munera ad Portam, et Virum qui sit dignitate conspicuus, et tunc cum eo agemus. Is autem, quem alloquebatur Mahometes, olim fuerat captiuus apud Turcas. Portam suam aulam nominant, ad quam, quando Principes externi aliquid cum ipsis acturi, munera mittunt, videtur id esse quoddam signum submissionis.

Quae nuper acciderunt in Croacia et Sclauonia non dubito quin ad Vestram Celsitudinem fuerint scripta, sicut et ea, quae in causa religionis superiore mense mota sunt Viennae, quare de iis nihil scribam. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Francofurti Calend. Iunii 1578.

EPISTOLA CXLIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante decem aut duodecim dies Illustrissimus Dux Ioannes Casimirus ad me scripsit, se cupere audire meam sententiam de quibusdam rebus, quas esset mihi propositurus, et propterea se petere a me, vt ad ipsum Luteam excurrerem. Feci quod iussit me facere, fuique Lutreae per tres aut quatuor dies, et ipsi libere dixi meam sententiam de iis, quae mihi proposuit, et vt potui admonui eum periculorum, quibus futurus sit obnoxius in expeditione, quam iam suscipit. Ab ea autem ipsum non sum dehortatus; id enim ineptum fuisset ac intempestiuum, cum iam sit in procinctu, et res sint eo deductae, vt existimatione salua sententiam mutare non possit, et praeterea audiuerim Vestram Celsitudinem eius consilium non omnino improbare. Constituit Lutrea discedere 21. aut 22 die huius mensis, et sperat se venturum ad locum, in quo recensendus est miles sub finem huius mensis. Salutabit in itinere fratrem Electorem, qui est in oppido Brubach ad Rhenum, quo curat sibi aduehi aquam ex thermis Empsensibus. Familia eius cum equis et sarcinis discessit Lutrea 17 die huius mensis. Biduo ante praemiserat aliquos, qui exciperent militem venientem ad locum, in quo recensebitur. Id autem fiet cis Rhenum prope Zutphaniam. Cum veni Lutream, Illustrissima Princeps Vestr. Celsitudinis filia erat in maximo moerore: nam tunc primum resciuerat, a marito suscipi hanc expeditionem, de qua ne quicquam rescisceret dederat operam, ne dolor inde conceptus grauidae et postea puerperae obesset. Sperat Princeps Casimirus, se in sua expeditione habiturum quinque millia equitum et tria millia peditum

Germanorum, et quatuor aut quinque millia Gallorum, quorum octingenti aut mille erunt equites, reliqui vero pedites. Quidam ipsorum progrediuntur ex Lotharingia per Treuirensem Episcopatum, qui ita suum iter instituerunt, vt sperent se transituros Rhenum prope Confluentiam 21 die huius mensis. Reliqui conueniunt in Atribatibus, quorum plerique sunt ex eorum numero qui a Duce Alenconio collecti erant ad ferendum auxilium Statibus et postea dimissi. Habiturus est secum in castris Dux Casimirus Principes Fridericum Bipontinum, Casimirum Pomeranum, Mauricium Lauburgensem, et sedecim aut septendecim Comites. Ad Ioannem Austriacum praeter militem, quem ei conscribit in Germania Poluilerus et alii, dicuntur ex Italia venire duodecim millia Italorum, tria millia Hispanorum cum mille et quingentis equitibus, quorum omnium Dux erit Iacobus Boncompagnus Pontificis Rom. filius. Vbi aduenerint eae copiae, Ioannes Austriacus habebit peditatum longe firmiorem quam Status. Capta Philippopoli copias suas raptim duxit versus oppidum Mastrich, quod obsidere velle videbatur: verum progressus est Ruremondam vsque, et inde statim regressus eo itinere quo venerat. Haesit aliquot dies ad Lemburgum, quod quidam dicunt ab eo adhuc obsideri, alii vero eum inde discessisse et voluisse intercipere aliquot turmas equitum ex eorum numero qui a Comite Schuartzburgico sunt conscripti, sed Status misso subsidio auertisse ab ipsis illud periculum. Gandani coeperunt tribus in locis publice haberi conciones ab iis, qui puriorem religionem profitentur. Antuerpiae in publicis aedibus Saxonum, quae sunt amplissimae, habentur conciones Gallica lingua. Vbi aduenerint copiae Ducis Ioannis Casimiri credo quod agetur cum Statibus, vt permittant in aliis vrbibus idem fieri, et si nolint permittere, nihilominus eam libertatem sibi sument pleraeque. Imperator misit ad ea loca Sigefridum Preinerum Consiliarium suum aulicum, cum foeciale seri Heraldo vt loquuntur, vt, sicut est fama, mandet vtrique parti vt ab armis discedant, et rationem ineant componendi funestum hoc bellum, et ne quid damni dent prouinciis Imperii. Illa quae Imperator iam agit Viennae in causa religionis, non solum ipsius authoritatem eleuabunt in hac actione de pace, sed etiam fratris Archiducis Matthiae actiones et consilia omnia suspecta reddent. Consilia et molitiones Ducis Alenconii abierunt in fumum: iam enim dimisit militem quem collegerat. Comes de Lalain, qui causam Alenconii agebat, dicitur in tantam suspitionem venisse, vt sit ei a statibus adempta Praefectura Hannoniae: sunt qui dicant ei esse positas custodias. In Gallia res sunt satis pacatae, et Ecclesiae nostrae fruuntur aliqua tranquillitate ac etiam augentur. Scribitur Constantinopoli factam esse pacem inter Turcas et Persas. Ea res erit minime grata Hispanis. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, ego constitui hinc

migrare Coloniam, vt in vrbe celebriore, et magis vicina locis, in quibus belum geritur, certiora habeam de iis quae in hoc bello euenient, quae possim ad V. Cels. scribere. Vt hinc discedam me etiam impellit mea valetudo: nam quandiu hic vixi nunquam fere recte valui. Si Praefectus aerarii seu Camerae V. Celsit. per mercatores, qui iam eo magno numero confluxerunt, posset inire rationem, qua literae meae ad V. Celsit. celeriter perferrentur, sperarem me interdum quaedam scripturum, quae scire non foret ingratum V. Cels. quod ideo dico, quia non satis scio quam rationem inire possim mittendi ad V. Cels. literas vbi eo peruenero. Ego V. Celsit. et toti Illustrissimae V. familiae omnia sausta et foelicia precor. Francofurti 19 die Iunii 1578.

EPISTOLA CXLV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Illustrissimus Dux Ioannes Casimirus 24 die superioris mensis venit in oppidum Sanct Guer ad quod habitat Lantgrauius Philippus, qui postridie cum ipso nauigauit Broubachium, quo Elector Palatinus sibi curat adferri aquam ex vicinis thermis Empsensibus. Manserunt cum Electore, apud quem erat patruus eius Dux Richardus, vsque ad 28. diem superioris mensis, quo die ante lucem inde soluerunt. Vno milliari cis Confluentiam repererunt Bonnecourtium Gallum cum mille peditibus et ducentis equitibus, quos imposuerunt nauibus quas ad eam rem conduxerant. Lantgrauius ibi valedixit Duci Casimiro et ad sua rediit. Dux Casimirus toto eo die nauigauit cum suis copiis, cum quibus relicto Duce Friderico Bipontino, sub noctem conscendit cymbam cum duobus aut tribus ex suis, et huc appulit sub horam quartam matutinam diei sequentis, ignotusque est ingressus vrbem, per quam aliquamdiu est vagatus vt eam inspiceret: nunquam enim antea hic fuerat. Peruagatus vrbem venit in hospitium, in quod ego diuerteram, vbi aliquandiu quieuit, et sumpto ientaculo traiecit Tuitium, quo iam eius copiae appulerant Eo ad ipsum missi sunt ex primariis Senatoribus huius reipub. aliquot qui nomine Senatus munera ei obtulerunt, suntque cum eo pransi. Mansit Tuitii toto eo die variis occupationibus districtus: nam plures Legati a vicinis Principibus et et Comitibus ad eum venerunt, quos oportuit eum audire, eisque respondere, et ad eos scribere, a quibus erant missi. Quoniam huc vsque naues conduxerat, quibus aduecli erant eius milites, fuerunt aliae hic conducendae, et emendus fuit Commeatus, qui in eas imponeretur. Senatus huius vrbis praemonitus idoneis hominibus dederat mandatum de parando commeatu, quare nulla fuit in ea re mora. Soluit Dux Casimirus Tuitio hora vndecima

vespertina, et foeliciter nauigauit Embricam, vbi prima die huius mensis honorifice fuit exceptus ab iis, quos Dux Iuliacensis eo miserat, vt eum exciperent. Quid postea ipsi acciderit nondum audiuimus. Dn. de Lanti alter Praefectus militum Gallicorum, vltima die superioris mensis appulit huc cum suis militibus, quos prope Argentoratum nauibus imposuerat. Dux Casimirus quinque aut sex horis tantum ante eius aduentum Tuitio discesserat. Mansit hic Dn. de Lanti fere toto eo die, vt arma et alia necessaria, ad instruendos suos milites coemeret, et sub noctem discessit. Postridie hoc est prima die huius mensis, praeterierunt hanc vrbem aliquot naues, quae militem Germanicum simul cum equis vehebant. Ab eo tempore nulli milites hic visi sunt, ita vt existimemus omnes iam peruenisse ad eum locum in quo sunt recensendi, qui est prope Zutphaniam. In Attrebatibus tres alii Praefecti militem Gallicum conscripserunt Statibus. Nominantur Dni. de Hargenlieu, de Mouy et de Heucourt. Prior est vir prudens et maturae aetatis, qui ante septem aut octo annos fuir missus ad V. Celsitudinem a Regina Nauarrae et ab Amiralio. Secundus est filius praestantissimi militis, qui proditorie interfectus fuit ab eo qui postea Amiralium vulnerauit. Tertium vidi ante aliquot annos dantem operam literis Lipsiae. Confluxerunt ad eos fere omnes ii milites, quos Dux Alancomus mense Maio miserat in Picardiam, vt, sicut ipse dicebat, essent Statibus auxilio aduersus Hispanos, quos postea dimisit, cum Statibus non probarentur eae conditiones quas ipsis proponebat. Dicitur denuo conscribere magnum numerum militum in Campania et Picardia, et veterem cantilenam repetere, nempe quod eos missurus sit in auxilium Statibus. Comes de Lalain eius causam adhuc agit, et suadet Hannoniis, vt se eius tutelae et patrocinio committant. Aiunt Praefectum Valentianarum nuper hortatum esse ciues. vt eius militem in suam vrbem reciperent, et dixisse eos frustra a Statibus expectare auxilium, et esse meram fabulam ea, quae de adventu Ducis Casimiri dicerentur. Quid sit tentaturus breui videbimus, sed eius apparatus sollicitos reddit prudentiores qui metuunt ne se Hispanis coniungat. Ego vero non miror Regem Galliae conscribere militem, quo possit valido praesidio suos fines munire, cum tantus numerus militum confluat in Inferiorem Germaniam, ne sit prorsus imparatus si forte contingeret, eos, qui iam inter se dissentiunt, facta pace coniunctis viribus ipsum inuadere. Ioannes Austriacus, vt non dubito audiuisse V. Celsitud., nuper Limburgum occupauit. Is qui vrbem ipsi dedidit accusatur proditionis, et iam cum suo accusatore detinetur captiuus Aquisgrani. Puto eum potius accusandum esse stultitiae et ignauiae. Hispani qui fuerunt ab hac parte Mosae, iam eam traiiciunt. nam Ioannes Austriacus cogit omnes suas copias in vnum locum, quod vbi fuerit factum, videtur constituisse cum Statibus praelio decertare. Habet

quidem pauciores milites quam Status, sed longe magis exercitatos, et Duces rei militaris peritiores et procul dubio eius peditatus est validior peditatu Statuum. Aiunt in eius exercitu grassari nescio quem morbum, quo multi pereunt, et quo nuper ipse laborauit, sed iam conualuit. Eo morbo perierunt Barlemontius praecipuus eius Consiliarius et Comes a Meghen ipsius filius. Robles Veteranus Dux, qui proximis annis praefuit Frisiae, nuper reuersus est ex Hispania. Is dicit aduentare in auxilium Ioannis Austriaci quatuordecim millia Hispanorum et Italorum, et Regem Hispaniae non ferre eos, qui apud ipsum pacis mentionem faciunt: ipsum autem decreuisse dare Ioanni Austriaco quolibet mense trecenta millia ducatorum donec Belgas perdomuerit, et ait iam transactum esse cum argentariis seu mercatoribus, qui ei numeraturi sunt nonies centena millia ducatorum, seque de ea re litteras attulisse, quibus acceptis mercatores eam pecuniam sint statim numeraturi. Haec possent Belgis terrorem aliquem incutere si essent vera, sed omnes affirmant Ioannem Austriacum in hac tanta pecuniae copia, quam ipsi ex Hispania mitti dicunt, esse egentissimum, et milites eius alicubi tumultuari ob non soluta stipendia, esseque metuendum ne magis tumultuentur vbi omnes conuenerint, et vicinus hostis ademerit eis facultatem liberius excurrendi, et rapiendi necessaria ad victum. Iam serio mouetur causa religionis in Belgio, quae res forte nouis turbis occasionem praebebit. Pleraeque vrbes petunt sibi concedi licentiam instituendi publicum ministerium purioris religionis. Quaedam etiam licentiam sibi sumpserunt non expectata Statuum concessione seu permissione, vt Gandanum, Aldenarda, Tendremonda et quaedam aliae. De ea re deliberatur in Senatu Statuum. Aiunt Ecclesiasticos, qui sunt in eo Senatu, maxime vrgere vt concedatur ea libertas iis qui eam petunt, ita tamen vt ipsis Ecclesiasticis in ea concessione caueatur, et promittant ii quibus concedetur, se nihil vi aduersus ipsos tentaturos, nec de bonis quae possident quicquam ipsis erepturos: intelligunt enim Ecclesiastici eos, qui hanc libertatem petunt, eam sumpturos etiamsi non ipsis concedatur, et tunc fore periculum, ne facultates ecclesiasticas in vsum Reipub, conuertant, sicut factum est in Hollandia et Zelandia. Speramus Status breui de hac re facturos decretum. Quidam dicunt Archiducem Matthiam et eos qui sunt ipsius factionis maxime impedire, ne ea libertas in religione concedatur. Ego credo Hispanos maxime metuere ne id fiat, et Archiducem Matthiam praecipue venisse in Belgium vt id impediret. Qui veniunt Antuerpia dicunt nuper eo venisse a Regina Angliae Oratorem magnae dignitatis, qui sit honorifice exceptus ab Archiduce Matthia, a Statibus et a tota ciuitate: eius autem nomen ignorant. Ego puto esse Dn. Franciscum Walsynghamum primarium Regni Secretarium: nam ante mensem scripsit ad me amicus ex Anglia, ibi deliberatum fuisse de eo mittendo.

Quidam mihi iam dixit, copias quas Poluilerius conscripsit Ioanni Austriaco, esse circa Bonnam, quae hinc abest quatuor milliaribus. Qui veniunt ex Gallia dicunt Carolum Mansfeldensem Comitem miserabili morte periisse: nam aiunt serpentes ex corpore eius erupisse magna copia, per os et alios meatus corporis. An sit verum id quod de serpentibus dicitur nescio, sed credo certum esse ipsum esse mortuum. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae. Coloniae quart. die Julii 1578.

EPISTOLA CXLVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dux Ioanes Casimirus hinc discedens praemisit quidem Zutphaniam suos milites, sed ipse non est statim eo profectus vt antea audiueramus: mansit enim Wesaliae, quae abest hinc vndecim milliaribus, vsque ad quartum diem huius mensis, cum vltimo superioris eo peruenisset. Quam ob causam tamdiu ibi sit moratus nondum audiui. Quidam milites Galli ex eorum numero, qui hac iter fecerunt, expositi in ripam Rheni non procul hinc, irruperunt in vicinos pagos, et multum damni ibi dederunt. Scripsi in alteris meis literis eos qui puriorem religionem profitentur petere sibi concedi libertatem instituendi ministerium suae religionis, esseque aliquas vrbes, quae responso non expectato, eam sibi sumpserunt. Ea deliberatio a regio Senatu, cui praeest Matthias, reiecta est in Senatum Statuum, qui vicissim eam in regium reiicit, et ita in ea re nihil decernitur, cum neuter Senatus de hoc sibi sumere iudicium velit: nolunt enim videri authores eius libertatis, eam concedendo, et sciunt populum non obtemperaturum, si decernerint ne id fiat, quod petitur. Antuerpienses qui se hactenus intra priuatos parietes continuerant, iam prodeunt in publicum, et iam habentur conciones in variis vrbis locis, fitque ad eas magnus populi concursus, quod valde aegre ferunt Pontificii, videturque res non procul abesse a seditione. Quidam primarii viri ex vrbis magistratu, et Tribuni seu Decani tribuum vt loquuntur, nuper de ea re cum Principe Auraico expostularunt, et petierunt ab eo, vt eiusmodi conuentus impediret et publicae tranquillitati consuleret: qui respoudit se impediisse ne id fieret quandiu potuit sed se non posse id amplius facere, istos enim iam non amplius obsequi. Hortatus est autem eos, qui cum ipso agebant, vt ipsi rationem inirent, qua publica tranquillitas conseruari possit, cum ipsorum maxime intersit id fieri. Vbique fere per Brabantiam et Flandriam instituuntur Ecclesiae ab iis, qui sunt purioris religionis, et quia haec authoritate publica non fiunt, quaedam fiunt interdum insolentius. Videntur sane Gandauenses non parua iniuria Monachos

et praesertim mendicantes affecisse, quos ex suis monasteriis expulerunt. Ego metuo ne multi adhuc ihsolentius agant, vbi Ducis Ioannis Casimiri copiae in Brabantiam peruenerint. Ob eandem causam religionis videntur res spectare ad seditionem in vrbe Leodiensi, eo quod magistratus ob religionem quosdam in carcerem coniecerit. Discessit ex vrbe Episcopus, recens factus Cardinalis, ne videretur eius rei author, sed tamen vulgo creditur, eius impulsu haec fieri a magistratu, et incipit populus metuere, ne vrbs prodarur Hispanis a Sacerdotibus. Haec mihi videntur intenapestiue moueri in vrbe populosa, et apud homines ferocissimos, quos potius furere quam irasci dicere possimus, quando sunt commoti. Legati missi a Regina Angliae Antuerpiam sunt Dn. de Coban vnus ex proceribus regni, et Walsinghamus de quo antea scripsi. Status nuper recensuerunt prope Boscodricum quinque millia militum Germanicorum, quibus dicuntur mimerasse vnius mensis stipendium. Ex omni numero eorum, qui conuenerunt, reiecerunt ad trecentos qui armis et equis non erant satis instructi. Ioannes Austriacus exercet seueram disciplinam in suis castris. Curauit nuper suspendi Hieronymum Pardum mercatorem Hispanum, qui fuit magni nominis Antuerpiae, ob defraudatos rusticos a quibus emerat commeatum. Fama est hic esse ad Bonnam et in vicinis locis milites quos Poluilerius recens conscripsit Ioanni Austriaco. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae. Coloniae quinta die Iulii 1578. Copiae Ioannis Austriaci conueniunt ad oppidum Brabantiae Diest, quod est medio itinere inter Antuerpiam et Leodium. Recensuerunt Status ad Boscodricum quinque millia equitum Germanorum, quatuor cohortes equitum Gallorum, tria millia peditum Germanorum, et mille et ducentos Anglos, qui omnes contenderunt versus Mechliniam, ad quam vrbem conuenient eorum copiae.

EPISTOLA CXLVII. Eidem.

Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Cum Dux Ioannes Casimirus cum suis copiis venit Zutphaniam, non reperit ibi Statuum Commissarios qui eas recenserent, coactusque est per aliquot dies eos expectare, quod cum maximo incommodo Zutphaniensium est factum, quorum ager est a militibus direptus. Hanc moram seu negligentiam Statuum valde aegre tulit Dux Casimirus: dolebat enim Zutphaniensium vicem, quorum agrum videbat diripi a suis militibus, quibus imperare non poterat, quia nondum erant ei iureiurando obstricti, nec etiam habebant vnde sibi necessaria ad victum coemerent. Praeterea videbat sibi et suis hac mora creari periculum, cum

reliquae copiae Statuum iam conuenerint, proculque absit a loco vbi convenerunt, et iam omnes copiae Hispanicae traiecerint Mosam, quare metuendum est, ne Hispani eum inuadant, antequam se cum aliis coniungere possit. Quam habuerint causam istius morae Status coniicere non possum: nam pecuniae penuria id accidisse dici non potest, cum dudum ex Anglia Antuerpiam aduecta fuerit pecunia, qua ipsius Ducis Casimiri militi Stipendium fuit numerandum. Qui veniunt Antuerpia dicunt se in itinere vidisle Commissarios ad Ducem Casimirum proficiscentes, quare ego existimo eius militem iam recenseri. Aduectum est ex Anglia argentum infectum, ex quo Status cudunt Thaleros, quos audio vix continere tantum argenti, quantum bonus dimidius thalerus. Forte ea pecunia voluerunt numerare stipendium militi Ducis Casimiri. Copiae Statuum conueniunt ad oppidum Brabantiae Erentals, quod abest quinque milliaribus ab Antuerpia. Super ex Scotia aduenerunt quatuor aut qumque millia militum, quorum disciplinam et continentiam Belgae mirum in modum praedicant, et aiunt posse dici sanctos, si cum Germanis et Gallis conferantur. Hispani conueniunt ad Louanium. Heri Rhenum hic transierunt equites trecenti, qui ad ipsos proficiscuntur. Credo esse ex eorum numero, quos Poluilerius conscripsit. Nuper per Lotharingiam iter fecerunt duo millia peditum et quingenti equites, missi Ioanni Austriaco a Pontif. Ro: Ii qui religionem diuersam a Pontificia profitentur 22 die superioris mensis obtulerunt supplicem libellum Senatui regio, cuius caput est Archidux Matthias, quo petierunt sibi concedi libertatem constituendi suas ecclesias. Libellus est satis vehemens: eum enim typis editum legi, sed eius exemplum quod ad V. Celsitudinem mitterem, nondum habere potui. Audio libellum reiectum esse a Senatu Regio ad Senatum Statuum, in quo cum nuper ea res deliberanda proposita esset, et Orangius petiisset, vt quilibet suo loco sententiam suam diceret, audio omnes tacuisse, et petiisse ab Orangio vt ipse diceret, quid in ea re statuendum esse iudicaret: quid autem ipsis responderit nondum audiui. Verum ii qui supplicem libellum obtulerunt impatientes morae, quas nectebant Status, vt eorum impetum frangerent, sua authoritate id sibi sumpserunt, quod suo libello petierant, et prodierunt in publicum non solum Antuerpiae, sed etiam Mechliniae, Bruxellis, et vbique fere in Brabantia et Flandria. Conueniunt autem Antuerpiae ad conciones tanto numero, vt quamuis vno et eodem tempore in pluribus locis habeantur, vni tamen concioni interdum intersint duo aut tria miilia hominum, vt referunt ii, qui iam Antuerpia veniunt. Profectus nuper ad Orangium Consul Antuerpiensis cum aliquot primariis ciuibus, grauiter de ea re conquestus est, et petiit ab eo, vt istorum insolentiam et licentiam quam sibi sumunt, reprimeret, Cui cum dixisset Orangius, putasne eos reprimi posse? et ille subiunxisset se putare: tu igitur,

di xit Orangius, reprime eos, ego enim id tibi permitto. Nuper Gandani ac eti am Brugis affecti sunt Supplicio, ob admissam turpitudinem aliquot Monachis, quae res toti Ordini Ecclesiastico magnum odium conflauit ad populum. Frisii obsident Campensem vrbem, quae non procul abest a Danentria. Sperant se adacturos eam ad faciendam deditionem, ob commeatus penuriam qua laborat. Confluunt in Picardiam magnae copiae Gallicae, quae sunt suspectae Statibus, et Dux Guisius est in vicina Campania vbi etiam colligit militem. Aiunt nuper institutam fuisse conspirationem in vrbe Atrebatensi, cuius praecipui authores fuerunt quidam ex Senatu, quos aiunt fuisse pulsos vrbe. Quidam dicunt eos voluisse admittere in vrbem Hispanos, alii Gallos. Illa vrbs est magni momenti, cum sit potius et ad ipsos fines Galliae sita. Legati Anglici qui venerunt Antuerpiam dicunt se ideo venisse, vt agat de pace inter regem Hispaniae et Status Belgicos, quod etiam testantur literae reginae Angliae ad Archiducem Matthiam. Credo quod ipsis vix bene conueniet cum commissariis, quos ob eandem rem dicitur missurns Imperator, et praesertim quando de religione agetur. Audio ipsos petere a Statibns Flessingiam Zelandiae vrbem, vt eam habeant tanquam pignus pecuniae, quam ipsis Statibus dant mutuo. Rex Portugalliae dudum instruit Classem (vt uulgo fertur,) ad inserendum bellum regi Fessano. Quiae res ita ducitur, facta est suspecta reginae Angliae, quae etiam Classem instruxit, et eam misit in mare Hybernicum. Ego V. Celsitudinem et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 19 die Iulii 1578.

EPISTOLA CXLVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Die vicisima prima huius mensis recensiti fuerunt equites ac pedites Germani conscripti ab Illustrissimo Principe Ioanne Casimiro: nondum aucem Zutphaniam tunc aduenerant milites Galli conscripti ipsi Casimiro in Atrebatibus, sed tarnen dicebantur venturi ad 25. diem, et statim recensendi, quod puto iam esse factum. Spero ipsum Ducem Casimirum cum omnibus suis copiis statim traiecturum Rhenum et Mosam vt se coniungat cum exercitu Statuum. Superata Mosa aberunt ab exercitu Statuum, tredecim aut quatuordecim milliaribus, oportebitque eos facere iter per uasta deserta, et iam omni cultu humano carentia, quare nescio vnde interea habituri sint commeatum, nisi eum secum gestauerint: nam non licebit ipsis procul euagari pabulandi causa ob vicinum hostem, qui est intentus in omnes occasiones. Statuum exercitus est ad Lieram, cui Hispanicus est adeo propinquus vt milites fere quotidie se

velitationibus vtrinque lacessant. Dirimuntur tamen duobus fluuiolis, qui non vbique vado transiri possunt, quaeres est in causa vt hactenus non conflixerint, quamuis Hispani videantur quaerere pugnandi occasionem, antequam Ducis Casimiri copiae ad alias accesserint. Audio ex iis, qui fuerunt in castris Statuum, omnia ibi negligentissime agi, et sine vllo ordine aut disciplina. Archidux Matthias semel ad ipsa castra accessit, sed statim reuersus est Antuerpiam. Putant ipsum eo rediturum vbi omnes copiae conuenerint, vt ipsis praesit, ne inter Duces oriantur emulationes: nam credibile est Ducem Casimirum non facile pariturum imperio Comitis de Bossu qui exercitui hactenus praefuit. In castris Statuum sunt quinque millia equitum et quindecim signa peditum Germanorum, et tria millia Anglorum et totidem Scoti, et mille Galli. Equitum et peditum Belgarum, qui ibi sunt, numerum non audiui. Dux Casimirus habet ad ex millia equitum et septem millia peditum. Venerunt etiam in castra Statuum aliquot Hungari et Poloni, quos vulgus dicit esse Turcas. Hispani suas copias in immensum augent, sed qui sine affectibus iudicant, putant eos habere supra viginti millia peditum, et octo aut nouem millia equitum. Aiunt ipsos adhuc quatuor aut quinque millia equitum Germanorum conscribi Ducibus Francisco Duce Laumburgensi, Paulo Comite Salmensi, Dno de St Balmont Lotharingo, et Dno de Bylli Lusitano, qui Robles nominatur, praefuitque Frisiae superioribus annis. Belli administrandi cura a Statibus demandata est Orangio, cuius authoritati quotidie multum accedit crescente numero eorum, qui puriorem Religionem profitentur. Ii vt antea scripsi, Matthiae Archiduci et Senatui Regio obtulerunt supplicem libellum, quo petierunt sibi concedi vt suae Religionis ministerium publice instituant. Matthias Archidux et Senatus Regius dixerunt, eam deliberationem pertinere ad Senatum Statuum ipsosque eo remiserunt. Res est diu agitata et disceptata in Senatu Statuum, et vt audio, tandem reiecta ad conuentum Statuum generalium, qui breui celebrabitur Deuremondae. Nostri certam spem conceperunt impetrandi eam libertatem, quam petunt: nihil autem petunt quod sibi iam non sumpserunt, fitque ad eorum conciones incredibilis populi concursus. Longe tamen satius esset, haec authoritate magistratus fieri, quam priuatorum Consilio. Aiunt ipsos Status meditari Edictum, quo interdicatur omnibus ambientibus Sacerdotia, ne ad petendum ea, aut eorum institutionem Romam eant. Deligentur autem aliqui viri Ecclesiastici, a quibus petenda erunt ea, quae Romac peti solebant. Is autem cui Sacerdotium conferent, ipsis soluet annatas, et alia quae Pontifici Rom. et eius ministris oportuisset ipsum alias persoluere, eaque pecunia in vsus belli conuertetur. Si id factum fuerit graue vulnus haud dubie Pontificatui Rom. infligetur, dignumque praemium sceleratis suis consiliis accipiet Pontifex Rom. cuius instinctu excitata sunt ea bella, quibus Orbis

Christianus concutitur. Orangius nuper accessit ad Deputatos Ordinis Ecclesiasticique ui Deuremondae conuenerant, quos aiunt ipsi promisisse, Ordinem Ecclesiasticum collaturum extraordinarie ad bellum vndecies centena millia florenorum, sed nescio quantum sibi temporis sumat ad ea persoluenda. Dux Alanconius non solum iam defert auxilium Statibus, sed etiam recusantibus conatur obtrudere. Dicitur habere non procul a Cameraco ad tria aut quatuor millia equitum, et ad decem millia peditum. Sunt qui longe maiorem numerum eum habere scribant. Profectus est ad montes Hannoniae, comitatus quindecim equitibus tantum, vbi diuertit ad Comitem Lalenium. Fama est eum Bruxellas vel Antuerpiam iturum, vt cum Statibus colloquatur, ad quos iam suos Legatos misit. Quam prudenter faciat viderit ipse, sed si haec consilia foeliciter ei successerint, id erit mihi loco miraculi. Angli valde metuunt ne Status ei faciles aures praebeant, et commercii aliquid cum eo contrahant. Itali et praecipue Pontifex Rom. simulant se valde metuere, ne Alenconii factum praebeat occasionem alicui dissidio inter Gallos et Hispanos, quod in bellum tandem erumpat, mittuntque Legatos ad vtrumque Regem, per quos illud malum auertant. Isti mihi videntur nugari in re nimis seria, nam ego existimo Alenconium conscio et volente Rege Hispaniae facere ea quae facit, conatique Hispanos per ipsum id perficere, quod per Archiducem Matthiam non potuerunt. Campensis vrbs, quae a Statibus obsidebatur, fecit deditionem decima nona die huius mensis. Frisii, quibus se dedidit, iam obsident Dauentriam. Consederant ad oppidum Keisersuerden, quod est Electoris Coloniensis, quidam milites, quos collegerant Praefecti eorum militum, qui Dauentriam praesidio obtinent, quos secum Dauentriam ducere constituerant. Die vigesima huius mensis aliquot equites Gueldri istos inopinatos et nihil tale metuentes inuaserunt et profligarunt. Ex illis autem supra centum interfecerunt, et ad sexaginta aut septuaginta captiuos abduxerunt, inter quos recensentur duo illi, qui erant aliorum Duces. Multi vulnerati et suis armis spoliati huc venerunt. Sunt qui dicant Electorem Coloniensem clam monuisse Gueldros, vt istos invaderent eo, quod ipsius subditis plurimum damni inferrent, nec ipsi obtemperassent iubenti, eos ex sua ditione discedere. Ego V. Celsitudini et toti Illustriss. V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 28 die Iulii 1578.

EPISTOLA CXLIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dux Casimirus adhuc haeret ad Zutphaniam, sed tamen audio ei significatum esse a Statibus, vt cum suo equitatu traiiciat Rhenum, et ad alias copias accedat, peditatum

autem suum et praesertim Gallicum, ac trecentos equites relinquat cum iis, qui Dauentriam obsident. Fama est Hispanos non permissuros, vt vrbs tam opportuno loco sita ad turbandum Gueldriam aut Frisiam veniat in hostium potestatem, iamque se praeparare ad ferendum auxilium obsessis. Salentinum Comitem Isemburgium, qui superiore anno se huius vrbis Episcopatui abdicauit, habere ad eam rem conducta triginta signa peditum qui breui conuenient. Ante biduum mihi dictum est, Barlemontium Comitem et Roples Hispanum ob eam rem venisse in hanc vrbem, cum autem vterque sit rei militaris peritissimus, et Barlemontius aliquando praefuerit Gueldriae, alter vero Frisiae, metuitur, ne in illis prouinciis excitentur aliqui motus per factiones, quas ibi habent, si cum copiis ad ea loca propius accesserint. Ioannes Austriacus, iam dissoluit suum exercitum, et militem suum distribuit per oppida quae ei parent. Status mouerunt castra et propius accesserunt ad Louanium, de cuius obsidione fama est eos cogitare. Habet Austriacus in vrbe ad duo millia equitum et ad triginta signa peditum, quare non erit facilis eius expugnatio, nec poterunt Status eam vndique cingere obsidione, cum sit amplissima, et interfluat eam fluuius, qui vado transiri non potest: Itaque facile semper erit Hispanis, subuenire obsessis. Hispani deseruerunt aliquot oppida, quae post cladem illatam Statibus ad Namurcum occupauerant in Hannonia. Inter ea nominantur Mauhuze, Soigni, le Reux, arx Haure, et quaedam alia, quae tamen non sunt magni momenti. Alanconii authoritas videtur paulatim crescere in Hannonia et Atrebatibus, et praesertim apud Nobilitatem, quae videtur ei esse addictior quam sit vtile illis regionibus. Iam attributi sunt ei custodes corporis, quos omnes serico purpureo vestiri curauit, vt eo fuco simpliciorum animos perstringat. Missus fuerat ad eum a Statibus Dux Arescotus cum aliquot aliis ex Nobilitate, qui iam regressi sunt Antuerpiam, et secum duxerunt Alanconii Legatos, sed quid inter ipsos sit actum nondum audiui. Angli valde metuunt ne Status faciles aures praebeant Alanconio, et propterea hortantur eos ad pacem, et suam operam ipsis ad eam rem deferunt. Audio Comitem Schuarzenbergium aulae Caesareae Mareschalcum, et Cobanum et Walsynghanum Legatos Reginae Angliae iuisse ad Ioannem Austriacum, vt eius actionis initium faciant. Ego non dubito quin Hispani sint pacis cupidissimi, sed causa Religionis, quae interuenit, reddet hanc actionem difficilem. Valde indies augetur numerus eorum, qui puriorem Religionem profitentur, nec sufficiunt ipsis ministri verbi ad constituendum suas ecclesias, etiamsi multi ad eos confluant, praesertim ex ditione Ducis Iuliacensis, nec iam volunt se continere in priuatis aedisiciis, sed in plerisque vrbibus Flandriae occupant templa. Petierunt Cortraci a Canonicis die 27 superioris mensis, vt intra horam nonam matutinam finirent sua sacra, quo iis finitis posset eorum cionconator in templo

concionem habere. Canonici finitis suis sacris clauserunt templum, et deiecerunt suggestum; ex quo in templo conciones haberi solebant. Alii vero accedentes ad templum petierunt sibi fores aperiri, quod cum ipsis denegaretur, eas vi deiecerunt, et cum ingressi templum reperissent suggestum disruptum, comminuerint statuas et imagines omnes quas in templo repererunt. Scripsi antea ad V. Celsitudinem, Regem Fessanum confoederatum Hispanis, ante biennium fuisse spoliatum Regno a suo patruo, subnixo auxiliis Turcicis, qui ab eo tempore non destitit vexare oppida, quae Hispani et Portugallenses possident in Aphrica vicina Hispaniae, quibus plurimum damni intulit, et praesertim Portugallensibus: exussit enim quaedam aedificia, quae magnis sumptibus extruxerant ad Saccarum excoquendum, ex qua re Rex habebat magnos proventus. Coepit autem munire nouus Rex Fessanus ad Mare Athlanticum portum capacem magnae classis, quem Portugallenses nominant Laracha, et dicunt abesse a freto Hercules quindecim milliaribus Hispanicis, hoc est sesqui diei itinere. Si munitionem perfecerit, erit ille portus receptaculum Classium Turcicarum, quae tandem nauigationes Portugallensium in Indiam, et Hispauorum in nouum Orbem impedient. Decreuerant superiore anno Reges Hispaniae et Portugalliae coniunctis viribus ei Regi bellum inferre, iamque erat parata Classis, debuitque Albanus esse Dux illius expeditionis, qui ob eam rem profectus erat Vlysbonam, vbi aliquandiu mansit, sed nescio quam ob causam mutatum fuit illud consilium. Rex Portugalliaenon expectatis Hispanorum auxiliis hoc anno instruxit Classem sexcentarum nauium, cui imposuit quadraginta millia hominum, qui omnes sunt Portugallenses, praeter tria millia Germanorum et totidem Italos. Cum ea Classe nauigauit in Aphricam omnibus amicis dehortantibus eum, et praecipue Rege Hispaniae et Cardinale Portugallensi magno eius patruo, qui in eius pueritia Regnum administrauit. An in Aphricam faluus peruenerit nondum hic scitur. Constituit autem Regem pulsum a patruo in Regnum Feslanum restituere, eiusque rei causa hanc expeditionem praecipue suscipit. Omnes dicunt eum qui iam regnat Fessae, et quem constituit Regno pellere, esse virum acrem et industrium, et habere in armis ad quadraginta millia equitum, sed fere inermium, nisi forte Turcae sint eis admixti. Rex Portugalliae duxit secum tantum tria millia equitum, sed Rex, quem vult restituere, dicitur aliquot millia Arabum ad eum adducturus. Hic sunt plurimi Portugallenses, qui omnes vno ore dicunt, hanc expeditionem euersuram Regnum Portugalliae: Regem enim omnem Nobilitatem secum duxisse, et quicquid potuit hinc inde pecuniae corradere, in eam impendisse, nec videntur, qui haec dicunt, de euentu bene sperare. Ego V, Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae tert. die mensis Augusti. 1578.

Prima die huius mensis Hispani accesserunt ad Castra Statuum tanquam pugnam cum eis commissuri, sed res abiit in velitationem tantum, quae per aliquot horas durauit, in qua dicuntur caesi ducenti aut trecenti Hispani. Dux Ioannes Casimirus traiecit Rhenum ante tres aut quatuor dies. Credo quod iam transeat Mosam

EPISTOLA CL. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. In alteris meis literis scripsi ad V. Celsitudinem, prima die huius mensis Hispanos voluisse irrumpere in castra Statuum, sed cum caede fuisse repulsos. Ita se res habet. Comes Bossunius quem Status suis copiis praefecerunt, sub finem superioris mensis mouit Castra, quae habebat ad Lieram, et propius ad Louanium accessit. Ioannes Austriacus rei bene gerendae occasionem ex ea re sibi praeberi existimans, copias suas, quas per oppida distribuerat, vocauit Louanium ea nocte, quae praecessit primum diem huius mensis. Dicunt ex variis locis eo venisse ad decem millia peditum, et duo millia equitum, qui summo mane inde discedentes, quanta potuerunt celeritate ad castra hostium contenderunt, sperantes, se posse repentino et inopinato suo aduentu ipsis terrorem incutere, quemadmodum ante sex menses ad Namurcum fecerant. Scripserunt ad me Antuerpia, ciuem quendam Louaniensem, cum Hispanorum consilia resciuisset, subduxisse se clam ex vrbe, et noctu ad Comitem Bossunium iuisse, eique indicasse, quid ab hostibus ageretur. Sub horam octauam matutinam primae diei huius mensis Speculatores nunciarunt Bossunio hostem non procul abesse, qui e castris emisit ad quadringentos aut quingentos Scotos, qui Hispanorum primum impetum sustinerent, ac eorum iter remorarentur, sed cum tanta multitudo Hispanorum superfusa esset Scotis, vt pedem referre cogerentur, missi sunt ipsis subsidio Angli et aliquot equites Germani, inter quos et Hispanos diu acriter pugnatum est, multique vtrinque ceciderunt, ac fuerunt vulnerati. In aliis etiam locis pugnatum est, sed minore animorum contentione. Sub occasum solis Hispani receperunt se ea via qua venerant, cum viderent hostem continere se in castris, nec totis copiis certare velle. Flagitabat quidem miles magna alacritate, vt e castris educeretur, ac pugna decerneretur, sed noluit ei obsequi Bossunius, quia ipsi a Statibus interdictum erat, ne ante Ducis Ioannis Casimiri aduentum cum hoste confligeret. Hispani in velitationibus illis amiserunt quingentos aut sexcentos milites, Status vero longe pauciores, sed plurimi fuerunt vtrinque vulnerati. Ab eo tempore nec ab Hispanis nec a Statibus quicquam est tentatum, nifi quod

proditione quorundam ciuium milites Statuum admissi Arescotum, interfecerunt ad ducentos Germanos et Italos, quos ibi collocauerat Ioannes Austriacus: quod vbi audiuerunt Hispani tanta celeritate eo accurrerunt, vt alii eorum tam subito aduentu territi deseruerint oppidum, quod est ab Hispanis direptum et exustum. Dux Ioannes Casimirus traiecit Mosam vndecima die huius mensis. Decima tertia fuit adhuc in oppido Grauia, quod est ad vlteriorem ripam fluuii, qui locus fere tam procul abest a Castris Statuum, quam Lipsia Dresda. Ita augetur numerus eorum, qui puriorem Religionem profitentur, et praesertim in Flandria et Antuerpiae, vt Pontificii sibi iam ab ipsis valde metuant. Antuerpiae habent suas conciones in pluribus locis eodem tempore, ad quas fit tantus concursus populi, vt nulla priuata aedificia sint capacia tantae multitudinis: quare Tribuni militum Antuerpiensium et Decani tribuum vrbis ante decem aut duodecim dies accesserunt ad Senatum Statuum, et petierunt vt populo concederentur templa in quibus suas conciones audirent, et sua sacra celebrarent. Senatus Statuum post longam deliberarionem respondit se totam eam rem Senatui vrbis permittere, qui haud dubie ipsis esset satisfacturus. Quid de ea re decreuerit Senatus vrbis nondum audivi. Metuendum est ne ob contentionem de Religione oriantur distractiones inter prouincias Belgicas, dissoluaturque illud foedus, quod ad propugnandam patriae libertatem inter se inierunt, Hannony et Atrebates nullam Religionis mutationem ferre volunt, nec permittunt vt nostri in ipsorum vrbibus conciones habeant. Hannony nuper satis rustice responderunt Statibus, qui ad ipsos miserant exemplum supplicis libelli, quo nostri ante duos menses petierant ab ipsis Statibus, permitti vbique in Belgio liberum exercitium vtriusque Religionis, hoc est suae et Pontificiae. Comes Lalenius odio Orangii suggerit haec consilia Hannonis, quibus Ducis Alanconii praesentia et copiae addunt fiduciam. Alanconius mira simulatione vtitur cum Statibus, ac etiam cum Anglis: nam mandauit Legatis, quos nuper misit ad Status, vt quicquid agerent cum Statibus, id Legatis Reginae Angliae indicarent. Ego existimo Walsynghanum Legatorum Anglicorum alterum profectum esse Montes ad ipsum Alanconium, vt eius animum magis exploret. Rex Galliae adhuc simulat se fratris consilia improbare, et se sibi ab eo metuere, et propterea militem magno studio conscribit. Guisius etiam militem conscribit, videturque id facere non Regis nomine, sed suo priuato, vt Ioanni Austriaco ferat auxilium. Huguenoti etiam colligunt copias, ne imparati opprimantur. In Prouincia et Delphinatu sunt excitati tumultus non Religionis causa, sed ob adaucta a Rege Vectigalia. Ego existimo istas simultates plane simulari, et Regem Galliae, et Alanconium, et Ioannem Austriacum inter se consentire, et conspirasse ad impediendum progressum purioris Religionis. Conuenerant nuper

Lugduni Status prouinciae Lugdunensis, coram quibus Mandelotus vrbis, Praefectus habuit accuratam orationem, in qua multa dixit de voluntate Regis et eius studio conseruandi pacem et tranquillitatem in suo Regno, et dixit se habere mandatum ab ipso Rege, vt Huguenotis locum attribuat, in quo fuae Religionis exercitium habeant, quandocunque id petent. Quorsum haec spectent nescio. Qui procurant hic res Ioannis Austriaci nuper coemerant arma ad instruendum militem quem conscribit Poluillerius, quae cum nauigio hic ante vrbem imposuissent, nautae a nescio quibus corrupti cum ipsis armis nauigarunt in Belgium. Dicunt fuisse in ea naue 800 bombardas manuales, aliquot loricas, hastas et quaedam alia arma. Ego V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 16 Augusti 1578.

EPISTOLA CLI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Res Belgicae in irnmensum chaos abire videntur, incipitque esse exigua authoritas Statuum populo abutente sua libertate, et existimante sibi licere quicquid libet. Metuo ne foedus illud inter prouincias, quo se hactenus satis foeliciter tutatae sunt aduersus vim Hispanorum, breui dissoluatur: nam quaedam prouinciae videntur velle se ab aliis seiungere, huicque rei praetexunt mutationem Religionis, quam dicunt contra pacta pacis seu foederis Gandauensis fieri: Accusantur maxime Gandauenses, quod contra foedus in sua vrbe initum non solum occupauerunt templa, sed etiam in quibusdam aliis Flandriae vrbibus idem facere; quodam modo coegerint eos qui sunt suae Religionis. Sunt qui dicant eos nuper mandasse omnibus Ecclesiasticis, quos in sua vrbe habent, vt intra dies quindecim sua omnia diuendant, et ex vrbe migrent: quod si verum est, Pontificii omnes mirum in modum offendentur. Insulis, quae est vrbs ampla, magistratus interdixit sub poena capitis, ne ii qui sunt Religionis diuersae a Pontificia, in vrbe conuentus habeant, quod Gandauensium odio factum essc videtur. Hodie quidam acceperunt literas Antuerpia, in quibus scribitur Status fubiecisse se patrocinio Ducis Alanconii ea conditione, vt suis sumptibus per tres menses ad ipsorum defensionem alat tria millia equitum et decem millia peditum, ipsi vero tradantur pignori aliquot vrbes ad fines Galliae sitae. Si haec ita se haberent inhumaniter a Statibus ageretur cum Archiduce Matthia, qui eorum causa totos iam decem menses magnas molestias et multorum odia sustinuit. Sed haec essc vera vix mihi persuadere possum: nam quidam vir alicuius dignitatis ad me scripsit Antuerpia, se audiuisse Alanconii Legatis factam quidem esse aliquam spem eorum quae peterent, sed tarnen ipsos ad

huc nihil praeter verba retulisse a Statibus. Alii dicunt non esse Status, qui sibi Alanconium patronum delegerint, sed id factum esse ab Ecclesiasticis et aliis Pontificiis, quod nec etiam esse verum iudico. Superiore septimana parum absuit, quin grauis seditio orta sit Bruxellis. Dicunt quosdam ex primaria Nobilitate contulisse inter se consilia de interficiendo Senatu vrbis, ac per popularem seditionem tollendis omnibus quos purior Religioni addictos essc scirent: qua re perpetrata constituerant Hispanos in vrbem admittere. Quomodo ea res patefacta sit ego ignoro, sed audio quatuor ex Nobilitate traditos esse custodiae, inter quos nominantur Dni. de Heze et de Glimes, quos aiunt dixisse Champagnaeum Card. Granuellani fratrem istius conspirationis authorem esse: quod vbi innotuit populo, irrupit statim in ipsius Champagnaei aedes, ac eas diripuit, interfecturus haud dubie eum si ibi fuisset repertus. Quonam se abdidisset adhuc ignorabatur, cum scriptae sunt literae quas vidi, sed Senatus proposuerat praemium trium millium florenorum ei, qui ipsum reperiret, et quosdam constituerat, qui aedes ciuium et reliqua vrbis loca scrutarentur. Spero nos post aliquot dies de ea re habituros aliquid certius: haec quae scripsi hodie primum huc allata fuerunt. Credo Principem Ioannem Casimirum iam se cum Copiis Statuum coniunxisse: nam cum esset ad Boscoducum ante dies quatuor, accepit literas a Statibus, quibus monebatur, vt adventum suum quantum in se esset acceleraret. Ioannes Austriacus superioribus diebus recepit se Namurcum, vbi audio eum munire montem vrbi vicinum, quod quam ob causam faciat ego ignoro. Dux Alanconius videbatur cum parte suarum copiarum inuadere velle Comitatum Burgundiae, sed iam convertunt iter versus Lucelburgum. Hodie hac fecit iter Orator Regis Galliae, ex familia Ramboilletorum, cuius aliquot fratres antea missi sunt ad V. Celsitudinem. Iuit ad Electorem Coloniensem, credo eum postea iturum ad V. Celsitudinem et tandem etiam ad Imperatorem. Dicit eos, qui arma corripuerunt in Gallia Narbonensi, velle se vindicare in libertatem, nec velle amplius Regi pendere vectigalia. Rex accusat Religionem, quam ipsi profitentur, quam dicit esse causam istorum malorum, cum potius deberet ea asscribere iniustae suae gubernationi, et innumeris iniuriis quibus istos affecit, quos tandem adegit ad corripiendum arma, quo possent suam et suorum salutem tueri, cum viderent eam vnicam rationem vitandi insidias, quae perpetuo ipsis struebantur sibi superesse. Rex iam conscribit copias magna diligentia, quas aduersus ipsos ducat: Vtinam iniret rationem aliam restinguendi illud incendium. Nam existimo non fore ipsi facile domare viros a multis annis assuetos armis, et ad desperationem innumeris iniuriis pene adactos. Ego hinc Francofurtum proficisci constitui, vt de his rebus certiora cognoscam, ex iis qui ex Gallia ad mercatum venient: post mercatum autem huc reuertar. Ego omnia fausta

et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Coloniae 18. die Augusti 1578.

EPISTOLA CLII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dux Ioannes Casimirus, vt antea scripsi ad V. Celsitud. venit Lieram 22 die superioris mensis, quo ad eum postridie venit Archidux Matthias, et eodem die regressus est Antverpiam. Dux autem Casimirus progressus est versus castra Statuum. Castra metatus est prope Mechlinam, vbi adhuc haaret. Status habent instructissimas copias, vel potius numerosissimas, sed quae hactenus nihil plane egerunt, nisi quod prima die Augusti sustinuerunt impetum hostis, qui de ipsis se reportaturum victoriam sibi promiserat. Quod nihil geratur, causam dicunt esse penuriam rei pecuniariae: nam miles non vult progredi nisi numeratis stipendiis, cum necesse sit vt omnia ad victum neceslaria coemat. Cogentur tarnen velint nolint breui murare castra, cum habeant maximum equorum numerum, et pene absumptum sit pabulum in iis locis, in quibus iam haerent. Ioannes Austriacus habet sua castra non procul a Narnurco eo in loco, vbi superiore hyeme Statuum copias profligauit. Dicitur non habere in castris supra quindecim aut sedecim millia peditum, et quatuor aut quinqne millia equitum: nam bonam partem suorum militum coactus est per praesidia distribuere. Alanconius ad huc simulat se serio esse hostem Hispanis, et puto eum iam etiam esse cum suo milite ad Castra Statuum. Conuenit inter ipsum et Status, vt ad hoc bellum per tres menses suo sumptu alat decem millia peditum et duo millia equitum, et si ipse veniat ad exercitum, habeant in eum aequale imperium ipse et Praefectus generalis Statuum, quod si non veniat, sed tantum militem mittat, is subsit imperio Piaefecti Statuum. Dicitur habere militem exercitatum et maiore numero, quam conuenerit inter ipsum et Status: nam plures Volunrarii quotidie ad ipsum ex Gallia confluunt Misit ad Ducem Ioannem Casimirum Nobilem virum, per quem ei prolixe detulit sua officia, ac signisicauit se nihil magis cupere, quam colere cum eo amicitiam, et petii vt locum deligeret, in quo conuenire possent, et de rebus ad vtriusque dignitatem pertinentibus colloqui. Ad ea respondit Dux Casimirus, se agere ei gratias pro ea significatione benenolentiae, sed se non posse ipsi suum colloquium expetenti obsequi, quoniam non liceat sibi a suo milite discedere. Actum fuit superioribus diebus de pace inter Ioannem Austriacum et Status, id maxime procurante Schuartzbeigio Comite Oratore Imperatoris

Idem etiam videbantur procurare Oratores Reginae Angliae. Rex Galliae suum etiam misit, per quem Status hortatus est ad pacem, et suam operam ad eam ipsis a Rege Hispaniae impetrandam detulit. Ioannes Austriacus promisit Caesareo Oratori, si Status proponerent ipsi conditiones pacis se ad eas responsurum. Perfecerunt Oratores apud Status, vt conditiones proponerent, sed fuerunt eiusmodi, vt si Ioannem Austriacum victum pugna captiuum tenerent, non possent grauiores proponere: nam petierunt ab eo, vt cum omni milite peregrino ex prouinciis illis discederet, vt omnia oppida, quae habet in sua potestate ipsis traderet, et Dauentriam, Ruremondam et Limburgum, intra finem mensis Augusti, vt Rex Hispaniae pacem Gandauensem, et quaecunque postea a Statibus sunt facta et decreta, rata habeat. Vt Matthias Archidux sit Gubernator illarum prouinciarum iis conditionibus, quibus est ab ipsis susceptus: Vt captiui vtrinque liberi dimittantur, et nominatim Comes Buranus Orangii filius. Sunt et aliae plures conditiones, sed hae sunt praecipuae. Pertulerunt Oratores Regum has conditiones ad Ioannem Austriacum, qui ob eam rem venerat Louanium, quamuis ibi dicatur pestis valde grassari. In conditionibus praescribebatur Ioanni Austriaco, vt intra finem mensis Augusti diserte ad conditiones propositas responderet: nam insertum fuit foederi, quod status inierunt cum Alanconio, vt liceret ipsis adhuc per mensem Augustim de pace cum Rege Hispaniae agere. Audio Austriacum acceptis conditionibus petiisse ab Oratoribus, vt agerent cum Statibus de dandis ipsi aliquot dierum induciis, quo posset eas conditiones ad Regem Hispaniae mittere, sed id a Statibus impetrari non potuit. Hodie huc scriptum est Antverpia eum reiecisse conditiones. Sunt qui dicunt, Austriacum verbis durioribus excepisse Oratorem Gallicum, tanquam se immiscentem huic actioni de pace, vt eam impediret potius, quam promoueret, quod facile credo esse verum: nam verisimile est Gallos metuere, ne, si pax in Belgio fiat, tota illa tempestas in ipsos deuoluatur, cum praesertim plerisque Germanicis militibus, qui sunt in Castris. Statuum, debeatur pecunia a Rege Galliae, quam non sperant se vnquam consequuturos, nisi eam vi repetant. Istis autem se facile adiungerent reliqui, eo quod hoc Belgicum bellum sit futurum ipsis parum lucrosum, quoniam non admittuntur in oppida, nec reperiunt in pagis, quod rapiant et coguntur necessaria ad victum coemere. Itaque Galli haud dubie dabunt operam, vt bellum in illis locis alant, et credo eo maxime respicere consilia Alenconii. Veniunt indies ex Italia plures milites ad Ioannem Austriacom, qui sparsi, hoc est quadrageni aut quinquageni iter faciunt, vt referunt ii, qui huc ex. Heluetia et Sabaudia venerunt. Dicuntur etiam Augustae coempta esse arma ad instruendos eos, quos ipsi Austriaco collegit Comes Hannibal ab Altemps. Scripsi antea ad V. Celsitudinem de Classe, quam

instruxit Rex Portugalliae aduersus Regem Fessanum Nauigauit cum ea in Aphricam, et facili negocio occupauit portum Laracha, quem coeperat Rex Fessae munire, et aliquot vicina oppidula: nam Rex Fessae recipiebat se in interiora Aphricae simulans metum. Rex Portugalliae inflatus eo successu, coepit eum persequi dehortantibus amicis et suadentibus, ne procul a mari discederet, sed non est eis obsequutus. Eum itaque aliquot dierum itinere progressum in mediterranea, et commeatus penuria laborantem Rex Fessanus inuasit, et cum toto exercitu cecidit, si vera sunt, quae Lugduno Augustam, et Augusta huc sunt scripta. Eam cladem acceptam esse dicunt quinta die Augusti. In quibusdam literis scribitur ipsum Regem Portugalliae non esse interfectum, sed captum ab hostibus, quod fere esset deterius, cum parum aut nihil habeat ingenii. Vtinam haec non essent vera: si enim sunt vera, mirum in modum augebunt audaciam et insolentiam Maurorum et Turcarum. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae. Francofurti nona die Septembris. 1578.

EPISTOLA CLIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Actio de pace inter Ioannem Austriacum et Status Belgicos instituta per Legatos Imperatoris, Regis Galliae et Reginae Angliae est abrupta. Ioannes Austriacus non respondit ad conditiones ipsi a Statibus propositas, sed dixit Legatis, se interea dum deliberabat, quid ad eas esset respondendum, accepisse literas ab Hispaniae Rege, in quibus scribit, se tam saepe rogatum fuisse ab Imperatore, vt hanc actionem de pace ipsi permitteret, vt tandem sit ipsi obsequutus, ac permiserit, vt tanquam Arbiter controuersias omnes decidat, quae huic funesto bello causam praebuerunt, sicut est ab ipsis Statibus saepius petitum. Quoniam autem Rex scit ipsum Ioannem Austriacum esse multis exosum, ne illud odium erga ipsum impediat aut remoretur hanc actionem, delegit Ducem de Terra Noua virum magnae dignitatis, qui non ita dudum fuit prorex Siciliae, ad disceptandum de iis controuersiis coram Imperatore, quam conditionem ne recusent Status petit ab ipsis Ioannes Austriacus. Hoc responsum accipiunt Status tanquam aliquid excogitatum ad eludendam actionem de pace, et ducendum tempus, vt interea dum habent paratum exercitum, pereant ipsis rei bene gerendae occasiones. Itaque dederunt Comiti Bossunio, qui tunc erat Antverpiae, trecenta millia florenorum missa ex Flandria, quae distribueret inter milites, et mandarunt ei, vt ipsis diceret, intra duodeeim dies ipsos reliquam partem stipendiorum debitorum accepturos. Aiunt ipsum iam cum suis copiss

progredi, et putant inuasurum Louanium. Scriptum est ad me Antuerpia, ipsum Bossunium nuper dixisse in Senatu Statuum, esse inter ipsos aliquos, qui causam publicam hosti prodant, ipsique significent quicquid in Senatu decernitur aut deliberatur, se enim compertum habere a Senatu nullas ad se missas esse literas, quarum exemplum non habeat Austriacus. Addidit si sciret eius rei aurhorem, se sua manu ipsum confossurum. Populus tumultuatur Valentianis. Miserant eo Status quendam Dn. Darsy virum bonum, et gratum populo, vt vrbi praeesser, sed cum Lalenius Comes et Senatus vrbis viderent istum suis rationibus non conducere, persecerunt apud Status, vt isto reuocato alius ei substitueretur homo plane factiosus et qui apud omnes male audit: verum populus hunc noluit recipere, et corripuit arma, nulla tarnen est perpetrata caedes. Status, vt audio, quosdam eo misit, qui ineant rationem, qua ratione tumultus ille sedari possit. Ea vrbs est maximi momenti cum sit potens et munita et ad fines Galliae sita, quam si Alenconius opera Lalenii Comitis occupare poterit, totam Hannoniam non magno negocio in suam potestatem redigere poterit, cum iam Montensem vrbem obtineat, quae et Valentianae solae sunt alicuius digntatis in Hannonia. Scripsi Colonia ad V. Celsitudinem, Gueldros Frisios Traiectenses et Transinsulanos agere de foedere inter se, quo se coniungant postea cum Hollandis et Zelandis, et sperare si id perficiant, se pertracturos in illud foedus Flandros et Brabantes. Audio ob eam rem iam indictum esse conuentum Arnemii in Gueldria. Si id successerit euertetur plane authoritas non solum Statuum, sed et ipsius Archiducis Matthiae, et forte totius Nobilitatis, nec fere dubito Orangium illius foederis Ducem creatum iri. In Gallia nec est pax nec adhuc bellum, ad quod tamen vtraque pars se parare videtur. Regina mater Regis substitit Pictauii cum filia, quam dicebat se ducere ad maritum. Eo vocauit ipsum Regem Nauarrae, sed spero eum non fore tam incautum, vt ipsi obsequatur. Quum consentiente Rege fratre hanc expeditionem in Inferiorem Germaniam susceperit Alenconius, nemini iam est dubium. Permisit ei Rex, vt praedia, quae habet ex haereditate patema, diuendat, quo possit pecuniam conficere ad persoluenda stipendia suo militi, quod legibus Regni Gallici alias est interdictum. Simulat Rex Hispaniae, se grauiter succensere Regi Galliae ob hanc fratris expeditionem, et quodammodo minatur ei bellum, et interea quicquid mittit pecuniae Ioanni Austriaco id per Galliam mittitur. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae. Francofurti 16 die Seprembr. 1578.

EPISTOLA CLIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Status Inferioris Germaniae bellum segniter admirtistrant, nec sciunt vti copiis, quas habent instructissimas, et in quas ingentes sumptus faciunt. Praeteriit fere aestas, nec est adhuc quicquam ab ipsis gestum. Iam obsident Louanium, vbi dicitur esse praesidium sex millium equitum et pedkum: quare multi suspicantur ipsos vrbem frustra oppugnaturos, nisi penuria commeatus vel pestis, quae in vrbe dicitur grassari, cogat obsessos deditionem facere. Quidam scribunt Status constituisse sub finem huius mensis dimittere bonam partem equitatus Germanici, qui ipsis militat, sed nescio an ita instructi sint pecunia, vt possint debita Stipendia persoluere iis, quos constituerunt dimittere, quibus non erit facile persuadere, vt stipendiis non solutis discedant ex illis regionibus. Ioannes Austriacus continet se in castris, quae muniuit prope Namurcum, quia eius copiae missis hinc inde praesidiis imminutae, iam non sunt pares copiis Statuum. Videtur tarnen eas velle augere, quod iam appetente hyeme ab ipso fieri mihi mirum videtur. Audio equite, quos ipsi conscribit Ioannes Brendel Moguntini Elecloris cognatus, iam esse aut breui fore in procinctu. Comes Annibal ab Altemps nuper delegerat locum recensendis suis militibus ad coenobium Weingarten, quod est prope Rauenspurgum, sed aiunt Heluetios significasse ei, se id non passuros, cum in transactionibus factis inter ipsos et Imperatores Germanicos caueatur, ne magno numero conueniant milites in locis tam propinquis ipsorum finibus. Dux Wirtembergensis metnit, ne quid ei damni intransitu inferat Comes Annibal, cui significauit, se non permissurum, vt per suam ditionem iter faciat, et implorauit vicinorum Principum auxilium aduersus ipsum Annibalem, si forte volet per eius ditionem suas copias ducere. Scripsi antea ad V. Celsitudinem, Ioannem Austriacum respondisse, Legatis Regum, qui conditiones pacis a Statibus propositas ad eum pertulerunt, Regem Hispaniae totam hanc actionem de pace permisisse arbitrio Imperatoris, et breui venturum in Germaniam Ducem de Terra Noua, olim proregem Siliciae, qui de ea re aget. Imperator non videtur inire bonam rationem comparandi sibi fidem et authoritatem apud Belgas, cum in hac actione de pace velit vti tantum opera Episcoporum, quorum actiones omnes erunt suspectae Belgis, eo quod res sint iam eo deductae, vt controuersia de Religione sit longe maioris momenti, quam reliquae omnes. Hispani iudicarunt Status non diu fore concorde ob dissensionem de Religione, nec etiam posse diu alere tantum numerum militum, et propterea suis rationibus conueniens esse bellum ducere, et ipsos mora frangere. Verum Deus haec

consilia in ipsorum perniciem conuertit: nam fiducia illarum copiarum populus factus est audacior in mutanda religione, et paruo tempore facta est in eo tanta mutatio, vt pars, quae a Pontificia defecit, facta sit altera longe potentior: Errant itaque qui opera Episcoporum potius quam aliorum ad hos tumultus componendos vti volunt. In tota Flandria Papatus est plane sublatus: nam extomnibus templis derasae sunt imagines et omnia sacra Pontificia sunt interdicla, bona autem Ecclesiastica sunt conuersa in vsus publicos, ita tamen, vt sacerdotibus monachis, et monialibus victus et vestitus ex iis praebeatur. Tot vero Ecclesiae constitnuntur, vt non sufficiant ministri verbi, ita vt oporteat vnum aliquibus in locis duabus aut tribus inseruire. Haec mutatio primum facta est Gandani, cuius exemplum reliquae vrbes postea sunt imitatae. In Brabantia agunt moderatius, Status concesserunt Antuerpiae sex templa iis, qui iugum Pontificium excusserunt, quorum tanta est multitudo, vt ei capiendae non sufficiant. In Gueldria etiam in Frisia et in Episcopatu Traiectensi plurimae Ecclesiae constituuntur, et longe plures constituerentur, si suppeterent ministri Verbi. Hannonii et Atrebatenses manent pertinaciores in religione Pontificia, quorum pertinaciam haud dubie auget praesentia Ducis Alenconii. Quidam ad me scripserunt, ipsum Alenconium agere cum Volrado Comite Mansfeldensi de conscribendis quatuor millibus equitum Germanicorum. Nimis vera sunt ea, quae de interitu Regis Portugalliae audivimus. Aiunt ipsius cadauer redemptum esse ab hostibus duodecim millibus coronatorum. Successit ei in regno Cardinalis frater aui ipsius, qui est maior septuagenario, quo mortuo, Rex Hispaniae erit proximus haeres regni, a quo dicunt Portugallenses petere, vt ipsis det Regem filium suum secundo genitum. Ego Deo dante cras redibo Coloniam, vnde diligentius de rebus Belgicis ad V. Celsitud. scribam. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrussimae V. familiae. Francofurti 24 die Septemb. 1578.

EPISTOLA CLV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Credo famam de morte Ioannis Austriaci iam ad V. Celsitud. peruenisse. Mortuus est prima die huius mensis, inter septimam et Octauam horam Vespertinam. Moriturus tradidit Principi Parmensi gladium, quem ei discedenci ex Hispania Rex donauerat; et eum constituit successorem suum in praefectura exercicus, et est eum hortatus ad constantiam et fidem praestandam Regi Hispaniae: Praefectos autem militares, qui aderant, orauit, vt ei obedirent, quousque ipsis significetur Regis de ea re voluntas. Postea distribuit, quae habuit inter amicos et ministros

suos, a quibus petiit vt cadauer suum deponerent Namurci in summo templo, quousque daretur occasio deferendi illud Genuam, quo possit inde vehi in Hispaniam iis triremibus, quibus pro Repub. Christiana pugnans suo Regi gloriam, et sibi laudem peperit. Haec fuerunt postrema morituri verba vt audiui ex quodam, qui ex eius castris venit. Dissipata est hie fama eum peste periisse, sed audio eum aliquot diebus ante mortem incidisse in febriculam, a qua medici nihil ipsi periculi imminere indicabant, sed eam letalem reddidit dolor animi, quo contabuisse creditur. Interceptae fuerant paulo antequam moreretur literae ipsius ad Regem Hispaniae, in quibus grauiter conquerebatur, se contra fidem sibi datam deseri, et ita destitui omni facultate ducendi diutius bellum, vt necesse esset se et suas res pessum ire. Eius mors non leue vulnus infliget rebus Hispanicis, quae per se sunt satis perturbatae: nam non facile poterit alius in Hispania reperiri, qui praesit exercitibus cum tanta authoritate, cum quanta ipse praefuit, quam parentis memoria, facultas et elegantia morum, et foelices successus ei adolescentiae annos vix egresso pepererant, quamque virtute et industria aucturus videbatur, si fuisset diutius superstes. Coeperat, vt ex quibusdam audiui, qui ipsi hoc anno militauerunt relictis illis vanis amoribus, quibus initio se totum addixerat, exhibere se talem militibus, vt fieret ipsis indies charior. Potuisset eius virtus aliquando esse vsui orbi Christiano aduersus Turcas et Mauros, qui vndique nobis imminent, et iam sunt facti ferociores illa victoria, quam de Portugallensibus nuper reportarunt. Verisimile est magnam mutationem in Belgio sequuturam mortem Ioannis Austriaci: Cum praesertim Princeps Pamiensis, qui ei in Imperio successit, destituatur pecunia, quae iam ipsi esset maxime necessaria, ad sibi conciliandos animos militum, quibus multorum mensium stipendia debentur. Accedet et ipsi alia difficultas ex iis, qui recens sunt conscripti, nec adhuc sunt recensiti: iam enim sunt in procinctu mille equites conscripti a Ioanne Brendel cognato Archiepiscopi Moguntini, et viginti signa peditum quos in Comitatum Burgundiae ducit Comes Annibal ab Altemps. Ingens ille exercitus Statuum hactenus fecit exiguos progressus. Recepit deditione Niuellam vrbem non magni momenti. Louanium autem non est ausus aggredi. Milites Alenconii obsident oppidum Beius, quod distat a montibus Hanoniae tribus milliaribus. Conati sunt aliquoties in illud irrumpere, sed semper repulsi sunt cum caede. Alia manus militum Alenconii iuuasit Comitatum Burgundiae, vbi nouem aut decem vrbes et arces occupauit, et parum abfuit quin Dolam illius regionis Vrbem primariam in suam potestatem redegerit. Properat eo Comes Annibal ab Altemps cum milite, quem nuper conscripsit. Eo etiam redire dicuntur Boluillerius et plerique Burgundi, qui erant in castris Ioannis Austriaci. Mirum est Heluetios non suseipere patrocinium

illius regionis, quae est ipsis contigua, et est in ipsorum Clientela. Habet Alenconius et alios milites ad fines Lotharingiae, qui putantur irrupturi in Ducatum Lucelburgensem, et aiunt Principem Condaeum aduentare ad ea loca cum magnis copiis. Antuerpiae valde augecur numerus eorum, qui puriorem Religionem profitentur. Senatus nuper concessit eis templa Franciscanorum et Dominicanorum praeter ea, quae prius habuerunt. Superiore mense exauthorata sunt a Statibus sex et triginta signa Walonum, ob maleficia ab ipsis perpetrata. Ii progressi ad fines Flandriae occuparunt pagum Menin, qui est. instar oppidi, et est ab incolis vallo et sossa cinctus, et in eo praesidium validum reliquerunt. Flandri ea re irritati vbiqae ad arma concurrunt Ducibus. Gandauensibus, et iam obsident pagum Menin, et quia destituuntur equitatu, petunt a Principe Ioanne Casimiro mille equites. Fama est Walones illos exauthoratos foueri a quibusdam ex proceribus et Nobilitate, qui eos concitant aduersus Flandros, odio mutationis in religione, quae est ab ipsis facta, Daventria iam premitur arcta obsidione, et qui obsidentur laborant tanta penuria commeatus, vt putentur intra paucos dies facturi deditionem, ad quod etiam eos incitabit mors Ioannis Austriaci. Illustrissimus Princeps Ioannes Casimirus incidit superiore mense in satis grauem dysenteriam, sed ex castris delatus Bruxellas coepit melius habere, et credo quod iam plane conualuit. Quoniam Rex Hispaniae constituit Imperatorem Arbitrum pacis in Belgio, multi coeperant de ea re bene sperare, sed quia Imperator vtitur in ea re consilio aulae Romanae, et Card. Madrucius, qui recens apud ipsum fuit, dicitur venturus in Belgium, tanquam Legatus Pontificius, vt intersit aclioni illi de pace, nihil prorsus de ea re est sperandum. Hispani sperant tempus ipsis daturum occasiones rei bene gerendae, sed hactenus res ipsorum sunt factae tempore deteriores. Peractus est in hac vrbe conuentus circulorum Rhenanorum, et Westphalici, interea dum fui Francofurti. Iutiacenses in eo prolixe exposuerunt, quantum damni bella Belgica ipsis attulerint, et petierunt sibi caueri adversus pericula, quae adhuc ipsis inde imminerent, sed cum hon tulissent responsum quale ipsi expetebant, dixerunt se nihil amplius in Imperio collaturos. Responderunt alii ista ad Imperatorem pertinere, cumque ipso de ea re esse agendum. Ego omnia fausta etc foelicia precor V, Celsitud. et toti Illustrissimae V. familise. Coloniae duodecima die mensis Octob. 1578.

EPISTOLA CLVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Proximis meis literis scripsi ad V. Celsitud. quosdam milites Walones exauthoratos a Statibus Belgicis occupasse oppidum Flandriae Menin, quod est inter Insulas et Cortracum.

Aiunt ad eos plures confluere, et praesertim Pontificios, qui ex suis vrbibus ob religionem discedere funt coacti. Muniunt diligenter oppidum a se occupatum, coguntque ciues et eos, qui vicinos pagos incolunt, operas praestare, quicquid autem commeatus hinc inde rapere possunt, eo conuehunt. Flandri ipsis vicini conucnerunt aliquoties magno numero, vt sua aduersus istorum vim et incursiones tutarentur, sed quotics sunt cum ipsis congressi semper succubuerunt. Iam profitentur isti se defensores pacis Gandauensis, nec est dubium, quin ex proceribus aliqui eos clam foueant, vel forte etiam ad haec facienda incitent. In vicinis vrbibus interdictum est ciuibus sub graui poena, ne quid venale ad eos deferant. Huc est ad quosdam scriptum, Comitem Lalenium nuper ad ipsos misisse puluerem bombardicum, et quatuordecim signa Gallorum contendere ad ea loca, vt se cum ipsis coniungant: quae si sunt vera, non est dubium, quin non solum Lalenio, sed etiam Alenconio authore ista fiant, et est metuendum, ne inter se ob religionem committantur Belgae, sitque certamen illud ipsis perniciosius bello, quod cum Hispanis gerunt. Gandauenses intelligunt, se ab istis defensoribus pacis Gandauensis praecipue peti, eo quod Pontificios seuerius tractauerint, quare concitant aduersus ipsos totam Flandriam, et quia destituuntur equite, petierunt a Principe Ioanne Casimiro, vt ex suis copiis pateretur ipsos conducere mille equites, in qua renon solum est ipsis obsequutus, sed etiam est ad ipsos profectus. Audio eum iam esse Cortraci, quae vrbs distat duobus tantum milliaribus ab oppido Menin, vnde coniicic, Flandros eum praefcisse suis copiis, quod mallem non esse factum, nam erit ei negocium cum Veterano milite, habebit autem peditatum temere collectum, et rei militaris plane imperitum, nec puto equitem Germanicum fore ipsi magno vsui in regione crebris fossis impedita, qualis est fere tota Flandria. Status cuperent hanc occasionem belli intestini rescindere, et propterea conantur persuadere Walonibus, vt relicto oppido Menin, et accepta aliqua pecunia, conferant se in ipsorum castra: Walones enim dicunt se ideo arma deponere noluisse, quia exauthoratis debita stipendia non essent persoluta. Hoc prudens Statuum consilium Flandri sua temeritatc interturbant, et rem ad arma deduci cupiunt, cuius instituti metuo ne eos postea poeniteat. Hispani tandem dediderunt oppidum Beius militibus Alenconii, a quibus obsidebatur, qui potiti oppido se cum copiis Statuum, quae tribus tantum milliaribus aberant, coniunxerunt. Coepit postea exercitus progredi versus Castra Hispanorum animo inuadendi ea, verum in itinere miles Germanicus debita sibi stipendia flagitauit, et dixit se non progressurum vlterius, nisi mensis vnius stipendium sibi saltem numerarerur, quod dubito an Status praestare possint tot modis exhausti. Dicunt eandem esse rei pecuniariae difficultatem in castris Hispanorum, et multos, quos Ioannis Austriaci amor seu reuerentia

ibi retinebat, se iam inde subducere. Interea tamen multi equites Germanici recens conducti eo contendunt, quibus nisi aliquid pecuniae numeraverit Princeps Parmensis, non habebit eos valde obsequentes. Dux Ioanncs Casimirus significauit Reginae Angliae, non numerari stipendia suis militibus a Statibus Belgicis, et petiit ne ipsum in iis constitutum difficultatibus desereret, cum eius impulsu hanc expeditionem susceperit. Regina respondit, se liberaliter praestitisse ea, quae promiserat, et a Statibus et non a se persoluenda esse militibus stipendia. Habuit et aliam excusationem Regina, videli cet quod in res Scoticas iam coacta esset multum pecuniae impendere. Conspirauerant nuper aduersus Regem duo et viginti expraecipuis proceribus regni, eumque in arce quadam obsederant. Praetextus armorum fuit, quod nollent eum regi consiliis Comitis Mortoni, qui ob Regis teneram aetatem per multos annos regnum administrauit. Fuerunt et alii proceres, qui Regis et Comitis Mortoni defensionem suscipiebant, sed ii, a quibus oppugnabantur, habebant validiores copias. Eos Regina Angliae per Legatos saepius admonuit sui officii, vt ab oppugnando suo Rege desisterent, cuius iniurias non esset neglectura. Vbi animaduertit suas admonitiones ab istis contemni, iussit Husdonium praefectum Bernici, quae est postrema vrbs Angliae ad Scotiam, conscribere militem, et, Regi obsesso suppetias ferre: quem vbi aduentare cum copiis intellexerunt factiosi, admiserunt conditiones pacis, quas Rex ipsis proponebat, et earum interuentu regi sunt reconciliati, et ab armis discesserunt. Ego V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 22 die Octob. 1578.

EPISTOLA CLVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Walones, quos scripsi excitasse seditionem in Flandria, fiunt in dies ferociores. Audio eos edidisse scriptum, in quo grauissime perstringunt Principem Orangium, et eos omnes, qui religionem diuersama Pontificia profitentur, et maxime Gandauenses. Etiamsi Insulis et Tornaci sit interdictum, ne quid venale ad ipsos deferatur, dicitur tamen illarum vrbium Senatus ipsis fauere, et res ipsis necessarias curare ad ipsos elam deuehi. Cum prope Tornacum nuper iter facerent quidam Galli ab Alenconio exauthorati, qui ad ipsos se conferebant, praefectus vrbis eorum Duces ad se inuitauit, et splendido conuiuio excepit: Huius autem praefecti vxor est soror Comitis Lalenii. Erant ante paucos dies in pago Flandriae Ornaton, qui ad Orangium pertinet, tres cohortes Flandrorum, quos Walones isti seditiosi inuaserunt, ac fere omnes interfecerunt, et pagum

diripuerunt et incenderunt. Alenconio iam pene aperte fauet tota nobilitas Belgica, nec sunt ab ipso alienae pleraeque ex iis vrbibus, quae lingua Gallica vtuntur. Pactis foederis inter ipsum et Status Belgicos insertum erat, vt tres vrbes ei pignori traderentur, quod non est factum, nam illae vrbes eius militem recipere noluerunt. Iam earum vrbium loco petit a Statibus sibi concedi Mechliniam ad hybernandum, et ex vrbe dimitti praesidiarios milites, et ex ciuibus conscribi aliquot cohortes militum, qui succedant in locum eorum, qui dimittuntur: Quod aiunt ipsi esse concessum a Statibus Anruerpiensibus et Bruxellensibus frementibus, qui dicunt se nequaquam pasluros, vt eam vrbem incolat. Mechlinia est tanquam centrum Belgicarum Prouinciarum, et est media inter Antuerpiam Bruxellas et Louanium, a quarum quolibet aequali spatio distat, tantum forte quantum Misna Dresda. Quoniam in ea vrbe est supremum iudicium, ad quod ex aliis iudiciis fiunt appellationes, plerique ciues ex procurationibus litium et aliis eiusmodi rebus quaestum faciunt, et sunt a puriore religione maxime alieni. Maxime pugnarunt in Senatu Statuum, ne in ipsorum vrbe nostri conciones haberent, quas tarnen tandem coacti sunt admittere. Quia sunt ita affecti, Alenconius sperat eos fore sibi magis obsequentes. Milites Germanici, vt antea scripfi, flagitant debita sibi stipendia, et nolunt progredi nisi numerentur. Orangius petiit ad eam rem ab Antuerpiensibus centum et viginti millia florenorum, qui responderunt se crebris collationibus pecuniae ita esse exhaustos, vt id praestare non possint. Subiecit Orangius, se iussum ab ipsis conduxisse militem Germanicum, cui si nolint numerare stipendia, non posse bellum geri, et propterea se reuersurum in Hollandiam, vnde ad eos venit. Quid sit sequutum nondum audiui. Hispani deserucrunt vrbem: Tinen, Galli nominant Tilemont, quae abest tribus milliaribus a Louanio, eo itinere quo itur Leodium. Putantur etiam discessuri Lovanio eo, quod vchementissime ibi grassetur pestis, et ad id accedat commeatus penuria. Douacenses, apud quos est altera academia Belgica, eiecerunt ex sua vrbe Iesuitas, et iusserunt inde discedere Studiosos omnes, quia tribus mensibus eo venerunt. Remoueiunt ex Senatu vrbis tres aut quatuor, quos suspicabantur esse addictiores Walonibus, qui in vicina ipsis Flandria tumultuantur, ad quos ne quid ciues vehant commeatus interdixerunt sub poena capitis. Ante aliquot dies in Gueldria conuenerant deputati Hollandorum, Zelandorum, Gueldrorum, Frisiorum et Traiectensium, vt concluderent foedus illud, de quo antea ad V. Celsitud, scripsi. Ad eum conuentum Flandri et vrbs Bruxellensis suos etiam deputatos miserant, per quos petebant, vt admitterentur in illud foedus. Audio tamen Orangium impediuisse ne concluderetur, ne ex ea re oriretur distractio inter prouincias. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, quoniam in Belgio res iam videntur ita specctare ad mutationem,

nem, vt Hispani non sint extra periculum, ne prouinciarum illarum dominio excidant, cuperem de iis rebus saepe scribere ad V. Celsitudinem, quam meo iudicio non esset inutile crebro certiorem fieri de iis, quae quotidie interueniunt, Raro aut nunquam veniunt huc tabellarii Lipsienses quod sciam, saltem me non admonent eos adesse, ii ad quos scripsit Praefectus Camerae V. Celsitudinis. In amplissma autem vrbe de iis inquirere est diflicile, quare cogor meas literas mittere Francofurtum vel Norimbergam, quae quia tardius ad V. Celsitud. perueniunt, nec possunt esse gratae nec vtiles. Martburgum hinc distat septendecim milliaribus, quod iter tabellarius fere spacio bidui conficere posset. Si ter aut quater per mensem inde mitteretnr huc tabellarius, vel hinc illuc, possent literae celeriter ad V. Celsitud. perferri, quod ideo scribo, quia existimo plurimum interesse omnium Principum Germanicorum, intelligere momenta illius maximae mutationis, quae iam instare videtur, et quae ad ipsos pertinent, et vt liberius loquar, ego miror aulam Caesaream ista tam parum curare. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Ilustrissimae V. familiae. Coloniae 25 die Oclob. 1578.

EPISTOLA CLVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi in posterioribus meis literis, pulsos esse Doaco Iesuitas, et illos qui studiorum causa a tribus mensibus eo se contulerant. Illud decretum factum esse dicitur ob multitudinem Sacerdotum profugorum, qui eo ex Flandria venerant, quos duorum millium numerum superasse dicunt. Ex quo Alenconius venit Montes Hannoniae, liberum fuit Gallicis militibus commeare in vrbem, et inde discedere prout libuit. Incolae vrbis a nescio quibus incitati ante decem aut duodecim dies corripuerunt arma, et occuparunt forum primarium, et celebriora quaedam vrbis loca, cumque ex eis percontaretur Comes Lalenius, quid id sibi vellet, et quam haberent tumultuandi causam, responderunt se ex quorundam Gallorum sermonibus coniicere, eos habere in animo vrbem in suam potestatem redigere. Se itaque ipsis amplius fidere non posse, et se arma sumpsisse, vt eos vrbe pellant, nec se ea deposituros antequam ex vrbe discesserint. Eo tandem res deuenit, vt coacti sint omnes Galli vrbe excedere, praeter Alenconium et eius satellites seu corporis custodes. Sunt qui scribant Lalenium coactum fuisse tradere ciuibus reposcentibus claues vrbis, quas antea in sua potestate habuerat. Sub idem tempus tumultuatum est etiam in vrbe Attrebatensi. Ordinarius magistratus vrbis conabatur persuadere ciuibus, vt abrogarent octodecim viros, qui tanquam tribuni plebis sub initium

horum tumultuum creati sunt in pluribus vrbibus ad tuendam populi libertatem, et se et suarum rerum curam vt antea, ordinario magistratui committerent. Id vbi resciuerunt octodecim viri, multis armatis stipati profecti sunt in curiam, et totum Senatum coniecerunt in carcerem, huic rei praetexentes, quod quaedam moliretur aduersus foedus, quod inter se Status inierunt ad defendendam patriae libertarem. Postea petierunt a Senatu Statuum, vt ad se commissarios mitteret, qui praeessent comitiis, in quibus nouus magistratus eligitur; Solent enim in illis vrbibus Calend. Nouemb. mutare magistratum. Dum isti putant se suis rebus bene consuluisse, et commissarios expectant, qui praesint ipsorum comitiis, ii qui magistratui ordinario fauebant, conspirarunt aduersus istos cum Dno de Capres vrbis praefecto, et conuenit inter eos, vt 24 die superioris mensis ipse sub noctem cum copiis ad vrbem accederet: nam eo die debuerunt ipsi agere excubias. Cum aduenisset dies, de quo inter ipsos conuenerat, ii qui armati coierant, vt excubias agerent, occuparunt forum, curiam et alia celebriora vrbis loca, ceperunt et in carcerem coniecerunt octodecim viros, et magistratum Ordinarium suae libertati restituerunt. Introduxerunt postea in vrbem Dn. de Capres, qui statim curauit in foro lumen accendi, et tres ex octodecim viris suspendi, quorum vnus dicitur fuisse maior octogenario. Hoc valde terrebit reliquas vrbes, quae lingua Gallica vtuntur, quae videbantur velle se arctius foederi Statuum coniungere quam antea. Vires autem factionis atigebit Alenconius, cui Dn. de Capres dicitur esse addictissimus, nisi forte eam labefactauerint tumultus, quos fama est in Gallia exoriri, qui procul dubio Alenconium etiam nolentem eo retrahent, nisi mature a Rege fuerint oppressi. Factio nobilitatis, cuius author est Comes Lalenius, vires acquirit, et videtur velle se seiungere ab illo communi foedere Statuum. Hodie quidam hic retulerunt, Ducem Arescotum et Comitem Egmondanum se ei factioni iam adiunxisse, quod nondum credo esse verum, sed si ita se res habet, sequetur maxima rerum mutatio, et metuo ne Germanici milites a reliquis deserantur, et in maximum discrimen veniant: iam enim subducunt se ex castris Statuum Walones, quorum plerique accedunt ad eos, qui tumultus in Flandria excitauerunt. Praeterea Statuum exercitus multum imminutus est discessu eorum militum, quos Dux Ioannes Casimirus in Flandriam abduxit: Creatus est Dux belli a Flandris aduersus Walones seditiosos, qui oppidum Menin occupauerunt, et contulit se Cortracum, quod a Menin abest tribus tantum milliaribus, vt ex loco propinquiore bellum gereret: verum Walones habent validissimas copias, et quotidie augetur eorum numerus, et audio eos esse adeo feroces, vt excurrant vsque ad portas Cortraci, et aduersarios contumeliosis verbis ad pugnam prouocent. Multi iam metuunt, ne exercitui Statuum peste et discessu militum exhausto idem accidat, quod

sub finem superioris hyemis ei accidit ad Namurcum, cum est profligatus ab Hispanis. Dicitur iam esse ad Louanium. Fuit in Portugallia indictus conventus Statuum illius regni ad festum Natalis Christi, ad deliberandum de designando successore Cardinali, qui iam regnat, sed nescio quibus ex causis conuenrus ille reiectus est ad festum Resurrectionis. Inde scribunt Anthonium filium naturalem Ludouici filiiRegis Emanuelis beneficio cuiusdam Mauri ex captiuitate euasisse, fuerat enim captus in pugna, in qua Rex periit, et iam esse Arzillae, quae est vrbs Portugallensium in Aphrica. Multi sperant eum designatum iri successorem Cardinali patruo, qui iam regnum obtinet. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, significauit mihi Illustrissimus Princeps Ioannes Casimirus, sibi necessario opus esse mea opera in re magni momenri, et propterea se petere, vt ad ipsum quam primum accedam, nec explicat quid illud sit, in quo meam operam requirit. Ego hactenus istis bellis ciuilibus me immiscere nolui, licet magnis propositis praemiis saepius ad ea fuerim inuitatus, sed cum audiam ipsum Principem Casimirum iam versari in aliquibus difficultatibus, et sit ei negocium cum Gandauensibus, qui raro animi moderationem in consilium adhibent, nec valetudo mea imbecillior, nec hybernae nauigationis et aliorum periculorum metus impedierint, quomtnus ad eum proficiscar, vt videam quid sit illud, in quo meam operam tantopere requirit, puto enim, me salua existimatione id praetermittere non passe, cum propter humanitatem ab ipso mihi saepius exhibitam tum

propter arctam necessitudinem, qua est coniunctus vestrae Celsitudini, cui omnia debeo. Si incolumis ad ea loca peruenero, inibo rationem Antuerpiae transmittendi literas ad V. Celsitud., inde enim potero de motibus Belgicis certiora scribere. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 4 die Nouemb. 1578.

EPISTOLA CLIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Veni in hanc vrbem ante quinque aut sex dies, vbi reperi Illustrissimum Principem Ioannem Casimirum admodum perturbatum, eo quod videat se suam existimationem vix posse tueri aduersus quorundam calumnias, a quibus iniuste oppugnatur. Accusant eum, quod sua praesentia Gandauensium contumaciam alat, et sit in causa, vt se Statibus minus obsequentes praebeant, ex qua re. aiunt oriri inter dissentientes de religione illam animorum distractionem, quae bello ciuili causam praebitura videatur. Petunt Status a Gandauensibus, vt Pontificiis ereptum suae religionis exercitium in sua vrbe restituant, et bona Ecclesiastica, quae in vsus reipub. conuerterunt. Petunt praeterea, vt proceres, quos captivos

detinent, non quidem dimittant sed tradant Statibus traducendos in alium locum, vbi non minus diligenter quam apud ipsos asseruabuntur: Quod ideo petitur, quia captiui metuunt, ne hic populus natura satis praeceps aliquid durius in eos statuat, si vel clade, vel aliqua alia re irritetur: cum praesertim duos ex iis supplicio affecerit, cum audiuisset Walones seditiosos oppidum Menin occupasse. Fuerunt quidem illi duo qui supplicio sunt affecti, homines scelerati, et digni ea poena, sed id improbatur quod indicta causa, et sine forma iudicii sint sublati. Haec Status ideo petunt a Gandauensibus, quia Hannonii et Attrebatenses premunt eos, qui sunt nostrae religionis, et videntur velle se a reliquis prouinciis confoederatis seiungere, huicque rei Gandavensium actiones praetexunt, Dicunt Status, Principem Ioannem Casimirum esse ipsis authorem, ne concedant Statibus ea, quae ab ipsis petunt, in qua re fit ipsi iniuria, quantum coniicere possum in iis, quae hic sunt acta, ex quo huc veni. Dissipata est ab eius aduersariis fama, quae etiam in Germaniam pervenit, eum non solum ambire Flandriae praefecturam, sed etiam ad longe maiora aspirare, quod ipsi nunquam in mentem venit. Cum viderent Gandavenses se peti a Walonibus seditiosis, et destituerentur equitatu, petierunt ab eo aliquot equites, quos aduersariis opponerent, in qua re est ipsis libenter gratificatus, cum videret suos in castris Statuum marcessere ocio, et fame perire. Mense Septembre recepit se Bruxellas propter aduersam valetudinem, sub finem huius mensis petiit dimissionem a Statibus, quoniam exacti erant tres menses, quibus se ipsis inseruiturum promiserat. Vbi ex morbo conualuit, animaduertit sibi non fore tutum Bruxellis diutius manere, et propterea venit in hanc vrbem, vbi oinnia humanitatis officia sunt ei exhibita. Noluit autem redire in castra, ne suo reditu se Statibus denuo obligasse videretur. Metuebat praeterea si eo rediret, ne occasione eius praesentiae milites stipendia acrius flagitarent, et seditionem vel tumultum aliquem excitarent, quae res copias Statuum, quae non procul ab hoste aberant, in maximum discrimen coniecisset. Senatus huius vrbis decima tertia die huius mensis misit ad eum octo ex primariis Senatoribus, per quos detulis ei praefecturam suarum copiarum in bello, quod aduersus seditiosos Walones suscipere constituerunt, quibus modestissime respondit et monuit eos, ne sibi plura de eo promitterent, quam praestare posset, res enim suas iam eo esse redactas, vt nulla fere alia re ipsis auxilio esse possit, praeterquam studio et cupiditate de ipsis bene merendi, et referendi gratiam pro acceptis ab ipsis beneficiis. Egit autem eis gratias, quod de ipso ita sentirent, vt iudicarent in ipsius industria sibi praesidii aliquid repositum esse, et addidit se de ea re, quam ab ipso petebant, deliberaturum. Nequid vero committeret, quo Status offendi possent, significauit eis, quid ab ipso petitum esset a Gandauensibus, etc petiit vt suam sententiam. de ea re ipsi

significarent, sed ab eis nondum responsum accepit. Omnia iam ita turbantur in his regionibus, vt ipse Princeps Casimirus sit plane inops Consilii, nec scit quonam se recipere debeat, nam ne quidem posthac futurus est tutus in hac vrbe, quae iam seditionibus agitari incipit. In Germaniam autem redire non potest, quia promisit suis militibus, se non discessurum ex his regionibus, antequam sit ipsis satisfactum a Statibus. Nudius tertius praefectus vrbis et agri Gandauensis vocauit in suas aedes primarium Consulem vrbis, vt de quibusdam rebus cum eo deliberaret, qui vbi aduenit dixit praefectus, se habere mandatum, vt eum captiuum detineret. Aderant alii Senatores, qui dixerunt, haec contra instituta et morem maiorum fieri: quod si de ea re haberet praefectus legitimum mandatum, debere tamen haec fieri in curia et non in priuatis aedibus. Vbi autem populus resciuit, Consulem captiuum detineri, statim corripuit arma, et facto coneursu ad aedes praefecti, eum repetiit, et maius tormentum, quod non procul aberat ab aedibus, aduersus eas direxit, ac displodere voluit: quod vbi animaduertit Praefectus, Consulem ipsum liberum dimisit. Consul dimissus quamuis sit vehementioris ingenii, moderate tamen egit, et a populo petiit, vt ad sua se reciperet. Aiunt praefectum dixisse se mandato Principis Orangii fecisse, quae fecit. Ab eo tempore vrbs est divisa in duas factiones, et in singula momenta metuitur magnus aliquis tumultus. De iis, quae petunt Status ab hac vrbe, disceptatum est acriter in Senatu per hosce dies, et hodie fit conuocatio totius populi, vt aliquid de ea re. decernatur. Is est Status vrbis Gandauensis. De reliquis Doct. Simonius admonebit V. Celsitud. de quibus tamen postea diligenter scribam. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud et toti Illustrissimae V. familiae. Gandaui Vigesima die mensis Nouemb. 1578.

EPISTOLA CLX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Paucis diebus post meum aduentum in has regiones correptus sum febre, quae me durissime exercuit, et adhuc exercet, quamuis ab aliquot diebus coeperit non nihil remittere. Toto hoc tempore habui caput ita grauatum pituita, vt nec legere nec scribere potuerim: quandocunque enim dimittebam caput, ita decumbebat pituita in oculos, vt plane nihil cernerem. Coepi quidem a tribus aut quatuor diebus me vtcunque colligere, sed quia Illustrissimus Princeps Dux Ioannes Casimirus iam profecturus in Angliam petiit, vt vna cum ipso proficiscar, ego valde vereor, ne illud iter mihi non foeliciter succedat, cum nondum sim plane liber a febre, et vires corporis mei sint ita labefatatae, vt

vix pedibus consistere queam. Ipsum Principem Casimirum non puto habere vllas alias causas suscipiendi istud iter, quam vt regiones illas videat, et colloquatur cum Regina et Proceribus Anglicis, cum quibus per literas amicitiam contraxit, qui omnes eum amanter eo inuitant, et ostendunt se esse eius videndi cupidissimos. Hic aliquandiu ociosus expectauit, vt stipendia soluerentur militibus, quos in auxilium Statuum adduxit, sed id frustra ab eo est factum, et videtur superesse exigua spes impetrandi solutionem, cum Status plane destituantur pecunia. Promiserunt quidem nuper militi, se intra paucos dies numeraturos ei dimidii mensis stipendium, et paulo post integrum duorum mensium, sed qui rationes ipsorum norunt, id ab ipsis fieri non posse iudicant, quorum etiam sententiae accepit Princeps Orangius, qui hic est. Itaque omnia sunt in his regionibus miserrima, et ad exitium quodammodo spectare videntur, cum omnia sint plena militibus, quibus multorum mensium stipendia debentur, et propterea hostem negligunt, et in miseros Colonos grassantur crudeliter, nec video quam rationem gerendi belli aduersus Hispanos posthac inire possint Status, nisi forma gubernationis harum regionum mutetur, qui enim praesunt rerum administrationi, cum in religione non idem sentiant, non eodem etiam suas actiones dirigunt, et alii aliis sunt impedimento. Imperator existimat se posse perficere, vt vtraque pars approbet pacis conditiones quas ipse proponet, in qua re meo iudicio falletur, nam paucos video qui pacem expetant, etiamsi ad bellum gerendum non sint satis instructi. Suspiciones simultatum inter Principem Casimirum et Orangium sunt plane discussae, vixerunt enim hic amanter inter se per sex aut septem septimanas, et alter alteri in quibuscunque rebus potuit est gratificatus. Restituta sunt hic et in aliis Flandriae vrbibus templa Pontificiis secundum formam decreti de pace religionis facti a Statibus generalibus: Non potuit tamen impetrari, vt quatuor ordines mendicantium restituerentur. Walones, qui in Inferiore Flandria seditionem excitauerant, et quaedam oppidula occupauerant, iam sunt reconciliati statibus, qui eis numerant duorum mensium stipendium, profitentur autem se fore inimicos Hispanis. Dux Alenconius discessit ex vrbe Montensi, et recepi se in oppidum Conde, quod inde abest tribus aut quatuor milliaribus. Putatur rediturus in Galliam ob turbas quae ibi imminere videntur, nam quaedam prouinciae Gallicae diserte Regi significarunt, se non solum extraordinarias, sed etiam vsitatas exactiones non soluturas. Inter eas prouincias praecipuae sunt Burgundia, Normandia et Britannia. Alenconius iam tradidit Statibus omnia oppida, quae suo milite hoc anno eripuit Hispanis: Status vero vt ei gratiam referrent, promiserunt se ei Statuas erecturos Antuerpiae et Bruxeilis, et quotannis ei missuros in Galliam coronam auream, quo testentur se esse memores beneficiorum, quae ab eo acceperunt.

Multa praeterea addiderunt, quae mihi potius ridicula quam honorifica esse videntur. Vbi ex morbo conualuero ego dabo operam, vt diligentia sarciam id quod hactenus in scribendo neglexi: Non enim vllo modo potui toto tempore mei morbi ad V. Celsitud. scribere, etiamsi id summopere cuperem. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae Vrae familiae hunc anuum faustum et foelicem precor. Gandaui 14 die Ianuari 1579.

EPISTOLA CLXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Illustrissimus Princeps Ioannes Casimirus discessit Gandauo decima quinta die huius mensis et conscendit nauim, Dunkerkiae decima octaua hora tertia post mediam nodem, cum spirarent venti non satis secundi, qui ita inualuerunt, postquam ad aliquot milliaria a litore progressi fuimus, vt vix possent nautae navim regere, potuerunt institutum cursum tenere: nec constituerant enim appellere in portum Douerensem, qui est maxime vicinus continenti: sed cum non remitterent tempestates, et circa meridiem conspexissemus litus Angliae, ex naui signum dedimus iis, qui ad ipsum litus scaphas habebant, qui adnauigantes cum suis scaphis vexerunt nos in terram, ad quam non poterat nostra navis propius accedere, eo quod mare in iis locis esset vadosum. Excepti fuimus hospitio a Praefecto vnius ex quatuor arcibus, quae extructae sunt in eo litore ad impediendum descensum hostium ad ea loca. Inde equis vecti fuimus Doueram, quae septem milliaribus aberat. Douerae reperimus nauim regiam, quae a Regina mittebatur Dunkezkiam, vt ea veheretur in Angliam Princeps Casimirus: Paucis enim antea diebus obscura fama de eius aduentu ad Reginam peruenerat, quamuis eum maxime celari cuperet. Doueram citatis equis venerunt plures ex primaria nobilitate, qui ipsum Principem Casimirum inde deduxerunt Cantuariam, pluresque perpetuo nobis in itinere occurrebant, vt ipsum honore afficerent. Progressus ad septem milliaria a Cantuaria incidit in pro Regem Hyberniae, qui ad eum excipiendum a Regina mittebatur. Vigesima secunda die huius mensis Grauisendae, quae hinc abest viginti milliaribus, conscendimus naues minores missas a Regina et Aulicis, et aduerso Thamesi sed secundo aestu vecti sumus in hanc vrbem, in quam appulimus noctu. In ripafluuii exceptus est Princeps Casimirus a Comite Huntintonio, qui est ex Regio sangui, et a pluribus aliis ex nobilitate, et inde deductus in splendidissimas aedes Thomae Gressemii equitis, qui per plures annos res Reginae Antuerpiae procurauit. Vix erat aedes ingressus, cum ad eum venit Comes Leicestriae cum multis aliis Proceribus, qui ab eo tempore omne

genus hnmanitatis ei exhibere non destituernnt. Mansit in illis aedibus vsque ad 25. diem mensis, qui fuit dies solis, quo die a prandio vecti sumus in aulam equis, sed toto itinere, quod est fere dimidii milliaris Germanici, factus est tantus concursus populi ad spectandum ipsum Prineipem, vt nostri equi per plateas licet latissimas difficulter progrederentur. Venimus in aulam circa horam tertiam pomeridianam. Princeps Casimirus exceptus fuit a Regina in coenaculo, in quod conuenerat primaria nobilitas Angliae, tam viri quam mulieres. Regina cum eo aliquandiu loquuta sedit, et postea iussit eum sedere et operire caput, sed id facere semper recusauit, cum saepius ab eo peteretur, et cum ea sola nobis omnibus spectantibus colloquutus est vsque ad noctem. Ex aula ductus est in aedes, quae olim fuerunt Ducis Sommerseti auunculi Regis Eduardi sexti, quae iam ab ipsa Regina possidentur, et non procul absunt ab aula, vbi omnia splendide apparata erant. In iis aedibus adhuc sumus, et puto nos mansuros vsque ad nostrum discessnm ex his regionibus. Die martis, quae fuit 27 huius mensis, Comes Leicestrius et aliquot alii proceres duxerunt Principem Casimirum Hamptoncuriam et Windezoram, qnae sunt primariae arces regiae, quarum prima huic abest decem milliaribus Anglicis, altera viginti. In illud iter insumptum est triduum, cuius maxima pars tributa est venationi damarum et ceruarum. Reuertentem huc Principem sub noctem Regina ad se vocauit ocreatum, et pluuia madentem ac luto sordidum, et cum eo aliquandiu est loquuta. Mansit hic tantum per noctem, nam heri mane Comes Leicestrius duxit eum in quandam suam arcem venatoriam, quae hinc abest quatuor aut quinque milliaribus tantum, vnde speramus eum hodie sub noctem reuersurum. Ad crastinum diem parantur a nobilita te ludi equestres, quibus finitis constituit Prindeps Casimirus petere a Regina dimissionem. Omnia hic sunt plena foelicitatis et festiuitatis, sed tamen prudentiores rerum Belgicarum euentum metuunt. Alenconius frater Regis Galiiae misit huc Legatum cum splendido comitatu, qui de coniugio Reginae agit, et sperant Galli se id quod agunt perfecturos. Multi etiam Angli metuunt ne id fiat. Ego vero mihi persuaderc non possum hanc actionem habituram successum. Conscendi Gandaui currum adeo aeger, vt non sperarem me ad milliare posse progredi, sed coepit mea valetudo in itinere fieri melior, et mihi nauigatio prosuit. Ad quae accessit amicorum, quos hic reperi, incredibilis erga me humanitas, quae me fere pristinae meae valetudini restituit. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. faemiliae omnia fausta et foelicia precor. Londini vltima die Ianuarii 1579.

EPISTOLA CLXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Prima die huius mensis editi snnt in aula regia ludi equestres, in quibus nobilitas magna arte et industria concurrit, hastis et gladiis pugnauit, cui rei tributum est biduum. Princeps Casimirus fuit eorum ludorum spectator, et Reginae spectanti semper astitit, et plerunque cum ea colloquutus est. Tertia die huius mensis invitatus fuit a Praetore Londinensis vrbis, et exceptus splendido conuiuio, cui interfucrunt plerique Proceres aulici. A prandio oblatum est ei munus vrbis nomine, quod constitit cathena aurea ponderis quadringentorum angelotorum, duobus magnis cantharis argenteis inauratis, et pelui ac guto etiam argenteis et inauratis. Munus aestimatur vt minimum mille et quingentis thaleris, Postridie inuitatus est a Duce Suffolciae, qui tempore Reginae Mariae in Palatinatu exulauit, et die subsequente a collegio mercatorum Germanornm, qui in vrbe Londinensi magnas negociationes exercent. Die octaua huius mensis vocatus in aulam donatus est a Regina ordine regio, quem Guarterii nominant. Regina suis manibus cinxit ei sinistrum crus eo cingulo, quod est ordinis insigne, quam beneuolentiae significationem nunquam antea erga quenquam ediderat. Ab eo tempore sunt a diuersis. Proceribus multa munera ad ipsum missa, sed reliquos omnes liberalitate, humanitate, et omni officiorum genere longe superauit Comes Leicestrius. Regina donauit eum duobus poculis aureis, quorum quodlibet aestimatur mille coronatis. Vndecima die huius mensis petiit a Regina dimissionem, quam prius fuerat petiturus, nisi aduersae tempestates eum remoratae fuissent. Postridie in aulam reuersus ipsi Reginae valedixit, quae me alloquuta petiit, vt V. Celsitud. suo nomine salutarem, et stgnificarem ipsius officia semper fore parata V. Celsitud. Die decima quarta huius mensis discessit Princeps Londino antequam lucesceret, et venit eo die Roffam, quo eum comitatus est Comes Huntintonius, sed inde rediit in, aulam. Altera die venit Cantuariam, et tertia huc, vbi metuo ne sit nobis diu herendum ob aduersos ventos spirantes. Hucusque comitatus est eum pro-Rex Hyberniae, stipatus multa nobilitate, nec est ab eo discessurus antequam videat eum nauim conscendisse. Puto eum hinc nauigaturum Flessingam Zelandiae, ad quam nauigationem instructa est milite nauis Regia, quae ipsum eo vehat. Parata est et alia nauis, qua vehantur equi et canes donati, et alia nostra impedimenta. Ego existimo ipsum non diu haesurum in Inferiore Germania, sed ex Zelandia recta domum iturum, Hae Regiones fruuntur alta pace: Nihil itaque habeo quod de iis scribam, quam hanc gentem esse omnium Christianarum gentium longe foelicissimam. De rebus Inferioris Germaniae scribam ad V. Celsitud. vbi eo peruenero. Ego omnia fausta et foelicia precor

V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Douerae quae est in littore maris 17 die Februarii 1579.

EPISTOLA CLXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi breuiter ex Anglia ad V. Celsitud. quid ibi Illustrissimo Principi Casimiro acciderit. Regina curauit instrui milite et aliis rebus necessariis ad nauigationem vnam ex suis nauibus, qua reueheretur in Belgium, cui naui praefuit Martinus Forbislerus. Is est, qui reperit Insulas illas auriferas ad septentrionem de quibus antea ad V. Celsitud. scripsi. Cum eiusmodi venti spiarent, vt non possit adduci nauis Doueram, quo Londino veneramus, inde profecti sumus ad ostium Thamesis, ad quod nauis stationem habebar, quam conscendimns 19 die superioris mensis. Aliquamdiu in certis tempestatibus acti fuimus, et tandem coacti accedere ad litora Galliae, ad quae stetimus in anchoris, per quinque aut sex dies. Habebamus in conspectu Bononiam, nec procul aberamus a Caleto. Tandem nacti secundum ventum venimus Flessingiam 27. die mensis superioris, vbi et in aliis eius insulae vrbibus Princeps Casimirus fuit humanissime exceptus a Praefecto Insulae, et ab ipsarum vrbium Senatu, qui dicebant, se habere mandatum ab Orangio, vt quam maximam possent humanitatem ei exhiberent. Misit ad eum Orangius Legatum Midelburgum, per quem suo et Statuum nomine eum in hanc vrbem inuitauit, sed Princeps Casimirus respondit, sibi properandum esse in Hollandiam et Gueldriam, quo posset suorum equitum Praefectos discedentes in irinere conuenire. Credo eum iam non procul abesse a Neustadio, nam domum properare constituerat propter instantem partum Illustrissimae coniugis. Ego cum viderem nullius fore ipsi vsus meam operam in eo itinere, valedixi ipsi conscendenti nauim 4 die huius mensis ad Midelburgum, et veni huc, vt aliquid certius de harum regionum Statu intelligerem, et me ex reliquiis morbi et incommoda nauigatione adhuc languentem aliquot dierum quiete recrearem. Intra paucos autem dies hinc Franco furtum proficiscar. Credo V. Celsitud audiuisse Germanos, qui Statibus militabant, tandem pertaesos ludificationum Statuum, et inanis spei, qua tamdiu fuerunt lactati, constituisse nulla accepta pecunia in Germaniam redire. Belgae negare nou possunt, se eos magna iniuria affecisse, sed accusant eos, quod sub aduentum hostis ad hanc vrbem discesserint, et Iiteras commeatus seu saluiconductus, vt loquimur, acceperint ab hoste, qua re eos contra dignitatem gentis Germanicae fecisse putant, et obiiciunt quod Galli et Angli licet essent pauci numero, tamen ex Flandria ad hanc vrbem

accurrerunt, vbi audiuerunt hostem aduentare, cuius impetum secunda die huius mensis satis fortiter sustinuerunt, cum eos pagum vicinum vrbi munientes magno impetu inuasisse, et multitudine hominum obruere se posse sperasset. Orangius spectans pugnam ex vrbis aggere significauit eis aliquoties, vt se ad vrbem reciperent, cum nequaquam essent pares hosti, quod aliquamdiu facere recusauerunt, sed cum viderent recentes hostes perpetuo superuenire, tandem se receperunt, pugnantes tamen semper cum hoste. Aliquot Angli ausi equitatui hostium occurrere in aperto campo suae temeritatis poenas dederunt concisi ab hostibus. De coesorum numero varia dicuntur: Sunt enim qui dicant, ex Gallis et Anglis supra quadringentos cecidisse, et longe plures ex hostibus. Praefecti Galli dixerunt mihi, ad centum ex suis cecidisse, et forte totidem Anglos. Ex hostibus puto non multos cecidisse. Longe autem plures ab vtraque parte sunt vulnerati quam interfecti. Id accidit secunda die huius mensis. Hostis exussit aliquot pagos circa vrbem, et postea se recepit. Putabatur inuasurus oppidum Herentals, quod abest hinc quinque milliaribus, sed id forte intermisit, quia audiuit, Dom. de la Noue militem celebrem eo contendisse cum aliquot cohortibus Gallorum et Anglorum. Iam est in Leodiensi Episcopatu, et videtur velle obsidere Traiectum Mosae, quod tamen vix credo eum facturum, nisi forte in vrbe habeat aliquos, quorum opera se ea potiri posse speret, nam sunt duae vrbes, quas perlabens Mosa seiungit, et sunt inter se coniunctae lapideo ponte, et satis munitae. Sunt qui sperant, hunc hostis aduentum ad vrbem fore in causa, vt populus harum regionum suis rebus diligentius prospiciat, quam hactenus fecerit. Scribitur ex Hispania, Ducem Albanum et filium eius Fridericum ac Secretarium Alburnos traditos esse custodiae nona die superioris mensis. Filius Albani ante multos annos mulctatus erat septennii exilio, eo quod nobilem virginem in aula stuprasset. Postea tamen cum pater Regi persuasusset, ipsum multa fortiter gessisse in his regionibus, Rex poenam exilii ei remisit. Ipsi autem litem intentarunt Parentes virginis, quae dicebat se spe coniugii sibi ab eo promissi pudicitiam suam ei prostituisse, et ita eum sunt persequuti, vt Iudices, coram quibus agebatur, non ita dudum a Rege interrogati, quem tandem iudicarent fore exitum istius litis? responderunt, sibi iam de tota re constare, et se breui secundum virginem sententiam daturos. Rex Albanum ad se vocatum de ea re admonuit et consuluit, vt rationem iniret placandi virginis Parentes et Necessarios, si enim sententia aduersus filium ferretur, se coactum iri eam executioni mandare. Albanus egit Regi gratias, et dixit se de ea re deliberaturum. Discessit autem ex aula, et filio procurauit nuptias virginis cuiusdam opulentae, et curauit vt statim matrimonium consummaretur. Haec vulgo fertur esse causa, quare cum filio traditus sit custodiae. Alii vero

dicimt hanc non esse veram causam, sed tantum praerextum, et aliquid gravius subesse: Nam aiunt postea captos fuisse Ferdinandum ipsius Albani filium naturalem, quem magnum priorem nominant, et Franciscum de Varas intimum eius amicum, ad quos haec causa coniugii nihil pertinuit. Quidam scripserunt exigi ab Albano rationes impensae pecuniae in res Belgicas. Haud dubie non leui causa affectus est tanta contumelia vir tantae dignitatis et authoritatis. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae decima die Martii 1579.

EPISTOLA CLXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi Antuerpia ad V. Celsitud. quae tunc habui de rebus Belgicis. Inde nauigaui in Hollandiam et per Gueldriam et Cliuiam, veni Coloniam difficillimo itinere tum propter perpetuas tempestates et pluuias, tum quia Hispani illud iter suis latrociniis infestum reddunt. Statim vbi perueni Coloniam, inuasit me saevissimus morbus, ex quo per plures dies decubui, et cum esset mihi necessario huc veniendum ante finem mercatus, commisi me itineri adhuc aeger, licet id mihi dissuaderent Medici. Collegi me vtcunque in itinere, et ante biduum huc veni, adeo fractis omnibus corporis viribus, vt vix centum passus ambulare queam, quin plane defatiger. Hispani accesserunt ad obsidionem Traiecti Mosae sub illud tempus, quo ego discessi Antuerpia. Qui veniunt Aquisgrano et Leodio, et ex aliis vrbibus vicinis Traiecto, dicunt, se per plures dies audiuisse strepitum maiorum tormentorum, quae in Castris Hitpanorum displodebantur. Tantam autem partem muri tandem deiecerunt, vt octaua die huius mensis per eius ruinas conati sunt vi in vrbem irrumpere eo successu, vt vnum ex vrbis propugnaculis occupauerint, ex quo tamen virtute eorum, qui sunt in vrbe, cum multa caede sunt deturbati, ac coacti multis ex suis amissis se in sua castra recipere. Sunt qui dicant, eo die a parte Hispanorum cecidisse ad mille milites, quod mihi non fit verisimile, sed si est verum, vix puto superiore anno tot fuisse ex ipsis caesos ab illis ingentibus copiis Statuum. Antequam discederem Colonia venerat in Castra Hispanorum Comes Schuarzembergius Legatus Imperatoris, et conatus erat persuadere Principi Parmensi, vt desisteret ab illius vrbis oppugnatione interea dum de pace agitur Coloniae, sed nihil perfecerat. Aiunt Ducem Terrae Nouae idem petere a Parmenfi, idque per filium, quem ad eum missit Colonia, cui puto Hispanos vix obsequuturos, si sperent, se posse vrbe potiri. Scribitur Antuerpia, Attrebatenses iam se seiunxisse a communi foedere Statuum, et se coniunxisse

cum Walonibus seditiosis, quorum Duces sunt Montignius Comitis Lalenii frater et Dn. de Heze. Istis etiam se coniunxerunt Dn. de Capres et Mottaeus Praefectus Grauelingae, qui, vt multi affirmant, pertraxerunt in suam sententiam Vice-Comitem Gandauensem, qui nomine Statuum toti Artesiae praeerat, et qui videbatur non esse alienus a puriore Religione, et arctiorem amicitiam colebat cum Orangio, quam quisquam ex Belgicis Proceribus. Ii omnes profitentur se propugnatores pacis Gandauensis, et bellum denunciant Gandauensibus, tanquam illius pacis perturbatoribus. Sub meum discessum ex Belgio Dn. de la Noue mittebatur a Statibus in Flandriam occidentalem, vt eam tueretur aduersus istorum incursiones, ducebat autem secum reliquias illas Gallorum Anglorum et Scotorum, qui fuerunt ad Antuerpiam. Vidi in itinere Aruernii in Gueldria Gomitem Philippum ab Hoolach missum a Statibus ad equites Germanos, qui ipsis militauerunt et ad sua redibant, vt ex iis aliquos reduceret, quorum opera possent vti. Dicebatur autem reducturus ad tria eorum millia, qui tunc haerebant ad Zutphaniam, ibi expectantes promissam sibi a Comite Philippo pecuniam. Existimo V. Celsitud. audiuisse, quosdam ex ipsis equitibus, cum discessuri essent ex Brabantia, petiisse a Principe Parmensi literas Commeatus seu saluiconductus, ac ei promisisse, se intra tres menses statibus Belgicis non militaturos. Accusantur grauiter authores istius petitionis, et qui non fuerunt eius rei conscii, miserunt Legatos ad status, per quos se excusarunt et significarunt, se nolle habere quicquam cum illis hominibus commune, et petierunt vt seorsim sibi daretur a Statibus obligatio seu syngrapha pro debitis sibi stipendiis, et non communis cum aliis, vt antea inter Status et ipsos conuencrat: Quod puto ipsos facile impetraturos a Statibus, quibus erit gratum oriri dissensiones inter istos, qui si coniuncti mansissent, facilius forte debitam sibi pecuniam impetrassent. Antequam discederem Colonia, eo venerant ii, qui delecti sunt ab Imperatore ad agendum de pace in Belgio; Videlicet Treuirensis Eleclor, Episcopus Herbipolensis, et Ducis Iuliacensis Commissarii: Elector autem Coloniensis erat in arce vrbi vicina. Venerant etiam eo Dux de Terra Noua et Comes Schuarzembergius imperatoris Legatus, quos tandem sequutus erat Archiepiscopus Rossanensis Rom. Pontificis Legatus, quo vix esse magis vafrum vetcratorem in aula Romana multi affirmant, qui haud dubie in id incumbet, vt totam hanc actionem interturbet. Nondum aduenerant Statuum inferioris Germaniae Deputati, quare existimo, nondum esse coeptam illam actionem. Quantum ego coniicere possum ex iis, quae vidi in Belgio, et quae audiui Coloniae, vix fieri poterit, vt successum habeat illa actio. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, significatum est mihi, esse actum cum V. Celsitud. de emendo cornu Monocerotis seu Vnicornis, vt vocant, quod habet Dux Billionii, et

cogitur vendere ad dissoluendum aes alienum conflatum a suis maioribus. Quoniam videt protrahi hoc negocium ab iis, qui cum V. Celsitud. de eo agunt, metuit ne alicuius sui emolumenti causa id studio faciant, et propterea petiit a me ante aliquot menses, vt voluntatem V. Celsitud. de ea re explorarem, quoniam necessitas eum vrget, ac pene cogit hanc venditionem accelerare. Respondi me non posse commode de ea re ad V. Celsitud. scribere, nisi simul significarem, qua esset longitudine et crassitie ipsum cornu, et quod esset eius pondus ac etiam precium. Misit iam ad me expressam eius longitudinem et crassitiem in pictura, quam ad V. Celsitud. mitto. Scribit pondus esse septem librarum et decem vnciarum Parisiensium, quae vt mihi indicarunt mercatores, efficiunt paulo plus quam septem libras Francofurtenses: Centum enim librae Francofurtenses efficiunt centum et octo Parisienses. Precium scribit esse viginti millium coronatorum. Ego ob afflictissimam valetudinem cogor hinc proficisci ad thermas Badenses, in quibus mihi haerendum erit ad minimum per viginti dies, Si V. Celsitud. dignaretur interea voluntatem suam de ea re mihi significare, et mitterentur literae ad Dn. Nicolaum Bromium, magno beneficio afficeret ipsum Ducem Billionii, cuius indolem audio aliquid eximii promittere. Mater autem eius, quae est filia Ducis Montpenserii, est praestantissima mulier, et quae ob professionem purioris Religionis est multa perpessa. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foclicia precor. Francofurti 17 die Aprilis 1579.

EPISTOLA CLXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad V. Celsitud. Hispanos conatos esse octaua die huius mensis irrumpere in vrbem Traiectensem per ruinas deiecti muri, sed cum caede repulsos esse ab oppidanis. Quidam, qui tunc fuit in castris Hispanorum, dicit a parte eorum cecidisse ad sexcentos, et plures esse vulneratos, et famam fuisse, vrbem tunc potuisse capi, si eadem alacritate eam inuasissent Hispani, qua Germani et Walones, verum Hispanos remissius pugnasse, quoniam Principi Parmensi Italo inuidebant gloriam captae vrbis, eo quod nulla vrbs tanti nominis toto hoc bello sit vi capta ab Albano, vel a Commendatore Maiore, vel a Ioanne Austriaco. An hoc sit verum nescio, sed certum est Germanos grauiter conqueri de Hispanis, a quibus se tunc fuisse desertos dicunt. Ab eo tempore Hispanos inuasisse vrbem non audiuimus. Attrebatenses videntur se iam plane seiunxisse a communi foedere Statuum. Defecerunt etiam ab eo foedere Insulae Doacum et Orchiae, quae vrbes nec sub Flandria comprehenduntur,

nec sub Artesia. Ita paulatim imminuitur potentia foederis Statuum. Scribunt Mottaeum occupasse quorundam proditione Vrbem Flandriae Bourbourg, quae non procul abest a Grauelinga cui ipse praeest. Lanoueus vero dicitur profligasse aliquot cohortes ipsius Mottaei, et occupasse quandam arcem vicinam oppido siti. Audomari, cuius nomen non audiui. Videntur Status deventuri in magnas difficultates, nisi pax constituatur ab iis, qui Coloniae convenerunt, nam metuendum est, ne plures prouinciae ab eorum foedere deficiant. Hannonia enim nutat, et praesertim vrbs Montensis, et sunt qui iam incipiunt de fide Frisiorum dubitare. Praeterea Rex Hispaniae facit magnos apparatus, eo quod videat, Regno Neapolitano et Siciliae iam niliil periculi imminere a Turcis occupatis bello Persico, quod non satis foeliciter gerere dicuntur. Mittuntur in Belgium nouae copiae ex Italia, et sunt qui dicant, comitem Salentinum Isemburgium habere ab ipso Rege Hispaniae mandatum de conscribendo milite Germanico. Fuggeri dicuntur in hoc mercatu collegisse ad ter centena millia florenorum, quam pecuniam putant ad Principem Parmensem mittendam esse. Accepi literas ex Anglia a viris non paruae authoritatis, in quibus pro certo iam fere haberi, venturum eo Ducem Andegauensem Regis Galliae fratrem, mihi scribitur, eum enim acceptare conditiones omnes, quae ipsi a Regina proponuntur, ac in ipsa etiam causa Religionis non difficilem se praebere. Propemodum necesse est, vt turbentur eae regiones, si in Angliam venerit, nec possum satis mirari talia consilia inire Reginam, quae hactenus visa est Regnum suum prudenter administrasse. Certe quantum mihi nuper coniicere licuit, Regnum illud reliquas Europae prouincias foelicitate superat. Ego audiui in Anglia a Viris magnae dignitatis, cum aduentus Andegauensis fieret mentio, non fore facile Reginae eum pellere Regno, si semel ab ea admissus fuerit: sunt enim plurimi in eo Regno, quibus praesens rerum status minime placet, et qui, si se nouandi res occasio efferret, eam cupide acciperent. Aiunt etiam Legatum, quem ibi habet Andegauensis, suo Dn. multorum benenolentiam largitionibus conciliasse. Credo V. Celsitud. dudum audiuisse, Ducem Andegauensem venisse Lutetiam superiore mense cum quatuor aut quinque comitibus tantum, et eodem die Guisium ingressum vrbem stipatum quingentis aut sexcentis equitibus; quae dissimilitudo accessus ad eam vrbem praebuit causam variis sermonibus, cum praesertim inter ipsum Andegauensem et Guisium multi putarent esse graues simultates. Andegauensis mansit apud fratrem quatuor aut quinque dies tantum: Est autem ab eo humanissime exceptus. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Francofurti 21 die April. 1579.

EPISTOLA CLXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Statin vbi veni in Thermas Badenses recruduit morbus, quo per hyemem laboraueram, quo tamen tandem ita sum liberatus, vt iam sentiam me longe melius habere, quam superioribus aliquot annis, sed mihi fuit diutius haerendum in thermis quam constitueram. Illustrissimi Electoris Palatini vxor venit ad eas thermas, interea dum ibi fui. Habuit secum concionatorem, ad cuius conciones cum plurimos ex ciuibus accedere viderent ii, qui praesunt gubernationi, ipsis non obtemperarunt. Marchio tunc temporis profectus erat ad Ducem Bauariae auunculum suum. Acceptis literis V. Celsitud. significaui Duci Bulionis, quid in iis contineretur, ne pateretur se inani spe lactari ab iis, qui ipsi persuaserant, V. Celsitud. esse cupidam emendi illud cornu Monocerotis cuius picturam ei remisi. Agit officiose V. Celsitud. gratias, quod dignata sit suam voluntatem de ea re exponere. In Gallia omnia sunt perturbatissima, et est ita imminuta Regis authoritas, vt pauci sint qui ei obtemperent. Normania, Britannia et Burgundia non solum noua vectigalia pendere recusant, sed etiam persistunt in sua petitione, videlicet vt Regnum redigatur ad eam formam, quam habuit tempore Regis Ludouici Duodecimi, cui successit Franciscus primus. Rex vt istos placaret remisit eis pecuniam, quam recens ab ipsis petierat, et subiunxit, se non probante petitam esse a Consiliariis, qui videbant ipsum ad eam inopiam redactum esse, vt extraordinario aliquo subsidio ipsi necessario esset opus. Verum ii, qui Prouiuciarum nomine ad eum missi fuerant, non passi sunt sibi verba dari, sed in sua petitione perseuerarunt. Voluit Rex militem in Normaniam mittere, vt populum terreret, et ab eo instituto abduceret, sed admonitus, Normanos suam libertatem armis defensuros si id faceret, mutauit sententiam. Conuenit inter istas prouincias, vt si quae earum ob hanc causam bello petatur, aliae ei veniant subsidio. Plurimi existimant haec clam instructa essea Guisio, cum videret se non tanti fieri a Rege, quanti cuperet, et Regem erga alios liberalem nulium in se conferre beneficium, cum tamen sit de Rege melius meritus quam illi, in quos beneficia conferuntur, et inseruiendo Regi multum aeris alieni contraxerit. Rex vocauit eum nuper Lutetiam, et vt sibi placatiorem redderet, donauit ei, vt quidam dicunt, sexaginta millia coronatorum, vt alii centum millia francorum. Ab eo tempore prouinciae, vt aiunt, institutum suum remissius vrserunt, non tamen potuerunt persuaderi, vt ab eo disccdant, et ferunt Guisium Regi pro accepta pecunia verba tantum dedisse, et clam idem moliri quod antea faciebat. In Delphinatu vrbes tam Pontificiae,

quam quae nostram Religionem profitentur, foedus inter se inierunt, et praesidia omnia militaria expulerunt. Huic foederi occasionem dedit petulantia ac insolentia militum erga rusticos. In ea parte Galliae Narbonensis, quae iam prouincia nominatur, duo Proceres cerrant inter se armis de Praefectura illius prouinciae, isque, cui a Rege postremo attributa fuit ea Praefectura, pulsus est fere tota Prouincia ab eo, qui eam prius obtinebat, qui nominatur Dn. de Carses, alter vero Comes de Suse. Regina mater Regis est ad ea loca profecta vt componat istud dissidium, et conatur vtrique contendentium persuadere, vt discedant ab armis, et patiantur Praefecturam eam attribui a Rege fratri eius naturali, cui non erit turpe ipsos cedere. Multi existimant ipsos vix temperaturos Reginae, et praesertim Dn. de Carses, nisi forte a Rege ipsi conferatur alia Praefectura illa non inferior. Fuit Regina fere per annum in Aquitania, vbi primum persuasit Regi Nauarrae, vt vxorem suam reciperet, quam ipsa secum duxerat, postea Neraci, quae vrbs ad Nauarrenum pertinet, celebratus est conuentus, inquo disceptatum est de executione Edicti de pace facta iam est fere biennium, quod neutra pars observat: Naui Praefecti quarundam prouinciarum, non permittunt restitui a nostris Ecclesias in plurimis locis, in quibus per Edictum de pace eas restituere ipsis concedicur. Ob eam causam nostri in Aquitania, Occitana, Delphinatu, et aliis prouinciis, in quibus sunt potentiores, non restituunt Regi vrbes, quas tempore belli occupauerunt, quas tamen vt restituerent in Edicto de pace est cautum. Credo conuenisse in Neracensi conuentu, vt post sex menses vrbes, quas nostri obtinent Regi restituantur, modo Rex det operam, vt in omnibus Regni Gallici prouin ciis Edictum de pace mandetur executioni. Ego vereor, ne neutra pars stet promissis, et inde renouandi belli occasio oriatur, quam quidem Rex libenter arriperet, si prouincias, quae vectigalia pendere recusant, sibi interea reconciliare posset, quod si non possit, deerit ei pecunia ad gerendum bellum, Episcopus Valentinus, qui septem ab hinc annis missus est in Poloniam, a Rege Galliae, vt fratri, qui iam regnat, Regnum Poloniae peteret, mortuus est nuper Tholosae, quo sequutus erat Reginam matrem Regis. Moriturus nec sacerdoti Pontificio peccata confiteri voluit, nec sacram, quam vocant, vnctionem admittere. Id vbi resciuit Regina, ad eum iam agentem animam profecta est, et ei tandem persuasit, vt vnctionem admitteret. Nihilominus Tholosates mortuum sepelire recusarunt, eo quod, vi ipsi dicebant, Haereticus fuisset. Perfecit tamen Regina, sed non sine labore, vt ab ipsis sepeliretur. Eodem fere tempore mortuus est Mareschalcus Montmorancius, quod puto V. Celsitud. antea audiuisse. Fuit Praefectus illius partis Galliae, quam Franciam proprie nominant, quae vrbem Lutetiam continet, quam praefecturam eo mortuo magna contentione ambiuerunt Dux

Nemoursi et Dux Niuernensis, quam cum Regina mater Regis videret, non posse vni attribui sine graui offensione alterius, eam sibi petiit a Rege. Qui Lutetia veniunt dicunt, Andegauensem Regis fratrem parare se ad iter Anglicum, et facere ad eam rem magnos apparatus. Tota etiam Nobilitas, quae ipsi in eo itinere adesse constituit, ornat se splendidissime, nec sunt pauci inter istos, qui praedia sua oppignerant, quo possint pecuniam ad coemendas preciosas vestes conficere. Ego sane suspicor totam hanc rem tandem abituram in fumum. Qui ad me ex Anglia scribunt, satis frigide deiis rebus scribunt, ira, vt videantur suspicari, hoc Andegauensis institutum vix habiturum successum. Breui, vt spero, videbimus, quis sit futurus eius rei exitus. Res Belgicae pessimo loco esse videntur. Traiectum Mosae, postquam per quatuor fere menses obsidionem fortissime pertulit, tandem ab Hispanis expugnatum est penultima die superioris mensis. Aiunt Hispanos duxisse cuniculos in monasterium, quod a muro vrbis non procul aberat ipsis monachis consciis, et per cuniculum magno numero penetrasse in monasterium: Quod vbi intellexit Princeps Parmensis, signum inuadendae vrbis militibus dedit, cumque milites et ciues occupati essent in repellendo hoste, eruperunt ex monasterio ii, qui ibi delitescebant, et ciues ac milites in aggere stantes nihil tale metuentes a tergo inuaserunt, et facilem viam ad irrumpendum in vrbem praebuerunt iis, qui eam oppugnabant: Ciues enim se circumuentos animaduertentes desponderunt animum, et aggerem deseruerunt, quique potuerunt per pontem, quo ibi iuncta est Mosa, receperunt se in oppidum Wick, quod est trans fluvium. Verum cum pauci essent numero, et viderent, se destitutos rebus necessariis ad ferendum obsidionem nec aliunde isperarent auxilia, hora quinta a meridie fecerunt deditionem, cum vrbs capta fuisset hora octaua matutina. Plerique scribunt, Hispanos nulli masculo pepercisse, qui puerilem aetatem excessisset, praeterquam vni Sebastiano nominato, cuius praecipue industria vrbs tandiu defensa dicitur, quem in vincula coniecerunt, forte vt crudeliore aliquo supplicio afficiant eum. Aiunt esse natione Gallum, et esse muniendarum vrbium peritissimum. Fuit Rupellae cum obsideretur a Rege Galliae, bonamque operam Rupellensibus tunc nauasse dicitur. Quid post captam vrbem moliti sint Hispani, nondum hic audimus, Sacerdotes Pontificii tumultu populari pulsi Antuerpia iam sunt in vrbem restituti, suntque eis tria templa tantum attributa. Vt autem Monachi rursus in vrbem admitterentur, ciuibus nullo modo persaderi potuit. Aiunt ciues iam donasse Archiduci Matthiae quinquaginta millia florenorum, tanquam pro compensatione iniuriae, quam ipsi in tumultu illo populari intulerunt. Comes Egmondanus pulsus ex vrbe Bruxellensi, quam fraude occupare voluerat, recepit se ad Comitem Lalenium in Montes Hannoniae. Hodie hic expectatur Regis Sueciae frater,

qui iam cum sua coniuge redit in Sueciam. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia faulta et foelicia precor. Francofurti sept. die Iulii 1579.

EPISTOLA CLXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Superioribus meis literis scripsi, Traiectum Mosae expugnatum esse ab Hispanis, ipsosque Hispanos adiutos esse proditione quorundam Monachorum, qui erant in vrbe. Qui inde veniunt dicunt nullam accessisse Monachorum proditionem, sed vrbem vi expugnatam fuisse, cum ciues et milites, qui erant in vrbe, redacti essent ad paucorum numerum, et ii, qui supererant, fame, vigiliis, et laboribus assiduis essent plane viribus exhausti. Occupata vrbe Parmensis statim emisit equitatum suum ad occupandum aditus omnes ad vrbem Gueldriae Veulo, sitam in ripa Mosae fluuii, quam inuadere constituerat, verum cum eo vellet ducere peditem suum, coepit flagitare debita sibi stipendia, nec progredi voluit. Parmensis interea coepit profluvio alui laborare, ex quo eum tandem periisse dicunt. Eius mors interrumpet cursum victoriae Hispanorum, et eripiet eis occasiones rei bene gerendae, quas habebant pulcherrimas, praeteribit enim aestas antequam alius Dux ipsis ex Hispania mittatur, nullus enim est in castris, qui ita emineat dignitate, vt ei exercitus parere velit. Habebunt interea Status occasionem colligendi se, qui alias erant propemodum inopes consilii, cum et milite et pecunia destituantur, et ob desertum ab ipsis Traiectum in omnibus fere vrbibus populus tumultuetur, et praesertim Antuerpiae, vbi audita vrbis expugnatione factus est magnus concursus populi ad aedes Archiducis Mathiae et Principis Orangii, suntque clausae vrbis portae per tres aut quatuor dies. Populus conquerebatur, se exactionibus assiduis exhauriri, eosque, qui praesunt summae rerum, nihil gerere, quod ad salutem Reipub. pertineat, et propterea se existimare dicebat, eos publicam pecuniam interuertere, eamque in suos vsus conuertere. Placarunt, vt potuerunt, populum Archidux Matthias, Orangius, et alii Proceres, et dixerunt, se posthac inituros aliam rationem administrandae Reipub. quam hactenus fecerint. Consulem vrbis Antuerpiensis coniectum esse in vincula scribunt, sed quam ob causam non audiui. Tumultuatum est per aliquot dies in vrbe Boscoducensi, cum Sacerdotes et Pontificii inclinarent ad partes Hispanorum, et vellent discedere a foedere Statuum, ii vero, qui nostram religionem prositentur, essent in contraria sententia. Cum tandem ad pugnam deuentum esset, nostri in ea fuerunt superiores, et ex suis aduersariis quinquaginta aut sexaginta interfecerunt, et reliquos cum Monachis et Sacerdotibus vrbe expulerunt.

In Flandria omnia sunt plena maximis tumultibus. Ii qui malecontenti nominantur, excurrunt quotidie in eam prouinciam, et opulentissimos illos pagos, qui sunt instar vrbium, diripiunt et interdum incendunt. Nuper quinque millia eorum excurrerunt vsque ad vrbem Tornacensem, ad quam cum noctu venissent, sperarunt, se posse eam ex insidiis occupare, sed cum cives de eorum aduentu praemoniti ostendissent, se esse paratos ad suam vrbem defendendam, illi inde recesserunt, et discedentes aliquot pulcherrimos pagos diripuerunt et incenderunt. Portugallenses implorant auxilium Regis Galliae et Reginae Angliae aduersus Regem Hispaniae, qui petit ab ipsis, vt eum haeredem regni post mortem Cardinalis, qui iam regnat, iam declarent. Quod nisi faciant, minatur se armis regnum inuasurum. Respondent Portugallenses, esse alios praeter ipsum, qui dicant, se ius ad illud regnum habere, et qui parati sint coram aequis iudicibus de ea re cum ipso disceptare, non esse autem aequum, vt, quandiu hic Rex viuit, haec controuersia disceptetur. Quid si vi aliquid tentare conetur Hispanus, petunt auxilium a Gallis et Anglis, quod dicunt sibi ex veteribus foederibus deberi, quandocunque de regni successione oritur controuersia, et altera pars se iudicio Ordinum Regni subiicere recusat, et vi aliquid tentare vult. Sunt qui putent, eam profectionem Alenconii in Angliam ob hanc rem praecipue suscipi, multum enim interest, Gallorum et Anglorum, ne Rex Hilpaniae regnum Portugalliae adipiscatur, ne fiat Dominus Athlantici maris, et coniungat nauigationes in Indiam Orientalem cum nauigationibus in nouum Orbem. Rex Galliae agit de foedere arctius, quam antea cum pagis Helueticis Euangelicis, et praecipue cum Bernatibus, in quo foedere vrbs Geneuensis comprehendi debet. Huic rei praebuit causam Dux Sabaudiae, qui quinque montanos pagos, nempe Lucernates, Vranicos, Suicenses, Vnderualdios et Tugios, quodammodo a Rege abalienauit, et cum iis foedus iniit, ob quam rem Rex ei grauissime succenset. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Francofurti IZ. die Iulii 1579.

Ego Deo dante cras hinc Coloniam proficiscar, et inde; nisi itinera sint plane infesta, Antuerpiam, vt ibi consistam, quo possim de tumultibus illarum regionum et de rebus Gallicis certiora ad V. Celsitudinem perscribere.

EPISTOLA CLXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Decimo octauo die huius mensis, qui est dies natalis Rodolphi Imperatoris, eius Commissarii, qui hic sunt, consenserunt in conditiones pacis inter Regem Hispaniae et

Belgas, quas iam ad V. Celsitud. mitto. Missae sunt Antuerpiam ad Matthiam Archi-Ducem, Orangium et Status, vt deliberent an eas accipere velint, ac suam sententiam significent Commissariis, qui non sunt hinc discessuri, nec etiam vtriusque partis, hoc est Regis Hispaniae et Statuum Belgicorum Deputati, ante reditum eorum qui missi sunt Antuerpiam. Ego puto vrbes, in quibus Pontificii sunt potentiores, facile admissuras istas conditiones, cum iam sint Clade Traiectensium exterritae, verum illae, in quibus Euangelici plus possunt, nequaquam eas admittent, nam etiamsi magistratus eas admittere vellet, non paterentur id fieri Theologi, quorum in plerisque vrbibus est maior authoritas ad populum quam ipsius magistratus. Interea orientur magnae distractiones, et vbique Pontificii deponent studium defendendi libertatem patriae aduersus Hispanorum tyrannidem, et iudicabunt nostros de Religione sua propaganda potius cogitare, quam de defendenda patriae libertate. De iis, quae concernunt personam et res Principis Orangii, nulla sit mentio in conditionibus pacis, tantum breuiter inseritur articulo 12 Comitem Buranum eius filium restituendum suae libertati et patriae intra tres menses, postquam ipse Princeps impleuerit ea, de quibus cum ipso agetur. Ex quibus verbis constat, seorsim cum ipso agere constituisse Imperatoris Commissarios vel Regis Hispaniae Deputatos, verum non puto id facturum Orangium, ne in suspicionem aliquam veniat, et meo iudicio statim indicabit Statibus, vel ipsi forte populo, quicquid ei proponetur a Commissariis Imperatoris aut Regis Hispaniae Deputatis. Expugnatio vrbis Traiectensis Belgis maximum terrorem incutiit. Malecontenti, Attrebatenses, Hannonii, et fere omnes vrbes ditionis Hispanicae, quae lingua Gallica vtuntur, transegerunt cum Hispanis, a quibus petunt, vt educant praesidia, quae habent in aliquot Hannoniae vrbibus. Scripseram Francofurto ad V. Celsitud. eos, qui sunt nostrae religionis, expulisse ex vrbe Boscoducensi Pontificios post commissam cum eis pugnam, sed non esse verum iam audio: Imo, vt huc scribitur, plerique ex nostris, cum post expugnatum Traiectum viderent se numero a Pontificiis superari, eosque inclinare ad partes Hispanorum, discesserunt ex vrbe, et se cum coniugibus, liberis, et rebus suis preciosioribus in vicinam Hollandiam contulerunt, licet eos dehor tarentur Pontificii, et omnem securitatem eis in vrbe promitterent. Multi etiam Antuerpia huc scribunt, Mechlinam transegisse cum Hispanis, quos putant vicinas Bruxellas inuasuros, et proterea Status recens eo miserunt quinque et triginta signa militum, et decem in oppidum Villeuorde, quod a Bruxellis abest duobus tantum milliaribus. Hispani nudius tertius mouerunt castra, quae hactenus habuerunt ad Traiectum. Sunt qui eos in Gueldriam ituros suspicentur, et inuasuros Nouiomagum, vnde multi Pontificii discedunt, et se in ditionem Ducis Iuliacensis conferunt. Hispani se crudelissime gesserunt.

erga eos, qui superfuerunt ex clade Traiectensi, nam etiamsi eis omnia eripuerint, cogunt tamen eos vitam redimere pecunia, quam ab amicis vel cognatis, quos habent in vicinis vrbibus, dono vel mutuo petant: Habent autem conclusos in templis, in quibus iam multi fame et foetore perierunt. Vendiderunt autem Hispani maximam partem praedae, quam ex direptione Traiectensi sunt adepti, vicinis Leodiensibus, qui suae cupiditatis et auaritiae iam dant poenas, nam res Traiectensium inuectae in ipsorum vrbem ibi triginta aut quadraginta domos infecerunt peste. Sebastianus ille, cuius praecipue industria tam diu defensa est vrbs Traiectensis, dicitur periisse ex vulnere, quod acceperat quando vrbs est capta, nam Hispani ei redacto in suam potestatem pepercerant. Commissarii Imperatoris, qui hic sunt, cum viderent Traiectenses versari in summo periculo, nec superesse ipsis spem ullam auxilii, voluerunt agere cum Parmensi Principe, vt eos aequis conditionibus in fidem suam reciperet, sed aiunt, Deputatos Statuum, qui hic sunt, id impediuisse. Parum abfuit, quin nuper vrbs Brugensis in potestatem malecontentorum peruenerit, nam qui cum ipsis conspirauerant, iam manus iniecerant Consuli, sed Lanoueus tanta ecleritate est usus, vt eos praeuenerit, et cum Gallis Anglis et Scotis est ingressus vrbem vna hora tantum antequam malecontenti ad eam accederent: Coniecti sunt autem in vincula tres et viginti ex conspiratoribus, et missi ad Clusensem arcem, vt ibi asserventur. Malecontenti sua spe falsi inuaserunt arcem Morron, quae non procul abesta Cortraco, quam iam obsident. Gandauenses recens expulerunt Pontificios Aldenarda. Sunt etiam pulsi ex Leuardia primaria vrbe Frisiae occidentalis. Omnes iam affirmant, Alenconium profecturum in Angliam, et ex Anglia scribitur, eum expectari Londini ad primum diem proximi mensis, fierique magnos apparatus ad eum excipiendum. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Coloniae 24. die Iulii 1579.

EPISTOLA CLXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Hic denuo incidi in morbum, qui fuit in causa, vt hactenus non sum vlterius progressus. Vbi vires recepero, persequar Deo dante iter, quod in Interiorem Germaniam institui, etiamsi non possim id sine periculo facere, nam tota ditio Ducis Iuliacensis est infestissima latrociniis, quae impune exercent non solum Hispani, sed etiam Germani et Belgae, qui sunt in praesidiis eis Mosam, nec satis est eis spoliare mercatores et alios viatores, sed etiam eos captiuos abducunt

in sua praesidia, et cogunt eos libertatem suam magna pecunia redimere. Nec est satis tuta nauigatio per Rhenum, iam enim aliquot naues sunt ab ipsis direptae. Omnes mirantur Iuliacensem potentissimum Principem huic malo nullum remedium adhibere, licet plurimorum querelae quotidie ad eum deferantur. Rediit heri ex Inferiore Germania is, per quem ad Status Belgicos missae sunt a Commissariis Imperatoris conditiones pacis, quas ad V, Celsitud. misi. Aiunt Status respondisse Commissariis, se missuros eas ad prouincias, et ad pri narias vrbes, quae cum ipsis sentiunt, vt earum de iis sententiam explorent, et postea super iis deliberaturos, et quicquid decreuerint, se huc statim ad ipsos scripturos: Petunt autem sibi ad eas deliberationes concedi duorum mensium inducias. Sunt multi hic, qui existimant Regem Hispaniae tandem plus libertatis in Religione concessurum Belgis, quam concedatur in conditionibus, quae sunt ad ipsos a Commissariis Imperatoris missae, si speret se posse ea ratione tumultus Belgicos sedare, nam videtur se parare ad armis inuadendum Regnum Portugalliae, si mortuo Rege Cardinale nollent eum Portugallenses pro suo Rege agnoscere. A capto Traiecto nihil egerunt copiae Hispanicae. Germani sunt adhuc ad insam vrbem cis Mosam fluuium, quem negant se transituros antequam debita stipendia ipsis numerentur. Totus fere Hispanorum equitatus est etiam cis Mosam. Pedites Hispani et Itali sunt quidem vltra Mosam cum aliquot equitibus, sed non sunt progressi vltra tria aut quatuor milliaria a Traiecto, nec quidquam memorabile hactenus sunt aggressi. Credebatur vulgo eos inuasuros oppidum Venlo, sed eo tantum excurrerunt aliquot equites, et ad suos redierunt. Maxima pars Nobilitatis Belgicae se iam cum Malecontentis coniungit, et qui se coniunxerunt, volunt instituere Senatum, quem opponant Senatui Statuum, qui est Antuerpiae. Acceptanc isti conditiones pacis a Rege propositas, et promittunt, se nomine Regis bellum suscepturos aduersus eos, qui conditiones illas reiicient, modo discedant Hispani ex Belgio, et Rex numeret ipsis quolibet mense centum et quinquaginta millia coronatorum ad belli impensas. Sunt qui credant Regem eas conditiones admissurum, si bellum aduersus Lusitanos susceperit. Cum istis Malecontentis iam sentiunt omnes vrbes ditionis Hispanicae quae vtuntur lingua Gallica. Recens etiam ad eos defecit Mechlinia, et vt quidam dicunt, Boscumducis. Bruxellenses a viginti annis foderunt fossam, per quam ex sua vrbe praeterita Mechlinia Antuerpiam versus nauigabant, in quam dicuntur impendisse quatuordecim aut quindecim tonnas auri. Eam fossam Mechlinenses fulti praesidio Malecontentorum iam corrumpunt, detrudentes in eam terram, quae inde erat egesta. Tantam inde indignationem conceperunt Bruxellenses, vt cum antea fere omnes ad Malecontentorum partes inclinarent, iam mutauerint sententiam, et se cum Statibus, admisso in suam vrbem militari

praesidio, denuo coniunxerint, quo possint esse hostes Mechlinensium, et sibi ab eis factam iniuriam vlcisci. Gandauensium copiae nuper fuerunt fusae a Malecontentis, quibus praeerat Comes Egmondanus. Gandauenses suis praefecerant Mornauium filium ciuis Montensis, virum quidem animosum, et in re militari satis exercitatum, sed temerarium. In Traiecto Inferiore nuper celebratus est conuentus earum prouinciarum, quae cum Statibus adhuc sentiunt. Dicunt ibi decretum esse, vt plane mutetur ea forma gubernationis, qua hactenus sunt vsi, et remoueantur ii, qui Statuum generalium nomine antea summae rerum praefuerunt. Quam formam autem gubernationis instituere, aut quid de Matthia Archi-Duce constituere decreuerint, nondum audiui: hoc autem eos decreuisse audiui, vt quolibet mense ad bellum conferantur ducenta millia florenorum. Ita diuidentur in duas partes prouinciae Belgicae, quae antea fuerunt coniunctae ad defendendam suam libertatem aduersus Hispanos, quibus se coniungent eae, quae sunt ad occidentem. In postremis literis, quas ex Portugallia acceperunt Portugallenses, qui in hac vrbe vivunt, scribitur Regem quidem adhuc vixisse, cum scriptae sunt literae, sed prorsus desperata valetudine fuisse. Condidi: Rex testamentum, et constituit certum Senatum, penes quem sit Regni administratio, donec ab Ordinibus Regni iudicetur quis sit legitimus haeres Regni. Vt hoc Regis testamentum promitteret se obseruaturum, vocatus est nuper Vlyssipponem Antonius, qui suum nomen profitetur inter eos, qui se Regni haeredes dicunt. Statim vbi est vrbem ingressus, exceptus est summo applausu populi, factusque est tantus concursus ad eum videndum, vt prae turba vix in regiam peruenire potuerit. Is solus superest ex linea masculina Regum Portugalliae. Suscepit eum ex Concubina Ludouicus Regis Emanuelis filius, sed aiunt Portugallenses eum legitimatum fuisse, ac etiam vt magis legitimus esset, patrem in vxorem duxisse eam, ex qua ipsum susceperat. Rex Hispaniae dicit, istum tanquam nothum nihil iuris ad Regnum habere, nec potuisse in praeiudicium veri haeredis legitimari. Sibi autem Regnum deberi dicit tanquam nato ex filia Regis Emanuelis natu maxima cum praesertim sit masculus, et vxor Ducis Bregantiae, quae etiam de successione Regni contendit, sit foemina: Haec vero dicit, se esse natam ab Odoardo filio Regis Emanuelis, qui in Regni successione praelatus fuisset tanquam masculus matri Regis Hispaniae, et illud ius patris ad se deuolutum esse. Portugallenses dicuntur plane abhorrere ab imperio Hispanico, Rex vero Hispaniae parat se ad inuadendum armis Regnum, si a successione repellatur. Iam habet in Italia magno numero paratum militem Hispanicum, Italicum et Germanicum, et instructas centum triremes, quibus eum transuehat in Hispaniam. Dicitur etiam militem conscribere in Hispania. Profectus est ad eum ex Belgio Mondragonus vir fortis, et qui peritia rei militaris

iudicatur superare omnes Hispanos, qui Regi aduersus Belgas militaverunt. Aduersus vim Regis Hispaniae Portugallenses implorant auxilium Gallorum, Anglorum, et Scotorum, quod dicunt sibi ex antiquis foederibus deberi. Iam de ea re deliberatur in aula Regis Galliae, quo miserunt suos Legatos ipsi Portugallenses, Angli, Scoti, et Status Inferioris Germaniae. Aiunt ab illis gentibus deliberari de foedere ineundo aduersus Hispanos, quorum potentia est ipsis formidabilis. Multi putant actionem illam de foedere fore in causa, vt Rex Hispaniae facilius flectatur ad concedendam pacem Belgis aequioribus conditionibus. Quidam nuper in Anglia displosit bombardam in ipsius Reginae comitatu, qui statim comprehensus, ductus in carcerem, et examinatus constanter negauit, se a quoquam fuisse subornatum, et dixit sua quidem culpa, sed non sua voluntate displosam esse bombardam, cum eam non satis diligenter obseruasset. Ductus est vsque ad patibulum, sed cum constans in confessione sua permansisset, est dimissus mandato Reginae. Dux Florentinus ducit in vxorem Venetam mulierem ex familia Capella, quae adoptata est a Repub. Veneta in filiam Sti Marci, et ei data est in dotem Cyprius Insula. Talibus ineptiis se ibi oblectant. Itali, qui hic sunt, dicunt, eam cum suo amatore seu marito, insciis parentibus, discessisse Venetiis, et perductam esse Florentiam, quam cum vidisset Dux Florentinus captus est eius forma, et cum paulo post interfectus fuisset eius amator, duxit eam in vxorem. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae Vndec. die Augusti 1579.

EPISTOLA CLXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Penuria pecuniae fuit in causa, vt exercitus Hispanicus post expugnatum Traiectum quinque aut sex septimanarum tempus inutiliter triuerit, et ita amisit occasionem in illa omnium consternatione occupandi aliquot oppida, quae se statim dedidissent, si ipsis admotae fuissent copiae, quibus mora Hispanorum ad Traiectum dedit occasionem se colligendi, et instruendi se rebus necessariis ad ferendam obsidionem. Credo Parmensem tandem pecuniam accepisse, nam multi milites iam ex castris in hanc vrbem veniunt, qui dicunt, se esse exauthoratos et dimissos, et debita stipendia sibi esse numerata. Credo esse ex eorum numero, qui ab Annibale Comite ab Altemps ad Parmensem adducti fuerant. Dimittuntur etiam, vt aiunt, equites, quibus praeerat Dux Franciscus Laumburgensis. Hispanicum equitatum iam progressum esse dicunt versus Bruxellas, vrbemque ab omnibus partibus obsideri. Dicunt praeterea Alostani,

quae est media inter Gandauum et Bruxellas, defecisse ad Malecontentos, et intromisisse Comitem Egmondanum cum aliquot militum cohortibus, qui paulo ante coeperat ac diripuerat oppidulum Flandriae Renay. Ego puto, vrbem Bruxellensem versari in summo periculo, cum fere omnia oppida, quae habet in circuitu ad Malecontentos, defecerint. Habet praesidiarios Scotos qui toto hoc bello Statibus bonam operam nauauerunt. Gandauenses suo more tumultuantur. et omnia seditiose agunt. Iam aduenerat tempus, quo se summo Magistratu abdicare debebat Embisius, cuius culpa excitatos esse dicunt tumultus onmes, qui in ea vrbe sunt exorti, est enim homo admodum vehemens et temerarius, quamuis sit maior sexagenario. Multi sperabant, vbi is deposuisset Magistratum, fore omnia in vrbe quietiora, et tranquilliora. Verum Embisius sub illud tempus, quo magistratum deponere debuit, aduocauit in vrbem Mornauium Praefectum copiarum Gandauensium, cuius auxilio et quorundam seditiosorum ciuium creatus est denuo magistratus, et sic spe exciderunt ii, qui vrbi tranquillitatem restituendam putabant. Quidam dicunt Orangium eo profectum esse vt ineat rationem, qua consuli possit illi vrbi, cui videtur maximum periculum imminere a Malecontentis, qui eam capitali odio prosequuntur, et vicina ipsi aliquot oppida iam occupauerunt. Hodie quidam mihi dixit, voluisse quidem eo proficisci Orangium, sed Antuerpienses id ipsi permittere noluisse. Certum est, eas Inferiores Germaniae Prouincias, quae lingua Flandrica vtuntur, nouum denuo foedus inter fe iniuisse, cuius conditiones nondum sunt publicatae. Audio eo foedere abolere Senatum illum Statuum generalium, penes quem hactenus fuit summa authoritas in Repub. administranda. Audio etiam, institui octodecim viros, qui bellicae sint praefuturi. Haec sunt facta in Inferiore Traiecto, vnde nondum discesserunt ipsarum Prouinciarum Deputati. Detinent ibi captiuum Cortzbachium Baronem Silesium, a quo volunt sibi tradi Baronem Schenkium ab eo captum, numeratis ipsi sex millibus coronatorum. Cortzbachius dicit, alterum sibi promisisse sexaginta millia coronatorum: Verum Deputati dicunt, quando conducti sunt milites Germanici, diserte insertum esse pactis seu conuentioni, si miles Germanicus aliquem in bello coeperit, vt cogatur eum tradere Statibus, acceptis ab ipsis sex coronatorum millibus, si eum in sua potestate habere voluerint. Adeo indigne agitur cum Archi-Duce Matthia, vt mirum sit, eum tamdiu haerere in illis locis. Quamuis hactenus sumptus satis parce suppeditati sint ipsi, eos tamen adhuc nuper imminuerunt, nec iam datur cibus Nobilitati, quae est eum sequuta. Habitarunt hic vltra annum opulentissimi mercatores Italia et Portugallenses, sperantes se compositis istis tumultibus Belgicis tandem Antuerpiam reuersuros. Sed iam spem illam deposuerunt, et hinc discedere constituerunt. Fama est hic, Antonium

illum, cuius mentionem feci in superioribus meis literis, electum esse Regem a populo non expectato consensu ordinum Regni, sed vix credo id esse verum, nam nondum certo scimus, Regem Cardinalem esse mortuum. Dicunt, nuper in Hyberniam appulisse aliquot naues, quae vehebant exules Anglos et Hybernos, quibus admixti erant Hispani, qui expositi in terram oppidum occupauerunt, et populum ad defectionem solicitant. Dicunt naues illas instructas fuisse pecunia Pontificis Rom. non procul ab ipsa Roma, et bonam partem militum, qui eis sunt impositi, fuisse sacerdotes profugos ex Anglia et Hybernia, quorum plerique Romae mendicando sibi victum quaerebant. Regina Angliae magna diligentia conscribit militem, quem aduersus istos mitrat. Reuocauit in Angliam Anglos, qui Belgis militant, sed audio Belgas nolle eos dimittere. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 17 die Augusti 1579.

EPISTOLA CLXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Totis duobus his mensibus, qui ab expugnato Traiecto praeterierunt, Parmensis Princeps nihil prorsus tentauit, quamuis videatur rei bene gerendae pulchras occasiones habuisse, audita enim clade Traiectensium, vicinae vrbes fuerunt ita consternatae, vt si eis copias admonisset, haut dubie aliquae ex ipsis deditionem fecissent. Verum miles debita sibi stipendia postulat, et negat se quicquam agressurum, antequam ea sint persoluta. Grauiter etiam peste infestatur exercitus, nec ipse Parmensis satis recte valet. Existimabat se recte consuluisse rebus Regis Hispaniae ea transactione, quam fecit cum plerisque Proceribus Belgicis et iis prouinciis et vrbibus, quae lingua Gallica vtuntur, quas non solum abduxerat a communi illo foedere reliquarum prouinciarum Belgicarum, sed etiam sibi persuadebat, se id perfecisse, quod Hispani tantopere optant, ac ab initio huius belli semper sunt moliti, nempe vt illae gentes inter se committerentur, et se mutuis vulneribus conficeret. Erat quidem id perfectum, si ipse pactis stetisset, et intra sex hebdomadas Hispanos ex illis provinciis eduxisset, sed cum id non fecerit, suspicantur Proceres Belgici secum non bona fide agi, et cum non dubitent, se grauiter offendisse Regem, eius seueritas erga Egmondanum et Hornensem Comites eis perpetuo ob oculos versatur. Itaque negant, se teneri pactis, quae cum ipso Parmensi iniuerunt, cum ipse non praestiterit ea, quae ipsis promisit. Ipsae etiam Vrbes, quae partes Procerum sequebantur, iam tumultuantur, et dicunt, a suis Proceribus sibi data esse verba, nec volunt pecuniam ad bellum conferre. Indictus

est ad Montes Hannoniae conuentus ob istas controuersias, quo Parmensis misit Petrum Ernestum Comitem Mansfeldensem, vt Proceribus et Legatis vrbium causas indicet, ob quas hactenus Hispanos educere nequiuerit: sicut ipsis promiserat, et det operam, ne propterea discedant a foedere, quod cum eo iniuerunt. Breui sciemus quid in illo conuentu actum fuerit. Cautum est in foedere, de quo isti disceptant, vt ipse Comes Petrus Ernestus sit Dux illius exercitus, qui post discessum Hispanorum nomine Regis conscribetur. Aliae prouinciae, quae istis aduersantur, apud quas purioris Religionis ministerium est institutum, aliud foedus inierunt in Traiecto Inferiore, sicut antea scripsi ad V. Celsitud. Ad hoc accedere diu recusauit Antuerpia, sed tamen tandem accessit, et etiam omnium postrema Bruxellensis vrbs, quae post expugnatum Traiectum videbatur velle se Malecontentis adiungere, sed contentio exorta inter eos et Parmensem fuit in causa, vt consilium mutauerit. Eius foederis Traiectensis capita nondum vidi, sed ex quibusdam audiui, propositum ibi esse, vt Orangius caput foederis constituatur. Sunt qui metuant, ne Rex Hispaniae ab eo foedere hostis iudicetur, si pax, de qua hic agitur, non habuerit successum. Parum autem efficient, qui hic conuenerunt, nisi alias rationes ineant, quam hactenus iniuerint, audiui enim eos, qui conuenerunt Traiecti, edidisse scriptum, quo testantur, se reiicere conditiones pacis, quas ipsis Commissarii Imperatoris mense Iulio proposuerunt. Illud scriptum nondum vidi. Ipsi Commissarii Imperatoris habent inter Consiliarios quosdam Doctores, qui quandocunque aliquid agendum est cum Deputatis Regis Hispaniae, et Statuum Inferioris Germaniae, ita agunt ac si essent conducti ab Hispanis, et asperrimis verbis saepe inuehuntur in ipsos Status, nec sunt satis memores, suos Dominos esse tantum arbitratores et esse in potestate vel Hispanorum vel Statuum admittere vel reiicere ea, quae ipsi de pace decernerit. Ea re graviter offenduntur Deputati Statuum, et Ministri Imperatoris, qui hic sunt, aegre ferunt haec ita agi, nec desunt qui suspicentur, istos Doctores esse ab Hispanis pecunia corruptos. Wirtzburgensis Episcopus dixit cuidam mihi noto, se breui hinc discessurum. Nescio an etiam alii sint discessuri, sed profecto satius fuisset, huc actionem de pace non instituere, quam ita agere vt hactenus est actum. Scripsi antea ad V. Celsitud. Mechliniam defecisse a Statibus ad Malecontentos post Traiecti expugnationem. Quoniam ea vrbs est media inter Antuerpiam et Bruxellas, Hispani iudicarunt, se inde multum damni Antuerpiensibus et Bruxellensibus inferre posse, et propterea pertractis in suam sententiam aliquot ex iis, quorum opera defecit a Statibus, conati sunt eam nuper occupare, sed illud ipsorum institutum non habuit successum. Quid inde sit sequutum nondum audiui. Profectus est Gandauum Orangius, vt perturbatum illius vrbis statum componeret, quod ab eo factum esse aiunt

coacto se abdicare magistratu Embisio, qui fuit praecipuus author turbarum, quae in ea vrbe sunt exortae. Venerunt eo ad Orangium reliqua membra Comitatus Flandriae, vt loquuntur, a quibus dicunt factum esse decretum, vt pax Religionis in tota Flandria obseruetur, hoc est vt in omnibus vrbibus sit liberum vtriusque Religionis exercitium. Interea dum Orangius est Gandaui, Comes Egmondanus excurrit vsque ad ipsam vrbem cum aliquot equitibus, et exussit molas frumentarias, quae vento aguntur, et aliquot Gandauensium domos. Alenconium Regis Galliae fratrem peruenisse in Angliam nemo iam fere dubitat, sed quomodo fuerit ab Anglis exceptus nondum audiui. Regina Angliae instruit classem aduersus eos, qui Hyberniam inuaserunt. Rex Portugalliae conualuit ex morbo illo grauissimo, quo nuper laborauit. Id accidit praeter Medicorum opinionem, qui dicebant esse plane deploratam eius valetudinem. Dicunt classem Hispanicam, quae instructa erat in Italia, nauigasse in Aphricam, et locum quendam occupasse, in quo Turcae munitionem extruere constituerant, Credebatur ea classis nauigatura in Portugalliam, si forte contigisset Regem interire ex morbo, quo nuper laborauit. Ego. V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae Vltima die Augusti 1579.

EPISTOLA CLXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Commissarii Imperatoris, qui de pace Belgica agunt, valde cupiunt hinc discedere, quoniam vident se hic frustra terere tempus, cum nulla videatur spes pacis superesse, eo quod Belgae nihil velint sibi adimi de ea libertate Religionis, qua iam fruuntur, et Hispani conentur Pontifici Rom. suam authoritatem vbique restituere. Accedit et illud incommodum, quod pestis hic saeuire incipiat, qua etiam recens concepti sunt aliqui in familia Electoris Coloniensis, Ducis Areschotani, et Comitis Schuartzenbergensis, Legati Imperatoris, ita vt ex aedibus, quas incolebant, in alias coacti sunt migrare. Nihilominus nondum potuerunt impetrare ab Imperatore, vt sibi hinc discedere liceat. Scripsi antea ad V. Celsit. Status Belgicos petiisse duorum mensium inducias, cum a Commissariis Imperatoris ad ipsos missae fuerunt conditiones pacis hic decretae, quae ab ipsis petebantur, eo quod singularum prouinciarum sententiae essent prius exquirendae, ad quam rem non exiguo tempore opus esset. Dux Terranouanus ad haec respondit, se concessurum ipsis inducias, quas peterent, si vellent educere praesidia militaria ex omnibus vrbibus, quas obtinent, quo possent vrbes suam sententiam liberius proferre de pacis conditionibns, quae

ipsis proponebantur. Status iudicarunt, eo responso sibi a Terranouano insultari, et propterea scripserunt literas, in quibus asperius quam deceret perstrinxerunt eos, qui pacis conficiendae causa hic conuenerunt; scripserunt enim se satis animaduertere non id agi, vt pax constituatur, sed vt inter se committantur, quo facilius ab Hispanis opprimi possint. Praeterea interdixerunt in conuentu Traiectensi, ne diuenderentur conditiones pacis ad ipsos missae ab Imperatoris Commissariis, in qua re excessisse modum videntur. Nescio quam prudenter fecerit Dux Terranouanus denegando ipsis inducias quas petebant, iam enim fere praeterierunt duo illi menses, quos sibi ad inducias petebant, nec tamen toto eo tempore quicquam aggressae sunt copiae Hispanicae. Fuisset sane magis e dignitate Regis Hispaniae milites sub earum induciarum praetextu quiescere, quam contumaciter detractando suorum Ducum imperium, eo quod debita stipendia ipsis non soluantur, tempus illud inutiliter terere. Ante non multos dies hic dicebatur, Commissarios Imperatoris habere in animo plus libertatis in Religione concedere Belgis, quam concesserint in conditionibus ipsis propositis, cum videant pacem aliter constitui non posse, sed aiunt Terranouanum id quoque impedire, nam quia vrbs Boscoducensis priores conditiones ante paucas dies recepit, spem inde concepit, plerasque ex vrbibus quae cum Statibus sentiunt, eius exemplum imitaturas. Posset forte id sperari de Bruxellis vel Nouiomago, si in iis non essent militum praesidia, quamuis Bruxellis iam facti sint potentes ii, qui puriorem Religionem profitentur. Videtur Terranouanus Dux non satis idoneus esse, ad administrandum munus quod est ipsi demandatum, eo quod rerum Belgicarum non sit satis peritus, et quod est incommodissimum, nihil facit inconsulto. Legato Pontificio, qui in suggerendis consiliis sui Domini potius quam Regis Hispaniae vtilitatem respicit. Etiamsi aliquot vrbes Boscoducenses imitarentur, non tamen propterea finiretur bellum, et forte ea res exitio esset Pontificiis in iis vrbibus, in quibus nostri sunt potentiores. Quid sit actum in conuentu Montensi nondum certo scimus. Vulgo dicitur, Comitem Petrum Ernestum Mansfeldensem missum eo a Principe Parmensi confirmasse iis, qui conuenerant, Hispanos discessuros, quam primum curata fuerit pecunia, qua debita stipendia ipsis soluantur, quam aduehendam Francofurto dicebat. Eodem tempore celebratus est aliud conventus ad S. Amandum, in quo ab aliquot vrbibus ac etiam Nobilibus ex illis prouinciis, quae lingua Gallica vtuntur, deliberatum esse dicitur, cuinam ex factionibus, in quas diuisae sunt prouinciae Belgicae, se adiungerent. Libenter essent Tragoediae, quae iam agitur, spectatores tantum, si id ipsis concederetur, sed vix concedetur, et metuendum est, si neutri parti se adiungant, ne ab vtraque pro hostibus habeantur. Nescio an adhuc finitus sit ille conventus. Princeps Parmensis dimisit ante mensem quatuor cohortes equitum

Germanicorum, et paulo post alias septem et peditatum, cui praeerat Comes Annibal ab Alt Emps. Istis numerata sunt quatuor mensium stipendia. Dicitur vbi acceperit pecuniam, dimissurus omnes Germanos, quos habet in exercitu, praeter eos, quibus praeest Fronspergius. Copiae Hispanicae plane deuastarunt Leodiensem Episcopatum, et nihilominus partem Traiectensis vrbis, quae ad ipsum Episcopatum pertinet, ipsi restituere nolunt. Dicunt se vi eripuisse eam vrbem iis, qui eam occupauerant, et ipsorum erant hostes, et propterea ad se iure belli pertinere, nec se aliter Episcopo id, quod petit, concessuros, quam accepta ab eo dimidia parte sumptuum, quos in eius vrbis obsidione fecerunt. Id quod petunt praestare non posset Episcopus, etiamsi suum Episcopatum diuenderet. Plurimum etiam damni ditionibus Ducis Iuliacensis et Electoris Coloniensis intulit exercitus Hispanicus. Orangius est in Flandria vbi conquirit pecuniam. Impetrauit, vt ad bellum conferatur quinta pars illius mercedis, quae pro aedium locatione penditur. Scripsi antea ad V. Celsit. quosdam exules Anglos et Hybernos cum copiis collectis in Hispania irrupisse in Hiberniam, et ibi munitionem quandam occupasse. Iam scribunt ex Anglia, istos commissa pugna cum Anglis, quos Regina aduersus eos miserat, superatos esse, et Duces eorum captos ac capite plexos. Dux Alenconius mansit tantum per decem aut duodecim dies in aula Anglica et se paucis conspiciendum praebuit. Reuersus est iam in Galliam. Quidam scribunt, eum brevi rediturum in Angliam. Ego V. Celsitud. et toti Illustriss. V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae 16 Septemb. 1579.

EPISTOLA CLXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Doleo me cogi, tam saepe in aduersam meam valetudinem causam reiicere, quod ad V. Celsitud. non saepius scribam, sed video me ad eam aetatem peruenisse, vt in posterum vix sint mihi meliora speranda. Secundo die a meo aduentu in hanc vrbem incidi in grauissimum morbum, ex quo hactenus decubui. Scripsi antea ad V. Celsitud. has regiones artibus Hispanorum tandem diuisas esse in duas (trang 796) factiones, et prouincias, quae lingua Flandrica utuntur, pugnare ad huc pro sua libertate aduersus Hispanos, et purioris Religionis ministerium in suas vrbes admisisse, ita tamen vt Pontificiis sua libertas relinquatur, praeterquam in Hollandia et Zelandia, vbi nullum habent publicum suae Religionis exercitium. Prouinciae, quae lingua Gallica vtuntur, adiunxerunt se plerique Proceres harum regionum, et in suam sententiam pertraxerunt milites illos, qui hactenus malecontenti sunt nominati, quare tota illa factio iam Malecontentorum

vulgo nominatur, eamque post hac in meis literis ita nominabo. Isti plane reiiciunt purioris Religionis ministerium, et ante aliquot menses transegerunt cum Principe Parmensi certis conditionibus, quarum praecipua fuit, vt Hispani et reliqui peregrini milites intra tempus ab ipsis constitutum ex his regionibus discedant, et Rex ipsis Malecontentis suppeditet pecuniam ad conscribendum militem indigenam, cum quo inferant bellum iis, qui a Religione Pontificia, et ab ipsius Regis obedientia desciuerunt. Iam praeteriit tempus, quod Hispanorum et aliorum militum discessui dictum erat, et conqueruntur ii, quicum Parmense trans egerunt, ab eo non stari pactis, et propterea dicunt se non obligari sua promissione. Parmensis quidem cuperet praestare ea, quae promisit, sed destituitur pecunia, qua debita militi stipendia soluat, cui opus est viatico, si ex his regionibus sit ipsi discedendum, nec puto fore facile Parmensi tantu~ pecuniae conficere, quantum satis sit ad eum dimittendum. Hispani praemuntur magna inopia, et hinc inde vagantur, vt sibi victum quaerant, et toto hoc mense plerumque quinque aut sex milliaribus tantum hinc abfuerunt, et coeperunt munire in hac vicinia quaedam oppidula, quae non sunt magni momenti. Multi existimant eos insidiari vrbi Mechliniensi, quae quidem defecit a Statibus, et se ac Bruxellas coniecit in magnas difficultates, sed tamen hactenus militare praesidium admittere noluit. Hispani vero libenter potirentur ea vrbe, eo quod ad hanc infestandam sit opportuna, propter vicinitatem. Status diligenter muniunt arcem Villebroug, quae est inter Mechliniam et Bruxellas, quam desertam ab Anglis Hispani superiore mense occupauerant, sed ducentem adversus ipsos copias Lanoueum Gallum non ausi expectare, inde discesserunt; quod admodum aegre tulisse Parmensem, constat ex literis eius interceptis. Lanoueus est ibi cum copiis exiguis, et licet Hispani cum longe maioribus ad ea loca superioribus diebus aliquoties accesserint, non tamen sunt ausi eum inuadere. Quoniam incidit in febrim, petierunt ab eo Archi Dux Matthias et Orangius, vt valetudinis curandae causa huc se conferat. Ante quindecim aut sedecim Menses Malecontenti occupauerunt oppidum Flandriae Menin, quod diligenter muniuerunt, illudque sibi arcem belli constituerunt, et inde praedas egerunt, ac depopulati sunt vicina loca, quae sunt fertilissima et cultissima, et suam praedam eo conuexerunt. Illud vero oppidum nuper ipsis ereptum fuit ab iis, qui militat Statibus hac ratione. Conuenerat inter aliquot Scotos et milites praesidiarios Hyprarum et Cortraci, quae non procul inde absunt, vt hora noctis constituta instructi scalis venirent in locum vicinum oppido, cuius agger recens extructus ab ea parte erat humilior. Re, vt convenerat, expedita, magno silentio oppidum sunt aggressi, et admotis scalis ad aggerem, illum superarunt, antequam ii, qui erant in oppido, ad si defendendum arma corripere possent. Hoc etiam fuit in causa, vt facilius caperetur,

quod eius Praefectus illa ipsa nocte maximam partem praesidiariorum militum duxerat Cortracum versus, sperans se occupaturum vrbem proditione quorundam, qui ipsi illud ebant, et rem ira instruxerant, quo posset oppidum Menin ab aliis facilius occupari. Multum praedae in oppido repertum esse aiunt, nam toto eo tempore, quo Malecontenti illud possederunt, non solum depopulati sunt agros Flandrorum, sed etiam coegerunt vicinos pagos, qui sunt instar vrbium, sibi menstruam pecuniam pendere ad redimendas suas aedes, quas isti minabantur se incensuros. Praeterea eo se recipiebant cum suis facultatibus quicunque in Flandria aliquid aduersus patriae libertatem erant moliti, vt ex propinquo loco sollicitarent eos, quos in vrbibus Flandriae secum sentire, et rerum nouarum cupidos esse sciebant. Illius oppidi occupatio Status erexit, et Malecontentorum factionem valde perturbauit, quae hinc inde copias colligit, et ad illud recuperandum se praeparat. Status vero diligenter illud muniunt, eoque miserunt fossores magno numero, et omnis generis commeatum, ac etiam pecuniam, quam magna alacritate contulerunt vicinae vrbes, metuentes ne oppidum in Malecontentorum potestatem deueniat, qui indies ipsas plurimum infestabant. Mittuntur etiam eo a Statibus validiora praesidia militum, ita vt tota vis belli eo transferenda videatur. Seneschallus Hannoniae, qui est ex familia Melodunensi antiqua et illustri in his regionibus, et praeest vrbi et agro Tornacensi, seiunxit se a Malecontentis hac occasione. Disceptarunt ipse et Vice-Comes Gandauensis eius frater minor natu de successione fratris primogeniti recens mortui in Italia, quem Principem dEspinoy nominabant, cumque hic videret sratrem suum, qui est Praefectus Comitatus Atrebacensis, plus valere gratia et authoritate apud Malecontentos, quam se adiunxit se ipsorum aduersariis, et maximam partem bonorum fratris mortui occupauit, seque jam Malecontentorum hostem profitetur. Pertraxit in suam sententiam Praefectos oppidorum Bonchanii, Landerecii, et arcis Cameracensis, et vrbes Bapalmam et Quercelum, et imposuit valida praesidia militum Mortaniae et Sancto Amando, quae oppida ad ipsius praefecturam pertinent, omnes autem vrbes et oppida, quae iam enumeraui, vtuntur Gallica lingua, et Tornacum et Cameracum sunt vrbes amplae et potentes. Conatus est nuper pertrahere in suam societatem Valentinianas, sed cum in vrbem venisset, et ii, a quibus erat accersitus, satis expedita consilia non haberent, aduersariae factio populum ad arma concitauit, quare coactus est re infecta inde discedere, cum non plures quam quinquaginta equites secum adduxisset, et nisi discessum accelerasset, in vitae periculum incidisset. Audio in transactione facta inter Parmensem et Malecontentos contineri, vt Petrus Ernestus Comes Mansfeldensis sit supremus Dux copiarum, quas conscribent. Quoniam autem non putant fore satis validas copias, si ex indigenis tantum conscribantur, decreverunt,

vt aiunt, retinere sexcentos equites Italos, seu Albanos, vt eos nominant, et pedites Germanos quibus praeest Fronspergius. Iam debuerunt hic conuenire Deputati omnium prouinciarum, quae in Statuum foedere adhuc permanent, ad deliberandum de conditionibus pacis, quae ipsis propositae sunt a Commissariis Imperatoris, qui Coloniae conuerint. Nondum aduenerunt Deputati illarum prouinciarum, quae sunt trans Rhenum, quod omnes mirantur, et quia audimus, nudius tertius periisse quatuor naues huc venientes Dordraco, multi metuunt, ne Deputati in aliquâ illarum nauium fuerint. Certum est: eos non acceptaturos conditiones propositas ab Imperatoris Commissariis, sed quia ipsi Commissarii petunt a Statibus, vt ipsi significent quibus conditionibus velint pacem constitui, forte de ea re aliquid decernetur, quamuis sane videntur mihi res eo deductae, vt non sperem posse harum regionum tumultus sedari. Fama de coniugio Alenconii et Reginae Angliae videtur languescere. Editus est lingua Anglica liber, cuius author conatur ostendere populo, coniugium illud fore Angliae perniciosum, et hortatur populum, ne in illud consentiat. Illius libri editio valde displicuit Reginae, cuius authorem curauit in carcerem conjici, et proposita grauipoena repettit ab omnibus libri illius exemplaria, quae, credo, curauit exuri, Conquesta est autem de ea re propositio publico edicto, in quo laudat Alenconium et Simerium eius Legatum, qui totum hoc negocium de coniugio cum ipsa egit, et dicit se nulla adhuc promissione esse obstrictam, nec quicquam facturam sine consilio Ordinum sui Regni, et addit se mirari esse aliquos, quos ita commoueat haec fama de coniugio, cum aprimo eius aduentu ad Regnum, nullus sit peractus Ordinum conuentus, in quo non sit ab ea petitum, vt nubat, Indictus erat conuentus Ordinum Regni ad diem vicesimum huius mensis, in quo de ea re deliberandum credebatur, sed aiunt illum reiectum in mensem Ianuar. Quidam ad me scripsit ex Anglia, Simerium Alenconii Legatum, vbi haec audiuit, dixisse Reginae, se animaduertere Domino suo illudi, et voluisse ex Anglia discedere, sed reginam multis precibus eum retinuisse, et promisisse se indicturam conuentum ad vicesimum diem proximi mensis, sed an id sit verum, nescio, nam ad alios ex Anglia nihil est de ea re scriptum. Ego quidem existimo coniugium istud non habiturum successum, sed tamen Alenconii profectio in Angliam illius regni tranquillitatem turbauit, quae fuit summa cum superiore hyeme ibi essemus: exeruerunt enim se factiones, et qui sunt Pontificiae religioni addicti, spe et fiducia illius coniugii facti sunt audaciores et insolentiores, quam antea, et satis ostendunt quid habeant animi, et quid sint facturi, si forte nouandi res aliquase ipsis offerat occasio. Plerique autem ex proceribus sunt Pontificiae religionis, etiamsi ipsis eam profiteri non liceat. Praeterea in illis prouinciis, quae sunt vicinae Scotiae, pauci admodum reperiuntur qui non sint Pontificii sed tota fere nobilitas est purioti

religioni addicta, ac etiam ipsa vrbs Londinensis, in qua plurimum est momenti, cum fere plus possit, quam reliqua tota Anglia. Ego non possum mihi persuadere reginam coniugium illud serio expetere, cum non sit valida corporis constitutione, et iam sit ea ipsius aetas, vt vix prolem sperare possit, nec sane forma multum commendat Alenconium, sed puto ista simulate fieri ab ipsa, eo quod Alenconius coniugium valde vrserit, a quo si se alienam ostcndlsset Alenconius, forte inde arripuisset occasionem conspirandi contra ipsam cum Hispanis quos scit sibi esse infensissimos. Quod si postea vrgeatur ab Alenconio, nonquam deerunt ipsi occasiones nectendi moras, et ducendi tempus. Cum esset in Anglia Alenconius, rex eius frater repente incidit in morbum grauissimum ex quo arripuit occasionem regina monendi eum me in contrahendis cum ipsa nuptiis properaret, quae vtrique ipsorum futurac essent inutiles et incommodae, si regnum Galliae adipisceretur, cum nec ipsa posset in Galliam relicto suo regno, migrare, nec ipse in Angliam. Porro fratrem non habere liberos, ne fere sperare se suscepturum, quare ipsum est hortata, vt diligenter secum perpenderet an non magis ex re ipsius sit futurum cogitare, de coniugio ex quo suscipiendi liberos maiorem spem concipere possit, cum praesertim ad ipsum vel ad ipsius posteritatem tanti regni successio deuenturae videatur. Adiecit haec monendi tantum causa a se dicta esse, quod si iudicaret has nuptias rebus suis conducere, se semper fere paratam in ea re ipsi obsequi. Haec habeo ex magno viro qui in Anglia plurimum valet authoritate. Alenconium discedentem Comitati sunt Amiralius Angliae, Sussexius et Lecestrius Comites, et plures alii proceres. Nauim qua vectus est Douera Bononiam, ipse Amiralius perpetuo rexit. Reuersus in Galliam reperit fratrem conualescentem, apud quem paucos dies moratus, recepit se Alenconium. Qui iam ex Gallia huc scribunt, nullam fere Anglici coniugii mentionem faciunt. Celebratur in Scotia conuentus Ordinum, in buo de rebus quae sint magni momenti deliberari existimo, cum Regina Angliae eo legatos miserit Comitem Bethfordiensem, Baronem Vnsdonium et Craftium praefectum rationum suae domus. Hactenus nusquam quod sciam tam splendidam legationem misit. Rex Scotiae dicitur esse insigni forma, et indole eximia, et est in religione et in literis diligenter institutus. Iam accedit ad eam aetatem, in qua principes solent esse maxime amabiles, praesertim quando spes aliqua virtutis in ipsis elucet. Dicit autem se haeredem regni Anglici, et cum Regina Angliae careat liberis, et eius aetas vergat ad Senium, metuit ne Orbitas et senecta quae alias authoritatem Principibus augere solet, ipsi eam adimat, et populus malit subesse imperio florentis iuuenis quam vetulae mulieris: quae res est forte aliqua causa cur sit minus aliena a coniugio, quam eius aetas et ante acta vita postulare videantur. Tumultus excitati in

Hibernia nondum sunt plane sopiti, sed dicuntur superesse exiguae vires iis qui tumultuantur, ita vt cogantur se continere in syluis densissimis et locis palustribus, ad quos non patet accessus, nec videntur posse diu subsistere, nisi ipsis aliunde auxilia adueniant. Angli metuunt ne Classis quam Hispani instruxerunt in Italia, aduersus ipsos sit instructa, et coeperunt magis metuere postquam intellexerunt regem Hispaniae detinere mercatorum naues, quae fuerunt ad Gades, et ad Ostia Betis fluuii: id enim ab eo ideo fieri suspicantur, vt militem triremibus ex Italia aduectum, in eas naues imponat, et inde in Hiberniam vel in Angliam nauigent. Verum alii iudicant Classem illam instructam fuisse ab Hispanis, ad incutiendum terrorem Portugallensibus, quoposset ab ipsis facilius impetrari, vt regem Hispaniae haeredem regni, post mortem Cardinalis declarent. Iam credo Angli sibi ab ea Classe minus metuent, cum tempus ad nauigandum idoneum praeterierit, et ex Italia scribatur militem conductum ad Classem, dilabi ob non soluta stipendia. Iacobus Mauritii filius ex familia Garretiorum seu Comitum Desmondiae, qui has turbas excitauit in Hibernia, fuit vir ingeniosus et industrius, qui si mansisset iuperstes, hauddubie reginam Angliae in aliquas difficultates coniecisset, totam enim Hiberniam concitauerat, et plurimi ex Septentrionali Scotia, et ex Hebridibus insulis ei veniebant', auxilio, resque eius eo facilius coaluissent, quod populi illi Hibernica lingua vtantur. Habebat etiam in Hispania et in Gallia quosdam sibi addictos a quibus auxilia sperabat: verum quorundam nobilium conspiratione, qui vel eius gloriae inuidebant, vel ad eam rem conducti erant ab Anglis, est interfectus. Ab eo tempore res Anglorum fuerunt superiores, nam plerique milites, et populus qui ad corripienda arma erat excitatus, amisso duce desponderunt animum, et Scoti et alii qui venerant ipsi auxilio, ad sua redierunt. Superiore aestate pirata quidam Anglus Drakius nomine, nauigauit in nouum orbem, et penetrauit usque ad fretum Magellanicum. In reditu incidit in naues quae vehebant argentum effossum ex nobilibus illis Pariae argenti fodinis quae Potossi nominantur, quas inuasit et spoliauit. Rex Hispaniae misit in Angliam legatum qui de iniuria conqueratur, et petat a Regina, vt res sibi et suis ereptas, curet restitui, quas Legatus Hispanicus aestimat sexcies centenis millibus coronatorum. Regina respondit se non posse id praestare cum non sit in Anglia ille Drakius, et ignoretur quonam deuenerit: cum autem exerceat piraticam licere cuilibet in ipsum, tanquam in publicum generis humani hostem animaduertere. Rex Portugalliae constituit iudices coram quibus de suo iure disceptarent ii, qui dicunt post mortem ipsius regnum Portugalliae haereditario iure ad se pertinere. Rex Hispaniae illi iudicio se subiicere noluit, dixit enim se nolle in dubium reuocari ins suum, quod sciat esse certum, quod si velit Rex, se curaturum ipsi exponi. Competitores

autem regis Hispaniae coacti sunt de suo iure disceptare, et est primum actum de iure Antonii nepotis regis Emanuelis ex filio Ludouico, qui solus masculus super est ex familia regum Portugalliae, sed non est legitime natus: verum dicebat se esse legitimatum. Disceptatum est de eius legitimatione, et tandem a iudicibus declaratus est et pronunciatus illegitimus, et ita re motus est ille, a quo Rex Hispaniae sibi maxime metuebat; eo quod populus esset ipsi addictissimus: quae res conflauit ei apud regem Cardinalem odium et inuidiam. Supersunt ex competitoribus regis Hispaniae vxor Ducis Bragantiae nata Henrico filio regis Emanuelis, et filii Principis Parmensis nati eius sorore natu maiore. Ius regis Hispaniae est armatum. Iuuat etiam ipsum quibuscunque modis Pontifex Rom. qui plurimum valet authoritate apud regem senem Cardinalem et superstitiosum. Galli et Angli aduersantur regi Hispaniae, sed quid possint efficere non video. Metuendum est ne Turcae se huic negocio immisceant: nam aiunt Imperatorem Turcicum nuper petiisse a rege Fessae et Manociportus, quos ad mare Atlanticum obtinet: quos si impetrauerit, hauddubie dabunt operam Turcae vt rationes regis Hispaniae turbent: nam ipsorum plurimum interest, ne Hispani regno Portugalliae potiantur: si enim id factum fuerit, adimetur ipsis Turcis spes omnis nauigandi ex Simi Arabico in Indiam, et reducendi Alexandriam negociationem aromatum, ex qua ante Portugallensium in Indiam nauigationes, Sultani Agypti habebant maxima vectigalia. Rex Hispaniae monuit regem Fessanum ne obsequatur Turcis, in quorum futurus sit potestate fi ipsis tradiderit portus quos petunt: Animadvertit Fessanus ea esse vera quae dicit Rex Hispaniae et misit legatos in Hispaniam, quos aiunt de foedere aduersus Turcas cum Hispanis agere. Est quidem Fessanus Rex, aut saltem frater Maluchus cui successit Turcarum beneficio adeptus regna Fessae et Marroci, sed hic non videtur in eorum gratiam illa admittere velle. Sunt qui dicant Antonium illum qui regnum Portugalliae ambiuit, et declaratus est illegitimus a iudicibus delegatis a rege, fugisse ad ipsum regem Fessanum. Rex Galliae conualuit vt cunque ex morbo ex quo nuper decubuit, sed tamen est ita languidus, vt ii qui ex Gallia veniunt, dicant eum non diu fore superstitem. Prouinciae Galliae quae noluerunt conferre pecuniam quam Rex ab Ipsis petebat, perstant in sua sententia. Cum de ea re ante duos menses ageretur Rothomagi, quidam in publico ipso conventu, praesentem rerum statum liberius deplorauerunt: qua re grauiter offensus Rex, mandauit vt eius rei authores comprehenderentur, inter quos praecipuus fuisse dicitur Comes de La Roche Guion illustri et opulenta familia natus, sed quem aiunt non multum valere ingenio. Latuit in vrbe aliquandiu, sed cum audiret satellites regios qui eum quererent, ciuium, domos scrutari, adiutus ab amicis, noctu se de muro demisit, et in Germaniam pro fugit, quod

existrimo V. Celsitud. antea audiuisse. Habuit ditiunculam ad Mosam quae non subest regno Gallico, cuius praecipuum oppidum nominatur Commerci, quod anno Dn. 1544. captum fuit ab Imperatore Carolo ducente copias adversus Regem Galliae. Aiunt eum vendidisse ditionem iilam duobus et octoginta millibus coronatorum, et cum ea pecunia profectum ad Rhenum. Rex Galliae suspicans eum vsurum illa pecunia ad excitandas turbas in Gallia, cum praesertim eam suspicionem augerent quidam Huguenoti, qui militem colligebant ad sines Lotharingiae et Burgundiae, voluit in Episcopatum Metensem militem mittere, sed mutauit sententiam, postquam ex literis Ducis Lotharingiae certior factus est, nihil magnopere ipsi metuendum esse ex Germania, et Huguenotos, qui militem colligebant, in Comitatum Burgundiae irrupisse. Regina regis mater est adhuc in Delphinatu, vbi plus difficultatis experitur quam sit experta in Aquitania et in Gallia Narbonensi: nam Huguenoti Delphinates nolunt deserere Mareschalcum Belleguardum, qui eorum opera occupauit Marchionatum Saluciorum, et ibi religionem mutauit: quae res pessime habet Pontificem Rom. Regem Hispaniae, et Principes omnes Italicos, qui metuunt ne purior religio inde propagetur in Italiam. Regina nihil intentatum relinquit, quo possit inde Belleguardeum amouere. Iam a filio reuocatur in aulam, vbi eius praesentiam necessariam esse ei significauit. Dicunt rursus exortas esse simultates inter Regem et Alenconium, qui ob eam rem ex aula discessit. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae 29. die Octob. 1579.

EPISTOLA CLXXIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante nouem aut decem dies scripsi ad V. Celsitudinem satis diligenter de rebus harum prouinciarum, ac etiam de Anglicis, Misi literas meas Francofurtum ad D. Nicolaum Bromium. Ab eo tempore pauca hic interuenerunt. Die lunae proxima Legati prouinciarum, quae se denuo foedere couiunxerunt Traiecti et nomen Statuum retinent, coeperunt hic deliberare de conditionibus pacis a Commissariis Imperatoris propositis. Quis fit futurus exitus huius deliberationis adhuc ignoramus, sed tamen non dubito reiiciendas conditiones a Commissariis propositas: Verum quia a Statibus petierunt, vt ipsi aliquas proponerent, difficilior erit de ea re deliberatio: nam non idem omnes prouinciae sentiunt. Pleraeque volunt vt vbique sit liberum instituere ministerium purioris religionis. Aliquae facile consentirent, vt in aliquibus tantum vrbibus id esset liberum. Credo quod Imperatoris Commissariis persuaderi posset, vt hanc posteriorem

sententiam admitterent: nam cum adhuc essem Coloniae, aliquid tale audiui. Praeter Hollandicas et Zelandicas vrbes nominabantur hae, Gandauum et Traiectum Inferius. Sed sane quando harum regionum Statum diligenter considero, videtur mihi fere esse impossibile vt pax constituatur: nam etiamsi de religione transactum esset, in qua re plurimum erit difficultatis, multa tamen alia superessent adhuc, quae pacem facile impedire possent: nec desunt homines, qui eam non expetant, quia ex bello habent sua commoda, Populus quidam eam expetit, et est ei prorsus necessaria, sed tamen memoria et odium tyrannidis Hispanicae facit, vt belli incommoda facilius perferat, et libentius assentiatur iis, qui dicunt pacem, quae proponitur, fore ipsi bello ipso perniciosiorem. Heri vesperi huc allatum est nuncium, Praefectum arcis Cameracensis prodidisse eam Duci Alenconio, admissumque esse ab ipso in arcem militem Gallicum. Cameracum est vrbs eius magnitudinis cuius est Magdeburga. Eius Episcopus numeratur inter Principes Imperii, ipsaque etiam vrbs ad Imperium pertinet, sed quia est ad ipsos fines regni Gallici, et est opportuno loco sita, habetque agrum admodum fertilem, Imperator Carolus in ea arcem exaedificauit, et quodammodo eius libertatem oppressit. Suo autem facto praetexebat quod metueret, ne Galli eam opprimerent. Nondum pro certo hic habetur id, quod ego scripsi de ea a Gallis occupata, sed spero nos de ea re aliquid certi intra vnum aut alterum diem habituros. Scripsi ad V. Celsitud. fuisse in Anglia aliquos coniectos in vincula ob librum scriptum, in quo monebant populum, ne consentiret in coniugium Reginae, de quo iam agitur: illud enim fore perniciosum Reipub. Regina mandauit iudicibus, qui de criminibus cognoscunt, vt secundum leges in eos animaduerterent. Iudices suo officio functi tandem sententiam aduersus eos tulerunt, qua decernebatur, vt authoribus libri (erant enim duo) dextrae ampûtarentur, et typographo, a quo impressus fuerat, auriculae. Vbi haec audiuit Simerius Alenconii Legatus, properauit ad Reginam, et pro miseris istis hominibus intercessit, petens vt saltem executio sententiae suspenderetur; nam sperabat Alenconium sua intercessione eos liberaturum, et ea ratione apud Anglos consequuturum laudem clementiae et moderati animi. Visus est Simerius impetrasse quod petierat: nam per aliquot dies suspensa est sententiae executio, postea tamen Regina muta to animo iussit, vt in reos animaduerteretur: qua re populum grauiter offendit. Alter ex authoribus libri fuit ortus nobili familia, et fuit insigniter doctus ac omnibus charus ob pietatem et humanitatem. Is post amputatam dextram duas aut tres horas tantum superuixit. Illustrissime Princeps ac Domine Clementissime, Doct. Andreas Paullus V. Celsitud. Consiliarius ad me scripsit, V. Celsitud. ei mandasse, vt de quibusdam rebus mecum colloqueretur, et petiit vt vel Coloniam vel in aliquam aliam vrbem extra has prouincias

me conferrem, in qua possemus liberius conuenire. Faciam quod iubet me facere, et quamuis non satis recte valeam, proficiscar hinc Coloniam. Reliqua commendabo Deo omnipotenti, a quo peto vt V. Celsitud. cum tota sua Illustrissima familia diu incolumem seruet. Antuerpiae 14 die Nouembr. 1579.

EPISTOLA CLXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Huc veni ante tres dies, vt parerem mandato V. Celsid., quod mihi significauit Doct. Andreas Paullus, cuius aduentum hic expecto. Commissarii Imperatoris, qui de pace Belgica hic agebant, discesserunt. Expectarunt hic fere per quatuor menses responsum Statuum Belgicorum ad conditiones pacis, quas ipsis proposuerant. Vbi autem audiuerunt conuenisse Antuerpiae deputatos prouinciarum ad deliberandum de ea re, tunc primum discesserunt, quae res grauiter offendit Belgas. Cum audiuisset Imperator eos parare discessum, petiit ab ipsis, vt hic adhuc aliquamdiu manerent, sed iam erant in itinere, cum ipsis redditae sunt literae Imperatoris, cui responderunt se suas rationes ita instituisse, vt non esset ipsis integrum huc redire. Hic vulgo dicitur eos promisisse, se huc intra vnum aut alterum mensem reuersuros, vt hanc actionem de pace denuo instituant, quod vix credo esse verum: nam scio quod ipsis, et praecipue Herbipolensi Episcopo, fuerit admodum ingrata ac molesta mora, quam hic coactus est facere, et quod eum poenituerit, quod se huic negocio immiscuisset, cum videret, non id serio agi, quod huic actioni praetexebatur. Hoc fere praeuiderat Moguntinus Elector, et propterea non passus est Hispanos sua opera abuti ad imponendum Belgis. Nequaquam est gratum Imperatori, quod isti discesserint: nam puto eum non velle desistere ab hac actione de pace, vt ex ea re habeat occasionem se immiscendi rebus Belgarum et impediendi, ne earum prouinciarum imperium ad aliquem alium Principem transferatur, et meo iudicio tandem dabit operam, vt totum Imperium hanc rem agendam suscipiat. Post discessum Commissariorum Imperatoris Dux Terranouanus recepit se Bonnam, vnde audio eum heri discessisse, et in Italiam contendere. Missum fuit ad eum Bonnam responsum Statuum ad Conditiones pacis propositas a Commissariis Imperatoris: verum is respondit haec iam ad se nihil pertinere: tempus enim mandatiseu commissionis, quam a suo Rege habuerat, iam praeteriisse. Resciuerat haud dubie, quid esset decretum Antuerpiae in conuentu prouinciarum, et quia ei nequaquam placebant quae ibi erant decreta, ita respondit. Comes Schuartzebergius et alii Imperatoris ministri nondum hinc discesserunt, nec videntur breui discessuri: imo

dant operam vt hominibus persuadeant, institutam de pace actionem nequaquam esse interruptam. Reuocati sunt deputati Statuum Belgicorum, sed ex decem, qui hic fuerunt, tres tantum domum redierunt, reliqui septem hic remanserunt, sed iam nullo publico munere funguntur, nec videntur reuersuri ad eos, a quibus sunt huc missi. Areschotus Dux, qui fuit Princeps istorum deputatorum, conduxit aedes Bonnae, in quas migrabit intra paucos dies, vc ibi cum vxore et liberis priuatam vitam agat. Sunt inter eos, qui hic remanent, aliqui qui apud Status male audiunt: nam negocium sibi commissum non bona fide egisse dicuntur, et eorum, a quibus fuerant missi, arcana aduersariis prodidisse, vt apud ipsos gratiam inirent. Inter istos sunt duo Abbates, quorum stultitiam nemo satis mirari potest: Fuerunt enim praecipui authores istivs foederis Statuum aduersus Hispanos, qui longe grauius de iis conqueruntur quam de aliis, qui aduersus ipsos conspirauerunt: dicunt enim se istud difficillimum bellum praecipue suscepisse, vt religionem Catholicam et ecclesiasticorum dignitatetem et authoritatem tuerentur. In posterioribus meis literis scripsi ad V. Celsitud. Lanoueum Gallum fuisse in Flandriam missum a Statibus, vt ipsorum copiis in ea prouiucia praeesset, et se opponeret conatibus Malecontentorum, qui magno studio parabant se ad recuperandum oppidum Menin, ipsis recens a Statibus ereptum. Lanouaeus in oppidum profectus curauit nouos aggeres excitari vbi visum est ei necessarium, et postquam iudicauit satis munitum ad sustinendum hostium impetum, inuasit Waruirum, quod muniverant Malecontenti, eique militare praesidium imposuerant. Vbi vero audiverunt suos a Lanouaeo Waruiri obsideri, esseque exiguas Lanouaei copias, constituerunt suis ferre suppetias, coeperuntque ex variis locis in vnum convenire. Lanouaeus de eorum aduentu certior factus sibi eos ad Waruirum non expectandos esse iudicauit. Itaque assumpta parte copiarum, quas secum habebat, magna celeritate aduersus eos contendit, et cum die decima sexta superioris mensis paulo ante occasum solis in eorum equitatum incidisset, nulla interposita mora eum inuasit, et in fugam coniecit. Nox superueniens fuit in causa ne multi interficerentur. Victores potiti sunt praeda non contemnenda: in eorum enim potestatem venerunt trecenti equi militares, ex quibus equites desilierant, vt per auia loca fugientes persequentium manus facilius effugerent. Capta est etiam magna vis armorum omnis generis, quae fugientes abiecerant, vt ad fugam essent magis expediti. Eius victoriae fama Malecontentos ita exterruit, vt deseruerint omnes fere munitiones, quas in Inferiore Flandria obtinebant, ex quibus per quindecim aut sedecim menses adiacentes regiones infestauerant, et diripuerant. Lanouaeus persequutus suam victoriam inuasit ea loca, quae hostes ad Scaldim fluuium infra Tornacum obtinebant, quae ipsis omnia eripuit, ita vt liberam et tutam reddiderit nauigatione

Schaldis a Tornaco Antuerpiam vsque. Iam de Parmensi Principe conqueruntur Malecontenti, quem dicunt non stare pactis, quae cum ipsis iniuit, cum nec discedant Hispani ex Belgio, nec instruatur exercitus, quo aduersus status vtantur, et propterea metuendum esse, ne prouinciae, quae se a Statibus coniunxerunt, illis se denuo coniungant. Parmensis dicitur iam ad eos mittere mille et quingentos equites, quos Albanos nominant, quorum tamen plerique sunt Itali. Colligitur etiam in hac vicinia miles Germanicus ad inuadendam, vt vulgo fertur, Frisiam, sed credo potius iturum ad Malecontentos: nam non videtur rationibus Hispanorum conuenire, vt nouum bellum iam excitent in regione fluuiis et paludibus plane impedita, et hoc anni tempore plane inuia, nisi paludes congelentur. Quod si iam congelentur, non poterunt tamen Hispani diu eo beneficio frui, cum ipsorum copiae non possint ante finem huius mensis eo peruenire, et in illis locis soleant plerumque frigora remittere sub finem Ianuarii, interdum etiam citius. Sunt qui dicant copiarum istarum Dacem fore Salentinum Isemburgium Comitem, olim Episcopum Coloniensem. Qui scribunt ex Anglia, adhuc credunt subsequuturum coniugium inter Reginam et Ducem Alenconium, quod non prius credam, quam factum esse videro. Conuentus Ordinum regni seu parlamentum, vt ipsi loquuntur, est denuo reiectum in 20 diem Ianuarii, quod contra ipsius Reginae voluntatem factum esse existimo. Ego V. Celsitud, et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Coloniae octaua die Decemb. 1579.

EPISTOLA CLXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Exposui Coloniae Dno Doct. Andreae Paulo, quis esset tunc harum regionum Status, et quam sit difficile malis, cum quibus conflictantur, remedium adhibere, quae omnia non dubito ipsum ad V. Celsit. retulisse. Discedens ab eo incidi in magnas difficultates, cum nec terra iter facere possem, eo quod itinera omnia a latronibus infestentur, nauigare autem non licebat, quoniam Rhenus erat obductus glacie. Coactus sum Dordraci subsistere per dies quatuordecim, vbi aliquoties conscendi nauim, sed aduersis tempestatibus reiectus sum in portum vnde solueram: tandem autem periculose et difficile trium dierum nauigatione veni huc Dordraco, vbi animaduerti magnam rerum conuersionem factam esse interea dum ego abfui, cuius rei causas, si V. Celsit. liberius exposuero, peto vt mihi ignoscat, et sibi persuadeat, me non animo obtrectandi cuiquam haec scribere, sed vt V. Celsit. cognita causa morbi possit ipsi conueniens remedium quaerere, et secum deliberare, qua ratione impendentibus

malis occurri possit: quod puto fore difficilimum, cum morbus tempore et imperitia eorum, qui ei mederi voluerunt, altissime radices egerit. Veniens Coloniam sub initium superioris mensis omnes Statuum Deputatos ibi ad huc reperi, sed accincti ad iter erant ii, qui huc sunt reuersi, qui tantum tres fuerunt. Venerunt autem, huc nondum finito Conuentu generali omnium prouinciarum, de quo antea scripsi ad Vestr. Celsitudinem in quo postquam exposuerunt, quid et quomodo secum actum sit Coloniae, omnes iudicarunt, sibi illudi ab Hispanis, et ab iis, qui eorum rebus fauent et id agi, vt ii, qui adhuc in foedere Statuum permanent, diuellantur, et inter se committantur, idqui fieri conciliandae pacis praetextu. Quare iudicarunt sibi alia ineunda esse consilia, antequam eiusmodi artibus opprimerentur, et suis rebus aliter consulendum esse, quam hactenus sit factum. Coeperunt itaque serio cum Alenconio agere, cum quo antea videbantur tantum ludere, vt tempus ducerent. Proposuerunt ei conditiones quas si admiserit, harum prouinciarum imperium in eum transferent, abdicato Rege Hispaniae. Conditiones nondum vidi, quia primum huc redeo, sed vt ex pluribus andiui sunt eiusmodi, vt dubium fere non sit Alenconium eas nequaquam reiecturum. Cum Praefectus arcis Camer acensis se eius imperio subiicere vellet, significauit Statibus, se nihil in ea re sine eorum consensu constituere velle, et se suscepturum conditiones, quas ei praescriberent. Status nullas alias conditiones adiecerunt ad eas, quas Praefectus arcis ipsi Alenconio proposuerat, quam vt ex ea vrbe inferret bellum Malecontentis, cumque iis sine ipsorum consensu non transigeret. Ita vrbs Imperii desiit esse in potestate posteritatis Caroli Imperatoris, qui extructa arce libertatem eius oppressit, quae ipsa arx eius amittendae causa fuit: nam ab arcis Praefecto haec omnia sunt acta cum Alenconio inconsultis ciuibus, nec audentibus repugnare, ne miles Gallicus per arcem introduceretur in vrbem, ac eam diriperet. Ego antea aliquoties scripsi ad V. Celsitud., eos qui conciliandae pacis causa Coloniae conuenerunt, non mire commodas rationes, nec rerum Belgicarum esse satis peritos, nec posse quicquam ab iis recte constitui, quandui Pontificis Rom. Legatum in consilium adhiberent. Commissarii Imperatoris vtebantur opera quorundam ineptorum Doctorum, qui cum Deputatis Statuum interdum non minus arroganter agebant, quam si in suorum Dominorum rusticos ius dixissent, qua re ipsi Deputati vehementissime offendebantur, vt ex ipsis interdum audiui. Dux Terranouanus et ii, qui erant ipsi adiuncti, scriptis hinc inde literis dabant operam, vt in his regionibus a foedere Statuum plurimos abducerent, et in suas partes pertraherent, in qua re operam suam non perdiderunt: nam iis artibus Attrebates et Hannonii et plerique proceres non tantum auulsi sunt sunt a foedere Statuum, sed etiam commissi

cum iis, qui in foedere permanserunt, facta prius transactione cum Hispanis. Fecerunt sane Status magnam iacturam in eo, quod duae illae prouinciae sint ab ipsis auulsae, sed puto fuisse ipsis vtile, proceres istos ab ipsis ad alios deficere; nam recta ipsorum consilia odio purioris religionis interturbabant, et multum pecuniae in eos impendebatur: magna enim stipendia de publico ipsis numerabantur, quibus sumptibus iam sunt leuati Status. Porro suo disceslu reliquerunt hic omnia in potestate eorum, qui puriorem religionem promotam cupiunt: qua re nihil perniciosius Hispanis accidere potuit. Nec minus stulte egerunt Terranouanus et Legatus Pontificius persuadendo Duci Arescoto, et aliis Deputatis Statuum, qui sunt Pontificiae religionis, ne huc redirent: ea enim ratione Pontificiorum authoritatem hic euerterunt, quorum illi qui Coloniae remanserunt, erant Duces et ante-signani. Sed mihi videtur ridiculum, quod Commiissarii Imperatoris his prouinciis adimere voluerunt libertatem, quam sibi in religione sumpserunt, et putarunt se multum tribuere earum incolis, si permitterent vt ii, qui sunt a religione Pontificia alieni, sua diuenderent, et alio migrarent. Seorsum vero cum Orangio transigere voluerunt, sed ita tamen vt ex his regionibus discederet, Coloniae interdum contuli cum actoribus istius fabulae, et dixi me admodum mirari, quod crederent se posse persuadere Belgis armatis, vt in eorum gratiam patriam relinquerent, vel Religionem, quam profiterentur, mutarent, cum praesertim viderent, Hollandiam et Zelandiam exiguas duas prouincias potuisse aduersus potentiam, Regis Hispaniae suam libertatem armis tueri, et inuitis ac frementibus Hispanis religionem Pontificiam in suis vrbibus profligare. Respondebant isti, Commissarios non audere Belgis quicquam libertatis in religionem concedere, ne ea concessione inuitarent suos subditos ad petendum eandem libertatem. Quare igitur passi sunt isti Principes se pertrahi in istam actionem, si ita fuerunt affecti; cum praecipue disceptandum fuerit de Religione, et in his regionibus summa rerum sit penes Orangium et eos, qui puriorem Religionem profitentur. Audio Imperatorem velle denuo actionem istam de pace instituere, sed vereor ne incommode, sicut factum est antea, instituatur, et etiamsi iam commode instituatur, ne id nimis tarde fiat. Haec liberius exponere volui V. Celsitud eo, quod vulgo hic dicatur Imperatorem petere a V. Celsitud., vt se his rebus immisceat. Petitum idem fuit ab Electore Moguntino, superiore vere, cum instituenda esset Coloniae tractatio pacis, sed noluit se istis rebus immiscere, cum facile animaduerteret, pacem non serio quaeri. Peto autem a V. Celsitud. vt meae libertati ignoscat, nec credat haec a me scribi studio quenquam perstringendi aut calumniandi: nam testor Deum, me ea scribere, quae vera esse puto, et ideo ea scribere, vt V. Celsitudo sciat, quis hic rerum status sit, si forte haue causam agendam susceperit.

Hoc etiam adiiciam his hominibus omnes Imperatoris actiones suspectas esse ob ea, quae in Religione mouit in Austria. Decima nona die huius mensis huc appulerunt naues Hispanicae et Lusitanicae, quae merces tanti precii aduexerunt, vt homines senes et rerum periti dicant, a quinquaginta annis non esse huc vno tempore aduectas merces, quae harum precium aequauerint. Tanta vis aromatum et Saccari aduecta est ex Lusitania, quanta nonquam antea. Peritiores mercatores merces eo die aduectas pluris estimant, quam decies centenis millibus coronatorum. Ideo autem tantum aromatum est aduectum, quia Portugallenses metuunt, ne quid turbarum apud ipsos oriatur, et propterea res suas preciosiores huc transferunt. Aduentus istarum nauium vrbem hanc valde exhilarauit, et confirmauit. Ab eo tempore plures naues aduenerunt ex Germania, Anglia et Gallia, et quotidie adueniunt, ita vt huic emporio pristina frequentia restituenda videatur. Scripsi antea Antonium illum, qui Portugalliae regnum iure successionis ad se pertinere dixit, declaratum esse illegitimum, Quoniam autem aliquoties vocatus in ius non comparuit, metuens ne traderetur custodiae, aut iureiurando obstringeretur, iudicatus est rebellis. Populus, qui erga eum est bene affectus, id aegrefert, et tumultuatur ac dicit, omnia haec in gratiam Regis Hispaniae fieri. Orangius ante duos aut tres dies hinc profectus est in Hollandiam; Ex Hollandia iturus est Traiectum, vt componat quasdam controuersias exortas inter eos, qui ibi nomine foederis seu vnionis, quam Traiectensem nominant, sunt deputati, quos aiunt sibi plus imperii in vicinas prouincias sumere, quam sit eis conecessum. Aiunt Hispanos esse ad vrbem Leodiensem, et a Leodiensibus petere duorum mensium stipendium, eo quod pars vrbis Traiectensis ad eos pertineat, quae cum per quatuor menses fuerit obsessa, aequum esse aiunt Hispani, vt rependant dimidiam partem sumptuum, qui sunt in obsidione facti. Anglicae res magis ac magis turbantur. Sunt qui existimant Alenconium turbas istas excitare in Anglia, ne Angli ipsius consilia hic impediant. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae 26. die mensis Ianuarii 1580.

EPISTOLA CLXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Superioribus diebus accepi binas literas V. Celsitud. in quarum vna iubet, vt ad se mittam Biblia Anglica, Danica et Suecica, quae hic in Bibliopolis non reperiuntur. Scripsi in Angliam ad amicos, vt mihi Anglica procurent, quae postea mittam ad V. Celsitud. Danica et Suecica plane hic haberi non possunt, et quoniam Hafnia

longe remotior est ab his locis, quam a Misnia, satius est, vt V. Celsitud. iubeat ea inde sibi adferri. In alteris literis V. Celsitud. iubet me inquirere quae sit ratio negociationis aromatum, quam exercet in Portugallia Conradus Roth Augustanus. Scripsi antea ad Dn. Ienitium, mihi esse dictum a mercatoribus Portugallensibus ipsum non posse ea praestare, quae V. Celsitud. promisit, nec posse impedire quin alii mercatores, quos habet socios in eo contractu, quem cum Rege Portugalliae iniit, sua aromata diuendant vbicunque libuerit. Haec sciui ex quibusdam qui habentur inter primarios mercatores, qui iam sunt Coloniae. Heri primum accepi V. Celsitud. literas, in quibus fit eius rei mentio, quare nondum potui de ea re diligentius inquirere, quod tamen postea sum facturus, et quae comperiam ad V. Celsitud. diligenter scribam. Credo V. Celsitud. audiuisse summam contractus, quem cum Rege iniuerunt, esse, vt nauigent ipsi in Indiam, et ibi coemant aromata, vt Rex per suos procuratores antea facere solebat, eaque aduehant Vlissiponem seu Lisbonam, vt loquuntur: Omnium autem aromatum quae aduehent dimidia pars Regi cedere debet, quam eis vendere tenetur eo precio, de quo inter ipsos conuenit. Audio ipsos promisisse regi se quotannis aduecturos triginta millia centenariorum piperis, et tamen superiore anno non aduecta esse supra nouendecim millia, et aliquot centenarios. Scripsi antea ad V. Celsitud. magnam vim aromatum omnis generis superiore mense in hanc vrbem aduectam esse. Expectantur adhuc ex Portugallia quinque magnae naues, quae ad huc maximam copiam aduehent. Ideo autem plus solito aduehitur, qui a Portugallenses valde metuunt, ne apud ipsos oriantur tumultus ob contentionem de regni successione et propterea quae habent preciosissima huc transferunt. Dicunt Praefectos vrbium et munitionum, quas in India possidet Rex Portugalliae, et reliquos, qui ibi res eius procurant, significasse ei, se ab eius obedientia discessuros, seseque in libertatem vindicaturos, et inituros foedera cum vicinis Regibus et populis, si Rex Hispaniae ab eo designetur regni successor. Aiunt populum etiam in Portugallia dicere, se nolle subiici imperio Regis Hispaniae, et requirere illum Antonium, de quo saepius antea scripsi, quem dicit recte fecisse, quod vocatus in ius non comparuerit, cum sciret sibi strui insidias a iudicibus, qui Regis Hispaniae pecunia corrupti, nihil non in eius gratiam faciunt, et quicquid possunt in Antonii perniciem machinantur. Classis, quam Rex Hispaniae superiore anno instruxit in Italia, iam inde soluit, diciturque eius pars appulisse Carthaginem Nouam. Reliqua pars est ad Baleares insulas. Hispani adhuc dicunt, se ideo eam instruxisse, vt expeditionem in Aphricam suscipiant, et vt id reddant magis verisimile, eius partem ad Baleares Insulas subsistere voluerunt, sed nemini fere est dubium quin sit instructa ad incutiendum metum Portugallensibus, quo facilius ab ipsis impetretur, vt Rex Hispaniae pronuncietur

regni haeres post mortem Regis, qui iam regnat. Mitto ad V. Celsit. conditiones conceptas in Senatu Statuum, vt proponantur Alenconio, si in id consenserint prouinciae confaederatae: nondum enim sunt propositae Alenconio, nec adhuc scitur, an prouinciae sint eas probaturae. Video sane hic multos, qui ab ipso antea valde abhorrebant, ipsi iam esse aequiores factos, et credo posse persuaderi Flandris et Brabantis, quorum praecipua est authoritas et potentia, vt eum recipiant. Orangius tantum valet authoritate apud Hollandos et Zelandos, vt putem non fore ipsi difficile idem eis persuadere, si id in animum induxerit. Profectus est hinc in Hollandiam ante dies viginti, nec ad huc scimus quando sit huc reuersurus. Indictus est conuentus Ordinum Hollandiae et Zelandiae Hagam Comitis ad decimum septimum diem huius mensis, cui ipse intererit. Iam est Traiecti. Leuardia est primaria vrbs occidentalis Frisiae, in qua est arx, quam ciues nuper occupauerunt, eamque iam diruunt. Redegerunt etiam in suam potestatem aliarum vicinarum vrbium arces, et inter caeteras Hartingensem, quae est munitissima, et Praefectos, quos habebant suspectos, ex illis arcibus eiecerunt. Sunt qui dicant eos etiam ex sua vrbe eiecisse Sacerdotes et Monachos. Scripsi antea ad V. Celsitud. Bruxellenses eripuisse Malecontentis Niuellam, cui imposuerunt validum praesidium militum, qui suis excursionibus impediunt, ne quid commeatus ex Hantionia inuehatur Mechliniam, et in eas vrbes, quas Hispani possident in Brabantia. Eo autem inopia redacti sunt Mechlinienses, vt petant a Senatu Statuum sibi proponi conditiones, quibus denuo recipi possint in commune illud foedus, a quo post captum Traiectum Mosae temere discesserunt. Malecontenti parant se ad obsidendum Niuellam, et ad eam rem petunt a Parmensi militem et pecuniam, qua puto eum non esse satis instructum: Status vero eo mittunt militem et commeatum, et reliqua ad ferendum obsidionem necessaria. Agitur adhuc de coniugio Anglico, et aiunt breui in Angliam mittendos esse ex Gallia Commissarios, qui de tota re transigant. Angli metuunt sibi a Classe Hispanica, et propterea instruunt suas naues, quarum aliquot iam miserunt verlus Hiberniam, vbi sunt auctae vires rebellium, qui cum antea compulsi essent ab Anglis in syluas et paludes inaccessas, iam ex suis latebris prodeunt, et Anglos vltro lacessunt. Dicebantur ante tres aut quatuor menses non esse plures septingentis aut octingentis, iam autem fama est, esse ad quatuor aut quinque millia. Regina, quae eos petentes pacem antea audire nolebat, iam ad eam petendam ipsos vltro inuitat. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud, et toti V, Illustrissimae familiae. Antuerpiae dec. die Februarii 1580.

EPISTOLA CLXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi in postremis meis literis ad V. Celsitud. quae potui hic de rebus Conradi Roth resciscere. Iam hicnulla fit amplius mentio pacis cum Hispanis, quoniam autem Commissarii Imperatoris discedentes Colonia ediderunt scriptum, quod recessum nominant, in quo perstringunt Ordines harum regionum, Ordines existimarunt se non posse melius diluere ea, quae ipsis obiiciebantur, quam si ipsius pacificationis acta ederent, quod iam fit. Negotium Ducis Andegavensis promouetur, et eius Ministri iam in aliquibus prouinciis responsum ex animi sententia acceperunt. Nuper decreto Ordinum Flandriae approbatae sunt conditiones hic a Senatu Ordinum generalium conscriptae, vt ipsi proponantur, si ita videatur prouinciis confoederatis, quarum suffragia seorsum exquiruntur. Mirum est Flandros, qui ante annum famosis libellis typis euulgatis nomen Andegauensis proscindebant, primos omnium decreuisse, vt harum regionum imperium in eum transferatur. Flessingenses fecerunt decretum simile Flandrico, quorum exemplum mutatae sunt reliquae vrbes Zelandiae. A Flandris et Zelandis non se seiunget haec vrbs, quantum ego coniicere possum: nam video primarios ciues iudicare sibi opus esse alicuius Principis patrocinio aduersus vim Hispanorum. Non solum Hispani sed etiam Caesariani in summo errore versantur, qui existimant se posse restituere in his regionibus Pontifici Rom. amissam authoritatem. Ii, qui defecerunt a Religione Pontificia, habent in hac vrbe duodecim aut tredecim templa, quae vix capiunt multitudinem, quae diebus festis ad ea confluit. Feruntur hic vtcunque Pontificii, sed nescio quamdiu ferentur, et si hinc abesset Archidux Matthias, non dui (vt existimo) ferrentur; dico de Monachis et Sacerdotibus Pontificiis, qui recens fuerunt pulsi Brugis Flandriae et ex tota Frisia occidentali. Nondum hic scimus quid in Prouinciis Trans Rhenanis effecerit Princeps Orangius, qui iam sesquimensem hinc abest, et adhuc ignoramus quando sit huc reuersurus. Sperabat se non progressurum vltra Traiectum Inferius, sed Gueldri, qui non sunt satis concordes, accersiuerunt eum ad se. Nobilitas ibi dissentit ab vrbibus, et videtur Hispanis esse addictior, a quibus vrbes plane abhorrent. Habet quidem virium aliquid in Gueldria nobilitas, et nisi metueret vicinos Hollandos, forte aliquid innouare conaretur, sed in reliquis prouinciis, quae in foedere statuum permanent, est prorsus euersa authoritas nobilitatis, et tota potentia est penes vrbes. Huic rei causam praebuit stultitia procerum, qui iam sunt cum Malecontentis, quos luxus et ignauia adduxit in contemptum apud populum, postea accessit inconstantia et defectio

a communi foedere, quae eos non solum contemptos, sed etiam inuisos reddidit. Die Saturni proxima Malecontenti occupauerunt Cortracum vrbem Flandriae munitam et opulentam, et commodissimo loco sitam, quae videbatur esse ipsius Flandriae propugnaculum aduersus Malecontentorum incursiones. Capta est vrbs quorundam ciuium proditione, qui cum ipsis Malecontentis sentiebant. Nondum certo scimus quomodo vrbs sit capta, omnes tamen ibi patratam esse magnam aedem dicunt. Ego existimo amissione eius vrbis grauius vulnus inflictum esse Statibus, quam fuerit, quando Hispani Traiectum Mosae occupauerunt: nam sumptus in Traiectensem obsidionem facti, et iactura tot strenuorum militum acceptam ibi cladem vtcunque compensauerunt: ad quod accedit, quod vrbes, quae erant in potestate Hispanorum, ita vndique cingebant Traiectum, vt nullius fere vsus esset Statibus, quibus tamen in praesidiarios milites multum erat impendendum. Frisii, vt antea scripsi, tumultuantur et non solum diruunt arces impositas vrbibus, sed etiam eas, quas extra vrbes possedit nobilitas, quae est a partibus Hispanorum. Comes Rhennebergius prouinciae Praefectus profugit Groningam. Sunt qui putent Hispanos venturos ei auxilio, et quidam scribunt Classem Hispanicam nauigaturam in portum Emdensem. Si bellum ad ea loca transferretur, esset periculosum Germaniae, et plane perderentur Episcopi et Comites vicini Frisiae, qui ad Imperium pertinent, Regina Angliae sibi valde metuit a Classe Hispanica, et instruit suas naues, et mercatorum naues detinet, vt iis, si sit opus, vtatur. Per totum regnum habet delectum eorum, qui ad bellum videntur idonei. Conuentus regni reiectus est in vndecimum diem Aprilis, ita vt iam satis appareat de coniugio non serio agi. Sunt qui dicant Regem Hispaniae pronunciatum esse haeredem regni Portugalliae. Alii id negat, et dicunt Regem Portugalliae quidem dixisse eum sibi videri legitimum regni haeredem, sed Ordines regni nondum istam Regis declarationem approbasse. Fama, quae de Regis Portugalliae morte ante aliquot dies sparsa fuit, non est vera. Ego omino fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae Calend. Martii 1580.

EPISTOLA CLXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad V. Celsit. Comitem Rhennebergium profugisse Groningam, vbi animaduertit Frisios occidentales corripuisse arma, statim vbi ipsis innotuit, eum cum Parmensi et cum Malecontentis Consilia conferre, et dare operam vt Trans Isalani et Frisii relicto foedere Statuum ad ipsos deficerent. Orangius accessit ad eam

partem Geldriae, quae est illis prouinciis propinquior, et Rhennebergium ad colloquium euocauit, quo possent vna deliberare, qua ratione sopiri possint tumultus exorti in Frisia. Rhennebergius simulauit sibi probari consilium Orangii, et petiit ab eo vt locum et diem conuentui diceret. Petiit Orangius, vt tertia die huius mensis veniret Elburgum, quod est oppidum Gueldriae ad Sinum maris, quem Zwiderzee vulgo nominant. Promisit alter se venturum: verum eo ipso die, quo adesse debuit, hora tertia matutina in publicum prodiit armatus Groningae cum iis, quos secum sentientes habebat, vt eos, qui puriorem Religionem profitebantur, et eius consilia improbabant, opprimeret: qui exaudito tumultu corripuerunt arma, et praebente se eis Ducem consule vrbis Rhennebergium exceperunt. Pugnatum est diu inter ipsos, sed cum in pugna cecidisset coniul cum septem aut octo primariis ciuibus, nostri desponderunt animum, cepitque ex iis Rhennebergius ad centum et quinquaginta, reliquis fuga suae saluti consulentibus. Aiunt consulem, qui in pugna cecidit, fuisse virum praestantissimum. Vbi resciuit Orangius, quid accidisset Groningae, contulit se Campas, quae vrbs est in Trans Isalana prouincia ad Ostium illius partis Rheni, quam Isalam nominant, et dedit operam, vt eam et Zwolam et Dauentriam vicinas in fide retineret, in quibus forte idem accidisset, quod Groningae si ipse longius abfuisset. Populus Traiectensis audita clade Groningensium corripuit arma, et Sacerdotes et Monachos expulit vrbe, in qua tanquam in vrbe ampla, et quae fuit sedes Episcopatus, fuit magnus eorum numerus. Traiectensium exemplum imitatae sunt aliae vrbes, quae ad Episcopatum pertinent. Idem etiam factum est in vrbibus Flandriae, quae in foedere Statuum permanent, et habuerunt adhuc alias reliquas ministerii Pontificii. Ego sane metuo ne breui idem hic accidat: nam videntur animi hominum eo propendere, et est difficile populum armatum in officio continere. Crudele est tot miseros homines suis fortunis spoliatos in exilium detrudere, sed puto Deum iam repetere de manibus eorum piorum sanguinem, quem per tot annos crudeliter effuderunt. Scripsi antea ad V. Celsitud. ab Ordinibus Flandriae decretum esse, vt conditiones hic conscriptae in Senatu Ordinum generalium, quarum exemplum ad V. Celsitud. misi, proponantur Andegauensi. Audio idem factum esse ab Hollandis et Zelandis, et existimant multi, Orangium a reliquis prouinciis Trans Rhenanis facile impetraturum, vt idem decernant, si id impetrauerit, indicetur huc conuentus omnium prouinciarum, quae in vetere foedere permanent, in quo postremo deliberabitur, an sint proponendae conditiones Andegauensi, et si quid in iis videbitur mutandum aut corrigendum id fiet in eo conuentu. Si ibi decernatur esse proponendas, tunc deligentur ex qualibet prouincia Legati, qui ad eum in Galliam mittantur, vt de tota re cum eo transigant, quod in aula Gallica fieri oportebit: nam auxilia,

quae petuntur, non potest ipse Andegauensis praestare, sed id a Rege fieri oportet. An autem id quod ab eo petitur sit Rex facturus ego dubito: nam in eius aula factiones Regis Hispaniae et Pontificis Rom. sunt potentissimae, quae nihil intentatum relinquent, quo possint impedire, ne Rex se harum prouinciarum rebus immisceat: ad quae accedit, quod Rex sit valetudinarius et amans ocii, et rebus ad bellum necessariis non satis instructus. Iuuabunt Andegavensem apud Regem matris ambitio, et ii, qui valent gratia apud ipsum Regem, qui cupiunt Andegauensem procul a Rege abesse, quod etiam cupit ipse Rex, qui metuit ne quid turbet in Gallia frater, quem videt esse inquieto animo. In ea deliberatione habebunt plurimum momenti res Lusitanicae: nam si Lusitani se sua sponte subiecerint Regi Hispaniae, facilius persuadebitur Regi Galliae, ne fratri obsequatur. Iam fere totos duos menses abest hinc Orangius, nec adhuc scitur quando si reuersurus, cum sit ipsi redeundum Traiectum, et inde eundum in Gueldriam, quare conuentus prouinciarum non poterit celebrari ante festum Dominicae resurrectionis. Quae dicta sunt de Rege Hispaniae pronunciato haerede regni Lusitanici, et postea de vxore Ducis Bragantiae, non sunt vera: nam nullus est adhuc pronunciatus haeres. Rex Hispaniae est ad oppidum Gadalupe, in quo est Idolum virginis Mariae, ad quod fit magnus concursus populi. Ante biennium in eo oppido conuenerunt Rex Hispaniae et Rex Portugalliae, qui in Aphrica periit: nam non procul abest a finibus Portugalliae. Dicitur habere secum Rex Hispaniae copias, cum quibus voluit progredi versus Portugalliam: verum quinque illi, quos Rex ante mortem delegerat ad administrandum regnum, et ad disceptandum de iure, quod Rex Hispaniae et alii dicunt se habere ad regnum, scripserunt ad ipsum, se iudicaturos breui quem existiment esse verum regni haeredem, et propterea petierunt, vt aliquamdiu adhuc subsisteret, cum non sit dubium, populum statim correpturum arma, si versus Portugalliam progrederetur, Illi quinque viri proreges nominantur, et adhuc regnum administrant. Alii scribunt illum Antonium Nothum esse Lisbonae et concitare populum ad arma, et propterea copias Hispanicas progredi versus Portugalliam, quod inde coniicio verum, quia ex Anglia scribitur reductas esse in portum naues, quas Regina metuens fibi a Classe Hispanica instruxerat. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor Antuerpiae 14. die Martii 1580.

EPISTOLA CLXXX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. In Lusitania non videntur res regi Hispaniae ex animi sententia succedere: nam populus ab Hispanis plane abhorret, et ex proregibus, qui delecti snnt ad iudicandum quisnam sit verus regni haeres, tres ab officio remouerunt, et alios eis suffecerunt. Anthonius Nothus est Lisbonae, vbi valde colitur a populo, sed tamen non est declaratus regni haeres. Rex Hispaniae parat se ad bellum inferendum Lusitanis. Appulit huc heri nauis veniens ex Cantabria seu Biscaia, quae refert, paulo antequam inde solueret, significatum fuisse populo, vt preces ad Deum funderet pro selici successu Classis Regiae, quae nauigatura esset in Lusitaniam. Angli, vt antea scripsi, reduxerunt in portus naues, quas metu illius classis instruxerant. Si bellum ibi geratur, impedientur haud dubie Indicae nauigationes, et augebitur precium aromatum. Conati sunt Turcae, ex quo Aegyptum occupauerunt, impedire nauigationes Portugalliensium, et reducere Alexandriam ipsam aromatum negotiationem, vbi antea fuit, sed id perficere hactenus non potuerunt, et eorum Classes instructae in Sinu Arabico fuerunt aliquoties victae a Portugalliensibus. Si autem bellum in Portugallia geratur, habebunt Turcae magnam occasionem id perficiendi, quod saepius antea frustra tentauerunt. Status harum prouinciarum saepe significauerunt Imperatori, se tandem de aliquo Principe cogitaturos, qui ipsos aduersus vim Hispanorum tueatur, si omnis spes pacis ipsis adimatur. Imperator ipsis respondit, se de ea re serio agere cum Rege Hispaniae, a quo tandem dixit, se esse electum arbitrum pacis, et instituit pacificationem Coloniensem, de qua Status initio bonam spem conceperant: Verum cum ipsis ita est actum ab iis, qui ab Imperatore eo missi fuerant, vt postea iudicauerint, eam in perniciem suam esse institutam: quod nescio an voluntate aulae Caesareae, an vero imperitia eorum acciderit, qui hanc rem agendam susceperant. Status itaque existimantes sibi nihil esse spei repositum in Imperatore, eo quod eius actiones testarentur, ipsum vel nolle vel non posse ipsis opitulari, deuenerunt ad illud consilium, ad quod se deuenturos saepius praedixerant. Caesariani iam clamant ipsos nimium properasse, in qua re certe faciunt ipsis magnam iniuriam: longe enim aliter iudicant ii, quibus notae sunt harum regionum calamitates, et vident ab ipsis nihil fieri, ad quod ipsa necessitate non adigantur. Brabantia est plane deuastata. Flandria iam deuastatur: imo fere nihil in ea iam superest integri. Prouinciae Trans-Rhenanae non multo melius habent. Nemo itaque mirari debet, si hi homines

in Hispanorum aut aulae Caesareae gratiam funditus perire nolint, cum praesertim grauiter ab Hispanis oppugnentur, et aula Caesarea nullam ipsis spem salutis proponat. Nihil est adhuc actum cum Andegauensi, nec scio an omnes prouinciae probaturae sint, vt cum eo agatur: Quod si id non fiat, cogentur tamen hae prouinciae aliquam aliam rationem inire, qua suae saluti consulant. Stultum est sperare eas tandem sua sponte redituras sub iugum Hispanicum, et praesertim postquam in iis facta est tanta Religionis mutatio. Crudelitas Albani ipsis ob oculos perpetuo versatur, quare extrema quaeque potius experientur, quam vt sibi persuaderi patiantur, clementiae Regis Hispaniae esse fidendum. Si V. Celsitud. et alii Principes Germanici susciperent in se curam remedium adferendi istis tantis malis, facerent rem dignam sua virtute, sed praescripto aulae Caesareae in ea re non esset vtendum. Cameracenses subiecerunt se imperio Andegauensis ea conditione, ne militem Gallicum in vrbem inducat, et vt intra decimum quintum diem Aprilis ipsis mittat auxilio duo millia peditum, et quingentos equites. Praefectus arcis author est istius transactionis, de qua diu est disceptatum. Status eam approbauerunt, quia ab ipsis mutari non poterat, sed eam ipsis non esse gratam inde coniicere licet, quod in conditionibus proponendis Andegauensi insertum sit, ne cum iis, qui iam seiuncti sunt a Statibus, transigere possit, sine ipsorum Statuum consensu. Flandria pressi malis decreuerunt seorsim implorare auxilium Andegauensis, et se ei subiicere, si reliquae prouinciae aut nolint aut differant id facere. Res videntur in Gallia ad bellum spectare, etiamsi Rex ab eo maxime abhorreat. Factio eorum, qui Malecontenti nominantur, illud videtur excitatura, cuius rei praecipui authores putantur esse Guisii. Hispani suffundunt frigidam, et forte pecuniae aliquid clam conferunt, vt Andegauensis conatus in his regionibus impediant. Sunt etiam aliqui ex Huguenotis, qui se in bello Malecontentis adiuncturi videntur, et praecipue Occitani, quibus se Ducem praebet Amiralii filius adolescens plane militari ingenio, et qui plurimi fit a militibus, et quia destituitur pecunia, qua exerceat erga ipsos liberalitatem, quo possit ipsorum beneuolentiam retinere, videtur esse rerum nouarum cupidior. Princeps Condaeus est in Picardia. Detulit Andegauensi suam operam, si quid in his regionibus volet suscipere. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae 22. die Martii 1580.

EPISTOLA CLXXXI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante septem aut octo dies Comes Egmondanus venit Ninouam, quae est inter Gandauum et Bruxellas,

et ad ipsum pertinet. Venerat eo spe occupandi Bruxellas proditione quorundam ciuium, qui cum eo conspirauerant. Lanouaeus reuersus ex Gallia eodem fere tempore venit Gandauum, quo Egmondanus Ninouam, cui cum significatum esset, Ninouam non esse admodnm munitam, collectis raptim sexcentis peditibus, et centum et quinquaginta equitibus, ea nocte, quae praecessit 30 diem superioris mensis, quanta potuit celeritate eo contendit, et sub auroram ad oppidum peruenit. Fossa oppidi erat plena aqua alta tres aut quatuor pedes, et inter fossam et aggerem erat sepes ex palis guernis, quam oportuit harpacibus et hastis vncis ferreis munitis reuellere. Reuulsa eius parte miles desiluit in Fossam, et admotis scalis ad aggerem magna celeritatete conscendit. Milites praesidiarii, qui ea nocte erant in excubiis, opposuerunt se irrumpentibus in oppidum, et quan to potuerunt clamore suos socios et ciues ad arma corripienda concitarunt: verum non potuerunt diu impetum irrumpentium hostium sustinere, quos cum cedere hostibus conspicati essent socii, effracta porta vrbis fuga suae saluti consuluerunt. Aiunt cum istis potuisse fugere Egmondanum, sed noluisse, vel forte non habuisse tantum animi. Quidam ex militibus receperant se in curiam oppidi, vbi se aliquandiu defenderunt, sed cum iniectam flammam contiguis aedibus ad se tandem venturam cernerent, fecerunt deditionem. Captus est in eo oppido Comes Egmondanus cum Coniuge, fratre adolescente annos nato quindecim, duabus Sororibus, et pluribus aliis ex nobilitate. Petiit Egmondanus a Lanouaeo ne duceretur Gandauum, quo si fuisset ductus, hauddubie populus ille furiosus, qui maximis damnis ab eo est affectus, nequaquam ei pepercisset. Repertae sunt apud Egmondanum quorundam Bruxellensium literae, quae statim missae sunt ad Praefectum Bruxellensem, qui in vincula coniecit eos, a quibus erant scriptae, et praecipuum inter eos, qui crimen fatebatur, curauit truncari capite, et in quatuor partes dissecari eius cadauer. Instituta etiam fuerat proditio Viluordae, quae abest a Bruxellis duobus tantum milliaribus, sed paucis diebus antequam caperetur Egmondanus, ea detecta fuerat, et eius authores coniecti in vincula, de quibus et de pluribus Bruxellensibus breui sumetur supplicium. Quoniam Orangius nondum est huc reuersus, in causa Andegauensis nihil agitur. Orangius est adhuc in Hollandia, vnde navigaturus est in Zelandiam, vt intersit conuentui Ordinum Zelandiae, qui indictus est Middelburgum. Ex Zelandia putatur iturus in Flandriam. Rex Hispaniae parat se ad inferrendum bellum Lusitanis. Bona pars nobilitatis cupit eum habere Regem, sed populus plane aduersatur. Vult autem Rex Hispaniae terra et mari bellum inferre Lusitanis. Praefecit suae Classi Ducem Albanum, quae licet sit instructissima, eam tamen quotidie auget, et ob eam rem retinet naues mercatorum, qui commerciorum causa eo nauigauerunt.

Idem faciunt Lusitani, qui instruunt Classem quinquaginta nauium. Elegerunt Ducem suarum copiarum alium ab Antonio notho. Aiunt esse senem in re militari exercitatum, cuius nomen mihi iam non succurrit. Lisbonam magna diligentia muniunt. Scio magnam vim armorum, et praesertim bombardarum manualium, hinc eo vehi. Vnica societas mercatorum dicitur hinc auexisse sex millia eiusmodi bombardarum. Regina Angliae suis interdixit, ne extra Angliam nauigarent. Idem etiam factum est in Hollandia et Zelandia. Orangius vocauit Hagam Comitis, vbi celebratur conuentus Ordinum Hollandiae, omnes Nauarchos Hollandiae et Zelandiae, sed quam ob causam id fecerit, nondum audiui. Rex Galliae detinet etiam in suo regno omnes naues, tam suorum subditorum qnam exterorum. Quid moliatur, ignoro. Sunt qui putant eum velle ferre auxilinm Lusitanis, quod non credo, cum habeat subditos parum obsequenres, et sit egentissimus. Imo qui veniunt ex Gallia dicunt ibi omnia ad bellum spectare, etiamsi Rex ab eo maxime abhorrere videatur. Iam sunt quaedam initia belli inter Pontificios et Huguenotos in Aquitania et in Gallia Narbonensi, quae Rex conatur restinguere, sed parum proficit. Guisius etiam et aliquot alii proceres conantur militem Germanicum in Galliam inducere. Haec ideo fiunt ne Rex possit suppeditare fratri ea quae ab ipso petentur, si harum prouinciarum imperium ipsi deferatur. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae quinta die Aprilis. 158o.

EPISTOLA CLXXXII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad V. Celsitud. huc fuisse indictum conuentum omnium prouinciarum, quae in foedere Statuum permanent, ad decimum quintum diem huius mensis. Deputati prouinciarum iam aduenerunt, sed expectatur Princeps Orangius, qui totos tres menses hinc abfuit, ob tumultus exortos in Frisia et in Trans Isalana provincia. Statim fiet initium conuentus vbi aduenerit, in quo, vt existimo, de summa rerum deliberabitur, videlicet, an Rex Hispaniae, qui has prouincias bello pertinaciter persequitur, sit adhuc ab ipsis habendus pro Principe et Domino, an vero reiiciendus, et alius in eius locum eligendus, cum Rex Hispaniae nullas iam pacis conditiones proponat. Verendum est ne in hoc conventu decernatur ipsum pro Domino non esse amplius habendum, sed de alterius electione longe difficilior erit deliberatio: nam cum bellum ortum fuerit in Gallia, quod multi fore putant, imo iam caeptum videtur, vix eligetur Alenconius: non enim videbitur Gallia turbata posse ea auxilia aduersus Hispanos

suppeditare, quae ab ipso postulantur. Sunt in Gallia multi, qui incendium ibi exortum restinguere conantur, antequam latius serpat, sed existimo esse longe plures, qui somenta flammae adiiant, et propterea metuo ne frustra laborent ii, qui incendium restinguere cupiunt. In hoc conuentu deliberabitur etiam de belli administratione, et de pecunia ad eam rem a prouinciis conferenda. Scripsi antea Ninouam penultima die superioris mensis occupatam esse a Lanouaeo, et in ea captum esse Comitem Egmondanum. Nona die huius mensis eodem plane modo occupata est a Copiis Statuum Mechlinia vrbs potens, quae hinc trium aut quatuor horarum itinere tantum abest, et tantun dem a Bruxellis. Non est patrata in vrbe magna caedes: nam Itali equites, quos Albanos nominant, fuga sibi consuluerunt, statim vbi hostes vrbem ingressos esse audiuerunt: Reliqui, qui erant in vrbe, aut se dediderunt, aut Italos fugientes sunt sequuti. Fuit in ea vrbe Monachus homo ingeniosus et factiosus, qui post expugnatum ab Hispanis Traiectum Mosae author fuit ciuibus, vt a Statibus ad Hispanos deficerent, et tantam postea authoritatem consequutus est, vt omnia eius arbitrio in vrbe administrarentur, ab eoque solo penderent ciues. Si qui erant in vrbe, qui populum admonerent miseriarum et periculorum, in quibus versarentur, et monerent eum, vt cum Statibus transigeret, Monachus eis se statim opponebat, et perficiebat vt vel pellerentur vrbe, vel aliquo alio incommodo afficerentur, persuadens ciuibus, Hispanos breui ipsis venturos auxilio. Cum iam hostes ingressi essent vrbem, accessit ad Monachum vrbis Praefectus, et hortatus est: eum, vt vna cum ipso fuga suae saluti consuleret. Verum Monachus respondit, se nolle patriam periclitantem deserere, et inter primos pugnans interfectus est. Duces militum, qui vrbem occupauerunt, promiserant ipsis militibus, si vrbem in suam potestatem redigerent, se coacturos ciues ipsis quatuor mensium stipendium numerare, modo ab vrbis direptione et iniuria ciuibus inferenda abstinerent, quam conditionem milites acceperant, et se obseruaturos promiserant. Capta vrbe per duos aut tres dies non multum damni ciuibus intulerunt, tantum flagitarunt sibi promissam solutionem stipendii quatuor mensium, quae cum videretur ipsis nimis diu differri, tandem ad praedam sunt conuersi, et qui ciues habuerunt praeciosissima ipsis eripuerunt, nec adhuc spoliandi eos finem faciunt, et nihilominus promissum sibi quatuor mensium stipendium inique postulant a ciuibus, cum ipsi id quod promiserunt non praestiterint, nec ciues omnibus fortunis exuti id iam ipsis persoluere possint. Capta Mechlinia, haec vrbs magno metu et solicitudine liberata est, nam abest hinc trium aut quatuor horarum itinere tantum, et a Bruxellis tantundem, et est inter vtramque vrbem media. Praeterea est vrbs ampla populosa et munita. Quo die capta est displosa sunt hic in signum laetitiae omnia maiora tormenta, quae sunt in aggere vrbis, quae sunt plurima.

Scripsi ad V. Celsitud., Rhennebergium Comitem, qui iam obsidetur Groningae, conatum esse perficere, vt Frisia et Trans Isalana prouincia, quarum erat Praefectus, a Statibus ad Hispanos deficerent. Exules Frisii, qui se receperunt Coloniam, et in alias vicinas vrbes, erant conscii consiliorum eius, cuius vt conatus adiuuarent, Nouembri mense conscripserunt aliquot cohortes peditum, quae tota hyeme depopulatae sunt agrum Aquisgranensem, et ditionem Ducis Iuliacensis, et Electoris Coloniensis: nihil enim stipendii acceperunt ab iis, a quibus erant conducti, qui facta mutatione in Frisia, et Rhennebergio obsesso Groningae, desperabant se posse iam aliquid ibi innouare. Cum Elector Coloniensis et Iuliacensis Dux animaduerterent, milites istos nullum facere finem spoliandi ipsorum subditos, ante decem aut duodecim dies, immiserunt aliquot equites et pedites in istos nebulones, qui facili negocio fuerunt profligati et disiecti, nec multi ex ipsis fuerunt interfecti. Aiunt Parmensem Principem id aegerrime tulisse, et minaces literas ad Electorem Coloniensem scripsisse, et disiectos istos milites denuo colligere. Sexta die huius mensis circa horam sextam a meridie sensimus hic terraemotum. Senserunt eum etiam in vicinis huic vrbi locis. Fossa Niuonae oppidi Flandriae, quae profunda fuit et plena aqua, est isto terraemotu fere desiccata. In Hollandia et Zelandia fuit longe grauior quam hic. Illud maxime mirum mihi videtur, quod in Anglia senserint eum eodem die et eadem hora in variis ipsius Insulae locis. Londini aliquot homines obambulantes in templo, obruti sunt lapidibus delapsis ex fornice templi ipsius terraemotus tempore. De Lusitanorum rebus nihil habemus hic certi, quoniam nulla naues dudum inde aduenerunt, eo quod ab initio Martii venti Orientales et septentrionales fere perpetuo in hoc mari spiraverint. Quantum tamen licet coniicere ex literis, quae huc scribuntur ex Anglia et ex Gallia, transsigent tandem Lusitani cum Rege Hispaniae. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae 19. die mensis Aprilis 1580.

Iam mihi dixit quidam bonus vir, aliquot turres Caleti eo terraemotu concidisse, et arcem, quae erat ante portum in ipso mari, absorptam fuisse terrae hiatu. Nominabatur Risban.

EPISTOLA CLXXXIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Post captam Mechliniam a militibus Statuum nihil hic memorabile accidit. Etiamsi milites, qui eam occupauerunt, ex eius direptione sint omnes diuites facti, ab ipsis tamen et praesertim ab Anglis impetrari non potuit, vt inde discederent, antequam

mensium aliquot Stipendium ipsis numeraretur, quod tamen non alia conditione eis promissum fuerat, quam si nihil damni ciuibus inferrent. Puto eos primum hodie ex vrbe discessisse. Milites in omnibus fere vrbibus tumultuantur, eo quod ipsis non numerentur stipendia, nec desunt qui minentur se tradituros hostibus vrbes quibus praesunt. Iisdem difficultatibus laborant Malecontenti, quibus Status, et vt credo, adhuc maioribus. Princeps Parmensis venit superioribus diebus in Hannoniam, et Montes conuocauit proceres omnes, qui sunt ab eius partibus, vt de administrando bello cum eis deliberaret. Milites sperabant sub eius aduentum debita stipendia sibi solutum iri, nam eorum solutionem in illud tempus ipsorum Duces faepe reiecerant, verum vbi intellexerunt eum nihil pecuniae secum attulisse, coeperunt Hannoniam hostili more diripere. Superiore mense confluxerunt Cameracum ex Gallia tot milites, vt ad excursiones inde exire possint mille pedites, et quadringenti equites, ita tamen vt ad Vrbem et arcem defendendam sufficiant ii, qui ibi remanent. Ante paucos dies eripuerunt Malecontentis quatuor aut quinque arces et Coenobia quae inter Valentias et Cameracum muniuerant, et ea incenderunt, ac totum circumiacentem agrum sunt late depopulati vsque ad vrbis Valentianensis portas. Coactus est Mansfeldensis Comes, copias, quas in Flandria habebat, reuocare vt eas ipsis opponeret. Vt vno verbo dicam, omnia sunt plena maximarum miseriarum in his regionibus. Denuo circa Coloniam conueniunt ii milites, qui per totam hyemem Aquis granensem, Iuliacensem et Coloniensem agrum sunt depopulati, et ante mensem profligati sunt a subditis Coloniensis Electoris et Iuliacensis Ducis. Ideo colligi dicuntur vt mittantur subsidio Groningensibus. Adiungent se eis duo regimina Walonum et aliquot equites, earumque copiarum futurus est Dux Montignius frater Lalenii Comitis. Penuria pecuniae est in causa vt ista tardius procedant. Missi sunt praesidio iis qui Groningam obsident, Philippus Comes ab Hoolach cum equitibus Germanicis, et Gulielmus filius Comitis Ioannis Nassauii cum decem signis peditum. Princeps Orangius est huc reuersus ante dies duodecim, vt intersit conuentui hic celebrando, in quo vt existimo, deliberabitur de abdicando rege Hispaniae, et alio Principe eligendo. Aula Caesarea hanc rem, vt mihi videtur, negligentius curat quam deceret, et fane de ea re hic grauiter conqueruntur ii omnes, qui erga Austriacam familiam sunt bene affecti. Flandri mittunt suos Legatos ad Alenconium, per quos ei significare constituerunt decretum a se factum de eo eligendo in Principem, modo idem faciant aliae prouinciae, a quibus se nolunt seiungere, et ipse praestet ea auxilia, quae ab ipso petentur. Quoniam eo sunt redactae res meae, vt me hic amplius sustentare non possim ob summam rerum omnium caritatem, ego cum ipsis constitui proficisci in Galliam, quo possim eorum

patrocinio tutus pecuniam, quae mihi adhuc debetur ex haereditate paterna exigere, vt huc reuersus ea me postea sustentem. Scio quod me coniiciam in maxima pericula, bello ciuili, vt omnes ferunt, in Gallia recrudescente, sed talia consilia inire cogit necessitas, cui resistere non possum: quare humiliter peto a V. Celsitud. vt id mihi ignoscat. Si Deus volet me ex eo itinere huc incolumem redire, potero ad V. Celsitud. de rebus Gallicis certiora perscribere, quam si hic mansissem, ac etiam quid sperandum sit de instituto harum prouinciarum, quae videntur abdicato Rege Hispaniae velle sibi alium Dominum quaerere. Videntur non esse falsa ea, quae nuper ad V. Celsitud. scripsi de Conrado Roth Augustano. Scriptum est huc eum venisse solum, et cum venisset in Curiam Rhaetorum, curasse famam de sua morte disseminari, et se in monasterium detrusisse, cuius nomen ignorant ii, a quibus haec ego habeo. Non dubito si haec sunt vera, quin V. Celsitud. ea etiam aliunde habeat. Hispanus miles iam est in Lotharingia, nec vult vlterius progredi, antequam debita stipendia ipsi numerentur. Dicunt ex Italia aduenisse matrem Principis Parmensis, vt his regionibus denuo praesit. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae sexta die mensis Maii 1580.

EPISTOLA CLXXXIV. Eidem.

ILllustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Suscepturus iter in Galliam mense Maio scripsi de ea re ad V. Celsitud. Ex Gallia scribere non potui, eo quod ob bellum ibi renouatum obsessa essent itinera, et qui praerant vrbibus, scrutarentur tebellarios et eis literas eriperent, et praecipue eas, quae scribebantur in Germaniam, eo quod spargeretur fama, Principem Condaeum ibi militem conscribere, quem aduersus Regem duceret. Plerique in Gallia dicunt contra Regis ac matris eius voluntatem susceptum esse hoc bellum: ii vero, qui puriorem religionem profitentur, dicunt se eorum iniuriis adactos esse ad corripiendum arma. Agitur de pace, cuius videtur se Arbitrum constituere Regis frater, sed ipsius in ea re non videtur futura admodum magna authoritas, quoniam regii suspicantur, ipsum addictiorem esse Nauarreno, nec consiliorum eius de suscipiendo bello fuisse ignarum. Cum primum veni in Galliam, peritiores rerum, quos Lutetiae sum alloquutus, sperabant posse facile hoc bellum componi, quoniam Rex â bello plane abhorreret, verum interea dum de pace agebatur; Nauarraenus occupauit Cadurcum Vrbem Aquitaniae amplam, et loco valde opportuno sitam, quam non facile Regi restituent. Illius vrbis expugnatio actionem de pace difficiliorem

reddidit, quam antea esse putaretur: nam Rex vbi id resciuit, coepit militem diligentius conscribere, quem in Picardiam misit ad obsidendum oppidum la Fere ante aliquot menses a Condaeo occupatum, quam tamen obsidionem audio admodum lente procedere. Quicquid diceretur in Galla, visus est mihi regis frater serio pacem expetere: nam satis animaduertit turbata Gallia, se non posse Belgis ea auxilia praestare, quae ab ipso requirent si harum regionum imperium ipsi detulerint. Coactus sum huc ex Gallia redire per Normaniam, quoniam vbique in Picardia vagabantur regii milites, qui itinera omnia reddebant infesta. Corripuit me in eo itinere febris acutissima, qua nondum liberatus eram, cum huc appuli, sed iam Dei beneficio melius habeo. Multi me accusant ob susceptum illud iter in Galliam, qui ignorant ob quam causam illud susceperim. Ego nequaquam eo missus fui a Statibus harum regionum, vt multi suspicantur, nec vlla mandata ab ipsis habui. Sum autem eo profectus, vt et mea et quorundam aliorum priuata negocia conficerem, nec credo quod eos, qui mihi sua negocia curanda commiserant, facti sui poeniteat, cum quae mihi mandauerant, ex eorum animi sententia confecerim. Adiunxi me Legatis seu Deputatis Ordinum Flandriae, qui ad fratrem Regis mittebantur, vt ea ratione tutior essem in itinere, nec quisquam mirari debet, me metuisse pericula itineris, qui a tempore Carnificinae Parisiensis in Gallia non fueram. Nec est quod tantopere metuant illam Flandrorum Legationem ii, qui me accusant, cum nullius fere sit momenti: nam nihil aliud habuerunt in mandatis Legati illi, quam, dicerent fratri regis in Conuentu Ordinum Flandriae decretum esse, vt ipsi proponantur articuli seu conditiones ante septem aut octo menses conecptae in Conuentu Statuum generalium, vt prouinciae super iis deliberarent, quos articulos ego ad V. Celsitud. dudum misi. In ea tamen re Flandrorum Legati referebant se ad ea, quae in publico conuentu Statuum generalium decernenda erant, a quorum consensu Flandros se nequaquam seiungere velle significabant: quod erat plane nihil promittere, nec etiam responsum aliquod acceperunt, sed remanserunt apud ipsum fratrem Regis expectantes aduentum eorum, qui a Statibus generalibus; ad ipsum mittentur. Jam autem parant se ad iter Legati Statuum generalium, ituri ad fratrem regis nam superioribus diebus est decretum a Statibus generalibus, et etiam in Conuentu omnium Ordinum huius vrbis, vt cum ipso agatur, cum iam nulla spes pacis ab Hispanis fiat, nec videantur hae prouinciae suis viribus hoc bellum diu sustinere posse. Non tam facile fuit ab huius vrbis ciuibus obtinere, vt tale decretum facerent, quam a Statibus generalibus: nam ea res in ipsorum conuentu magna contentione est agirata, et ter re infecta solutus est ipsorum conuentus: primarii enim huius vrbis ciues habent praecipuas suas negociationes in Hispania,

et propterea non est ipsis gratum, harum regionum imperium ab Hispanis ad alios transferri. Audio Archi-Ducem Matthiam, postquam resciuit decretum esse a Statibus generalibus, vt cum fratre Regis Galliae agatur, iuisse in eorum Senatum, et habuisse luculentam Orationem, qua ostendit se non sua sponte sed accersitum huc venisse, vt eos quantum in se esset iuuaret, ipsosque esse sibi testes, quod se ab ipsorum consensu nunquam seiunxerit. Iam autem se animaduertere, nec vtilem nec gratam fore hic posthac suam praesentiam, quare se petere ab eis, vt significent quid sibi agendum esse existiment. Addidit sub suum aduentum plures ex nobilitate ac etiam ex ciuibus harum regionum sibi traditos esse, vt eos in sua familia haberet, et eorum opera vteretur: se autem fideli eorum opera vsum esse, et se dolere quod ipsis gratiam referre non possit; quare se petere a Statibus, vt eorum rationem habeant, et vt saltem non sit eis fraudi, quod ipsi inseruiuerint. Audio eiusmodi orationem plurimos commouisse, ad eam autem nondum responsum esse a Statibus existimo, nec forte tam cito respondebitur, quantum ego possum coniicere. Ego Illustrissime Princeps peto a V. Celsitud. vt pro innata sibi clementia, permittat me paulo liberius de tota hac re disserere. Nemo ignorat, has prouincias olim florentissimas hoc diuturno bello ciuili ita attritas esse, vt iam sint miserrimae. Nullum autem finem suarum miseriarum prospiciunt, et sunt in perpetuo metu, ne opprimantur ab Hispanis, quos vident, quicquid simulent, nequaquam pacem expetere, nec, si de ea agatur, in animo habere vllam religionis libertatem ipsis concedere: tanta autem facta est in his regionibus mutatio religionis, vt sine ipsarum exitio non possit Papatus restitui. Saepe actum fuit cum Imperatore Maximiliano foelicis memoriae, vt se Arbitrum pacis inter Regem Hispaniae et has prouincias constitueret, sed vt erat prudens et ingenio acutissimo animaduertebat, Hispanos non ex animo pacem expetere, sed tantum id agere, vt eius praetextu harum regionum libertatem opprimerent: quare cum nollet esse minister iniustitiae ipsorum, non passus est ipsos sua opera in ea re abuti, nec persuaderi potuit, vt tractationi pacis se immisceret: Imo cum ante quinquennium Guntherus Comes Schuartzburgensis ex ipsius aula huc venisset, ac de pace agere coepisset, fuissetque sparsa fama, id ab ipso fieri, mandato Imperatoris, Imperator huc scripsit se nulla de ea re mandata ipsi dedisse. Nemo sanus iudicabit Imperatorem Maximilianum non cupiuisse componi has turbas, et harum regionum imperium conseruari Hispaniae Regi, cum quo arctissimam amicitiam colebat, et cui tot erat necessitudinibus coniunctus, sed vt dixi, noluit Hispanos sua opera abuti ad fallendum harum regionum incolas. Mortuo Maximiliano, filius eius Rodolphus passus est sibi persuaderi, vt hanc rem agendam susciperet. Primum huc misit Commissarios Baronem Vineburgium et alios, qui egerunt de pace inter Ioannem Austriacum,

qui recens ex Hispania aduenerat cum regiis mandatis, et Status harum regionum. Facta est tandem inner ipsos pax, sed in eam pacem se consensisse, vt Status falleret, nimis cito docuit Austriacus. Mortuo Ioanne Austriaco, Imperator hanc rem agendam maiore conatu suscepit, delectis ad eam rem et missis Coloniam aliquot Electoribus et aliis Imperii Principibus, in quorum numero noluit esse Elector Moguntinus, satis animaduertens, vt est sagace ingenio, quid ageretur ab Hispanis. Quid autem factum est Coloniae? Primum Principes delecti ab Imperatore non potuerunt aut noluerunt impetrare a Principe Parmensi, vt interea, dum agitur de pace, a Traiectensis vrbis obsidione discederet. Praeterea ex decem Legatis seu Deputatis, quos Coloniam miserant Status, quinque persuasi sunt, vt eorum, a quibus erant missi, consilia Hispanis proderent, et tandem ad ipsos defecerunt. Item actum est cum Atrebatensibus et Hannoniis, vt a foedere Statuum deficerent, et se Hispanis adiungerent, quod est ipsis ita persuasum, vt ab eo tempore Status non habuerint acerbiores hostes. Sed hoc maxime reprehendendum videtur, quod expugnata Traiectensi vrbe, cum essent consternati ii, qui partes Statuum sequebantur, vrbesque aliquot ab ipsis Statibus ad Hispanos defecissent, Commissarii Imperatoris tunc proposuerint conditiones pacis, quas videt V. Celsitud. quae profecto coniecissent Status in plurimas difficultates, nisi miles Hispanicus ob non soluta stipendia excitato tumultu tunc aduersus hostem progredi recusasset: nam Pontificii, qui tunc erant hic longe potentiores quam iam sint, cum viderent illis conditionibus sibi bene caueri, eas acceptandas esse censebant. Quod vero dicunt Commissarii Imperatoris, se non potuisse maiorem libertatem religionis concedere Belgis, ne ipsorum subditi eandem libertatem ab ipsis peterent, non, satis eos excusat. Cum enim scirent inter Controuersias, quas componendas suscipiebant, praecipuam esse de religione, quare hanc prouinciam in se receperunt si existimarunt, se nihil in ea parte praestare posse? Status tot iniuriis affecti, et sibi conscii se suis viribus imminentem sibi perniciem auertere non posse, decreuerunt Principis alicuius auxilium implorare aduersus vim Hispanorum, cumque nullus alius occurreret, a quo se id impetrare posse confiderent praeter fratrem Regis Galliae, qui suam operam et sua auxilia saepius ipsis detulerat, ad ipsum sibi sibi confugiendum esse existimauerunt. Qui scribunt ex Germania iudicant hanc mutationem, si sequatur, fore Imperio admodum damnosam, nec distinguunt inter ea, quae Imperio et quae domui Austriacae sunt vtilia vel inutilia: Ego sane negare possum, si contingat fieri eiusmode mutationem id fore damnosum domui Austriacae, ad quam iure haereditario hae prouinciae pertinent: sed an id sit futurum damnosum Imperio est alia questio: nam si harum regionum Imperium in fratrem Regis Galliae transferetur, vt obtineat eas iisdem conditionibus,

quibus ante hos tumultus ab Hispanis possidebantur, hoc est, vt eas tanquam feuda Imperii obtineat. Non erit forte vtile Germaniae augeri Gallorum opes, qui sunt ingenio inquieto, et forte esset vtilius deligi a Statibus Principem ex familia minus potente quam sit Gallica. Verum nullus alius occurrit praeter hunc, a quo Status auxilii aliquid sperare possint. Possum adiicere Gallorum vires esse ita attritas diuturnis istis bellis ciuilibus, vt iam sint exiguae, imo quandocunque hae prouinciae habuerunt Principes ex familia Gallica, ii semper fuerunt infensissimi hostes Regum Galliae suorum agnatorrum. Dicam liberius, quod sentio. Plus periculi meo iudicio libertati Germaniae imminet a familia Austriaca quam a Gallica, cum sit longe potentior, et habeat suas factiones et necessitudines plurimas in ipsa Germania. Si Rex Hispaniae occupauerit Lusitaniam, quam tantis viribus aggressus est, vt videatur fore difficile Lusitanis se aduersus ipsum defendere, ad eius potentiam plurimum accedet, quod si postea has regiones sub imperium suum redegerit, erit in ipsius potestate vicinis prouinciis Germaniae leges pro arbitrio dare, et quandocunque habuerit Imperatorem et fratres eius secum sentientes, plurimum ab ipsis periculi Germaniae libertati imminebit. Si quis dicat Regem hunc Hispaniae, et reliquos Priucipes familiae Austriacae, nequaquam esse ambitiosos, et propterea non esse quod Germani sibi ab ipsis metuant: Respondeo prudentes viros non solum spectare praesentia, sed suae et suorum securitati, quantum in se est, in futurum prospicere, et dare operam, ne vicini ipsis, aut ipsorum fuccessoribus nocere possint, etiamsi velint: nam qui iam sunt amici possunt fieri inimici, et quietis et pacis amantibus Principibus saepe numero succedunt feroces et ambitiosi: imo qui non videntur ambitiosi, interdum aliena iniuste inuadunt, quando se offert ipsis eius rei commoda occafio, quod videmus iam Regem Hispaniae faecre in Lusitania, quae ad ipsum iure pertinere non videtur, Bello Smalkaldico pene redacta fuit in seruitutem Germania a Carolo Imperatore, vel potius iam erat redacta, nisi foelicissimae memoriae Dux Mauritius V. Celsitud. frater, V. Celsitudo et aliquot alii Principes afflictissimae patriae opem imploranti subuenissent. Quanto autem cum periculo expeditionem illam aduersus Carolum Imperatorem susceperitis, nemo ignorat cui nota fuerit eius potentia, peritia rei militaris, authoritas, prudentia, et perpetua fere foelicitas: et sane si consilium illud vobis infoeliciter successisset, non solum de vestris Illustrissimis familiis, sed de totius Germaniae libertate etiam actum fuisset. Sed Deus adfuit vobis pro iustitia, pietate seu vera religione, et patriae libertate certantibus, et eum successum aduersus potentissimum hostem pugnantibus vobis tunc dedit, vt merito vos suae libertatis vindices et assectores Germania dicere possit, nec a multis annorum centuriis quisquam in eam tantum benesicium contulit, quantum vos tunc contulistis.

Generosum et magna laude dignum fuit tunc, se pro asserenda patriae libertate in periculum coniicere, sed consultius est dare operam, ne saepius eiusmodi pericula subire cogamini, et propterea obiicienda sunt mature repagula ambitoni eorum Principum, a quibus vobis aliquid periculi creari posse prospicitis. Rex Hispaniae inua sit Lusitaniam cum viginti armatorum millibus, et quaedam oppida ibi corripuit. Classis eius soluit Gadibus 25. die superioris mensis, vt referunt nautae, qui inde aduenerunt. Aiunt esse potentissiman, et voluisse eius Duces eam in aliquot partes diuidere, vt eodem tempore varia Lusitaniae loca inuaderent, quo possent ea ratione maiorem terrorem Lusitanis incutere. Lusitani videntur constituisse tueri suam libertarem aduersus Hispanos, sed vereor ne desint ipsis vires, et ne non sint diu concordes, cum non habeant caput. Praefecerunt suo equitatui Aphrum Mahometanum, qui olim militauit Regi, quem Rex Sebastianus in regnum Fessanum restituere voluit. Multum armorum, pulueris tormentarii, et aliarum rerum ad bellum necessariarum hinc vehitur in Lusitaniam. Praeter Classem, quam scripsi soluisse superiore mense Gadibus, Rex Hispaniae aliam instruit in (Biscaie) Cantabris, quae dicitur futura sexaginta nauium. Ab ea sibi metuit Regina Angliae, et propterea mittit in Hiberniam maiores copias, quam miserit, ex quo coeptum est ibi tumultuari. Agitur adhuc de Coniugio inter fratrem Regis Galliae et Reginam Angliae, et crebro mittuntur vtrinque Legati, qui asseuerant eam rem habituram successum, sed pauci reperiuntur qui ipsis credant. In his regionibus bellum segniter administratur. Heri sub auroram aliquot equites inimici excurrerunt vsque ad portas huius vrbis, et ex eo genere molarum, quae vento aguntur, tres exusserunt. Aiunt Malecontentos superioribus diebus accepisse duorum mensium stipendium. Non procul absunt a Cameraco, quo frater Regis Galliae dicitur recens misisse noua militum subsidia. Quid in Frisia agatur V. Celsitud. potest aliunde citius intelligere. Hodie quidam mihi dixerunt, Comitem Schuartzbergium, qui antea inseruivit Imperatori, conductum esse a rege Hispaniae, et praefuturum copiis, quae mittentur subsidio iis, qui ipsi militant in Frisia. Credo eo mittendos Germanos veteranos, qui sunt in Ducatu Lucelburgensi, quibus mater Principis Parmensis obtulit trium mensium stipendium, sed ipsi flagitant octo mensium et tumultuantur. Ego V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae vltima die mensis Iulii 1580.

EPISTOLA CLXXXV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi nuper satis prolixe ad V. Celsitud. de rebus harum regionum, et misi literas meas Brunsuigam.

Legati destinati ad Alenconium nondum hinc discesserunt, nec adhuc certo sciunt quando sint discessuri: nam ipsis discedere volentibus plurimae difficultates hactenus sunt obiectae. Cupiunt harum regionum incolae, sibi a rege Galliae remitti quaedam vectigalia imposita mercibus, quas emunt in Gallia, et praecipue sali, et sibi concedi priuilegia, quantum ad suas negociationes attinet, quas ipsis non facile concedet, nec etiam si concederet id ferrent eius subditi, quorum interest talia non concedi, ne exteri occasiones lucri ipsis praeripiant. Credo tamen breui discessuros Legatos: nam Orangio eundum est Gandauum ad res Flandriae constituendas, quod non puto eum facturum antequam Legati hinc discesserint. Mater Principis Parmensis tandem venit Namurcum, et sunt qui dicunt eam venturam Louanum, vt sit his locis propinquior, quo possit commodius de pace agere: nam aiunt eam habere mandatum a Rege de proponendis conditionibus pacis ipsis Statibus. Quaenam sint eae conditiones nondum audiui, nisi quod quidam dicunt, Regem Hispaniae concedere, vt Archidux Matthias per sex annos sit harum regionum Praefectus seu gubernator, quod facile credo. Si habet Parmensis mandatum a Rege Hispaniae, vt Statibus pacis conditiones proponat, meo iudicio melius rebus Regis, consuluisset, si maturius fecisset, cum iam menses aliquot praeterierunt, ex quo in Lucelburgensem Ducatum peruenit, et potuerit eas proponere antequam de accersendo Alenconio factum esset decretum a Statibus. Iam autem facto de ea re decreto, vix admittent conditiones Status, qualescunque eae fuerint. Pax nondum est constituta in Gallia. Alenconius, qui videbatur arbiter pacis constitutus, petebat a rege fratre, vt aliquot mensium induciae fierent, quo posset interea de pace commodius agi, quod noluit rex admittere, Iam aiunt Alenconium conscribere militem, et. conuocare nobilitatem et proceres sibi addictos, vt armatus cogat dissentientes ad aequas pacis conditiones descendere. Videt V. Celsitud. ad quas angustias redactus sit Rex Galliae, cui ita insultare non uereantur subditi. Antea mouit bellum Huguenotis quandocunque libuit, quia sciuit se ab eis impetraturum pacem quandocunque vellet. Iam vero Huguenoti ipsi nolenti bellum inferunt, et nolentem cogere volunt ad pacem ipsis concedendam, postqnam aliquod eius vrbes occupauerunt. Hi sunt fructus, quos percipit ex materni consiliis, quibus hactenus suit addictissimus: haec vero dissensio filiorum reddit eam miserrimam: nam licet magis diligat eum qui iam regnat, quam alterum, quia tamen videt ipsum esse valetudinarium metuit ne tandem veniat in potestatem alterius, quem scit se saepius offendisse. Antonius nepos Emanuelis Regis Lusitaniae ex Ludouico filio, quem Hispani nothum nominant, declaratus fuit Rex Lusitaniae vicesima tertia die Iunii. Statim profectus est Lisbonam, vbi eiusmodi declaratio acclamatione populi approbata est. Inde iuit ad locum vicinum

Lisbonae, vbi erant quinque illi, quos gubernatores nominabant, et in quo regii thesauri asseruabantur. Tres ex Gubernatoribus, qui rebus Hispanorum fauerant, inopinato eius aduentu conterriti ad ipsos Hispanos transsugerunt. Scribunt Ducem Bragantiae, qui dicebat regnum iure haereditario ad coniugem suam pertinere, defecisse etiam ad Hispanos. Rex Hispaniae, vt antea scripsi, occupauit aliquot vrbes in Lusitania. Inter alias occupauerat vrbem Villam Vincentii nominatam, in qua erat arx parum munita, quam pauci Lusitani obtinebant. Non tanti fecit eam arcem, vt propterea vellet ibi subsistere, sed ibi reliquit Sanctium Dauillam, qui fuit primarius Dux militum inter eos, qui hic Albano militarunt, et quem Dux Albanus tanquam fidissimum huius rvbis arci praefecit. Dum negligentius arcem obsidet Dauilla, ciues illius vrbis arma corripuerunt, et tanto impetu Hispanos inuaserunt, vt eos in fugam coniecerint, et ad ducentos ex iis interfecerint. Ipse Dauilla fuga suae saluti consuluit Affirmant Lusitani, qui hic sunt, suorum copias esse octo et triginta millium hominum, quod vix est credibile. Scribunt plures ex Galla, Regem ipsum Galliae mittere Lusitanis auxilia, et instructas esse naues in litore Britanniae Armoricae, quae ea vehant. Dicunt Philippum Strozzam celebrem in re militari fore Ducem earum copiarum: quem aiunt secum ducturum decem aut duodecim Praefectos militum in re militari exercitatissimos. Si Rex Galliae non veretur auxilia Lusitanis aduersus Regem Hispaniae mittere, vix poterit fratri in has regiones venturo id, quod praestat Lusitanis, denegare. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae quinta die Augusti. 1580.

EPISTOLA CLXXXVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Existimabamus Legatos seu Deputatos, qui a Statibus harum regionum mittuntur in Galliam ad Ducem Andegauensem, discessuros hinc ante dies quindecim: verum interuenerunt difficultates, quae eos hactenus hic detinuerunt. Non facile fuit impetrare ab hac vrbe, vt probaret decretum factum a Statibus de transferendo suarum regionum imperio in Andegauensem. Habent opulentiores mercatores harum regionum et praecipue huius vrbis cives suas negociationes in Hispania, vbi multum ipsis pecuniae debetur; quare metuunt ne decretum istud de accerfendo Andegauensi eorum rationes perturbet. Cum autem nihil sit ipsis potuis lucro, mallent Hispanis quocunque modo reconciliari, quam sibi occasiones lucri praeripi. Tale decretum factum esse a Statibus nemo mirari debet, cum Hispani acerrimo bello eos persequantur, nec eis spem

vllam pacis ostendant: nam aiunt Regem nihil prorsus in causa religionis cedere constituisse. In iis autem prouinciis, quae nomine Statuum censentur, exiguus est numerus Pontificiorum, si conferantur cum iis, qui a Pontificia Religione desciuerunt. Deputati Statuum iam proficiscuntur in Galliam cum ipsius Andegauensis Legato, qui supra duos annos hic egit. Nauigabunt ex Flandria in Normaniam, nec aulam Regiam attingent, antequam Andegauensem conueniant. Malecontenti dicuntur iam obsidere oppidum Hannoniae Bouchain, quod abest duobus tantum milliaribus a Cameraro. Oppidum est exignum, sed satis munitum. Praefectus oppidi est vir fortis, et qui hactenus suis excursionibus plurimum damni intulit vicinis Hannoniis et Attrebatensibus. Aiunt esse in oppido quinque signa peditum et ducentos equites. Malecontenti dicuntur illud magnis viribus oppugnare: nam curarunt aduehi ad triginta maiora tormenta ex Attrebatensi vrbe, Valentianis et Montibus Hannoniae, quibus oppidi muros concutiunt. Accersiuerunt ad se, quicquid fere militum habent eis Rheuum: nam audio ad eos iam proficisci Germanos veteranos, qui diu haeserunt in Ducatu Lucelburgensi. Non est quod obsessi auxilium a Statibus expectent: non sunt enim instructi copiis, quas hosti audeant obiicere. Qui sunt in eo oppido et Cameracenses nuper se subiecerunt patrocinio Ducis Andegauensis, a quo si ipsis non subueniatur, non est quod aliunde auxilium sperent. Quod si Andegauensis eos deseruerit, multum sane de eius existimatione decedet apud hos homines. Nullo modo autem potest ipsis subuenire nisi fiat pax in Gallia, et vtatur iis copiis, quae Feram obsident. Fama quidem est hic agi de pace inter regem et Nauarrenum, et bene de ea re sperari, sed id audio ab iis solum, qui cupiunt eam fieri, et quorum plurimum interest vt fiat. Quo successu res in stisia gerantur citius cognoscit V. Celsitud. quam nos hic. Status recens eo miserunt quatuordecim signa Walonum et totidem Anglorum. Male contenti suos etiam non deserunt. Conscribunt prope Coloniam septem signa militum ex variis gentibus, quos eo mittant. De rebus Lusitanorum varii iam sparguntur rumores. Sunt qui dicant regem Hispaniae occupasse portus Sancti Martini et Santubal, et plures vrbes deditione cepisse. Dicebatur ante aliquot dies Ducem Bragantiae ad Hispanos defecisse, sed Lusitani iam negant id esse verum. Fuit conflictus inter Hispanos et Lusitanos, in quo Lusitani superiores fuisse dicuntur. Lusitani dicunt ad quatuor millia Hispanorum in eo conflictu periisse. Hispani vero negant supra trecentos cecidisse ex suis. Ducem Albanum diem suum obiisse scrisunt. Qui ex Gallia veniunt omnes affirmant, Regem Galliae mittere auxilia Lusitanis aduersus Hispanum, quibus praefuturus est Philippus Strozza, et iam instrui Classem ad ostium Ligeris, qua in Lusitaniam vehantur. Si verum est regem Galliae suppeditare auxilia Lusitanis aduersus Hispanum, id quod exteris

praestat, non poterit denegare fratri has prouincias inuadenti. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae decima sexta Augusti 1580.

EPISTOLA CLXXXVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime Post diuturnas disceptationes tandem in Galliam abiuerunt Legati seu Deputati Statuum, qui ad Ducem Andegauensem mittuntur. Conscenderunt nauem Flessingiae, et inde soluerunt 24. die huius mensis, a quo tempore hic spirauerunt venti ipsis adeo secundi, vt periti nautae iudicent eos postridie Diepam peruenisse. Est autem Diepa vrbs maritima Normaniae, quo appellere constituerant, quae abest a Turonibus, vbi iam agit Andegauensis, sex aut septem dierum itinere. Non est in potestate Andegauensis ea praestare, quae ab ipso petunt Status: nam petunt vt curet componi bellum exortum in Gallia, quo possit frater ipsi suppeditare vires ad persequendum bello Hispanos, donec ex his prouinciis pellantur. Non erit tam facile pacare Galliam, quam multi existimant, et etiamsi id fiat, non erit ita facile persuadere regi, vt se hostem Regis Hispaniae profiteatur: nam non est dubium plerosque ex proceribus Gallicis, qui Pontificiae religioni sunt addicti, persuasos esse quandocunque reges Galliae et Hispaniae coeperint armis inter se contendere, id fore ipsoru~ religioni exitiosum Praeterea Rex Hispaniae habet multos in aula Gallica, quos sibi beneficiis deuinxit, qui Andegauensis conatibus aduersabuntur. Multum situm est in voluntate Reginae matris Regis, quase si cupiat filium in has regiones venire, inibit rationem, qua Regi persuadeat vt eum adiuuet. Cupit quidem ipsa colere pacem cum Hispano, sed tamen metuet, ne grauius offendat Andegauensem quam iam antea offendit, cum praesertim videat, eum qui iam regnat, esse admodum Valetudinarium. Dicunt aduentare quendam ex Popeliis, qui huc ab Imperatore mittitur, vt de his rebus cum Statibus agat, et eis voluntatem Regis Hispaniae exponat. Si ante factum decretum de accersendo Andegavensi venisset, aliquid forte potuisset praestare: sed si iam Regis Hispaniae nomine conditiones pacis proposuerit, vix ei habebitur fides: nam nuper sunt interceptae literae huc ex Hispania missae, quae satis indicant regem non esse propenso animo ad pacem, et constituisse Lusitania in suam potestatem redacta huc vires omnes suas conuertere. Iis literis eo maior fides habetur, quia pleraeque sunt ipsius Card. Granuellani manu scriptae, qui non tantum est concius Consiliorum Regis sed etiam maxima ex parte author. Oppidum Bouchain grauiter a Malecontentis oppugnatur, qui. coegerunt obsessos deserere

suburbium, quod vtcunque erat munitum, et inferior vrbs nominatur. Status nullum habent exercitum, quo possint obsessis subuenire, nec si colligant, poterunt satis validum colligere. Andegauensis quidem recepit in suum patrocinium oppidum, sed iam non habet paratas copias, quibus ei subueniat, nec durante bello in Gallia potest facile colligere. A duobus mensibus Rex Hispaniae misit Malecontentis sexcenta et quinquaginta millia coronatorum Bonauisi et Balbani Lucenses numeraueruut ipsis ducenta millia, Maluendae Hispani, qui Rothomagi negociantur, centum et quinquaginta nullia, et Fugeri trecenta millia. Id habemus ex Card. Granduellani et aliorum literis. Regi Hispaniae dicuntur res satis foeliciter in Lusitania succedere. Defecerant ad eum aliquot vrbes, cum scriptae fuerunt literae quas vidimus, et Dux Albanus progrediebatur cum exercitu, sed qui scribunt, conqueruntur ipsum nimis lente progredi, et videri metuere pericula vbi metuenda non sint. Rex Hispaniae substitit aliquamdiu in vrbe Badaios, quae est ad fines Lusitaniae. Inde ante duos menses contulit se in Ielnes, quae prima ex Lusitanicis vrbibus ad eum defecit. Vbi resciuit Antonium renunciatum esse Regem Lusitaniae, et receptum esse a Lisbonensibus, ipse etiam se Regem salutari curauit a Lusitanis, qui apud ipsum erant, et promulgauit, ac typis exprimi curauit edictum quo testatur Lusitaniae regnum ad se iure haereditario pertinere. Scripsi antea ad V. Celsitud. ex quinque viris, quos Rex gubernatores regni Lusitaniae constituerat, et disceptatores controuersiae de iure successionis in eo regno, tres ad Regem Hispaniae defecisse, et ex thesauris Regiis abstulisse, et secum in Hispaniam tulisse ephippium millibus coronatorum estimatum. De thorace aureo, cuius tantum esset precium antea audiueram, sed ex literis Card. Granuellani constat esse ornamentum equestre, quod cupiunt Hispani Duci Florentino diuendere. Nautae, qui recens huc ex Hispania navigauerunt, dicunt Ducem Albanum diem suum obiisse, sed qui scribunt ex aua Regia nullam eius rei mentionem faciunt. Multi ex nobilitate Lusitanica ad Hispanos defecerunt, et scribunt Hispani Regem Antonium non posse diu sine externis auxiliis subsistere. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae 28 die mensis Augusti 1580.

EPISTOLA CLXXXVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Spoliati sunt superiore mense aliquot tabellarii, quibus dederam literas ad V. Celsitud. quas mittebam Francofurtum ad Dn. Nicolaum Bromium, existimans V. Celsitud.

ituram Norimbergam ad conuentum qui eo fuit indictus. Cum non minore periculo Brunsuigam mittuntur literae, quoniam Statuum et alterius partis milites totam TransIsalanam prouinciam peruagantur, per quam necesse est vt tabellarii iter faciant. Status harum Prouinciarum nullos habent milites cis Rhenum praeter eos, qui sunt prasidio vrbibus: iis vero, quos habent in Frisia, et in TransIsalana prouincia, omnia succedunt infoeliciter. Post captum oppidum Bonchainum Malecontenti diuiserunt suas copias, quarum pars est ad Cameracum, et dat operam ne ipsis Cameracensibus auxilia ex Gallia adueniant. Cum altera parte inuaserunt Niuellam, quae est inter Btuxellas et Montes Hannoniae, quae vt audio heri est ipsis dedita. Metuo ne Bruxellas inuadant, quae quidem sunt satis munitae, sed plerique eius vrbis ciues redacti sunt ad egestatem: nam soliti sunt antea viuere ex praediorum suorum prouentibus, et ex commodis, quae ipsis proueniebant ex aula, quae apud ipsos residere solebat. Iam adempta est ipsis vtraque commoditas: nam eorum agri sunt plane deuastati, et loco aulae habent in sua vrbe praesidiarios milites, qui sunt ipsis admodum graues. Verendum itaque, si Malecontenti copias ad vrbem admouerint, ne ciues satius esse iudicent cum ipsis transigere, quam obsidionis pericula perferre. Malecontenti ante aliquot menses collegerunt prope Coloniam decem aut duodecim signa militum ex variis gentibus, quos voluerunt mittere subsidio suis, qui bellum gerunt in Frisia et in TransIsalana prouincia. Diu vagati sunt ii milites in ditione Cliuensis Ducis et Electoris Coloniensis: fuerunt enim ad alteram ripam Rheni milites Statuum, qui non passi sunt eos traiicere. Iam hic fertur, plures ex iis, qui Statibus militant, ad illam alteram ripam conuenisse, et coepisse Rhenum traiicere prope Nouesium animo innadendi eos, quos a Malecontentis Statibus collectos esse dixi. Ante aliquot dies plures sunt hic et Gandaui coniecti in vincula, qui, vt fama est, iniuerant consilia de vtraque vrbe Malecontentis prodenda: quae si sunt vera non est dubium, quin aliqui ex iis, qui hic valent authoritate, fuerint eius Consilii participes. Spero nos intra paucos dies aliquid certius de ea re habituros. Scripsi antea ad V. Celsitud., Commissarios seu Deputatos Statuum soluisse Flessingia 24 die Augusti, et foelici nauigatione vsos postridie peruenisse Diepam, quae est vrbs Normaniae. Fuerunt vbique in. Gallia humanissime excepti. Dux enim Andegauensis miserat ipsis obuiam plures ex nobilitate, qui eorum curam in itinere haberent. Peruenerunt ad cum octaua die superioris mensis, biduo post sua mandata ei exposuerunt, et obtulerunt conditiones, quae a Statibus harum prouinciarum ipsi proponuntur. Non existimo diutius quam per decem aut duodecim dies de propositis conditionibus disceptatum fuisse ab Andegauensi et Statuum Commissariis. Tandem conuenit inter ipsos, et conditiones, de quibus conuenerat, vtraque pars

testata est se approbare sua subscriptione. Missi sunt huc ad Status eae, quae subscriptae sunt ab Andegauensi, quasquidem ego vidi, sed eas describere nondum mihi licuit. Quamprimum earum exemplum nancisci potero, illud ad V. Celsitud. mittam. Non multum differunt ab iis, quas sub finem superioris hyemis ad V. Celsitud. misi. Insertum est autem conditionibus, vt Rex Galliae Hispaniae Regi bellum indicat, vel fratri alat decem millia peditum et tria millia equitum donec pulsi sint ex his regionibus Hispani, et pacem in suo regno constituat. Nondum consensit in eam rem Rex, ad quem missi sunt a fratre Mareschalcus Cossaeus et is, qui hic fuit ipsius Andegauensis Legatus, vt de ea re agant. An vero sint impetraturi a Rege, vt id, quod ab ipso petitur, promittat se facturum, ego dubito. Ipse Andegauensis iam profectus est in Pictones, quod ego vix credo: Nam puto eum id non posse tuto facere. Factio Hispanica est potens in Gallia, et est alieno animo a pace, Praeterea exercituum et prouinciarum Praefecti, quantum libet, Regi obtemperant, et plerique eorum pacem nequaquam expetunt, quare non erit facile Andegauensi id perficere quod molitur. Rex Hispaniae totam Lusitaniam in suam potestatem redegisse dicitur. Vigesima sexta die Augusti fusae sunt ab Albano Copiae Lusitanicae prope ipsam vrbem Lisbonam, quae eodem die capta est ab Hispanis, qui quidem vrbi pepercerunt, suburbia autem diripuerunt, quae erant ipsa vrbe opulentiora: in iis enim suas merces repositas habebant primarii mercatores. Aiunt Antonium, qui se Regem profitebatur, vulneratum ex praelio aufugisse cum sex tantum equitibus, sed quonam peruenerit nondum hic scitur. Lusitani, qui hic sunt, suspicantur eum se recepisse in eam partem Lusitaniae, quae est vicina Callaetis, et est plane montosa. Nuper ex Hispania nauigarunt in Hyberniam circiter mille milites, partim Hispani partim Itali, quos fama est a Pontifice Ro. missos esse subsidio iis, qui in ea Insula bellum gerunt aduersus Reginam Angliae. Eo missos esse a Rege Hispaniae, nemo fere dubitat: nihilominus tamen id Rex negat, et simulat se valde cupidum esse colendi amicitiam cum Regina Angliae. Mitto Biblia Anglica, quae V. Celsitud. ante aliquot menses scripsit vt ad se mitterem. Mitto etiam nouum testamentum conuersum in linguam Wallicam, quae est vetus Britannica. Biblia non habentur ea lingua, nec etiam nouum testamentum venale habebatur, sed quidam meus amicus, ad quem de ea re scripseram, illud quod mitto, sumpsit in Bibliotheca Reginae Angliae, vbi duo erant eius exemplaria: quare peto a V. Celsitud. ne aegreferat, quod non mittam plane nouum. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae quarta die Octob. 1580.

EPISTOLA CLXXXIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. In proximis meis literis scripsi ad V. Celsitud. Ducem Andegauensem non diu disceptasse de conditionibus, quae ipsi a Statibus harum prouinciarum proponebantur, et eas ita acceptasse, vt promiserit se effecturum, vt Rex componat tumultus in Gallia exortas, et Regi Hispaniae bellum indicat, vel ipsi militem et reliqua ad bellum necessaria suppeditet, quo possit has prouincias ab Hispanorum tyrannide liberare. Audegauensem haec nondum a fratre impetrasse scribitur ex Gallia. Jam autem profectus est Cognacum, quod non procul abest a Rupella, quo venturi dicuntur Rex et Regina Nauarrae, vt cum eo de pace agant, ad quam conficiendam habet a rege fratre amplissima mandata. Rex eo misit duos ex primariis suis Consiliariis, vt del berationi illi intersint. Sunt qui scribant, Reginam matrem Regis breui subsequuturam: prae se fert quidem Rex se pacem expetere, sed tamen magno studio supplementa militum mittet suis Praefectis, qui in Aquitania et Delphinatu satis foeliciter rem gerunt. Etiamsi Andegauensi nondum certo constet, an Rex approbaturus sit conditiones a Statibus propositas, nihilominus tamen misit militem ad fines Hannoniae et Artesiae, vt Malecontentis negocium facesseret, et liberaret vrbem Cameracensem ex angustiis, in quas est coniecta: nam Malecontenti loca vrbi vicina muniuerunt praesidiis, quae non permittunt, vt eo quicquam commeatus conueharur. Nobis hic vtilitatem aliquam attulit aduentus militum Andegauensis in Picardiam, quoniam hostes, qui vicinos huic vrbi agros depopulabantur, reuocati sunt in Hannoniam et Artesiam ad tuendum fines illarum prouinciarum. Dux Areschotus, Marchio Hauraeus eius frater, Bucho Haita, Schetzius, et Abbates, quos Status superiore anno miserunt Coloniam, iam sunt reconciliati Regi, et sunt in Hannonia apud Parmensem Principem, et eius matrem. Nudius tertius clausae fuerunt huius vrbis portae, et plateae a militibus ita obsessae, vt nemo potuerit aedes suas egredi ante horam tertiam pomeridianam. Capti sunt in variis vrbis locis ad quadraginta homines, quorum aliqui sunt postridie dimissi, quidam iussi sunt excedere vrbe, reliqui adhuc detinentur in carcere. Indictus est Hagam Hollandiae conuentus prouinciarum, quae in foedere Statuum permanent, in quo deliberabitur, quomodo Frisiae, TransIsalanae prouinciae, et Gueldriae subueniri possit, quas ii, qui praesidii causa eo sunt missi a Statibus, sua imperitia in maximum discrimen coniecerunt: hostes enim in illis oppida aliquot accupauerunt, et omnia itinera ita infesta reddunt, vt hinc non pateat tutus accessus in Germaniam.

Ad eum conuentum ituri sunt Archi-Dux Matthias et Orangius. Multi suspicantur Archi Ducem Matthiam non reuersurum huc, sed finito conventu in Germaniam iturum. Fuit hic sub initium huius mensis Legatus Reginae Angliae, qui mittebatur ad V. Celsitud. et ad alios Principes Germanicos, quem aiunt captum a praedonibus prope Cliuiam oppidum, et nescio quo abductum captiuum. Sunt qui putent abductum in arcem Blimbek, quae pertinet ad Georgium Schenck, qui Statibus harum prouinciarum ante biennium militauit. Is in ea arce alit aliquot latrones, qui itinera omnia, quae in superiorem Germaniam ducunt, obsident. Superiore hyeme Status illud asylum latronum obsederunt, sed Princeps Patmensis adueniens cum copiis coegit eos ab obsidione discedere. Res in Hybernia non satis foeliciter succedunt Reginae Angliae. Defecerunt ab ea, ac etiam a puriore religione ad Papatum omnes fere Incolae Insulae. Inter proceres Insulae praecipuae dignitatis sunt Comides Ormondius, Desmondius et Guildasius. Ormondius Reginae partes adhuc tuetur. Guildasius continet se domi, nec scitur vtri parti sit addictior. Desmondius est Dux rebellium, et habet totam nobilitatem sibi addictam, ac etiam reliquos Insulae incolas, et praeterea Hispanos et Italos, qui ex Hispania eo nauigauerunt. Regina Angliae conscribit militem, quem suis subsidio millat. Quidam ex familia Fleminga, quae est apud Scotos Illustris, occupauit insulam Ramecinum nominatam, quae est inter Hyberniam et Scotiam, quam se Pontificis Ro. nomine possidere profitetur. Hispani simulant se esse cupidos colendi amicitiam cum Regina Angliae, et dicunt nequaquam a se, sed a Pontifice Ro. excitatum esse bellum in Hybernia. Ego V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae omnia fausta et foelicia precor Antuerpiae 22. die 1580.

Cum essem obsignaturus literas, venit ad me quidam meus amicus, qui dixit mihi hac nocte appulisse huc naues, quae veniunt ex Lusitania. Qui in iis aduenerunt, dicunt Antonium collegisse denuo ad duodecim millia hominum, cum quibus ita premit obsidione vrbem Portoporto, quae est maritima, vt nisi Rex Hispaniae ei subueniat, non possit se diu aduersus eum tueri, sed referunt famam esse ibi Magnum Castellae priorem Albani filium naturalem, aduentare cum copiis vt obsessis subueniat. Idem Antonius diripuit vrbem Auero, eo quod ciues excitarint ignes in signum letitiae, quando audiuerunt fusas esse eius copias ab Hispanis. Eripuit Germanis et Belgis tormenta, quae habebant in nauibus, sed dedit eis merces, que erant maioris precii quam ipsa tormenta.

EPISTOLA CXC. Eidem.

ILllustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Venerunt huc ante duos menses Princeps Orangius, et Legati seu Deputati confoederatarum provinciarum, vt de iis, quae ad summam reipub pertinent, deliberarent, hoc est de nouo supremo Senatu constituendo, et de ratione conficiendae pecuniae ad bellum persequendum. Quoniam existimabam me in hoc conuentu habiturum de rebus publicis certiora, quae V. Celsitud. scriberem quam Antuerpiae, veni huc, sed infoeliciter mihi successit hoc meum consilium: nam incidi in morbum, qui me ita grauiter exercuit, vt scribendi ad V. Celsitud. et ad quosuis alios facultatem omnem mihi ademerit. Coepit iam melior esse mea valetudo, sed metuo ne id non sit diuturnum, nisi ex his paludibus discesserimus. Dudum nihil hic habueramus dignum quod scriberetur, verum nudius tertius venit huc a Duce Andegauensi nobilis vir, qui pacem esse factam in Gallia affirmat, quod etiam ipsius Andegauensis et aliorum literae testantur. Ita tamen facta est, vt Regis consensus requiratur, quem se facile impetraturum existimauit Andegauensis, licet in aliquibus transgressus sit fines mandati, quod a Rege habuit. Consenserunt in Conditiones Andegauensis, et Nauarrenus vicesima die Nouembris, sed postea interuenerunt disceptationes quaedam, quae fuerunt in causa, vt iis 26. eiusdem mensis primum subscripserint. Iam mittitu a Statibus Diploma authenticum ad Legatos seu Deputatos, quos habent in Gallia, quo conceditur eis potestas exigendi ab Andegavensi ius iurandum, quo promittat se obseruaturum conditiones, quibus harum regionum dominium in ipsum transfertur, de quibus inter ipsos conuenit, quod vbi factum fuerit, huc ab ipso Andegauensi mittetur, vt scribunt, filius Ducis Montpenserii ex regia familia, vt a prouinciis et primariis vrbibus iuramentum fidelitatis ipsius Andegauensis nomine exigat. Scripsit Andegauensis a se petitum esse, vt per vnum aut alterum mensem, in Aquitania et vicinis regionibus subsistat, ad confirmandam et stabiliendam pacem, quae non ita facile coalescet inter homines efferatos, et a multis annis bello et rapinis assuetos. Interea copias instruit, quas in has regiones adducat, et iam aliquem numerum militum misit ad Cameracum, vbi nuper ita pugnatum est, vt multi ab vtraque parte ceciderunt, et malecontenti, qui per quatuor aut quinque menses haeserant in locis vrbi vicinis cum maxima parte suarum copiarum iam se receperunt in Flandriam. Haeserant autem ad vrbem, vt intercluderent commeatum, cuius penuria sperabant eos, qui erant in vrbe, tandem facturos deditionem. Nauarrenus promisit Andegauensi se huc vna cum ipso venturum,

et adducturum duodecim cohortes equitum leuioris armaturae, et septem cataphractorum. Venient cum eo multi alii Gallici proceres, ex quorum numero erit Marchio Delbeuf Ducis Guisii patruelis. Ipse Andegauensis adducet nouem cohortes equitum cataphractorum et ad mille et ducentos equites leuioris armaturae, et quatuordecim et quindecim millia peditum, partim Heluetiorum, partim Vasconum. Etiamsi promittat se breui adducturum eas copias, vix tamen ante initium veris id fieri posse existimo. Misit huc Andegauensis literas interceptas, quae ex aula Hispanica in Caesaream mittebantur, sub illud tempus quo Imperator, et Illustrissimi Electores dicebantur venturi Norimbergam. Inter reliquas sunt literae Granuellani Card. ad Legatum Regis Hispaniae, qui est in aula Ceasarea, quibus monet eum diligenter, vt quidem vtatur opera Imperatoris et Illustrissimorum Electorum ad promonendas rationes Regis Hispaniae in his regionibus, sed potestatem constituendae pacis, nequaquam ipsorum arbitrio permittat, et si qui ex his regionibus mittantur ad Conuentum a Parmensi et aliis, qui res Hispaniae regis procurant, qui aliquod tale mandatum de pace habcant, obturet eis os diligenter, nec permittat, vt quid tale proponant: eam enim esse mentem Regis: ex quibus literis satis constat, quam ob causam cupiuerit Imperator vel potius Rex Hispaniae eum conventum celebrari. In quibusdam literis interceptis scribebatur Regem Hispaniae grauiter aegrotasse, sed ita conualuisse, vt sit longe languidior quam ante morbum, et propterea condidisse testamentum, in. quo Imperatricem et suam coniugem constituit gubernatrices Hispaniae, si quid humanitus ipsi accedat: verum ab eo tempore mortua est eius coniunx. Scribunt ex variis locis Antonium Regem Lusitaniae profligatum esse denuo ab Hispanis et captum, quod si verum est finitum est bellum et potentiae Hispanorum plurimum accessit. Angli quorum maxime interest ne Gallica potentia augeatur, habuerunt Legatum apud Andegauensem, interea dum est actum de pace, qui Reginae suae nomine vtramque partem ad pacem diligenter est hortatus, et admonuit quantum periculi ab Hispanis immineat, non solum Gallis, si armis inter se certare non desierint, sed etiam Anglis et aliis gentibus Christianis, quae religionem diuersam a Pontificia profitentur, et credo ob metum Hispanorum iam agi de foedere inter Gallos et Anglos. Audio ob eam causam Mareschalcum Cossaeum virum plane senem et podagricum breui in Angliam iturum. Angli recens obtinuerunt victoriam de Hispanis et Italis, qui erant in Hybernia, et pleresque ex iis interfecerunt. Duces autem eorum et Anglos, qui cum ipsis erant, captos affecerunt supplicio. Inter captiuos audio fuisse Praefectum vrbis Veteris, in cuius portu solent Pontifices Rom. suas triremes habere, et quendam Valdessum ex nobili familia Hispanica, sed an hi duo supplicio affecti sunt nondum scio, Conscenderant naues in Hispania mile et ducenti milites, qui

mittebantur auxilio iis, qui erant in Hybernia, sed nescio an audita Clade suorum retro cesserint, an vero progressi sint, et in Hyberniam appulerint. In his regionibus bellum satis segniter administratur. Flandria et Brabantia per aliquot menses non senserunt admodum magna incommoda ex bello, eo quod Malecontenti maximam partem suarum copiarum Cameracum versus duxissent, sed iam eas reduxerunt in Flandriam, et ante paucos dies fuderunt quosdam milites, quos ex sua vrbe Gandauenses emiserant, ad occupandum quasdam arces, quae non sunt magni momenti. Malecontentorum Dux tunc fuit Montignius Comitis Mansfeldensis priuigans. Aiunt Parmensem nuper convocasse Ordines earum prouinciarum, quae Regi Hispaniae parent, et eis significasse, non posse se iis copiis, quas iam habet, tueri prouincias aduersus Andegauensem, quare reuocandos ex Italia Hispanos et Italos, qui eo ante annum sunt remissi, ac etiam conscribendum esse militem in Germania, quod si dicant haec contra pacta fieri, et nolint permittere, dixit se non diutius apud ipsos mansurum, sed in Italiam reuersurum. Ordines prouinciarum non statim responderunt ad petitionem Parmensis, sed tempus ad deliberandum petierunt. Malecontenti iam fere per tres menses obsederunt oppidum Frisiae Steniwich, in quod ante quatuor aut quinque dies inuectum est aliquid commeatus ac etiam pulueris tormentarii, et qui sunt in vrbe facta eruptione ex hostibus aliquot interfecerunt. Paulo ante fuerant a militibus Statuum fusa tria Malecontentorum signa prope locum, qui nominatur Schuartzsluys, et eodem fere tempore, cum Groningenses ex sua vrbe erupissent, et conarentur demoliri munitionem, quam quidam extruunt, vt aditum ad mare ipsis intercludant, ita sunt excepti, vt coacti sint in suam vrbem refugere multis ex suis interfectis, ac etiam captis non paucis. Ego Deum omnipotentem oro vt hunc annum faustum et foelicem concedat V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Delphis Hollandiae secunda die Ianuarii 1581. Difcessurus Antuerpia misi ad V. Celsitud. Biblia Anglica, et nouum testamenrum lingua Wallica scriptum.

EPISTOLA CXCI. Eidem.

ILlustrussime Princeps ac Domine Clementissime. Saepius ad V. Celsitud. literas darem, nisi viae omnes, quae hinc in Germaniam ducunt, ita infestae essent latrociniis, vt pauci admodum audeant eo proficissi: imo ipse Rhenus ob latrocinia vix iam est nauigabilis. Videtur cuilibet licere latrocinari in ditionibus Ducis Iuliacensis et Electoris Coloniensis, cum in iis multi quotidie spolientur ac etiam ingulentur, et tamen in authores talium facinorum

non solum non vindicatur, sed ne inquiritur quidem. Nuper capta fuit nauis prope Embricam, quae vehebat merces, quas Itali ad quos pertinebant, estimant triginta aut quadraginta millibus coronatorum. Rex Galliae iam est Blesis ad Ligerim, vbi aiunt eum periculose decumbere. Subscripsit conditionibus pacis, factae a fratre Andegauensi et Rege Nauarrae, quae tamen est nondum puhlicata. Causam esse scribunt quod ciues oppidi la Reole, quod est ad Garumnam, et reddi debuit Regi Nauarrae, plane negent se id passuros: Rex autem loco eius oppidi duo alia offert Nauarreno, cui eiusmodi permutationem vtilem fore aiunt ii, quibus regiones illae sunt notae, et propterea non dubitant, quin sit accepturus conditionem, quod vbi factum fuerit, publicabitur pax, nisi quid aliud impedimenti interuenerit. Scribunt iam serio agi de foedere inter Gallos et Anglos. Resciuerunt Angli factam esse Romae conspirationem aduersus ipsos, cuius praecipui authores sunt Pontifex Ro. et Rex Hispaniae, quibus se etiam alii Principes adiungunt, sed quorum nomina nondum audiui: eam autem coniurationem nominarunt sanctam expeditionem. Authores conspirationis dederunt operam, ne Legatus aut Cardinales Gallici, qui sunt Romae, quicquid de ea resciscerent, sed nescio per quos id Anglis innotuerit, nisi forte aliquid intellexerunt ex iis, quos nuper in Hybernia coeperunt. Captus est etiam nuper in Anglia quidam Iesuita natione Anglus, quem aiunt esse hominem valde doctum et facundum. Delitescebat apud quendam ex proceribus, qui simul cum eo coniectus est in vincula. Interrrogatus Iesuita quam ob causam venisset in Angliam, respondit se ideo venisse, vt populo annunciaret verbum Dei, et abduceret eum a caeritate et ab erroribus, in quibus versatur: postea cum ab eo queretur, qua authoritate aut cuius mandato id faceret, respondit se id facere mandato Dei et eorum, qui in ipsum haberent imperium. Condemnatus est tandem ad perpetuos carceres, et ductus in arcem, quam nominant Turrim Londinensem. Plurimi iam dicunt non esse veram famam, quam audiueramus de Antonio Rege Lusitaniae capto ab Hispanis: nam aiunt nautas quosdam appulisse superioribus diebus in Zelandiam, qui affirmant se vidisse eum in vrbe Lusitaniae, quae Portoporto nominatur, sexta die superioris mensis, cum tamen antea scriptum fuerit ex ipsa Hispania eum captum fuisse sub initium Nouembris. Decimatertia dic superioris mensis soluerunt ex ostio Ligeris naues, quae vehant ei milites auxiliares. Aiunt esse tantum mille et ducentos, sed quos sperant ei multum profuturos, quoniamii, quos hactenus secum habuit, sunt plane imperiti rci militatis, et maxima ex parte serui vocati ad libertatem, ilii vero, qui ad ipsum mittuntur, sunt veterani, qui alios exercere poterunt. Mortuus est superiore mense Episcopus Leodiensis, cui aiunt successurum Ernestum Ducem Bauariae. Est quidem amplus Episcopatus,

sed est maxima ex parte his bellis deuastatus., et quotidie magis deuastatur. Mitto ad V. Celsitud. exemplum literarum Card. Granuellani, quarum in proximis meis literis ad V. Celsitud. feci mentionem Quoniam autem ipsae literae fuerunt lingua Hispanica scriptae, mitto ipsum exemplum Hispanicum bona fide descriptum ex ipsis literis interceptis et simul eius versionem latinam. Ex istis literis satis constat, Hispaniae Regem nonquam concessurum pacem his regionibus, quamdiu aliquid libertatis puriorem religionem profitendi sibi retinere volent. Scribunt ex Italia, Pontificem Rom. concepisse maiorem spem quam vnquam antea reducendi sub suum imperium populos, qui ab eo defecerunt, eo quod videat totam domum Austriacam. Bauarum et quosdam alios Gcrmaniae Principes esse eodem modo affectos, quo sunt Hispani. Audimus Episcopum Basiliensem recens iniisse foedus cum pagis Helueticis Pontificiis, et Argentoratensem ac etiam Moguntinum se illi foederi adiunxisse. Id etiam addit animum Pontifici Rom. quod experitur plures ex subditis Reginae Angliae sibi esse addictos, quam antea existimauerat. Sperandum est quidem, Deum dissipaturum eiusmodi consilia, sed tamen cauendum est, ne nostra negligentia addat animum iis, qui nos perditos cupiunt, et reddat eos alacriores ad aliquid aduersus nos tentandum. Haec scribens accepi literas ex Gallia, in quibus scribitur, Regem decima quarta die superioris mensis pacem factam a fratre et Nauarreno approbasse et subscripsisse. Ego V. Celsit. et toti Illustrissimae V. familiae. omnia fausta et foelicia precor. Delphis Hollandia octaua die Ianuarii 1581.

EPISTOLA CXCII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Dudum huc ex Gallia scripserunt Dux Andegauensis et Deputati Statuum harum prouinciarum, qui apud ipsum sunt, pacem esse factam in Gallia, vt antea scripsi ad V. Celsitud. Postea scripserunt post factam pacem, subortas fuisse quasdam controuersias et difficultates, quae tamen tandem fuerunt compositae, ita vt Rex subscripserit conditionibus seu capitibus pacis, de quibus inter fratrem ipsius et Regem Nauarrae conuenerit. Nihilominus nondum audimus publice proclamatum in Gallia, pacem esse factam, quae res plurimos hic solicitos reddit, qui metuunt ne a facta pace aliquid interuenerit, quod eius publicationem remoretur, et sit in causa, vt tardius ipsis ab Audegauensi mittantur auxilia, quibus iam maxime egent: nam Cameracum et Tornacum, quae sunt duae insignes vrbes, premuntur a Malecontentis, et commeatus penuria ita laborant, vt metuendum sit, ne cum hoste transigere cogantur, nisi ipsis

mature subueniatur, quod si accideret, magnam suae existimationis iacturam apud hos homines faceret Andegauensis, et spes quam de eo concepcrunt, plurimum minuetur. Interuenit recens aliquid in Scotia, quod etiam suspectas Gallorum actiones reddit. Comes Mortonus ex Illustri Glascensi familia, qui per annos aliquot regnum Scotiae gubernauit, iam coniectus est in vincula, et, vt quidam existimant, supplicio affectus. Id suis artibus perfecisse dicitur Aubignius, cuius pater fuit frater aui paterni Regis Scotiae. Pater quidem eius erat natione Scotus, sed ipse natus est in Gallia vbi duxit vxorem, et suas fortunas constituit. Venit autem ante annum in Scotiam, vbi statim summam gratiam et authoritatem consequutus est apud Regem opera aemulorum Mortonii qui ipsi nec authoritatem nec viribus erant pares, eo quod a Regina Angliae foueretur. Rex statim donauit Aubignio Comitatum de Lenoux, quod fuit ipsorum familiae patrimonium, ac etiam quoddam coenobium, quod habet amplos prouentus. Mortonus Vir sagacis ingenii statim animaduertit sibi strui insidias, et suos aemulos id agere vt per Aubignium eius authoritatem labefactarent, ac eum tandem perderent: et propterea voluit ex Scotia discedere, et suo discessui praetexebat aduersam valetudiuem: quam vt curaret, dicebat se constituisse proficisci ad thermas Aquisgrauenses, Regina Angliae, quae videbat suam factionem, cuius erat caput, eius discessu ex Scotia euerti, persuasit ei vt maneret, et misit ad conuentum, qui in Scotia celebrabatur, Comitem Bethfordiae, et quosdam alios ex suis proceribus, per quos monuit Regem, et Ordines Scoticos Aubignium venisse in Scotiam, vt pacem et tranquillitatem Reipub. turbaret, hortata est ipsos ac etiam petiit vt eum in Galliam remitterent. Responsum fuit a Scotis, iniquam esse Reginae petitionem: non posse enim nisi cum iniuria pelli Aubignium ex Scotia, vnde esset oriundus, et quidem ex familia, quae regnum obtinet, nec vllus iam vivat, qui fit Regi sanguine coniunctior. Accusatus est postea ab Anglis Aubignius, quod conaretur religionem Pontificiam in Scotiam reducere: quam accusationem vt, eluderet, publice professus est se eam religionem amplecti, quam Rex et tota Scotia profitentur, et ita nihil ipsi obfuerunt Anglorum accusationes, et Mortonum Regi et populo magis ac magis suspectum reddiderunt. Accusatur Mortonus, quod priuati sui commodi causa, ac in gratiam Reginae Angliae multa fecerit tempore suae gubernationis regno Scotiae perniciosa. Quod publicam pecuniam interuerterit, ac eam in suos vsus conuerterit. Sunt et alia multa, quae ipsi obiiciuntur, vt solet fieri, quandocunque quis ex eminente dignitatis gradu deiicitur. Ab aliquot diebus sparsa est hic fama, quam tamen ego falsam esse iudico, Gallos, qui in Lusitaniam Antonio Regi auxilio mitti debebant, nauigasse in Scotiam, et Aubignium eorum opera regem in suam potestatem redegisse; quod si esset verum, horum hominum

animi mirum in modum ab Andegauensi abalienarentur. Quicquid sit, postquam Regina Angliae audiuit Mortonum in Scotia coniectum esse in vincula, misit statim in Northumbrium et alias prouincias vicinas Scotiae Comitem Hontintonium earum regionum Praefectum, et Baronem Vnsdonium sibi iunctum sanguine misit Beruicum, quae est praecipua munitio Regni Anglici versus Scotiam. Coeperant Angli fauere rebus Andegauensis in his regionibus, et contra suam consuetudinem hortati erant Gallos ad pacem, quod ideo faciebant, quia cupiebant eos committere cum Hispanis, quos deprehenderunt in ipsorum perniciem conspirasse cum Pontific. Ro. et cum quibusdam aliis Principibus, sed vereor ne ob ea, quae iam acciderunt in Scotia, sententiam mutent, et dent operam, vt Hispanis reconcilientur, cum sint persuasi motus istos Scoticos Gallicis artibus excitatos ese. Nuper in Anglia coniecti sunt in vincula Henricus Hauardus Ducis Northfolcii ante aliquot annos supplicio affecti frater, et quidam alii, qui aduersus Reginam conspirauerant. Index conspirationis fuit Comes Oxonii, quem alii in suam sententiam conati fuerant pertrahere. Sunt qui scribant eum fuisse conspirationis conscium et participem, sed perculsum animo, vel poenitentia ductum totam rem Reginae indicasse. Capti sunt etiam nuper in Anglia plures Iesuitae, qui apud quosdam ex nobilitate religioni Pontificiae addictos delitescebant, et suis claudestinis concionibus populum aduersus Reginam concitabant, de qua re in alteris meis literis scripsi ad V. Celsitud. In his regionibus potius ducitur bellum quam geritur, quia hae prouinciae totam suam spem in auxilia Gallica reiecerunt. Pugnatum est superioribus diebus aliquoties ad oppidum Steinwich, quod Hispanici iam totos tres menses obsederunt. In illis conflictibus dicuntur cecidisse ex Hispanicis septingenti aut octingenti, ex iis, qui Statibns militant, pauci sunt interfecti. Iam mihi dictum est oppidum liberatum esse obsidione. Nuper etiam a praesidio Cameracensi fusae sunt duae cohortes Albonorum, quorum Dux Comes Hermes Martinengus est captus. Mortuus est nuper Episcopus Leodiensis, cuius Episcopatum multi ambiunt. Magnam spem de eo adipiscendo dicitur concepisse Ernestus Dux Banariae, quem aiunt Collegio Canonicorum commendatum esse ab Episcopo iamiam morituro. Competitores habet filium Barlemontii, qui apud Regem Hispaniae authoritate plurimum valuit, qui est collegii Decanus. Item Card. Granuellannum cuius causam egit Princeps Parmensis, qui ob eam rem profectus est Namurcum, vt ex propinquo loco eam commodius agat. Status harum regionum conantur ad eum Episcopatum promouere Archiducem Matthiam, et ob eam rem miserunt suos Legatos Leodium, In Conuentu Statuum hic celebrato, etiam actum est vt Status dent ipsi Archi-Duci Matthiae annua quinquaginta millia florenorum quandiu viuet: res tamen non est plane constituta, quoniam Deputati

dixerunt, se prius de ea re velle referre ad eos, a quibus erant missi. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae V. familiae. Delphis Hollandiae prima die Februarii 1581.

EPISTOLA CXCIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quoniam plerique eorum, ad quos scribere soleo, mihi significarunt meas literas sibi non reddi, ego metuo ne eae, quas ad V. Celsitud. hactenus fatis frequentes dedi, aut saltcm bona pars in itinere perierint. Superiore mense conuenerunt Dusburgi in Cliuia Status Circuli Westphalici, et inter reliqua, vt audio, deliberarunt de Rheni nauigatione et viis, quae ex his regionibus ducunt in Germaniam, repurgandis a latrociniis, sed quid sit ab ipsis de ea re decretum nondum audiur. Mirum est Principes ea potenria, qua sunt Dux Iuliacensis et Elector Coloniensis, non suscipere maiorem eius rei curam, cum praesertim haec fiant cum magno detrimento vectigalium, quae habent ad Rhenum, qui infra Coloniam iam non est nauigabilis. Quoniam auxilia, quae promisit Dux Andegauensis nondum aduencrunt, nec ipse, nec harum prouinciarum Deputati, qui sunt in Gallia, scribunt quando sint aduentura, omnes sunt hic animo valde anxio, et metuunt plerique ne quid subsit fraudis promissis Andegauensis. Ego sane credo ipsum hanc rem serio agere, sed suspicor fratrem non praebere se ei tam facilem in subministranda pecunia, et aliis rebus ad bellum necessariis, quam ipse sperauit. Permisit quidem ei Rex, vt a suis subditis pecuniam extraordinarie exigeret, sed qui sunt earum rerum periti, iudicant eum non posse a suis exigere vltra quater centena millia Coronatorum, cuius pecuniae assentatores et aliae harpiae aulicae bonam partem ad se rapient. Itaque existimo nihil ipsum posse efficere, quod sit magni momenti, nisi a fratre et quidem ferio adiuuetur. Praefecti Regis Hispaniae ita negligenter praeparant se ad defensionem, vt videantur persuasi ea, quae aduersus ipsos molitur Andegavensis non habitura successum. Audimus tamen esse magnum numerum militum in Picardia, Campania et aliis Gallicis prouinciis vicinis ditioni Regis Hispaniae, et mirantur eos non progredi. Interea Cameracum laborat penuria commeatus, et metuendum est, ne deditionem facere cogatur, nisi ipsi mature subueniat Andegauensis, qui omnem existimationem apud has gentes amittet, si passus fuerit vrbem illam inhostium potestatem deuenire, cum eius patrocinium peculiariter susceperit, et sitad ipsos fines Galliae. Scripsi antea ad V. Celsitud. oppidum Steniwich in Trans Isalana prouincia obsideria Malecontenis, qui totos quatuor menses ibi consederunt, Obsessi erant ad eam

inopiam redacti, vt amplius pane non vescerentur, sed milites Statuum, qui a festo natalis Dominici frustra semper conati erant ad obsesos deferre commeatum, id tandem perfecerunt ante quatuor aut quinque dies, quamuis essent obsidentibus numero inferiores. Fama eius rei hos homines eo magis exhilarauit, quia de eius oppidi salute plane desperabant: nam hostes ita occupaverant omnes aditus ad oppidum, ac muniuerant vt videretur plane impossibile esse subuenire obsessis. In aliis prouinciis et praesertim in Flandria et Brabantia aluntur milites magno numero, sed qui tempus in ocio terunt, et sunt prouinciis illis valde graues: nec melius habent prouinciae quae parent Regi Hispaniae: nam milites nolunt parere suis Ducibus, quia ipsis non numerantur stipendia. Mittuntur ex Gallia Legati in Angliam Cossaeus Mareschalcus regni, praecipuus Consiliarius Andegauensis Ducis, et Pibracus vir doctus et facundus, qui authoritate et gratia apud ipsum regem plurimum valet. Causam legationis esse scribunt, vt nouum foedus ineatur inter Gallos et Anglos: incipit enim omnibus vicinis esse admodum formidabilis potentia Regis Hispaniae, postquam Lusitaniae regnum tam facile in suam potestatem redegit: nam omnes iam credunt ipsum Antonium periisse, quamuis nondum constet quomodo perierit. Quidam etiam scribunt, Legatos, qui ex Gallia mittuntur in Angliam, habere ab Andegauensi mandatum, vt eius nomine mutuo pecuniam petant a Regina Angliae. Non ignorat Regina sibi strui insidias a Pontifice Rom. et a Rege Hispaniae, et suos subditos ab ipsis sollicitari ad defectionem, quotidie experitur. Interceptae sunt literae ex aula Hispanica missae ad quosdam Principes, ac etiam ex Romana, quae satis ostendunt, id agi a Pontifice et a Rege Hispaniae, vt turbentur regna Angliae et Scotiae, ad quod eos impellit non solum odium religionis, sed etiam quia persuasi sunt, se, nisi id perfecerint, frustra laboraturos in his prouinciis, vbi omnes vrbes sunt munitae, et populus assueuit malis quae bellum necessario sequuntur. Scripsi antea ad V. Celsitud., Comitem Mortonum, qui diu administrauit regnum Scotiae, traditum esse custodiae. Quoniam Reginae Angliae semper fuit addictior, existimauit Regina, eos, a quibus fuit traditus custodiae, velle aliquid aduersus se moliri, et propterea conscripsit militem, quem misit ad fines Scotiae. Verum vbi intellexit id tantum agia Scotis, vt reddat rationem Mortonus suae administrationis coram Statibus et secundum leges regni, existimauit id ad se nihil pertinere, et propterea militem, quem conscripserat, dimisit. Captus est Mortonus ab iis, quos sibi maxime addictos esse existimabat. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud, et toti Illustrissimae V. familiae. Delphis Hollandiae 24 die Februarii 1581

Iam aduenit miles ex Steinwich, qui narrat solutam esse obsidionem oppidi 22 die huius mensis: postquam enim Malecontenti intellexerunt invectum esse in oppidum Commeatum, noluerunt ibi diutius subsistere. Coepta fuerat obsidio 24. die Octobris.

EPISTOLA CXCIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. In proximis meis literis scripsi ad V. Celsitud. inuectum esse Commeatum in oppidum Steinwich ab iis, qui Statibus militan, 21 die superioris mensis, et postridie solutam esse obsidionem, quae quatuor menses durauerat. Soluta obsidione exercitus Statuum inuasit munitionem Giethoorn vicinam oppido Steinwich, in qua erant quadringenti milites praesidiarii, qui cum viderent se nihil posse sperare auxilii a suis, qui post solutam Steinwichii obsidionem procul abierant, ea conditione munitionem dediderunt, vt liceret ipsis saluis suis rebus inde discedere. Locus est valde opportunus: nam ibi est cataracta, per quam tota regio vicina inundari potest et propterea extructa est illa munitio. Quonam se receperint Malecontentorum copiae nondum hic certo scimus. Quidam dicunt, equites Germanicos iuisse in Episcopatum Monasteriensem, reliquos autem Groningam ad flagitandum debita sibi stipendia. Orangius profectus est Delphis Amsterdamum, vt propinquior esset iis locis, in quibus geritur bellum. Credo quod Amsterdami celebrabitur Conuentus Statuum generalium, qui debuit celebrari Delphis. Ego huc redii, quo possem commodius ad V. Celsitud. scribere. Facilius edt ex Hollandia in Hispaniam, autin Moscouiam scribere, quam in Germaniam: nam Hollandi mari tantum peregrinantur aut negociantur. Tandem reuerdi sunt omnes Legati deu Deputati, qui a prouinviis confoederatis missi fuerant ante sex menses ad Ducem Andegauensem, excepto St. Aldegondo, qui inter eos fuit praecipuus, qui vt existimo ante reditum conueniet Regem, quo possit eius voluntatem certius explorare, et intelligere quantum sit auxilii ab eo expectandum. Qui redierunt valde laudant humanitatem et ingenium Andegauensis Ducis, et omnia bona sibi de eo pollicentur. Credunt etiam regem ipsi non defuturum, sed existimo eos nihil certi de ea re promittere posse. Scribunt ex variis locis ipsum interdixisse, ne quid frumenti, vini aut aliarum rerum ad victum necessariarum Namurcum aut ad alia loca inferiora Mosa fluuio deuehatur, quod si verum est, non solum Namurcum sed etiam vrbes omnes, quas Hispani obtinent in Brabantia et Gueldria, et praeterea Leodium laborabunt penuria commeatus: nam quicquid fere habuerunt hactenus vini et frumenti, id

pene totum, secundo Mosa ex Lotharingia, Campania et Verdunensi Episcopatu eo deuehebatur. Sunt qui dicant illis in locis esse fere duplicatum omnium rerum precium, postquam a Rege Galliae factum est illud interdictum. Si idem fiat in Picardia, coniicientur in magnas difficultates copiae Malecontentorum, quae sunt in Hannonia et in Attrebatibus: nam nulla re ad victum necessaria abundant illae prouinciae, praterquam frumento. Reliqua habent ex Gallia vel ex Hollandia. Vrbs Cameracensis premitur obsidione a Malecontentis. Cameracensium Deputati fuerunt apud Ducem Andegauensem, cui dixerunt vrbem non fore in periculo, modo sub festum paschatis ipsi subveniat. Is, qui arcem obtinet et est pracipuae authoritatis in vrbe, dicitur esse valde timidus. In conditionibus, quas Status harum prouinciarum proposuerunt Duci Andegauensi, insertum est, vt ineat rationem ita satisfaciendi Archiduci Marthiae, vr non habeat occasionem conquerendi de ipsis. Legati, qui ex Gallia veniunt, dicunt ipsum Andegauensem iam offere Archiduci Matthiae Comitatum Montfortii, cuius reditus annui aestimantur triginta millibus Francorum, et promittere se effecturum, vt a Rege plura accipiat, si veilt cum ipso amicitiam colere. Actum est in Conuentu per hyemem Delphis celebrato, vt Status harum prouinciarum ipsi Archiduci Matthiae numerent annua quinquaginta millia florenorum, quamdiu viuet, sed Deputati dixerunt eam rem tanti esse monenti, vt inconsultis iis, a quibus erant missi, non auderent quicquam de ea decernere: Verum vt ego existimo, in conuentu Amsterdamensi aliquid de ea re decernetur Non possum mihi persuadere, Archiducem Matthiam accepturum ea, quae ipsi ab Andegauensi offeruntur: nam id videretur parum decorum Austriacae familiae, et praeterea si superuixerit, Ferdinando suo, patruo futurus est haeres partis bonorum quae Ferdinandus possidet: imo si Imperator, qui est admodum valetudinarius, sine liberis decederet, ad ipsum Matthiam tandem peruenerit Comitatus Tirolensis, cuius sunt amplissimi prouentus. Sed egestas cogit interdum homines multa facere contra suam dignitatem, et certe Archi Dux Matthias habet iustam causam conquerendi de suis, a quibus ita deseritur, vt non solum nihil pecuniae ad ipsum mittant, sed ne quidem secum quanquam habet, qui ipsi suo consilio adesse possit in tantis difficultatibus, quibus est vndique circumuentus, et ex quibus se difficulter sine aliqua nota Austriacae familiae explicare poterit. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae octaua die Maitii. 1581.

EPISTOLA CXCV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Quorum iam se offert commodior ratio mittendi literas Francofurtum propter mercatum, saepipius ad V. Celsitud. scribo, etiamsi pauca habeamus digna, quae scribantur. Nondum hic nobis certo constat quid auxilii sit sperandum ex Gallia: nam vrbs Cameracensis, cuius patrocinium suscepit Dux Andegauensis, versatur in summo periculo, et qui veniunt ex Gallia, dicunt iis copiis, quas iam collectas habet Andegauensis, non posse repelli ab obsidione Malecontentos, qui iam eo vires omnes suas conuerterunt, et facti sunt alacriores, accepto nuper trium mensium stipendio; missa sunt enim recens ex Hispania ad Parmensem Principem quater centena millia Coronatorum. St. Aldegondus, qui fuit praecipuus inter Legatos seu Deputatos, quos Status harum prouinciarum miserant ad Andegauensem, non rediit huc cum collegis, sed iuit in aulam Gallicam, vt Regis voluntatem exploraret, quantum ad auxilia, quae fratri suppeditaturus dicitur: verum Regem conuenire non potuit, qui est adeo afflicta valetudine, vt duo aut tres tantum ex maxime familiaribus ad eius colloquium admittantur. Princeps Condaeus et Huguenoti, qui sunt in Delphinatu et Occitana regione, pacem a Rege Nauarrae factam hactenus approbare noluerunt, et retinent in sua potestate Salinas, quae sunt ad Ostia Rhodani fluuii, ex quibus Rex vberrimos prouentus habere solet. Conantur eis persuadere Andegauensis et Nauarrenus, ne turbent pacem, quae tam difficulter coaluit, et sane si in sua pertinacia permanserint, plurimum turbabunt rationes Andegauensis: nam quia Regi opus erit milite, et pecunia ad eos oppugnandum, nulla aut exigua auxilia poterit fratri suppeditare, et ita deerit ei facultas subueniendi his prouinciis. Aiunt Archiducem Matthiam constituisse se abdicare praefectura harum prouinciarum in Conuentu Statuum generalium, qui iam dicitur celebrandus Amsterdami. Non possum satis mirari, aulam Caesaream, non habere maiorem rationem huius Principis, quam hactenus habuerit. Quoniam destituitur viris prudentibus, quorum consilio in suis rebus vtatur, quaedam interdum facit vel etiam ferre cogitur, quae tam Illustris familiae dignitati nequaquam conueniunt. Habet secum homines ineptos, qui multa moliuntur, quae ipsum exosum reddunt, quae tamen sunt eiusmodi, vt plerumque iis, quibus nocere cupiunt, potius risum et Principis commiserationem, quam metum incutiant: sunt enim adeo rerum imperiti, vt saepe sperent, se per quemuis ex triuio, desumptum posle harum regionum Statum conuertere, quod nec Rex Hispaniae, nec Pontifex Rom., nec plures alii Principes

ipsis coniuncti hactenus facere potuerunt. Eiusmodi molitiones ipsum Archiducem ita exosum populo reddunt, vt forte parum honorifice dudum esset hinc dimissus, nisi Princeps Orangius suam authoritatem interposuisset. Iam maiore conatu quam vnquam antea agitur de coniugio Reginae Angliae et Andegauensis Ducis. Iam in Angliam ex Gallia mittetur legatio, qua vix nostra aetate visa est vlla splendidior. Eius legationis capita erant Comes Suessionum Principis Condaei frater, Cossaeus Regni Mareschalcus, Lansacus Motafenelonius, qui per aliquot annos fuit Regis Galliae Legatus in Anglia, Brissonius Praeses Parisiensis, et Pinartus vnus ex primariis Regni Secretariis, qui omnes sunt magnae dignitatis et authoritatis in Gallia. Fiunt in Anglia maximi apparatus ad excipiendum eos: nam in qualibet stationum, quae sunt inter Doroberniam quo appellent, et Londinum, dispositi sunt trecenti equi, quibus vehantur, et Londini in arce Regia, et in vicinis splendidioribus aedibus apparantur centum habitationes, in quibus excipiantur. Omnia haec nequaquam mihi persuadent coniugium subsequuturum, sed tamen miror tanto conatu hanc fabulam iam agi, et tantum impendi in histriones. Sunt qui dicant, istos non solum acturos de coniugio, sed etiam de foedere inter Regem Galliae et Reginam Angliae. Rex Hispaniae iam in suam potestatem redegit totam Lusitaniam, cui praefecit Card. Austriacum Imperatoris fratrem. Quidam scribunt, Regem Antonium fuga in Galliam peruenisse, alii autem ipsum esse in Aphrica apud Regem Fessanum. Ego credo esse mortuum. Milites Statuum expulerunt ex Trans Isalana prouincia, et ex tota Frisia Occidentali Malecontentos, et postremo ab eis receperunt oppidum Staueren, quod est ad fauces illius sinus, quem Zuyderzee nominant. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae 14 die mensis Martii 1581.

EPISTOLA CXCVI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Bellum vsitato iam hic more vtrinque segniter administratur: nam quia suo tempore militi non numerantur stipendia, suorum Ducum imperium non curat, Andegauensis misit copias in Picardiam, sed quae sunt tenuiores, quam vt audeant cum hoste confligere. Missae autem sunt, vt Dameraco subueniant, quod laborat penuria commeatus, et ab hoste obsidetur sed non ita arcte: nam non habet castra ad ipsam vrbem, sed tantum collocauit praesidia in vicinis oppidis et pagis, per quos aditur vrbs, quae impediunt ne quid commeatus eo invehatur, et ad ipsas portas vrbis saepe excurrunt. Heri hic accepimus literas,

in quibus scribitur Gallos superiore septimana misisse versus vrbem decem aut duodecim currus, quos pauci milites comitabantur. Eos cohors equitum Albanorum inuasit, sed quae excepta a duabus cohortibus Gallicis, quae collocatae erant in insidiis, coniecit se in fugam. Interea dum isti inter se certant, octoginta currus onusti commeatu ducti sunt in vrbem via remotiore ab hoste. Si haec sunt vera poterit vrbs aliquandiu consistere, cum praesertim abundet frumento, nec videatur hostilis equitatus posse diu haerere illis in locis, ob inopiam pabuli. Quidam ex Praefectis Albanorum defecit ad Gallos, quem Andegauensis iussit ex suis popularibus, qui transfugiunt, centum equitum cohortem conscribere. Aiunt Parmensem Principem in sua castra non audere proficisci, eo quod destituatur pecuuia, ad numeranda stipendia militi, qui tumultuantur. Aliquot equitum cohortes secesserunt in agrum Doacensem, vbi diripiunt pagos et minantur, se incensuros eos, nisi ipsis a Doacensibus numerentur stipendia. Quoniam hostis procul iam abest a Flandria, et vix potest discedere ex locis, in quibus iam agit ob vicinum militem Andegauensis: Flandri, qui in suis vrbibus valida militum praesidia hactenus habuerunt, ex ipsis partem militum detrahunt, vt ex eis conflent exercitum, cum quo aliquid tentare constituunt, existimantes ex absentia hostis sibi rei bene gerendae occasionem offerri. Exercitum eorum puto fore duorum aut trium millium peditum tantum, et septem aut octo cohortium equitam, et quamuis futurus sit exiguus is exercitus, vix tamen poterunt nancisci Ducem tam peritum rei militaris, vt ei regendae sufficiat. Superiore mense certatum est aliquoties leuioribus praeliis in Flandria euentu ita vario, vt neutra pars habeat quod multum glorietur. Conuentus Statuum generalium, qui inductus erat ad 25. diem Februarii, nondum coeptus est: imo inter ipsos Status nondum conuenit de loco, in quo sit celebrandus. Iudicant plerique consultum esse, vt in Hollandia celebretur ob vicinos Gueldros et Traiectenses, qui cum reliquis prouinciis contumacius agunt, necdum vocationem Andegauensis approbauerunt. Alii petunt, vt in Flandria, aut saltem Midelburgi in Zelandia celebretur, quo possit ex propinquiore loco facilius prospici iis, quae ad bellum pertinent, quod ad fines Galliae geritur. Iam de ea re deliberabitur Amsterdami, vbi agit Princeps Orangius recens reuersus ex Frisia, quo excurrerat, vt Ordines illius prouinciae dissentientes, et ex disensione ad seditionem spectantes, conciliaret inter se, quod ab ipso foeliciter factum esse audio. Deprehensa est nuper conspiratio Bruxellis, cuius caput erat Dominus de Auxi frater Comitis de Bossu, qui dum vixit fuit Imperator exercitus Statuum. Habuit eius conspirationis plures socios, inter quos erant Monachi et Sacerdotes, quorum aliqui coniecti sunt in vincula. Constituerant Bruxellensem vrbem Malecontentis prodere. Populus Bruxellensis, arrepta

inde occasione, quod monachi et sacerdotes institutae proditionis essent participes, templa omnia Pontificiis ademit, quos aiunt iam petere, vt duo tantum ex iis concedantur ipsis ad celebranda sua sacra, et reliqua omnia iis, qui sunt religionis nostrae, permittere. Antonius, qui se Regem Lusitaniae nominat, quem multi extinctum putabant, iam est in Gallia, ad quem dicunt multos ex nobilitate Lusitanica confluere. Venit ad eum ante paucos dies Connestabilis Regni Lusitanici, Vir magnae dignitatis, qui opes, quas in Lusitania possedit maximas, maluit Hispanis relinquere, quam eorum tyrannidem diutius ferre. Rex Hispaniae instruit Classem aliquot nauium, cum qua aiunt velle eum inuadere Cassiterides insulas, quas Asores nominant Lusitani, ad quorum Regnum pertinent. Hae vulgo dicuntur, sed multi aliud suspicantur, cum praesertim detineat omnes naues, tam Hispanicas quam peregrinas, quae sunt in portubus Hispaniae et Lusitaniae. Ego facile credo eum inuasurum vrbes, quas Lusitani possederunt in vicina Africa Tingitana, cum praesertim audiam Regem Marcoci vicinum illis locis conscripsisse iam magnum numerum Arabum, qui in Africa vagantur, veluti Tartari in Europa et Asia, et Alarbes nominantur. Non serunt agros, sed viuunt ex praeda et ex stipendiis, quae accipiunt a Principibus, qui inter se bello certant, quibus pro precio militant. Dicunt ad quadraginta eorum millia ab ipso esse conscripta. Scribitur etiam ex Hispania, quosdam populos in Nouo Orbe ab Hispanis defecisse, quos armis instruxit, quibus antea carebant, Pirata ille Anglus, de quo antea ad V. Celsitud. scripsi. Legatio illa splendida Gallica, cuius in superioribus meis literis mentionem feci, traiecit in Angliam decima septima die superioris mensis. Fuit excepta splendidissime in Anglia, sed quid hactenus ibi egerit, nondum compertum habemus. Metuendum est, ne bellum inter Anglos et Scotos exoriatur. Angli habent ad septem aut octo millia hominum ad fines Scotiae. Aiunt Regem Hispaniae offerre Regi Scotiae auxilia aduersus Angloss et filiarum alteram in vxorem, quod haud dubie facit Hispanus spe persuadendi Regi adolescenti, vt abiecta puriore religione, in qua est enutritus, ad Ponficiam redeat, quod spero eum non facturum, et si facere vellet, id eius subditi nequaquam paterentur. Omnes qui eum norunt, mirum in modum praedicant eius ingenium, grauitatem, modestiam, est formae dignitatem. Videntur certe Angli cum eo paulo iniquius agere, et adimere velle ei libertatem admiuistrandi regnum pro arbitrio: nam volunt vt dimittat ex Scotia Comitem de Lenoux, cuius pater et Regis auus paternus fuerunt fratres, et praeterea vt ex custodia liberet Comitem Mortonum, qui de multis criminibus accusatur. Respondet Rex se nihil de Mortono statuere velle nisi ex iure et consuetudine Regni Scotici. Quantum ad Comitem de Lenoux attinet, si aduersus eum instituatur accusatio et alicuius criminis reus

peragatur, promittit se grauiter in eum animaduersurum, sed se non posse eum nullius criminis conuictum ex Scotia, vnde Originem ducit pellere, cum praesertim nullum habeat sibi iunctiorem sanguine, sitque hactenus expertus eum sibi fidum et industrium in exequendis iis, quae ipsi demandantur. Ego vereor ne regina Angliae sibi malum illud accersat, quod vitare conatur, est enim ei suspecta crescens aetas et virtus Regis adolescentis cuius est eximia indoles, eo quod se heredem Regni Anglici profiteatur. Forte rectius faceret, si eum sibi conciliaret, et cum eo de Regni Anglici successione transigeret. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsit. et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae Calend. Maii. 1581.

EPISTOLA CXCVII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi ante paucos dies ad V. Celsitud. de aduentu Copiarum Andegauensis Ducis ad loca vicina vrbi Cameracensi, et quomodo se inde in interiorem Gallicam receperint. Praeter spem Andegauensi accidit, quod se iam cito receperint, eaque res eum valde perturbauit: quare vt ei malo mederetur, relicta Aquitania nondum satis pacata, magna celeritate Alenconium venit, et ad amicos scripsit, vt sibi in hac sua necessitate opem et anxilium adferrent, et quam multis possent stipati militibus intra decimum quintum diem huius mensis ad Castrum Theodorici (Chastean Thiezzy) accederent, quod est oppidum ad Matronam fluuium viginti milliaribus supra Lutetiam, ad quod conueniunt eius copiae. Vbi resciuit mater, eum venisse Alenconium, ad eum statim est profecta, et multis verbis conata est ei persuadere, vt ab instituto desisteret, sed id frustra est ab ea factum: nam respondit se suam fidem obstrinxisse, et se velle praestare, id quod promisit, etiamsi cum vitae periculo id sit faciendum. Sunt qui scribant, matrem, vbi animaduertit eum non posse abduci ab ea sententia, id per literas Regi filio significasse, e ab eo petiisse, ne pateretur fratrem se in exitium praecipitare, sed aliqua auxilia ei suppeditaret. Rex autem non solum non est matri in ea re obsequutus, sed etiam propositio publice Edicto, mandauit prouinciarum et vrbium Praefectis, vt milites omnes per ipsorum praefecturas iter facientes, qui ipsius mandato non essent conscripti, interficerent. Ea res, vt aiunt, Reginam ita male habuit, vt ad aulam non redierit, sed se receperit in suam arcem Chenonceaux, quae abest duobus milliaribus ab Ambosia, et Regi significauerit, se nolle amplius negociorum eius curam vllam suscipere, postquam ita secum agi videat, et sibi pro immensis laboribus, quos sustinuit, eam gratiam referri. Rex statim ad eam est profectus: quomodo autem

inter ipsos conuenerit ego ignoro, sed scio sub id tempus quo vna fuerunt, satellites regios inuasisse nobiles quosdam viros, qui ad Andegauensem ibant, et ex iis cepisse ad triginta, qui postea obiurgati a Rege sunt quidem dimissi, sed equi et arma ipsis adempta ab iis qui eos ceperant, non sunt ipsis restituta. Sunt qui dicant, ista omnia simulari a Rege in gratiam oratoris Regis Hispaniae, sed nihilominus ipsum tandem suo fratri non defuturum. Haec sane ita geruntur vt valde metuam, ne Rex nimis serio, ista agat, cum praesertim vrbs Cameracensis, quae est maximi momenti, breui sit ventura in potestatem eorum, a quibus obsidetur, nisi ipsi subueniatur. Non dubito etiam, quin multi ex nobilitate, qui suis sumptibus Andegauensi erant militaturi in hoc bello, ista Regis erga ipsum asperitate a suo instituto dimoueantur. Non tamen se propterea desistit Andegauensis colligere copias, quae iam fere totam Picardiam, et bonam partem Normandiae et Campaniae deuastauerunt, quod ego miror Regem ferre, si ex animo cupit Regi Hispaniae gratificari. Praeterea conscribit Andegauensis mille et quingentos equites Germanicos, quos si Rex passus fuerit in suum regnum penetrare, videbitur non ita improbare institutum fratris, vt ipse hactenus conatus est Hispanis persuadere. Quod si bona fide cum Hispanis egerit, et institutum fratris, vt hactenus fecit, impediuerit, frater meo iudicio arma in ipsum conuerter, etiamsi cum capitis periculo id se facturum sciat. Iam est ipse Andegauensis profectus in Angliam cum quatuor aut quinque Comitibus itineris tantum, quam profectionem ego existimo eum suscepisse fratre et matre inconsultis et insciis. Sub id tempus quo in Angliam venit, inde discessuri dicebantur Legati eo missi ex Gallia, sed eius aduentus fuit in causa, vt suum discessum distulerint. Quid sit actum ab illa legatione tam splendida, nondum hic scire potuimus. Ego potius suspicor nihil esse actum, quam quidpiam quod sit alicuius momenti, et meo iudicio erat Andegauensis, si sperat se aliquid auxilii ad hoc bellum a Regina Anglia impetraturum: nam etiamsi Anglisciant se offendisse Hispanos, et sibi ab ei metuant, ego tamen non dubito, quin malint has prouincias sub eorum imperio manere, quam in Gallorum potestatem deuenire. In Gallia nondum est bene stabilita pax, et sunt quidam ex Huguenotis, qui nolint praestare ea quae Rex Nauarrae ipsorum nomine promisit. Princeps Condaeus conqueritur sui non habitam esse eam rationem quam decuit, cum pax est facta. Conqueruntur inferiores Oscitani, quod Tolosates apud se detinuerint eos, quos ad Regem Nauarrae miserant, vt illi actioni de paci interessent. Delphinates autem non solum conqueruntur, sed pertinaciter negant se reddituros Regi eas vrbes, quas edictum de pace iubet ipsos reddere. Ob eam rem Rex constituit ipsis bellum inferre, et ad eam rem delegit Ducem de Maine Guisii fratrem, qui iam copias conscribit. Iam fuerunt vna Mont Albani Rex Nauarrae, Princeps

Condaeus, et Legati missi ex prouinciis, in quibus ii, qui nostram religionem profitentur, vrbes obtinent, vbi de suis rebus deliberauerunt. Audio communi eorum nomine, qui adfuerunt, mitti ad Regem legatos, qui dent operam vt istam controuersiam inter Eegem et Delphinates componant. Promittunt Delphinates, se quidem reddituros Regi tot vrbes, quot promisit Rex Nauarrae eos reddituros, sed alias ab iis quae ab ipso sunt nominatae. Quid effectura sit ea legatio breui videbimus. Archidux bonam partem suae familiae dimisit, et iam videtur serio de discessu cogitare. Misit vt audio ad Conuentum Ordinum, qui iam agitur Amsterdami, quosdam ex suis, qui iis qui conuenerunt, significent, ipsum se sua praefectura abdicare, et iam publicis literis recusat subscribere, vt antea solebat. Laborat penuria pecuniae: nam promissum ipsi stipendium non numeratur ipsi suo tempore. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitud. et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae 13 die Iunii 1581.

EPISTOLA CXCVIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Ante aliquot dies hic Cladem accepimus, qua maiorem accipere non potuissemus, nisi haec ipsa vrbs in hostium potestatem deuenisset. Amisimus enim Bredam vrbem munitissimam, quae non longius hinc abest quam Torga a Vitemberga, nec ullus interiacet fluuius, qui posset arcere aut remorari hostium excursiones ad hanc vrbem. Asseruabatur captiuus in splendida arce, quae est ad Vrbem, Baro a Fresing, cuius literae, quibus Statuum arcana prodebat hostibus, ante duos annos fuerunt interceptae. Orangius, ad quem arx et oppidum pertinebant, dabat operam vt humanissime haberetur, quo posset ea ratione continere in fide fratrem eius, qui praeest arci Cameracensi. Vulgo hic creditur istum immemorem humanitatis, quae ei exhibebatur ab Orangio, instituisse proditionem, qua hostes recepti sunt in arcem, in qua erant pauci milites, qui ipsum et arcem custodiebant, ex quibus aliquos corruperat, qui ipsius proditionis fuerunt administri. Hostes admissi sunt in arcem die 28. superioris mensis sub horam secundam a media nocte, et ibi aliquandiu substiterunt antequam irrumperent in vrbem, in qua erant pauci milites, qui omnium primi fuga sibi consuluerunt. Ciues autem corripuerunt arma, et cum hostibus pugnarunt vsque ad horam nonam matutinam, nec cesserunt hosti, antequam effracta porta suum equitatum in eos immitteret. Multi ex ciuibus fuerunt caesi, et non pauci vulnerati; pudicitiae autem mulierum scelerate es insultatum victoribus, quarum aliquae seipsas interfecerunt. Ingentem praedam consequtus est hostis:

nam in vrbem tanquam in locum munitissimum ex tota vicinia conuectum erat, quicquid ibi fuit praeciosissimum. Huius vrbis mercatores circa hoc tempus anni solebant eo mittere magnam vim telarum linearum, vt dealbarentur, eo quod ob aquarum limpiditatem candidiores ibi redderentur, quam vsquam in Brabantia. Eiusmodi telarum tanta est ibi copia reperta ab hoste, vt pluris aestimentur quam trecentis millibus florenorum, quarum maxima pars ad huius vrbis ciues pertinebat. Nec sunt contenti direptione vrbis hostes, sed cogunt ciues vitam ac reliquas suas fortunas pecunia redimere, quam necesse est vt in hac vrbe conficiant, eos vero, qui praescripto die indictam pecuniam non numerant, interficiunt crudeliter. Dux eorum, a quibus est vrbs capta, est minimus natu ex Barlemontiis, quem Dn. de Haulte Penne nominant. Illius vrbis calamitas hanc nostram valde terruit, et quia dissipata fuit sama, institutam fuisse eam proditionem a Pontificiis, tribuni seu praefecti ciuium distributorum in cohortes et legiones, qui plurimum hic possunt, censuerunt esse in hac vrbe adimendum Pontificiis omne exercitium suae religionis, eo quod Pontificii ex vicinis vrbibus, in quibus nullum habent suae religionis exercitium, huc confluant, et in tantum numerum excrescant, vt, qui puriorem religionem profitentur, merito sibi ab ipsis timeant. Suo autem aduentu in hanc vrbem praetexerunt ademptum sibi in patria suae religionis vsum, quem hic essent habituri. Interdictum hic est Italis, Hispanis, Lusitanis, Saxonibus et aliis gentibus, quae ob priuilegia, quae in hac vrbe adepti sunt, volunt esse immunes ab excubiis, et allis grauaminibus, quae ferre coguntur ciues, interdictum est eis, inquam, ne accincti gladiis per vrbem incedant, cum eius defensionem suscipere nolint, et adempta sunt eis arma omnia, quae domi habuerunt, praeter gladium et pugionem. Iussi sunt vrbe excedere omnes Ecclesiastici, iis tantum exceptis, qui in ipsa vrbe sunt nati, quibus sub graui poena est interdictum, ne sacra sua celebrent. Concessa sunt tamen Pontificiis duo exigua templa seu sacella vt ipsi vocant, in quibus suos infantes baptizent, sua coniugia celebrent, et suos mortuos sepeliant, ita tamen vt missarum solemnia non vsurpent. Monachi omnes dudum sunt hinc pulsi. Monialibus sua sacra sunt etiam adempta, et interdictum est eis, ne posthac vtantur vestitu discreto ab aliarum mulierum vesticu. Omnes autem deducentur in vnum coenobium, in quo ipsis praebebuntur alimenta. Credo quod bona Ecclesiastica tandem diuendentur, et pecunia ex iis confecta in vsus belli impendetur. Eadem, quae iam hic fiunt, sunt facta Bruxellis ante duos menses, ita vt nullum iam sit religionis Pontificae exercitium in omnibus vrbibus, quae Statibus parent, et Andegauensem Ducem accersunt. Princeps Orangius habeat ex vrbe Breda et adiacentibus pagis et opidulis vberes prouentus, quibus suam familiam vtcunque sustentabat, quod vnicum ei fere supererat ex omnibus suis fortunis: quare nihil ipsi priuatim tristius accidere potuit. Habet magnum numerum liberorum,

inter quos indole et formae dignitate excellit Mauritius aui Materni nomen referens, qui est natus annos tredecim aut quatuordecim. Andegauensis aduentum suum diutius differt, quam his prouinciis sit vtile, quae iam calamitatibus satis sunt edoctae, se non posse suis viribus diutius constitere aduersus vim et potentiam Hispanorum. Colligit militem quanta potest diligentia, sed hactenus habuit et adhuc habet fratrem Regem aduersantem, cuius tamen propensam esse erga ipsum voluntatem his hominibus erat persuasum. Malecontenti credunt aut simulant, se credere cum non venturum: cum plerique eorum a Cameracensi obsidione discessrerint, quorum quidam distributi sunt per vrbes: alii vero venerunt Louanum, et ad alia loca huic vrbi propinquiora. Videntur insidiari Bruxellis aut Mechlinae aut forte etia~ huic vrbi, vbi longe diligentius solito aguntur excupiae. Quod iam pauciores vrbem Cameracensem obsidiant, nuper id ipsis incommodi accidit, quod ante non multos dies sexaginta equites Galli in ipsam vrbem penetrauerint, vehentes secum puluerem tormentarium, salem et quaeda~ alia, quibus maxime indigebant obsessi. Copiae collectae a Statibus Flandriae, nuper fuderunt tres cohortes peditum et duas equitum Malecontentorum, ex quibus ad centum et viginti sunt caesi, et praecipui eorum ducis capti. Senatus huius vrbis iam mittit Legatos ad Orangium, aquo pecit vt huc tandem redeat, quo possit sua autoritate compescere quorundam petulantiam, qui, quoniam plebem sibi addictam habent, plus iuris in administratione rebus, sibi summunt quam forte sit vtile: nam magistratus Ordinarii authoritatem plurimum labefactauerunt, quae res praebere posset occasionem alicui tumultui quem non facile esse sedare Rex Galliae multis modis hactenus conatus est deterrere fratrem ab expeditione, quam in has regiones suscepit, nec adhuc se ei satis aequum praebet: non solum enim proponit edicta aduersus eos, qui ipsi sunt militaturi, sed etiam misit in Picardium equitem et peditem, cui mandauit, vt eius copiarum progressum, quantum in se erit, impediat, et deiiciat pontes impositos fluminibus, quae necesse est vt traiiciant. Ipsa Regina mater aliquoties accessit ad filium Andegauensem, et conata est variis artibus ab instituto eum abducere, sed parum hactenus apud ipsum profecit: non enim de apparatu ad bellum quicquam propterea remisit, et praeterea aliquot centurias equitum Germanorum conscribit, quos existimo venturos ad fines Cameracensium sub finem huius mensis, quo tempore eo etiam veniet ipse Dux Andegauensis. Etiamsi Rex et Regina palam ostendant se improbare Andegauensis Consilia, multi tamen sunt adhuc in ea sententia, vt, sicut antea scripsi ad V. Celsitud., existiment ipsos tandem Andegauensi non defuturos, quod nisi fecerint est metuendum, ne in irritum cadant eius conatus, cum pecunia nequaquam sit instructus. Ego omnia fausta et foelicia precor V. Celsitudini et toti Illustrissimae V. familiae. Antuerpiae 12 die mensis Iulii 1581.

EPISTOLA CXCIX. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Antonius Lusitaniae Rex tandem Hispanorum manus euasit, et incolumis, quantum ad personam eius attinet, in Angliam peruenit, vbi quidem non est publica aliqua pompa exceptus, sed tamen Regina dicitur ad aedes, in quas diuertit, accessisse, et cum eo sumpsisse prandium. Regina iam agit in arce Grenwiche, quae est ad Thamesin, et abest a Londino quatuor Anglicis milliaribus, quae vix Germanicum vnum efficiunt: ab ea autem arce abest vno miliari Anglico locus, in quem diuertit Rex Antonius. Latuit in Lusitania vsque ad vicesimum tertium diem Maii, quo tempore mulier quaedam accessit ad nautam Hollandum, qui reditum in patriam apparabat, et pollicita est ei maiorem mercedem, quam alias dari soleat, si recipere vellet in suam nauim viros aliquot nobiles, qui Hispanorum manus effugere cupiebant: sed ea conditione, vt, postquam eos recepisset, statim solueret, et vela ventis committeret. Accepit nauta conditionem, quae ei proponebatur, et incognitos noctu in nauim recepit, et statim soluit. Qui recepti erant in nauim, postquam viderunt se superasse Celticum promontorium, quod iam nominant finis terrae, indicarunt nautae, quinam ipsi essent, qui foeliciter eos perduxit Caletum, quo appulerunt nona die superioris mensis. Antonius Rex dedit nautae supra pactam mercedem quingentos Coronatos, et promisit ei annuos prouentus aliquot millium aureorum, si quando contingat eum in suum Regnum restitui. Laudanda sane est, et digna praemio illius nautae fides: Si enim voluisset ipsum Antonium Hispanis prodere, magnas opes ab ipsis consequi potuisset. Cum ipso Rege Antonio aiunt venisse Card. Osorium, qui est vir doctus et facundus, et multis editis scriptis clarus. Credo ipsum Antonium delituisse aliquandiu Caleti, et suum aduentum Regi Galliae indicasse: nam sub initium huius mensis primum resciuimus, eum in Angliam peruenisse. Scripserunt huc Lutetia aliqui Lusitani, agi de foedere inter Regem Galliae, Reginam Angliae, Regem Antonium et Ducem Andegauensem, et addunt in suis literis, se existimare iam esse conclusum illud, foedus. Aiunt ipsum Antonium petiisse a Regina Angliae octo naues, quas dixit se velle suis sumptibus instruere. Comes Vimiosus Lusitaniae Connestabilis, qui ante duos aut tres menses venit in Galliam, alias naues iam instruxit, et adhuc instruit ad ostium Ligeris Fluuii. Sunt Insulae in mari Atlantico, quas Asores Hispani nominant. Doctiores

putant eas esse, quae olim Cassiterides fuerunt nominatae. Ad eas Insulas cursum dirigere fere coguntur omnes ii, qui ex nostro orbe nauigant in Indiam Orientalem, et in nouum Orbem. Sunt septem aut octo numero, sed omnes parui momenti vna excepta, quae nominatur La Tercera, ad quam solebant appellere omnes naues, quae in Indiam Orientalem et Nouum Orbem ibant et redibant, et ibi aquam, et alia necessaria ad victum sumere. Parebant Regi Portugaliae eae Insulae, et Imperium Regis Hispaniae iam receperunt, excepta La Tercera, quae omnes Monachos et Sacerdotes eiecit, eo quod conarentur persuadere populo, vt se Regi Hispaniae subiicerent. Ipsa Insula, vt audio, est natura ac etiam arte admodum munita, et quotidie ab Incolis magis munitur: nam audio eos hoc anno duxisse Fossam alicuius longitudinis, quae sit magnarum nauium capax, et ad eius initium duas arces construxisse. Rex Hispaniae instruit Lisbonae viginti magnas naues, et Sebiliae duodecim, quas ad oppugnandam eam Insulam dicitur missurus. Credo naues, quas Rex Antonius instruit in Gallia et Anglia, ad ipsius Insulae defensionem instrui, et iam eo peruenerunt quadringenti milites Galli missi a Lusitaniae Connestabile. Nauis inde veniens appulit in Angliam ante quinque aut sex dies, quae refert, ab Incolis Insulae nuper captas fuisse quatuor naues Hispanicas venientes ex nouo orbe, quae multum vehebant auri, argenti, gemmarnm et aliarum rerum magni precii, et eosdem incolas sperare se intercepturos octo alias naues, quae quatuor illas subsequebantur. Refert etiam eadem nauis, Pro Regem Indiae hortatum esse ipsos Insulae incolas, vt nomen Lusitanicum fortiter defenderent, et significasse eis, se nullum Regem Lusitaniae agniturum nisi natione Lusitanum. Dicunt conuenisse de coniugio inter Reginam Angliae et Ducem Andegauensem, sed tamen superesse quaedam, de quibus exquirenda est ipsius Andegauensis et Regis fratris sententia et voluntas. Ego de ea re idem credo, quod antea semper credidi. Malecontentorum Copiae superioribus diebus fusae fuerunt prope Groningam ab Anglis, qui Statibus militant. Dicuntur ex ipsis cecidisse septingenti aut octingenti. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae 15. die Iulii 1581.

EPISTOLA CC. [correction of the transcriber; in the print CII.] EIDEM.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Nos hic summo cum desiderio expectamus aduentum Ducis Andegauensis: nam

qui Cameraci obsidentnr ad eam rerum omnium inopiam sunt redacti, vt non possint diutius subsistere. Ego tamen coniicio ex literis eorum, qui ex ipsius castris ad nos scribunt, non posse ipsum ante finem hnius mensis eis subuenire: plurimae enim difficultates quotidie ipsi obiiciuntur ab iis, qui in Gallia Regis Hispaniae rebus student, quae iter eius remorantur. Quoniam autem dispersi dicuntur equites, quos in Germania conscribebat, vereor etiam ne ea res aliquid noui impedimenti ipsi obiiciat: nam nisi ad eas copias, quas iam habet, Rex aliquas adiunxerit, non poterit sine magno periculo inuadere Principem Parmensem, qui se in Castris munitis prope Cameracum continet. Habet Andegauensis in castris ad duo millia equitum Gallorum, qui fere omnes sunt ex Nobilitate Gallica, et sunt armis et equis optime instructi. Habet praeterea aliquot cohortes eorum equitum, quos vulgo Albanos nominant, quorum plerique ex castris Principis Parmensis ad eum transfugerunt. Peditatus eius est sex aut septem millium hominum. Flandri habent collectum exercitum quatuor aut quinque millium hominum, qui dabit operam, vt se cum Andegauensi coniungat. Rex frater eius habet in Picardia ad duo aut tria millia peditum, et sex aut septem cohortes cataphractorum equitum, quos si fratri concesserit, vt multi sperant eum facturum, eius copiae videntur futurae validiores copiis Parmensis, qui tamen habent militem exercitatissimum, et praesertim equitem. De voluntate Regis erga fratrem nondum nobis liquido constat, et sane hactenus ostendit, se eius consilium non probare: multi tamen suspicantur istam asperitatem erga fratrem fuisse simulatam ad faciendum fucum Hispanis. Vt id suspicemur esse verum facit transactio repente facta cum iis, qui in Delphinatu puriorem Religionem profitentur, aduersus quos summam indignationem prae se ferebat, et iam copias paratas habebat ad inuadendum eos, quibus praefecerat Ducem de Maine fratrem Guisii, quem nihilominns dicunt cum copiis illis iturum in Delphinatum, et transiturum Alpes, vt Marchionatum Salussianum tueatur, si forte Hispani ab ea parte aliquid mouere velint. Si res illis in locis turbentur, non fiet sine periculo Ducis Sabaudiae, cuius ditio est ita circumiecta, vt ab ea bellum arcere non sit futurum ei facile. Walsynghanum primarium Secretarium Regni Anglici, et ipsius Reginae Consiliarium intimum, certum est missum esse in Galliam, vt de foedere agat inter Gallos et Anglos, in quo foedere aiunt comp rehendi debere Antonium Lusitanum et Ducem Andegauensem. Iam

autem instruuntur in Gallia et in Anglia naues, quae sunt nauigaturae in mare Atlanticum, et daturae operam, ne Hispani res suas stabiliant in prouinciis, quae ad Regnum Lusitanicum pertinuerunt. Iam eo nauigarunt ex Anglia duae naues, vt nunciarent incolis ventura ipsis breui auxilia, et ita redderent eos constantiores ad se defendendum aduersus Hispanos. Subsequutae sunt illas duas naues sex aliae, quae, vt fertur, vexerunt militem in Insulas, quae Asores nominantur, quarum mentionem feci in superioribus meis literis. Intra paucos dies soluet tota Classis reliqua, quam fore validam dicunt, numerum tamen nauium nondum audiui. De Classe Gallica minus certa habemus: instruitur enim in mari Santonico ad eas Salinas, quae nominantur Brouage, ad quas Inferiores Saxones crebro nauigant, quae procul hinc absunt, et pauci ex illis locis ad nos veniunt. Venerunt ex India in Galliam quidam Lusitani eo missi, vt certo explorarent, quisnam iam sit Status Regni Lusitanici. Nauigarunt per Sinum Arabicum in Aegyptum, et ex Aegypto Massiliam, suntque eadem via ad suos reuersuri, cum sit breuissima, et tutus transitus ipsis concedatur per ditionem Turcicam. Aiunt eos retulisse, Lusitanos, qui sunt in India, plane decreuisse, se nulli Regi subiicere, qui non sit natione Lusitanus, et si ipsis constitisset de morte Regis Antonii, habebant in animo sibi Regem eligere eum, qui vt pro Rex per aliquot annos ipsis praefuit. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae duodec. Augusti 1581.

EPISTOLA CCI. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi ante tres aut quatuor dies ad Vestram Celsitudinem et misi literas meas Brunsuigam. De Andegauensis aduentu non habemus certiora, quam habuimus, cum alteras meas literas scripsi, et quamuis eius Ministri affirment eum habiturum auxilia a fratre Rege, ego tamen id nondum mihi persuadere possum. Agitur de foedere inter Regem Galliae et Reginam Angliae, sed ea res diu pertrahitur. Angli nihil magis cupiunt, quam vt inter se committantur Galli et Hispani, quibus bello certantibus putant se fore tutissimos. Si Rex Galliae aperte suppeditaret auxilia fratri, id esset initium belli cum Hispano, quod si accideret, hauddubie de foedere cum Gallis ineundo non amplius cogitarent Angli, nam id essent consequuti, quod per istud foedus, de quo iam agunt, se consequuturos sperant, Rex autem Galliae non

habet in animo suscipere bellum aduersus Hispanos, nisi in eo habuerit. Anglos socios. Quamuis Angli talia foedera non expetant, agunt tamen de foedere, quia metuunt si id non faciant, ne Galli et Hispani se aduersus eos coniungant, quod sciunt Pontificem Rom. summo conatu agere vt perficiat, nec in ea re vlli pecuniae parcere. Credo etiam ab eo foedere minus abhorrere Anglos illectos dulcedine magnarum opum, quas secum retulit insignis ille pyrata Drakerus, qui superioribus annis orbem terrarum circumnauigauit, et multa aperuit, quae Hispani ignota aliis gentibus esse cupiebant. Hunc Drakerum superiore anno reuersum ex illa longa nauigatione in Angliam Regina equestri dignitate ornauit, et duas naues magni precii ei donauit. Futurus est in ea Classe, quae Regi Antonio in Anglia instruitur, et intra dies paucos solutura dicitur. Classis, quam Rex Hispaniae instruxit in Tago fluuio prope Lisbonam, soluit inde decima die superioris mensis. Fuit quatuordecim magnarum nauium, quae vehunt duo millia militum, quae sunt partim Hispani partim Germani. Dicunt Classem illam nauigare ad Insulas Asores, quarum primatia Tercera nomine, Imperium Hispanicum respuit. Sunt qui dicant ante Hispanos peruenisse eo quatuor naues Gallicas, quae militem vexerunt, qui esset Incolis Insulae subsidio, ad prohibendum Hispanos descensione in terram. Instruit etiam aliam Classem in Baeti fluuio Rex Hispaniae, sed ad quem vsum eam instruat nondum hic scimus. Classis Turcicam conspecta est prope Meliten Insulam nauigans in Aphricam. Exponet militem, quem vehit Algeri, vnde Turcae volunt inferre bellum Regi Fessano, eo quod coniunxerit se cum Hispano, cum tamen Abdelmelec frater eius, qui iam regnat, consequutus fuerit Regnum illud Turcarum beneficio, quorum se Clientem profitebatur. Si non fit par Turcis Rex Fessanus, cogetur Rex Hispaniae suscipere eius patrocinium cum propter foedus, quod cum ipso iniit, tum quia esset valde periculosum Hispaniae, si Turcae in illa ipsorum Vicinia accederent: nam Regnum Fessanum extenditur ad Fretum Herculeum, et ex eo conspici potest Regnum Granatense, cuius ineolae sunt maxima ex parte Mahometani, et grauibus ac recentibus iniuriis exacerbati aduersus Hispanos. Huc scriptum est Lugduno, Ducem Sabaudiae indixisse bellum Genevenfibus, sed qua occasione id fecerit, aut quid bello praetexat non adiicitut. Episcopus Vercellensis fuit superiore hyeme apud Heluetios Pontificios nomine Pontifi cis Rom., et suis malis artibus et practicis tantum odium eorum, qui puriorem Religionem profitentur, ipsis instillauerat, vt parum abfuerit, quin bellum inter ipsos oriretur. Verum opera Legati Regis Galliae, et quorundam bonorum Virorum effectum est, vt illa dissidiorum initia componerentur, et exacerbati vtriusque partis animi vtcunque lenirentur. Ego ve reor ne Pontifex occasionem quaerat reuocandi illud dissidium et illam fabulam agat per Ducem Sabaudiae adolescentem nondum viginti annos natum, qui metuo ne sibi ea re malum aliquod accersat: nam Bernates non deserent Geneuenses, quos non opprimi multum ipsorum

interest. Praeterea inserti sunt foederi, quod Rex Galliae cum Bernatibus superiore anno iniuit. Forte eo bello quaeritur occasio turbandi Bernates, quorum opibus inuident reliqui Heluetii. Pontifex ab ipsis nuper repetit Episcopatum Losanensem, quem ipsi possident sunt anni fere quadraginta. Miror qua spe id fecerit: nam non dubitauit ipsos denegaturos id quod petebat. In Gallia supererant adhuc quaedam controuersiae inter Regem et eos, qui in Delphinatu puriorem religionem profitentur, ob quaedam oppida, quae volebant Regi restituere, vt antea ad Vestram Celsitudinem scripsi. Nuper ad nos scriptum fuerat compositam esse illam controuersiam, literae vero recens allatae Lugduno testantur obsideri a Regiis Liuronem, quod est vnum ex oppidis, quae nostri nolebant Regi restituere; quibus literis adhibenda est fides, quia oppidum illud non procul abest a Lugduno. Praeterea scribitur Pontificios per insidias occupasse vrbem Petragoricorum, quam nostri obtinebant, quae est vrbs magni momenti. Si ista fiunt eonsentiente Rege, renouabitur haud dubie bellum in Gallia, et irritus etit conatus Ducis Andegauensis in his regionibus. Ego omnia fausta et foelicia preor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae 15. die Augusti 1581.

EPISTOLA CCII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Cameracensis vrbs tandem liberata est diuturna illa obsidione. Quae de ea re audiuimus sunt eiusmodi; Die vndecima huius mensis Dux Andegauensis ingressus est vrbem Sti. Ouratini, vbi haesit per duos aut tres dies. Decimaquinta castra metatus est ad Coenobium, quod de Vancelles nominatur, et abest tribus tantum milliaribus a Cameraco. Nocte insequente Bourses, qui arcem huius vrbis ciuibus tradidit ante annos quatuor, et postea ad Maleconrentos defecit, deseruit oppidulum Creueceur, quod obtinebat, cum quatuordecim signis peditum, et tribus cohortibus equitum. Die decimasexta Malecontenti instruxerunt aciem, et maiora tormenta disoposuerunt, perinde ac si haberent in animo cum Andegauensi coufligere. Eodem die prima acies Andegauensis recta contendit versus Cameracum, cumque viderent Malecontenti, qui prope vrbem suam aciem instructam habebant, Gallos ad se propius accedere animo confligendi, imperarunt ductoribus peditum, vt se paulatim reciperent versus oppidum Bouchanium. Peditatum subsequutus est equitatus, et eo die ad sex milliaria confecerunt, et prope Douacum sub stiterunt. Die decimaseptima post horam primam a meridie Dux Andegauensis ingressus est vrbem Cameracensem. Haec sunt, quae de iis rebus hic habentur, de quibus paulo post certiora ad Vestram Celsitudinem scribam. In omnibus autem vrbibus, quae ab hac parte stant, eduntur signa laetitiae sonitu campanarum, displosione maiorum tormentorum, et accensis ignibus. Sunt qui dicant, Malecontentos non esse inter se concordes, et quosdam eorum cupiuisse cum Gallis confligere, alios vero fuisse in alia sententia. Labor et sumptus obsidionis vndecim aut duodecim mensium ipsis perierunt: coeperant enim vrbem obsidere quarta die Septembris superioris anni. De hac re intra paucos dies certiora habebimus, quae ad Vestram Celsitudinem statim perscribam. Classis, quae pro Rege Antonio iustruitur in Anglia, breui, vt aiunt, soluet. Dicitur futura multarum nauium, quae ad sex millia militum vehent. Aiunt ipsum Regem Antonium nullum recipere in suam familiam, nec etiam in Classem, qui sit Pontificiae Religionis, quod non satis mirari possum: nam ea re offendet Lusitanos, qui adeo sunt superstitiosi, vt nullum vnquam videre mihi contigerit, qui puriorem Religionem profiteretur: Viuit iam Regio more Londini, et habet custodes corporis, et familiam numerosam et splendide ornatam. Regina Angliae hortatur eum, ne se mari committat, sed in Anglia euentum rerum expectet. Naues iam ex Thamesi nauigarunt in Occidentalem Angliae partem. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae 20. die Aug. 1581.

EPISTOLA CCIII. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad Vestr. Celsitudinem, liberatam esse obsidione vrbem Cameracensem. Cum ad ipsam vrbem accederet cum copiis Dux Andegauensis, eius copias semper sequebantur equites et pedites, quos Rex frater satis magno numero collectos in Picardia habebat, quos dicebat se ideo collegisse, ne, si frater et Parmensis praelio decertarent, victor ei damni aliquid inferre posset. Quo vero propius ad hostem accedebat Andegauensis, eo propinquiores ei fiebant iidem illi Regii milites, et cum venisset in ipsius vrbis Cameracensis conspectum, plerique eorum militum diuerterunt in pagos tam propinquos eius castris, vt pars exercitus ipsius esse viderentur: eo autem accesserunt sine signis aut aliqua alia nota, qua inter se distingverentur, vt viderentur contra Regis et suorum Ducum voluntatem id fecisse, sed cum resciuisset Parmensis id esse factum ab ipsis, non dubit auit quin se essent coniuncturi Andegauensis copiis, si ad pugnam deueniretur, et propterea existimauit sibi esse retrocedendum. Recepit se primo versus Bochanium oppidum, et postea versus Doacum, quo eum persequutus Andegauensis aliquot Castella ab eo munita expugnauit, et coegit eum se recipere versus Valentianas, in cuius vrbis suburbiis castra metatus est. In ipsa autem vrbe est Comes Lalenius Praefectus Hannoniae, qui non patitur Parmensis milites in vrbem ingredi, nisi paruo admodum numero, vt sibi res necessarias comparent. Andegauensis interea obsidet Bochanium oppidum, quod abest tribus tantum milliaribus a Cameraco, et munit oppidulum Arleux, quod Parmensi eripuit, ex quo poterit in agrum Atrebatensem facile excurtere. Status harum prouinciarum aluerunt per aliquot menses ociosas copiolas in Flandria, quas videntur iam velle augere, et cum Andegauensibus coniungere. Andegauensis quidem habet satis firmas copias, sed quia maxima ex parte constant ex voluntario milite, et qui suis sumptibus ei militat, ego vereor ne breui dilabantur, cum praesertim destituatur pecunia, quae possit subleuare inopiam eorum, qui iam absumpserunt viaticum, quod secum domo attulerunt. Petit quidem pecuniam a Statibus harum prouinciarum, sed nec iam paratam habent, nec possunt statim conficere, et etiamsi confi ciant, erit tamen exigua summa, et ea res authoritatem Andegauensis minuet. Agitur adhuc de foedere inter Gallos et Anglos, sed ea res tandiu ducitur, vt verear ne magnae illae spes, quae factae sunt Antonio Lusitaniae Regi, tandem in fumum abeant, cum iam instet hyems, et Rex Hispaniae praeter eas naues, quas iam emisit, instruat ad ostium Baetis fluuii Classem quinquaginta navium. Miserat quidem aliquot naues in Insulas, quas Asores nominant, quae exposuerunt in Terceram, quae est earum primaria, ad quingentos milites Hispanos, quorum Dux erat Valdessus, qui cum laude in his regionibus militauit sub Albano, verum incolae Insulae correptis armis Hispanos inuaserunt, et eos omnes trucidauerunt: non potuerunt enim se recipere in naues, quae procul aberant a litore, quae suorum cladem conspicientes inde soluerunt, et in Hispaniam redierunt. Inde recens aduenit nauis in Angliam, quae refert id accidisse 25 die Iulii. Iam ex Anglia soluent quatuor naues, quae eo dicuntur nauigaturae. Hic ita grassantur febres, vt existimem dimidiam partem incolarum huius vrbis iis esse corruptam. Ego etiam in idem malum incidi, in quod alii, ita vt vix haec potuerim ad Vestram Celsitudinem scribere. Ego Deo dante paulo post plura scribam. Ego omnia fausta et foelicia precor Vestrae Celsitudini et Illustrissimae Vestrae familiae. Antuerpiae secunda die Septembr. 1581.

EPISTOLA CCIV. Eidem.

ILlustrissime Princeps ac Domine Clementissime. Scripsi antea ad Vestram Celsitudinem de aduentu Ducis Andegauensis ad Vrbem Cameracensem, et de discessu Parmensis ab ipsa vrbis obsidione. Receperat se cum exercitu Parmensis versus Doacum, quem eo insequutus

Andegauensis occupauit aliquot Castella, et coegit eum se cum copiis recipere in suburbia Valentianarum. Ipse autem Andegauensis inuasit Castrum Cameracense, quod est praecipuum oppidum Episcopi Cameracensis, quod vltima die superioris mensis vi expugnauit, sed multos milites in ipsa oppugnatione amisit; in ipsis enim ruinis muri pugnatum est ab hora decima ad terciam pomeridianam. Parmensis mittebat subsidio obsessis aliquot millia militum, qui cum in itinere captum esse oppidum audiuissent, ad ipsum redierunt. Audita illius oppidi expugnatione, dediderunt se Praefecto Tornacensi duae arces munitissimae sitae ad Scaldim inter Tornacum et Aldenardam, ita vt iam possit libere nauigari Scaldis ab iis, qui partes Statuum sequuntur, a Tornaco vsque ad ipsum mare. Arces illae nominantur VVarkin et Altaripa. Milites, qui erant in Altaripa, ceperant ante vnum aut alterum mensem merces magni precii, quae Tornaco Gandauum vehebantur. Metuentes autem, si arx obsideretur, ne ipsis merces illae perirent, ipsam arcem cum mercibus vendiderunt Tornacensibus sedecim millibus aureorum. Quidam, qui ex Hannonia veniunt, affirmant Principem Parmensem dissoluere exercitum, et militem per praesidia distribuere, quod si fecerit, facile erit Andegauensi huc cum suo exercitu penetrare. Status colligunt quicquid habent militum in Flandria et Brabantia, vt eos ad ipsum Andegauensem mittant, cui etiam promiserunt centum millia aureorum. Sunt qui dicant, Reginam Angliae ipsi etiam aliquid pecuniae suppeditaturam. Archi-Dux Matthias videtur breui hinc esse discessurus: nam eius supellex iam in naues conuehitur. Nondum tamen satisfecit creditoribus, nec puto esse instructum viatico. Non potest autem honeste diutius sic manere, cum publico decreto Statuum ademptum sit Regi Hispaniae harum prouinciarum Imperium, et Andegauensis dicatur breui ad haec loca venturus. Turpiter sane deseritur ab iis, qui eum ignarum quid ageret in has difficultates conie cerunt. Ipsi vero sperabant se posse ipso abuti ad ea perficienda, quae hic moliebantur, quod iam dissimulant cum videant sua consilia non habuisse eum successum, quem ipsi sperabant. Infoelix autem Princeps luit poenas alienae stultitiae, et sane videtur fore parum gloriosum iis, ad quos pertinet, quod eum omnium rorum inopem ita deserant. Scripsi antea ad Vestr. Celsitudinem, Insulam Terceram noluisse admittere Imperium Hispanicum. Miserat eo Classem Rex Hispaniae, cui praefecerat Valdessum celebrem militem, qui hic tempore Ducis Albani multa fortiter fecit. Is exposuit in Insulam ad quingentos milites, qui occupauerunt viam angustam et cauam inter montes, vnde multum incommodi incolis Infulae inferebant, nec facile erat eos inde deturbare. Insulani hoc commento aduersus eos sunt vsi. Habent in sua Insula multos tauros feros, qui more aliarum ferarum per siluas vagantur. Eorum magnum numerum canibus venabulis et accensis facibus compulerunt in eas angustias, in quibus se Hispani continebant, in quas tanto impetu irruperunt, vt Hispanos multos protriuerint, et alios coegerint deserere locum quem insederant, quos disiectos et dispersos incolae inuaserunt, et omnes interfecerunt paucis exceptis, quos secum captiuos abduxernnt. Classis Hispanica, quae non procul ab Insula aberat, audita suorum clade, inde abiit. Haec retulerunt Angli, qui dicunt haec facta esse 25 die Iulii [reading uncertain: print faded] , seque tunc temporis fuisse in Insula, vnde soluerunt sexta die superioris mensis. Mittuntur eo ex Anglia a Rege Antonio quatuor naues armis et milite instructae, quae Insulam aduersus Hispanos tueantur. Videtur languescere feruor illius expeditionis in nouum Orbem, queuam Galli et Angli simul suscepturi dicebantur: nam audio Reginam Angliae detinere naues, quae ad eam rem instructae dicebantur, nihilominus tamen interdixit suis subditis, ne in Hispaniam aut Lusitaniam nauigent. Sunt qui dicant, eam detentionem nauium esse tantum simulationem, et naues ipsas instructas se paulatim subducere, et institutam nauigationem persequi. Certum est Regem Hispaniae id metuere: nam instruit ad ostium Baetis fluuii classem quinquaginta nauium, quam missurus dicitur ad fretum Magellanicum, per quod suspicatur Gallos et Anglos habere in animo penetrare in mare, quod Australe nominant, exemplo piratae illius Angli, qui anno superiore magnas opes inde retulit. Ego Vestrae Celsitudini et toti Illustrissimae Vestrae familiae omnia fausta et foelicia precor. Antuerpiae octaua die Septembris. 1581.

LIB. II. EPISTOLARVM HVB. LANGVETI.

EPIST. I. Amplissimo ac Magnifico Domino DOCT. VLRICO MORDISIO, Illustriss. Principis Electoris Saxoniae Consiliario praecipuo, domino suo et patrono perpetua obseruantia colendo. S. P. D.

MAgnifice Domine, etiamsi nihil hic habeamus, quod existimem magnopere tua referre, vt scias, nec fere dubitem, qualiacunque sint, quae ad nos perferuntur, vos multo citius ea resciscere; tamen, si prius nactus fuissem tabellarium, ei literas ad te dedissem, ne ex mea cessatione praeberem tibi occasionem suspicandi me tuorum mandatorum esse immemorem. Quoniam autem non dubito, interdum nonnulla futilia de publicis rebus (et praesertim exterarum gentium) ad nos perscribi, vt inter eiusmodi scripta literae meae locum habere possint; scribam quae percontando ex meo populari Iacobo Calonio Portano de rebus Gallicis rescire potui, et quae (ex quo a te discessi,) ad nos perscripta sunt. Cardinalis Lotharingicus et Guisianus, vt sibi voluntates hominum conciliarent, subleuarunt populum aliquibus gravaminibus. Gallico militi

multorum mensium stipendia (quae debebantur) numerarunt. Praeterea remouerunt a gubernatione multos homines ineptos et exosos, qui eo peruenerant non sua virtute, sed aliena commendatione aut ambitione, et praesertim Dominae de Valentinoys. Idem vt minus adversantem Nauarrum haberent, eius fratrem Principem de Conde praefecerunt Picardiae (Gubernatorem vocamus) reiecto Ammiralio, fratre Cardinalis Castilionei, quem ei praefecerat Rex Henricus, quod factum est contra consuetudinem. Nam gubernatores nunquam remouentur, nisi prouehantur ad maiora, aut aliquid sceleris committant. Oliuerius reuocatus in aulam munus Cancellarii recusauit. Quare in locum Bertrandi Senonensis Cardinalis reiecti, suffectus est Moruillierius episcopus Aurelianensis, homo eruditus. Oliuerius tamen est summae authoritatis et multa moderatur. Delecti erant, viuente Rege Henrico, Cardinalis Castilioneus et Dandelotus eius frater (nepotes Connestabilis ex sorore) ad deducendam in Hispaniam coniugem regis Philippi, sed iam mutatum est illud consilium, et eam deducunt Cardinalis Borbonius regis Nauarrae frater, et Princeps de Laroche sur Ion, qui etiam est ex Regia familia. Proficiscitur in Hispaniam Dominus de Bassefontaine Episcopus Lemouicensis, vt maneat Legatus apud regem Philippum. Regi Philippo missus est miles Gallicus subsidio aduersus Mauros, puto potius mitti aduersus Lutheranos, Scriptum est Domino praeceptori, eos qui ex Senatu Parisiensi ob religionem in vincula coniecti erant, esse dimissos, quod difficulter credo. Nam esset nimis magnum praeiudicium in ea causa, cum praesertim constantes permaneant. Scriptum est etiam ei tres vrbes Hispaniae propter religionem arma sumpsisse. Post mortem regis Henrici, missis hinc inde legatis, rursus confirmatae sunt iureiurando conuentiones et conditiones pacis a Regibus Philippo et Francisco. Filio Comitis Araniae Scoti, qui ambit nuptias Reginae Angliae, datus erat a Rege Henrico Ducatus de Chasteleraud in Pictonibus, qui olim ad Borbonium pertinuit. Is habuit suos concionatores, qui ibi hanc religionem palam docerent, primum lingua Scotica postea etiam Gallica. Hoc vbi resciuit Rex Henricus, missis aliquot turmis equitum, qui eum comprehenderent, iussit obseruari omnes portus Picardiae, Normandiae et Britanniae, ne inde nauigaret in Angliam, aut in Scotiam. Sed Comes ab amicis praemonitus, per Heluetios venit in Germaniam, et dicitur ignotus conscendisse nauim Hamburgi, et nauigasse in Scotiam, vbi excitavit eas turbas, ex quibus iam est sequuta mutatio in religione. Rex Henricus facta pace Domino de Brissac qui his annis feliciter praefuit bellis Pemontanis, donauit pleno iure possidendum Marchionatum Salussiarum, ita vt ne ipsum quidem regem agnoscat

Dominum. Ante biduum literas a Balduino accepi, in quibus scribit confirmatam esse in Gallia Guisianorum potentiam, et Regem Navarrae (praeter omnium expectationem) cessisse aula, nec quidquam tentasse in causa religionis. Scribit tamen eos, qui hanc religionem profitentur, tantum sibi animorum paulatim sumere, vt pene sit impossibile, rem non deuenire ad seditionem, nisi Pontificii magnam moderationem adhibeant. In Anglia recens publice sunt exustae omnes imagines. De coniugio Reginae nihil adhuc scitur. Morbum (de quo audiueramus) simulabat, eo quod Rex Philippus, reiectus tempestate in Angliam, prae se ferret se velle cum ea colloqui. Cum Anglis omnino consentiunt Scoti. Toletanus Archiepiscopus fugit ex Hispania, sed adhuc ignoratur vbinam sit, certum est autem res perturbatissimas in Hispania esse. Dux Sabaudiae iam est Niceae est vrbs ipsius ditionis, ad mare Ligusticum, quam accersiti a Rege Francisco Turcae ante 5. aut 16. annos obsederunt Duce Ariadeno Barbarossa. Conuenerunt Neocomi omnes pagi Heluetici acturi de ipsius controuersia cum Bernatibus, qui sibi valde metuere dicuntur ac etiam Geneuenses. Elector Palatinus dimisit Doct. Tilemannum Heshusium. Scribit Balduinus eum agere vt controuersia de caena Domini deducatur ad cognitionem. Nihil praetermittit diligentiae in solicitandis Principibus Gallicis, ne sinant elabi hanc pulchram occasionem agendi de religione, et ad eam rem opes et studia sua et amicorum defert. Pestis crudeliter saeuit in Belgio et Frisia, et fames in Italia, et praesertim Bononiae et in vicinia. Treuirenses non cedunt suo Archiepiscopo in causa religionis. Iidem motus sunt Aquisgrani. Vicinitas forte efficiet, vt Iuliacenses et Belgae aliquid tentent. Comes Gulielmus Nassauiensis, pater Principis Arangiae obiit 6. huius mensis. Biduo eum praecesserat Comes Philippus a Willeburg. Dicunt Carpensem Cardinalem esse electum in Pontificem. Sunt in eo eximiae dotes animi et corporis et nullius Cardinalis fuit tanta fama virtutis. Sed si est Pontifex facile fiet omnium sceleratissimus. Fuit hodie mecum quidam veniens ex Transsyluania, qui quidem dicebat, Reginam Isabellam viuere, sed esse ita apoplecticam, vt non sit spes, eam posse conualescere, dicebat autem filium ipsius bonam spem de se praebere. Idem affirmabat, se audiuisse recens a Graecis negotiatoribus, Solymannum cum omni Europaeo milite transisse in Asiam ad componendos filios dissidentes. Diligentius ad Te scripissem, sed de tabellario resciui vix hora antequam discederet, quare peto, vt huic meae festinationi ignoscas. Vitembergae tert. Cal. Nov. 1559.

EPISTOLA II. Eidem.

QUum abs te discessi, promiseram tibi, me scripturum de omnibus rebus cumulatissime. Quod autem ita, vt eram pollicitus, non fecerim amplissime Mordesi, dabis mihi veniam. Ea enim accidisse non ignoras, quae sine summo dolore et acerbissimo recordari non possum, quaeque tanta sunt, vt ego relicta patria venerim in Germaniam, vetus afflictorum hominum hospitium, vt non modo meas, verum etiam reliquorum hominum, qui pietatem in Gallia, et amant et colunt ad amplissimos viros, et excellentes auctoritate deferrem querelas. Henrici regis interitu impiorum putabamus repressos esse conatus omnes, futurumque, vt piis aliquantum ad respirandum daretur otii. Factum est tamen artibus Cardinalis Lotharingii, vt non libertas acquisita, sed mutatum libertatem Christianam opprimentis nomen esse videatur. Saeuitur enim eo impulsore multo quam antea grauius in virosbonos, et ea excogitantur supplicia, quae nisi pietatem funditus tollere conantibus in mentem venire possunt nemini. At piorum idcirco ne minimum quidem debilitatur constantia: quin etiam quibus possunt modis, iis sese adversus crudelitatem muniunt hominis perditissimi, iustitia, nimirum pietate et tollerantia malorum, dantque operam ne aliter de se viri boni existiment, quam de Christi docet martyribus existimare. Quamobrem conuentum egerunt Lutetiae duarum et septuaginta ecclesiarum Gallicanarum, quo in conuentu et quae ab illis certo tenetur in docendo ratio literis est mandata sempiternis, et capita quaedam de disciplina Ecclesiae diligentissime conscripta. Rationem docendi, quam confessionem appellant, ad te mitto de Gallico sermone a me, vt potui, versam. Capita per otium et occupationes facere latina mihi nondum licuit, ea si habere velis, indicato, faciam latina, et curabo, vt ad te primo quoque tempore perferantur. Principes Palatinus, Wirtembergicus, et Bipontinus ad regis nostri matrem et regem Nauarrorum scripserunt Gallicis verbis in eam sententiam prolixe, vt pios nimirum iuuent sua auctoritate, obsistantque vnius perditissimi Cardinalis, regis ad suas libidines abutentis, adolescentia, tyrannidi. Neque sibi metuant ea de causa creatum iri periculum: se opem illis omnem laturos auxilium atque consilium, quandocunque res ipsa postulare videbitur. Quid illis sit effectum literis nescio. Rex Nauarrorum animum in corpore virili gerit muliebrem. Itaque praeter multas et magnas miserias, quod viri boni sperare debeant imposterum nihil video. Burgius, vt ad nos proxime quorumdam literis perlatum est, dicebatur propediem viuus comburendus, In reliquos nisi perfidissime veritatem abnegent religionis, idem

procul dubio statuetur exemplum. Arnoldus Ferrerius praestantissimus Iurisconsultus maximis in Gallia et amplissimis perfunctus honoribus sibi, petit a Deo, locum in Germania honestum dari ad docendum. Nam ita est a puero institutus, et temporis diuturni exercitatione singularem doctrinam et incredibilem quandam in docendo iure ciuili facultatem est consecutus. Adderem plura, Mordesi Amplissime, nisi me non premeret modo, verum etiam intercluderet temporis angustia. Itaque meam, si placet, aequo animo accipies epistolam. Quod si intellexero, animum mihi ad perseuerandum in cribendo dederis, quae a tua non esse videbuntur aliena dignitate praestanti et eruditione. Bene vale et me patiaris oro tuam obseruare dignitatem perpetuo Dat. Wittebergae. 3. Kal. Nov. 1559.

Breuis fidei confessio, qua ostenditur, quae et opinionum et animorum consensio sit inter ecclesias per Franciae Regnum dispersas, quae puritati student Euangelii Iesu Christi Domini nostri.

CRedimus et confitemur vnum Deum esse, eumque solum, simplicem essentiam, aeternam, inuisibilem, incorpoream, infinitam, incompraehensibilem. Ineffabilem, qui Deus potest omnia, et quantus quantus est, nihil nisi bonitas est, sapientia Justitia atque misericordia.

Hic DEVS, hominibus ita se ostendit, inprimis operibus suis, illis nimirum non modo condendis: verum etiam tuendis, protegendis atque conseruandis. Deinde (idque multo clarius et apertius) ostendit se suo sermone, qui cum olim ad homines esset oraculis perlatus; tandem in scriptis redactus est, certisque libris compraehenditur, quos scripturam sacram appellamus.

Hanc autem scripturam sacram vniuersam libri complectuntur veteris et noui instrumenti, quos canonicos vocamus, quorum sequitur catalogus Genesis, Exodus etc.

Nos agnoscimus libros esse canonicos nostraeque fidei regulam certissimam, non quod in eos modo veteres consenserint omnes Ecclesiae atque recentes, verum idcirco, quia rem ita se habere interius a spiritu sancto persuademur, qui eos iubet a reliquis libris ecclesiasticis distingui. Qui quidem etsi magnam possunt hominibus vtilitatem adferre, tantae tamen non sunt authoritatis, vt in illis possint nostrae fidei fundari capita.

Nos credimus eum qui libris canonicis continetur sermonem a Deo profectum, ex quo illius solum pendet authoritas, non ex hominibus. Hic sermo veritatis cum sit regula, ea quae ad diuinum cultum et hominum salutem pertinent, complectens, ab hominibus aut Angelis, vel augeri, vel mutari vel imminui nullo modo potest. Quocirca impium est, atque profanum huic opponere sermoni, aut antiquitatem, aut iam inde ab annis multis receptos mores, aut hominum confusam multitudinem, aut res Judicatas, edicta, decreta, concilia, fantasmata, miracula, quae ad eum referri debent omnia, vt et expendantur, et corrigantur atque emendentur. Quamobrem tria veterum Symbola recipimus, Apostolorum, Nicenum, et Athanasianum, quia cum sermone Diuino perbelle consentiunt.

Nos autem docet scriptura sancta, quod ea sola et simplici essentia quam nos profitemur tres continentur personae, Pater, Filius, et Spiritus Sanctus. Pater causa prima, fons omnium rerum, atque origo, Filius sermo patris, et aeterna sapientia, Spiritus Sanctus virtus atque potentia. Filius ab aeterno susceptus a Patre et genitus. Spiritus Sanctus ex patre et filio manans, quae quidem personae tres non confusae sunt, sed discretae atque distinctae: neque tamen aut separatae aut diuisae, verum vnius et eiusdem essentiae, aeternitatis, potentiae, et aequalitatis. Qua ex re satis intelligitur, veterum conciliorum decreta probari nobis, atque placere mirum in modum, omnesque sectas detestamur, quae sanctis nunquam probatae sunt doctoribus, veluti Hillario, Athanasio, Ambrosio, Cyrillo, et aliis quamplurimis.

Nos credimus, Deum tribus personis, vt supra exposuimus, compraehensum, virtute, sapientia et bonitate sua, quae satis a nobis intelligi aut compraehendi non potest, vniuersa condidisse non modo coelum, terram, et quae illis continentur: verum etiam animas et spiritus inuisibiles, quarum quaedam a recta desciuerunt via, inque suam sunt praecipitatae perniciem: quaedam morigeras se perpetuo praestiterunt. Quemadmodum autem illae nequitia deprauatae, omni bono sunt adversariae et ecclesiae Christi inimicae: ita hae a Deo in optimo conseruatae statu, amplificandae gloriae inseruiunt, salutique piorum hominum et Dei electorum procurandae.

Nos credimus, Deum non modo vniuersa condidisse, verum etiam conseruare, gubernare et eo quo illi placet modo de omnibus rebus, quae in toto terrarum orbe accidunt, statuere: neque tamen is mali cuiusque autor esse, aut in eum mali cuiusquam transferri culpa potest (cum sit eius voluntas certissima veritatis et aequitatis regula) sed miris quibusdam modis scit Diabolis vti atque impiis hominibus, ita vt ex eo quod illi

perpetrant magnum malum, incredibile bonum Deus conficiat. Quae cum ita sint, profitendo nimirum nihil hic in terris absque Dei fieri providentia, demisse et humiliter adoramus ea, quae nobis sunt occultata, arcana, neque in inquirendo modum praetergredi volumus, damusque operam, vt in vsum nostrum conferamus, quae in scripturis sanctis edocemur, vt pacate et quiete viuamus. Cum enim Deus, qui sibi habet obtemperantia omnia, nostrae saluti inuigilet pro eo, quo est erga nos praeditus paterno animo, et ita inuigilet, vt de capite nostro, capillus absque illius voluntate decidere non possit, et Diabolos sua potestate veluti frenis regat atque gubernet. Nihil est quod putemur damnum nobis aut incommodum afferre posse.

Nos credimus cum esset homo, integer, castus, purus et instar Dei creatus, eum tantis sua culpa maxima donis excidisse, ideoque a Deo prorsus abalienatum, qui iustitiae fons est omniumque bonorum. Itaque hominis est omnino corrupta natura. Quae causa quoque est cur cum eius quoque sit occaecatus animus, et deprauatus nullum in eo manserit reliquum integritatis vestigium. Quamuis autem minima quaedam insit in eo, malum a bono secernendi facultas, attamen dicimus, quicquid in eo lucis est, fieri tenebricosum prorsus, cum agitur de quaerendo Deo, nec ad eum posse ingenii sui aut rationis luminibus accedere. Nec obstat in eo facultatem quandam inesse qua ad hoc faciendum vel illud impellitur. Est enim ita peccato mancipata, vt ad bene quicquam agendum, aut parum aut fere nihil conducat, nisi a Deo singulari quodam beneficio tribuatur.

Nos credimus, qui ab Adamo genus ducunt, homines omnes, eadem qua ipse Adam contagione inquinatos esse, quam contagionem peccatum vocant originale, quod hereditate, quasi per manus ad posteros est transmissum. Itaque Pelagianos damnamus, qui in ea sunt haeresi, vt existiment homines non contagione et transmissione infectos, sed imitatione. Non enim ad rem quicquam pertinere arbitramur de ratione diligentius inquirere, qua ex homine vno in alterum peccatum transmittitur cum satis intelligatur, quae Adamo tributa fuerant a Deo, non illi soli tributa fuisse, verum etiam eius generi vniverso. Quamobrem cum ea illi fuere adempta, nobis quoque adempta sunt, iuimusque praecipites in perniciem nostram, omneque mali genus.

Hoc innatum hominibus vitium, re vera peccatum esse confitemur, et credimus afferens hominibus omnibus iustissimam damnationis causam, infantibus etiam in vtero tantum matris conceptis: eodemque loco habetur apud Deum, tantum vt Baptismate, quamuis eius sit magna vis, effici

non possit, quum si culpam spectes peccatum sit perpetuo, etiamsi poena sint pii homines liberati, Dei optimi maximi bonitate singulari atque misericordia. Praeterea cum ea procliuitate ad peccandum hominibus sit innata deprauatio, tanti manant inde, tanquam ex fonte, nequitiae riuuli, vt qui sanctissimi sunt, cauere sibi nullo modo possint, quum iisdem intingantur, tantisper dum eorum animi huiusce corporis custodiis tanquam carcere continentur.

Hac autem contaminatione atque interitu, quibus homines sunt omnes inquinati, liberatos a Deo credimus, eos quos a caeteris secreuit in illo suo immutabili et aeterno consilio, non eorum operibus vel vlla re alia motus, nisi bonitate et misericordia, quam iis impertire, propter Iesum Christum decreuerat, quaque statuerat eos vitae immortalis facere participes. Alios autem omnes ea contaminatione non liberatos, credimus, Deum interitui destinasse sempiterno, vt eius ea re innotescat omnibus iustitia, quemadmodum superiorum liberatione satis eius ostenditur bonitas et misericordia. Hominum enim nulli sunt aliis aut meliores aut praestantiores, donec eorum Deus habuerit discrimen, prout in aeterno statuit consilio suo, quod ante mundum conditum in Christo habitum est et absolutum. Denique qui sibi tantum bonum comparare possit suis viribus, reperiri nemo potest, cum ad bene sentiendum et cupiendum animus ante sua sponte moueri vel impelli nullc modo possit, quam Deus illum praeuerterit, itaque composuerit.

Propter Christum autem nobis a Deo credimus tributa omnia et communicata, quae ad salutem nostram omnibus suis absoluendam numeris pertinent, qui vt esset saluti nobis, donatus a patre, similiter nostra extitit iustitia, sanctificatio, sapientia et redemptio. Quamobrem qui ab eo desciscunt misericordiam Patris aspernantur, ad quam omnes homines postremo confugere necesse est.

Iesum Christum patris sapientiam et filium ab aeterno genitum, credimus nostram induisse carnem, vt vna hypostasi et persona Deus esset verus et homo: homo inquam nostri simillimus, cuius et corpus et animus potuerunt multis affligi malis, praeterquam quod nulla vnquam peccati labe fuit inquinatus. Fuit autem hominis, naturam si spectemus, Abrahae et Dauidis vero et naturali satus semine, quanquam vi quadam occulta conceptus fuerit, Spiritus Sancti. Quamobrem veteres reiicimus haereses, quae antiquitus magnorum fuerunt tumultuum causae, et Diabolicas Serueti imaginationes, qui diuinitatem affinxit Christo fantasticam, cum eum appellat omnium rerum ideam, personalem aut figuratiuum Dei filium, et corpus attribuit, ex tribus concretum omnis expertibus

In vna eademque persona Iesu Christo videlicet, duas vere coniunctas esse naturas credimus, ita vt vna secerni ab altera nullomodo possit: habere tamen quamque naturam pecularia quaedam sibi et propria confitemur, minime confusa, sed separata prorsus, et distincta: adeo vt duabus naturis con iunctis, et Diuina haec integra sibi conseruarit, vt omnis maneret expers creationis, nullis contineretur certis finibus aut terminis, ac ab ea nullus relinqueretur vacuus locus. Humana autem certis contineretur finibus, certaque mensura, forma et proprietate. Quanquam autem cum est exsuscitatus a mortuis Christus, corpus fecit suum immortalitatis compos et particeps Deus: noluit tamen naturae suae veritati, quae acciderant, dempta aut immutata esse? Quamobrem diuinam ita contemplamur et admiramur naturam, vt eius nihil detrahamus humanae naturae.

Quum misit Deus filium suum, hac re credimus bonitatem suam incredibilem patefacere voluisse. Tradidit enim illum interficiendum, et ab inferis excitauit mortuum, vt omnes iustitiae numeri absoluerentur, facilisque nobis pateret aditus ad coelum.

Eo sacrificio vno, quod obtulit Iesus Deo Patri, credimus nobis gratiam Patris esse conciliatam, vt ab eo iusti haberemur. Chari enim illi esse non possumus, neque fieri participes adoptionis suae, nisi quatenus peccata nobis condonat nostra, et obliuioni tradit sempiternae. Quocirca Christum ablutionem esse nostram perfectam et absolutam profitemur, suaque morte satis esse Deo factum, pro tot tantisque peccatis, quibus inquinati sumus; aliaque via aut ratione nulla; nobis salutem posse comparari.

Justitiam nostram in peccatorum nostrorum condonatione positam esse totam credimus, qua in re quoque hominis constitutam esse felicitatem sanctissimus vates praedicat Dauid. Quamobrem alias omnes aspernamur iustitiae nostrae Deo probandae rationes, nostrorumque aut meritorum, aut virtutum fiduciam abiicientes, in eo solum conquiescimus, quod Patri Christus fuerit in omnibus obsequentissimus. Cuius rei fructus in nos iis potissimum de causis redundat, cum vt nostra deleantur peccata, tum vt se nobis pater praebeat fauentem atque propitium. Credimus denique, si ab ea declinemus salutis consequendae via, nobis nullam fore, quae conscientiae possit afferre tranquillitatem, neque Deum fore nobis peccatum, donec pro certo habeamus, eum nos propter Christum amore prosequi singulari: nam si nos respiciat ipsos, quos odio prosequatur maximo, dignissimi sumus.

Eadem credimus de causa, Deum inuocandi libere datam esse nobis facultatem, confisi eum patris erga nos facturum officia. Nullus enim ad patrem pateret aditus, nisi ab interuentore filio patefactus esset, et si ab eodem exorari velimus nostram illi vitam debemus, tanquam capiti nostro, acceptam referre.

Nos autem huius fieri Iustitiae participes credimus fide sola, et ea quam habemus in Dei promissa, fiducia certissima. Sic enim scriptum est, Christum esse passum, vt ipse salutis nostrae autor esset, ne morte mulctaretur aeterna, quicumque ab eo fieri se saluum debere sibi persuaderet. Quae omnia facta sunt idcirco, quia quae promisit Deus de vita immortali tribuenda nobis propter Christum, in nostrum conferuntur vsum, reque ipsa vera esse intelligimus, cum ea nobis placere fignificamus, nulla in dubitatione constituti fore, vt iis non frustemur, quae Deus ipse est ore suo pollicitus. Quamobrem ea qua fimus fide compotes, Iustitia, ex Dei pendet sua sponte promittentis beneuolentia, qua nos sibi charos esse significat et acceptos.

Fidei lucem animis illucescere nostris credimus, arcana quadam et occulta spiritus sanctigratia, quae illis nullo merito, sed praecipui quodam donatur iure, quibus Deus vult. Quocirca nihil est, quod animos debeant pii homines attollere, cum eorum multo maior sit, quam aliorum obligatio facta, cum quia potior eorum habita est ratio: tum quia nullis ad tempus tribuitur fides, vt in rectam ingrediantur viam tantum, sed etiam vt in eandem ingressi toto vitae maneant curriculo. Quemadmodum enim omnis est initii boni causa Deus atque author, ita ipse solus, bonum illud ad felicem perducere potest exitum. Nos autem quibus est insitum a natura, vt peccato simus mancipati, ad vitae tamen nouitatem fide traductos credimus. Fide itaque hoc a Deo nobis tribuitur, vt nihil iucundius, nihil amabilius videatur, quam pie iuste et temperanter viuere, promissionis eius fructus percipientes, quae euangelio continetur. Deum nobis videlicet suum impertiturum spiritum sanctum: Qua ex re fidem non extinguere pie viuendi voluntatem in nobis certum est. Verum in animis hominum ardentes amores excitare virtutum omnium, quarum deinde multa edimus exempla praestantissima. Porro quamuis ad salutis nostrae perfectionem absoluendam, Deus nos vitae restituat nouitati, ea quae praua sunt in nobis et distorta, recta faciendo, non credimus tamen, quae a nobis afflatis spiritus sancti numine virtutum eduntur exempla, ea quicquam ad salutem nostram conducere: neque haberi digna, cur in eius liberorum asciscamur numerum. Essemus enim de salute nostra, perpetua in dubitatione constituti, et omnis expertes tranquillitatis, nisi in ea, quam Christus pro nobis praestitit, conquiesceremus satissactione sola.

Legis imagines, aduentu Christi penitus extinctas credimus. Etsi autem caeremoniarum nullus sit amplius hodierno die vsus; quae tamen his significabantur, ea vere ad nos per Christum peruenere, qui omnibus suis numeris legem expleuit. Praeterea et legem et Prophetas tanquam integritatis nostrae vitae duces habere debemus, atque vt fides nobis constet promissionem Euangelii certissimam; Cum praeter Christum apud Patrem, Patronum nullum habeamus, et Christus imperet, vt eius confisi numine ad Patrem libere Veniamus. Cum denique impium sit, Deum interpellare precibus, nisi ea ratione, quae nobis ab ipso loquente Christo praescripta est: quae de sanctorum hac vita functorum intercessione homines sibi finxerunt, ex ingenio Satanae profecta credimus hominibus illudentis, vt eos a recta Deum orandi ratione ad impiam et prophanam traduceret.

Quas item homines inducunt in animum suum, praeter Christi mortem, ad mortis aeternae liberationem conducere rationes, easdem prorsus abiicimus, vti sacrificio mortis Christi detrahentes. Postremo Purgatorium quod appellant ab eadem profectum officina credimus, ex qua profecta sunt monastica vota, peregrinationes, interdicta matrimonia, ciborum vsus prohibitus, obseruatio dierum superstitiosa, ad aures facienda confessio, indulgentiae et alia hniusmodi innumerabilia, quibus putatur vulgo gratiam erga Deum conciliatum iri atque salutem. Quae damnamus omnia et detestamur, non quod hisce falso putent modo quicquam se de Deo mereri homines, verum etiam quia hominum sunt inuenta, miseras conscientias sibi mancipantia.

Porro cum eam quam percipimus de Christo vtilitatem, per Euangelium a nobis percipi constet, qui est in Ecclesia Euangelii constitutus ordo eundem sacrum esse debere sanctumque credimus. Item Pastores (quibus Ecclesia carere nullo modo potest) ab omnibus sancte coli debere audiri et obseruari, qui cum docendi munus susceperint ab Ecclesia solenniter delatum, eodem fungantur, et fidelissime atque diligentissime.

Neque huiusmodi Deum putamus adminiculis alligatum, sed illis vti tanquam habenis ad hominum compescendam lasciuiam. Quamobrem impios detestamur omnes, qui ministerium verbi, et Sacramentorum vellent, quoad eius ab illis fieri potest extinctum et obliuione sepultum sempiterna.

Quae causa etiam est, cur credamus, neminem a coetu piorum in solitudinem secedere debere, verum omnes dare operam oportere, vt Christianorum coetus atque consensio conseruetur. Decet enim pios, quamuis magistratuum repugnent edicta iugum subire Christi ac se aequo animo

ferre doceri, vbicunque terrarum Deus Christianorum coelum statuerit Ecclesiaeque consociationem: Nam repugnat Christo, quicunque a communi secedit Christianorum consociatione.

In eo tamen credimus magnam adhibendam esse cautionem, vt quae sit piorum Ecclesia vera, et consociatio dignoscamus. Multi enim sibi verbo tenus Ecclesiae nomen vsurpant, quorum facta si consideres, ab Ecclesia vera penitus abhorrere comperies. Sic ergo statuimus ex puro Dei serm one, fidelium coetum Ecclesiam esse veram, qui sermoni assentiuntur Dei optimi maximi, et ei quae illi fundata est subnixaque religioni, quique quotidie faciunt in ea progressus, vt in illis augeatur indies timor Dei et religio. Est enim illis, vt longius indies latiusque progrediantur, pro ea qua praediti sunt imbecillitate, necesse: ad eamque semper peccatorum remissionem confugere, quae per Christum est omnibus comparata. Non dubitamus tamen passim in coetum fidelium homines irrepere profanos et hypocritas, quorum non potest efficere nequitia, vt Ecclesiae verae sua detrahatur dignitas atque authoritas.

Hac persuasione freti, vbi sermo Dei suam non obtinet dignitatem, nec eum tanquam ducem ac certissimam integritatis regulam sequuntur homines: vbi sacramentorum nullus est vsus, ibi asserimus nullam esse posse, vt proprie loquamur, Ecclesiam. Quamobrem Papistarum conventus damnamus, a quibus exulat Dei sermo purus et veritas, in quibus sacramenta corrupta sunt, et deprauata: superstitionum et Idololatriae, quibuscunque fieri potest modis defenditur authoritas.

Sicque statuimus haec esse veluti de Christi corpore abscissa membra, qui conuentibus miscentur papisticis. Quia tamen vestigia quaedam Ecclesiae quamuis obscura valde supersunt in Papatu, certo credimus a Papisticis baptisatos, denuo baptisari non oportere. Baptisinatis enim esse deprauata substantia nullo modo potest, cum in eo qui ministrat, non sit eius posita vis nec efficacia. Porro vacare contaminatione non potest, qui sciens prudens, quibus sit illic corruptelis inquinatum baptisma, infantes offert baptisandos.

Veram autem Ecclesiam eo qui praescriptus est ordine a Christo, credimus gubernari et administrari oportere? Pastoribus nimirum, Episcopis et Diaconis, vt pura sanctaque doctrina faciat progressus, hominumque corrupti mores emendentur miseris et afflictis, succurratur, conuentus habeantur frequentes, in quibus omnis sexus et aetatis homines doceantur.

Porro pastores vbicunque locorum sint, pari credimus omnes esse potestate, quibus est praefectum caput vnum Christus, qui et solus summus, et solus est vniuersalis Episcopus et antistes. Quamobrem priorum

Ad Ecclesiae administrationem sua sponte neminem accedere debere credimus: sed ita demum si recte et ordine eligatur, Deo ad eam rem occasionem praebente commodam, quod ideo nominatim, veluti superioris regulae coercitionem, adiectum voluimus, quia id fuit nonnunquam tempus (nec diu) cum oportuit infracto penitus Ecclesiae statu Deum homines excitare, miro quodam modo, ad ruinas Ecclesiae, et veluti est naufragio quodam, tabulas colligendas atque restaurandas. Est tamen ea perpetuo tenenda regula: Episcopos decere pastores et Diaconos ornari testimonio, quo illos ad munus pastoris aut Episcopi vel Diaconi vocatos constet.

Porro e re futurum esse credimus, vt quibus est Ecclesiae totius cura demandata, videant, ne quid Ecclesia detrimenti capiat, quibusque modis eius poterit firmus fixusque contineri status, ita demum ne latum quidem vnguem (vt aiunt) a Christi recedant ordine praescripto, qui quidem non obstat, quo minus priuatae quaedam ferantur leges, prout res ipsa postulare videbitur. Excipimus autem hominum inuenta, easque leges humanas, quae statuuntur ad aliam colendi Dei praescribendam rationem, quam quae continet Euangelio, quibus vt obligentur conscientiae, aut astringantur, ferre piorum quisquam nullo modo potest: nobis vero probantur eae maxime, quae ad homines in officio continendos, et alendam pacis tranquillitatem constituuntur, quarum veluti pars est ea quam de impiorum e communi Christianorum coetu, exilio, Christus habet in Euangelio tractationem, cum vtilissimam tum necessariam maxime, quamque diligenter observari debere credimus.

Sacramenta credimus esse cum sermonis praedicatione coniuncta, ad pios et Christianos homines magis ac magis in ea, quam habent de Christo persuasione confirmandos: vt sint nobis gratiae Dei non modo amplissima testimonia, verum etiam veluti arrhae atque tesserae, quibus nostra debilis et infirma fides corroboretur. Signa sunt autem vt ipsa prae se fert, quam cernimus oculis forma et figura: sed iis Deus in nobis efficit maxima quaeque spiritus sui sancti et efficacia et virtute, ne quid in illis frustra nobis significatum existimemus. Quae cum ita sint in Christo credimus vim eorum omnem atque substantiam esse positam, et si a Christo separentur, nihil esse praeter inanem figuram.

Sacramenta duo tantum omni esse communia Ecclesiae credimus, quorum prius (baptisma nimirum) nostrae est adoptionis in Christo: testimonium sumus enim insiti corpori Christi per baptisma: vt illius sanguine lauemur, et vi spiritus sancti vitae nouae sanctitati restituam ur.

Etsi autem non nisi babtisemur semel, sic tamen credimus, in nos ex baptismate, quamdiu hic sumus superstites, et cum de hac vita migramus in sempiternam Domum, vtilitatis semper tantundem redundare: vt certo statuamus impressum nostris animis et corporibus esse signum, quo Christus se perpetuo nostram extiturum iustitiam et sanctificationem testisicatur, neque testificatur modo, verum etiam vt re ipsa intelligamus, efficit.

Sic habendum est praeterea, etsi babtisma sit fidei vti loquntur et poenitentiae sacramentum: Piorum tamen infantes baptisandos esse, cum eos simul cum parentibus in Ecclesiam Deus introducat.

Coenam sanctam, quae posterius est Sacramentum (quo de supra sumus locuti) credimus testificationem esse a Christo datam suae in nos beneuolentiae et cum nobis vnitatis. Non enim semel in nostri gratiam tantum mortem obiit Christus, et excitatus est ab inferis, verum etiam nos suo sanguine suaque carne pascit, vt quae sunt illius, nobiscum omnia communicet: sitque vnum quid, ex eo nobisque coagmentatum.

Etsi autem in coelis versetur Christus, tantisper dum sit venturus ad iudicium de superstitibus et hac vita functis ferendum. Credimus tamen vi quadam spiritus sancti recondita, et quae a nobis satis intelligi non potest, nos illius ali et carnis et sanguinis substantia, idque spirituali quodam fieri modo, nobis persuasum est, quod non idcirco dictum voluimus, vt quisquam nos in veritatis et rei ipsius locum imaginationem quandam, et inanem opinionem substituere putet, sed quia res est ad intelligendum sua natura difficilis adeo, et obscura, et ingenii nostri vires excedat et superet. Itaque praeter naturam et rebus omnibus constitutum ordinem, quiquidem nihil nisi prae se fert caeleste nullaque nisi fide, potest compraehendi ratione: in coena et baptismate, vti ante dictum est, Deum vere nobis ea praebere credimus, quae illis significata voluit. Quamobrem cum signis coniunctam credimus, certam eorum quae nobis offeruntur, possessionem atque fruitionem. Itaque quicunque fide praediti pura sinceraque, ad Christi sacrosanctam mensam accedunt, illi vere et re ipsa, quae significantur signis, consequuntur: videlicet vt non minus illis ad animorum alimoniam corporum manducatio.

Credimus praeterea etsi caducum sit elementum aqua, et ad corrumpendum perfacile nihilominus tamen significare nobis ablutionem, quae fit interius animarum nostrarum, per sanguinem Christi, spiritus sancti sui virtute et efficacia. Item panem credimus et vinum spiritualem esse nobis alimoniam, idcirco quia carnem Christi nobis ostendunt verum esse cibum, et sanguinem verum esse potum, eosque damnamus, qui haec ita se

habere negant: cum Christi verba sint aperta et perspicua ita loquentis: Hoc estcorpus meum, et calix hic sanguis meus est.

Vt legibus et ordine quodam certo totus orbis gubernetur, Deum velle credimus vt illis veluti quibusdam habenis hominum animi natura procliues ad libidinem et petulantiam cohibeantur. Quae causa est cur regna, Respub. omnesque iuris dicendi et administrandi potestates constituerit, seu haereditate deferantur, siue alio quouis instituantur modo. Cuius rei quoque haberi se authorem cupit. Inde magistratibus data necis in cives atque vitae potestas, vt in ea non modo quae aduersus secundam praeceptorum Dei tabulam, verum etiam primam erunt perpetrata flagitia, prout res postulabit, animaduertant, Quamobrem regum principum patienter ferendae potestatis, non modo nobis incumbit necessitas, verum etiam vt quo maximo poterimus, eos afficiamus honore. Dei sunt enim legati, quibus est a Deo sanctum piumque demandatum munus: eorum parendum legibus, edictis, mandatis, et quae ab illis etiam impiis et infidelibus imperabuntur, soluenda tributa, dummodo Dei maneat optimi Maximi purum sanctum et inuiolatum imperium. Eos autem qui aliter sentiunt execramur: quibusque est insita bonorum omnium communicandorum, et omnis iuris dicendi rationis euertendae, praua voluntas.

Franciscus Dei beneficio Francorum Rex, omnibus qui sunt et erunt postea, salutem precatur.

INitio regni nostri, maximi tumultus in quamplurimis ditionis nostrae prouinciis religionis causa facti extiterunt, cum propter eam quam aperuere bella superiora fenestram ad omnem licentiam, tum quia impulsores ad hoc facinus se praebuerunt, quidam Geneua profecti homines mechanicas tantum artes professi minimeque literati. Accessit ad ea tanquam cumulus, librorum damnatorum Geneua ad portatorum facta quaedam ab iis hominibus in vulgus nostrum diribitio ac distributio, quibus libris plebeculae maioris partis fuerunt animi perniciosa quadam doctrina obsessi, quae bonarum artium cognitione et acumine iudicii destituta, veram doctrinam a falsa secernere nullo modo potest,

Quae res (cum veniret in mentem nobis nostri regii muneris ac officii) ad id nos vi quadam compulit, vt in eos summo nostrarum constitutionum iure agi iuberemus, qui adhuc regnante omni pietate nobis colendo patre nostro in vincula coniecti essent, et insimulati aut sacramentarii criminis, aut quod prauas obnixe tuerentur ac defenderent de Religione

Quum autem ex earum causarum quae hactenus contigerunt cognitione depraehensum esset, innumerabilem quandam et promiscuam omnis aetatis, sexus et status hominum multitudinem celebrationi coenae et baptismatis in nostro regno factae interfuisse, quae est Geneuae instituta. In conuentibus illegitimis conciones ab iis habitas, audiisse hominibus, qui vel Geneua huc venerunt, vel concionis habendae omni sunt destituti iure: a quibus vniuersis meritas poenas constitutionibus nostris, et summo iure praescriptas exigere si vellemus, sanguinem miserandorum hominum, muliercularum et virginum incredibili copia quadam effundi esset necesse, qui nulla malitia, nullaue animi prauitate inducti, sed partim malis aliorum consiliis et suasionibus: ingenii et morum quadam simplicitate, partim earum rerum, de quibus ageretur ignoratione, et vitio quodam nimis curiosi animi, in eos incidissent errores et incommoda. Qua quidem re nihil posset nobis grauius contingere, nihil tam a moribus nostris abhorrens et natura et aetate, quae nos imprimis impellit ad omnia mansuetudine et clementia potius experienda quam grauissimis poenis et suppliciis. Quum inquam eam hominum promiscuam multitudinem prauis opinionibus implicitam esse depraehensum esset, quam crudeliter interimi nullo modo putamus cum ea consentaneum esse, quam agimus aetate, et ea qua praediti sumus indole ac natura. Quid ea de re potissimum statuendum esset, non semel modo, verum etiam saepissime cum Matre nostra praestantissima Domina et omni cultu pietatis obseruanda contulimus

Cuius ea tandem fuit sententia, vt ad concilium res referretur tota, cui concilio affuerunt mater imprimis ipsa nostra, et carissima coniux Regina. Deinde Principes agnati omnes et gentiles nostri, vna cum multis aliis Principibus et summis nostri regni viris atque fidelissimo et carissimo Cancellario nostro.

Itaque cognitum omnibus et perspectum esse volumus hac de re cum fuerit ab iis, qui supra scripti sunt coram nobis mature deliberatum, neque velimus primum hunc ineuntis regni nostri annum multis nominibus crudelitatis, vt sanguinis effusi, et suppliciorum quamuis meritorum, de subiectis nostris sumptorum insignem fieri posteritati, quin potius exemplum Patris illius coelestis sequuti, sanguini parcere miserae plebeculae instituerimus, et eos qui a salutis aberrarunt via, in viam reuocare eisque vitam conseruare, hac spe freti potissimum, quod iuuante Deo multo plus misericordia et lenitate percipietur fructus quam suppliciorum acerbitate.

Cognitum inquam omnibus et perspectum esse volumus nos de sententia supra scriptorum statuisse, sciuisse et sanciisse; ne vlla subiectis nostris cuiuscumque sint status vel ordinis, fieret a iudicibus nostris imposterum, aut in iudicio aut extra iudicium de iis criminibus controuersia, quae circa religionem versantur et fidem, quae quidem fuere praeteritis temporibus perpetrata, Itaque vetamus diserte ne quisquam imposterum cuiquam rerum praeteritarum quicquam exprobret, quae ad religionem pertineant, ni grauiter in se velit animaduerti, et pro vt res ipsa postulare videbitur, quia his literis omnia crimina, quae fidem et religionem spectant, ad hodiernum vsque diem perpetrata condonauimus remisimus, et abolitione quadam generali volumus obliuione sempiterna deleta: nec subditis erit opus nostris condonationem a nobis accipere propriam et peculiarem.

Quae cum ita se habeant hoc intelligant etiam iidem subditi, se deinceps obligari et abstringi ad vitam ea ratione instituendam, qua et probi soliti sunt omnes et catholici et fidi ac dicto Ecclesiae sanctae matris nostrae audientes filii, cuius praeceptis et constitutionibus eos parere necesse est, quemadmodum et reliquis, necessitas incumbit parendi, subditis nostris.

Verum non est ea sententia nostra, vt istius fiant abolitionis participes concionatores, et ii qui religionis nomine coniurationem praetexerunt, in honoratissimam Dominam matrem nostram, nos ipsos, coniugem carissimam Reginam, carissimos fratres, Principes regni nostri viros et praecipuos ministros. Item non erunt participes illi, qui quidem aduersus statum nostrae Maiestatis quidpiam erunt moliti, vel vi atque violentia sceleratos in custodia publica positos, de manibus custodum eripuerunt, vel literas nostras interceperunt, vimque nostris attulerunt tabellariis.

Mandamus itaque his literis omnibus caris et fidelibus curiarum nostrarum, Parlamenti praesidibus, vt edictum nostrum legi publice curent et promulgari, atque in tabulas publicas referri, hocque sequantur tueantur et obseruent, dentque operam, vt et alii tueantur sequantur nominatim et obseruent. Quia nobis ita placitum est etc.

Nova ex Gallia Scotia et Hispania.

VLtima Junii Rex vulneratus est a filio Domini de Lorge. Ipse Dominus de Lorge pater paucis ante diebus, mandato regis coniecerat in vincula sex Assessores de summo Senatu Parisiensi, quorum supplicii spectatorem se futurum iuraverat Rex. Verum ii fuerunt spectatores ipsius

infortunii Nam detinebantur captiui in arce Bastiliensi, ante quam concurrebatur hastis, quando rex vulnus accepit. Is, qui regi vulnus inflixit, concesssit Venetias in exilium. Rex moriens petiit ne quid in ipsum aut quenquam ex familia durius statueretur ob illud factum. Mox a morte regis Henrici publice per praeconem filius edixit se regnum per consiliarios, et non per tutores administraturum. Omnia autem arbitrio Lotharingici Cardinalis, et Ducis a Guisa ipsius fratris geruntur, qui hunc puerum prorsus habent in sua potestate. Edixit etiam publice, se permansurum in parentum et maiorum religione, et paulo post duo auttres religionis causa viui exusti sunt. Illi tamen sex ex Senatu Parisiensi, adhuc habentur in Custodia. Expulsus est Bertrandus Cardinalis Senonensi, qui in Cancellariatu successerat Oliverio. Ipse autem Oliverius est restitutus pristinae dignitati, et dicitur cum quibusdam pricipibus hoc agere, vt in hac causa religionis aliqua moderatio instituatur. Rex Henricns sub finem Augusti sepultus est, eo sepulto filius statim profectus est Rhemos inaugurationis, seu (ut ipsi vocant) consecrations causa: euocatus est ad eam solennitatem Rex Nauarrae, quiante nuptias Sabaudiensis secesserat in Aquitaniam. Connestabilis aula relicta vltro concessit in sua. Domina de Valentinoys prorsus amisit authoritatem, ac etiam ipsius gener Amiralius frater Lotharingici Cardinalis et Guisani. Dux Sabudiae iure sua repetit a Bernatibus et Friburgensibus, et constituit huius causae arbitros reliquos pagos Helueticos.

Haec de Gallia.

POst multas turbas in Scotia tandem eo deuentum est, vt sit liberum vnicuique sequi quam velit religionem. Omnia haec acta sunt consilio et authoritate, Comitis Araniae gubernatoris, qui est proximus haeres regni Scotiae post puellam quae nupsit Regi Gallico. Is ambit nuptias Reginae Angliae, quae dicitur ab ipso non abhorrere. Multi existimant nulli extero eam nupturam nisi forte illi nubat. Ea iam prorsus repudiavit nuptias filii Imperatoris Ferdinandi. Pontifex Romanus mortuus est 25. Augusti, et circa illud tempus mortuus est etiam Dux Venetiarum ex familia Pruila. Post mortem Pontificis excitarunt Romae magnas turbas, Vrsini et Columnenses. Hic Pontifex instituerat novam inquisitionem aduersus Lutheranos, et ad eam rem splendidas aedes Romae aedificauerat, quae paulo ante mortem ipsius cum omnibus instrumentis inquisitionis conflagrarunt. Sub finem Augusti Rex Philippus soluit ex Zelandia nauigaturus in Hispaniam. Eo terrestri itinere ducitur ei vxor ex Gallia. In Hispania sunt maximi motus ob religionem,

vt eos sedet properat eo Rex Philippus, qui alias constituerat in Belgio transigere hyemem. Egit cum Gallis, vt si in Hispania oriatur seditio ad eam compescendam mittatur ei miles ex Gallia, pollicitus se itidem facturum, si quid in Gallia moueatur. In Hispania Marchio de Pose omnibus fortunis et honoribus propter religionem recens spoliatus est, et cum liberis perpetuis carceribus mancipatus. Archiepiscopus Toletanus cum tota familia ob eandem causam coniectus est in vincula. Concionator Caroli Imperatoris Cassola nomine, cum sororibus exustus est, exustae sunt etiam reliquiae ipsius matris refossae. Nemo dubitat regem Philippum multum sanguinis effusum, si incolumis eo perueniat. Dux de Nachara Hispanus factus est Jesuita.

EPISTOLA III. Eidem.

MAgnifice Domine, veritus ne in aliquam suspicionem negligentiae apud tevenirem, si Domino Zeschio istuc eunti, nihil ad te literarum darem, malui scribere, etiamsi scirem, ipsum Dominum Zeschium omnia, quae scribo, commodius tibi indicare posse. De Anglico coniugio nihil adhuc habemus, nisi quod regina putatur expectare euentum belli moti in Scotia per Araniae comitem, qui maximam partem regni in suas partes traduxisse dicitur. Multi suspicantur, Anglos clam ei supeditare pecuniam. Vereor ne hoc praebeat occasionem nouo bello inter Gallos et Anglos, quod propemodum non dubito fore, si Gallis succedat in Scotia. Eo mittitur miles Gallicus, et (vt audio) etiam mittentur 25. signa militum Germanicorum, quae esset non contemnenda manus in illis locis. Forte ob eam causam Dux Joannes Gulielmus conuocauit Coburgum praefectos Germanicos, qui Gallico regi militarunt, quamuis sparserit sibi esse mandatum a rege, vt recenseat omnes stipendiatos (ut nominamus) et ex eis inquirat, quinam velint retinere stipendia, et quibus conditionibus, quod non credo. Sunt qui suspicentur eum aliquid moliri aduersus Francicos Episcopos. Lotharingici retinent suam potentiam in Gallia, et dicitur Nauarrus inclinare in eorum partes. Siue simulet, siue serio agat, turpiter facit. Regina vidua, et filia sponsa Regis Philippi grauiter decubuerunt, filia dicitur conualuisse, mater nondum. Rex ipse deducturus est sororem euntem in Hispaniam vsque ad Pyrenaeos. Quidam dicunt assessores Senatus Parisiensis coniectos in vincula propter religionem, dimissos esse, alii vero dicunt non solum non esse dimissos, sed etiam breui viuos vstulandos. Ego neutrum credo, nec puto dimittendos

quandiu erunt constantes, nec etiam existimo Lotharingicos tantum habere animi, vt audeant eos publice exurere, quod si fiat, nulla erit spes impetrandi aliquid moderationis in causa religionis, nisi hoc seditione exprimatur. Dicunt etiam quidam Connestabilem non tantum amisisse omnem authoritatem, sed etiam ipsi esse periculum a carceribus, quod non mihi videtur verisimile, cum sciam eum sponte cessisse, ipso etiam rege petente vt maneret, Sed haec in manu Dei sunt. Nescimus an adhuc electus sit Pontifex. Scripserat mihi Balduinus electum esse Carpensem Cardinalem. Alii scripserunt duos esse electos, ipsum Carpensem et Ferrariensem. Magis credibile est nullum esse electum. Nam scribitur ex Italia omnia esse perturbatissima Romae, et Marc. Antonium Columnam occupasse molem Hadriani, habereque in vrbe ad quatuor millia equitum, et magnam vim peditum. Si ea ratione Pontificatus, si non euerti, saltem dilacerari posset, multis esset non iniucundum spectaculum. Non dubito vos audiuisse Liuonios admittere in suas munitiones Polonica praesidia. Metuo ne plus sit eis periculi a medico, quam a morbo. Non dubito etiam vos scire iussu Regis Sueciae erasas esse tres Coronas (quae sunt insignia regni Suecici) sculptas in naue Danica, quae in portum Stokholmensem appulerat. Ipse Rex Sueciae, habet ad mille quingentos equites Germanicos, qui ad eum venerunt instructi omnibus armis praeterquam equis, quos ipsis suppeditat. Quoniam iussisti Magnifice Domine vt interdum ad te scriberem, haec inania malui scribere, quam immemor tui mandati videri. Deus conseruet te et totam tuam familiam. Vitembergae Idib. Nouemb. 1559.

EPISTOLA IV. Eidem.

MAgnifice Domine, quoniam mihi praecipue iniunxisti, vt si quid ad nos de Anglico coniugio perferretur, id tibi statim significarem. Vt tuo mandato satisfaciam, non vereor etiam incerta scribere, cum ea possint tibi praebere occasionem de pluribus rebus cogitandi. Hodie accepimus literas ex maritimis vrbibus, in quibus significatur, ipsum Suecici Regis filium eius coniugii spe iam esse in Anglia, sed multi iudicant eum nihil effecturum. Magnam autem spem iam esse aiunt filium Imperatoris Ferdinandi omnibus procis praelatum iri, quod non facile credo, nisi forte ea ratione Angli aduersus Gallos cupiant se munire. Ipsum Principem

Ioannem Gulielmum prorsus nullo esse numero dicunt. Tota pene Scotia defecit a Rege Gallico, et milites quos eo misit premuntur arctissima obsidione, et laborant tanta penuria commeatus, vt spes sit eos breui deditionem facturos. Doctor Adamus Traciger (qui Adolphi Principis Holsatiae nomine iuerat in Angliam, reuersus est multis muneribus ornatus. Impetrauit suo Principi annuum stipendium quatuor millium Coronatorum. Ipse Princeps Adolphus forte breui in Angliam cum milite nauigabit. Nam Regina metuit, aut simulat se metuere istos motus Scoticos. Si hoc fiat ipse profecto facilius ad illud coniugium perueniet, quam quisquam ex exteris, et si Galli videant Reginam in filium Imperatoris inclinare, quemcunque alium pro viribus promouebunt, vt hoc impediant. Non existimo etiam regem Philippum cupere quenquam ex Domo Austriaca ad illud regnum peruenire, propter vicinum Belgicum, et praesertim in his tantis motibus in religione. Albanus et Rigomus de Sylva, qui erant obsides in Gallia, iuerunt ad regem Philippum, et eorum loco sunt in Gallia Princeps Orangiae, et Comes Egmondanus. Tanta est fames in Italia, vt iumentis per Alpes multum frumenti eo vehatur ex Bauaria. Proximo mense conspecta sunt multa prodigia in parte Septentrionali Holsatiae. Visi sunt tres magni montes, ex quibus exilientes flammae inter se concurrerunt, et ex eo concursu ingens est editus fragor, tanquam maiorum Bombardarum et pugnantium exercitium. Deus conseruette et totam tuam familiam. Witembergae XVIII. Nouemb.

EPISTOLA V. Ornatissimo Viro DN. HVBERTO LANGVETO nunc Witebergae agenti amico praecipuo. S.

BInas hoc mense ad nos perscriptas literas tuas accepi, ornatissime Huberte, et fuerunt illae mihi, tum propter rerum varietatem, tum ob dextrum in rebus grauibus iudicium tuum admodum gratae, ac a te peto, vt saepius in hanc sententiam ad nosscribas. Etsi enim alias etiam varia de huiusmodi exteris negotiis ad nos perferuntur, saepius tamen authores suos adfectus admiscent, nec sibi satis constant. Feci honorificam tui mentionem apud Illustrissimum Principem Electorem nostrum et quid in

mandatis habeam, exponam tibi coram. Cum enim circa festum Andreae, quod nunc instat, elector Brandenburgensis ad nostrum in Lochauiam arcem venturus sit, cogor et ego eo accedere. Inde vel ad vos Witebergam proficiscar, vel te ad nos Vocabo. Interim hoc significare volui, praeterito mense fuisse Viennae in Austria apud Caesarem nostrum, Legatum Regis Galliarum, qui admodum honorifice exceptus, et muneribus dimissus est. Nomen eius rescire non potui, nisi quod narrabat, quidam eum virum militarem et locumtenentem nescio cuius praefecti Gallici fuisse, cum Didenhofen proxime expugnatum est. D. Carolus Danreus Legatus apud regem Daniae, nunc cum Rege Sueciae est, forsitan vt exploret, quo animo sit Rex Sueciae erga Danum. Filius secundo genitus Regis Sueciae in Angliam perfectus est, vt vrgeat matrimonium pro fratre maiori natu, ac necesse est, vt vel Rex Sueciae admodum turpiter se det, si nulla spe certa, adeo importune nuptias sollicitat, vel spem ei non leuem factam esse. Legati Ducis Saxoniae Wilhelmi dicuntur re infecta rediisse ex Anglia, ac sunt plerique in ea sententia, vt existiment Reginam si vlli extero, filio Caesaris minori natu Carolo nupturam, quod quidem vt fiat serio agit Comes ab Helfenstein, qui tanquam Legatus Caesaris aliquot menses in Anglia fuit, et saepe ad secretiora colloquia cum Regina admitti dicitur. Quid cum Stipendiariis Regis Galliae Coburgae tractatum et actum sit, nondum certo scimus. Aiunt ibi fuisse nomine Regis commissarium quendam Monsier Piero de le Cleier vocatum. De bello Scotico, quid fiat, diligenter et perconteris et ad nos perscribas oro. Multi nunc hinc inde sparguntur rumores de conatibus Ducissae Lotharingicae pro filio aduersus Daniae reegm, et existimatur confecto bello Scotico commodissime in Daniam expeditionem suscipi posse, idque auxiliis Gallicis. Nam ea Ducissam et eius filium sororium Regis (opera Ducis Guisii, qui filio suo Lotharingicae filiam in matrimonium expetere dicitur) facile consecuturum quidam existimant. Significant etiam aliqui Ducissam hac in re vti opera Capitanei Lutzelburgers, qui cum Duce Gothan. Wilhelmo ex Gallia Wimariam profectus est, et adhucibi commoratur. Ac alterius cuiuso dam quem Alexandrum a Brubach Lotharingicum nominant, cuius ego nec nomen nec faciem noui. Aliqui etiam in hunc vsum, denuo iam Coburga conductos a Rege Galliarum Germanicos Capitaneos autumant. Haec cum magni referat Illustris: nostrum Electorem scire propter affinitatem, quae ei cum Rege Daniae intercedit, a te peto, vt de his diligenter inquiras, et ad nos non ea tantum, quae ex aliis intelliges, sed tuum etiam iudicium perscribas.

bis elegantes ad me perscripsit literas, quibus clariss. Jureconsul. D. Arnoldum Ferrerium mihi diligenter commendat. Nescio autem an is sit Arnoldus Ferrerius, qui de rebus Gallorum libros nouem ad Historiam Pauli Aemilii addidit, et commentaria satis docta, in posteriorem partem consuetudinum Burdigalensium conscripsit, videtur tamen ex descriptione Portani alius esse. Dabo in gratiam Portani operam, an ratio inueniri possit, qua in his regionibus consulatur, viro (vt intelligo) docto, pio et integerrimo. Tametsi non ignores Stipendia nostrarum Academiarum valde tenuia esse, si cum Gallicis conferantur. Et cupio D. Portanum a te amanter et officiose meo nomine salutari. Si Witebergam venero, coram de hoc negotio cum ipso conferam. His bene vale, et quam primum rescribe, meque vt facis, ama. Dresdae 20. Nov. An. 1559.

EPISTOLA VI. Amplissimo Viro, omni genere virtutis et eruditionis cumulatissimo D. VLRICO MORDESIO Illustrissimi Principis Augusti Electoris Saxoniae intimo consiliario, Domino suo obseruantissimo. S. P.

AUdiui de Huberto Langueto nostro eruditissimo viro summa cum voluptate Mordesi amplissime, quod illi per literas significasti et meas tibi non displicuisse et mea causa te rem ad Illustrissimum Principem Augustum Electorem Saxoniae totam esse delaturum. Ex eo enim id perspexi, te vt virtutis omni genere cumulatus es incredibiliter, ita erga eos esse affectum mirabiliter, qui non mediocris in virtutis disciplina fecerunt progressus. Ad ea quae scripsi de Ferrerio, vt addam aliquid nihil est necesse meas literas confirmabit coram grauissimo testimonio suo Languetus: Et si veniet in eam sententiam Illustrissimus Princeps vt vocetur Ferrerius, breui quam fuerit suae Celsitudini honorificum tuum consilium, ac toti Scholae fructuosum, re ipsa melius intelliget, quam a me possit vlla compraehendi oratione. Is non est quem putabas Arnoldus Ferronius in Senatu Burdegalensi regius consiliarius. De Cuiacii praefatione in commentarium suum de Vsucap. quis sit cognosces verius.

Quod superest, habeo tibi de tanta magnitudine tuorum erga me meritorum gratias quantas possum maximas. Tibi vero (vtinquit ille) ecquid erit praemii? obseruatum Ecclesiae ciuem praestantissimum. Ciuica corona? Vellem equidem, amplissime Mordesi omni officio ac potius pietate erga te, qui tantum virum pene perditum seruare cupis et afflictum, cum coeteris omnibus, tum mihi ipse satisfacere possem: quia non possum, vitam mihi esse acerbam puto: Faciam tamen sponte, ne videar ingrati animi vitio laborare, quod olim ignaui facere cogebantur lege, creditoribus debitores, addicam me totum tibi, vt non modo ius in me [gap: Greek word(s)] , verum etiam [gap: Greek word(s)] mancipio nexuque habeas integrum.

De Legato qui ad Imperatorem missus est exponet tibi Languetus noster. De eo qui Coburgam venit, ex me si placet et ni molestum est, intellige. Germanus est, Petrus Clarus ei nomen, in ea regione natus, altus, educatus, quae comitibus paret Mansfeldiensibus vtriusque linguae peritissimus, Francicae vulgaris nostrae et Germanicae, a bonis literis et humanioribus non abhorrens, Guysiano Duci percharus, qui eum, credo, ad primi regii interpretis honorem euexit, Haec praetermittere nolui, vt eas tibi quas, vt audiui, habere te scribebas, eximerem dubitationes, quae si non erunt iniucundae, non comittam imposterum, quam de illis vti res postulabit, ad te scribam copiose. Vir amplissime, Vale et salve, D. Witebergae prid. Kal. Dec. 1559.

EPISTOLA VII. Eidem.

MAgnifice Domine, accepi literas tuas plenas summae humanitatis et significationis beneuolentiae erga me, pro qua re, vtinam aliquid rependere aut facere possem, quod tibi non ingratum foret. Animaduerti te non accepisse literas, quas postremo ad te dedi. Eadem fere scribebam de coniugio Anglico quae ad me scripsisti, sed tamen non certo sciebam vter ex filiis Regis Suecici eo venisset. Vterque est mihi optime notus, nam per aliquot menses in aula ipsorum vixi, et quotidie me apud se habebant, et de variis rebus interrogabant. Sed hoc possum dicere, me vix vnquam vidisse adolescentem, in quo plus esset ingenii, quam in illo, qui iam dicitur esse in Anglia. Satis diuturna consuetudine tandem veni in eam (vt sic loquar) familiaritatem apud ipsos, vt vicissim mihi liceret

percontari quaecunque vellem, ipsisque placebat mea curiositas. Sed certe in toto regno nullum reperi, qui mihi certiora diceret, de iis quae praecipue scire cupiebam, quam is adolescens, cum tamen tunc temporis tantum ageret annum decimum septimum. Quicquid praetexatur aut spargatur, non dubito parentem eum misisse in Angliam, vt (si fieri possit) sibi reginam conciliet et non fratri. Ipsum enim magis diligit, et longe pluris facit quam alterum. Adolescens non tantum expedite, sed etiam eleganter loquitur latine, et videtur inesse ei quaedam suauis facundia. In forma etiam est aliqua maiestas, nam est statura recta et procera, et colore candido, et etiam sunt elegantes ipsius gestus, sed tamen faciei inest aliquod vitium commune illis gentibus, nam est, breuiore naso, et dentibus superioris ordinis longioribus. Haec Magnifice Domine, quae de adolescente scribo, et multo plura ante aliquot annos dixi Domino Praeceptori et M. Gasparo, ne forte suspiceris ea a me fingi. Ostendi etiam eis natiuitatem ipsius, quam sunt admirati, et inter exemplares (vt vocant) habuerunt. Ego tamen miror eos sperare illud coniugium, nec video quid Angli ex Suecico regno sperare possint. Verum saepe ita inconsulte sua administrant vt non sit mirum, si iis (qui cum ipsis agunt) succedant stulta consilia. De filio Imperatoris audiueramus eadem quae scribis, sed (vt scribebam) hoc existimo Gallos quantum in se erit, impedituros, ac etiam ipsos Hispanos. Non enim erit Belgicum extra periculum, si Anglia dominetur Princeps ex domo Austriaca, qui hanc religionem profiteatur. Si Adolphus Holsaticus eo cum milite profectus fuerit (vt fertur) forte aliquid efficiet, nam in eo est non parua dignitas formae, et est praeclare institutus in illis elegantiis seu nugis aulicis, quibus etiam mulieres, quae stultae non videntur, saepenumero capiuntur. De conatibus Ducis Lotharingici aliquid audiueramus, sed haec non audebam scribere. Putant procurante Perto Oxen, factum esse foedus inter ipsum et Suecum adversus Regem Danicum. Si sunt vera quae scribis de conatibus Guisiorum non possum satis mirari eorum insaniam. Sed scio esse infinitam eorum am bitionem, et propterea nihil tam absurdum de iis dici potest, quod non facile credam. Ego magnifice Domine, si essem a consiliis Duci Lotharingiae, et deferrentur ei sine vllo tumultu regna, Daniae, Sueciae, et Noruegiae, non consulerem vt discederet a suo Ducatu. Quod dicis de coniugio filii Ducis Guisii cum Lotharingicae filia non satis intelligo, nam scio ipsum ante decem aut vndecim annos primum duxisse filiam Ferrariensis. Lotharingica autem habet duas filias iam nubiles, et certe meo iudicio non male faceret Rex Danicus si primogenitam in vxorem peteret, est enim eleganti forma, et multa eo coniugio sopirentur, contrahereturque

affinitas cum domo Austrica, et certe ea ratione retundi posset Sueci ferocia. Quin hoc posset perfici non dubito, nam etiamsi mater videatur odisse familiam quae iam dominatur in Dania, tamen in talibus personis ambitio superat reliquos affectus. Quod si hoc simularetur tantum, vel etiam serio tentaretur, et non succederet, tamen consilia et rationes eorum turbarentur, orirenturque inter ipsos suspitiones. Si vera sunt quae audimus nihil est periculi Danis a Scotia, nam dicuntur Galli expulsi pene tota insula, et ipsorum reliquiae obsideri in quodam oppido non satis munito commeatu. Si prorsus expellat Gallos Comes Araniae, verisimile est Anglicam ipsi nupturam. Rex Suetiae habet magnam vim argenti non facti, sed nulla pecunia satis est ad bellum, et certe si insumptum esset illud argentum, eius vires essent valde exiguae. Cum ante quinquennium loqueretur mecum de bello quod ipsi imminebat a Moschis, suadebam vt quocunque modo transigeret, potius quam deueniret ad arma. Hoc quidem tunc aegre tulit, sed tamen accepto damno coactus est transigire multo iniquioribus conditionibus. Cardinalis Lotharingicus habet ingentem vim pecuniae, et pulcherrimas occasiones depeculandi, nihilominus tamen, si Holsatici sint fidi Regi Daniae, et velit tantum sua tueri, non video quid alii possint efficere. Saepe cogitaui de causis dissidiorum inter Danos et Suecos, et mihi videtur, quod maxima ex parte proueniant, ex nescio quo fastu eorum, qui mittuntur ad negocia tractanad, qui putant sibi turpe esse cum aduersariis loqui humaniter. Credo si adhiberentur homines moderati, quod multa commode tranfigere posssent, nam mihi visus est Rex Suecicus minus cupidus belli, quam multi existiment, sed tamen est eiusmodi qui non velit contemni. Ferrerius de quo scripsit Portanus, est alius quam Ferronus qui scripsit supplementum ad Aemilium. Ferronus nullius est apud nos nominis si cum altero conferatur. Cuiacius scripsit Commentarium de praesumptionibus ad Ferrerium. Ioannes Sigismundus coronatus est Rex Hungariae. Eius mater Isabella dicitur esse mortua. Puto vos iam dudum habere pacta inter Polonos et Liuonios, alias misissem. Peto Magnifice Domine vt ignoscas quod ita audacter iudicem de aliquibus rebus. Hoc ideo facio quia videris iubere, et malo haberi ineptus quam tibi non obtemperare. Repetii maximam partem postremae meae Epistolae, quia metuo ne interciderit. Vitembergae 25. Nov. 1559. Deus conseruet te et totam tuam familiam.

EPISTOLA VIII. Eidem.

MAgnifice Domine. Dominus de Monpezach, qui fuit Viennae Legatus Regis Galliae, natus est Illustri familia in ea parte Aquitaniae, quae iam Vasconia dicitur, ad Garumnam fluuium non procul a Burdegala insigni vrbe. Pater huius fuit summae authoritatis apud Regem Franciscum, et fuit gubernator Pictonum (quem Seneschallum vocant) et eques ordinis S. Michaelis. Fuit summus ductor equitatus in Gallico exercitu quem Marchio Salussiarum prodidit in Pedemonte ad Fossanum vrbem anno 1536. Postea anno 1542. cum Rex Henricus (tunc Delphinus) mandato patris inuaderet Ruscilionensem agrum ad Pyrenaeos in quo agro est vrbs Parpignianum, fuit ductor primae aciei, et solus ex ea expeditione laudem retulit. Secretarium Lotharingici Card. non noui. Si recte memini ante triennium vidi in aula Otto Henrici Palatini Alexandrum Brunbach Lotharingium cum Rhingrauio. Si est is, quem puto, est adhuc Iuuenis, et optime tenet linguam Germanicam, duxitque ordines inter Germanicos milites. De Rigonio de Sylua quod dicitur, non possum satis mirari, Cum essem in aula Burgundica (iam sunt tres anni) longe plus valebat authoritate apud Regem Philippum, quam Connestabilis apud Regem Henricum. Is solus praecipua negocia expediebat, plusque poterat, quam reliqui omnes simul. Dicebatur Rex Philippus a discessu parentis (a quo vix tres menses effluxerant) ei donasse vltra quadraginta millia coronatorum annua. Natus est in Portugallia nobili familia, et venit in Hispaniam cum priore coniuge Regis Philippi, fuitque initio ipsius Philippi cubicularius. Ante quadriennium vidi adhuc Romae Cardinalem Michaelem de Sylua, hominem insigniter eruditum, cuius saepe faciunt honorificam mentionem Bembus, Sadoletus, Jouius et alii docti. Erat prorsus decrepitus, ita vt gestaretur in sella, et habitabat sub Ianiculo in hortis pulcherrimis, quos alluit Tyberis, non procul a ponte Xisto, qui ad eum pertinebant. Puto huius Rigonii fuisse patruum. Ipsum Rigonium, Connestabilem, et viduam Lotharingicam dicunt esse authores pacis inter istos Reges factae reclamantibus Albano, Atrebatensi, Card. Lotharingico et Guisio. Archiepiscopus Toletanus natus est tenui loco, et creuit sua virtute et eruditione. Fuit praeceptor Regis Philippi. Dominus praeceptor accepit tristissimas literas de Rege Maximiliano, quem parens omnibus modis conatur adigere ad abnegationem nuius religionis, et iam multo durius cum eo agit, quam vnquam antea. Ob eam causam est missus Viennam a Rege Philippo Comes de Luna Hispanus.

Sed existimo Dn. praeceptorem haec fusius ad te perscripturum. Hodie venit ex Transsyluania adolescens, qui narrat Reginam Isabellam mortuam esse duodecima spetemb. et sepultam octaua Octob. Sub tempus quo sepulta est illinc discessit adolescens, dicitque tunc fuisse indictum conuentum procerum Transsyluaniae ad constituendam gubernationem. A morte Reginae omnia administrauerat Melchior Balassa qui fuit proximis annis ductor exercituum Reginae, et superiore anno interfecit Franciscum et Antonium Kendi, et Franciscum Bebek, quae satis indicant non esse vera, quae ad nos perscripta erant de Coronatione Ioannis Sigismundi. Sarcerius est mortuus. Celsus Socinus filius Mariani condixit suam operam Scholae Ienensi, cuius rei absque dubio sunt authores Vergerius et Illyricus, sed si eo veniat ipsum procul dubio breui poenitebit. Narrauit nihi Dn. Doct. Cracouius iterum fieri mutationem in Anglia, quod mihi prorsus impossibile et incredibile videtur, etiamsi non ignorem nullam gentem Europae esse mutabiliorem et magis praecipitem. Puto haec spargi ab iis qui dicunt Reginam nupturam filio Imperatoris, vel forte finguntur ad terrendum Maximilianum et alios. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae Sept. Decemb 1559.

EPISTOLA IX. Eidem.

Magnifice Domine, constitueram ad te scribere de ingenti saeuitia, quam in Gallia aduersus pios exercent ii, qui occupata per summum scelus tyrannide Regis pueritia pro libidine abutuntur. Sed cum Dn. praeceptor dixisset se hoc facturum, et literas, quas de ea re accepit, ad te missurum, eo labore ideo libens supersedi, quia sola talium rerum cogitatio me ingenti dolore afficit. Existimant illi miseri homines, si tu et alii, quos Deus authoritate et sapientia ornauit, causam ipsorum agendam susciperetis, posse per Germanicos Principes illis tantis calamitatibus, quibus opprimuntur, leuamen aliquod adferri, et quod hactenus quorundam intercessionibus nihil sit effectum, hoc inde accidisse putatur, quod ii qui apud Regem Henricum valuerunt authoritate, non fuerunt ignari dissensionum quae sunt in Germania. Praeterea iudicarunt eiusmodi intercessiones datas esse importunitati flagitantium, et ipsos Principes eam rem non magnopere curare, quod propemodum verum est, quare minor fuit apud ipsos intercedentium authoritas. Cum vero iam dicatur institui conuentus eorum qui Augustanam confessionem profitentur, si de ea re

communi consilio aliquid ibi decerneretur, ac tantum ostenderent Principes sibi aliud negocium curae esse, sperarem illo consensu posse illos tyrannicos spiritus non nihil retundi, nec credo, esset ita difficile inire concordiam in re apud nullos odiosa, possetque forte illa actio dare initium maioribus controuersiis componendis. Quod si prorsus inutilis esset ille conatus, hoc tamen commodi inde sequeretur, quod miseri homines maximum solatium sentirent, animaduertentes esse aliquos, qui sibi condoleant, et tantis aerumnis et calamitatibus afficiantur. Deceret quidem me, qui tam multorum insignem erga me humanitatem et beneficentiam in Germania sum expertus, nihil nisi honorificum de ea, meminisse, sed tamen progrediar quo me dolor non iniustus pertrahit. Audiui ab Exulibus Anglicis, inter quos fuit praestantissimus vir Dn. Ioannes Lasky sibi ipso exilio acerbiorem fuisse illam inhumanitatem, quam ante sex annos Hamburgi, et in vicinis locis sunt experti. Peto Magnifice Domine vt pro tua prudentia et humanitate ignoscas ingenti meo dolori, qui mihi ea expressit quae forte satius fuisset reticere quam sic stulte effutire.

De rebus politicis nihil habemus, quam quod confirmatur rumor ab iis qui veniunt, et qui scribunt ex Saxonia, de bello inter Danum et Suecum, quod tamen vix credo esse verum. Liuonii dicuntur recepisse Darbatum a Moscho. Lithuani et Poloni dissentiunt quantum ad suscipiendam expeditionem aduersus Moschum. Lithuani enim dicunt sibi satis esse virium aduersus eum hostem, nec volunt admittere Polonos in belli societatem, adferuntque causam quod pestis grassetur in Polonia, quare dicunt se metuere contagium. Dux Prussiae exigit Pecuniam a suis ad eam expeditionem, ad quam promisit se iturum si ipse Rex Polonicus eat. Revalienses recens diripuerunt sex naues Lubecensium onustas praeciosis mercibus. Dicuntur hoc agere Mekelburgenses cum Rege Poloniae, vt Liuonia conuertatur in Principatum sicut Prussia, et in feudum detur Christophoro Mekelburgensi a Rege Poloniae, eique nubat vna ex sororibus ipsius Regis. Cum ante quinquennium essem in Liuonia, talia audiui institui. Nuper fuerunt tantae tempestates Venetiis, vt mare inundauerit totum forum Diui Marci, quod a multis annis non acciderat. Lotharingica Vidua dicitur ita aegreferre sibi praelatam esse in gubernatione Belgica Margaretam Austriacam, vt dolorem suum dissimulare non possit. Dux Sabaudiae non multum proficit apud Bernates, puto eos non facile dimissuros e manibus tam cultam et frugiferam regionem, et praesertim mortuo Rege Henrico, qui videbatur esse ipsius Sabaudiensis Columen. Argentoratenses iterum expulerunt suos Canonicos. Deus conseruet

EPISTOLA X. Eidem.

MAgnifice Domine. Accepi heri literas a Balduino et ab amicis, qui viuunt Argentorati, qui omnes suspicantur Anglicam nupturam Sueco. Sed existimo eos hoc coniicere ex profectione fratris ipsius Sue ci in Angliam, vidua Scotica socrus Regis Galliae, et soror Guisiorum, quae a morte mariti regnauit in Scotia, impar aduersariis tandem fugit ad generum. Fiunt magni apparatus in Gallia ad eam restituendam. Ductor copiarum erit Aumalius ipsius Reginae viduae frater. Is est quem Marchio Albertus habuit captiuum. Credo ipsi adiunctum iri Rhingravum, eo quod res Scoticae sint ei notae. Ibi enim aliquandiu militauit. Multi ex Saxonia scribunt copias quae conscribuntur parari aduersus Daniam, quod non dubito esse omnino falsum. Spargitur fama in Gallia et Belgico, Reges Galliae et Hispaniae coniunctis viribus velle petere Angliam, et dicuntur huius conspirationis esse non lenes suspiciones. Si hoc fiat, fiet odio huius religionis, de qua opprimenda non dubium est, eos et simul Imperatorem inire consilia. In Gallia omnia sunt miserrima et perturbatissima. Nunquam ita saeuierunt Pontificii, nec autea fuit acerbior persequutio. Carceres sunt pleni miseris hominibus, et syluae ac solitudines vix capiunt fugitiuos. Cardinalis Lotharingicus prorsus dominatur, sed tamen valde sibi metuit, et incedit stipatus numeroso et armato satellitio. Dicunt esse vehementes suspiciones aliquos ex potentioribus inire consilia, de soluenda illa tyrannide. Quid sit futurum solus Deus nouit, sed tamen est impossibile Galliam sic diu consistere. Dux Sabaudiae diligenter suum negocium agit cum Heluetiis, sed adhuc parum profecit. De Pontifice idem scribitur mihi, quod ad vos perscriptum est, nimirum expectari suffragia puerorum regum. De misero statu Trevirensis vrbis puto vos certa habere. Elector Palatinus et alii Principes Rhenani deprecantur pro miseris hominibus, sed nescio quantum proficiant. Dicuntur aliqui ex iis conuenire Vormaciae ob eam rem. Exules Belgici qui habebant ecclesiam Aquisgrani sunt expulsi. Sed credo receptos esse a Vormaciensibus, Electoris Palatini intercessione. Credo vos scire Georgium Rekrod mortuum esse relicta ingenti pecunia. A pluribus Vienna scribitur Imperatorem durissime agere cum Rege Maximiliano.

Nudiustertius accepi ex Austria librum plenum ineptiarum, quem Vergerius recens edidit lingua Italica aduersus Cathalogum Pontificiarum condemnationum. Eum librum inscripsit Maximiliano, et in praefatione dicit, se plures tales libros antea ad eum misisse, inuehiturque acerbissime in Pontificios, quae res dicitur magna inuidia onerare Maximilianum apud parentem. D. Tilemannus Heshusius Heidelberga Bremam iuit. Discedens petiit sibi dari testimonium quod recte docuisset, sed non impetrauit. Hodie Dn. praeceptor accepit literas Lubeca in quibus scribitur, Regem Sueciae vni ex filiis ambire filiam Principis Moschouitarum, quod quomodo possit esse verum non video, cum ipse Princeps Moschouitarum vix sit 30. annorum, praeterea illi Principes nunquam elocarunt suas filias nisi iis qui eiusdem religionis fuerunt. Auus quidem Principis qui iam regnat, Ioannes Magnus elocauit filium Alexandro Magno Duci Lithuaniae qui postea fuit Rex Poloniae, sed ea conditione, vt Alexander ipsi coniugi in arce Vilnensi aedfiicaret templum in quo sacra ritu Graeco haberentur, quod cum non praestaret Alexander, Socer ob eam rem ipsi bellum mouit et magnam partem Lithuaniae eripuit. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae Vndecima Decemb. 1559.

EPISTOLA XI. Eidem.

MAgnifice Domine, fuit his diebus nobiscum nobilis vir Sabaudus veniens ex Gallia, qui attulit Domino praeceptori Confessionem Gallicarum Ecclesiarum, et literas a Sturmio et Hotomanno, quibus petebant eam confessionem hic edi cum ipsius Domini praeceptoris praefatione qua eam commendaret. Hoc autem ideo petunt, quia quidam studiosi Germani turbant Ecclesias in Gallia, asseuerantes confessionem illam dissentire ab Augustana. Puto Dn. praeceptorem tibi significaturum quid responderit. Quae ex illo viro et ex literis amicorum habeo, haec sunt. Quaecunque hic audiuimus de variis cladibus quas Galli acceperuntin Scotia, sunt falsa, nam ne quidem adhuc inter Gallos et Scotos pugnatum est. Sed verum est tumultum esse excitatum a Comite Araniae propter religionem, et expulsos esse Monachos et sacrificulos. Regina vidua ne concluderetur, secessit cum sua aula in paruam vicinam insulam, cuius nomen non teneo. Scoti missa Lagatione ad Regem Galliae, petierunt sibi concedi libertatem in religione, et ne vlli nisi Scoto gubernatio regni committeretur. In aliis rebus significarunt se obtemperaturos

Regi tanquam suo Principi. Sed vt audio, acceperunt satis durum responsum a Cardinale Lotharingico, qui aduersus eos mittit suum fratrem Renatum Marchionem Delbeuf cum vigintiquinque cohortibus peditum, et quingentis aut sexcentis equitibus, qui omnes sunt Galli, nec vllus est inter eos Germanus. Quae enim hic sparguntur de militibus, quos Dux Ioannes Gulielmus conscribit Regi Galliae, sunt falsa, nec de ea re vllum habet mandatum. Iam Regi Philippo ducitur in Hispaniam vxor. Eam deducit Rex Nauarrae vsque ad Pyrenaeos. Inde ad maritum deducetur, per Principem de la Roche sur Ion fratrem Ducis de Montpensier, qui est ex Regia familia. In Hispania fiunt maximi apparatus ad nuptias. In conditionibus pacis recens factae scriptum fuit vt Rex Galliae Genuensibus Corsica cederet. Eduxit quidem Rex ex Corsica omnia sua praesidia, sed iis eductis Corsi metuentes ne ob defectionem plecterentur, Genuenses admittere noluerunt, et Venetis Insulae imperium detulerunt, quod tamen Veneti acceptare noluerunt. Corsi autem dicunt se potius accersituros Turcas, quam vt se iterum Genuensium imperio submittant. Quoniam vero scriptum est, in conditionibus pacis debere Corsicam Genuensibus restitui. Hispani dicunt Gallos non satisfecisse conditionibus, et propterea nondum restituerunt Sanquintinum, vbi cum nuper orta esset Seditio inter Hispanos et Germanos praesidiarios, Galli conati sunt vrbem occupare, sed non successit illud consilium, et multi verentur ne ea res sit causa alicuius motus. Constitutum erat vt hac hyeme conuenirent, Dux Sabaudiae et Heluetii in oppido (quod nouum Castrum nominatur, et est in finibus Burgundiae) et in eo conuentu disceptaretur controuersia, quae est inter ipsum Ducem et Bernates. Sed Dux petiit ab Heluetiis vt conuentus in aestatem reiiceretur, cum sit hybernandum Niceae, quae est ad mare Ligusticum prope ostia Vari fluuii. Multi mirantur quare cupiat differri illum conuentum Heluetiorum quem tantopere vrserat, et difficulter impetrauerat, et quare potius haereat Niceae, quam in media sua ditione, quae in hac recenti mutatione videtur requirere eius praesentiam. Plurimi suspicantur eum insidiari Corsicae, quae est tam vicina, vt facile ex Nicena arcae conspici possit. Si hoc verum est miror sapientem Principem nondum constitutis suis rebus insidiari alienis. Ipse Dux Sabaudiae Illustriss. Principum Saxoniae insignia recens suis admiscuit. In Gallia omnia sunt perturbatissima, et scribitur esse omnino impossibile, vt res diu eo modo consistant. Cardinalis quidem dissipauit Parisiensem Ecclesiam, sed ab eo tempore in aliis locis Regni Gallici plures quam sexaginta institutae sunt, nec possunt Geneuenses tot ministros suppeditare, quot ab

ipsis petuntur, et iam in his persequutionibus, multi se armis defendunt aduersus regios ministros. Vascones nuper repulerunt Commissarios (vt vocant) missos a Burdegalensi Parlamento, vt in Lutheranos inquirerent. Idem factum est in prouincia Narbonensi non procul a Massilia. Lutetiae fuit vir nobilis Vicecomes de Nonteul, qui cum resciuisset se ob religionem delatum esse ad Cardinalem, adiunxit sibi decem aut duodecim viros militares. Cum noctu praefectus vigilum cum multis armatis ipsius aedes obsedisset, qui intus erant interfecerunt eos, qui conabantur in aedes irrumpere, postea simul erumpentes aliquot trucidatis incolumes euaserunt. Sed vxor ipsius vicecomitis, et filiae abductae sunt captiuae, et ipsa domus direpta, et aequata solo, vt multae aliae Lutetiae. Dicitur etiam nuper vnus ex praesidibus Parlamenti Lutetiae interfectus esse, post cuius caedem parlamentum non ita executum est vt antea, edicta Regis aduersus Lutheranos, seu metu seu alia de causa. Sic omnia videntur ad vim spectare. Ipse Cardinalis cum multa tentet et periculosa, deseritur etiam a suis, qui metuunt euentus, et paulatim subducunt se a gubernatione. Rex Nauarrae omnia fert, sed tamen satis indicat cuius sit animi, nam ipsum Regem Franciscum, solet deducere vsque ad fores templi, postea redit domum vbi habet suos concionatores. Ipso absente vxor eius restituit in Regno Nauarrae omnes ministros Euangelicos, qui paulo ante metu Regis Henrici expulsi fuerant. Connestabilis prorsus discessit ex aula, et discedens aperte significauit se non probare ea quae fiunt. Metensibus est significatum, vt qui nollent veterem religionem sequi discederent ex vrbe cum suis rebus. Hoc vt esset minus inuidiosum, curauit Cardinalis edici per ipsum Senatum Metensem. Sexaginta familiae ex ea vrbe migrant Argentoratum, nam ex antiquo foedere debetur ipsis hospitium ab Argentoratensibus. Dicuntur etiam ducentae familiae expelli ex vrbe Treuirensi, sed non dubito vos de ea re habere certiora. In valle Oletana vrbe Castellae vno die propter religionem vstulati sunt sexaginta, et multo plures mersi in flumine praesente Rege Philippo. Dragut Rays, nobilis pyrata Turcicus (qui in Menynx hodie Zerbi vocatur Menynge prope Syrtes regnat, nuper vi irrupit in portum Carthaginis nouae, et aliquot naues Hispanicas et Hollandicas inde vi abduxit, vicinaque littora Beticae et Balearium depopulatus est. Adhuc est constans fama Anglicam nupturam Comiti Araniae, sed non dubito eam, si hoc facere constituat, expectaturum euentum earum turbarum, quae sunt motae in Scotia. Deus conseruet te et totam tuam familiam. Vitembergae vltima Ianuarii 1560.

EPISTOLA XII. Eidem.

MAgnifice Domine. Cum in bellis egent pecunia Reges Galliae, solent multos extraordinarios magistratus instituere, quos proponunt venales. Eos autem emunt qui opulentis familiis orti sunt, et parum profecerunt in literis, quae res ipsi regno est valde perniciosa. In his postremis bellis sunt tam multi tales instituti, vt audiuerim a Domino de Bassefontaine, (cum apud ipsum essem in aula Burgundica) Regem Galliae ex venditione (vt vocant) officiorum, vno anno habuisse ad decies et septies centena millia coronatorum. Huiusmodi officia iam dicitur Cardinal. Latharingicus abolere restituto emptoribus precio, et conari iudicia regni ad antiquam formam reducere, quod puto valde fore vtile regno si possit sine tumultu perfici. Sunt qui dicant agi de transactione inter Gallos et Scotos, et spem esse rem successuram, quod si fieret forte verendum esset, ne copiae missae ex Gallia aduersus Scotos, aliquid aduersus Daniam molirentur. Scis esse electum in Pontificem Cardinalem Mediceum fratrem Marchionis Marignani, et nominari Pium quartum. Is dicitur statim post electionem proposuisse disceptandum in Consistorio, an Imperator Ferdinandus sit legitime electus, et an iuste sibi illud nomen vsurpet. Nondum audiuimus quid de ea re censuerint Cardinales. Ante biduum huc venerunt Hungari, qui dicunt se in itinere fuisse cum Cancellario Transsyluaniae, et duobus ex praecipua nobilitate, qui ibant Viennam, petituri Ioanni Sigismundo in vxorem vnam ex filiabus Ferdinandi Imperatoris. Ferdinandus Archidux dicitur profectus ad Regem Poloniae, vt eum adducat Vratislauiam ad Imperatorem, vt quaedam inter se transigant. Qui ex illis partibus veniunt suspicantur eos acturos de successione Regni Polonici. Sed si haec sunt vera multo melius sunt vobis nota quam nobis. Cuiacius (qui Valentiae ad Rhodanum ius ciuile profitebatur) venit Bituriges. Eiautem Valentiae succedet Gribaldus. Pulchrum sane par, vbi ipse et Loriotus coniuncti fuerint, et habuerint Gratianopoli vicinum Goueanum, qui vtroque est longe sceleratior. Licet haec nihil sint, malui tamen ea scribere nactus tabellarium, quam eum sine meis literis dimittere. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae 13. Febr. 1560.

EPISTOLA XIII. Eidem.

NOn ignoras Magnifice Domine esse propemodum necesse, vt saepenumero ad nos falsa perferantur de exterarum gentium rebus, praesertim si literae, quas accipimus, non scribantur ex iis ipsis locis, vbi res geruntur. Plerumque etiam qui ad nos peregre veniunt, aut non recte de rebus iudicant, aut inanes tantum vulgi sermones captarunt; interdum etiam multa comminiscuntur, ne videantur ignorare ea, de quibus percontamur, et quae ipsis scire decuit. Quare si quandoque ad te aut minus certa, aut etiam falsa scripsero, non pudebit me, postquam ea certius explorata habuero, aut diuersa aut etiam contraria de iisdem rebus scribere. Quoniam autem heri ex Gallia literas accepi a viris quibus iudico adhibendam esse fidem, repetam quaedam paulo altius, quae forte antea non eodem modo ad te scripsi.

Statim vbi Rex Franciscus inunctus fuit Rhemis, praccipua nobilitate Gallica comitatus. Ducem Lotharingiae deduxit in suam ditionem, quae non procul abest a Rhemis, et in oppido Bar le Duc, quod est ipsius Ducis Lotharingiae, magno apparatu celebrauit diem, diuo Michaeli sacrum, creauitque equites ordinis diui Michaelis, Regem Philippum, Ducem Saubaudiae, et maximum natu ex filiis Regis Nauarrae. Inde sororem euntem in Hispaniam in Pictones vsque comitatus est, vbi eam tradidit Matri et Regi Nauarrae, deducendam Baionam, quae est postrema vrbs Galliae ad sinum Cantabricum, cuius vrbis Episcopus est, Ioannes Fraxineus tibi notus. Baionae puella tradetur Hispanis, qui dicebantur eo cum maxima pompa advenire. Rex Franciscus ex Pictonibus Blesiam regressus est, quae est vrbs ad Ligerim, inter Aureliam et Turones: in qua per hyemem dicitur commoraturus. Eodem fere tempore Cardinalis Castilionens (nepos Connestabilis ex sorore) amitam Regis deduxit Niceam ad Ducem Sabaudiae. Connestabilis cum omnibus suis secessit ex aula, et viuit in ocio. Ante tamen quam se reciperet, rediit in gratiam cum Rege Nauarrae, et composuit controuersias, quae inter ipsos ex variis causis ortae fuerant. Dominus Anneus du Bourg, de quo tam multa audiueramus, exustus fuit Lutetiae in profesto Natalis Christi, et constantissime permansit in confessione huius religionis. Ex quo mota est controuersia de religione, nullus adhuc tantae dignitatis in Gallia capitali supplicio affectus fuerat. Cardinalis Lotharingicus metuens seditionem, curauit eum deduci ad locum supplicii per sexcentos cataphractos equites. Eo redacta est virtus nostrorum equitum, vt iam sint stipatores

et satellites carnificum. Ipsum Dn. du Bourg Elector Palatinus peculiari legatione petierat a Rege Galliae ad suam Scholam Heildebergensem, sed nihil profecit. Reliqui consiliarii captiui dicuntur esse in maximo periculo. Ranconetus Praeses in Parlamento obiit in carcere, in quem coniectus fuerat, non tantum ob religionem, sed etiam ob quaedam scelera, quae si vera sunt, commeritus erat quoduis genus crudelissimi supplicii, fuit in eo viro summa eruditio, et summum ingenium sed pravum. Quod nuper scripsi de alio praeside interfecto Lutetiae, est verum sub tempus Brumae eum redeuntem ex curia, hora quinta vesperi, quatuor equites laruati inuaserunt et globo traiecerunt. Nomen istius praesidis fuit Minardus. Quis sit author tam atrocis facinoris ignoratur, sed tamen ob quasdam suspitiones coniecti sunt in vincula tres nobiles viri, ita vt sit aliqua spes eliciendae veritatis. Arnoldus Ferrerius de quo tecum egerat Portanus est restitutus suae dignitati. Dominus de Bassefontaine proficiscens Legatus in Hispaniam, familiam et suppellectilem amisit naufragio. Bene actum est cum ipso quod terrectri itinere cum paucis profectus est, et mecum quod ipsi me vocanti ad se non obtemperaui, nam forte illius naufragii pars fuissem. Conditiones pacis iam sunt prorsus adimpletae ab Hispanis et Gallis, et munitiones omnes hinc inde traditae, quod recens est factum, nam Hispani adhuc Sanquintinum obtinebant. Dux Sabaudiae iam conscribit exercitum, et confluunt ad eum magno numero Galli et Hispani Veterani. Videntur petituri Geneuenses, qui iam suam vrbem summa diligentia muniunt, et petierunt auxilium a Bernatibus, qui videntur ipsis non defuturi, vt est nobis scriptum Basilea. Ego existimo Sabaudiensem ad haec impelli a potentioribus Principibus, non enim mihi videtur verisimile, ipsum egentem, et nondum confirmatum in sua ditione, in qua adhuc sunt magna praesidia Gallica et Hispanica, talia perse audere. Puto hoc esse non contemnendum iudicium conspirationis aduersus hanc religionem, et debere Germanicos principes in eam rem intentos esse, vereorque (si sunt vera quae de congressu Imperatoris et Regis Poloniae dicuntur) ne eo spectent. Non videtur etiam carere suspicione illa festinatio Pontificis Romani, in approbanda Electione Imperatoris, et confirmando eo in Imperio, haec enim fiunt, vt maiori authoritate armetur aduersus hanc religionem. Praecipui qui cum hoc Pontifice de papatu certarunt, fuerunt Cardinal. Turnonius Gallus, et Card. Gonzaga Mantuanus. Sed vterque cum multorum haberet suffragia, et excelleret ingenio, tamen ab hoc vi pecuniae est superatus. Eram Venetiis ante quadriennium cum frater eius Marchio Marignani moreretur, quem dicebant, ei reliquisse octies centena

millia coronatorum. Ea pecunia dicitur effusa in emptionem Papatus. Veneti etiam conscribunt militem (vt fertur) aduersus Ducem Sabaudiae, qui Cyprum (quae ad ipsius maiores pertinuit) repetit. Sed illa causa mihi videtur inanis, nec enim Cyprum conseruare posset si ei traderetur. Sed puto Regem Philippum metui a Venetis, et non Sabaudiensem, qui non tantum non est ipsis par viribus, sed ne contiguam quidem habet ditionem. Ipsum Sabaudiensem scribunt, iam cusisse nummum aureum, in quo ipse stet cataphractus, dextra tridentem tenens, et pedibus subiectum Regem proculcans. In nummo autem inscriptum est hoc symbolum lingua Gallica: Tout ou rien, totum aut nihil. Mirabilis arrogantia (si hoc est verum) quod tamen difficulter credo, quamuis mihi ex Gallia scriptum sit. Verum est Gallos accepisse cladem a Scotis, et pene esse expulsos tota insula, sed iam in Gallia fiunt tanti apparatus bellici adversus Scotiam ad proximum ver, vt putentur Scoti nullo modo fore pares, nisi se ipsis coniungant Angli, quod speratur. Comes ab Helfenstein Imperatoris Legatus adhuc est in Anglia, et humanissime tractatur, facitque suo Principi magnas spes, sed omnes fere existimant, non esse quod Imperator sibi quicquam de eo coniugio polliceatur. Ego maneo in veteri mea sententia, et iudico Reginam Angliae expectaturam euentum istarum turbarum, quae sunt motae in Scotia, et nupturam Comiti Araniae, si aliquem successum habeat. Quidam etiam dicunt iam esse inter ipsos pacta de ea re. Scis ante annum sparsam fuisse famam Ducem Ioannem Gulielmum ducturum in vxorem filiam Ducis Niuernensis Galli, qui est ex Cliuensi familia. Ea fama non omnino fuit vana, sed non recte narrabantur ista. Nam ea, quam ambiebat, non fuit filia Ducis Niuernensis, sed fuit filia vnica et haeres Comitis S. Pauli patrui Regis Nauarrae et Dominae de Touteuille. Puella antea nupserat Domino Danguien fratri Regis Nauarrae, qui fuit interfectus in praelio ad Sanquintinum, estque sedecim aut septendecim annorum tantum, et vixit in coniugio per duos aut tres menses solum. Omnium autem quae sunt in Gallia est longe ditissima, a matre enim Domina de Touteuille, (quae iam est anus) sperat redditus annuos triginta millium coronatorum, et praeterea magnam vim numeratae pecuniae. Comitatus autem Sancti Pauli qui fuit patris, estque in finibus Picardiae, ac per aliquot annos fuit occupatus a Burgundis, in hac postrema pacificatione est ipsi restitutus, quem existimo non esse contemnendum, nam habet agrum fertilem, et pulchras vrbes. Non igitur stulte faciebat Dux Ioannes Gulielmus, quod talem sponsam ambiret, de qua dicitur habuisse magnam spem viuo Rege Henrico. Non tamen video, quid sperare debuerit in hac dissensione

religionis, sed forte aliqui lactarunt eum vana spe. Quicquid sit, ille iam non minus excidit ab hoc coniugio quam ab Anglico. Nam Dux Niuernensis, (cuius vxor soror Regis Nauarrae recens mortua est) vt illius puellae nuptias filio suo conciliaret, duxit ipsius matrem Dominam de Touteuille, iam annum, cum ipse adhuc sit integra aetate, aiuntque negotium iam esse confectum. In Gallia proponuntur varia et atrocia edicta aduersus Christianos, nec vllus est finis saeuitiae, omniaque videntur ad seditionem spectare. Aliquot Principes Germanici recens habuerunt suos Legatos in aula Regia, sed quid egerunt, aut quinam fuerunt non scribitur. Tria aut quatuor millia hominum eiiciuntur ex Treuirensi Episcopatu propter hanc religionem. Haec habui quae ad te scriberem, quae iudico maxima ex parte vera esse. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae 14. Febr. 1560.

EPISTOLA XIV. Eidem.

MAgnifice Domine. Accepi literas tuas et Illustriss. Principis, pro quibus ipsius Celsitudini et tibi reuerenter gratias ago. Iam omnia ad iter necessaria habeo, et spero me intra triduum aut quatriduum hinc discessurum. Scriptum est huc ex aliquot locis, agi de pace inter Anglos et Gallos, et iam spargitur fama inter eos transactum esse. In iis sermonibus nulla prorsus fit mentio Scotiae, quod miror, et inde suspicor eos minus esse veros. De ea re aliquid certi Francofordiae scire potero. Plurimi etiam scribunt Regem Poloniae mortuum esse, alii dicunt eum lethaliter aegrotare: Tandem audiuimus quae fuerit causa mortis Pauli quarti Pontificis. Depraehensa est in adulterio vxor Ducis Palliani nepotis ipsius ex fratre, ex qua re tantam indignationem concepit, vt subito in morbum inciderit, ex quo periit. Laborabat quidem antea hydrope, sed tamen aliquandiu adhuc viuere posse videbatur, nisi hoc interuenisset. Significatum est nobis ex Italia hunc Pontificem Pium IV. hortatum esse Reges Galliae et Hispaniae, ne ita saeuirent in Lutheranos, et vt expectarent sententiam Synodi de iis, eamque postea exequerentur. Hoc non fuit mihi verisimile, nam si Pontifex conaretura se deriuare culpam istius crudelitatis, non faceret rem gratam carnificibus istorum Regum. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae 18. Mart. 1560.

EPISTOLA XV. Clarissimo Viro eruditione, virtute et pietate praestanti D. PHILIPPO MELANTHONI, Domino et praeceptori suo observando. S.

REuerende Domine Praeceptor. Cum amicus meus D. Philippus Drachstad. vir insigni eruditione, virtute et pietate praeditus ad vos proficisceretur: non volui eum ad te sine meis literis venire, praesertim cum ipse sit tui amantissimus, et te alioqui salutare et colloqui vellet. Quare a te non tam peto vt eum humaniter excipias (nam id semper facis) quam vt aliqua moneas, quae pertinent ad Reipub. et Ecclesiae nostrae tranquillitatem et salutem. Crede mihi nihil potest nobis accidere gratius, quam vt te multa monentem et docentem audiamus. Ecclesiae nostrae singulari Dei beneficio adhuc seruantur, cum quidem a multis hostibus obsideantur. Staphylus et Episcopi, quorum aliqui sunt in aula, Imperatorem ad summam crudelitatem incitant, qui quidem omnibus Episcopis in Pannonia, Austria, Morauia, et Silesia mandatum dedit, vt eiectis Lutheranis, catholicos vt vocant, concionatores constituant. Fuit heri apud me pastor quidam Ioachimus nomine, qui olim in hac nostra Ecclesia egit Diaconum, is mihi narrauit, aliquot pios pastores, ab Episcopo Olmizensi, clam in carcere fame necatos esse: aliquot vero ab Episcopo Nissensi detineri in vinculis, multis etiam ex suis Ecclesiis eiici. Suum praeterea casum sane miserabilem recensuit, Fuit enim hic Ioachimus, pastor in quodam pago sub Domino a Fulstein. Eo Episcopus Olmizensis misit 300. equites, qui de improuiso impressione facta pastorem, in populi communione ab ipsis sacris auulsum, vi, mandato Imperatoris et Episcopi curru abduxerunt. Ille in Episcopi ditione in quadam arce angusto carceri inclusus est, adeo vt necesse fuerit eum vel erectis vel paulum inflexis genibus, captiuum in suis sordibus stare, totis septimanis octo. Primo die datus est illi in carcerem panis rusticus et aliquantulum aquae, et diebus septem nemo ad eum rediit, postea tamen coepit haberi aliquando lautius. Interea Dn. a Fulstein, a Maximiliano impetrauit literas, quibus mandavit Episcopo, vt Ioacbimum dimitteret. Episcopus

illas literas ad Imperatorem misit, qui mandauit ne dimitteretur, sed se illum accersiturum scripsit. Tandem vicini nobiles coegerunt equites 500, et profecti ad arcem mentiti sunt, se esse missos ab Imperatore, vt Ioachimum in aulam ducerent. Credidit hoc Episcopus et Ioachimum dimisit, qui postea et ab equitibus dimissus ad nos venit, et ea quae scripsi sic narrauit. Est et Dominus a Fulstein vocatus in aulam ab Imperatore, ad dicendam causam, quid de eo fiet incertum est. In tantis cum versemur periculis: tamen nonnulli non desinunt partim ociosis, partim aperte falsis disputationibus et opinionibus infestare nostram Ecclesiam. Reprehendunt doctrinam harum Ecclesiarum, qui confessioni Augustanae adhaerent, multipliciter. Ceremonias nostras propter exorcismum, et candelam quae adhibetur ad sacramenta aperte vocant blasphemas et Idolatricas. Ego sane nullo vnquam tempore nullis iniuriis me patiar commoueri, vt cum aliquo publice contendam, sed tandem si necessitas requiret parebo tuo honestissimo et necessario consilio, et iubebo istos nostros condemnatores causas suae reprehensionis deponere ad senatum, vt iudicio vestrae Academiae submittantur. Cuperem et ego eleuationem aboleri, et nonnullas ceremonias, quamuis per se Idolatricae non sint, emendari. Sed nunc non est locus disputandi de ceremoniis: sed ipsa necessitas requirit, vt his omissis, in tot calamitatibus publicis et privatis piis et ardentibus precibus Dei auxilium assidue et toto pectore imploremus. Itaque miror quorundam insaniam, qui in hoc publico luctu, rixas etiam de leuissimis ceremoniis mouent, et tantum reprehensionibus volunt videri sancti. Ora autem filium Dei, Dominum nostrum Iesum Christum, conditorem, redemptorem et conseruatorem Ecclesiae, vt nostri propter sese miseriatur et nos regat et seruet. Salutem adscribo D. Casparo et D. Paulo Ebero, viris summa mihi obseruantia conlendis Vratisla. 26. Martii An. 1560.

EPISTOLA XVI. Clarissimo Domino Praeceptori ac patri perpetuo Reuerendo DN. PHILIPPO MELANTHONI. S. P. D.

REuerende Domine, cum ad te scribere inciperem casu conieci oculos in imaginem Ioannis Huss, quae statim reduxit mihi in mentem

ingentes calamitates Regni Bohemici ante illos tumultus florentissimi. Omnia autem quae in Bohemia acciderunt, ita iam Galliae imminere videntur, vt propemodum sint ineuitabilia. Rex Galliae publico edicto proposito Lutetiae vndecima Martii concessit impunitatem omnibus qui aliquid in causa religionis deliquerunt, et dimisit omnes captiuos ex carceribus. In futurum autem nihil concedit illud edictum, iis qui secundum leges Regni viuere non volent. Sciuerunt gubernatores innumeros esse qui interfuerunt congregationibus, quae per totum regnum agitantur, et voluerunt eos abolitione, praeteritorum metu liberare, ne ad arma consternarentur, et credo quod libenter aliquid moderarentur, si viderent qua ratione id fieri posset. Verum tantum abest, vt ea moderatione publicae tranquillitati consuluerint, vt etiam ii qui antea sibi plurimum metuebant, iam animosiores facti omnia ad vim perducere conentur. Ex exulibus plurimi, et praesertim qui sunt ex nobilitate, in Galliam redierunt, vt oleum camino addant, et iam valde multi capti sunt et affecti supplicio. Sed hoc est hydrae capita resecare, et eo adigere homines, vt omnia extrema tentent. Qui maxime causam religionis agere videri volunt, sua intemperantia exacerbarunt animum Reginae viduae, quae omnia moderari conabatur. Admissi enim ad colloquium ipsam eo adigere voluerunt, vt aperte se gubernatoribus opponeret. Cum causas adferret, quare haec ita fieri non possint, interminati sunt iudicium Dei, et dixerunt ipsi eadem imminere, quae marito accidissent. Ad mentionem mariti ingenti dolore perculsa, nominauit eos sceleratos qui ipsi obiicerent calamitatem, qua nulla maior contingere potuisset, et statim iussit eos abire, nec amplius ad se redire. Tam sapienter nostri hoc negotium agunt, et si quis moderationem suadeat, vocant eum proditorem religionis. In inferiori Germania recrudescunt persequutiones, et multi honesti cives, ex Antuerpia et aliis vicinis vrbibus huc et in Angliam fugiunt. Rex Hispaniae vtitur hoc bello (quod videtur imminere inter Gallos et Anglos) tanquam occasione ad terrendam Angliae Reginam, quae iam metu ipsius restituit imagines et cereos accensos in suo sacello, Imperauitque Episcopis, vt iisdem vestibus vterentur, quibus ante mutationem vtebantur. Angli hoc valde aegre ferunt, et metuunt ne paulatim plura concedat, si praesertim inuoluatur bello Gallico. In Hispania innumeri interficiuntur propter religionem. Recens in solo Cataloniae comitatu, ad duo aut tria millia hominum fuerunt coniecta in vincula. Falsum est quod audiueramus de Archiepiscopo Toletano affecto supplicio, viuit adhuc et est suspicio eum non fore constantem. Foxius Mirzillus Hispanus insigniter doctus fugiens incendium periit naufragio. Itali bene

sperant de hoc Pontifice. Moronum Cardinalem instituit inquisitorem, et publice hortatus est eum, vt inquisitionem leniter exerceret. Magna est annonae caritas in Italia, et praecipue in Veneta ditione. Fratrem tuum non potui conuenire, sed M. Sigismundus fuit mecum et dixit res suas esse in non malo statu. Laudat praecipue Xilandri humanitatem et benevolentiam erga se, et dicit se ab eo in sua professione multum iuuari. In aula dominatur comes Eberhardus Erbacensis. Minchuicius nullius est prorsus authoritatis, putatur breui illinc discessurus. Ipsius Electoris laudatur humanitas et probitas. Marchio Albertus semel dixisse fertur ad nullam rem eum aptum esse nisi ad gignendos liberos. Mitto Alciati Dantis et aliorum opuscula de Imperio, nunc primum edita, quae forte erunt alicuius vsus in disputatione de translatione Imperii. Non tantum mihi fuit otii vt ea perlegerem. Mitto etiam munuscula quae distribues inter pueros. Reliqua ad Doct. Peucerum scribo. Video mihi propemodum certa pericula imminere, sed multo magis sum solicitus de patria quam de me, sumque fere dolore attonitus. Accedo tamen (amitis dissuadentibus) cum fiducia in Deum, et summo solatio, quod mihi tamdiu tecum viuere licuerit, oroque Deum omnipotentem, vt te praeceptore et tanquam parente dignum me possim praestare. Deus conseruet te et tuos. Francofordiae 6. Id. April. 1560,

EPISTOLA XVII. Clarissimo Viro virtute et eruditione praestanti DN. CASPARI PEVCERO, Artis Medicae Doct. Domino suo et amico perpetua obseruantia colendo. S.

QVae Isenaco ad te scripsi de morte Bulingeri sunt plane falsa, nam ne aegrotauit quidem. Talia spargunt Thuringi, qui etiam asserebant eum tristissima morte periisse, quod nolui scribere. Isenaco veni Cassellas, et Cassellis Marpurgum. Iam magnifice de Hessia sentio, et Landgrauium prudentem et felicem Principem iudico. Cassellis vidimus arcem, quae si absoluatur vt est coepta, aut erit pulcherrima in Germania, aut vna ex pulcherrimis. Ratio architecturae est ad imitationem antiquitatis instituta sine nimia superstitione. Praeter alia multa

coenacula, variis picturis et vermiculato opere exornata, vnum est ita prorsus marmoreum, vt etiam ipsae valuae sint crustis marmoreis tectae, et omnes mensae sint marmoreae. Marmor quo coenaculi latera quatuor et laquearia teguntur, est eleganter sculptum, pauimentum est politum tantum. Longitudo coenaculi est forte triginta aut paulo plurium pedum, latitudo est duobus aut tribus minor, altitudo forte viginti pedum. Valde poenitet eos quod non magis amplum fecerint. Nihil vnquam illo coenaculo splendidius vidi. Marmor est candidum aspersum lineis et maculis liuidis, et politum pulchre nitet. Nominant Alabastrites, et est ita molle, vt possit dissecari serra. Effoditur quatuor milliaribus a Cassellis. Doct. Seuerinum redeuntem Antuerpia conueni Marpurgi, ac etiam tuum Victorinum, qui prorsus est talis, qualem eum esse ex te saepe audiui. Quaecunque potuit officia nobis humaniter praestitit. Landgravius senior est Vormaciae cum filio Ludouico, reliqui sunt Marpurgi. Cum conscendissem in templum arcis vt ipsos viderem, finita concione, Princeps Gulielmus interrogauit me quisnam essem, et vnde venirem, respondi quod erat. Cum abiissem vocauit ad se meum popularem Garnerium, qui ipsum et fratres Linguam Gallicam docuit, et diligentuis de me percontatus est. Vbi ille nomen meum indicasset, dixit Princeps se scire quisnam essem, et iussit vt me ad coenam adduceret. Inter coenandum et post coenam variis interrogationibus fatigauit me, et de Domino Praeceptore ita loquutus est, vt iudicem eum non minus honorifice de ipso sentire, quam tu aut ego, et rectissime mihi visus est, intelligere controuersias, quae hoc tempore mouentur, et quare moueantur. Initio iocans sic me compellauit. Quid vos Vitembergenses proditis religionem. Dissuadetis ne fiat Synodus, et de rebus controuersis non vultis diserte pronunciare. Postea ita excusabat Dn. Praeceptorem vt nemo melius posset, et tandem dicebat: Spero me breui fore cum Domino Philippo, et ita instabo apud ipsum vt liberius proferat quid sentiat de ea controuersia, quae totum mundum turbat, vt sperem me aliquid impetraturum. Ita etiam loquutus de Illustriss. Principe Electore et de eius consiliariis, vt nemo magis honorifice aut amanter possit. Discedenti praecepit vt in reditu ex Gallia ipsum conuenirem, alias dixit se missurum equites, qui me comprehendant et vinctum adducant. In Gallia omnia ad seditionem spectare videntur, de ea re scripsi ad Dn. Praeceptorem, poteris literas legere. Nondum est aperte bellum inter Gallos et Anglos, sed tamen propemodum certum est fore, et vtrinque fiunt magni apparatus. Nuper intercepta sunt a Gallicis militibus quinquaginta millia aureorum, quae a Regina Angliae mittebantur Scotis. Hoc vbi resciuit Rex

Galliae statim misit fecialem ad Angliae Reginam, qui ei denunciaret bellum si factum agnosceret. Regina negauit eam pecuniam a se missam, addito etiam iureiurando. Scoti redacti sunt in magnas angustias, nam nec pecuniam, nec commeatum, nec bombardas, nec naues habent, et verendum est ne ipsa mora eos euertat nisi mature subueniant Angli, qui quidem habent exercitum prope Scotiam, non vno in loco, sed hinc inde dispersum, verentur ne, si coeperint, deserantur a Scotis, quibus Galli promittunt impunitatem. Ex classe Gallica, quae tota mersa dicebatur, tantum tres naues perierunt abreptae in breuia Flandrica. Dixerunt mihi Angliae Reginam tantum ludificari suos procos, et dudum nupturam fuisse alicui Anglo, nisi duceretur spe coniungendi Scotiam cum Anglia. Fama sparsa de morbo Regis Galliae est prorsus falsa. Ea fabula accepit originem a quibusdam nebulonibus Italis, qui vagantes per Galliam dixerunt, sibi esse mandatum, vt infantulos conquirerent, quorum sanguine lauaretur, et ea ratione magnam vim pecuniae corraserunt ab iis qui liberos suos redimebant. Vnus ex iis captus est affectus crudeli supplicio. Vnus ex adolescentibus Gallis, qui superiore anno istic vixerunt, per literas a me petiit, vt mea intercessione apud te ipsum iuuarem in quodam negotio, de quo ad te scribit, nec rem mihi aliter indicauit, putans me adhuc, istic esse, et suas ad te literas lecturum. Ita autem mecum agebat, vt existimarem plurimum ipsius interesse hanc rem confici. Itaque resignaui ipsius ad te literas, vt de ea re commodius tecum agere possem, sed deprehendi eum tantum nugari. Peto autem ne hoc aegre feras. Heildebergenses egerunt mecum, vt in ea schola susciperem conditionem, et hanc rem valde serio agebat M. Sigismundus. Respondi mihi nefas esse alibi quam Vitembergae in Germania viuere. Nuptiae filiorum Palatini Electoris et Landgrauii celebrabuntur Heidelbergae initio Iunii. Maximilianus dicitur tandem cessisse patri in religione quod est dolendum. Sabaudiensis componit res suas, et videtur quiescere, sed tamen recens appulerunt Genuam aliquot naues onustae Hispanico milite, quae res multis iniicit suspicionem. Bibliandro interdictum est Tiguri professione Theologica ob istam controuersiam de libero arbitrio. In causa dicitur esse Petrus Martyr, quod non expectabam ab eo. Domina Cliuensis incidit in Phrenesin. Ferdinandus Pater expostulat cum Duce marito, tanquam sua defectione a religione dederit causam huic malo. Mitto ad te vnum aut alterum libellum. Existimo quod leges miserabilem historiam fugae exulum peregrinorum ex Anglia cum summo dolore et indignatione, ac etiam cum aliqua voluptate, eo quod pulchre in ea depingitur humanitas et pietas Saxonum et Danorum.

Iudaei non sunt eiecti Vormacia, sed tantum eis incussus metus vt pecunia emungantur. Coloniensis Senatus mandauit Canonicis, vt concubinas ex vrbe eiicerent, aut aliqua nota eas instar iudaeorum insignirent, quo possent ab aliis dignosci. Nihil hic a te literarum accepi, Doct. Crammius ac etiam noster Magnif. hic fuerunt. Si plus esset otii, quod superest cartae, mirabilibus nugis et fabellis replerem. Saluta officiose meo nomine totam vestram familiam, ac omnes amicos, quibus omnibus ac tibi omnia fausta et felicia precor, Francofordiae 6. Id. April. 1560.

EPISTOLA XVIII. Magnifico atque omni genere virtutis et eruditionis ornatiss. DN. DOCT. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine, non dubito quin de tumultibus Gallicis varia singulis diebus ad vos perferantur, cum nos qui hic in vicinia, et in tanto hominum conuentu sumus, nihil propemodum certi de iis habeamus, Vidi aliquot Epistolas ad Principes qui Vormaciae conuenerunt, quas falsa continere non est dubium. Vidi etiam scriptas Lutetiae eodem tempore, quae non tantum diuersa sed etiam contraria continebant. Quae certiora esse iudicabo scribam. Certum est vndecima Martii Lutetiae propositum esse edictum, in quo Rex condonat suis subditis, quicquid hactenus peccatum est in religione, et vetat ne iudices in vllum inquirant, omnesque captiui dimitti iussit. Imposterum autem nihil prorsus libertatis suis subditis concedit, sed pollicetur omnem humanitatem iis qui secundum leges regni viuent. Edictum mitto ad Portanum vt versum in latinam linguam ad te mittat, non enim tantum hic mihi fuit otii, vt illud vertere possem. Non est dubium, gubernatores esse in magno metu, et credo quod libenter moderationem adhiberent, si viderent qua ratione id fieri posset. Sciunt innumeros fuisse in illis congregationibus quae in toto regno fiunt, et verentur ne metu supplicii arma corripiant, quare illo edicto eos metu liberare voluerunt. Sed ea ratione

parum profecerunt, nam exules plurimi audito edicto, statim in Galliam redierunt, et tumultus excitare conati sunt, sed (vt audio) oppressi sunt antequam id perficerent quod instituerant, et iam multi capiuntur et afficiuntur supplicio, Nulla Illustris persona inter coniuratos nominatur, sunt tamen rumores hic sparsi de fratre Regis Nauarrae, sed non ab hominibus dignis fide. Vbi Antuerpiam venero, spero me habiturum certiora, quae scribam. Nisi gubernatores in futurum aliter consulant, valde vereor ne dent causam seditionibus, quae pulcherrimum illud regnum euertant. Animi enim hominum semel persuasi, nec metu nec praemiis mutabuntur. Nondum est aperte bellum inter Gallos et Anglos, sed tamen vtrinque fiunt magni apparatus. Scoti nec pecuniam nec naues nec bombardas nec commeatum habent, et nisi Angli mature ipsis subueniant, metuendum est, ne ipsa mora euertantur. Non ita dudum Regina Angliae illis mittebat quinquaginta millia aureorum, quae intercepta sunt a Gallicis militibus. Hoc vbi resciuit Rex Galliae statim misit ad Reginam Angliae Legatum, qui eam accusaret violatae pacis, et ei indiceret bellum si factum agnosceret. Regina non satis adhuc ad bellum instructa negauit factum, addito etiam iureiurando. Habet quidem exercitum ad fines Scotiae, sed nondum in vnum locum collectum. Eius exercitus dux est Thomas Gree, qui ante biennium a Gallis captus fuit in oppido Guina, prope Caletum. Classis Gallica, quae naufragio tota periisse dicebatur, salua rediit in Galliam exceptis tribus nauibus, quae illisae vadis Flandricis mersae sunt. Angli timidius hoc bellum suscipiunt, quia metuunt, ne, vbi coeperint, deserantur a Scotis, quibus Galli proponunt impunitatem, et sine dubio omnia concedent, si videant sibi periculi aliquid imminere. Rex Hispaniae vtitur hoc bello tanquam occasione ad terrendam Angliae Reginam, et iam effecit vt in suo sacello (vt vocant) restituerit imagines et cereos accensos. Imperauit etiam Episcopis vt vestes antea vsitatas resumerent, plurimi valde aegreferunt, et metuuntne ipsa Regina tandem plura concedere cogatur, praesertim si inuoluatur bello Gallico. Loquutus sum hic cum Anglis viris grauibus, qui affirmant Reginam Angliae omnes istos suos procos, tantum ludificari, et iam dudum nupturam fuisse alicui Anglo, nisi spes coniungendi Scotiam Angliae per coniugium negotium distulisset. Dux Adolphus conscendit nauim Flessingiae in Zelandia, et iam dicitur esle in Anglia. In Inferiori Germania recrudescunt persequutiones, et multi ex Antuerpia et aliis vrbibus, huc et in Angliam fugiunt. In Hispania innumeri interficiuntur et coniiciuntur in carceres. In solo Cataloniae Comitatu capta sunt duo aut tria millia hominum religionis causa. Toletanus Archi-Episcopus

non est affectus supplicio, et suspicio est eum non fore constantem. Foxius Morzillus Hispanorum vt existimo, doctissimus, fugiens incendium periit naufragio. Rex Philippus ingenti pompa celebravit nuptias, mense Nouemb. Ex pacto tenebatur vxori dare mundum muliebrem, quinquaginta millium coronatorum. Dicitur dedisse ducentorum aut trecentorum millium. Itali bene sperant de hoc Pontifice, et affirmant eum exhortari Principes ad lenitatem. Moronum Cardinalem instituit inquisitorem, et vetuit ne inquisitionem acerbe exerceret. Per totam Italiam est maxima annonae caritas, et praesertim in Veneta ditione, Sabaudiensis adhuc quiescit et simulat se iure velle sua repetere, sed recens aduenerunt Genuam aliquot naues onustae Hispanico milite, quae res multis suspicionem iniicit eum aliquid vi tentaturum. Domina Cliuensis dicitur incidisse in errorem mentis. Imperator conqueritur de genero tanquam sua defectione a religione Catholica dederit causam huic malo. Mitto ad te Annae Burgii confessionem. Geneuenses pollicentur se proximo mercatu aliquid de ea re edituros. Stulte fecerunt gubernatores Gallici, quod eum publice supplicio affecerunt. Eius enim supplicium est vna ex non minimis causis horum tumultuum. Clementi bibliopolae Gallo, qui habet tabernam Lipsiae, et solet eo singulis mercatibus commeare, dedi indicem librorum quos iudicarem tibi emendos. Is pollicitus est mihi se omnes eos empturum. Cuiacius nondum edidit commentarios in tres posteriores libros codicis, sed breui est editurus. Coloniensis Senatus mandauit Canonicis vt concubinas ex vrbe eiicerent, aut aliqua nota eas instar iudaeorum insignirent, quo possent ab aliis dignosci. Deus conseruet te et tuos. Francofordiae decima Apr. 1550.

EPISTOLA XIX. Amplissimo Viro D. VLRICHO MORDESIO, IACOBVS CALONIVS, S. D.

PErlatae sunt ad me Huberti Langueti literae (amplissime Mordesi) quibus scribit, vt ad te mittam Regis nostri Francisci edictum nuper Lutetiae promulgatum, de iis hominibus liberandis, qui Henrico regnante, ob religionis prauae crimen, publicae fuerant commissi custodiae. Quibus

perlectis literis nihil fuit mihi prius antiquiusue, quam Langueto de me optime merito obtemperare: maxime cum intelligerem edictum illud ingratum tibi esse nullo modo posse. Accipies igitur (si placet) edictum, a me vt potui, latine redditum. Si quidem ita quicquam latine dici possit, quod adeo impure et si, ni fallor, fideliter redditum est. Sed dabis mihi veniam, amplissime Mordesi, perturbauit enim ita res meas omnes, ingenium et consilia, praestantissimi viri, omnium quot sunt, quot fuere, et quot aliis post erunt in annis eruditissimi et optimi Praeceptoris obitus, vt ad hodiernum vsque diem animum meum ad scribendum vel legendum instituere non potuerim. Cur tantopere doleam vna res tantum me mouet, qualis posthac futurus sit Reip. Christianae status cogitatio. Quum enim longe ante, animo prospicerem diuturnam Regis nostri non fore in pios homines, quae nec dum hodierno die deseuiit omnino, crudelitatem, futurumque vt ad moderationem, regni proceres et administratores animum adiicerent, coniicerem, post Deum opt. max. spem omnem in optimo et beneficentissimo Praeceptore collocarem de ratione moderationis scribenda. Decidi spe mea, metuoque grauissima mala, quae nostrae sine dubitatione impendent Galliae. Haec non aperiam tibi homini omnium qui viuant hodierno die, prudentissimo qui longe ante, vti res gesta est tota, certior factus. Sed finem scribendi faciam, ne tibi videar ineptus in scribendo potius quam officiosus. Bene vale et salve vir amplissime. Deum precor vt Amplitudinem tuam, quamdiutissime conseruet superstitem et incolumem. Datum Vitembergae 22. April. anno D. 1560.

EPISTOLA XX. Eidem.

MAgnifice Domine, tumultus Gallici proximo mense ad Ambasiam excitati satis quidem tristem exitum habuerunt, sed tamen sine admodum magna effusione sanguinis. Aliquot ex nobilitate capti, sunt suplicio affecti, inter quos fuit Baro a Castelnoue Vasco. Praecipuus ductor tumultuantium Dominus de le Regnandie in velitatione traiectus fuit globo. Post mortem saeuitum est in eius cadauer, nam suspensum primum fuit, postea truncatum capite, et in quatuor partes diuisum. Rex statim proposuit edictum in quo ignoscebat iis qui intra biduum ad sua redirent ita dispersi, vt non plures quam duo aut tres vna iter facerent.

In eo edicto scriptum est, vt si qui habeant de quo conquerantur, hoc proponant non armati, et promittit fede regia (vt nominant) hoc illis fore impune. Fama est hic, maiores tumultus iam excitatos esse in Pictonibus et Xantonibus, et non paruum numerum regiorum equitum caesum esse a tumultuantibus, quorum dux est Dominus de Maligni Picto, qui magnas opes habet, hoc mihi heri Dixit Veredarius venicus ex Hispania. Sed mercatores solent hic multa confingere sui compendii causa, et haec mihi videntur non admodum verisimilia. A tempore tumultus ad Ambasiam sparsa sunt et affixa, per compita celebriorum vrbium Galliae multa millia famosorum libellorum aduersus Guisios, in quibus atrocissima ipsis obiiciuntur. Legi exemplum impressum pulcherrimis characteribus, sed non licuit mihi describere. In praecipuis Galliae vrbibus videntur imminere magni motus ob religionem. Eius rei metu Aureliae impositum est praesidium. Rothomagi praecipui ciues, armati magno numero, die ac nocte excubias agunt. Lugduni Sacerdotibus et potentioribus ciuibus permissum priuatim sibi conducere praesidia militum. Idem fit in aliis plurimis vrbibus. Lutetia adhuc conquiescit, et ei videntur assentari gubernatores, vt in officio eam retineant, sed si semel moueatur, nullus erit finis malorum. Rex Hispaniae nuper durissime accusavit in aula Gallica Regem Nauarrae tanquam fautorem et receptatorem haereticorum. Iacet inter duo illa potentissima regna tanquam agnus inter duos famelicos Leones, sed tamen non audent eum inuadere, metuentes ne se praebeat ducem nouarum rerum cupidis. Osores Borboniae familiae per Galliam sparserunt Principem de Conde fratrem ipsius Regis Nauarrae fuisse conscium tumultus ad Ambasiam. Hoc ille indigne ferens accessit ad Regem Galliae, et grauiter conquestus est de iniuria sibi facta, multaque duriter dixit in authorem illius mendacii, eumque (quicunque ille esset) ad certamen prouocauit, cumque videret se quodammodo ludibrio haberi, indignabundus ex aula se proripuit, ac in Navarram ad fratrem profectus est. Oliuerius Cancellarius praestantissimus vir mortuus est. Dicunt eum morientem grauissima oratione hortatum esse Cardinalem vt moderatius ageret, et admonuisse eum praesentium et impendentium malorum. Moruilius Episcopus Aurelianensis delatum sibi illud munus pertinaciter recusauit. Michael hospitalarius praestans vir, dicitur initio recusasse, postea tamen acceptasse. Connestabilis reuocatus in aulam se excusauit, nec hactenus venit. Rex Philippus nuper misit in Angliam Dn. de Glesson, equitem aurei velleris, et significauit Reginae, vt milites ex Scotia reduceret, et classem dimitteret, nec impediret quo minus Rex Galliae rebelles ad suum et Ecclesiae obsequium

reduceret, quod si non faciat, ei bellum interminatus est. Regina satis ferociter respondisse fertur. Mercatores Anglici qui hic viuunt eius rei metu quicquid habuerunt mercium suis creditoribus diuendiderunt, et plerique eorum iam in Angliam se receperunt. Multi tamen iam hic suspicantur, id esse confictum ab Anglis, vt Antuerpienses mercatores inducerent ad carius emendas suas merces, metuentes ne perirent debita si bellum exoriretur, et qui redierunt in Angliam, putantur rediisse, vt alias merces aduehant, hocque nomine pessime hic audiunt Angli. Regina per totam hyemem collegit quicquid hic fuit pecuniae apud mercatores. Dicunt eam vt minimum sumpsisse mutuo, ad decies et nouies centena millia coronatorum. Maritimis Germaniae vrbibus facit spem ademptorum priuilegiorum, vt eas sibi conciliet. Habet etiam multum spei in tumultibus Gallicis. Emisit scriptum in quo Regem Galliae excusat, et omnem huius belli culpam in Guisios coniicere conatur. Heri sparsa est hic fama Sabaudiae Ducem periisse Veneno, quod multi putant confictum. In his regionibus non est admodum magna authoritas Parmensis. Videtur esse Gubernatrix nominetenus. Atrebatensis praecipua administrat. Eum dicunt recusasse galerum Cardinalitium, missum ab hoc Pontifice. Petrus Ernestus Comes Mansfeldensis ducit in vxorem viduam relictam Comitis de Lalain, quae dicitur esse vetula deformis et morosa, sed putatur aliquid habere pecuniae. Peto Magnifice Domine, ne literas meas ostendas cuiquam qui nomen aut manum meam agnoscat. Deus conseruet te et tuos. Antuerpiae 26. April. 1560.

EPISTOLA XXI. Eidem.

MAgnifice Domine. Continuae propemodum pluuiae effecerunt, vt tardius mea spe huc venirem, vbi omnia reperi ita plena suspicionum, vt homines qui alicuius sunt dignitatis, vix inter se colloqui audeant. Fremunt tamen multi, et (si recte auguror) haec publica moestitia eruptura est, in aliquod magnum malum. Sed vtinam sit vanum meum augurium. Gubernatores hinc inde Regem circumducunt, et videntur vitare vrbes maiores, et quaerere loca minus frequentia. Iam discedunt ex Turonibus, et eunt Romorantinum (quod est oppidum in Biturigibus) sparserant nuper se ituros in Normaniam et hac iter facturos, et illi suae profectioni praetexebant bellum Scoticum, nam Classis

in Normanico littore instruitur. Sed recens excitati sunt tumultus aliqui religionis causa Rhotomagi et Diepae, quae sunt praecipuae vrbes Normaniae, et Cardinalis Borbonius qui est Archiepiscopus Rhotomagensis et frater Regis Nauarrae, cum quaedam vellet ibi praecipere habitus est ludibrio, nec prorsus fuit extra periculum. Id forte est in causa, vt aula institutum iter mutauerit. Postquam Rex Ambasia discessit, disiecta sunt patibula erecta in vrbe, quibus affixa erant capita, et alia membra eorum, qui in postrema seditione affecti sunt supplicio. Effracti sunt etiam carceres, et dimissi omnes, qui habebantur in vinculis propter religionem, et propter illam seditionem. Haec tamen omnia dissimulantur. Magno studio hoc agitur, vt componatur bellum Scoticum et spes est compositum iri, et credo quod hi metu seditionis domesticae multa Scotis concedent. Classis Gallica iam est parata, sed tamen differtur nauigatio, spe (vt existimo) transactionis. Maximus natu ex filiis naturalibus postremi Regis Scotiae coniunxit se Comiti Araniae, et iam dicuntur habere magnum numerum armatorum, sed destitui pecunia et commeatu. Dicunt etiam aliquot millia Anglorum se adiunxisse illis priuato consilio. Rex Philippus facit spem auxilii Gallis, si Angli se illi bello immisceant, sed credo Gallos non admodum ipsi fidere, nec vnquam Belgae consentient in Bellum aduersus Anglos, tali enim bello praecipuae ipsorum nauigationes, et negotiationes impedirentur. Praeterea res Hispanicae, videntur non minus perturbatae quam Gallicae, nec credo Hispanos diu laturos institutam crudelitatem. Hic iam in nullos inquiritur, et videntur mihi homines de religione valde libere loqui, etiam in ipsis plateis. Dux Lotharingicus iam est in aula cum coniuge. De conatibus eius aduersus Daniam puto nihil esse, talis enim est hic rerum status, vt putem eos minime cogitare de Dania, etiamsi bellum Scoticum componatur, nesciunt enim cui militi debeant fidere, et gubernatores metuunt omnes euentus, vident enim se paruo momento euerti posse. Praeterea odiosissimum esset Regis pecunia bellum geri, quod ad ipsum nihil pertineat. Existimo eos potius aliquid tentaturos adursus Geneuam, quam existimant esse originem omnium malorum in suis regnis. Ortum est aliquid dissidii, inter Sabaudiae Ducem, et Dominum de Brissac, qui superioribus annis magnas res, in Pedemonte gessit, et facta pace ibi mansit, vt praeesset oppidis, quae Rex Galliae nondum tradebat Duci Sabaudiae. Ob illud dissidium mittitur successor Domino de Brissac, et ipse praefiscitur Picardiae, adducitque secum veteranos, qui per multos annos sub ipso militarunt, vt Rex iis vtatur in Bello Scotico. Puto haec omnia simulari, et Geneuam peti, nam et in Burgundia vicina conscribitur miles,

et recens appuleruut. Genuam aliquot cohortes Hispanorum, quae omnia augent suspicionem. Dicitur tamen miles in Burgundia conscribi aduersus Valentiam vrbem sitam ad Rhodanum in Delphinatu. In ea enim palam profitentur Euangelium, et nuper deiecerunt imagines. De nuptiis Dominae de Touteuille, quod ad me in Germaniam scriptum est, prorsus est falsum. Illa enim nec Niuernensi, nec cuiquam nupsit, et adhuc ignoratur cuinam sit nuptura. Viuente Rege Henrico ambiuit eam Princeps Arangiae, et magnam spem de eo coniugio conceperat, sed illa spes videtur nunc intercidisse. Si Dux Ioannes Gulielmus eo aspirauit, omnium iudicio valde errauit. Guisii soli gubernant. Connestabilis viuit priuatus. Cum huc Antuerpia venirem, iter feci per ipsius ditionem, vbi tunc erat cum omnibus filiis. Classis Regis Philippi obsidet Tripolim Aphricae, quam ante octo aut nouem annos Turca eripuit Melitensibus equitibus. Dicuntur etiam Hispani parare se ad inferendum bellum vicinis Mauris. Falsum est quod superiore anno sparsum est in Germania de occupata ab Hispanis Algiera, est enim adhuc in potestate filii Ariadeni Barbarossae. Cum paucis adhuc hic sum loquutus, paulo post Deo dante de omnibus rebus habebo certiora. Cum essem Antuerpiae negotiator ad quem datae mihi erant literae, interrogauit me, an cuperem ab ipso pecuniam accipere, quod nolui facere, etiamsi mihi parum superesset viatici. Verum statim vbi huc veni, in vestes et hospitium eos sumptus oportuit me facere, vt non solum suffecerit pecunia, quae mihi erat reliqua, sed etiam oportuerit mutuam sumere ab aliis, qui mihi vtcunque noti erant. Scripsi itaque ad Antuerpiensem negotiatorem vt sexaginta Coronatos mihi mitteret, quod peto ne aegreferas, necessitas enim me eo adegit. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 15. Maii 1560.

EPISTOLA XXII. Eidem.

ACcepi ab Anglis qui fuerunt Lipsiae in nundinis, Amplissime Mordesi, Angliae Reginae quoddam edictum de pace inter Gallos, Scotos et Anglos inita conseruanda, quod ad te misissem statim e Gallico sermone in latinum a me versum, nisi Norimberga de rebus Gallicis expectassem a negotiatoribus nostris literas, quas cum ad hunc hodiernum vsque diem recipere non potuerim, peto a te vehementer, vt edictum illud quod ad te mitto, etsi serius quam deceret missum, in eam partem accipias,

quam in partem a me mittitur. Hubertus Languetus (quem honoris causa nomino) cum a nobis discederet, non ingratum tibi fore significauerat, si quae rescirem de Gallicis rebus, ea ad te rescriberem. Praeter ea quae hisce literis comprehendi, rescire potui nihil. Si quid resciero faciam te primo quoque tempore certiorem. Bene vale Amplissime Mordesi et salue. Datum Vitembergae ipso die Pentecostes. Anno 1560.

EPISTOLA XXIII. Edictum Reginae Angliae de pace inter Anglos Gallos et Scotos, inita seruanda et instituta ratione suorum Regnorum ab allorum iniuriis propugnandorum.

ETsi nostris non solum subditis, sed multis etiam exteris et longe dissitis orbis Christiani nationibus perspectum sit, quot et quam multae nobis sint proximis hisce superioribus mensibus a Gallis praebitae occasiones, vt illorum in nostra Regna per Scotiam inuasiones pertimesceremus, copiasque quantas possemus maxima diligentia colligeremus, vt eorundem per Scotiam impetus propulsaremus. Reginae tamen cum animaduerteret Maiestas multos in vulgus hac de re variosque sparsos iri rumores, nihil duxit prius antiquiusue faciendum, quam vt quid posthac instituisset quibusque de causis, commendatum literis diuulagaret.

Ac imprimis factum est singulari quadam Reginae benignitate, animique mansuetudine, vt quod arrogauit sibi Scotiae Regina Anglici Regni nomen atque titulum, id de Guisianorum ambitiosorum hominum tantum crederet contigisse sententia atque consilio, qui et Gallici regni totius procurationem perinde ac si iure legibusque ad eos pertineret, sibi vendicare obtinereque ad hodiernum usque diem non dubitarunt. Etenim Reginae fieri verisimile nullo modo poterat ipsos Galliarum Regem Scotiaeque Reginam, in ea aetate constitutos, quae aliorum cura eget et consilio, rem tantam ausos esse sponte sua et periculi plenissimam, et quae nulla defendi ratione commoda veraque potest. Multoque minus venit in mentem illi credere, auctores tantae rei fuisse Regni Principes ipsos Regia stirpe prognatos, ad quos iure legibusque referri summa rerum in Galliae regno deberet.

Anglici Regni et insignia sibi suae neptis auctoritatem praetexentes assumpsisse, Regnique Gallici procurationem, vt ex amplificatione Maiestatis Scoticae Reginae, sua facerent commoda. Videret denique non eorum de sententia fieri Principum, ad quos Gallici regni quam maxime pertinet administratio, cum quia Regem agnatione proxime contingunt, tum quia sapientia, virtute, prudentia consilioque praestantes in eo genere tractandorum negotiorum diu multumque et optime sunt versati.

Praeterea cum a Guisianis cur haec velint quae instituerunt, ac inchoaverunt quam primum esse perfecta nihil afferri causae intelligeret praeter Regis Gallici Reginaeque Scotiae auctoritatem, qua suam ad voluntatem abutuntur, ita vt a natura hocimprimis abhorrere non cogitent, ab iis qui ciues sunt comiter suam obseruantes Maiestatem in homines regnum transferre velle Scoticum peregrinos.

Postremo cum obscurum aut dubium esse nemini posse, videret quum per Scotiam Guisiani (qua sola patet illis aditus in Angliam) sua velint colloctis copiis inuadere regna, quorum sibi et nomen assumpserunt et insignia, nulla iusta de causa, cur id facerent adducti. Idcirco sua Maiestas, quae nihil expetit tantopere, quam initam pacem, cum omnibus orbis Christiani Principibus, ac imprimis cum Franciae Scotiaeque Rege et Regina, sarctam, tectamque (vti aiunt) perpetuo conseruari, significat vniversis, ad quos hae peruenturae sunt literae, cuiuscunque sint aetatis, sexus, vel ordinis, in mentem sibi venisse nunquam hostili quicquam in Gallos animo tentare, etsi vt iniurias propulsaret illatas sibi, cum ab exercitu Gallico, tum illa tam insolenti regni sui arrogatione commota copias terra, marique comparauerit militum, quibus ab omni Guisianornm invasione suum propugnaret regnum atque defenderet. Etenim quibuscunque potest modis hoc Regina conatur vnum et exoptat quod a Cardinale Lotharingo et eius fratre Guisiano Duce petiit per literas amantissime scriptas saepissime, vt quae Regi nuper arrogarunt nullo iure nomina deleantur et quae factae sunt de Angliae regno controuersiae, sempiterna sopiantur obliuione. Praeterea Scotici regni gubernandi ea ratio restituatur quae contineat Scotos in officio, nullamque praebeat oppressionis a Rege pertimescendae iustam occasionem.

Postremo Gallicus domum reuocetur exercitus, qui propter ante suo regno multas illatas iniurias non potest non esse Vicinis Anglis formidabilis. Ad haec ne militibus Gallis reditus in patriam videatur difficilis, fierique possit expeditius, terra marique promisit Regina omnia se praestiturum beneficia, quibus ad conficiendum in patriam felicem faustumque reditum, opus esse videbitur, totque suos milites dimissurum, quot erunt a

Guisianis dimissi, vt praeteritarum iniuriarum memoria, sempiterna deleatur obliuione, pacisque sit initae perpetua ac inuiolabilis auctoritas.

Quae cum ita se habeant, vti commemorata sunt omnia et Reginae postulata sint summa cum aequitate coniuncta nihil tamen ad ea responsum est, adhunc hodiernum vsque diem, sumptusque qui sunt in eam rem facti maximi non magnopere profuerunt. Quamobrem temporis diuturni spatio pertaesa Regina, significat omnibus quam pacem tueri cum Franciae Scotiaeque regnis nihil sibi prius esse antiquiusue, modo ne quid in Regnum hostile tentent Anglicum Galli, daturamque se pollicetur operam quibuscunque fieri poterit modis, vt pax sanciatur perpetua, firmaque reditusque pateat in patriam iis militibus liber, qui hactenus pacis fuere inimici. Quiquidem si discedere Scotia nolint bona cum venia, necessitas quaedam incumbit Reginae cogendi milites ad reditum vi atque violentia. Qua tamen vi in Gallos alios Scotosue nullos decreuit vti. Quamobrem iubet Regina, vt reliquos Gallos et Scotos Angli quibuscunque poterunt officiis demereantur, et amore singulari ac beneuolentia prosequantur. Commerciumque patiantur vltro citroque liberrimum, nisi quid a Gallis in eos tentetur hostiliori animo. Licebit enim Anglis vim a Gallis illatam vi repellere. Praeterea de Gallico regno sentiant praeclare et honorifice loquantur. Neque aliorsum praeteritas accipiant iniurias, quam ab ipsa sunt acceptae Regina. Porro Bellici maiores non comparabuntur apparatus quam ipsa Anglici regni propugnatio postulare videbitur, et iniuriarum vindicatio, quae a Guisianis Gallici regni tenentibus habenas pertimescuntur donec innotescat, quis sit ordinum Gallici regni, reliquorum in hoc Regnum animus atque voluntas, falsoque hanc de Gallis opinionem a se conceptam intelligat Regina.

Quod quidem etsi ferret aegerrime caperetque dolorem ex allata mora paci vniuersae totius orbis Christiani incredibilem, qua pace gratius illi quicquam esse iucundiusue nullo modo potest. Non desperandum tamen putat omnino, quin Deus huius regni, et res sit subleuaturus, et conatus in propulsandis iniuriis fortunaturus.

Hoc est Regiae Maiestatis institutum, quod Anglicis et Gallicis literis exponi voluit, toti orbi Christiano, quod etsi quam in partem a Guisianis acciperetur intelligere nondum potuerit, non dubitat tamen, quin qui aliter ac decebat senserant, propter varios rumores sparsos, de Regina sententiam his perlectis literis, primo quoque tempore sint mutaturi. Datae Westminster 24. Martii Regni sui anno 1 1/2 [reading uncertain: print blotted] .

EPISTOLA XXIV. Eidem. S. D. P.

MIsi ad te nuper edictum Reginae Angliae de pace obseruanda cum Regnis Franciae et Scotiae, quod vtrum acceperis (amplissime Mordesi) nescio. Certi praeterea nihil scribere poteram, quia praeter edictum ad me perlatum erat, nihil quod esset scriptione magnopere dignum. Ecce autem tibi, cum Huberti mirarer literas ad nos perferri nullas, commodum nobilis quidam e Gallia rediit adolescens Transyluanus, qui et Lutetia ab Huberto et Argentina ab Hotomanno scriptas de omnibus rebus copiose reddidit mihi literas. Ex literis vtriusque didici motus in Gallia indies fieri maiores. Guisiani etenim quiescere nullo modo possunt: Cumque in Gallico milite, parum sibi putent positum esse praesidii peditum ex Italia euocarunt octo millia, vt eorum ministerio ad sua consilia vtantur atque instituta: Qui vero contrarias tuentur partes facinus ausi sunt nuper audax: quae fuerant hominum seditionis condemnatorum, vt a populo spectarentur exempli causa exposita capita et membra, deiecerunt: multosque vi liberarunt et armis qui seditionis participes atque conscii, publicae commissi custodiae ad illum vsque diem asseruabantur. Neutra pars moderati quicquam cogitat, et vti video intelligoque ex historia tumultus Ambasiani, quam ad te mitto, et libellis in Anglia et Gallia aduersus Guisiorum gubernationem promulgatis, Galliae nostrae status est miserrimus: Altera enim petit alterius partis iugulum, neque missura cutem (vt inquit ille) nisi plena cruoris. Caetera nosti, quae sine summo dolore et animi moerore prope incredibili non modo scribere, verum ne recordari quidem possum. Scribit vterque praeterea de pace inter Anglos Gallos et Scotos inita rumores passim in Gallia spargi. Quid facerent? In eum prope locum res rediere nostrae, vt bellum foris et seditionem domi, quae sunt, vti scis, duo grauissima in Repub. maIa, ferre diutius nullo pacto possemus. Pacis offerunt conditiones Scoti, vti audio aequissimas quas non accipere, hominum esset cum sibi inimicorum, tum eorum quae sunt vere bona ignorantium. Concilium indictum est ad disputandum de religione ad Idus Octobris, qua de re poteris audire, de iis qui venerunt ex Italia certiora, quam ego scribere. Sed nostri malunt armis ius reposcere, quam verbis disceptare neque ab eo concilio quicquam valde magnum expectandum ducunt. Bernates miserunt militem qui occurreret Italis a Sabaudo euocatis, vt vrbem de improuiso

Geneuam vel occuparent vel adorirentur. Delphinates et qui partem incolunt Galliae Narbonensis, Sabaudis proximam, Italo Guisianos aditu Galliae prohibere cogitant. Est enim in armis ea de causa tota gens illa, ne tantam rei gerendae occasionem eos neglexisse posthac poeniteat. Ante 12. Kal. Iunii e vita migrasse Philippum, quem et quantum virum? Lutetiam perlatum esse scripsit ad me Graecarum literarum Lutetiae Professor Regius Adrianus Turnebus, Galliae nostrae clarissimum lumen, quiquidem ex eo nuncio quantum dolorem ceperit, quantum optimi viri omnes et eruditissimi his, in suis literis testificatur verbis. Huc hodie allatum est Philippum e vita migrasse, quo homine maximam fecerunt iacturam literae: ac medius fidius me perlibente Deus ei vitam prorogasset, sic hominis eruditionem et amabam et admirabar, quam eximiam sciebam. Nunc quando obiit dignus est quem nunquam Germania elugeat, nostra vero Gallia diu lugeat. Hactenus Turnebus. Quid quaeris? etsi rumpantur homines quidam ipsa mehercule maleuolentia ieiuni, de Philippi virtutibus et incredibili doctrina nunquam haec secula, nunquam posteritas conticescent, multoque meliori maiorique suo merito volitabit viuus per ora virum quam ille quondam qui de se, ipse magnificos adeo scribebat versus. Ennius, Bene vale et salue, amplissime Mordesi. Deus opt. Max amplitudinem tuam diu nobis incolumen et florentem conseruet. Dat. Vitembergae X. Kal. Iulii, anno 1560.

Hotomani literas ad te mitto, quas huic a me nominatim in eam rem conducto homini tradidi, vt de iis certiorem te facerem primoquoque tempore, quae te cupere non nescire, facile existimabam. Si quid rescribere velis, possum literas Argentoratum statim, vbi est Hotomanus curare perferendas. Vnum eram oblitus scribere quod Hubertus suis etiam complexus est literis suum diem Cardinalem Bellayum et eius ex fratre nepotem Ioachimum Bellayum Poetam aetate nostra praestantissimum obiisse. Philippumque Regem obsidere Tripolim in Africa

EPISTOLA XXV. Eidem.

MAgnifice Domine ita me prostrauit Sanctiss. nostri senis mors acerbissima, vt tanquam attonitus, etiam amicissimorum consuetudinem colloquia refugiam, et nulla re magis delecter quam solitudine, quo liberius meo dolori indulgere possim. Nihil quidem in mundo eo viro mihi

charius fuit, et ago gratias Deo quod eius causa patriam et parentes reliquerim, sed tamen minus doleo meam quam ipsius ecclesiae Christi vicem, cui vereor ne ea mors sit admodum luctuosa. Cogito saepe in quantis miseriis et aerumnis vixerit, et quantam ingratitudinem expertus sit in multis, de quibus erat optime meritus. Iis autem omnibus malis, video eum iam liberatum, et esse in illo beatorum consortio, quod ardentissimis votis et precibus a Deo quotidie expetebat, conorque ea ratione me consolari, sed non ita multum proficio. Tanta enim est doloris mei magnitudo, vt nullum satis efficax remedium inuenire possim. Is sane fuit in causa, vt minus saepe hactenus ad te scripserim. Nam quotiescunque de vobis cogitabam totus soluebar in luctum, nec in vllam aliam rem animum intendere poteram. Tandem tamen, licet difficulter, et officium meum et obseruantia erga te, me ad scribendum coegerunt. Ante paucos dies erat hic adeo certa spes pacis cum Anglis et Scotis, vt iam distraherentur commeatus conuecti in Normaniam ad vsum classis. Nostri gubernatores, (quia vident res non satis pacatas domi) prorsus abhorrent a bello, et dicebantur plurima Scotis concedere. Iam vero omnes istae actiones pacis sunt interturbatae, et habemus propemodum certum bellum, quamuis nondum ab Anglis indictum. Causa huius mutationis dicitur esse Clades, quam Rex Hispaniae recens accepit a Turcis et Mauris, Ea enim reddit Anglos et Scotos ferociores, qui antea metuebant, ne, odio religionis, Hispani se Gallis coniungerent. Quae de ea clade huc scribuntur sunt eiusmodi. Ante aliquot annos Dragut Rays, Pyrata Turcicus, occupauit Menynga Lothophagorum, quae est Insula inter duas Syrtes et iam nominatur Zerbi. In ea insula muniuit arcem et portum, indeque pyraticam exercebat, et littora Siciliae, Sardiniae, Corsicae, Balearium, ipsius etiam Hispaniae, ac totius Italiae, quae est ad mare Tyrrhenum, valde infestabat. Facta pace cum Gallis, Hispani constituerunt eum inde deturbare, sicut ante aliquot annos deturbarant Aphrodisio. Postea instituerant inuadere Tripolim, quam ante octo annos Turca eripuit Melitensibus. Sub initium veris coegerunt ad sexaginta triremes, et totidem aut plures onerarias naues. Classi praefectus est Alphonsus de la Serda, Dux Medinnae Celi et Prorex Siciliae. Primus conatus feliciter cessit: nam expulerunt Dragutem tota Insula Zerbi, ipsiusque munitionem et ampliorem et firmiorem reddiderunt, et in eam ad duo millia Hispanorum imposuerunt. Inde nauigarunt Tripolim, et dum parant se ad obsidionem, expositis iam in terram sex aut septem millibus hominum, qui maxima ex parte fuerunt Germani et Galli, superuenit Classis Turcica, quae eos imparatos et inopinantes oppressit. Dicebatur primum tota

Classis periisse, sed postea audiuimus, Proregem Siciliae euasisse in Hispaniam, cum quindecim triremibus, et Magnum Magistrum Melitensium cum quinque. Dicunt etiam triremes Genuenses, conspecta classe Turcica, non redisse ad Hispanos, sed recta nauigasse in Corsicam. Qui minimum dicunt, aiunt venisse in Potestatem Turcarum et Maurorum ad viginti quinque triremes, et propemodum omnes onerarias naues, periisse autem ad quindecim millia hominum. Prorex enim Siciliae suos milites in terram exposuerat, et euasit fere tantum cum remigibus. Hispani relicti in munitione Insulae Zerbi iam obsidentur, et dicuntur habere commeatum ad quinque aut sex Menses. Difficulter poterit ipsis subveniri ante hyemem. Nam Turcae iam dominantur in toto mari Tyrrheno, et habent vltra centum triremes, et multa alia nauigia, nec iam vlla nauis Christiana audet in eo mari nauigare. Diripiunt autem omnia littora Hispaniae et Italiae. Nostri minime laetantur ea clade, nam vt dixi ex ea accessit animus Anglis et Scotis. Praeterea in illa classe fuerunt ad tria millia Gallorum, quorum plerique fuerunt ex nobilitate, qui fere omnes periisse dicuntur. Heri etiam Massilia huc est scriptum, conspectas esse naues Turcicas non procul a Narbone, ac etiam prope Nicaeam ab ipsis Turcis captum esse Comitem de Moriuet Sabaudum, et parum abfuisse quin ipse Dux Sabaudiae caperetur. Haec nostros gubernatores non parum solicitos reddunt. Armant aliquot triremes, ad quam rem hinc Massiliam mittuntur multi remiges. Nescio an Regi Philippo suppetias ferre velint, an vero sua littora tantum tueri. Quae de expeditione aduersus Geneuenses dicebantur, iam conticescunt. Non fuit tamen fama de nihilo; sed interuenerunt multa, quae illa consilia impediuerunt, ita, vt credam, eos iam esse in tuto. Ipsi etiam Bernates collegerunt hinc inde magnam vim pecuniae, ne imparati opprimerentur. In multis partibus huius regni, plerique non dissimulant, quid sentiant de religione, et varii tumultus inde oriuntur, ac etiam caedes. Necessitas cogit Rectores ac Praefectos vrbium (etiam nolentes) aliquid moderari. Aureliae et Biturigibus cum metuerentur seditiones ob religionem, gubernatores edixerunt sub poena capitis, ne altera pars alteram vlla contumelia afficeret aut irritaret. Moris est in his regionibus, cum in festo corporis Christi circumgestatur panis; vt omnes ciues anteriorem partem suarum aedium ornent tapetibus et variis picturis. Nudius tertius cum Rothomagi fieret illa circumgestatio, plurimi ciues nulla re suas aedes ornarant, sed tantum earum fores occluserant. Sacrificuli aegreferentes suum Deum contemni, vociferati sunt illos homines esse Lutheranos, et ita concitarunt populum aduersus eos, vt vi irrumperet in aliquorum aedes,

et eas diriperet. In eo tumultu dicuntur ad septendecim aut octodecim homines interfecti, et plurimi vulnerati. Mulier quaedam videns maritum interfectum in limine domus, versa in furorem, quicquid potuit arripere, scabellorum, ollarum et eiusmodi supellectilis, per fenestras coniecit in sacrificulos, et alios circumgestantes illum suum Deum, quo humi deposito, et deserto aufugerunt.. Senatus (vbi hoc resciuit) statim misit, qui illos turbae authores comprehenderent, et coniecti suntin vincula sacrificuli, qui populum concitarant, et alii plures quam centum. Nuper Valentiae in Delphinatu conuenerunt armati plures quam septingenti, et occupato templo comminutisque imaginibus, aliquandiu ibi sunt concionati, et sacramenta administrarunt. Praefecti Regii, cum in Burgundia et aliis vicinis locis, magno numero militum collecto, valentiam accessissent, nihil aliud ab ipsis petierunr, quam vt ex vrbe discederent. Quod fecerunt, et plerique eorum in vicinos montes satis asperos secesserunt, ac aliquot arces occuparunt et muniuerunt. Post istorum discessum Regii praefecti quatuor aut quinque comprehenderunt et supplicio affecerunt, tanquam auctores seditionis. Ante quindecim dies, Rothomagensis, Diepensis, Cadoniensis, et Constantiensis ecclesiae (quae omnes sunt in Normannia) obtulerunt Confessionem suae fidei Parlamento, seu Senatui Rothomagensi. Senatus eam confessionem non resignatam misit in aulam. In Vasconia Regiis edictis (quantum ad religionem attinet) in plerisque locis non obtemperant. Fama est hic aulam cogitare de moderatione aliqua in hac causa religionis. Ego quidem hoc difficulter credo, sed tamen nescio, an possit diutius contineri populus, praesertim si Scoticum bellum non componatur, et Angli se illi immisceant. Puto famam moderationis inde ortam, quod Rex pollicitus sit prouincialem Synodum ad Octobrem Mensem. Mitto exemplum literarum, quas Lotharingicus Cardinalis de ea rescripsit ad R. pontificem. Certo hic credunt conuentum Vormaciensem, in quo Mense Martio fuerunt. Palatinus Elector, Dux Bipontinus, Landgrauius et alii Principes, fuisse institutum ad promouendam illam seditionem, quae tunc temporis fuit in his regionibus. Multi me interrogarunt de ea re, etiam ex iis, quorum non est leuis authoritas. Respondi fuisse institutum ob priuata negotia illorum Principum, qui conuenerant, sed animaduerti paucos mihi credere. Affirmant enim se scire auctores illius seditionis habuisse ad Rhenum parata ad septem millia peditum et duo millia equitum, et quindecim millia Heluetiorum. Sciunt hic aliquot Principes Germanicos admonuisse ductores Germanicarum copiarum, qui Regi hactenus militarunt, ne Germanicas copias educant adversus Scotos, cum illud bellum sit religionis

causa praecipuae susceptum. Ex Principibus nominant Palatinum Electorem, Landgrauium et Virtembergensem Ducem. Videntur etiam eam opinionem de Duce Ioanne Gulielmo concepisse, vt non facile sint eum reuocaturi. Orta est recens grauissima simultas, inter Connestabilem et Ducem Guisium ob Comitatum de Dammatin. Connestabilis ante aliquot annos emit eum a possessore, (vt existimo) centum millibus coronatorum. Quidam alius, (qui dicit ad se pertinere illum comitatum) recens parua pecunia vendidit suum ius Duci Guisio, qui iam de ea re intentat litem Connestabili. Multi verentur ne illa simultas exeat in apertas inimicitias. Hodie mihi dictum est comprehensos esse a Rege Nauarrae Veneficos, qui summissi erant, vt eum tollerent. An hoc fingatur nescio, sed, si sit verum, vereor, ne multum mali inde oriatur. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae. 16. Iunii 1560.

EPISTOLA XXVI. Beatissimo Patri posthumillima pedum oscula.

TAntis nominibus deuinctissimum, me sanctitati vestrae fateor, vt nullum mihi argumentum maius in scribendo esse confitear, quod vt hoc toto animo, et qua possum observantia testatum Sancti vestrae relinquam ac me, cum maxime ex literis ad me perhumaniter et saepe scriptis, Sanctitas Vra declararit, et, longa maximorum beneficiorum commemoratione, demonstravit Reuerendiss. Cardinalis Guisius. Sed longe mihi molestior causa scribendi se offert, et proh dolor insperatum omnino argumentum de statu religionis in hoc Christianissimo a recepto Euangelio hactenus regno. Nempe quod satis antea suspicabamur, haereticos esse virosque plurimos non contemnen. nominis, nimirum toto hoc mense integro, praeter opinionem experti sumus, magno gentis nostrae dedecore, magna sceleratissimorum hominum audacia, maiore (quod peius est) argumento, collabentis vitae et Catholicae religionis, nisi Dominus Deus nos adiuuet, et tu pater Sanctissime non desis. Haec omnia latius exponet D. de la Bourdasiere qui has Sanctitati vestrae perferet, vir summe pius, integerrimae vitae et fidei. Quod vero praesentius afferri possit remedium, non video; dum de concilio generali deliberabit Sanctitas

vestra, quod cogendum nunquam censerem, nisi subscribant prius. Sereniss. Imperator et cum Rege Christianiss. Rex Catholicus et Reges omnes in exequendis consiliorum decretis non defuturos, polliceantur. Quod si Reverend. Cardinalem Turnonium, Sacri Collegii Decanum, hucque citissime mittas, cum authoritate Legati de latere ad Regem, nullis aliis adiutum facultatibus (ne quid sedi Apostolicae et praecipue Romanae Curiae depereat) nisi ad visitandos et reformandos in Ecclesia Gallicana corruptissimos mores, cogendos si opus sit Episcopos deliberare, quid potissimum in doctrina et moribus statuendum sit. Quod ad regnum attinet, id omne Sanctitati vestrae cognitum sit, quantum sua prouidentia iudicaret Ecclesiae Dei expedire, decernatur, vel viuetur. Id si non fiat, verendum est, ne potentissimum et florentissimum hoc regnum, non sine magno orbis Christiani periculo, facile tanta haeresis peste laboret, quod postea, vbi in maiorem audaciam proruperit, non facile reprimatur. Obsecro igitur Sanctitatem Vestram per viscera misericordiae Dei nostri, ne hanc Dei causam contemnat, ne Ecclesiam Dei (quam acquisivit sanguine suo) laborantem grauissime deserat. Et sibi persuadeat, nullum alium ad hoc negotium componendum potius deligi posse, Reverend. Cardinali Turnonio, si enim alius mittatur, qui ex Gallis non sit nihil efficiet, nec longe erit gratissimus, quod maxime est verendum, precibus denique omnibus, et vniuersae Ecclesiae Gallicanae, iterum de Rege nostro, Reginaque nihil dubitet Sanctitas V. de Duce Guisio fratre meo, omnia Christiano viro fortiter digna fieri polliceatur sibi. De me vero sibi persuadeat (cuius capiti haeretici omnes insidiantur, cuius mortem, omnino procurandam, publice et audacter statuunt, missisque vndique sicariis expetant pro fide Catholica retinenda. Pro dignitate S. V. et sedis Apostolica conseruanda) nunquam me quicquam quod possim (praesentissimam potius mortem optarim) praetermissurum, quam summa alacritate pro Dei gloria suscipiam, et ita Deus opt. Max. statuat pro me gratia sua, non indignum iudicet, apud quem flecto genua, vt S. Vrae. diutissime Ecclesiae suae regenda seruet incolumem, cuius pedes ter beatissimos deosculabor. Ambasiae XXI. Martii.

EPISTOLA XXVII. Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatiss. DN. DOCT. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine dedi ad te literas Francofordia, Antuerpia, et hinc ternas, quae si omnes tibi redditae sunt, spero te iudicaturum, pleraque a me ex iis perscripta esse, quae hic et in vicinis locis publice geruntur. Non est iam metuendum, ne Galli ex Scotia aliquibus creent periculum, nam ex ea prorsus sunt expulsi. Remissius gerunt Scoti, quandiu vixit Regina vidua, nam in ipso etiam bello retinuit apud eos aliquam authoritatem. Satis enim prudenter et moderate per multos annos regnum illud gubernauerat, et praeterea sciebant eam semper dissuasisse istud bellum. Ipsa mortua nullam mentionem pacis audire voluerunt, nisi Galli tota Scotia decederent. Auxit etiam ipsis animum, quod mors Reginae incidit fere in illud tempus, quo Rex Philippus cladem illam accepit a Turcis et Mauris. Itaque magno animo inuaserunt munitionem, cui Galli maxime fidebant, quae sita est in Insula sinus maris in quem influit Fortea fluuius, non procul ab Edimburgo Regia Scotiae. Eam Insulam Galli nominant l' Isle Cheuaulx. Cum Scoti, deiecta parte muri illius munitionis, conarentur vi irrumpere, cum maxima strage repulsi sunt a Gallis; quibus tamen perniciosa fuit ea victoria; nam cum plerosque ex suis, et in iis strenuissimum quemque amisissent, nec aliunde auxilium expectarent, magis senserunt illud damnum quam Scoti, quibus ex vicinia Scotia quotidie accedebat supplementum. Cum itaque viderent se deseri, pacti sunt se dedituros munitionem, nisi intra quintum Iulii mitteretur subsidium; quare existimamus, eos iam deditionem fecisse, cum dimittantur milites conscripti ad illud bellum, et exarmetur classis, quae dudum instructa fuit in Littore Normanniae, quae tamen non est ausa nauigare metu (vt dicitur) classis Anglicae; sed potius puto eos, qui hic rerum potiuntur, noluisse se in aliquod discrimen coniicere, cum sciant a plurimis queri occasiones mutationum, et a populo improbari hunc rerum statum, qui tamen mihi non ita displiceret, si aliqua moderatio in religione adhiberetur, quamuis non existimem, (ex quo hic sum)

vllum affectum esse supplicio propter religionem. De coniugio Reginae Angliae adhuc nihil scitur. Germani qui veniunt ex Anglia, bene sperant de Duce Adolpho. Sueci adhuc sibi certo eam promittunt. Iam finito bello Scotico credo, quod de ea re statuetur aliquid, tandem enim iacienda erit alia. Ipsa non admodum bene audit, apud eos etiam, qui ipsi bene cupiunt, et de iis rebus loquuntur cum significatione doloris. Saepe venit mihi in mentem, (cum initio regni effuse ab aliquibus laudaretur) Dominum Praeceptorem dixisse, ne ita properetis in ferendo de ea iudicio, mulier enim nihil aliud est, quam mulier. Non omnibus tamen, quae de ea dicuntur habeo fidem, cum sciam vsitatum esse, vt ii (quos Deus ad amplas dignitates euexit) sine modo laudentur aut vituperentur. Scripsi antea de clade quam Hispani acceperunt ad Tripolim Africae. Illius cladis fama indiges augetur. Hispani obsidentur in Zerbi insula, nec quisquam ipsis fert auxilium. Videtur etiam Rex Philippus ab ea clade habere Hispanos minus obsequentes, et (vt audio) in Hispania non sunt minores turbae propter religionem, quam in his regionibus. Isti duo Reges serio expetunt vniuersalem Synodum, et (ob eam rem praecipue) mittitur hinc orator ad Imperatorem Episcopus Rhedonensis, qui antea fuit Regis Legatus apud Heluetios. Sed Pontifex Romanus iam Romae celebrat Synodum, in qua agitur de emendatione seu reformatione (vt vocant) Ecclesiae. Credo ad hoc institutam esse, vt fiat fucus istis Regibus, et eludatur ipsorum petitio de vniuersali. Ante paucos dies hic metuebatur bellum ex Germania, et multa fama erat de conspiratione Germanicorum Principum aduersus gubernatores huius regni. In hac vrbe publici ministri senatus scrutati sunt habitationes Germanorum, et ipsis bombardas eripuerunt. Ante triduum hic publice propositum est edictum, quo renouabatur prohibitio bombardarum omnis generis, et in eo edicto fiebat peculiaris mentio Germanorum. Puto quod eos terruerit multitudo Germanorum in has regiones confluentium. Illa tamen fama videtur paulatim euanescere. Iam missus est ad principes Germanicos Petrus Clarus Mansfeldensis tibi (vt existimo) non ignotus. Is habet mandata ad Illustriss. Principem Electorem Augustum, cuius amicitiam isti videntur valde expetere. Plurimi me hic interrogant de rebus ipsius Illustriss. Principis, quas puto me nulla ratione magis commendate posse, quam vera dicendo. Triremes Gallicae nuper soluerunt ex Massilia, et nauigarunt Hispaniam versus, per fretum Herculeum aduersus Anglos et Scotos (vt quidam dicunt) sed si bellum illud est confectum, frustra eo ducuntur. Alii affirmant eas mitti Subsidio Regi Philippo aduersus Mauros et Turcas. Frater Cardinalis Lotharingici

(quem nominamus magnum priorem seu commendatorem Franciae) recens pene fnit interfectus, dum Massilia Lugdunum iter faceret. Pontifex Reverend. detinet captiuos Card. Caraffam. Ducem Palliani eius fratrem, Card. Neapolitanum ex eadem Caraffarum familia, et Card. de Monte. Dicunt eos nullius maiores criminis accusari. quam quod habeant aliquas miseras reliquias pecuniae Pauli 4. et Iulii 3. Pontif. et opima quaedam sacerdotia, quarum rerum hic bonus pater dicitur esse cupidissimus. Rex est in Vicinia, sed non veniet in hanc vrbem, nondum enim a morte Patris eam est ingressus cum illa vsitata pompa. Doct. Iustus Ionas heri hic fuit mecum; Iam est profectus in aulam ad sua negotia conficenda. Quia Mense Octobri agitur de religione in hoc regno, libenter vsque ad illud tempus maneam hic, si tibi ita videretur, sed tamen nisi de ea re a te accepero literas ibo Francofordiam ad mercatum. Haec scripsi iam ingressus iter in patriam. Huc Deo dante redibo intra quindecim dies. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae sexta die Iulii 1560.

EPISTOLA XXVIII. Eidem.

MAgnifice Domine. Huc Dei beneficio nudius tertius incolumis perueni, non tamen sine periculo; cum nulla hominum memoria fuerunt tanta fluuiorum exundationes in Lotharingia praesertim et Vogeso, et perpetuo solus iter fecerim. Paulo antequam Lutetia discederem literas ad te dedi, in quibus inter caetera, conditiones pacis quam Galli cum Anglis et Scotis fecerunt, perscribam, Dux de Nemours patruelis Sabaudiensis mittitur in Angliam, vt Regis nomine iuramentum praestet, et eam pacem confirmet. Ducit secum admodum splendidum comitatum. Credo quod sperarit, se posse placere Reginae; nam est elegans Princeps et Iuuenis; sed quantum audimus praeda illa est ei praerepta a Sueco. Audiui Regem Gustauum (vt illud coniugium conficeret filio, promisisse se soluturum aeris alieni Anglici tricies centena millia Ioachimicorum. Si suam pecuniam in nugas temere profudisset (vt plerique principes faciunt) tale praedium filio suo emere nequaquam potuisset. Proceres Galliae conuentum celebrant cuius exitum libenter expectassem. In eo conuentu iam exauthorarunt etiam ducentos illos nobiles, quos splendoris causa Gallici Reges soliti sunt secum habere. Praeterea

remouerunt omnes quaestores militares, et multa genera huiusmodi furum aulicorum. Pulchre coeperunt repurgare aulam. Deus immittat eis mentem idem faciendi in Ecclesia; quod nisi faciant, iam res sunt eo deductae, vt necesse sit omnia euerti. Eo die quo discessi Lutetia coniectus est in vincula, Carnutum Regulus, quem nominamus Le Vidame de Chartres. Est ex familia Illustri, et est praestanti ingenio, ac res magnas gessit, fuitque praefectus Caleti. Quam ob causam id factum sit, ignoro; nam varia de ea re sparguntur. Plures mihi ignoti, vna cum ipso sunt capti. Bernates videntur nolle restituere Sabaudiensi, quae possident ex ipsius ditione; nam dicuntur satis aspere ei nuper insultasse. Habuerunt ante paucos dies Argentorati suos legatos, qui dicuntur magnam pecuniam inde anexisse, et praecipuum architectum munitionum Argentoratensium secum abduxisse. Primogenitus Electoris Palatini nuper in venatione ictus fuit globo a Comite Barbiensi, et leuiter vulneratus in brachio. Nactus tabellarium haec volui breuiter tibi indicare. Mox subsequar et eadem et plura fusius narrabo, Cuperem me posse scire Lipsiae ex Domino Doct. Cramio aut ex Dn. Camerario vbinam te conuenire possum. Deus conseruet te et totam tuam familiam. Francofordiae postridie id. Sept. 1560.

EPISTOLA XXIX. Eidem.

MAgnifice Domine, heri literas accepi Lutetia, in hanc sententiam. In conuentu procerum decretum est, vt Mense Decembri, omnes regni Status conueniant Meldae, quae vrbs decem milliaribus Gallicis distat a Lutetia. In eo conuentu praecipue agetur de iis, quae ad regni gubernationem pertinent. Inter proceres etiam disputatum est de religione, et eam causam grauiter egerunt Archiepiscopus Viennensis, et Episcopi Aurelianensis, et Valentinus. Sed tota ea disputatio reiecta est in Mensem Ianuarium; quo tempore celebrare constituerunt nationale concilium; in quo tota controuersia de religione placide componatur. Ei concilio nondum dictus est certus locus, in iisdem literis scribebatur vicesima nona. Augusti interceptum esse tabellarium Vidamii de Chartres ablegatum ad Regem Nauarrae. Is cum intempesta nocte in aulam vinctus perductus esset, mox electo desiliisse dicuntur Rex, Cardinalis Guisius et alii nonnulli. Perlectis literis statim Lutetiam missi

sunt, qui Vidamium comprehenderent, et in Carcerem coniicerent, quod factum est vicesima nona Augusti circa horam nonam. Eadem ferme hora comprehenderunt Lutetiae Secretarium Regis Nauarrae, qui ex aula veniens citatis equis ad suum Dominum mox iturus erat, eumque in aulam reduxerunt. Non sunt haec facta sine graui causa, et vereor ne istae furiae, (quae praetextu religionis suam ambitionem querunt) illum miserum Principem alicui periculo inuoluant, ex quo postea non possit se explicare. Doctor Bordungus est mortuus. Heri etiam huc est Dantisco scriptum Gustanum Regem Sueciae obiisse. Etiamsi sperem intra biduum aut triduum me istic fore, indicaui tamen, quae de rebus Gallicis scribo, digna esse, quae ad te citius mitterentur, quoniam ea vera esse existimo. Bene et feliciter Vale. Vitempergae 6. Octobris 1560.

EPISTOLA XXX. Eidem.

MAgnifice Domine, iter meum in Burgundiam in causa fuit, ne his proximis aliquot septimanis a me literas acciperes. Scripsi tamen ex Burgundia, et misi literas Norimbergam ad quendam mihi notum, an eas acceperis nescio. Quae ab eo tempore accidisse audiuimus sunt haec. Galli transegerunt cum Scotis his conditionibus. Rex et Regina remittunt omnem iniuriam sibi factam ab iis qui arma sumpserunt, et dant ipsis literas, vt vocant abolitionis. Omnibus restituitur possessio earum rerum quas possederunt sexta Martii cum primum motum est bellum, et Episcopis satisfiet de iniuriis ex sententia senatus regni, et eorum qui intulerunt. Regi numerabuntur in singulos annos 24. millia Coronatorum tantum, quae pecunia insumetur in vsus necessarios regni, Quantum ad religionem attinet, quilibet eam sequetur, quam iudicabit suae saluti conuenientem esse. Comes Araniae manebit Prorex Scotiae, et ipsi adiungentur duodecim ex quorum sententia omnia administrabit: horum septem a Rege et Regina deligentur, reliqui quinque ab ordinibus regni. Magistratus regni deligentur a Rege et Regina, ita tamen vt Scotos tantum ipsis deligere liceat. Regi et Reginae relinquuntur tantum duae munitiones- L'isse des Cheuaux et Dumbarre, ita tamen vt in singulis non habeant plures quam sexaginta milites praesidiarios. Regina Angliae omnes vires suas educit ex Scotia, et Rex et Regina Scotiae abstinent a titulo regni Anglici: quantum ad pecuniam quam petunt Angli ob sumptus

factos in bellum, si inter partes non possit conuenire, stabitur arbitrio Regis Philippi. Referunt quidem laudem et libertatem ex eo bello Scoti, sed plerique eorum redacti sunt ad summam egestatem, et dicuntur ita ambire ea stipendia (quae ante bellum in Gallia habuerunt) vt Galli sperent, se apud eos pecunia effecturos, quae armis non potuerunt. Religio indies hic magis inualescit, et quia remedia, quae adhibent gubernatores, non applicantur ad ipsum vulnus, potius irritant morbum quam sedant. Ante Mensem propositum est Regium edictum, quo cognito de haeresibus transfertur a Regiis iudiciis ad Ecclesiastica. Credo hoc fieri ideo quod Ecclesiastici non habeant gladii potestatem, vt sublato metu mortis, ii qui dicuntur haeretici, minus sint prompti ad excitandas seditiones. Alio edicto iussi sunt Episcopi ire in suos Episcopatus, et facere officium suum. Putant breui iidem mandandum omnibus parochis. Quid aliud inde sequetur, quam quod illi prodent suam ignorantiam et turpitudinem, et eorum contemptus et odium apud populum augebitur. Iam aliquid magnum in aula tentabitur; conuocati enim sunt ordines regni, sed alia ratione quam solitum sit fieri ante haec tempora. Solebant enim antea conuenire nobiles, ecclesiastici, et vrbes, sed iam conueniunt Principes, gubernatores prouinciarum, equites Sancti Michaelis, et quidam alii. Quid sint acturi adhuc ignoratur, quamuis omnes existiment inter caetera hoc agi, vt a populo magna aliqua summa pecuniae exigatur ad exoluendum aes alienum Regis, quod estingens, Iam conuenerunt in arce Regia, quae nominatur Fonteinebleau et distat hinc vnius diei itinere. Solus Rex Nauarrae nondum aduenit, nec dicitur venturus intra decimum quintum Septembris. Cum nudius tertius essem in aula, dicebantur alii deliberare essetne expectandus, an procedendum in suscepto negotio eo non expectato. Forte de religione etiam aliquid ibi agetur. Magnus prior Franciae (vt vocant) qui est Frater Cardinalis Lotharingici duxit Gallicas triremes in subsidium Regi Hispaniae aduersus Turcas et Mauros. Forte istos poenitebit violasse foedus, quod cum Turcis habuerunt. Iam nulli in hoc regno interficiuntur ob religion em, sunt tamen aliquae vrbes, quae non quiescunt. Nuper Rothomagi cum quidam coniectus esset in carcerem, accesserunt ad iudicem circiter ducenti omnino inermes, et petierunt, vt captiuus dimitteretur. Cum risisset eos iudex paulo post redierunt plures armati, et effregerunt fores carceris, et captiuum abduxerunt, vbi hoc vidit iudex, misit filium cum ministris publicis, et aliquot armatis, qui istis captiuum eriperent. Verum filius iudicis fuit grauiter vulneratus, et socii eius male mulctati. In Trecassibus etiam audio ob eandem causam esse magnos tumultus. In Hispania

multi quotidie interficiuntur. Qui inde fugerunt in Africam, concionati sunt Mauris Mahometanis, et in regno Fessae, quod est vnum ex potentissimis Africae regnis, vbi olim fuit Getulia, conuerterunt ad religionem nostram, vltra centum millia hominum, dicunturque plures indies conuerti. Cum quanta voluptate audiret haec Dominus Praeceptor si viueret, nam sunt verissima, et ne quidem illa negant Pontificii, qui tamen vellent aliter accidisse. De comitatu Dammartin fuerunt magnae contentiones inter Ducem Guisium et Connestabilem. Cum glisceret certamen, et metuerent omnes ne ad arma deueniretur, Rex Navarrae interposuit se, et nescio quo iure dixit eum Comitatum ad se pertinere. Multi suspicantur ipsum ad eam rem subornatum esse a Connestabili. Res est acta in iudicio, sed nondum decisa quod sciam. Connestabilis est adhuc in possessione. Qui ex Anglia veniunt, omnes asseverant, expectari aduentum filii Regis Sueciae, vt ducat Reginam. Hoc credam vbi euenerit, forte ad te veniam antequam hae literae tibi reddantur, et plura de his rebus tibi narrabo. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 26. Augusti 1560.

HOc tempore celebrantur in Normannia prope vrbem Falesiam nundinae, quibus aliae non sunt celebriores in tota Gallia. In illis nundinis, ante quatriduum, quidam accincti gladiis, per praeconem et tubicinem significarunt populo Missam esse abrogatam, et hortati sunt omnes, ne amplius ad eam accederent, sed tantum ad conciones. Cum iam obsignaturus essem literas, haec mihi sunt narrata, a viris fide dignis.

EPISTOLA XXXI. Eidem.

MAgnifice Domine quae de Gallia habemus, puto iam dudum tibi esse nota. Videlicet Mense Decembri, ordines regni conuenturos Meldae, quod oppidum distat decem milliaribus a Lutetia, et ibi de tota regni administratione deliberaturos. Praeterea Lutetiae indicta est Synodus nationalis ad Ianuarium Mensem. Hoc caute institutum est a gubernatoribus, vt deliberatio de religione reiiciatur in tempus posterius: nam si praecessisset politicas deliberationes plane impediuisset. Nationalis Synodi eum exitum puto fore, vt tota res ad vniuersalem reiiciatur, et populus verbis et spe pascatur. Cardinalis Lotharingicus

edoctus sua stultitia et suis periculis (id est supplicio Borgii et tumultu ad Ambasiam) edoctus, inquam, iam non esse vi agendum, videtur rationes suas minus stulte instituere quam antea. Nam ad hoc negotium religionis pertractandum, non adhibet tales, qui suis affectibus aut temerario Impetu ferantur, sed eos qui habent opinionem virtutis, et hanc nostram religionem intelligunt, videnturque expetere Ecclesiae emendationem. Ii enim melius norunt, quibus remediis impendentibus periculis sit occurrendum, et sua authoritate, et spe quam de se faciunt, retinent populum in officio. Tales sunt Cancellarius hospitalis, Archiepiscopus Viennensis, Episcopus Aurelianensis, et alii quidam, qui etiam interdum emittunt liberiores voces, vt dicuntur fecisse in conuentu procerum, qui celebratus est proximo Mense Augusto. Sed, vt verum fatear, omnia haec sunt mihi suspecta, et metuo, ne sint arte sic instructa, vt populo facilius imponatur, iique tantum colludant cum Cardinale. Audiunnus praeterea in Gallia esse suspiciones nouarum conspirationum aduersus Guisios, et propterea omnes praefectos iussos ire in suas prouincias, ipsisque esse mandatum, vt si suboriantur aliqui motus (si aliter non possint) eos conscripto milite opprimant. Audiuimus etiam de tumultu, qui Lugduni ex tali causa excitatus est. Quidam nobilis ex Gallia Narbonensi, (qui nominatur Dominus de Monbrun) pertraxit ad se eos, qui initio aestatis excitarunt turbas Valentiae ad Rhodanum. Is cum animaduerteret Auenionenses expulisse suum legatum, et propterea metuere indignationem Pontificis Rom. conatus est ea occasione facere mutationem in religione, in tota illa regione quam Pontifex ad Rhodanum possidet, et ad eam rem diu aluit aliquot centurias militum. Ipsam etiam vrbem Carpentoractensem occupauit. Guisii cum viderent ex talibus initiis posse magnum incendium oriri, primum conati sunt istum perterrefacere, nec tamen aliquid vi aduersusi psum tentarunt. Vbi viderunt se ea via nihil proficere, proposita impunitate, et aliis promissionibus factis, et (vt existimo) data pecunia, ei tandem persuaserunt, vt ab incepto desisteret, et milites dimitteret. Milites ab ipso dimissi, recta Lugdunum petierunt, sed sparsim et sine armis. Conuenerunt autem Lugduni in certas aedes, quae ipsis indicatae erant, in quas multum armorum antea conuectum erat, quibus ipsi instruerentur. Dicunt hoc eos in animo habuisse, vt expellerent Monachos et sacrificulos, ac religionem mutarent. Magistratus vrbis de ea re factus certior, iussit praefectum vigilum cum suis ministris eo ire, et, si quosinueniret, eos comprehendere. Verum praefectus male ab illis mulctatus, rediit ad Magistratum, qui statim concitatis ad arma honestioribus ciuibus aedes illas expugnauit, et omnes, quos inuenit, aut interfecit

aut captiuos abduxit, Idem quod antea audiuimus de Duce Florentiae, huc a multis perscribitur, videlicet Pontificem velle eum creare Regem Hetruriae, et ad Hetruriam addere Ducatum Mediolanensem. Istae sunt fabellae plane insulsae, et confictae ab hominibus imperitis, et non intelligentibus, multo facilius esse Florentiam adiungere Mediolano, quam Mediolanum Florentiae. Mihi videretur insanire Dux Florentiae (qui alias habetur sapiens) si contra voluntatem Hispanorum aliquid moliretur in Italia. Nec video, qua fiducia hoc posset facere quiescentibus Gallis, nisi foedus cum Turcis inire vellet, quod nullo modo de eo suspicor. De coniugio Anglico hic conticescit fama, Puto Reginam studio ludificari procos, et ducere tempus, vt in possessione gubernationis ita se confirmet, vt quicunque eam ducet, tantum noctu Regio iure vtatur. Turcae extruunt munitionem in Hungaria prope Iaurinum, quod vos nominatis Rab, distatque a Vienna sedecim milliaribus tantum. In transsyluania videntur esse initia magnarum turbarum. Melchior Balassa qui proximis annis cum laude praefuit regioni, et fuit ductor copiarum ipsius Reguli, remotus est ab administratione inuidia inimicorum, qui Bathori nominantur, et habent magnas opes. Hoc indigne ferens Balassa, conscribit militem, et minatur se vlturum iniuriam sibi factam. Credo etiam tuam Magnificentiam audiuisse istum Phantastum Iacobum Demarchetum Dospotam Sami, ex Polonia et Hungaria pertraxisse ad se aliquot millia equitum, cum quibus constituit Vaiuodam Moldauiae sua ditione expellere. Persuasit isti misero adolescenti Alberto Laski filio Hieronymi, vt se socium stultitiae adiungeret. Moldanus autem in sua ditione postest conscribere triginta millia equitum. Mihi his diebus cogitanti de Synodo, venerunt quaedam ineptiae in mentem, quas ad te mitto. Si eas dignatus fueris legere peto vt lectas discerpas. De iis rebus forte nobis aliquid aperiet Syno-, dus indicta in Gallia. Verteram alteram partem libelli Gallici, sed est mihi surrepta a nescio quo. Eam denuo vertam et tibi mittam. Bene et foeliciter Vale. Vitembergae Non. Nov. 1560.

DISCVRSVS DE SYNODO.

QUamuis Imperator et Reges Galliae et Hispaniae serio expetant Synodum, hoc tamen non ideo faciunt, quod cupiant aliquid recte in ea constitui, quantum ad summam religionis attinet, sed necessitas cogit eos aliquid tentare, etiamsi de euentu non bene sperent. Vident enim se non posse amplius suos subditos compescere illa seuitia, qua hactenus sunt

vsi, et metuunt ne exoriantur seditiones in suis regnis, et sane non desunt, qui in hoc sint intenti, vt aliquid moueant, et praesertim in Gallia, vbi aetas Regis contemnitur. Plerique etiam ibi praetextu religionis abutuntur conanturque eos, qui iam rerum summae praesunt, deturbare, vt aliquam gubernationis partem occupent, Sed vereor ne eundem successum habeant, quem hactenus habuerunt, nisi forte Guisios Deus punire velit, quorum tamen potentia videtur admodum confirmata, nec etiam Deus vult suam gloriam caedibus promoueri. Quod autem in ea Synodo de qua agitur nihil constitui possit, nemini dubium esse potest, qui aliquo modo norit rationes istorum Principum qui eam expetunt, nam non habent eundem scopum, ad quem dirigant suas actiones: nec est possibile, cum ad deliberationes deuenietur, vt inter se diu consentiant, et etiam orientur inter ipsorum ministros aemulationes.

Nulla gens ex illis, quae sibi videntur sapere, eo veniet, quae non antea in suae Reip. deliberationibus, formarit sibi peculiarem Ideam Synodi, quam velit omnibus obtrudere. Imperator cum praecipuae dignitatis inter Principes Christianos, et iam sit etiam prouectae aetatis, et exercitatus in his certaminibus de religione, volet obtinere primum locum in deliberationibus, et quidem merito. Minus impudenter petet iniqua, quam aut Hispani aut Galli, melius etiam scit, quid possit impetrari et quid non, et etiam verebitur offendere ordines Imperii, qui sunt Confessionis Augustanae. Forte proponet Synodo aliquid simile libro Augustano, quod non probabunt Hispani, et multo minus Pontifex Romanus: quem certo constituo, ne in minima quidem re velle cedere, et quod promittit de Synodo hoc tantum facit coactus, non dubitans sibi non defuturam occasionem euertendi ista Principum Consilia.

Galli et Hispani, quia valent authoritate apud Pontificem Romanum, et habent Romae inter ipsos Cardinalis potentiores factiones, sciuntque totum robur Pontificatus Romani consistere in suis regnis, volent in deliberationibus sibi primas summere, et mittent ad Synodum homines astutos, qui suis factionibus et practicis omnia perturbabunt. Nec tamen isti diu inter se erunt concordes, nam non eadem spectant. Hispani enim volent retinere totum papatum, nec in ulla re cedere, quantum ad doctrinam attinet. Sed tantum hoc agent, vt fiat reformatio in illo externo luxu sacerdotum, et in talibus nugis,

Galli autem quia vident populum non fore contentum his externis nugis, libenter plura concederent, si sperarent, se ea ratione posse compescere istos motus in suo regno. Vix tamen qui iam gubernant, consentient in aliquam mutationem, interea dum Rex non est legitimae aetatis,

sed tergiuersabuntur, et faciendo spem de nationali Synodo, ex eaque reiiciendo disceptationem de rebus controuersis ad vniuersalem, negotium protrahent quantum in se erit, vt interea Rex adolescat.

Praeterea inter Gallos et Hispanos non poterit esse diuturnus consensus, nam neutra gens volet sibi praescribi ab altera, et propter veteres inimicitias erunt omnia consilia ipsis mutuo suspecta. Nec est metuendum, ne noua inter ipsos contracta affinitas, reddat eos concordes. Non enim potuit impedire quo minus Galli renouarent foedus cum Turcis, quamvis Hispani valde dehortarentur eos, et satis significarent se id aegre ferre, eisque exprobrarent sua beneficia. Nam Rex Philippus recens scripserat ad Antuerpienses negotiatores, si Rex Galliae egeret pecuniae ad bellum Scoticum, ne ipsi denegarent, suamque fidem pro ea pecunia interponebat.

Quod si omnia reliqua se bene haberent, tamen hoc vnum posset impedire omnes deliberationes, quod vnaquaeque gens considerabit quid sit vtile suae politiae, eoque diriget omnes suas actiones, ac omnia sua consilia, nec cogitabit, aut saltem non curabit, quid reliquis gentibus conducat, Loquutus sum in Gallia cum Episcopis, qui habentur inter prudentissimos et eruditissimos, qui quoniam tantum considerabant politiam Gallicam, nec norant alias, plane absurda et impossibilia de Synodo sibi imaginabantur, quae si etiam perficere possent, non tantum non compescerent seditiones (vt ipsi sperant) sed eas magis augerent. Cum enim populus iam sit maxima ex parte institutus in hac nostra religione nihil deinceps proderunt incrustationes, nec erit vllus finis tumultuum nisi doctrina repurgetur.

Me existente in Gallia edicto Regio iussi sunt Episcopi, ire in suas dioeceses, et facere quae sunt sui officii. Quid potuit stultius cogitari? Nam cum plerique sint plane indocti et praeterea luxu, libidinibus, et aliis sceleribus perditissimi, hoc consequutus est Rex suo edicto, vt ipsorum odium et contemptum angeretur apud populum, cum tamen speraret, se ea ratione posse impedire cursum huius doctrinae. Talia multa inepta consilia adferentur ad Synodum.

Quod si etiam haec omnia quae dixi nihil essent, nihilominus Pontifex Romanus facile inibit rationem perturbandi omnia. Quamuis enim simulet se admodum expetere Synodum, tamen certum est eum nihil magis metuere. Scit enim ex Synodo nihil sibi commodi accedere posse, et mauult, quae possidet, impudenter retinere, quam, captando nomen boni viri, se et sua in aliquod discrimen coniicere. Terret enim eum memoria eorum, quae in Synodo Constantiensi sunt acta. Sedebit itaque

Pontifex tanquam in specula, habens in manu malum contentionis, quod obiiciat Caesarianis, Gallis et Hispanis, quod, vbi viderit ab ipsis arripi, non deerit suae occasioni, sed summo studio augebit dissensiones inter ipsos et alteros alteris magis suspectos reddet. Nec deerunt inter illorum Principum Consiliarios, qui eius institutum promoueant, et si non sint, nulli pecuniae parcet, vt aliquos sibi conciliet.

Paulus Tertius habitus est prudentissimus inter Pontifices qui vixerunt, ex quo sunt motae istae controuersiae de religione. Etiamsi in Tridentina Synodo omnia pro arbitrio ageret, quia tamen vidit Hispanos agere, vt minueretur ille externus fastus et luxus aulae Romanae et aliorum Episcoporum non potuit ferre, vel in minima re, ab Imperatore aut a quouis alio sibi praescribi.

Cum itaque metueret ne contra voluntatem cogeretur aliquid facere, sua priuata authoritate Synodum Tridento Bononiam transtulit Principibus inconsultis, et reclamantibus omnibus Episcopis qui intererant, et praecipue Hispanis, qui etiam Tridenti remanserunt. Imperator grauiter offensus ea re, petiit a legatis, vt Tridentum redirent, et gravissime protestatus est aduersus Pontificem et aduersus ipsos, tanquam turbatores orbis Christiani. Pontifex cupiens omnia miscere potius, quam in aliqua re Imperatori cedere, instituit illam conspirationem Aloisii Flisci Comitis Lauaniae adversus Andream Doriam, qua conabatur Genuam Regi Galliae tradere, vt eum committeret cum Imperatore. Sed interfecto Zannetino Doria, et Aloisio Flisco submerso in ipso portu Genuensi, conspiratio nullum alium effectum habuit, quam quod Imperator volens vlcisci illam Pontificis iniuriam, curauit ipsius filium Petrum Aloisium interfici Placentiae, et ipsam Placentiam occuparia Ferdinando Gonzaga Mediolani praefecto.

Haec ideo de Paulo Tertio dixi, vt appareat istum Pontificem (qui nullo modo prudentia est cum Paulo conferendus) trepidaturum ad omnem mentionem reformationis, et potius conaturum omnia turbare, quam vel minimum de iure suo concedat. Ipsi autem erit facillimum Synodum turbare, quae non regetur vnius Principis authoritate, sed plurium, quorum nullns alteri cedere volet.

Non est etiam dubium, motum esse bellum Parmense, vt illa altera Synodus Tridentina turbaretur, nam cum Iulius Tertius videret Imperatorem vehementer expetere Synodum, et ex libro Augustano coniiceret, ipsum facile aliquid concessurum Germanis, ex nulla occasione voluit, aut saltem simulauit se velle eripere Parmam Duci Octauio Farnesio. Nam paulo ante habuerat eam in sua potestate, et tamen ipsi Octauio tradiderat.

Quia mandato Imperatoris recens fuerat interfectus Pater Octavii. sciebat solum superesse Regem Galliae, a quo posset petere defensionem. Petiit itaque defensionem a Rege Galliae Octauius et impetrauit, vt praesidio Gallico Parma muniretur. Hoc vbi animaduertit Pontifex simulavit maximum od um aduersus Regem Galliae, et ostendens Imperatori quam esset periculosum, vires et authoritatem Gallorum in ea parte Italiae inualescere, persuasit ipsi vt sua arma coniungeret ad eos inde expellendos, facile coniiciens hanc esse optimam rationem committendi istos duos Principes. Quod vbi vidit factum, statim se subduxit et deserto Imperatore transegit cum Gallo. Quod autem simularit Iulius istud Odium aduersus Gallum, et ita properarit ad bellum, vt impediret Synodum, satis apparet. Nam antequam moueret bellum sciebat suum nepotem Ascanium a Corna, qui erat apud Regem Galliae, sibi remitti, et cum eo venire Dominum de Monluc (qui iam est Episcopus Valentinus) vt de hac tota controuersia placide transigerent, sed tamen properauit ad bellum antequam venirent, vt etiam volens, non posset resipiscere.

Praeterea nisi Iulius hoc spectasset, quod diximus, non est verisimile, eum voluisse ex tam leui causa irritare tantum Principem, quantus est Rex Galliae, a quo ante Pontificatum acceperat multa beneficia, et cuius praecipus opibus fuerat euectus ad ipsum Pontificatum.

Dissensiones autem, quae sunt inter nostros Theologos, non sunt ignotae Pontificiis, quare sie deueniatur ad Synodum, omnino conabuntur eos inter se committere, sicut nuper accidit Vormaciae, (quod maxime est metuendum) Petetur ab ipsis confessio fidei, in qua si dissentiant, fient ridiculi, et venient in odium, et in contemptum apud omnes.

Difficulter quidem poterit persuaderi inferioribus Saxonibus, vt conferant sua consilia cum Helueticis, Anglicis et Gallicis Ecclesiis, propter controuersiam de Coena Domini, sed tamen hoc erit omnino faciendum, et si sunt vera, quae recens auduimus de Illyrico et eius sectatoribus, ac Illustriss. noster Princeps, et Elector Brandenburgensis velint promouere hoc negotium, poterunt cogi Saxones ad acceptandam aliquam formulam, quae sit tolerabilis. Nam Palatinus et Landgrauius serio vrgebunt istam rem. Spero Brentium non fore tam malum, vt conetur impedire, ne Dux Wirtembergensis cum aliis vicinis Principibus se coniungat, quod si etiam conabitur, puto tamen ipsum nihil effecturum. Si igitur Principes Wimarienses non impediant, Saxonici Theologi carebunt capite, et propterea in publicis deliberationibus minus habebunt auctoritatis ad turbandum. Non enim puto Iohannem Albertum Mekelburgensem (hoc rerum statu) se praebiturum ipsis Ducem. Nec est Chytraeus tam

animosus, nec etiam tam parum habet ingenii, vt in se velit concitare publicum odium. Nullum alium Principem noui, quem iudicem hoc velle praestare. Hemingius enim, qui est praecipuus Theologus in Dania, recte intelligit illam controuersiam. Praeterea si Saxonici Theologi orbentur suo oraculo ac suo Pontifice Illyrico, statim erunt inopes consilii, nec inter se consentient, et si veniant ad Synodum, obstupescent ad splendorem et grandiloquentiam Pontificiorum, et vix audebunt hiscere.

Licet Ambitio Theologorum sit vera causa istarum dissentionum, quae sunt in Germania, tamen quia huic rei praetexunt controuersiam de Coena Domini, necessario excogitanda erit aliqua formula, in quam vtraque pars consentiat, quae inseratur confessioni exhibendae Synodo. Quoniam autem omnes oppugnant transsubstantiationem, posset inseri confessioni longior disputatio de ea, ita, vt illud, de quo contenditur, lenius attingeretur. Nec est magnopere metuendum, ne quando in Synodo ad eam disputationem deuenietur, tum demum oriantur dissensiones, quae omnia turbent. Puto enim esse propemodum impossibile rem in Synodo deduci ad disputationem de Doctrina. Nam etiamsi Pontifex Romanus subiiceret se Synodo, quod non credo eum facturum, tamen inter nostros et Pontificios de modo procedendi in Synodo deque forma iudiciorum nequaquam conuenire poterit.

Volent Principes Pontificii solos Episcopos et generales seu Magistros ordinum monasticorum habere ius dicendae sententiae, nec volent nostros Theologos in aliquam partem iudicii admittere, sed tantum ad disceptationes, quod si ipsis concederetur, quid aliud esset quam prodere causam?

Cum igitur ptaecipua disputatio sit futura de forma iudicii, de ea diligentissime erit cogitandum. Quio autem possit in eare constitui, non possum imaginari. Nam etiamsi Pontifex, Imperator, et Reges Pontificii nollent habere vllam praerogatiuam in Synodo, sed vellent se demittere ad aequalitatem cum nostris, (quod nequaquam puto eos facturos) tamen non video, quale iudicium constitui posset, cum enim Pontificii et nostrise mutuo accusent, nec vlli sint medii inter ipsos, ad quos possit causae cognitio deferri, videtur hoc tantum superesse, vt ex vtraque parte iudices pari numero deligantur, quod si fiat ne minima quidem controversia decidi poterit. Pontificii enim eos iudices adhibebunt, quos putabunt suae religioni addictissimos, nec vulla re cessuros. Puto etiam nostros idem facturos.

Forte etiam Pontificii dicent se tantum admissuros ad ius dicendae sententiae eos ex nostris, qui nomen Episcopi retinent, vt sunt Anglici, Scotici,

Hybernici, Danici, Noruegici, et Suecici, quos vix puto esse quinquaginta aut sexaginta numero. In Italia autem Gallia, Germania, et Hispania, sunt vt minimum quadringenti aut quingenti, praeter Abbates et Magistros ordinum Monasticorum, qui tamen facile reiici possent, nam apud ipsos etiam Pontificios Episcopos sunt in maximo odio, sed tamen in posterioribus synodis ius habuerunt dicendae sententiae. Si itaque certandum esset, numero sententiarum facile superaremur. Quod si etiam pari numero adhiberentur Episcopi ab vtraque parte, ne hoc quidem mihi probandum videretur, nam ea ratione excluderentur omnes Theologi Germanici nostrae partis, cum nullus ex his nomen Episcopi sibi sumat. Ex illis autem Episcopis, qui hanc religionem sequuntur, pauci sunt eruditi.

Sunt eruditi aliqui Episcopi, praesertim in Gallia et Italia, qui cuperent dissolui illam Pontificis Romani tyrannidem, tolli monachos, et repurgari doctrinam, sed tamen vellent retineri maximam partem ceremoniarum, quae fuerunt in veteri Ecclesia, et quae sunt impiae, ac etiam illum ordinem dignitatum Ecclesiasticarum, qui statim fuit institutus, post tempora Apostolorum, sed forte tales non mittentur ad Synodum. Cum itaque vix sit sperandum, posse deueniri ad disceptationem de Doctrina; diligenter cauendum erit, ne videatur Synodus dissolui, nostrorum culpa, et proculdubio si nostri aliquandiu permanserint concordes, aduersarii facile turbabuntur, nam cum sint ex diuersis gentibus, non diu idem sentient. Memini in priore Synodo Tridentina, et ipsum Polum Cardinalem, qui erat vnus ex Legatis, et aliquot Episcopos, liberius dixisse sententa m, sed quia Pontifex plane dominabatur in ea Synodo, Polum et illos Episcopos statim reuocauit, et alios in eorum locum substituit. Hoc autem non poterit facere, si liberior Synodus instituatur.

Scio Pontificios hoc initio acturos, vt nostros perterrefaciant, et si homines imperiti, aut qui sint imbecilliore animo eo mittantur, facile perturbabuntur. Verum si nimis arroganter se gerant, poterit ipsis pulchre responderi, Principes nostros habere bene constitutas Ecclesias, et emendasse, quae in eis erant emendanda, nec sua causa expetere Synodum, sed misericordia motos erga eos, qui nondum in religione sunt recte instituti. Possit etiam ipsis indicari, nos non ignorare, cum quibus difficultatibus et periculis conflictentur in suis regnis ob istas dissensiones in religione, et scire nequaquam expetituros fuisse Synodum nisi metus seditionum et necessitas ipsos eo adegisset, nulla autem re magis terreri poterunt, quam si nostri ostendant, se valde ipsam Synodum expetere.

videantur arrogantiores aut contumaciores in Imperatorem, hoc negotium poterit commode demandari Anglis: qui cum alias reliquorum hominum offensiones parui faciant, tamen iam sunt facti multo insolentiores isto suo successu in Scotia, putant se sua virtute Scotos perduxisse ad cognitionem verae religionis, nec dubito ipsos, ne in minima quidem re cessuros Principibus Pontificiis. Tempore Regis Eduardi cum post victoriam Germanicam Imperator esset omnibus formidabilis, isque Anglis minaretur ob mutatam religionem, et vellet quaedam praescribere tanquam tutor Aeduardi. Pagetus ipsorum Legatus libere et fortiter respondit ipsi Imperatori et significauit, Anglos ipsius mandata aut minas nihili facere, cum autem rediisset in Angliam coniectus fuit in Carcerem, et venit in discrimen capitis, eo quod assensus fuisset Imperatori, petenti vt consobrinae suae Mariae (quae postea regnauit) liceret manere in veteri religione. Inde potest coniici, quid sint iam facturi inflati nouis successibus. Haec ideo a me dicuntur, vt ostendam, motas de religione controversias, non tantum non posse decidi in Synodo, sed ne ad cognitionem quidem perduci. Scio esse magnas vires Pontificiorum Principum, scio etiam, quod mittent ad Synodum viros eruditos et sapientes, nec vlli pecuniae parcent, vt perficiant quod instituerunt. Non ignoro, quam negligenter plerique Principes nostrae partis has tantas res curent. Omnes vero sciunt maximam partem Theologorum hoc summo studio agere, vt omnia euertantur. Sed tamen haec non me terrent. Nam video hoc esse negotium Christi, cuius ipse defensionem suscepit, et quod nec sapientia nec viribus humanis promouetur, vt satis apparet ex iis, quae his tribus et quadraginta annis acciderunt. Cum itaque haec causa, talem patronum habeat, optima sunt nobis de ea speranda, nec sunt metuendi Reges et populi frementes et meditantes inania, et conspirantes aduersus Dominum et aduersus Christum eius. Nam qui habitat in coelis, irridebit eos, et loquetur ad eos in ira sua, et in forore suo conturbabit eos, etc.

EPISTOLA XXXII. Eidem.

MAagnifice Domine, heri huc reuersus reperi literas ad me scriptas Lutetia et Antuerpia. Idem quod antea audiueram de morte vxoris Ducis Northfolciae mihi significabatur, et praeterea ipsum statim post mortem coniugis ambiuisse Reginae nuptias, sed id a Senatu Anglico omnino ipsi esse denegatum, et interdictum, ne quid tale imposterum tentaret,

verum aiunt, eum non moueri illo duriore responso senatus, sed se ita munire factionibus, vt videatur rem ad arma deducturus, si aliter consequi non possit quod cupit: nec desunt qui existiment, eum non inuita Regina talia moliri. Dicitur enim Suecus spe praedae expeti potius a proceribus, quam ab ipsa Regina. Eius mora sine dubio, erit oportuna conatibus Northfolcii. Pulchra initia tragoediarum, quae non sunt inusitatae illi genti. Ex illius Sueci Classe uaues sedecim actae tempestatibus sub finem Septembris appulerunt in Portum Dieppensem, qui est in Normannia, et paulo post nactae idoneam tempestatem, traiecerunt in Angliam. Si praemittat pecuniam, videtur mihi non admodum caute facere. De Hispanis praesidiariis Antuerpia mihi scribuntur diuersa ab iis, quae ex te audiui, videlicet eos auehi in Hispaniam ob cladem acceptam a Rege Philippo ad Insulam Zerbi, quam scribunt esse multo maiorem priore. Omnes enim milites ad vnum sunt crudeliter interfecti, et in mare abiecti. Fuerunt autem Veterani, defuncti pluribus bellis, plerique Hispani, quamuis inter eos fuerint non pauci Germani ac etiam Galli. Praecipui Duces adempta omni spe redemptionis, rasa barba et vincti cathenis abducti sunt Constantinopolim excarnificandi. In eadem insula, paulo ante mortem Ferdinandi Regis Hispaniarum, ad internecionem coesus fuit exercitus Hispanicus cum ipso Duce Garzia Toletano Patre Albani, quiam floret. Iam dicuntur Turcae et Mauri obsidere Guletam arcem immunitissimam quam Carolus Imperator occupauit anno Christi 1535. tunc cum expulso Hariadeno Barbarossa, restituit in regnum Tunetanum Muleassem Regem exulem. Sita est ea arx ad antiquae cartaginis ruinas, non procul ab ipsa vrbe Tuneto. Admodum etiam infestantur littora Siciliae et Sardiniae ab ipsis Turcis et Mauris, et metuitur ne collectis maioribus viribus, proximo vere alterutram inuadant. Forte etiam ob eandem causam conscribitur miles in Italia. Audiuisti antea Vidamium Carnutum sub finem Augusti Lutetiae coniectum esse in vincula. Scribitur interceptas esse ipsius literas ad Nauarrum, in quibus agebat gratias Nauarro, quod suis literis ipsum dignatus esset, hortabaturque eum, ne quid temere tentaret. Si tamen aliquid moliretur, promittebat se illi fore fidum militem aduersus quoscunque, praeterquam aduersus Regem et Regiam familiam. Ob eam etiam causam captus est vnus ex Senatoribus Parisiensibus. Vterque ductus est in aulam (quae est ad S. Germanum quinque milliaribus a Lutetia) vt de ea causa cognoscatur, dicuntque Nauarrum venire in aulam, vt eos periculo eximat. Videntur tamen mihi magis verisimilia, quae de causa aduentus ipsius ex te audiui. Spero quod eadem ratione parcetur Vidamio propter eximiam nobilitatem et

strenuam operam, quam regno Galliae saepius nauauit. Missus est Lugdunum Mareschalcus a S. Andrea, ob seditionem de qua ante scripseram, vbi multos affecit supplicio. Non pauci etiam fuga sibi consuluerunt. Eodem fere tempore eo venit Cardinalis Turnonius. Roma (ut puto) accersitus, vt impediat nationale concilium, aut saltem in eo sit Legatus Pontificis. Is cum se huic Lugdunensi negotio immisceret, et durius ageret, vehementissima febre subito correptus est, ita vt medici de eius salute statim desperarint. In pluribus Galliae prouinciis magni tumultus exoriuntur ob religionem, et praesertim in Normannia et in Pictonibus. Adeos compescendos mittitur Regius equitatus. Quid sit effecturus nescio. Cabilloni (quae est vrbs nostrae Burgundiae ad Ararim) nuper interfectus fuit sacrificulus a Lutherano, cum in eum petulantius debaccharetur. Dominus de Monbrun (de quo antea scripseram) non tantum non dimisit exercitum, sed etiam eum indies auget, et alit ex direptionibus Coenobiorum et aliorum bonorum Ecclesiasticorum. Iam mutauit religionem Carpentoracti, Cabellioni, Aransioni, Nemausi, et in Monte Pessulano, quae sunt vrbes Galliae Narbonensis. Progreditur cum suo milite, nec quisquam se eius conatibus opponit. Quorsum sit euasurus adhuc ignoratur. Est affinis Cardinalis, Turnonii, quo nemo magis odit hanc nostram religionem. Ex iis omnibus potes colligere quanta pericula regno Galliae immineant. Rex (vt in hac rerum perturbatione plures sibi deuinctos habeat) in festo Michaelis octodecim ex proceribus creauit equites sui ordinis. Eorum nomina ad me non sunt perscripta. Dicuntur esse maximi tumultus Bremae, ob ista certamina de religione. Quidam affixis schedulis, et inscriptis in eis aliquorum nominibus, interminati sunt ipsis necem, nisi a vociferationibus et oppugnatione Doct. Alberti desisterent. Bene et feliciter Vale. Vitembergae 27. Novembr. 1560.

EPISTOLA XXXIII. Eidem.

MAgnifice Domine, quae de occupata a Moscho Reualia audiueramus, puto esse falsa, nam ea fama paulatim euanescit. Dicitur etiam soluisse obsidionem Rigensem, Poloni huc scribunt eum recens magno praelio victum esse a Nicolao Radziuilo, Lithuanici; exercitus ductore, et propterea misisse ad Regem Polonicum splendidissimam legationem,

qua ipsius Regis sororem, petit in vxorem fratri suo Georgio. Legatio iam est Vilnae, et dicitur esse septingentorum equitum pulcherrime instructorum. Putant autem Moschum haec simulate agere, vt Regem abducat a cogitatione rerum Liuonicarum. Si ille Rex tandem veternum excuteret, forte posset aliquid remedii istis malis adferri. Quicquid sit perit Liuonia, et Rigenses ac Reualienses ciues curant illas miseras reliquias suarum fortunarum exportari in Saxonicas vrbes. Insani autem equites suae et suorum fortunae immemores, secure heluantur. Plerique eorum nuper vocati ad nuptias cuiusdam nobilis, cum se totos in hilaritatem effudissent, nec de vicino et intento in omnes occasiones hoste cogitarent, circumuenti sunt a Moschis, et abducti captiui. Phantasta ille, qui se nominat despotam Sami (de quo nuper ad te scribebam) cum prope accessisset ad Moldauiam, et audiret Vaiuodam instructum esse firmo exercitu, clam aufugit a suis, nec scitur quonam gentium peruenerit; In Scotia feliciter procedit negotium religionis. Eo migrarunt ex Anglia plerique eorum, qui regnante Maria in Germania exularunt. Nam qui remanserant in patria (cum ab istis accusarentur abnegatae religionis, et inconstantiae in persecutione) eos non tulerunt. Suecus dicitur non abiicere curam expetitarum nuptiarum, sed se ita comparare, vt videatur proximo vere nauigaturus in Angliam. Dicunt etiam Adolphum Holsaticum maiorem spem, quam vnquam antea de iisdem nuptiis concipere. Oportebit aliquos sua spe falli. Hoc autumno ciuitates maritimae maximium damnum acceperunt ex crebris naufragiis. Aiunt plures quam centum naues vno die periisse circa Rugiam. Puto Doct. Peucerum prolixe ad te scribere de Halberstadensi conuentu, et futura disputatione Brusuicensi. Tales habet patronos Doct. Albertus, vt iam non sit facile eum opprimere. Concionatores Saxonici condemnant Heildebergensem et Marpurgensem Scholas, et habent suspectas Tubingensem, et hanc nostram. Voluntque Rostochianam et Gripsualdensem de controuersia iudicare, id est Midam de Pane et Apolline canentibus. Aula Vimariensis sedulo agit cum victorino, vt redeat in gratiam cum Illyrico, et faciat suas operas vt antea: an sit hoc facturus nescio. Non dubito vos audiuisse de dissidio inter Virtembergensem Principem et Badenses, et quomodo Archiepiscopus Saltzburgensis per aliquot dies praeclare cum Duce Bauariae heluatus in curru suffocatus crapula dignam peracta vita mortem oppetierit. Mitto reliquam partem libelli de maiori aetate Regis Franciae. Querela Liuoniae scripta est ab optimo et doctissimo viro cum quo intercessit mihi magna consuetudo et amicitia

EPISTOLA XXXIV. Contra eos, qui sub titulo maioris aetatis Regis volunt confirmare iniustam Guisiorum Regni administrationem.

IN exordio est criminatio aduersarii quod praefert amicitiam Guisiorum fidei, quam debet Regi et ipsi etiam veritati. Deinde subiiciunt Ordines, rem facilius totam posse et aduersariorum apertius diiudicari, si ab initio proponant summam et argumentum totius causae, et praecipue quid ipsi in suo libello supplicatorio rogent Regii sanguinis Principes, Quod in hunc modum agunt.

VERSIO TEXTVS.

DIcimus Regibus Galliae, quacunque sint aetate Regium esse honorem habendum, et omnibus ordinibus iis tanquam supremo Magistratui parendum. Nec excipimus vel primam eorum aetatulam, sed confirmamus, nullam infantiae vel pueritiae eorum partem debere nomine dignitatis Regiae vacare. Sed cum ii etiam Reges, qui prouecta et decrepita sunt aetate, et longo vsu rerum de Reipub. administratione edocti, sibi non sumunt, quod soli et sine Consiliariorum prudentia velint summae rerum praeesse: Multo magis ii, qui aetate sunt prima, quo tempore Consiliariorum ope indigent maxime, id debent supini negligere. Et quoniam tum temporis propter fragilitatem ingenii humani, quod in iuuenili aetate, vel ipsa etiam pueritia, est imbecillius, cum nullo ipsi vsu rerum instructi, nec ipsam rem possint gerere publicam, nec intelligere, quorum hominum opera ipsis sit futura cum primis fructuosa, agnatorum proximorum prae caeteris vti debent familiaritate, vt ipsorum consiliis, regnum legitime administretur. Praeterea addimus, quod etiamsi non niteremur iure agnationis in hac causa, nihilominus Guisiorum familiam ob grauissimas causas, ad hunc dignitatis gradum, contra ius publicum esse euectum. Postremo haec esse praecipua capita, de quibus nobis cum Guisiis est contentio, nosque nostram sententiam non solum scripto iure, sed etiam moribus regni Gallici esse comprobaturos. Et cum hoc iure sit receptum:

Posteriores leges tollere priores, non tenebimus lectorem congerie antiquarum constitutionum, sed ad confirmandam nostram opinionem, nisi stemus historiae, ei quae postrema est in hoc argumento perscripta. Quae est de Carolo VIII, cui regni haereditas delata est adolescentulo quartum decimum annum agenti, et adducimus eam non tantum vt rei alicuius gestae narrationem, sed tanquam omnium ordinum huius regni iudicium et sententiam Turoni congregatorum, cui qui autoritatem detrahit, non possit non maiorem notam constitutionibus Regiis inurere, et communem tranquillitatem magis perturbare. Paulus Aemilius lib, X. verba faciens de hoc conuentu Turonensi ait: In hoc conuentu fuit constitutum, vt Annae Regis Sorori agnatae proximae, corporis pueri Regis cura et educatio mandaretur, Sed quod supremus Senatus (quem appellant prime Conseil) legendus sit ex duodecim viris Principibus, quorum consilio (authoritate tamen et mandato Regis) omnia sint expedienda. In quam sententiam Cominaeus quoque refert, Principes Senatum constituisse, in quo sibi socios duodecim coniunxerunt, et addit Regem de eorum sententia postea omnia gubernasse, Et eodem fere loco dicit, se quoque in Senatu illo fuisse. Eram inquit ego quoque ex eo Senatu, qui tum erat institutus, cum a proximis Regis agnatis, tum a tribus regni ordinibus. Ex quo apparet manifeste agnatos Regis non solum fuisse Principes Senatus, sed necquem fuisse in eum locum receptum, nisi de eorum voluntale. Sed haec omnia adhibita historia Conuentus Turonensis in eo capite quod tractat de Senatu Regis impuberis erunt aptiora. Quae ita est perscripta. Quod ad Senatum Regis attinet, id videtur tribus ordinibus et vtilitate regni. Quod cum Rex propediem annum aetatis quartum demimum inchoabit, et non mediocri sit prudentia, optimaque indole praeditus, mandato eius exibunt omnes literae, sententiae, edicta et mandata de iis rebus, quae propositae fuerint, et in Senatu decretae, vel certe a maiore eius parte, nec tamen sine ipso quiuis auctoritatem habeat quodcunque mandandi vel edicendi. Rogantes demisse, vel quo possit fieri, saepissime, sine magna sua molestia consilio intersit, quia hac ratione et cognoscet multa regni sui negotia, et non poterit non discere, quo pacto ei recte possit praeesse. Quoties autem cumque ipse abfuerit. Dux Aurelianus proximus a Rege praesideat Senatui, et causas decidat, de arbitrio tamen et voluntate Senatus. Absentibus autem ambobus petunt, vt Borbonius Connestablius Galliae sit caput Consilii, et eo quo diximus modo res administret. Praeterea hoc etiam videtur Ordinibus pervtile, vt Beauuis quippe cui iure agnationis id competit, vt, quoties velit, Senatoribus assideat. Nihilominus tamen cum ordines sciant

eum esse in numero duodecim primorum Senatorum regni, quam eius modestiam commendant magnopere. Non enim fieri posse, quum pro longo rerum vsu, et huius regni plenissima cognitione non inuitus hoc faciet, quod et hactenus eum diligentissime fecisse, illis est gratissimum. Quocirca ordines petunt, vt semper velit in Senatu esse, et ei absentibus. Aureliano et Borbonio praesidere.

Quod ad reliquos Principes Regis agnatos pertinet, cum ab iis potissimum opem in necessitatibus suis Rex operare debeat, poterunt quotiescunque volent, habita ratione, dignitatis et honorum suorum in Senatu locum suum occupare. Videant igitur aduersarii nostri, an non sit Principum agnatorum Regis et legere Senatum et interesse semper. Sed vt ad rem propius accedamus: Aduersarius noster vehementer sudat in demonstranda aetate Regis maiore, et quod rerum summae praeesse debeat anno aetatis decimo quinto. Cui nos nostra sponte facile assentimur, imo hoc etiam addimus, quod hoc verum sit, etiamsi multis annis minor sit Rex. Sed id non impedit, quo minus opera vtatur eius Senatus, de quo hactenus loquuti sumus exemplo Caroli VIII. cui plena erat potestas gubernandi hoc regnum, sed tamen hoc non fuit neglectum, vt ei Senatus eo, quo diximus modo, legeretur. Ita [reading uncertain: print faded] omnia quae nobilis ille adulator affert, sunt adeo infirma, vt nobis nullum creent periculum, Nec enim negamus dandam esse Regi administrationem regni, sed dicimus, quod in consilium debet vocare Principes agnatos, et nequaquam extraneos. Ita vt si sincere de hac re iudicaretur, intelligeretur facili negotio, quod non solum nolumus impedire, quo minus ipse Rex rei summae praesit, sed quod contendimus, vt hoc fiat. Quod facimus dum cupimus, vt ea ratione et via vtatur in gubernatione, qua maiores eius vsi sunt. Et quaerat quascunque velit latebras aduersarius, cui qui sano iudicio praeditus est, persuadebit, non esse hunc eius finem, quod velit non tam defendere auctoritatem Regis, quam ipsos Guisios in praefectura regni confirmare. Ne quis vero existimet, hunc nouum Causidicum laborare verborum inopia, coaceruat multa verborum millia, vt probet id, quod nemo negat, quod Rex sit maior, quantum ad administrationem regni. Primo enumerat diuersas diuersarum prouinciarum Galliae, de annis pubertatis consuetudines, vt tamen nos subleuet labore respondendi et dicendi, quibusdam in casibus tantum masculos, quinto decimo aetatis anno esse maiores, ipse nomine nostro reddit responsum, quando dicit, id habere locum in subditis non in Regibus Galliae, quasi velit dicere, id nihil esse ad rhombum. Et posteaquam longe a proposita aberrauit quaestione, redire se putat in viam cum subiicit. Reges Galliae semper esse maiores

15, aetatis anno, quo tempore sit finita eorum tutela. Deplorandum autem est in limine statim offendere, et a veritatis via longissime discedere aduersarium nostrum, et sine illa pudoris significatione annales Galliae, qui omnibus in manu sunt, malitiose deprauaros adducere. Nobis autem sufficiat allegasse id, quod scriptum est in iisdem Annalib. de Caralo VI. qui XIII. aut XIV. anno aetatis cepit imperare, anno a nato Christo M. CCCLXXX. et postea de consilio Conuentus summorum regni Principum, cum annum aetatis attigisset XXII. ob singulares animi in eo dotes solus administrationem regni suscepit. Verba Annalium haec sunt. Paulo post rediens per Campaniam, Rex Remos proficiscitur, vbi frequens habitus est conuentus, in quo erant patrui Biturigum et Burgundiae Duces. Cardinalis Laonius, Archiepiscopus Remensis, et alii Magnates atque Senatores in magno numero. Ibi finita est tutela Regis, et desiit gubernatio patruorum, et additum fuit eum propter ingenii et bonitatem et dexteritatem satis ad gubernacula regni tractanda esse aptum et idoneum. Quando igitur egregius ille Gnato generatim quasi sententiam vniuersalem pronunciat, quod Reges Galliae semper XV. aetatis anno fuerint maiores. Videtur etiam hoc velle inferre, liberam illis fuisse potestatem quemcunque Senatum constituendi, cum contrariam ei veritatem historicam esse Annalium nostrorum omnibus pateat. Et vt reliqua eius argumenta, quibus ceu armis contra nos vtitur, proferamus in medium, addit, parentes Reges filiis Regibus tutores dedisse, nec iustam de ea re conquerendi causam agnatis proximis, sine magno dedecore fuisse. De qua iniuria et aliis quibus non dissimulanter hinc inde agnatos afficit, ipsorum sit vltio. Ad nos vero quod attinet, respondemus, esse ea quae hic proponit extra rem, cum nulla nobis de auctoritate testamentorum Regiorum sit disputatio, postquam omnibus notum est. Regem nostrum intestatum decessisse.

Sed haec est controuersia. Patre mortuo intestato, cuius potissimum habenda sit ratio, eorum ne qui artibus et dolis vi, ac potentia capita Senatus Regii iuuenis se constituerunt? aut eius quod legibus et moribus Gallorum est receptum, et a multis seculis obseruatum: Qui potius legendi in Senatum Regium agnati ne Regis vel extranei? ii qui defendunt auctoritatem Regis? aut ii qui eam oppugnant? Ii qui tuentur regnum, aut ii qui illud in praedam hostibus temere exponunt. Quod cum ita sit, luce clarius est, quae adducta sunt ab isto Gnatone, adeo esse aliena a nostra sententia, quam est eius oratio a veritate. Sed vt videamus quam praeuaricatorie alleget historias, singula minutim considerabimus.

Orditur ab Henrico I. qui praeterito Roberto fratre suo, quem dicit curam filii sui mandasse Baudouino sororio, comiti Flandriae. Sed omittit id, quod additum est in Annalibus, id ea de causa factum fuisse. Quod cum Robertus suasu matris suae. Eiusdemque Comitis Campaniae vellet priuare Regno Henricum, et is, cum illud bellum aliquandiu flagrasset, inter fratres tandem victor extitisset, non sine graui causa, quippe cui perspecta non solum, sed etiam comperta inimicitia erat fratris, qui regni ius sibi vendicabat, filium impuberem noluit fidei comittere inimici. Sicuti si quis hodie dicat, non posse penes Guisios esse administrationem regni, nec in sua potestate Regem habere ipsum, quod et ipsi ius sibi in regni possessione sumunt. Notandum interea id quod Paulus Aemilius lib. 3. de Baudouino dicit. Quod Aquitani cum vererentur ne renum appeteret, se eius opposuerunt gubernationi. Ex quo apparet, adversarium nostrum dum se sperat fructum aliquem capturum, et horum exemplorum adductione, contra conscientiam suam omittit omnia, quae sibi futura sint impedimento. Deinde progreditur ad Ludouicum Iuniorem, quem dicit fratribus suis germanis antetulisse Archiepiscopum Remensem, quem filio suo Philippo Augusto vsque ad XV. annum aetatis, vbi expirasset tutela Archiepiscopi (vt ille refert) tutorem dedit. Quod si ita est, necessaria consecutionis ratione sequitur, Archiepiscopum nullo vnquam tempore Gallis imperasse. Cum Philippus Augustus annos natus esset XVI. eo tempore quo diem suum obiit Pater, teste Paulo Aemilio lib. V. Quod si nos assentatori isti hoc demus, quod Archiepiscopus summae rei Galliae praefuerit, nolens volens cogetur concedere, minorem aetatem Regis XV. aetat. an. non cessauisse. Quod vero ad institutionem Ludouici attinet, ita habet: Iustissimas fuisse causas, cur fratres suos noluerit esse curatores filii sui. Quod Robertus non solum amens habitus a principibus, sed etiam publice declaratus sit (pro vt id reserunt Annales) et reliqui, cum vitam monasticam elegissent, renunciassent omnibus politicis negotiis. Omisso hoc quod non sine maximo labore posset probari moriente Rege eos omnes superstites fuisse.

Postea descendit ad historiam Lud. VIII. Qui praeposuisset fratri Germano Reginam viduam, quam tutricem reliquit fratris sui Lud. IX. Cui praeteritis iis quae potuissent adduci, de Lud. VIII. respondemus, quod voluntas eius fuit trium ordinum auctoritate confirmata, qui alios quoque eligebant, quibus vna cum Regina gubernatio regni demandaretur, referentibus id in hunc modum Annalibus. Theobaldus Comes Campaniae et alii conuenerunt Regem in conuentu trium ordinum, qui habebatur, vt forma administrationis regni praescriberetur, et paulo ante

scriptum est: Et fuerunt adiuncti Reginae sapientes et prudentes viri propter negotia regni. Narrat autem Paulus Aemilius interea maiorem partem nobilitatis congregatam fuisse aduersus Philippum. Ita vt ex hoc etiam non absurdis rationibus colligatur, semper hoc fuisse cordi nomini Gallico gubernari regnum per agnatos Regis, ipso existente minore.

Postea proponit exempla duorum Ludouicorum, septimi scilicet et noni, qui profecti e regno partes suas commendarunt nonnunquam Abbatibus S. Dionysii, Proregibus Franciae. Ad quod nos respondemus, quod producens eiusmodi nihil aliud agit, quam quod commaculat papyrum, quam aliis carissime vendit. Nec enim hoc agitur. Reges ne ii qui per aetatem ad gubernacula regni sedere possunt, habeant potestatem eligendi, quos velint regni gubernatores, sed hoc, quodnam debeat esse consilium regni Rege minore? Etsi id veniret in quaestionem non careremus historiis, quae nostram intentionem comprobarent.

Quod ad Constitutiones Philippi III. et Philippi pulchri attinet, cum semper agnatos vocitent ad tutelam, nobis non praeiudicant. Et videtur poenitentia ductus aduersarius noster, quod eas allegarit. Quando addit, eas nullum sortitas effectum: quod liberi eorum Regum maiores fuerint, antequam patres morirentur. Ita vt haec exempla non minus apte quam reliqua in medium esse adducta videantur. Tum autem se potissimum putat arcem causae tenere, cum refert verba prisca Caroli V. et eius constitutionem de tutela Caroli VI. et pluribus verbis enumerat eos, qui astiterunt promulgationi eius, ac si velit copias contra nos cogere, aut quod infinita illa turba nobis velit metum incutere. Cum Carolo V. fuerit quidem in animo dare filio suo nomen et auctoritatem Regis, non obstante minore eius aetate, non quod priuare eum voluerit consilio agnatorum Principum, nec locum dare ei, qui primo per adulationem sese familiaritati Regis insinuasset, vt regnum proarbitrio suo regeret, quod ex hoc apparet, quod Carolus VI. rerum summae de consilio Principum agnatorum praefuerit, vsque ad XXII. aetatis annum, quemadmodum id ex Annalibus superius probauimus, ex quibus etiam hoc liquet, quod ab eo tempore quo in morbum incidit, agnati Principes illico negotia regni susceperint, puta quibus hoc proprie et prae caeteris omnibus conueniet maxime. Quod responsum trahimus quoque ad Constitutionem Caroli VI. qua omnis gubernatorum seu Proregum auctoritas est sublata, cuiusque etiam aetatis Reges fuerint. Nihilominus quamuis minor aetas impedit nec nomen, nec auctoritatem Regiam, quis est adeo demens, qui existimet voluisse eum facere potestatem infanti, vt sibi legat Senatum. Dicimus igitur Regem minorem posse administrare regnum

per se, sed addimus, id eum facere debere de consilio agnatorum Principum, quemadmodum id ex decreto trium ordinum Turoni congregatorum patet, quod nobis interpretationis potius loco debet seruire, quam absurdae huius loquaculi opiniones. Cui nullam faciemus iniutiam, si ei auctoritatem tot tantorumque virorum, qui in illis comitiis fuerunt praeferemus. Cuius dignitati cum nulla sit posterior constitutio fidem suam non derogabimus solum, sed nec illam praeponemus. Sed iste Gnatho, quando loquitur de eo conventu, veteratorie praeterit id, quod suae causae parum possit prodesse, quo nos docet, non esse ei fidendum historiarum productione, nisi quatenus eas ipsis non oculis perlustramus nostris. Non est igitur necessarium, repetere ea, quae superius diximus de constitutione ordinum, quo ad Senatum Regis minoris spectat. Sed hoc solum, quod ea constitutio ita comprimit huius adulatoris vires, vt iis nullomodo vti possit vtiliter. Nam quod Dux Aurelianus contra Matrem gubernatricem regni insurrexit, nec eius accusationi in supremo Senatu Parisiensi fuit datus locus, quantum ad gubernationem attineret, hoc non potest offundere tenebras luci clarissimae de praerogatura agnatorum Regis. Errabat autem Aurelianus in hoc, quod in odium vellet vocare gubernatricem contra constitutiones Regias, decretumque Turonense. Cum tamen non sit dubium, quin malae administrationis culpa non caruerit, vt ex Paulo Aemilio patet, qui in libro X. eam dicit fines officii sui transgressam, cum praeposita esset educationi filii, pedetentim ad gubernacula totius regni, vt hodie nostri Guisii, accederet. Quod nisi Deus ambitionem eius fregisset, magnam regno calamitatem attulisset, cum eam ita puniret, vt subiiceret imperio hostis sui Aureliani ad dignitatem regiam euecti. Ita vt duae fuerint causae recusandi postulatum Aureliano, quod vellet prendere gubernacula regni, cum nondum per aetatem esset capax. Secundo quod aliis vellet praeesse, cum in Matris adhuc esset cura ipse, quippe qui minor erat annis XXV. nam hoc fundamento nixos fuisse Senatores Parisienses autor est Aemilius. Quod vero addit, ordines neminem loco mouisse ex iis, qui allecti erant in Senatum regium, id plurimum nobis conducit. Nam et electio facta erat ab agnatis Regis, vt probauimus id saepius ex lib. VII. Philippi Cominaei. Praeterea si Rex voluit eam electionem auctoritate ordinum confirmari, quid magis nostris prodest partibus. Ita vt hactenus nihil adductum sit ab aduocato Guisiorum, quod vel argumenta nostra modice possit impugnare. Nec minus obest nobis, quod de Clotario et Carolo Magno inculcat, quia est extra rem causamque. Inprimis cum Clotarius vna cum Austrasiae regno, quod Dagoberto filio adolescenti dedit, simul ei consiliarios, Arnoldum

et Pipinum, testantibus id Annalibus, addidisset. Ita vt omnia illa quae contra nos attulit ardelio ille, nullum nobis praeiudicium afferant. Voluit enim probare Reges Galliae posse regere Rempubl. non obstante minore eorum aetate, id quod nos non negamus. Concludit tandem Regem quamuis minimae aetatis posse gubernacula regni tractare. Id quod nobis maiori est curae quam ipsi. Addimus autem, quod adolescentes Reges, eo melius regere possint, si agnati Principes de auctoritate Ordinum illis adiungantur. Id quod duabus potissimum rationibus ita constitutum fuisse existimamus: Prima est naturalis ratio, qua credimus esse nobis ardentiorem quendam amorem ingeneratum erga eos, qui sanguine nobis sunt coniuncti, quam erga extraneos. Secunda ratio est necessitatis, quod cum Principes agnati plerumque sint potentes, et in magna auctoritate apud subditos, eo modo Maiestatem Regiam tuentur, qui propter imbecillam aetatem posset saepenumero iniuria affici ex contumacia subditorum. Quare et natura exigente et necessitate postulante, agnati Regis esse de Senatu Regis minoris debent, quem ordines ei ad supplendam insirmitatem prudentiae iuuenilis soliti sunt, sapientissime adiungere.

Venimus ad alterum huius contentionis caput, quod hic adulator surda aure praeternauigat, ita vt ne literam quidem de eo in toto suo libro reperias. Quod etiamsi non dubitaretur de auctoritate agnatorum Regis, nihilominus Guisii nullo modo possint rerum summae praesse, tribus de causis praecipue, quas verbose in nostro libello supplicatorio adduximus.

EPISTOLA XXXV. De Maiori aetate Regis Christianissimi contra scripta Seditiosorum.

LIbelli famosi, qui clam excusi sunt, et sparsi ad excitandas seditiones, cum maledictis et calumniis impudenter confictis sint referti, digni quidem essent, qui a bonis contemnerentur (cum praesertim ipsis sit honorificum a sceleratis vituperari) nisi impius Regis Christianissimi Mtem peterent. Et quoniam semper fere homines ita sunt affecti, vt libenter maledicta et calumnias audiant, et praesertim his temporibus, quae ob dissensiones et factiones in religione magis obnoxia sunt seditionibus, multique rapti suis assectibus et perturbato iudicio scripta illa legant, consultum et necessarium visum est, vt iis qui bene sunt affecti consulatur,

et errantes in viam reducantur, sparsis calumniis opponere veritatem, quae forte plerisque est incognita, quantum ad ea attinet, quae ad ipsam Regis Maiestatem pertinent. Hoc autem ideo faciendum est, vt si subditi fiant rebelles, aut excitent seditiones, nullam in posterum ignorationis excusationem habeant, et vt mundus intelligat, Regem Rempubl. administrare secundum antiquas et nouas regni leges, diuinis legibus conformes. Scit quidem se teneri soli Deo reddere rationem suae administrationis, nihilominus tamen cupit ab omnibus intelligi, quaenam sit auctoritas quam leges regni ipsi in ea re concedunt, quam quidem auctoritatem et vi et famosis scriptis conantur seditiosi conuellere, ipsumque et Reginam Matrem in ordinem redigere, et regni administrationem iis attribuere, qui nihil in ea iuris habent, nec vnquam habuerunt, nisi ex suorum Regum voluntate. Ipsius etiam Reip. vnum est corpus, quod Regi debet auctoritate illius capitis, quod de coelo ipsi est concessum. Si qui autem sine ipsius consensu eam auctoritatem sibi sumerent, plures viderentur esse Reges. Vnde maxima confusio et rerum omnium perturbatio sequeretur.

Vt intelligantur Franciae leges, sciendum est in illis Franciae regionibus, quae vtuntur suo peculiari iure (quod consuetudinarium vocamus) cum antiquitus quaereretur, qui nam essent minores annis, non habitam fuisse rationem legum Romanarum, sed consuetudinis regionis, in qua quaestio mouebatur.

In Campania et Bellonacis, et quibusdam aliis Prouinciis, nobiles et ciues censebantur maiores anno 15, et tanquam maiores poterant sua possidere, prastare iuramentum fidelitatis suo Domino, et omnia facere, quae maiores faciunt, praeterquam prouocare ad monomachiam, aut prouocationem acceptare, nam ad eam rem requirebatur annus XXI. propter vires corporis. Foemella vero consebatur, maior, anno XII.

Apud Parisios, Normannos, Andegauos, Caenomanos, Turones et alias regiones, masculus censebatur maior anno XXI foemella vero XV. hoc apparet ex antiquis consuetudinum voluminibus, qui adhuc extant, et ex veteribus constitutionibus, quarum vna edita est anno 1246. Mense Maio.

Gulielmus nothus Dux Normannorum cum Angliam domuisset, in eam induxit Normanniae consuetudinem, et adhuc hodie in Anglia masculi dicunt ut maiores anno aetatis XXI. et foemellae anno XIV.

Lex Francorum ripuariorum quam tulit Theodoricus Franciae orientalis Rex, qui fuit filuis Clodouei, qui primus inter Francios Reges religionem Christianam suscepit, statuit, vt qui sunt annos quindecim

Haec quidem quae recensuimus intelligenda sunt de subditis Regum Franciae, nam quantum ad ipsos Reges attinet, ii semper habiti sunt maiores anno XV. et ea aetate finem accipiebat eorum tutela et regentum potestas, vt apparet ex literis quae nomine regentum, non autem Regum concedebantur interea, dum ipsi tutelam administrabant. Ex illis literis facilis est probatio eius rei de qua iam disserimus.

Quoniam autem de Regibus iam est institutus sermo, de illis tantum dicemus, relictis eorum subditis, iuri illi cui iam subsunt. Certum est itaque Reges patres pro sua voluntate et arbitrio, et quidem legitime, semper suis liberis aetate minoribus delegisse tutores et Regni administratores, quos regentes nominamus, et in eiusmodi electionibus, habita est tantum ratio voluntatis ipsorum patrum, et si qui ex agnatis, aut aliis Principibus dignitate excellentibus ausi sunt hoc improbare (quod tamen raro accidit) nihil vnquam nisi damnum et infamiam ex suis conatibus retulerunt. Ii vero, in quibus fuit virtus, se continuerunt, et obedientiam praestiterunt, quam tanto magis Regi debent, quam alii subditi, quanto magis sunt ipsi sanguine coniuncti, et ius successionis in regno habent.

Rex Henricus Primus duos fratres habuit, Robertum Ducem Burgundiae et Odonem Episcopum Altissiodorensem. Moriens tamen delegit filio suo primogenito Philippo Primo tutorem et regni administratorem Balduinum Insularum Flandriae comitem, cui nupserat Alisa ipsius Henrici soror.

Rex Ludouicus Iunior, habebat quatuor fratres. Henricum Episcopum Bellonacensem, Robertum Druidum Comitem, Petrum Dominum de Contonaii, et Philippum Magnum, Archidiaconum Parisiensem, nihilominus Alisae vxori gubernatrici filii Philippi Augusti, coadiutorem et contutorem dedit Gulielmum Rhemensem Archiepiscopum Cardinalem et legatum Apostolicum ipsius Reginae Alisae fratrem, Illis tutoribus et regentibus obtemperatum est quousque ad annum XV, peruenirent Philippus Primus et Philippus Augustus, qui tamen finita tutela cum meminissent quanta fide et prudentia tutores regnum administrassent, vsi sunt eorum consilio vt antea, non tamen regentum titulum eis tribuerunt.

Rex Ludouicus Octauus habebat fratrem Philippum Comitem Bononiae in Picardia, eo tamen praeterito, reliquit Blancham vxorem omnium suorum liberorum tutricem, Regnique administratricem. Quod cum

quibusdam ex Regis agnatis displiceret (eo quod ipsa Regina Blancha numerosa prole onerata illis multa petentibus, se non admodum facilem praebebat) conati sunt vi constituere Regium tutorem et regentem Philippum Comitem Bononiae sparantes se ab eo impetraturos, quae Blancha iuste denegauerat. Inuaserunt Theobaldum Comitem Campaniae, qui detexerat eorum conspirationem, qua conabantur Regem Diuum Ludovicum in suam potestatem redigere, cum iret Vindecimum, qui locus erat designatus tractandae paci. Quamuis Rex tunc temporis esset tantum annorum tredecim, conscripsit militem, et tulit suppetias Comiti Campaniae, fugauit et domuit rebelles, ac eis significauit ne disputarent, ad quem regni administratio pertineret. Deum enim qui in ipsa pri ma adolescentia illud sibi concesserat, addidisse satis animi et prudentiae ad illud gubernandum, auxiliantibus suis consiliariis.

Is Ludouicus Iunior (cuius supra facta est mentio) profecturus ad Hierosolimitanam expeditionem, constituit Regentem in Francia (interea dum abest) Sugerum S. Dionysii Abbatem. Rex Diuus Ludouicus iturus in Tunetanam expeditionem constituit Regentes, Mattheum S. Dionysii Abbatem, et Simonem Nesleum, et si quid humanitus ipsis acciderit, substituit Matthaeo Abbati Philippum Episcopum Ebroicensem, et Simoni Nesleo Ioannem Comitem de Ponthien, nec quisquam fuit ex agnatis Regis aut aliis Principibus, qui in patria remanserunt, qui non obtemperaret illis gubernatoribus.

Rex Philippus Tertius, cum haberet liberos ex duabus coniugibus, non constituit Mariam secundam suam coniugem tutricem, filii sui primogeniti Philippi pulchri, eo quod ipsi esset nouerca, sed filii tutorem esse voluit, Petrum Comitem Alenconii suum fratrem, qui non habebat liberos, voluit autem tutelam finiri anno XIV. aetatis sui filii Philippi, constituens eum maiorem vno anno citius quam consuetudo regni faceret, Quod si nondum finita tutela moreretur Comes Alenconii, substituit ei Ioannem Comitem Blesensem, praeterito Roberto Comite Claromontano altero suo fratre, eo quod haberet liberos. Ab hoc Roberto originem ducit Borbonia familia quae iam in Gallia floret.

Philippus pulcher instituit Ioannam suam coniugem tutricem liberorum quamdiu maneret vidua, et ipsi substituit Carolum Valesii Comitem suum fratrem. Horum duorum posteriorum Regum constitutiones nullum sortitae sunt effectum, quia antequam morerentur, ipsorum liberi ad maiorem aetatem peruenerant.

Rex Carolus Quintus (qui merito sapiens nominatur) Mense octobri anno 1373. constituit Ioannam suam coniugem tutricem et Regentem

siliorum et Regni, et in ea constitutione vsus est huiusmodi antiquis verbis. Iure tam scripto quam naturali constat matrem teneriore amore affici erga liberos, et magis pio animo eos complecti, ac de eorum personis, et bonis conseruandis magis solicitam esse, quam quenquam alium, quantumuis propinquitate sanguinis ipsis coniunctum, et propterea quantum ad ipsorum tutelam eam merito omnibus aliis praeferri. Idem Rex Carolus Quintus, voluit tutelam illam finiri statim ac filius eius primogenitus ingressus esset annum XIV. suae aetatis, et sic constituit eum maiorem biennio citius quam ferret ipsius regni consuetudo, cui Reges derogare possunt, quantum ad se attinet, non autem quantum ad subditos. Quoniam autem Regina prior mortua est, cum esset Rex Carolus in arce Vincennarum prope Lutetiam sanxit, vt in posterum Reges Franciae haberentur maiores anno XIV. hoc accidit anno Christi 1374. Eius sanctionis ratio est, quod ea aetas idonea sit ad Regiam dignitatem, et ad administrationem regni, exemplo Ioae, qui anno septimo factus fuit Rex, et Iosiae, qui octauo. Dauid etiam admodum iuuenis inunctus fuit in Regem, et Salomon electus est a Deo, cum adhuc esset in satis tenera aetate, et tamen ii Reges secundum mandatum diuinum regnarunt. Ieremias Propheta, cum adhuc esset plane puer, constitutus est super regna et populos. Et certe anno XIV. aetatis homines incipiunt valere iudicio, et in ea aetate quilibet admittitur ad multos actus legitimos. Alii Reges Franciae et aliarum etiam regionum cum regni administrationem ea aetate suscepissent, feliciter et vtiliter regnarunt. Praeterea Regum Franciae filii ita diligenter erudiuntur, et ad omne genus virtutum instituuntur, vt verisimile sit eos anno XIV. magis idoneos esse ad res gerendas, quam sunt multo maiore aetate inferioris conditionis homines, sicut scripsit olim quidam Poeta. Principibus ante annos virtutem adesse.

Eae omnes rationes quas recensuimns, insertae sunt illi constitutioni Caroli V. quae anno 1375. 21. die Maii promulgata est in Parlamento, sedente Rege pro tribunali et ius reddente, eique tunc assidebant Delphinus filius primogenitus, Dux Andegauensis, Patriarcha Alexandrinus, Archiepiscopi, Rhemensis, Senonensis, Tholosanus, et Ambronensis, Episcopi, Leodunensis, Meldensis, Parisiensis, Dolanus, Altispiodorensis. Niuernensis et Ebroicensis, Abbates. S. Dionysii de L'esterp. S. Vedasti Atrebatensis. S. Colombae in Senonibus. S. Cypriani prope Pictauium, et Vnidocinensis, Rector, Doctores facultatis Theologiae et Iuris Canonici, et alii ex vniuersitate Parisiensi, Decanus, Archidiacanus, Cancellarius, poenitentiarius, et alii plures Canonici Ecclesiae Parisiensis, Comites Alenconii Druidum, Marchiae, Brennae, et Insularum, Dominus Robertus ab Arthesia,

Raymondus de Beaufort filius Vicecomitis de Turenne et alii plures am ordinis Ecclesiastici quam secularis.

Postea dictus Rex Carolus V. constituit Ludouicum Ducem Andegauensem fratrem suum regentem in Francia, quousque filius pervenisset ad annum XIV. Ludouico Andegauensi substituit, Philippum Ducem Burgundiae alterum suum fratrem minimum natu, praeterito Ioanne Duce Biturigum etiam fratre, qui aetate Philippum superabat.

Itaque cum Rex Carolus V. obiisset decima sexta septembris anno Domini 1380. Dux Andegauensis cepit regnum administrare, et illud administrauit per sedecim dies, quo tempore omnibus diplomatibus ac etiam arestis Parlamenti inscribebatur nomen Regentis, non autem ipsius Regis. Secunda Octobris eiusdem anni celebris conuentus, Praelatorum et Procerum arcani Consilii Regis, curiarum et Collegiorum vrbis Parisiensis, venit in Parlamentum, vbi cum Dominus Ioannes des Mares Regius in Parlamento aduocatus ostendisset quantum esset incommodi in Regiis tutelis ex sententia conuentus. Dux Antegauensis, Regiam tutelam deposuit, quam tamen diu retinere poterat. Nam tunc temporis Rex Carolus VI. erat tantum XI. annorum et decem Mensium minus vno die.

Is Carolus VI. cum Coronaretur confirmauit Patris constitutionem de maiori aetate Regum. Postea in Ianuario anno Christi 1392. constituit Reginam Isabellam suam coniugem regentem, et praecipuam tutricem liberorum, si forte moreretur antequam filius primogenitus peruenisset ad annum decimum quartum, et ipsi Reginae, si moreretur aut nuberet, substituit Duces Biturigum Burgundiae, Borbonii et Bauariae. In ea constitutione, vsus iisdem plane verbis, quibus vsus fuerat pater in sua anno Christi 1373. postea anno 1403. constitutionem suam abrogauit et voluit vt cuiusque esset aetatis filius temporis suae mortis Coronaretur et nominaretur Rex, sine vllo tutore aut regente. Attribuit Reginae custodiam et educationem liberorum, quandiu minores annis essent, attribuit etiam ei praecipuam gubernationem regni, ita tamen, vt omnia nomine filii ageret. Non contentus ea priuata constitutione anno Christi 1407. Mense Decembri Parisiis legem generalem de ea re tulit, quae promulgata fuit ipso protribunali sedente et ius reddente, prasentibus, Rege Siciliae. Ducibus Auquitaniae, Biturigum, Borbonii, et Bauariae. Comitibus, de Mortanius, Niuernensi, Alenconio, Claromontano Vindocinensi et S. Pauli Conuestabile, magno Magistro Curiae, et Cancellario Franciae, Archi-Episcopis, Senoniensi et Vesuntino. Episcopis Altisiodorensi, Andegauensi, Ebroicensi, Pictauiensi et Gapensi, magno numero Abbatum, et aliorum Ecclesiasticorum, primo Cubicucario et aliis multis, pluribus

auratis equitibus et aliis multis ex nobilitate, Consiliariis Regiis ex arcano Consilio, Parlamento, Camera, rationum Regiarum, supplicum libellorum, domus Regiae, Pallatii, subsidiorum Thesauri, et praeterea multis ministris Regiis, et ingenti multitudine aliorum hominum.

Ea lege in perpetuum sublatae fuerunt tutelae Regum Franciae, quibus quandiu essent minores prospectum est, vt praecipue vterentur consilio Reginarum matrum et aliorum in lege nominatorum. Quoniam aliqui vocati a Regibus ad tractanda regni negotia magis fuerunt studiosi priuatae suae, quam publicae vtilitatis, experientia docuit eos, qui praeessent administrari tanquam tutores aut regentes posse plus damni dare, eo quod non possent ab administratore remoueri quamdiu Rex esset minor annis, quod fuit in causa, vt maturo consilio ei rei tale remedium adhiberetur.

Rex Carolus Octauus peruenit ad regnum cum nondum esset quatuordecim annorum, Anno Domini 1483. Mense Augusto. Proximo Mense Februario conuenerunt in vrbe Turonensi ordines seu status regni (vt vocant) quibus Rex obtulit descripta nomina eorum, quos sibi consiliarios delegerat. Ordines nullum plane ex illis mouerunt loco, petierunt tamen a Rege, vt aliquot alios illi numero adiungeret, quod Rex ipsis concessit, qui quidem non erat maior, nam sequenti Mense Iunio primum compleuit annum decimum quartum. Paulo post consecratus et coronatus fuit, et ab eo tempore administrauit regnum eorum consilio quos libuit ipsi deligere, idque secundum legem de ea re latam a Carolo Quinto, quae confirmata fuit per Carolum VI. In Regis Consilio primas tenebat Anna a Francia Domina Belloioci ipsius Regis soror primogenita. Verum Dux Aurelianensis (qui alioquin in conuentu Turonensi curarat adiungi aliquot consiliarios ad priorem numerum) feruore aetatis et stulto consilio impulsus, coepit improbare illam gubernationem, et pertraxit in suas partes Principes familiae Aurelianensis, Ducem Britanniae, Armoricae, Dominum Albretium, Principem Aransionis et quosdam alios.

Anno 1484. Mense Ianuario venit in summum senatum Parisiensem seu Parlamentum, vbi per suum Cancellarium Dionysium Mercerium (cuius orationem ratam habuit) curauit exponi quam praepostere omnia in regno administrarentur, dicebatque Annam sororem Regis nullo iure, sed sua priuata auctoritate vsurpasse regni gubernationem ac tutelam fratris, quem in sua potestate habebat. Petiit itaque a senatu vt curaret Regem perduci Lutetiam, et apud eum efficeret, vt regnum administraret ex sententia ipsius Senatus et aliorum, quorum fideli opera Pater et Auus

vsi fuerant, petebatque, vt denuo ordines regni conuocarentur. Testabatur autem, se non expetere regni gubernationem sed tantum hoc agere, vt per alios recte gubernaretur.

Nulla vnquam mota fuit seditio, cui non praetexuerint seditiosi publicam vtilitatem, hoc enim summo studio semper agunt, vt suam ambitionem et priuatas cupiditates, specioso aliquo nomine ornent.

Responsum tulit Dux Aurelianensis. Parlamentum tantum institutum esse, vt ius dicat, nec se aliis rebus immiscere, nisi ex mandato Regis. Dixerunt tamen Senatores, se missuros ad Regem quae ipse postulauerat, si ea sua manu consigata daret, sicut promiserat se facturum, et quicquid Rex decerneret, se ipsi obtemperaturos tanquam capiti diuinitus instituto. Debere tamen ipsum Ducem diligenter considerare quid Petiisset, et curare ne factiones aut simultates exoriantur in Francica familia Incolumitatem enim regni consistere in pace et concordia Regis et subditorum. Hoc autem tantum posse effici, si subditi Principi suo obediant, et eius obedientiae potentes Principes praecipue debere exemplum praebere populo. Addidit Ioannes Vacquerius summus Parlamenti praeses, quae a se dicta essent, esse accipienda exhortationis et non responsi loco. Ad eiusmodi enim petitiones sibi non licere sine consensu et mandato Regis respondere.

Dux raptus suis affectibus huic prudenti admonitioni et consilio non obtemperauit, sed armis voluit perficere quod instituerat. Mense Septembri anno 1485. Rex significauit Parlamento quid moliretur Dux, et petiit sibi indicari quid facto opus esset ad tuendum suum ius et suam auctoritatem. Responsum est Regi, manus esse iniiciendas seditiosis, et ipsorum bona occupanda. Paulo post Rex significauit Parlamento, se conatum esse persuadere seditiosis vt arma deponerent et vt Deum sibi magis propitium redderet, et ipsis tempus ad resipiscendum largiretur, se non statim pro suo iure cum ipsis egisse. Verum cum neque modum neque finem insaniendi faciant, se omnino constituisse, aduersus ipsos agere vt merebantur, neque hoc mirum cuiquam debere videri. Mandabat autem Parlamento, vt ex officio faceret quae recta et vtilia esse iudicaret. Nec diu dilatae sunt seditiosorum poenae. Nam Regius exercitus aduersus ipsos conscriptus, aliquot eorum arces solo aequauit. AEdes autem (quas Mercerius Cancellarius Lutetiae habebat) sunt dirutae.

Dux ille Aurelianensis cum postea ad regnum peruenisset, memoria suae culpae recte sciuit vti. Nihil durius statuit in eos, qui in illa seditione ipsi erant aduersati, Imo vero eo nomine pluris fecit eos, eorumque maxime opera postea est vsus. Deplorauit etiam mortem praesidis

Varquerii, saepeque testatus est plus in eo virtutis fuisse, quam in vllo eorum, qui tunc temporis iuri dicundo praefuerunt. Nunquam ex hominum memoria diuinum eius responsum delebitur. Cum enim ab ipso peteretur vt ignosceret Aurelianensibus qui Regis mandato obtemperantes, in illis tumultibus sua vrbe ipsum excluserant, respondit; Nihil ad Regem Franciae pertinere iniurias factas Duci Aurelianensi. Hic sane annumerandus est praestantissimis Franciae Regibus, quare culpa (ex qua sciuit fructum capere) non debet ipsi esse opprobrio.

Itaque Christianiss. Rex Franciscus huius nominis secundus, cum sit natus annos sedecim cum dimidio, et sit maritus, procul dubio est maior annis et idoneus ad gubernandum suum regnum, secundum ipsius regni leges, quae Regibus (cuiuscunque sint aetatis) interdicunt alienatione sui patrimonii. Romanae etiam leges concedunt administrationem suorum honorum puberibus minoribus 25. annis, qui nolunt habere curatores, eisque tantum adimunt potestatem sua alienandi.

Quod si quis dicat multum interesse inter priuatarum rerum administratione, et magnae alicuius politiae, fatebor quidem Regibus semper esse opus prudentibus Consiliariis, siue sint quinquaginta annorum siue sedecim. Principum corda (siue ii tenerae suae prouectae sint aetatis) sunt in manu Dei, qui suggerit eis Consilia pro meritis subditorum. Admonet itaque subditos Psalm 72. ipsorum esse officii, orare Deum, vt Spiritum suum Regi largiatur, vt eo duce et auspice, regnum recte administrare possit, et (vt ipsorum preces exaudiantur) iubentur vitam emendare, non autem se immiscere administrationi regni, nisi ad eam adhibeantur a Rege, cui soli licet sui regni ordines conuocare, aut alios conuentus indicere, pro vt suis rebus conducere existimat. Sapientia Dei per os Salomonis ait, per me Reges regnant. Sacra scriptura, cum de Rege puero apud Esaiam loquitur, satis ostendit, se intelligere de eo qui potius sit puer moribus quam annorum numero, quoniam puerum centum annorum reiicit.

Dauid propinquus morti, cum praecepta daret filio Salomoni duodecim annos nato, fassus est eum esse sapientia praeditum, hortatus est eum, ne a mandatis Dei discederet, nec ei tutores aut selectos Consiliarios dedit. Ipse autem Salomon cum in adolescentia praestanissimus. Rex habitus fuisset, in senecta regnum suum male administrauit.

Ioannes Gerson Cancellarius Ecclesiae Parisiensis, cum nomine Academiae orationem haberet coram Principib. Praelatis et Consiliariis (qui septima Nouembris anno 1405. conuenerant in Curia Parlamenti, vt de emendatione regni agerent, eo, quod Rex Carolus Sextus inciderat in errorem

mentis) persuasit, vt Delphino Regis filio (quamuis esset plane adolescens) omnes parerent. Aiebat enim saepenumero, Deum largiri populis maiora beneficia per iuuenes Reges et innocentes, quam per senes peccatores, et pueris Regibus adesse angelos custodes regni et ipsorum.

Paulus Apostolus vetat, ne quis contemnat adolescentiam Timothei quem Episcopum constituerat, significans non debere de alicuius virtutibus aut vitiis fieri iudicium ex aetate. Iosephus in adolescentia fuit Typus Christi, et promotus ad gubernationem AEgypti.

Cornelius Tacitus libro vndecimo suorum annalium ait, in vetere Roma (quae non minus excelluit virtutibus, quam altera vitiis) nullam fuisse praescriptam aetatem consulatui aut Dictaturae gerendae, qui fuerunt summi Magistratus. Republica autem postea in Monarchiam redacta, multi in pueritia, vel adolescentia Romano Imperio praefuerunt.

Clotarius secundus cognominatus Magnus peruenit ad regnum, cum tantum esset quatuor mensium, et viuens filio Dagoberto concessit regnum Franciae Orientalis, vbi pro arbitrio imperauit.

Carolus Magnus voluit filios suos in admodum tenera aetate Romae coronari per Adrianum Pontificem, Pipinum Longobardiae, et Ludouicum Pium Aquitaniae Reges earumque prouinciarum administrationem ipsis permisit.

Cornelius Tacitus in libro de moribus Germanorum scribit, vsitatum fuisse in Germania (vnde Franci ducunt originem) vt eorum, qui nobilitate excellerent, vel quorum eximia in Rempubl. merita extarent, filii adhuc adolcscentes magnis negotiis, et rebus gerendis praeficerentur, cum iis qui virtute et praeclaris factis magnam nominis celebritatem consequuti fuerant.

Familia Regum Franciae cum Nobilitate et antiquitate excellat procul dubio dignissima est, quae eiusmodi aetatis priuilegio gaudeat, et praesertim quantum ad ipsius Regis personam attinet. Quod tamen nolo sic intelligi, quasi aliis Principibus, ex ea familia aliquid detractum velim, cum hactenus eo priuilegio sint vsi, et in adolescentia vexerint prouincias grauissimis periculis obnoxias, feliciterque praefuerint validissimis exercitibus.

Quod si etiam Rex Christianissimus minor esset annis 14. et tutelae ius in eo locum haberet, nulla est lex, quae non reliquis omnibus praeferat Reginam eius matrem, cum praesertim ipsius virtus, prudentia et bonitas, adeo perspecta sit toti Franciae, vt merito summae felicitatis loco habere debeat, quod in omnibus ei filius obsequatur, nec quicquam nisi ex eius

Consilio praecipiat. Quod sane est indicium Deum ipsi Regi adesse, sicut scriptum est, Prouerb. capite 31.

Qui vero dicunt praecipuos Regis ministros priuata sua auctoritate sibi vsurpasse regni administrationem, quae ad alios pertinebat, et vt eos inde detrudant, flagitant, vt ordinum et statuum regni conuentus indicatur, ii parui pendunt, nulloque numero habere videntur. Regem ac Reginam ipsius Matrem, qui tamen ius habent adhibendi ad gubernationem, aut inde expellendi, quoslibet, penesque eos est arbitrium et potestas demandandi munera et dignitates, iis, quos maxime idoneos iudicant, nec licet cuiquam de eis conqueri, aut se eorum voluntati opponere.

Seditiosi magnam iniuriam faciunt iis, quos praeesse gubernationi cupiunt, et concitare conantur, nisi ipsorum beneuolentia, fides et obsequium erga Regem omnibus esset satis perspecta. Eo autem tendunt eiusmodi turbulentorum hominum conatus, vt Regiam Maiestatem iis subiiciant, quos Deus ipsi subesse voluit, Paulus Apostolus in Epistola ad Rom. satis eos hoc docet, in quantum in ea re diuinae ordinationi contraveniant. Huic ne nouo Regi (qui secundum diuinam ordinationem, et praecipue ex Consilio Reginae Matris, regnum suum auspicatus est) denegabitur illud obsequium, quod Deus per Petrum Apostolum significat se nolle denegari Principibus iniquioribus, et per Ieremiam etiam infidelibus.

Si Seditiosi (qui suas actiones tuentur conuentu ordinum, et Statuum regni celebrato in vrbe Turonensi) diligenter considerassent, quae Ioannes Relius secundo proposuit in eo conuentu, ii sane ab incepto destitissent, nec conati essent seditionibus et factionibus turbare illud regnum, cuius populus (et praesertim nobilitas,) prae omnibus hactenus consecuta est laudem fidei et obsequii erga suum Principem. Intellexissent etiam, quam atrox et quam detestandum scelus sit seditio, et quantum malorum et calamitatum post se trahat, quamque prouocet iram Dei, vt apparet ex iis, quae sub Moyse et multis aliis Principibus acciderunt.

Nec est tacendum, esse plusquam beluinam rabiem illius populi, qui exteros inuitat ad euertendam suam patriam, quod eos facere satis constat ex scriptis quae edunt. Quanta est indignitas hoc agete, vt Regis Consiliarii, et regni gubernatores deligantur, pro arbitrio vicinorum, qui nobis nimis diu fuerunt hostes, et adhuc fieri possunt.

Hoc sane nulla ratione excusari possunt, quod cum tantus numerus hominum omnis generis, saepius interfuerit clandestinis illis conuenticulis, aut saltem aliunde resciuerint, illam coniurationem, tamen ex iis omnibus vnus aut alter tantum inuentus est, qui eam indicaret, qui propterea

a seditiosis accusantur proditionis. Simulatio Chusii hoc agentis, vt opprimeretur seditio, quam excitarat Absolon aduersus Patrem Davidem, laudatur in Psal. 7. et quamuis Dauid prohibuisset, ne quis filium interficeret, tamen Ioab eum Iure interfecit. Nunc vero coniurationis istius Princeps, criminis antea damnatus, eiusque sectatores laudantur, qui vero tam detestandam et perniciosam conspirationem indicarunt oneratur conuitiis.

Inde apparet quam sint peruerso iudicio, cum suis istis sceleratis actionibus, et non minus falso praetexant nomen ordinum et statuum regni, quam Euangelii Christi, nulla enim religio, quae sit a Deo instituta, permittit subditis vsum armorum siue mandato aut concessione summi Magistratus. Religio Christiana non creuit armis, nec vnquam ipsi opus fuit viribus humanis, sed omnem vim humanam sola patientia superauit. Quare plerique ex iis, qui hanc nouam religionem sectantur seditionem illam improbant, postquam oppressam esse vident, quos quidem, licet credibile sit sic sentire et ex animo loqui, tamen non possunt inficiari turpissimum esse, quod non pauci ex praecipuis eorum ministris, se huic negotio immiscuerunt.

Quod autem dicunt se arma sumpsisse, vt Regi inseruirent et iura tuerentur, suamque obseruantiam erga Regem praedicant, hoc meretur, vt filii illius serpentis nominentur, qui cum hominem perdere vellet, persuasit se ei optime cupere. Demosthenes in oratione contra Aristocratem ait Iphicratem respondisse Lacedaemoniis (quos de fraude suspectos habebat) se non habiturum ipsis fidem (etiamsi id maxime cuperent) antequam videret nihil sibi ab ipsis posse esse periculi. Cum Regi Christianissimo liquide constet de peruerso animo seditiosorum, et Deus concesserit ei gladium ad tuendum fidos et quietossubditos contra seditiosorum improbitatem, eum stringere debet, quousque a peruersis molitionibus desistant, et ad officium redeant, nec dubium est, Deum (qui gladium concessit) ipsi adfuturum,

EPISTOLA XXXVI. Magnifico atque omnigenere virtutis et eruditionis ornatiss. DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine D. Albertus Hardemberg venit Brunsuigam Tertia Februarii comitatus Daniele Consule Bremensi et quodam nobili cuius nomen ignoro. Noluit cum aduersariis disputare, sed exhibuit suam confessionem, et petiit vt secundum decretum Alberstadiense deligerentur Academiae, quae de illa iudicarent. Verum Bremenses responderunt; non esse in Academiis eam doctrinae puritatem, quae ante aliquot annos fuerit, et propterea petierunt, vt Theologi, qui aderant, de tota controuersia sententiam ferrent, quod auidissime fecerunt. Condemnatus est itaque Albertus, et iussus intra quatuordecim dies discedere ex circulo inferioris Saxoniae, et coactus promittere se nec publice nec priuatim, cum quoquam interea de controuersia verba facturum. Condemnatio vt audio breui edetur. Miror istos non habuisse rationem decretorum, quae fuerantrecens facta Naumburgi a tot Principibus, cum praesertim ipsorum aliquot venirent Naumburgo, qui sane mihi videntur satis impudenter in eo negotio se gessisse. Non est dubium hoc agi, vt sanctiss. nostri Praeceptoris et huius Scholae labefactetur auctoritas, cui rei nisi occurreritis, metuo, ne magna mala inde oriantur. Recens enim est Francofordiae ad Maenum edita altera ipsius Praeceptoris Epistola, scripta ad Doct. Cratonem Vranem Vratislauiensem, in qua magis aperte ostendit se dissentire a Luthero, quam in illa ad Palatinum, edentur et aliae plures sine dubio, nam et ipse Doct. Albertus habet aliquot, et Caluinus et Bulingerus, et alii. Accepi literas Lugduno in quibus scribitur, Regem Philippum petere mutuo a Gallis triremes Massilienses, et vt sibi liceat in Gallia Narbonensi et in Vasconia conscribere 18. millia hominum. Sunt in his regionibus Itali, qui magnam vim minorum bombardarum emunt. Audimus Regulum Transsyluaniae magnis copiis obsidere Cassouiam, quae est praecipua vrbs Sepusii, et distat tantum octo aut nouem milliaribus a finibus Poloniae. Poloni, qui se adiunxerant illi

impostori Despotae Sami aduersus Vaiuodam Moldauiae sunt omnes proscripti et militant Regulo Transsyluaniae. Puto hoc bello peti Polonicum Regnum potius quam Hungaricum, nec est dubium, haec geri Consiliis et opibus Turcicis, cum praesertim regulus tantum exercitum habere dicatur, quantum vix vnquam ipsius Pater habuit. Bene et feliciter Vale. Vitembergae 15. Februarii 1561.

EPISTOLA XXXVII.

COnnestabilis in gubernatione ea praecipue spectabit, quae facient ad suam et suorum potentiam augendam et conseruandam, Quamvis sit addictus Pontificiae religioni, semper tamen Regi Henrico fuit auctor moderationis, et libere eum admonuit maximam partem Gallicae nobilitatis probare hanc nostram religionem, nec posse vllis suppliciis, a sua sententia dimoueri. Inde etiam coniicio eum non bene sperare de Romana Ecclesia, quod cum habeat quinque filios, nullum ex iis voluerit fieri Ecclesiasticum, cum tamen vnum aut alterum ea ratione ad maximas opes potuerit facile euehere. Praeterea filii eius dicuntur non abhorrere ab hac nostra religione. Denepotibus autem ex sorore non est dubium, id est de Cardinale Castilioneo, Admiralio, et Domino Dandelot. nec vlli sunt inter Illustres viros in Gallia, qui hoc nostro tempore magis aperte testati sint, se non probare religionem Pontificiam. In Admiralio est vera virtus ac magnitudo animi coniuncta, cum modestia non vulgari. Dandelot est quidem militaris et animosus, sed magis praeceps. Cardinalis laudatur a prudentia et eruditione. Quamuis autem sint veteres simultates inter Conuestablium et Nauarrum, non dubito tamen, quin longe ipsis sit potentius odium ipsius Connestabilis aduersus Guisios, natum primum ex aemulatione in gubernatione, et mortuo Rege Henrico, auctum multis Guisiorum iniuriis, quos constabat inire rationes quibus ipsum euerterent. Itaque existimo (si adhuc sit aliqua Guisiorum potentia) Connestabilem se coniuncturum Nauarro ad eos opprimendos, nec admodum aduersaturum Nauarro instituenti moderatam doctrinae repurgationem. Licet in Rege Nauarrae non sit ea magnitudo animi, aut forte prudentia, quam multi requirerent, non est tamen dubium eum omnino esse addictum huic nostrae religioni, et nihil non conaturum vt eam promoueat. Spero ipsi non defuturos sapientes viros, quorum consilio in ea re vtatur. Ex reliquis gubernatoribus puto solos Cardinales Lotharingicum et Turnonium, Ducem Guysium, et forte Mareschalcum

a Sancto Andrea serio propugnaturos religionem Pontificiam, quamuis putem Mareschalcum a S. Andrea se inclinaturum, quo videbit fortunam se inclinare. Vtramque enim religionem eodem modo curat. Mareschalcus de Brissac, cum esset Prorex in Pedemonte satis ostendit in causa Valdensium vallis Angroniae cuius esset animi. Cum enim Rex Henricus aliquoties misisset ad eum cruentissima edicta aduersus ipsos Valdenses, quae iubebat eum armis exequi, nunquam tamen impelli potuit, vt id faceret. Praeterea filio suo primogenito praefecit Georgium Buchananum Scotum virum eruditissimum, qui aperte hanc nostram religionem profitebatur. Itaque miror Sturmium hunc virum numerare inter maxime papistas, cum vix sit vllus inter gubernatores, de quo meliora sperem. Idem etiam iudico de Cancellario Hospitali, et de Mornilliero Episcopo Aurelianensi, quod de Domino de Brissac, audiui enim a multis, qui cum ipsis familiariter sunt conuersati ipsos optime sentire. Hoc esse verum etiam inde coniicio, quod Margaretha Soror Regis Henrici, antequam nuberet Sabaudiensi eorum consilio et opera maxime vtebatur. Nemo autem dubitabat eam tunc plane addictam fuisse huic nostrae religioni. Cardinal. Borbonius Frater Nauarri, Dux de Montpensier, et Princeps de la Rochesurion Fratres, qui etiam sunt ex Borbonia familia, sine dubio in omnibus rebus seqentur auctoritatem Nauarri. Quod si cum Regina Matre Regis commode ageretur, posset (vt existimo) in certam sententiam pertrahi, sed vereor ne nostri sua importunitate eam a se alieniorem reddant, quod iam antea fecerunt.

EPISTOLA XXXIIX.

COnnestabilis praecipue curabit, quae ad suam potentiam pertinebunt. Etiamsi sit Papista tamen Regi Henrico in religione semper fuit auctor moderationis, nam vidit nihil profici suppliciis, Inde etiam suspicor, eum non bene sperare de causa pontificia, quod cum quinque filios habeat, nullum voluerit Ecclesiasticum fieri, cum tamen potuerit vnum aut alterum ea ratione ad maximas opes euehere. Praeterea filii eius, et praesertim secundo genitus Dominus de Danuille qui multum valet ingenio, existimantur fauere huic nostrae religioni. De tribus nep otibus ex sorore, Card. Castilioneo, Admiralio, et Domino Dandelot, nemo dubitat, quin huic nostrae religioni sint plane addicti. Cardinalis sane et Admiralius sunt maximae auctoritatis apud auunculum. Cum vero ipse Connestabilis pro sua prudentia videat, res esse eo deductas, vt necessario

opus sit aliqua moderatione et mutatione, credo eum non coniecturum sua pertinacia regnum et suas fortunas in periculum.

Quamuis forte in Rege Nauarrae non sit ea magnitudo animi aut constantia, quam multi in eo expeterent, tamen non est dubium, eum ex animo huic nostrae religioni fauere, et nihil non conaturum, vt in regno Galliae fiat mutatio, et existimo magnam partem nobilitatis ipsius auctoritatem secuturam. Quantum ad eos, qui sunt in gubernatione adiuncti, nullum scio qui valde fit adversaturus Nauarro praeter duos Guysios, Card. Turnonium et forte Mareschal. a S. Andrea. Mareschal. de Brissac satis ostendit in causa Valdensium vallis Angroniae cuius sit sententiae. Certum est etiam Cancellarium, et Episcopum Aurelianensem non abhorrere ab hac nostra religione. Card. Borbonius. Dux de Montpeucier, et Princeps de la Rochesurion, sine dubio sequentur Nauarri auctoritatem. Quod si etiam commode ageretur cum Regina Matre Regis, ego de ipsa optime sperandum existimarem.

EPISTOLA XXXIX. Magnifico atque omni genere virtutis et eruditionis Ornatiss. DN. DOCT. VLRICHO MORDESIO, Illust. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo. Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine, quamuis existimem a pluribus tibi perscripta esse acta conuentus Brunsuicensis, nihilominus tamen ea scribendas esse iudicaui, quae habeo a viro fide digno, et qui ipsi conuentui interfuit. Sic autem est actum. Lectis Doct. Alberti et aduersariorum confessionibus, placuit arbitris, ne inter se committerentur (licet hoc peteretur a multis) ne forte acerba et contentiosa exoriretur disputatio et concertatio, sed iussi sunt scripto disserte ostendere, quae esset sua sententia de rebus controuersis, et quid etiam in aduersae partis confessione reprehenderent aut desiderarent. Postquam scripta sua exhibuerunt, petitum est a delectis Theologis, vt de iis iudicium ferrent. Illi vero statim Albertum condemnarunt, et pronunciarunt Bremenses dicere consentanea sacrae scripturae et Augustanae confessioni, cum tamen dicant panem esse essentiale corpus Christi, et probent vbiquitatem corporis Christi. Post

condemnationem agitatum fuit an institueretur amica collatio inter Albertum et aduersarios, vt si quid obscure aut ambigue ab alterutra parte dictum esset, id magis perspicue explicaretur. Hoc vt fieret, suadebant ii qui volebant haberi aequiores. Verum Theologi et arbitri, qui inter se conspirarant aduersus Albertum, ne ipsi quidem hoc concedere voluerunt, quod etiam in iudiciis Vestphalicis concedi solet, sed dixerunt se ipsi quaestiones proponere velle, ad quas si responderet, posset facile conuinci Zuinglianismi. Albertus scripto respondit ad eorum quaestiones, et cum videret nullam haberi rationem decretorum Halberstadiensium, et omnia praeter bonum et aequum fieri, prouocauit ad iudicium omnium ordinum et statuum confessionis Augustanae, Doctores Joachimus Mollerus et Adamus Thraciger suadebant, vt haberetur ratio eius prouocationis, nec a paucis fieret praeiudicium in causa, quae ad multos pertineret (ne ex eo praeiudicio orirentur distractiones) sed exquirerentur etiam aliorum sententiae: quod si nollent facere, hortabantur vt saltem curarent conscribi commodas aliquas formulas, de rebus controuersis, in quas si Albertus non consentiret, tunc ipsos dicebant habituros iustiores causas durius in eum statuendi. Verum haec omnia frustra ab ipsis sunt dicta, nam statim a plerisque dictae sunt durissimae sententiae adversus Albertum, et tandem est decretum, vt iuberetur intra quatuordecim dies non tantum Brema discedere, sed etiam ex tota inferiore Saxonia. Dicunt omnes Theologos qui adfuerunt in hoc consensisse vt scriberetur noua formula, Confessionis de Coena Domini, et de ea re dandum esse mandatum Chytraeo solumque Doct. Paulum ab Eitzen hoc improbasse. Itaque Illyricus effecit Brunsuigae per Chytraeum et alios suos confoederatos, id quod Naumburgi per suum Principem efficere non potuit. Certe si talis confessio in lucem edatur, multum labefactabit auctoritatem eorum, quae acta sunt Naumburgi. Quae de tumultibus Hungaricis antea scripseram, non sunt falsa. Regulus Transsvluaniae occupauit aliquotarces ad Tibiscum amnem, et parum abfuit, quin nuper Cassouiam caperet. Dicuntur ad ipsum confluere multi Turcae et multi Poloni. Nuper etiam, cum esset congelatus Danubius, Turcae propemodum Gomorram ceperunt discedentes autem depopulati sunt totam Insulam, in qua est Gomorra, et abduxerunt quinque aut sex millia captiuorum. Imperator omnia ista mala sibi accersit sua saeuitia erga eos, qui hanc nostram religionem profitentur. Ob eam rem nuper ab eo ad Regulum defecit Ioannes Balassi, omnium Hungarorum qui ipsi militabant potentissimus, et qui semper habitus est vir optimus. Ante paucas septimanas ita tumultuatum est Cassouiae, vt parum abfuerit, quin interficeretur

praefectus Regius, cum concionatores conaretur expellere. Schemnicium etiam Carpona, et aliae vrbes metallicae Hungariae, reuocarunt suos concionatores ab Imperatore expulsos. Falkembergius Hessus, qui Regi Galliae militabat, est mortuus. Reifembergius qui etiam est in Gallia, dicitur ducturus filiam Landgraui ex secunda coniuge. Vna ex filiabus Imperatoris nubit Mantuano Duci, et iam ad ipsum ducitur. Moschus iterum misit Legationem in Poloniam, et promittit se statim indicturum bellum Turcis, si sibi soror Regis tradatur cum regno. Is videtur non stulte sapere. Princeps Carolus Anhaldinus nudius tertius obiit Zerbestae. Sed non dubito, haec omnia, quae scribo vobis, dudum esse nota. Bene et feliliter Vale. Vitembergae vltima Februarii 1561.

EPISTOLA XL. Eidem.

MAgnifice Domine, haec habemus de rebus Gallicis. Rex interdixit sub poena amissionis omnium bonorum, ne quis alterum contumeliae causae, vocet Lutheranum aut Papistam, Decreto ordinum regni, Regi conceditur dimidia pars redituum omnium Sacerdotiorum. Ad Mensem Maium indictus est alius conuentus Aureliam, in quo de Reipubl. et de religione agatur. Regina Scotiae remittitur in Scotiam, et quamdiu viuet in singulos annos numerentur ei ex Gallia sexaginta millia coronatorum. Controuersia, quae fuit inter Guysios et Principem Condaeum fratrem Nauarri, opera Connestabilis est composita. Suecus denuo parat Classem ad nauigandum in Angliam. Rex Daniae interdixit Hamburgensibus nauigatione Islandica. Miserunt ad eum Hamburgenses Legatos, qui cum ipso de tollendo interdicto agerent, sed ii ne quidem a Danis sunt auditi. De ea re denuo missa est splendidior legatio, in qua sunt duo Consules ciuitatis, et aliquot ex Senatoribus et praecipuis ciuibus, sed adhuc ignoratur an aliquid impetrarint. Doct. Albertus Hardemberg iam est cum Comite Christophoro Oldemburgensi. Scribitur huc ex Polonia. Moscumincitari a Pontifice Roman. aduersus Germaniam. Non ita dudum venit Francofordiam ad Moenum quidam nebulo Belga, qui diceret se hinc venire, et hic reliquisse ad viginti Hispanos, quos agebat conducta peculiari naue, propter religionem fugientes nauigasse Hamburgum, et Hamburgo huc venisse, et hinc velle se recipere ad peregrinas Ecclesias, quae sunt ad Rhenum. Plerosque autem

esse Illustribus familiis ortos, et ante discessum ciuem Vitembergensem (qui in Carcerem Sebiliensem coniectus erat) ob diuenditos libros prohibitos, liberasse, vt eo duce in fuga vterentur. Hispani, qui hoc ad me Francofordia scripserunt, dicunt sibi a viris fide dignis esse significatum ex Hispania et Antuerpia, Summitti Sicarios ex Hispania, qui omnes Hispanos, qui religionis causa exulant in Germania, interficiant, sicut ante aliquot annos interfectus est Ioannes Diasius. Suspicantur autem illum nebulonem Belgam, qui talia de Hispanis confinxit, esse exploratorem, et propterea petunt, a me sibi significari, an aliquid de ea re compertum habeam. Studiosi nostri dudum audiuerunt Crucigerum cooptatum in numerum Theologorum, et Albertum Hamburgensem in Professorum, et de ea re magnam spem conceperant. Sed quia tamdiu differtur eorum confirmatio, putant Studiosi se lactari vana spe, vt hic retineantur, et propterea multi iam migrant ad alias Academias. Ipse etiam Albertus suspicari videtur sibi data esse verba a Peucero et a me. Verendum est sane ne Schola dilabatur, quod si fiat, non facile coalescet postea, in eam frequentiam, quae adhuc fuit hac hyeme, et iam incipit valde minui. Deus conseruet te et tuos. Vitembergae 17. Martii 1561.

EPISTOLA XLI. Eidem.

MAgnifice Domine, quod egisti, vt mihi in hac Schola munus aliquod demandaretur, in eo agnosco eximium tuum erga me studium, et tibi magnam gratiam habeo: sed cum tam multa beneficia acceperim a Sanctissimo nostro Praeceptore, et tota hac Schola: in qua praecipuam vitaemeae partem exegi, essem admodum ingratus et inhumanus, fi mihi potius quam Scholae consultum vellem. Itaque cum nemo melius norit quanta sit in me imbecillitas, quam ego, malui meo de me quam alieno iudicio credere, et propterea significaui Doct. Peucero, me persistere in ea sententia, quam tibi et ipsi antea declaraui. Si qui suis delationibus effecerunt, vt aliquam non bonam opinionem de Crucigero conciperes, illi profecto te in errorem induxerunt. Ego sane existimo eum tam fore vtilem huic Scholae et Ecclesiae, quam vllum alium: non solum enim est eruditus, sed etiam in ipso estea pietas, quae si esset in plerisque Theologis, non conflictaremur cum istis malis, quae paulopost nos obruent.

Quod ad mores eius attinet, nihil video quod homo candidus reprehendere possit. Sed sunt aliqui qui forte in eo requirunt illum stolidum fastum, quo multi hoc tempore suam ignorantiam tegunt. Pontifex et Imperator optime sperant de sua Synodo Tridentina, et ad magnas nugas agendas, magno conatu se parant, vt apparet ex Cardinalibus Germanicis recens creatis. Mitto exemplum literarum ipsius Pontificis ad Imperatorem, quae sunt tales, vt videatur illis hominibus non solum iam deesse virtus, sed etiam ingeniosa malitia, quae tamen ipsis nunquam antea defuit. Mitto etiam fragmentum literarum, quas Legati Caesariani Naumburgo scripserunt, quae ita vulnera nostra retegunt, vt, cum eas legerem, amiserim omnem eam voluptatem, quam ex insulsitate pontificiarum perceperam. Si non amor pietatis et iustitiae, saltem verecundia nos deberet impellere, ad occurrendum iis malis, quae Theologorum ambitio et ignorantia eo perduxit, vt iam sit difficile ipsis remedium iuuenire. Nactus sum apologias de causis belli inter Carolum Imperatorem et Henricum Regem, ac etiam de causis postremi belli Turcici in Hungaria et adversus Melitenses, quas ad te mitto. Earum auctorem puto Fraxineum. Nuper sunt instituti Episcopatus, Neomagi, Boscoduci, Mechliniae, et Archiepiscopatus Antuerpiae, Miror non esse potius institutos Gandaui et Brugis quae sunt amplissimae vrbes. Forte Pontifex habuit rationem Gallorum, qui dicunt Flandriam esse feudum sui regni. Multa de rebus Gallicis ex variis locis ad nos perferuntur, quae (quoniam iudico maxima parte falsa esse) de iis nihil scribam, ante reditum nostrorum negotiatorum ex Francofordia. Certum est tamen edicto Regio cautum esse, ne cui ob religionem creetur periculum, fuitque illud edictum propositum Aureliae vltima Ianuarii. Archi-Episcopus Viennensis non est mortuus in carcere, vt audiueramus, sed tamen mors eius suspicione veneni non caruit: nam statim mortuus est post illum conuentum, in quo liberius de religione disseruit. A morte Regis Francisci gubernatio in Gallia, est ita mutata, vt mihi fere perierit totus fructus peregrinationis superioris annii: quare si Illustrissimi nostri Principis, et tua bona venia id liceret, cuperem iterum eo excurrere. Video me nullius plane vsus hic vobis esse, sed illic possem considerare, nouam istam formam gubernationis, et quaedam intelligere, quae postea vobis non esset ingratum cognoscere. Sunt et aliae causae quare id cupiam. Vbi literas Francofordia accepero, ibo ad tuam Magnificentiam, et de ea re coram agam. Caluinus et quidam alii dicuntur scribere aduersus Saxones. Credo nos aliquid talium

scriptorum ex mercatu accepturos. Deus conseruet te et tuam familiam. Vitembergae Cal. Aprilis 1561.

EPISTOLA XLII. PIVS P. P. IV.

CHarissime in Christo fili noster, Salutem et Apostolicam benedictionem. Cum nocte sacratissima quae praecessit diem natalem Domini et Redemptoris nostri Iesu Christl, veteri Romanorum Pontificum in stituto, ac ritu ensem et pileum solitis cum precibus benedixerimus, eos potissimum tuae Maiest. de venerabilium fratrum nostrorum consilio duximus esse mittendos, cum enim ab hac sancta sede, haberi hic honos soleat Principibus. et dignitate excellentibus et pietate ac meritis erga ipsam sedem, vel vniuersam Ecclesiam. Vtramque ob causam tibi merito hoc munus mittendum fuit. Namque et in eo es dignitatis fastigio positus, vt inter reliquos orbis terrarum Principes emineas, et cum reliquis virtutibus tantam dignitatem aequas, tu vero ea pietate ac religione es praeditus, vt Ecclesia eum sibi a Deo datum gaudeat status sui, et fidei Catholicae tutorem ac defensorem. Cuius studio, et auctoritate confidit, sedatis his schismatum ac seditionum procellis pristinam sibi tranquillitatem ac pacem restitutum iri. Accipe igitur Charissime fili hoc donum eo animi affectu, quo tibi a nobis mittitur, nec vero munus ipsum per se specta, sed eius misterium attende, nostrumque simul ex eo de tua singulari virtute et pietate iudicium aestima, qui nulla prophana munera satis meritis ac magnitudine tua digna existimantes, ad haec mystica et sancta confugimus. Perferendum vero hunc ensem et Pileum ad Maiestatem tuam tradidimus dilecto huic filio Ianni Francisco Canobio familiari nostro, nobis ob egregiam fidem ac virtutem suam admodum probato et accepto. Mandauimus autem Venerabili Fratri, Fratri Stanislao Episcopo Varmiensi nostro, et sedis Apostolicae apud te nuncio, vt post missarum, vt moris est, peracta ab ipso Solennia in qua tibi placuerit Ecclesia, ea tibi solenni ritu tradat, Vt vero munus ipsum spirituali munere adauctum pietati tuae sit gratius, tibi caeterisque omnibus Catholicis poenitentibus et confessis vel confitendi propositum statutis ab Ecclesia temporibus habentibus,

qui missae piae ac religiose interfuerint de omnipotentis Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ac nostra auctoritate confisi. Plenam omnium peccatorum veniam et indulgentiam elargimur atque concedimus. Datum Romae apud S. Petrum sub annulo piscatoris, die 14. Ian. An. 1561. Pontificatus nostri anno secundo.

EPISTOLA XLIII.

CLausis prioribus literis meis, allatae sunt ad nos literae commissariorum nostrorum ex Naumburgo, quibus significatur, iuniores illos Duces Saxoniae, qui Vimarienses appellantur, summis clamoribus agitasse, vt antequam Augustana confessio subscriberetur, nominatim damnarentur omnes illae Sectae, quae ipsorum iudicio cum illa viderentur pugnare. Nominauerant autem sequentes Anabaptistas. Stancarianos. Seruetianos. Iesuitas. Antinomos. Suenckfeldianos. Sacramentarios. Osiandrinos. Corruptores doctrinae de libero arbitrio, et eos qui rursus inuehunt necessitatem bonorum operum. Adiaphoristas. Id cum reliqui Principes facere recusarent, sumpto eo colore quod iniquum esset aliquem inauditum condemnare (cum tamen ipsi quotidie nos inauditos non solum condemnent, verum etiam diris deuoveant) discessit vt fertur Dux Ioan. Fridericus cum magna indignatione, Socerumque suum, Comitem Palatinum contumeliis onerauit, vt nec Christiano nomine eum dignum censeat. Ii qui remanserunt procul dubio lupum terrent auribus. Quamuis enim omnes Principes quotquot nouam religionem profitentur huic conuentui interesse debuerunt, tamen vident minorem illorum partem comparuisse, praecipue vero de Marchionum Brandeburgensium familia nemo adest. Ciuitates vna cum Comitibus et Baronibus non sunt vocatae, nisi quod Comites Mansfeldenses (vt audio) pedibus eunt in sententiam Vimariensium. Nescunt ergo ii qui

adsunt cuius opinionis futuri sint absentes, aut vtri parti adhaesuri. Et potest fieri, quod forte ex praesentibus nonnulli vehementer vacillent. Cuperent enim fortassis cum potioribus illis inseruire tempori, ita vt nihil penitus certi seu constituti haberent in religione, nisi quod rebus ipsorum priuatis conduceret. Sed timent plebem ptaecipue Saxonicam, quae tota dependet a Luthero Propheta rigido, quae nescit in hac parte simulare vel dissimulare. Sed probat ea, quae sibi videntur probanda, quae vero minus, ea plenissimo ore addictis etiam verbis impune condemnat.

Huius rei gratia dicuntur meditari alium conuentum, hoc ego intelligo (vt aiunt) ad nihil faciendum, vel mouere velle Caesarem de conscriben dis comitiis, quasi vero nostra plurimum intersit, vt ipsi inter se ad concordiam redacti, nostram deinde religionem, quae vnica et vera est, vno ore oppugnent.

EPISTOLA XLIV. Eidem.

COndeus venit Lutetiam ad dicendam causam stipatus sexcentis armatis equitibus ex praecipua Nobilitate Gallica. Sub finem mercatus Francofordiensis acceptae sunt literae Antuerpia, in quibus scribebatur ipsum sententia parlamenti absolutum esse, et Regem Nauarrae post patefactam conspirationem (de qua in literis Hotomannii) paulatim detrudere de loco Matrem Regis et occupare summam gubernationis.

In Gallia iam incipiunt non solum habere priuatos conuentus, qui nostram religionem profitentur, sed etiam publicos in quibusdam, locis vt Rothomagi et Diepae in Normannia, et Belnae ac Cabilloni in Burgundia.

Arnoldus Ferrerius de quo Portanus cum tua Magnificentia egerat, a statibus regni Gallici mittitur Romam, vt indicet Pontifici non esse, quod deniceps speret eam pecuniam, quae antea ipsi numerata fuit pro annatis et praeuentionibus vt nominant, Scribunt autem mihi facta disquisitione, inuentum esse non minus quam, quin decies centena millia coronatorum singulis annis ex Gallia peruenisse ad Pontificem Romanum.

In conuentu qui proximo Mense in Gallia celebrabitur, inter alia agetur, de dissoluendo aere alieno Regis, cuius est pene incredibilis magnitudo. Scripsit ad me vir grauis esse quadringenties et tricies centenum millium. Puto intelligi Francorum, quorum tres valent duobus

florenis. Sic essent trecentae tonnae auri (vt vos numeratis) minus viginti sex aut septem. In hac summa non tantum comprehenditur ea pecunia pro qua Rex soluit vsuras, sed etiam ea pro qua oppignerauit suum Patrimonium (vt nominamus.)

Vidamius de Chartes post mortem regis Francisci eductus est ex carcere, in quem eum Guysii coniiecerant, et interea dum purgaret se, iussus manere Lutetiae in arce Regia. (Quam Turriculas nominant) vbi est mortuus.

Moriens instituit haeredem in maxima parte suorum bonorum. Dominum de Danuille Connestabilis filium secundo genitum. Sic ille astutus senex quo magis res turbantur eo foelicius sibi et suis piscatur.

Rex Hispaniae, quibuscunque modis potest, impedit progressum religionis in Gallia, sed parum proficit. Hortatur Pontificios vt opprimant aduersarios, et ad eam rem omnes suas vires ipsis defert, sed forte Turcae et Mauri breui reuocabunt eum ad sua curanda.

Cardinalis Lotharingicus a rigidioribus Pontificiis accusatur Lutheranismi, Per hanc Quadragesimam concionatus est Rhemis cum non parva laude. Vtinam nihil aliud vnquam egisset.

Instruitur Classis, qua in Patriam reducatur Regina Scotiae, et iam celebratur in Scotia conuentus, in quo de ipsius coniugio praecipue agitur. plerique putanteam nupturam, Comiti Araniae, ex familia Hamiltonia, et hoc maxime expetunt nostri homines, sed Guisii quantum in se est impediunt.

Quidam scribunt mihi ex aula Gallica, missum esse ad Sanatum Parisiensem librum, qui continet formam aliquam, quam velint in religione obseruari, quosque sit aliquid certi constitutum in concilio vniuersali, aut saltem quousque Rex adoleuerit, sed tamen hoc non affirmatur pro certo.

Rex Hispaniae adiunctis sibi Genuensibus, Florentino, Pontifice Rom. et Melitensibus instruit Classem centum longarum nauium. Pontifex in illud foedus confert tantum vnam triremem et mille milites.

Dicitur etiam Hispanus instruere aliam Classem, ad reprimendos piratas in portu Guletae, prope ruinas veteris Carthaginis et in ea instruenda iuuatur a Rege Tunitano.

Classis Turcica dicitur iam soluisse Constantinopoli, vbi aliquandiu fuit impeditus eius apparatus propter Saeuitiam pestis et famem. Quidam etiam scribunt aliquot Corsicae vrbes defecisse ad Dragutem.

Mesopotamiae) excitata est recens magna seditio inter ciues, quorum aliqui fauent Baiazeti filio Imperatoris Turcici, alii vero Selimo

Turcicus Imperator dum videt Constantinopoli grassari pestem, inde exegit omnia publica scorta, et renouauit legem de interdicto vini vsu, et quosdam Ianizaros, qui eam transgressi erant, necauit, infuso in os eorum liquefacto plumbo.

Ipse Turcicus Imperator misit dono ad Regem Persarum gladium, pugionem, Baltheum et vestem, quae munera aestimantur quater centenis millibus aureorum.

Rostan Bassa eius gener, qui summus fuitinter Bassas, dicitur hydrope periisse relicta ingenti vi pecuniae. Ipsi successit Hali Bassa, natus in Illyrico.

Pontifex Rom. creatis nouendecim Cardinalibus, crudeliter saeuit in veteres. Carolum Caraffam ex illo ordine, Fridericum Palliani Ducem eius fratrem, et alium ex eadem familia suspendio necauit, et eorum Secretarium truncauit capite. Habet praeterea in vinculis tres aut quatuor Cardinales destinatos supplicio, quos ideo seruat, quia scit eos habere aliquid pecuniae, quam cupit extorquere antequam eos interficiat. Istis suppliciis praetexitur quod prodiderint Ducem Guysium ante quatuor annos missum a Rege Galliae ad defendendum Pontificem aduersus vim Hispanorum. Sed puto aliquid grauius subesse, nam Farnesii etiam dicuntur fugisse Roma. Ipse Alexander Maximus natu inter ipsos, fugit in Hispaniam. Ipse Diabolus (etiamsi hoc studiose agat) non poterit diu istam sentinam incolumem seruare.

Sunt habiti in Gallia aliqui sermones de coniugio inter Regem et Filiam Maximiliani, sed Imperator, nescio qua importunitate, a se abalienavit eorum animos, qui plurimum in ea re possunt. Nammulta ibi tentat in causa religionis, sed cum nullo fructu. Immo ridetur a multis, qui dicunt se mirari, quod putet se posse idapud exteras gentes efficere, quod ne in sua quidem domo potest.

Dux Sabaudiae habuit scortum Hispanicum a multis annis, quod etiam ducta vxore retinuit. Id aegre ferens vxor proximis bachanalibus summisit aliquot laruatos, qui scortum illud interfecerunt. Ipsa vero se recepit in Galliam, hoc mihi non videtur admodum verisimile, tamen est nobis scriptum Tiguro.

Addam etiam istud ridiculum. In Attrebatensi vrbe, in publico spectaculo proscripta est Quadragesima. Illa fugiens in Angliam, Scotiam, Daniam, Sueciam, et Germaniam, non est recepta. Tandem venit in Galliam, vbi quidem est recepta, sed ea conditione, ne ipsi liceret vltra annum ibi habitare.

Rex Poloniae suis praesidiis occupauit ea, quae supersunt ex Livonia, qua re irritatus Moschus dicitur ipsi minitari bellum, et iam se conuertere ad Suecum, cuius sororem in vxorem sibi petit. Tartarus praecopiensis hac hyeme fudit eius copias, et ex iis triginta millia hominum interfecit, et omnia ferro et flamma vastauit, ad quinquaginta milliaria a Mosqua vrbe accessit. Sed iam Moschus represso praecopiensi, dicitur magnas copias ducere versus Lituaniam et Liuoniam.

Rex Poloniae recens sumpsit mutuo a Senatu Dantiscano centum millia Ioachimicorum, et pro iis oppignerauit qvatuor monasteria vicina vrbi et quaedam vectigalia.

Filius Iohannis Alberti Ducis Mekelburgensis, qui in Prussia apud auum alebatur, est mortuus.

Theologi Tubingenses voluerunt recudere librum Tilemanni Heshusii, sed hoc non potuerunt impetrare a suo Typographo. Argentinenes verum cum hoc idem curassent, et id resciuisset Senatus, vetuit ne liber (qui iam pene totus erat impressus) absolueretur.

Ex posterioribus literis.

MAtri Regis Galliae in gubernatione adiuncti sunt, Rex Nauarrae, Connestabilis, Dux Guisius, Princeps de Montpencier, et de la Roche sur you fratres, et Admiralius, ac simul quatuor Cardinales, Borbonius, Lotharingus, Turnonius, et Castilioneus.

Legatus ex Anglia recens venit in aulam Gallicam. Is dicitur significasse Nauarro et aliis, qui hanc religionem profitentur, Reginam Angliae cum ipsis suas vires coniuncturam, si quid aduersus ipsos Pontificii tentauerint.

In Belgico sunt instituti Episcopatus Gandani, Brugis, Antuerpiae, Louanii, Boscoduci, Bruxellis, et Archiepiscopatus Mechliniae qui est attributus Episcopo Attrebatensi.

In conuentu Aurelianensi, Rex petiit vt vectigalia et praedia oppignerata (quae regni Patrimonium nominant) redimerentur ab Ecclesiasticis, ad exoluendum uero aes alienum (pro quo pendit vsuras) augerentur vectigalia salis, et noua uino imponerentur per totum regnum. Vult autem vt in singulis parochiis, de ea re deliberetur, et postea mittatur aliquis ad praecipuam vrbem Prouinciae, in qua est sita parochia, qui sententiam suae parochiae de ea re indicet. In ea vero vrbe consideratis parochiarum sententiis aliquid constituatur nomine totius Prouinciae,

quod per legatos significetur conuentui regni indicto ad Cal. Maii. in quo de ea re praecipue agetur.

EPISTOLA XLV. Amplissimo et Magnifico Viro DN. DOCT. VLRICHO MORDESIO, IACOBVS CALONIVS PORTANVS. S. D.

NEsciui certo Regis nostri ad Imperatorem Legatum Dominum de Vieille ville Dresdam profecturum ad Illustrissimum Principem Augustum Electorem et Ducem Saxoniae, nisi pridie quam est iter ingressus. Non praetermisissem enim Amplissime et Magnifice Mordesi, quin te primo quoque tempore per certum hominem de illius certiorem fecissem profectione. Nam quae est in te virtus singularis, et meritorum erga me tuorum Magnitudo, eae non a me modo, vt, quibuscunque rebus possum, inseruiam tibi postulant verum etiam flagitant summopere. Itaque peto a te vehementer ne hoc a me praetermissum existimes negligentiae. Audieram quidem Dresda forsitan rediturum Legatum in Galliam, sed cum certi quidquam auderet affirmare nemo, nihil ego scribere volui temere. Dies hic fuit complures legatus exceptusque est ab Imperatore et Rege Maximiliano humanissime, multique non Imperiti rerum ita loquuntur: inter Maximilianum Regem et nostrum de affinitate contrahenda spem esse non exiguam. Res religionis in Gallia magnos facit qoutidie progressus. Piis hominibus licet priuatim religionis causa coetus habere, vetitumque est Regis edicto seuerissimo ne alter alterum insimulet deprauatae religionis vel Lutheranae (sic loquntur) vel Papisticae. Postulatum est in proximis regni Comitiis, vt quae ordinem Ecclesiasticum infamant tria maxima vitia, emendarentur, nimirum Ignorantia, Auaritia, et Scortationes. Ad postulationem responsum est, rem indigere deliberatione. Itaque ad eum reiici oportere conuentum qui Kal. Augusti habebitur omnium Ordinum Lutetiae frequentissimus. Interea Pontifici Annates ademptae sunt. Missusque Legatus Arnoldus Ferrerius Romam (de quo superiori anno ad te saepius scripsi) vt ostendat Pontifici nullas ei veteri quodam Galliae priuilegio deberi Annates.

Praeterea multis sunt priuati commodis vulgares Sacerdores, quae ex missis oblationibus, et huiusmodi rebus capiebant quamplurimis, eo tantum, credo, consilio, vt minus posthac pro illis pugnent rebus, quarum ad eos fructus redibit omnino nullus. Haec de religione. In administranda Gallici regni Repub. praecipuae sunt Regis Nauarrae partes et praecipua auctoritas: Suntque illius et Connestabili valde moderata consilia. Cardinalis Lotharingus secessit Rhemos et ibi totos illos 40. dies qui Paschatis Festum antecedunt, de religione concionatus est ad populum. Reginam Scotiae breui reducturus in Scotiam dicitur Cardinalis frater Dux Guisianus. Scriberem de Italicis et Hispanicis rebus quae audiui, nisi ad te certiora perscribi certo mihi persuaderem. Pontifex vrget apud Imperatorem, vt mittat ad Concilium. De nostris dubitatur an sint omnino missuri, sed non persequar. Hoc vnum a te peto vehementer Magnifice Mordesi, vt hoc meum ad te scribendi consilium boni et aequi consulere digneris, in eamque partem meas accipias literas, in quam a me scribuntur. Bene Vale. Deus Opt. Max, Amplitudinem tuam diutissime florentem conseruet. D. Viennae 4. Non. Maii A. D. 1561.

EPISTOLA XLVI. Eidem.

MAgnifice Domine, in Thuringia audiuimus Dn. de Vielle ville a Ducibus Saxoniae ambitiose esse exceptum, nam eum uterque Gotham vsque deduxit, expectabatur Cassellis a Landgrauio, sed per Fuldam huc venit. Omnes Ducum Saxoniae ministri affirmant, Illyricum prorsus excidisse gratia, et Victo rinum breui restituendum. Cassellis fui cum Landgrauio Gulielmo, qui sua sponte fecit mentionem coniugii Principis Orangiae, et percontatus est ex me, quale esset hominum de ea re iudicium, et quid ego sentirem. Respondi plerosque loqui vt sunt affecti, meum autem non esse iudicare de re cuiuis causas ignorarem. Tandem dixit, se, ne aut parentem, aut Illustrissimum nostrum Principem offenderet, nec suasisse, nec disuasisse. Locutus hic sum cum quibusdam venientibus ex Anglia qui affirmant impediri, coniugium Regis Sueciae, eo quod petierit ab Anglis se coronari statim post nuptias, et praeterea vt sibi mitterentur, antequam discederet ex Suecia, quatuor obsides ex proceribus regni. Etiamsi multi hoc affirment, tamen vix credo

esse verum. Quae enim esset stultitia, velle praescribere et leges ferre iis, quos tam difficulter in suam sententiam perduxit. Qui ex Gallia veniunt, dicunt promissam esse filio Regis Philippi Scoticam, quod etiam non credo, sed certiora de ea re postea scribam. Credo te aliquid audivisse de bello orto in comitatu Monplicardi prope Basileam. Quidam Burgundus Dominus de Roye occupauit arcem munitam eius comitatus, quam dicit suis maioribus ereptam esse, Dux Virtembergensis, Bipontinus, et Landgrauius miserunt eo copias, et arcem obsident. Fama est Sabaudum conscribere militem, et velle ferre suppetias nobili obsesso. Metuendum est ne graue bellum inde oriatur, nam ab vtrisque sollicitantur Heluetii, et ad illud bellum dicuntur proficisci ipse Dux Virtembergicus, et Ludouicus Landgrauius. Piratae Turcici ac Mauri dicuntur occupasse Tunetum, ac etiam descendisse in Siciliam. Videtur etiam Florentinus aliquid velle turbare in Italia, Doct. Zasius est apud Electores Rhenanos, et dicitur agere de conuentu Imperii, ac etiam Electorum seorsim in hac vrbe, sed haec melius nosti. Belgae nolunt recipere suos nouos Episcopos. In Hispania est horribilis saeuitia aduersus eos, qui nostrae sunt religioni addicti. Ibi etiam est tanta caritas, et penuria frumenti, vt pretium dicatur excreuisse ad decuplum illius quod fuit proximo anno. De Gallia satis laeta narrantur, sed tamen Amiralius secessit ex Aula, eo quod concionator Regius insectaretur eum, Deus conseruet te et tuos, Francofurti 2. Iunii 1561. ignoscas festinationi.

EPISTOLA XLVII. Eidem.

MAgnifice Domine comites mei, difficulter ferentes laborem itineris, fueruntin causa, vt paulo tardius huc venerimus. Scripsi ad te Francofordia, et literas meas misi ad Dn. Nicol. Bromium, quas existimo te dudum accepisse. Ab eo tempore audiuimus, in Gallia liberum esse cuique eam sequi religionem, quam probat, sed tamen Pontificii multum facessunt negotii Euangelicis, et (quantum in se est) eorum conuentus impediunt, et pra esertim Lutetiae, sed non semper ipsis succedit. Proximo Mense cum resciuissent Euangelicos conuenisse religionis causa, correptis armis conati sunt vi irrumpere in domum in quam conuenerant, sed ita sunt excepti, vt septem ex suis interfectis, desperata expugnatione aedium, sua sponte tandem se receperint. Cum de ea re Principes sacerdotum apud Regem Nauarrae postridie conquererentur, respondit, istos

esse iure caesos, et se velle inquirere, et grauiter animaduertere in reliquos qui illi tumultui interfuerant, tanquam in seditiosos et turbatores publicae pacis et tranquillitatis. Rex Galliae decima quinta Maii fuit Rhemis inunctus et coronatus per Cardinal. Lotharingicum, ad quem id muneris pertinet, eo quod sit Archi-Episcopus Rhemensis. Repetitae sunt omnes ceremoniae antiquitus vsurpatae a Regibus Galliae, quae a posterioribus Regibus fuerant negligentius obseruatae. Ipse Rex iam est ad Lutetiam, in suburbio quod dicitur Sancti Germani, quo venit cum satis numeroso equitatu, vt compesceret seditiones, quae in ea vrbe imminere videbantur. Ideo autem non ingreditur vrbem, quia nondum sunt ea instructa, quae pertinent ad celebrem illam pompam, qua Reges Galliae eam vrbem primum ingredi solent. Lutetiae in die Corporis Christi cum circumgestaretur illud Idolum, et aliqui vsitatam reuerentiam ei non exhiberent, parum abfuit, quin maxima seditio excitaretur, sed presto adfuerunt Regii et Ciuitatis ministri, qui seditiosos compescuerunt, et aliquos ex iis coniecerunt in vincula. Prorex Indiae inter Indum et Gangem, quae iam nominatur Calicut, defecit a Rege Portugaliae, et se nominat illius prouinciae Regem. Hoc dicitur factum solicitatione Venetorum, qui cupiunt per Sinum Arabicum, et Alexandriam Aegypti, aromatum negotiationem ad se retrahere, sicut fuit ante sexaginta annos, iamque hoc incipit fieri. Quod si illud Venetorum consilium habeat successum, fiet hoc cum maximo detrimento Hispanorum, Portugallensium, ac etiam harum Regionum, et praesertim huius vrbis. Vt autem hoc perficiant Veneti, oportet eos turbare nauigationes Portugallensium, ac etiam Hispanorum in Indias, quod sedulo facere dicuntur. Dicuntur enim non solum concitare Piratas Mauros et Turcas aduersus Hispanos, sed etiam eos clam instruere pecunia et aliis rebus ad bellum necessariis. Eo iam excreuit ipsorum audacia, vt hac aestate ausi fuerint transire fretum Herculeum, et ad Gades vsque et ostia Bethis excurrere, vbi aliquot naues ceperunt. Obsident iam vrbem Mauritaniae Oran quae est Hispanorum, in qua vrbe ego fui. Videtur esse antiqua Madaura. Eam ante quinquaginta annos celebris ille Cardinalis Franciscus Ximenes eripuit, Mauris auxilio Hispanorum et Vasconum, praefecto Classis Petro Nauarro, qui postea captus in pugna Rhauennam secutus est partes Gallicas. Quidam hic dicunt eam iam esse occupatam a piratis, sed Hispani hoc negant. Certum est nuper admodum Piratas vsque Carthaginem nouam excurrisse, et eam propemodum occupasse, esseque admodum trepidatum in Hispania, sed tamen virtute Ciuium Carthaginensium primum repulsi, cum viderent fieri concursum ex tota Hispania ad eam vrbem, desperata expugnatione,

redierunt in Africam. Germani qui sunt Bruxellis, grauiter conqueruntur de ingratitudine Hispanorum. Aiunt enim eos iam contemni, qui proximis bellis praecipuam operam ipsis nauarunt. Princeps Orangiae ibi viuit splendidissime, eius enim mensa omnibus patet. Dictum est mihi nuper fuisse Lovanii Secretarium Ducis Henrici Brunsuicensis, ad quem Bruxellis venerunt Princeps Orangiae, et Lazarus a Swendii. Oportet non fuisse leuem causam, ob quam ad eum venerint, sed de ea nihil scire potui. Scripseram Francofordia, mihi esse dictum Scoticam promissam esse Carolo filio Regis Philippi. De ea re hic nihil plane sciunt, vnde suspicor omnino esse confictam. Omnes hic affirmant Suecum omnino abiecisse spem Anglici coniugii, et quae erant hic empta ad illud coniugium, iam esse in Sueciam translata ad pompam Coronationis: Imo hic est mihi dictum ab hominibus non leuibus, quod iam petat Scoticam, et habeat suos Legatos in Gallia et in Scotia eius rei causa. Haec postea potero certius scire. Cuinam sit nuptura Anglica plane ignoratur, nam de eius coniugio non idem sentiunt proceres regni. Significarunt ei sibi non placere illam nimiam familiaritatem cum Milord Roberto Dudlei, nec vllo modo permissuros vt ipsi nubat. Is est de quo tam multa audiuimus, et est filius Ducis Northumbriae, qui truncatus fuit capite a Regina Maria, cum post mortem Edouardi Regis conaretur illud regnum occupare. Regina respondit proceribus, se nunquam cogitasse de contrahendis nuptiis cum Milord Robert, sed se eum prae reliquis ideo complecti, quod, (cum regnante sorore ab omnibus desereretur) non solum nihil remiserit de pristina sua beneuolentia, et obseruantia erga se, sed etiam suas possessiones vendiderit, vt ipsi pecunia subueniret, et propterea sibi videri aequum vt istius fidei et constantiae iam fructum aliquem ferat. Quarta Maii igne coelesti conflagrauit summum templum Londinense, quod dicitur S. Pauli, quo vix vllum puto fuisse in toto orbe Christiano aut pulchrius aut maius. Deus conseruet te et totam tuam familiam, Antuerpiae 16. Iunii 1561.

EPISTOLA LXVIII. Eidem.

MAgnifice Domine, antequam Illustriss. nostri Principis literas redderem, haesi hic per tres aut quatuor dies, vt de rationibus huius aulae aliquid intelligerem, ne forte ignoratione eius impingerem. Heri deductus sum ad Regem Nauarrae per ipsius Cancellarium. Cum ipsi literas

exhibuissem, visus est mihi summam voluptatem ex earum lectione percipere. Egit summas gratias Illustriss nostro Principi pro ista significatione beneuolentiae, et dixit nihil esse tam magnum, in quo non velit ipsius Celsitudini ex animo gratificari Significauit etiam mihi, si quid hic negotii haberem in nulla re suam operam mihi defuturam. Ringrauio etiam literas reddidi, qui dixit mihi se ante biduum ad Illustriss. nostrum Principem scripsisse, et aliquot libellos misisse. Detulit etiam mihi prolixe suam operam et sua officia, si quid mihi Illustriss. nostri Principis nomine esset curandum in hac aula. Dixit se hoc summo studio agere, vt liceat sibi istuc exspatiari ad nuptias Principis Orangiae, et se iam impetrasse dimissionem a Regina Matre Regis. Esse autem admodum multos iuuenes ex praecipua nobilitate Gallica, qui cupiant se ipsi Comitis adiungere in eo itinere. Connestabili nondum reddidi literas quia hinc abfuit, sed tamen heri est reuersus. Forte adhuc hodie ipsum accedam. Summa gubernationes huius regni, est penes Matrem Regis et ipsum Navarrum, ita tamen vt indies videatur ipsius Nauarri auctoritas augeri, nam tota nobilitas est ipsi valde addicta. Guisii quidem sunt admodum potentes, et sunt tanquam caput Pontificiae factionis, fouenturque a Rege Hispaniae, a Pontifice Rom. et ab Ecclesiasticis, et nisi regnante Rege Francisco suis violentis consiliis populum offendissent, iam essent in magna gratia, cum praesertim Cardinalis Lotharingicus, iam pulchre simulet se omnino expetere, vt fiat aliqua emendatio in religione, et fatetur hoc esse plane necessarium. Ego sane in ea re ipsi non credo, sed existimo, ipsum hoc ideo facere, quia videt aduersando se nihil posse proficere, et sperat se sic agendo posse plura impedire, sed tamen parum proficit. Quantum ad reliquam gubernationem attinet. Guisiorum auctoritas non est admodum magna. Eorum qui fauent Euangelio numerus et potentia mirum in modum crescit, et cupiunt rem ad arma deducere, et acceptas iniurias vlcisci. Sed Rex Nauarrae hoc impedit, qui siue natura (quod credo) siue consilio sit remissior, videtur mihi esse admodum vtile huic regno eum in hac rerum perturbatione esse talem. Nam Pontificii metuentes ne asperior in gubernatione succedat, nihil aduersus ipsum tentant. Ipso autem tempore et auctoritas et vires pontificiorum minuuntur. Connestabilis quidem est addictus Pontificiae religioni, sed tamen credo eum non cupere aduersam partem opprimi, ne ex ea re Guisiis aliquid auctoritatis accedat, et praeterea videt suos liberos et nepotes ex sorore alteri religioni omnino esse addictos, quare in deliberationibus omnibus praebet se molliorem et aequiorem. Non est quidem per se magnae auctoritatis, nisi in quantum se coniungit Nauarro, qui summam rerum

ex ipsius consilio gubernat, et certe nisi is fuisset, mortuo Rege Francisco, non potuissent Guisii de loco deturbari. Admiralius omnibus qui causam verae religionis agunt est admirationi et admodum charus propter virtutem moderationem, et pietatem, estque tanquam ipsorum caput, cuius praecipue consilio omnia agunt. Principes Germanici et praecipue Palatinus Elector, si quid serium de causa religionis scribunt, id ad ipsum scribunt, cum animaduertant inter proceres eum fere esse solum, qui hanc causam prudenter simul et serio agat. Si detur occasio (quam scio mihi non defuturum) salutabo eum Illustriss. nostri Principis nomine, quod sine dubio ipsi erit gratissimum, nec erit abfurdum, cum ad ipsius auunculum literas habeam. Mareschalci de Brissac, et de Thermes (qui magnas res pro regno Gallicae gesserunt,) nec gratia nec auctoritate valent. Nec etiam Mareschalcus autem S. Andrea (qui nescio quibus artibus ad auctoritatem et opes maximas viuo Rege Henrico peruenerat, Videntur fuisse conscii et participes violentorum consiliorum, quae a Guisiis institui dicebantur, cum Rex Franciscus incidit in morbum. Ea re offenderunt Nauarrum, nec habuerunt eam defensionem a Regina Matre Regis, quam putabant se habituros. In eadem causa est Dux de Nemours patruelis Ducis Sabaudiae (apud quem iam est. Card. Turnonius iam decumbit, credo si moreretur, quod rem gratam faceret et inimicis et amicis, nam habet maximas opes et multum numeratae pecuniae. Qui sunt ex Regio Sanguine pendent a Nauarro. Quae de Cancellario Hospitali dicuntur in Germania, non sunt vera, nam non est exigua eius auctoritas. Haec est fere forma gubernationis huius regni, quantum hactenus percipere potui, cuius mihi idem status esse videtur, qui fuit Germaniae ante triginta annos. Nam Euangelici fiducia suarum virium, iam multa petunt. quae quidem Pontificii aperte non audent ipsis denegare, sed tamen arte cludunt eorum petitiones, et hoc eo facilius possunt facere, quia apud se habent ordinariam potestatem. Alii vero sic elusi, respiciunt ad vim, quod si fiat, puto quidem eos fore superiores, sed hoc non fiet sine summo detrimento, et forte euersione huius pulcherrimi regni. Sunt tamen prudentes aliqui homines, qui haec vident, et iis malis occurrunt quantum in se est, et (vt dixi) Nauarri lenitas multa moderatur. Oriuntur in variis partibus regni seditiones, in quibus plerumque sunt potentiores Euangelici, sed tamen hactenus moderate egerunt. Ante quatriduum cum excitata esset Aureliae seditio a Sacerdotibus, ex ipsis et ipsorum sodalibus ad 28. sunt ab Euangelicis coniecti in vincula, nec quicquam praeterea iniuriae est ipsis illatum. Nuper in oppidum Lestort, quod est Parlamenti Tholosani, vonerunt duo praesides

et tres assessores, qui clam introductis in oppidum ducentis aut trecentis militibus, noctu quosdam ciues propter religionem ceperunt, et vinctos Tholosani miserunt. Vbi hoc resciuit populus, correptis armis, milites istos profligauit, et praesides ac assessores in templum inclusos obsedit, et iniecto foribus templi igne, ad deditionem compulit, et significavit Parlamento Tholosano, se non dimissurum eos antequam sui ciues sibi redderentur. Dux de Montpensier (qui est ex Borbonia familia) incitatus a sacerdotibus adiunxit sibi Comites de Sancerre et de Villars, et aliquot alios nobiles, et collecto milite, ingressus est Turonensium fines, qui ad ipsius praefecturam pertinent, et aliquot captiuos cepit, et oppidum Chinonem circumsedit. Statim vbi hoc resciuerunt nobiles, qui sunt nostrae religiones, conuenerunt plures quam mille et ducenti, eo animo, vt cum ipso Duce de Montpensier confligerent. Sed Nauarrus et Regis Mater heri vesperi misso cursore, Duem de Montpensier huc Regis nomine euocarunt, et iis quos secum habet mandarunt sub poena capitis, vt se ad sua reciperent, quod non est dubium ipsos facturos. Ipse vero Dux de Montpensier est pertinax, nec putatur obtemperaturus Regio mandato, verum desertus a suis, male mulctabitur nisi sibi caueat. Possem talium motuum multa exempla perscribere, quae tamen sine magno incommodo hactenus sunt repressi, sed verendum est, ne tandem in magnum aliquod malum erumpant. Remedium quod gubernatores eiusmodi turbis et motibus ob religionem adhibere cogitant, est eiusmodi. Sententiam praesidum et assessorum Parlamenti Parisiensis de ea re iam exquirunt, et singulis diebus bis in senatum eunt, et diligenter audiunt eos dicentes sententiam. Sunt in Parlamento centum et quadraginta, nec licet vni in alterius sententiam simpliciter ire, sed vnusquisque cogitur dicere quid sentiat, et eius sententia scribitur. Multi sunt et praesertim Iuuenes et eruditi, qui Pontificatum Rom. libere suis sententii, oppugnant. Vbi gubernatores omnium istorum sententias habebunt, ex iis conficient aliquam formulam emendationis in religione, quam proponent Episcopis, qui omnes huc sunt vocati, ad vicesimum diem huius Mensis. Regis enim ingressus in hanc vrbem est reiectus in Ianuarium Mensem. Si Episcopi aliquid decreuerint, quod placeat gubernatoribus cogent Pont. Rom. id approbare. Res haec et longa et difficilis mihi videtur, quae etiamsi perficiatur, propemodum non dubito vtrique parti displicituram. Si Pontificii talia instituunt vt aduersariorum impetum eludant hoc mihi non displicet, nam interea promouetur veritas. Pontificii quidem libenter aliquid concederent, si viderent se ea ratione pacem redimere posse, sed Euangelici volunt peruincere, et praesertim qui sunt

ex nobilitate, qui nulla alia conditione transigere volunt, quam vt sibi concedantur templa, in quibus publice et libere suam doctrinam profiteri possent. Ad eam Synodum Gallicorum Episcoporum mittitur Cardinalis Ferrariensis a Pont. Rom. Mense Augusto hic conuenient ordines regni, deliberaturi de regni gubernatione, et exoluendo aere alieno Regis. Ecclesiastici promittunt, se in quadriennio daturos Regi centies et quinquagies centena millia Francorum. Sunt centum tonnae auri, vt numeratis in Germania. Ea est tertia pars debitorum Regis, multi putant ab ipsis plus exactum iri. Decretum Parlamenti de Condei Principis innocentia mitto, quod iam primum accepi, quare ad id vertendum mihi tempus defuit. De rebus Gallicis hactenus. Dicitur in Hispania etiam institutum colloquium de religione, sed quid in eo agatur, nondum scimus. Sueci plane exciderunt Anglica conditione. Orator Anglicus qui hic est, putat eam nupturam Roberto Dudlaeo, de quo tam multa sunt dicta. Suecus nuper remisit insignia ordinis diui Michaelis, quae Pater acceperat a Rege Francisco. Qui ea retulit, est mihi bene notus, et fecit mentionem coniugii cum Scotica. Danus etiam remisit eiusdem ordinis insignia quae Pater habuerat, per Georgium Zuk. Hic Rex dicitur ea breui remissurus ad ipsum Danum, et ad ea referenda delegisse Polinum praefectum triremium Massiliensium. Is Polinus est, cuius tam saepe fit mentio apud Iouium, qui anno Christi 1542. impetrauit a Solimanno, vt Classis ad Niceam mitteretur Duce Barbarossa. Ad eiusmodi res non solent deligi viri tantae dignitatis, quare, si is mittatur, existimo, eum acturum de coniugio Scotico, de quo hic est multus sermo. Multi ex iis, qui sunt alicuius auctoritatis, interrogant me de Regibus Daniae et Sueciae, ac de ipsorum opibus et potentia. Nondum scio quis hic procuret Regis Danici negotia. Si scirem ei deferrem meam operam, et forte possem ipsi aliquid officii praestare. Cardinalis Lotharingicus, penes quem fere est omnis eius coniugii conficiendi potestas, significauit mihi per Secretarium suum, se velle mecum de aliquibus rebus colloqui. Filia Florentini, quae Ferrariensi nupserat, est mortua. Causae mortis Caraffarum multae sunt sparsae, sed hic audiuii magis verisimilem. Cum hic Pontifex ambiret Pontificatum emit suffragia factionis Caraffarum quadringentis millibus coronatorum, deditque Caraffis Syngrapham, in qua se debitorem eius pecuniae constituebat. Ipsos itaque interfecit, vt eo debito liberaretur, sed nescio qua ratione dicitur ea Syngrapha ad Regem Philippum peruenisse, qui iam debitum illud a Pontifice exigit. Sunt etiam Simultates inter Pontificem et Florentinum ob pecuniam debitam ex eadem causa. Inde apparet Pontificatum iam non esse paruo emptum.

Bellum quod excitatum fuerat in Comitatu Montplicart, est compositum. Nobilis Burgundus cessitarce quam occupauerat. Ringrauius iussit, vt re et Dn. Bonicaeum suo nomine salutarem. D. Balduinus qui hic est, te plurimum saluere iubet. Deus te et tuos conseruet. Lutetiae Cal. Iul. 1561.

EPISTOLA XLIX. Eidem.

MAgnifice Domine, cum primum huc veni satis prolixe adte scripsi, de his quae hic agerentur, et quae poteram intelligere de huius regni statu. Scribebam etiam me nondum tradidisse Connestabili literas Illustriss. nostri Principis. Antequam enim eas redderem hoc egi, vt ad eorum notitiam peruenirem, qui verae religioni fauent, et apud ipsum Connestabilem plurimum possunt, et eius animum, ac quibus rebus moveatur optime norunt, vt ex iis literis maior fructus ad Ecclesiam DEI perueniret. Ex istorum itaque consilio literas ipsi reddidi, eo die, quo in Senatu sententiam dicturus erat, quas significauit sibi esse gratissimas. et egit gratias Illustriss. nostro Principi, pro ista erga se benevolentia et humanitate, dixitque se fore perpetuo paratum, in quacunque re poterit ipsius Celsitudini inseruire; cumque hoc aliquoties repeteret semper vte batur seruitii nomine, et non gratificationis (quod in nostra lingua est indicium magnae submissionis) vbi finem dicendi fecit, interrogauit me, an aliquid praeterea haberem, quod ipsi dicerem, aut ab ipso fieri aut curari vellem. Admonitus antea ab ipsius familiaribus commendaui ei nomine Illustriss. nostri Principis causam religionis, et liberius loquutus sum de abusibus introductis in Ecclesiam, et necessitate emendationis ipsorum. Item de crudelitate et iniustitia, qua hactenus in hoc regno vsi sunt, multorum innocentum hominum effundendo sanguinem, quem Deus ab ipsis sit repediturus. Praeterea cum audiuissem eum nulla re magis commoueri, quam quod vulgo spargeretur doceri in nostra religione talem libertatem, quae vetet populum obtemperare suis Magistratibus: dixi hoc impudenter esse confictum, et nunquam in Germania populum fuisse obsequentiorem suis Principibus, quam iam sit, easque esse calumnias confictas a Monachis et Sacerdotibus, ad opprimendam renascentem Euangelii lucem. Ipsum autem pro sua prudentia et auctoritate debere cogitare de aliquo remedio adhibendo imminentibus

malis, quae verendum est ne pulcherrimum istud regnum evertant, nisi aliquo commodo remedio ipsis mature occurratur Cum haec liberius proferrem, interdum videbatur mihi valde commoueri, et expectabam ab eo asperius aliquod responsum, sed tamen tandem se collegit et dixit. Sibi fuisse grata quae dixeram de populi Germanici obedientia erga suos Principes. Se autem videre in hac causa religionis opus esse remediis longe diuersis ab iis, quae hactenus fuerint adhibita, et se conaturum efficere, vt imposterum abstineatur a saeuitia quae hactenus vsurpata fuit, tandem autem addidit: Oportet tamen vnumquenque habere rationem suae conscientiae. Cum eo die sententiam dixisset, dicitur multo mitius locutus esse, quam multisperarent. Haec deliberatio de religione iam omnes suspensos tenet, nec adhuc scitur, qualis sit futurus eius exitus. Nunquam puto in hoc regno deliberatum esse, de re maioris momenti, et quae magis ad totius Reipubl. salutem pertineret, plures quam centum et quinquaginta, partim ex Parlamento. partim ex proceribus regni (penes quos est summa gubernationis) dixerunt sententiam, et adeo variae fuerunt, vt iam videantur esse incertiores quam antea, quidnam sit statuendum, Card. Lotharingicus, antequam diceret sententiam, ita se aperuerat multis, vt certo sperarent eum suasurum mitiora remedia. Fecerat etiam spem multis se in Senatu facturum mentionem Confessionis Augustanae, verum vbi eo deuentum est, nullus propemodum ipso et Guisio fratre de nostra religione visus est durius sentire et asperius loqui. Cum Guisius nominasset nostros Atheos et Epicureos, est postea duriter exagitatus oratione Card, Castilionei Admiralius excepit orationem Episcopi Parisiensis, qui suaserat ut denuo ignes accenderentur, et durissime in eum inuectus, dixit Episcopos et Sacerdotes praebere causam omnibus iftis malis, quibus orbis Christianus concutitur, et cum ob eam rem digni sint grauissimis poenis, ipsos tamen omni suppliciorum genere saeuire in eos, qui tantum audent ipsorum scelera improbare. Cancellarius Hospitalis postremus omnium dixit sententiam, qua tulit laudem moderationis et prudentiae et iniit gratiam apud multos ostendendo se dissentire a Guisiis cum quibus putabatur occulte sentire, eo quod ad istam dignitatem ab ipsis sit euectus. Ego eo die astiti mensae Regis Nauarrae prandentis cum aliquot proceribus, qui non potuerunt se continere, cum ipsum Cancellarium palam laudarent. Visus est Cancellarius in sua oratione oblique perstringere et confutare ea, quae a Cardinali Lotharingico erant dicta, et cum Episcopus Parisiensis dixisset Evangelicos eo progredi impudentiae, vt audeant impedire regia iudicia, et inter suos lites et controuersias

componere, in praeiudicium regiorum Magistratuum et ministrorum. hoc arripuit Cancellarius, et dixit se mirari eorum impudentiam et malitiam qui accusant eos, qui lites et controuersias inter amicos componunt, quasi vero non ideo sint conditae leges et constituta iudicia, vt homines inter se dissentientes, ad concordiam redigantur et amanter inter se vivant, quod qui efficiunt, sint potius digni praemio quam poena. Tandem conclusit esse cogendos Episcopos et sacerdotes vt deinceps ea faciant, quae sunt sui officii, et antequam hoc faciant nihil esse aspere faciendum aut statuendum aduersos eos a quibus merito accusantur, dummodo illi nihil turbent, et domi Deum laudent, nec esse prohibendos exiguos conuentus, si fiant ab inermibus. Cardinal. Lotharingicus sua sententia auxit odium multorum erga se, et onerauit se magna inuidia. Multi ex iis, qui ipsi non male cupiebant, putabant in eo tantum esse prudentiae, vt, etiamsi maxime aduersaretur Euangelicis, quia tamen videret eos vi iam difficulter coerceri posse, ipsum aliquid moderati in medium allaturum crederent. Hoc facto autem eam opinionem prudentiae (qua apud plerosque valebat) maxima ex parte amisit. Vereor sane ne tota haec deliberatio tanto conatu suscepta, nullum habeat effectum: nam in scribendo Senatusconsulto maxime dissentiunt proceres. Qui dixerunt sententiam aut absoluunt Evangelicos, aut condemnant aut mittunt in exilium. Qui absoluunt dicunt ad se pertinere eorum sententias, qui mittunt in exilium. Idem etiam dicunt qui condemnant. Cuicunque autem parti accedent isti, illa erit longe superior, estque iam de ea re certamen, nec facile altera pars alteri cedet, et sic non fiet Senatusconsultum, quod puto esse vtile Reipub. nam nullum potest fieri quod non vtramque aut saltem alterutram partem, grauiter offendat, et quod fere non excitet aliquas turbas. Sunt enim valde exacerbati vtrinque animi, et indies magis exacerbantur, et multi sunt, qui cuperent rem ad arma deduci. Maxime feroces et acres ab vtraque parte sunt, Guisius et Admiralius, sed hunc coercet Nauarrus sua lenitate. Card. vero Lotharingicus moderatur fratrem, et putat satius esse in aliquibus cedere aduersariis, et amittere aliquid de auctoritate, quam vitam et ingentes illas opes, quas possidet, in periculum coniicere. Sed tamen Guisius a prima adolescentia adeptus magnam auctoritatem, et conscius sibi eorum quae pro regno Galliae feliciter gessit, difficulter haec potest concoquere, et vix fratri obtemperat. Ipse vero Cardinalis, praeferens tuta consilia dubiis, summo studio hoc agit, vt reconcilietur Condeo Principi, et hoc diligenter agitur per Matrem Regis, estque his diebus aliquoties tentatum, sed nondum perfectum. Istius autem reconciliationis dicitur esse adeo cupidus, vt

etiam sit paratus fateri se peccasse, et petere a Condeo id peccatum sibi condonari. Esset sane vtile huic regno hanc reconciliationem fieri. Ipse Card. et Frater prosequuntur iam in Normaniam, Reginam Scotiae redeuntem in patriam. Misera iuuencula noctes et dies flere dicitur. Nec mirum, cum ex his tantis deliciis pene deportetur in horridam et asperam Insulam, et ad populum sibi infensum, ac in religione dissentientem. Quamuis audiam subditos expetere, vt nubat Araniae Comiti, non dubito tamen, quin ipsa libentius sit nuptura externo Principi, et initura rationem quomodo hoc possit efficere: nam dicuntur auunculi ipsi instillasse magnum odium aduersus ipsum Araniae Comitem. Dux Annalius Frater Guisii, qui fuit captiuus Albert. Marchionis dicitur eam deducturus vsque in Scotiam. Missi sunt in Angliam Legati, qui impetrent, vt ipsi liceat tuto ad Angliae portus appellere, si forte tempestatibus acta id facere cogatur, sed si sapiet illud littus omnibus modis vitabit. Quae de valetudine Regis et Fratrum antea per Germaniam sunt sparsa, et quae ego falsa esse existimaui, non sunt de nihilo. Frater minimus natu est adeo afflicta valetudine, vt non sit spes eum diu posse viuere. Ipse quidem Rex videtur esse satis imbecillo corpore, sed apparet in eo eximia probitas. Audiui a viris grauibus et fide dignis, cum Mater in die Corporis Christi (vt voant) admoneret eum, vt quidem reuereretur sacramentum, sed tamen non ita crasse crederet, panem, qui circumgestaretu, resse illud ipsum corpus Christi, quod pependit in cruce, ipsum respondisse, hoc etiam mihi alii antea dixerunt, sed vetuerunt, ne cuiquam indicarem. Cum vero Mater ridens subiecisset, verum est tibi cauendum ne discedas a maiorum religione, ne forte regnum tuum ea ratione turbetur, et ipse eo excidas, ille statim respondit. Regina Angliae in suo regno religionem mutauit, et tamen nemo propterea facessit ei negotium. Inde apparet eum diligenter ab aliquo praemonitum fuisse. Pontifex Rom. nihil non mouet, vt imminentem sibi hinc scabiem auertat. Vt sibi conciliet Regem Nauarrae, dicitur ei promittere duos Galeros Cardinalitios attribuendos cui volet. Praeterea habetur pro certo fieri ipsi a Pontifice spem restitutionis Regni Nauarrae, quod occupatum fuit a Rege Ferdinando Regis Philippi proauo, nullo alio titulo, quam quod subiaceret interdicto Ecclesiastico. Ait autem Pontifex si tollatur interdictum, nihil in illud Regnum iuris habiturum Regem Hispaniae, quasi vero de Regnis iure disputetur. Dicunt Regem Philippum partem istius fabulae agere, et simulare sibi posse persuaderi, vt illud regnum restituat vero Domino vbi de ipsius iure constabit. Se enim scientem nolle aliena iniuste possidere. Quicquid sit, fama illa non est prorsus vana, nam scio iam hic

diligenter conquiri titulos et iura Regni Nauarrae, et multum de ea re disputari (vt mihi videtur) admodum intempestiue. Nam quantum ad me attinet, tantum abest, vt existimem Hispanos hoc velle facere, vt putem ipsis posse facilius persuaderi, vt ad Mahometismum redeant, quam vt nulla coacti necessitate, illud regnum restituant. In alteris meis literis scribebam decretum esse, vt Polinus diui Michaelis (vt nominant) ordinem ad Regem Daniae perferret. Non dubito vos scire id esse mutatum, et munus istud demandatum esse Ringrauio, qui id ambiuisse dicitur. Nam cum videat regnum hoc diuisum esse in duas factiones, et se dum vtrique parti cupit placere, vt plerumque solet accidere, neutri esse valde gratum, cogitat sibi esse magis honorificum aliquandiu abesse ab aula, quam in ea viuendo paulatim vilescere, quod viris militaribus in pace facile accidere solet. Dux Virtembergensis nuper misit ad Regem Navarrae longam disputationem de Coena Domini. Videtur mihi valde intempestiuum mouere tales controuersias, cum res sint hic adeo perturbatae, et vix adhuc hic egerit primas radices Euangelium. Quamuis frustra laboret Virtembergensis in asserenda Brentii vbiquitate, quam non solum nostri, sed etiam Sorbonistae improbant. Cum nuper ad aegrotum deferretur corpus Christi (vt vocant) et in istos, qui gestabant, incidisset Germanus, nec caput aperuisset, populus concitatus a sacerdote, fecit in Germanum impetum, et eum grauiter vulnerauit. Facta de ea re inquisitione mandato Regis Nauarrae, duo ex istis vulneratoribus, sunt comprehen si et affixi patibulo, reliqui adhuc conquiruntur. Dicunt in Hispania esse saeuas persecutiones. Insulis (quae est vrbs Flandriae) ante octiduum, quatuor sunt viui exusti. Dux Sabaudiae, facta pace cum habitatoribus Vallis Angroniae, dicitur crudeliter in eos saeuiisse. Certum est eum nuper obiecisse dilacerandum Canibus honestum et eruditum iuuenem cum ipsi respondisset, se malle a canibus discerpi, quam agnitam semel veritatem abiicere. Tandem veniet aliquis Zischa, qui istas iniurias vlciscetur. Dicunt ipsum Sabaudum et Bernates commisisse suas controuersias dirimendas duodecim pagis Helueticis. Dux Hiuernensis praeripuit filio sponsam dominam de Touteuille, quam dicebatur facta pace, ambiuisse Princeps Orangiae, Eius filius iam ducit filiam Ducis de Montpensier. Vterque nuper rediit ex Hispania. Virgo hinc comitata fuerat Reginam Hispaniae, et hactenus vixit cum ipsa, iam vero rediit ornata maximis muneribus a Rege Hispaniae. Magnifice Domine etiamsi sciam, me hic versari in non paruo periculo, et esse notum pluribus, quam mihi sit vtile, quia tamen video meam operam in promouendo hoc religionis negotio, forte non esse inutilem, nullum reformido periculum,

dummodo sperem me aliquid facere posse, quod ad gloriam Dei pertineat, et patriae salutem. Non solum autem accusor a Pontificiis, sed etiam ab illis asperioribus ipsorum aduersariis, qui dicunt me huc venisse, vt sim Principibus auctor suscipiendae confessionis Augustanae, hocque tanquam scelus aliquod magnum in me reprehendunt. Ego hic omnibus non magnopere moneor, nec periculorum aut calumniarum metu desistam ea curare, quae pia et honesta esse iudicabo. Quoniam autem non video cuius vsus mea opera vobis istic esse possit, cuperem impetrare ab Illustriss. nostro Principe, vt mihi diutius quam constitueram hic haerere liceat, nam multi honesti homines hoc a me postulant. Sum hic apud Andream Wechelum Typographum. Bene et feliciter Vale Lutetiae 13. Iulii 1561.

Vides Magnif. Dn. si hae literac ad plurium manus perueniant, mihi inde periculum creari posse.

EPISTOLA L. Eidem.

MAgnifice Domine significaui antea me cupere impetrare ab Illustr. nostro Principe, et a tua Humanitate, vt mihi liceret, hic diutius haerere quam discedens promiseram. Hoc mihi iam necessario impetrabit meum infortunium, nam quo die postremas ad te literas dedi acutissima febris inuasit me, quae tribus paroxismis adco me prostrauit, ut iam plane decumbam. Nostri tandem suum Senatusconsultum seu edictum (vt vocant) emiserunt, nihil potuisset fieri intempestiuius, cum iam instituatur deliberatio de religione per Episcopos, hoc enim est facere praeiudicium. Sed nemo eorum edicto obtemperat, imo (vt audio) hoc sunt consecuti, vt qui clam conueniebant Aureliae et in aliis vrbibus multis, iam palam concionentur. Fui Poissiaci, cum Rex per Cancellarium significaret Episcopis quid vellet fieri. Adfuerunt sex Cardinal. et septem et triginta Episcopi. Aderant etiam plerique ex proceribus regni. Cardinal. Lotharingicus cum non ignoraret aliquos ex Episcopis fauere verae religioni, petiit vt omnes simul communicarent die solis proxime sequenti. Omnes dixerunt se hoc facturos, sed quando eo deuentum est, Card. Castilioneus, Episcopus Valentinus, et alius Episcopus, cuius nomen nondum scio) dixerunt, se quidem communicaturos, sed sub vtraque specie. Cum alii eorum

petitionem reiicerent, ipsi iuerunt in aliud templum, et sub vtraque specie communicarunt, et cum ipsis multi ex nobilitate. Itaque isti iam per iocum vocantur Protestantes. De hac Synodo nihil aliud boni sperari potest, quam quod variae dissensiones inter ipsos Episcopos exorientur: nam vt audio iam decreuerunt non attingere ea, quae ad Doctrinam pertinent. Deliberent quantum volent, alii exequentur interea. Ordines regni conueniunt ad Pontoise Gall. i. e. Pontem Isarae (quod oppidum hinc distat septem milliaribus) petunt sibi concedi libertatem in religione et praeterea gubernationem regni constitui ipsorum ordinum decreto. Hoc est iugulum petere. Si non impetrent quod petunt, non est expectanda ab ipsis pecunia. Haec dixerunt mihi, qui inter delegatos a Prouinciis sunt non minimae auctoritatis. Regina Nauarrae venit in aulam. Ipsius concionatores publice concionantur. Est mulier excelso animo et ardens in hac causa religionis. Dicitur tantum ideo venire vt mariti tepiditatem excitet. Haec magnifice Domine vix potui scribere decumbens in lectulo. Si Deus restituerit me meae valetudini, de his rebus diligentius scribam, mitto edictum Regium, et saluum conductum eorum, qui volent aliquid Synodo proponere. Fuit mihi impossibile ista vertere. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 6. Augusti 1561.

EPISTOLA LI. Eidem.

MAgnifice Domine, Lex Solonis (quae iubebat eos pro hostibus Reipubl. haberi, qui in dissensione ciuili se neutri parti adiungerent) videretur mihi iam huic regno admodum necessaria. Qui enim in hac dissensione de religione se neutri parti plane addicunt, et conantur moderatis consiliis dissentientes ad concordiam reuocare, ii nihil aliud agunt, quam quod in illis augent ferociam. Hoc iam accidit Cancellario Hospitali nuper volenti scribere Senatusconsultum. Post dictas sententias in Senatu regni (de quo antea ad te scripsi.) Pontificii enim eo, quod septem sententiis essent superiores, summo iure cum aduersariis agere voluerunt, et Senatusconsultum, tanquam nimis leue, reiecerunt. Hoc vbi audiuerunt Euangelici, etiam illud reiecerunt, forte approbaturi si alii non prius improbassent. Vereor autem ne illa deliberatio tanto conatu suscepta, non tantum nullum pariat fructum, sed etiam motus (qui certo

impendere videntur) accederet. Iam enim vtraque factio suos hortatur vt sint constantes, et quodammodo recenset. Quod si tandem fiat Senatusconsultum (nam de ea re adhuc in aula disceptatur) in quo aliquid durius statuatur in Euangelicos, ego certo existimo, eos non obtemperaturos, quod ex iis quae iam scribam facile poteris coniicere. Scripsi antea de oppido Lestort in Vasconia, in quo fuerunt capti a populo Senatores Tholosani. Cum ob eam rem viderentur Pontificii mandato Senatus Tholosani, illud oppidum oppugnaturi, venerunt eo ex tota Vasconia ad quinquaginta millia hominum, qui se foedere obstrinxerunt ad defensionem oppidi, in quo quatuor millia armatorum reliquerunt. Nec ea re contenti, scripserunt ad regni gubernatores, se velle cum ipsis transigere de decimis quae debentur sacerdotibus, ac etiam de Regiis vectigalibus. Vides quorsum haec tendant? Hoc autem adeo indigne tulerunt Regis Mater et Nauarrus, vt vterque dicatur ex indignatione in languorem incidisse, quo per aliquot dies decubuerunt. At quid remedii? arma tenenti omnia dat, qui iusta negat. Dominus de Rohan (qui est ex veterum Ducum Britanniae familia) nuper collecta manu nobilium, ingressus est in Episcopatum Sainct Brieu i. e. Briocensem, et eiectis ex aliquot locis pontificiis sacerdotibus, suffecit ipsis ministris nostrae religionis, et redituum Ecclesiasticorum administrationem dedit quaestoribus a se constitutis. Ante quatuor aut quinque dies, cum aliquot sacrificuli resciuissent conuenisse religionis causa Euangelicos in quibusdam aedib. in hac vrbe, ita concitarunt populum, vt ceperit aedes oppugnare. Ministri Regii statim eo accurrerunt et ingressi in aedes aliquot captiuos abduxerunt, vt sedarent populum, et restinguerent initia seditionis. Hoc vbi resciuerunt Euangelici correptis armis conati sunt captiuos eripere, sed turba hominum prosequentium effectum est, vt tantum quatuor equites ad captiuos penetrare potuerunt, qui eorum plerosque eripuerunt. Sequente autem nocte praefecto regiorum ministrorum significarunt, se ipsius aedes incensuros, nisi statim captiuos omnes dimitteret. Rectius fecerunt Andegauenses, Turonenses, Aurelianenses et aliae vrbes ad Ligerim, in illis enim ita transactum est, inter sacerdotes et Euangelicos, vt hi non impediantur in sua religione, illi vero fruantur suis reditibus, sed tamen illa pax nuper turbata est Aureliae. Nam cum quidam Iurisconsultus medio die elatus fuisset sine cantionibus, et sine vllis aliis ceremoniis, (prosequentibus tamen funus fere omnibus studiosis, et maxima multitudine honestorum ciuium) quidam sacrificuli hoc indigne ferentes, noctu cadauer effoderunt, et nescio quo abiecerunt. Facta de ea re diligenti inquisitione a praefecto vrbis, tres sacrificuli sunt in vincula

coniecti, et (vt quidam dicunt) suspensi. Talia multa exempla scribere possem: nam in toto regno nihil est vsquam pacati, et (quod maxime mirum est) pontificatus plus virium retinet in illis prouinciis, quae proxime ad Germaniam accedunt, quam in aliis. Ante triduum habuit initium conventus Episcoporum Gallicorum in oppido Poissiaco (quod hinc distat sex milliaribus. Indictus erat ad 20. Iulii, sed propter languorem Nauarri, et Matris Regis, eum distulerunt, ac etiam propter Reginae Scotiae abitum. 26. Iulii publice edictum est in hac vrbe licere vnicuique eo accedere, et proponere quae volet. Ego certe post aliquot dies me eo transferam. In eo conuentu praesidebit Card. Turnonius tanquam primas Galliae, eo quod sit Archi-Episcopus Lugdunensis. Is est plane Pontificius. Ipsi sine dubio se adiunget Card. Lotharingicus. Capita adversae partis erunt forte Card. Castilioneus, et Monluc Episcopus Valentinus, homo acer et in multis rebus exercitatissimus. De eo conuentu nihil aliud sperare possum, nisi quod puto Episcopos suis dissensionibus venturos adhuc in maius odium, et in maiorem contemptum. Regina Scotiae valedixit Regi, et discessit ex aula 24. Iulii, prosequentibus eam omnibus auunculis. Aumalius autem et Dux de Nemours (qui recens a Sabaudo patruele rediit) deducent eam vsque in Scotiam. Regina Angliae ab ea petiit vt per Angliam iter faceret. Audiui eam circumnauigaturam Hyberniam, (quod non credo, cum mare illud sit importuosum, et valde aestuosum, nauigatio autem secundum littus Angliae orientale, sit facilior et breuior, nisi forte metuit, ne rapiatur a Germanis aut a Danis. Dotalitium quod est ipsi constitutum, est sexaginta millium francorum in singulos annos. Iam autem impetrauit, vt sibi in quadriennium praenumeraretur. Iam sunt in aula Legati, ex Hispania, Sabaudia, et Lotharingia, qui petunt id quod adhuc debetur ex dotibus filiarum et sororis Regis Henrici, cum tamen nondum advenerit dies dictus solutioni. Sed credo eos et agere, et metuere turbas, quae imminere videntur. Sabaudus etiam capta occasione ex his dissensionibus, per Regem Hispaniae repetit vrbes Pedemontanas, quas adhuc nostri retinent. Idem facit (quantum ad suum regnum attinet) Nauarrus, siue ob causas, de quibus antea scripsi, siue vt hanc petionem opponat petitioni Sabaudiensis, Rex Franciae his diebus male habuit, et dicitur per alteram aurium ipsius facta esse suppuratio, sed iam conualuit. Ipsius etiam Frater minimus natu (de cuius morte sparsa erat fama) iam melius habere dicitur. Legatus Regis Hispaniae dicit ex Indiis in Hispaniam appulisse septem naves onustas tantum auro et argento, quarum tres ad Regem pertinent, reliquae ad priuatos. Dicebat etiam Mauros et Turcas, qui littora Hispaniae

infestabant, se recepisse metu Iudaeorum, qui ad Cancasum montem excitarunt maximas seditiones asseuerantes sibi natum esse Messiam, et iam cum maximis copiis imminent Turcicae ditioni, simul cum Rege Persarum. Videtur mihi non satis gnarus Cosmographiae, aut non admodum subtiliter ratiocinari. Nam etiamsi esset verum quod ait, nihil posset Turca iuuari istis Classibus, cum illa loca procul absint a mari Mediterraneo. Heri vidi literas huc missas Venetiis, in quibus scribebatur, Venetos magna diligentia instruere Classem ad tuenda sua littora, eo quod in occidentem nauiget potentissima Classis Turcica. Forte illi Classi iuerunt obuiam piratae. Aiunt etiam actum esse de coniugio inter Scoticam et Principem Hispaniae, sed Hispanos recusasse illud coniugium ne Anglos offenderent. De coniugio Anglico sumus incertiores quam antea. Ante Mensem dicebat Anglicus Legatus, eam nupturam Roberto Dudleo, iam ait eam constituisse viuere in Caelibatu. Quod de literis Virtembergensis ad Nauarrum scripseram, sic habet. Facta erat aliqua mentio confoederationis apud Virtembergensem. Is respondit non posse iniri foedus religionis causa, nisi inter plane consentientes, et scripsit quid de articulis controuersis sentiret. Aliqui ex nostris Episcopis inuitarunt me ad suam Synodum, ad quam omnino ire constitui. Sunt ex iis alii, qui dicunt, me huc venisse, vt omnia turbem, et propterea mihi necem minantur, quos asinos ego ne pili quidem facio, et nisi Deum metuerem, inirem forte consilia ipsis non admodum grata. Synodus Episcoporum, et conuentus ordinum regni (qui iam celebrabitur) et praeterea turbae, quae vndique imminere videntur, forte erunt in causa, vt non veniam ad Francoford. mercatum, quare peto a tua Magnificentia, vt mihi tunc significet, an velit me statim redire. Si literae tuae tradantur Francofordiae Andrae Wechelio, aut alteri alicui bibliopolae Parisiensi, eae mihi certo reddentur. Bene et feliciter Vale. Lutetiae Calend. Augusti 1561.

EPISTOLA LII. Ornatissimo Viro HVBER TO LANGVETO, nunc Lutetiae agenti, Amico praecipuo. S. D.

SEx Epistolas post tuum a nobis discessum, accepi omnes ac posteriores quidem duae Lutetiae Cal. et 6. Augusti datae tempestiue ipso pompae

nuptialis die 24. Augusti mihi allatae sunt, satis paruo temporis quo abs te scriptae sunt interuallo.

Argumenta earum illustriss. Principi Electori exposui, is singularem in commemorando rerum Gallicarum statu diligentiam tam clementer probauit. Colloquii vero tui cum Connestabili Vehementia num quid profeceris, dubito. Rectiusque te facturum arbitror, si inposterum moderatius cum eo egeris. Quid responsi Dux Virtembergicus a Rege Navarrae de propositis religionis nostrae articulis, acceperit, ex proximis tuis literis cognoscere cupio. Ducem Guisium Cardinalis Lotharingici fratrem ad Palatinum Electorem, et Ducem Virtembergensem scripsisse, ac consilium ipsorum de religionis negotio, petiuisse Illustriss. Principi meo significatum est. Inuisum isthic plerisque Augustanae Confessionis nomen esse, miratur, doletque Princeps meus, tum quod de multis Galliae Principibus spem hactenus accepit meliorem. Tum vero etiam, quod Euangelicae doctrinae professionen in medio velut cursu hac ratione vel impediri vel tardari suspicatur. Nec quis Legationis ad Galliae Regem instituendae fructus in eo statu esse possit, quam aliqui Principes saepius vrgent, intelligit.

Quod ad reditum attinet tuum, placet Illustriss. Principi, vt aliquandiu isthic adhuc commoreris. Nec Francofurdum in mercatu proximo venias, simulque potestatem tibi Cel. ipsius facit 100. thaleros mutuo accipiendi, Soluendos quam primum mutuodantis nomen tu significaueris. Febre te correptum esse doleo, eaque iam te liberatum, Valetudinique pristinae restitutum esse spero. Bene vale, et quam primum rescribe. Dat, Lipsiae. 3. Septembris An. etc. 61.

Noui hic nihil est, nisi quod nuptiarum Principis Araniae festiuitas feliciter omnino, Dei beneficio, peracta est. Habuit Sponsus in Comitatu suo Comitem Rhenensem, et paucos inferioris Germaniae nobiles alios. Magnum autem numerum Comitum Germaniae, et plerosque ex nobilitate Saxonica, qui Praefecti et Capitanei sunt militum et habent Stipendia a Rege Hispaniorum. Venit etiam tertia die post celebratas nuptias huc Legatus Regis Hispaniae, Dominus de Monteni, qui est Frater Comitis ab Horn. De Edicto Vltima Iulii publicato varia sunt hominum Iudicia, plerique enim in fauorem nostrae Religionis, Romanae Ecclesiae mentionem nullam factam esse arbitrantur. Numerum quoque decem constitutorum iudicum sic quidam accipiunt. Quod fieri vix possit, quin in eo aliqui causae religionis nostrae aequiores inueniantur.

Scriptis his literis peruenit ad nos saluusconductus Regius Petro Martyri concessus ad tres Menses, vt conuentui Poissiali instituto interesse

libere possit. Nec dubito eo etiam vocatum esse vel ipsum Caluinum aut certe Bezam. Quod ipsum bonam spem facit, in hoc ipso Praelatorum conuentu liberas multorum futuras sententias. Si Galli in hac dissensione imitarentur exemplum Statuum Germaniae nimirum, vt confessione iam exhibita, pacem publicam constituerent, et vtrique partium liberam permitterent religionem, optime viderent, sibi consulere, sed forte non sunt matura haec consilia. Tu, quid in hoc conuaentu actum tandem sit, quamprimum ad nos perscribes. Vale.

EPISTOLA LIII. Magnifico atque omni genere virtutis et eruditionis Ornatiss. Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustr. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo. Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine, nulla est in hoc regno magna vrbs, quae passa sit apud se promulgari edictum Regium de religione, quod nuper ad te misi, hac vna excepta, Hoc autem Pontificii sunt consecuti suo edicto, vt eos (quos compescere volebant) ita irritarint, vt iam palam faciant, quod antea clam facere solebant. Nam in omnibus fere vrbibus, hac vna excepta, publice habentur conciones, administrantur Sacramenta, occupantur templa ab Euangelicis, et deturbantur imagines. Vascones in pluribus locis, sumptis in taemplis sanctorum reliquiis ossa combusserunt, et aurum, argentum, et gemmas quaestoribus Regiis asseruandas tradiderunt. Nuper cum hic edictum promulgassent, captiuos quidem propter religionem dimiserunt, sed tamen quendam, qui fuerat concionator, dederunt asseruandum Dominicanis, forte habentes in animo eum clam tollere. Id cum resciuissent Euangelici, armati noctu magno numero conuenerunt equites simul et pedites, et obsessis omnibus plateis, quae ad monasterium Dominicanorum ducunt, in ipsum manasterium irruperunt, in quo licet sint quadringenti aut quingenti Monachi, eos tamen strictis gladiis ita perterrefecerunt, vt statim captiuum reddiderint. Interea nostri Episcopi nugantur in sua Synodo, et dicunt ad se non pertinere emendationem doctrinae, sed ad Synodum vniuersalem, quae indicta est

Tridentum. Sed dum ipsi deliberant alii exequuntur. Hoc autem certo credas res eo esse deductas, vt oporteat hoc regnum euerti, aut fieri aliquam mutationem in religione. Alia est magna deliberatio de aere alieno Regis. Dicuntur Ecclesiastici offerre Regi fundos quorum annui redditus sint decies centenum millium Francorum, i. e. vnius millionis Francorum, vt nos loquimur. Ita autem dantur illi fundi, vt Rex eos diuendat, et ea pecunia ex uenditione conflata, vtatur ad dissoluendum aes alienum patris, puto ex ea venditione posse confici, ad vigintiquinque aut triginta milliones Francorum. Verum reliqui ordines, ne quidem ea Ecclesiasticorum liberalitate sunt contenti, sed volunt vt totum aes alienum Regis dissoluant hac ratione. Cum secundum veteres Canones tertia pars reddituum Ecclesiasticorum pertineat ad Sacerdotes, tertia ad pauperes, et tertia ad aedificiorum conseruationem, petunt vt sacerdotibus sua tertia relinquatur; reliquae duae sumantur ad dissoluendum aes alienum Regis. Promittunt autem se interea melius conseruaturos aedificia, et habituros maiorem curam pauperum, quam hactenus habuerunt sacerdotes. Ego sane in hoc non laudo populi contumaciam. quod cum fruatur tranquilla pace, et vbique habeat suas liberas negotiationes, nullam tamen Regii aeris alieni partem in se velit recipere. Petunt praeterea nobilitas et populus sibi concedi libertatem in religione, et institui regni gubernationem arbitrio ipsorum ordinum et statuum regni. Mater Regis videt se peti, et in omnes formas se vertit, vt suam auctoritatem conseruet. Regina Scotiae nondum nauigat, dicunt eam metuere Anglos. Perierunt aliquot ex Massiliensibus triremibus, quae eam erant deducturae. Schola haec propter pestem dissipata est, sed me miserum cupientem fugere retinet hic morbus. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 16. Cal. Septembr. 1561.

EPISTOLA LIV.. Eidem.

MAgnifice Domine ante quinque aut sex dies scripsi quid de nostris rebus haberem. Iam pauca habeo, quae scribam, tum quod per valetudinem nondum mihi liceat ad quemquam accedere, tum quod plerique amicorum metu pestis diffugerint, et admodum pauci me inuisant. Credo a multis hoc serio agi vt Mater Regis deturbetur de fastigio quod

occupauit. Non videtur mihi caute egisse, quod illud edictum aduersus Euangelicos permiserit edi. Nihil enim ea ratione iuuit Pontificios, et grauiter offendit alteram partem, quae antea eam vtcumque ferebat tanquam Adiaphoristicam. Puto illo edicto eam voluisse gratificari Regi Hispaniae, qui valde vrgebat vt tale quid fieret, et habuit hic imprudentem et admodum arrogantem Legatum fratrem Attrebatensis, qui tandem audiuit, quae ipsi non fuerunt grata. Ipsa Regina videtur iam se totam adiungere Guisiacae factioni, sed ne sic quidem videtur mihi posse diu servare auctoritatem. Nam mirum in modum crescit numerus et audacia Euangelicorum, et videntur mihi Pontificii paulatim despondere animum. Certe quotiescunque inter vtramque partem ortae sunt rixae, oportuit tandem Pontificios cedere. Nuper Condeus et Admiralius habuerunt hic in suis aedibus conuentum, in quo etiam administratum est sacramentum Coenae Domini. Hoc vbi resciuit primus Praeses Parlamenti, iussit fieri inquisitionem in eos qui interfuerant. Nauarrus de ea re certior factus, huc venit et expostulauit cum Parlamento de ea re, et de edito Senatusconsulto praeter suam voluntatem. Primus Praeses ipsi Nauarro tunc satis libere respondit. Ob eam causam dicitur iam esse captiuus in suis aedibus tanquam irreuerenter (vt vocant) loquutus cum Nauarro. Dicunt etiam hoc agi in aula, ne quis ob tumultum ad Ambasiam teneatur. Regina Nauarrae veniebat ad maritum sed vissa est ab ipso resistere in Turonibus, ne faeminea aemulatione augerentur dissensiones. Mitto ad te ineptias, de quibus nostri Episcopi disputant. Dicunt Bezam et Petrum Martyrem huc esse accersitos, et propediem adfuturos, quod non affirmo. Fuit mecum his diebus quidam admodum peritus rerum Anglicarum, qui recens venit ex ipsa Anglia. Dicebat hoc iam agi a Regina, vt Robertus Dudlei creetur Dux Clarentiae. Non dubitabat autem Reginam omnino cupere ipsi nubere, et ob eam rem respuere omnes reliquos procos, sed non credebat proceres Angliae vnquam in illud coniugium consensuros. Affirmabat esse certissima, quae de caede coniugis ipsius Roberti dicta sunt, et iudicabat non esse de nihilo famam, quae de Regina et Roberti amoribus sparsa est. Ipsum vero Robertum dicebat tantum valere gratia et auctoritate, vt ipsi summi proceres non minus eum colant et reuereantur quam ipsam Reginam. Vbi paululum me collegero, ibo in aulam et plura scribam. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 22. Augusti 1561.

EPISTOLA LV. Eidem.

MAgnifice Domine, nec in conuentu ordinum regni, nec in Synodo Episcoporum, quicquam est adhuc decretum quod sciam, nisi quod ordines regni Reginae Matri Regis dignitatem confirmarunt. Est bona opes Euangelicos impetraturos a Rege templa, in quibus suam religionem doceant publice. Nam cum sint septendecim prouinciae regni, ex iis sunt tantum tres, quae in religione nihil innouandum censeant: nobilitas autem et populus reliquarum quatuordecim omnino vult sibi templa concedi, et in ea re nihil mihi videtur petere, quod non iam sibi sumpserit, nisi quod in suis congregationibus vtatur priuatis aedificiis et nondum publicis. In conuentu Ordinum regni, orta est disputatio de sessionibus. Cardinales more suo vsitato, volebant sedere supra Principes, sed hi se opposuerunt et praecipue Condaeus, dixeruntque se velle sedere secundum dignitatem familiarum, cum negotia regni tractentur, et non Pontificis Rom. Cardinalis Lotharingicus et Guisius cum viderent, se deturbari loco a se occupato, noluerunt interesse conuentui, reliqui cesserunt Principibus. Ecclesiastici obtulerunt Regi, ad persoluenda debita quindecim milliones francorum soluendos in annis octo: sed hoc non fuit acceptatum, et multo plus ab eis exigunt reliqui ordines. Populus nihil promittit nisi sub conditionibus aliquot, quarum praecipua est vt templa Euangelicis concedantur, Episcopi initio simularunt se nihil magis expetere, quam vt Euangelici ad ipsorum Synodum venirent, et de religione dissererent. Iam vero Beza et aliquot alii, ob eam causam aduenerunt, et iussi sunt a Rege Episcopi eos audire, et cum ipsis de religione disserere. Sed iam plerique Episcopi tergiuersantur, et dicunt haereticos pertinaces non esse audiendos. Sunt tamen inter ipsos, qui dixerint se non habere pro haereticis eos, qui non reiiciant Symbolum Apostolorum. Guisius et Condaeus iam redierunt in gratiam, aut simulant se rediisse. Hodiernus dies erat dictus nuptiis filii Ducis Niuernensis, qui ducit filiam Ducis de Montpencier, sed mater sponsae mortua est ante quatriduum, ob quam rem reiectae sunt nuptiae in aliud tempus. Regina Nauarrae nudiustertius huc venit. Interfuit Aureliae congregationi Euangelicorum, et cum ipsis communicauit. Scriptum est mihi tunc adfuisse ad duodecim aut tredecim millia hominum. Idem ipsa fecit Pictauii, Turonibus, et in omnibus vrbibus, per quas iter fecit. Ante aliquot dies Biturigibus ortus est magnus tumultus propter religionem,

fuerunt in illo tumultu quatuor aut quinque interfecti, et quindecim aut sedecim vulnerati. Bene et feliciter vale, Lutetiae tertia Sept. 1561.

EPISTOLA LVI. Eidem.

MAgnifice Domine, nona huius Mensis Rex, Mater ipsius, Nauarrus et reliqui proceres venerunt Poissiacum. Coram ipsis, et coram Cardinalib. et Episcopis Theodorus Beza, Euangelicorum nomine, luculentam orationem habuit, in qua Regi et Principibus causam eorum commendauit, qui ex iustis causis ab Ecclesia Romana desciuerunt, et breuiter attigit praecipua capita doctrinae, quae hoc tempore sunt controuersa. Cum ventum esset ad Locum de Coena Domini, dixit Corpus Christi non esse quaerendum in pane, nam a pane illud tam procul abesse, quam summum coelum absit a terra. Hoc dicto offensi aliqui, nonnihil tumultuari ceperunt, ita vt viderentur velle eum explodere. Iussi tamen quiescere, passi sunt eum perorare. Habita oratione Regi obtulit confessionem fidei, in qua fusius explicabantur, quae ab ipso erant dicta. Petiit autem sua oratione, ne ipsorum Ecclesiae inaudita causa condemnarentur, se enim paratos esse ostendere nihil in suis Ecclesiis doceri, aut institutum esse, quod non conueniat cum doctrina Prophetarum et Apostolorum. Quantum autem ad auctoritatum Patrum et conciliorum, se nolle ad ipsam astringi, nisi in quantum consentiant, cum Doctrina Prophetica et Apostolica. Biduo postquam habuit orationem Beza, primum venit in aulam Petrus Martyr. Causa morae ipsius fuit difficultas impetrandae dimissionis a Tigurino Senatu. Octauo die eodem loco, et coram iisdem Principibus, Card. Lotharingicus ad orationem Bezae respondit, nomine Cardinalium, Episcoporum et aliorum, qui iam Poissiaci conuenerunt. Primum disseruit de officio Principis erga Deum, et de officio subditorum erga Principem. Postea doctrinam attigit, in qua tractanda orationem suam ita temperauit, vt minus cauti iudicarent, eum non multum dissentire a Beza, praeterquam in disputatione de Coena Domini, nam in ea tanquam magis odiosa est diutius immoratus, et vt Genuensibus odium et inuidiam conflaret, ita locutus de Ecclesiis Saxonicis, vt in ea parte videretur earum sententiam non improbare: Immo si vera licet dicere, visus est mihi moderatius loqui quam Saxones. Dixit enim se non requirere localem et naturalem corporis Christi praesentiam, sed supernaturalem,

diuinam et incomprehensibilem. Epilogus autem orationis ostendit eum nugari tantum et ludere: hortatus est enim Regem, Matrem ipsius, et Principes Regii sanguinis, vt in maiorum suorum religione permanerent, nec quicquam in ea mutari paterentur. Postquam finem dicendi fecit, Beza petiit a Rege, vt sibi concederetur ad ipsius orationem statim respondere, aut saltem constitueretur dies, quo id fieret. Responsum est non posse ei concedi vt tunc responderet, sed Regem de ea re deliberaturum. Iam autem audio duodecim vtrinque esse delectos, et esse decretum, vt inter se de religionis controuersiis conferant. Haec omnia non dubito tantum fieri in speciem ab Episcopis, et eos nihil omnino de iure suo concedere velle. Inter ipsos quidem sunt aliqui qui bene sentiunt, sed maior pars vincit meliorem. Quod autem non cogitent de seria aliqua emendatione inde satis apparet, quod in hac sua Synodo approbarunt ordinem Iesuitarum, qui hactenus in hoc regno semper fuit reiectus. Biduo postquam datum est responsum nostris, venit in aulam Cardinalis Ferrariensis, Legatus Pontificius, stipatus multis Episcopis et Iesuitis, et pulchre simulans sanctimoniam. Sed istis artibus nemo iam capitur, et praesertim ab isto homine, qui hic est notissimus, et hactenus luxu et splendore victus, et aliis eiusmodi nugis, summos etiam Principes superauit, et quem nemo ignorat esse omnino literarum imperitum. Summam legationis eius esse puto, vt auctoritate Pontificia interdicat Episcopis, ne quid in religione mutent, et ne cum haereticis disputent. Inuitabit etiam ipsos ad Tridentinam Synodum. Hodie mihi est scriptum ex aula, proceres regni nolle eum recipere vt Legatum Pontificium, sed tantum vt Cardinalem et amicum. Quamuis autem nostros existimem nihil impetraturos ab Episcopis, tamen non parum proderit ista eorum actio, nam Pontificii (qui vix antea eorum nomen audire volebant) paulatim assuefiunt ad eos ferendos et audiendos. Ipse Card. Castilioneus palam suscepit eos hospitio in aula, et omnia necessaria eis subministrat Sed causam religionis omnium maxime promouet Regina Nauarrae, quae recens venit in aulam. Ab eius aduentu facta est magna inclinatio. Apud eam quotidie habentur conciones, ad quas accedunt omnes fere iuniores Principes, masculi et foemellae, et praeterea innumeri ex nobilitate, qui per totum diem cum ipsa Psalmos canunt, orant et tantum curant ea, quae ad religionem pertinent. Hoc autem est sua virtute consecuta, vt etiam summe eam venerentur Pontificii, quamuis ad ipsorum sacra nec accedat, nec patiatur suos liberos, aut vllum ex sua familia accedere, Filius eius Regem deducere solet vsque ad fores templi, et eo ingresso templum ad matrem redire. Quid de Regina vidua dicam vix

scio, nisi quod non dubito, quocunque se fortuna inclinet, hoc ei praecipue esse curae vt regnet, nec puto eam propter Pontificios aut propter Lutheranos fortunas suas in discrimen coniecturam. Petrus Martyr aliquoties cum ea est collocutus. Is quidem est prudentissimus, sed ipsa etiam est Florentina. Ordinibus regni petentibus sibi templa concedi, nondum est datum responsum, nec etiam adhuc quicquam pecuniae Regi promiserunt. Qui plurimum possunt in aula, admonent eos non posse Regem templa eis concedere, ne eo facto videatur rescindere decreta superiorum Regum (quae res posset facile praebere causam seditioni) sed satis innuunt, si ipsi priuatim sua auctoritate templa sumant aut aedificent, se non magnopere impedituros. Hoc sane fit in plurimis regni partibus, et non tantum in his, quae hinc longius absunt, sed etiam in maxime vicinis vt nuper accidit Meaux Gal. Meldae oppido ad Matronam, quod non longius hinc distat, quam Torga Vitemberga. Hoc tamen factum est consensu et concessione Parochi, et praecipuae partis ciuium. Misi ad te themata, de quibus disputant nostri Episcopi, manuscripta: ea iam typis edita mitto. Interea autem dum Poissiaci disputant, factum est in aula decretum de iis rebus. Ademptum est enim Pontifici ius Annatarum, et est attributum Regio Finco. Ademptum est etiam ei ius praeuestionum in conferendis sacerdotiis. Item restitutum est ius Electionis Collegiis Canonicorum et Monachorum, quod illis ademptum erat conuentione inter Regem Franciscum et Leonem Pontificem, quam concordata nominamus, sunt et alia decreta, de iis rebus facta, quae nondum vidi, sed breui edentur. Vt autem scias istos motus Gallicos serio esse curae multis, Rex Hispaniae, Pontifex Rom. Veneti et reliqui Principes Italici dicuntur recens iniisse peculiare foedus, aduersus Lutheranos, facerent consultius, si aduersus Turcam inirent. In regno Neapolitano duriter afflicti sunt hac aestate ii, qui veram religionem profitentur. Barium in Apulia fuit ob eam rem direptum, et in ea direptione crudelissime in multos est saeuitum. Ad Montem Altum in limitibus Calabriae fuerunt vno die 88. iugulati. Plurimi autem adhuc captiui asseruantur breui afficiendi supplicio. Istam immanitatem Turcae vlciscentur. Istorum hominum plerosque aiunt fuisse Pedemontanos et Sabaudos, qui fugerant ex Vallibus Angroniae et Luceriae, cum eas Sabaudus occuparet. Cum nudiustertius essem in aula, scriptum est Venetiis, Imperatorem Turcicum esse mortuum. Pestis horribiliter hac aestate grassata est Constantinopoli et per totam Graeciam. Ea fuit causa, quare Classis Turcica non sit progressa aduersus Italiam vt constituerat: nam omnes milites classiaci, et remiges fere perierunt peste. Draguthes tamen Archipirata cepit ad

Lipparam septem triremes Hispanicas, in quibus erant filius Proregis Neapolitani et Episcopus Catanensis. Coeperat antea duas Cicadae Genuensis. Orator, quem Rex Galliae habuit Constantinopoli, periit peste. Multi etiam per totam Graeciam fame perierunt. Veneti, qui inde frumenta habere solebant, iam magnis praetiis ab aula Gallica impetrarunt, vt frumenti certum numerum sibi liceret in Gallia Narbonensi coemere. Hoc idem impetrarunt Genuenses: nam in Sicilia fuit etiam magna sterilitas. In Africa quidam Iaszel nomine inuenit nouam explicationem Legis Mahometanae, fit ad eum magnus concursus populi. Is dicitur maxime infestus esse Turcis, qui Africam inhabitant. Quatuor milites Hispanici constituerant prodere Classi Turcicae praesidium Guletae prope Tunetum, sed deprehenso facinore ii sunt serra dissecti. Persecutiones recrudescunt in Hispania. Rex Philippus summo studio dicitur hoc agere, vt impetret inducias a Turcis. Sparsa fuerat hic fama, eum hoc autumno navigaturum in Belgicum, sed qui veniunt ex Hispania, hoc negant esse verum. Aiunt quidem medicos consuluisse, vt eo mitteret filium, nam perpetuo laborat aduersa valetudine. Certo affirmant vxorem Sabaudi esse grauidam. Is repetit vrbes Pedemontanas, quas adhuc retinent Galli, quas an sint reddituri dubito, nam recens multum commeatus in eas inuexerunt. Regina Scotiae incolumis peruenit in Scotiam. Non fuit admodum splendide excepta a regni proceribus. Nondum sunt reuersi eius auunculi, qui eam deduxerunt. Bene et feliciter vale. Lutetiae 20. Sept. 1561.

EPISTOLA LVII. Eidem.

MAgnifice Domine, miror aliquos Principes Germanicos esse adeo faciles, vt possunt ipsis persuadere Guisii, se hoc agere vt Augustana confessio hic recipiatur, sed impediri a Geneuensibus, cum certissimum sit nullos hic esse acriores propugnatores Pontificiae religionis, immo existimo peripsos tantum fieri, quo minus aliqua concordiae ratio ineatur. Cum enim videant languentis suae potentiae totam vim in patrocinio Pontificatus consistere, nullum saxum non mouent, vt eum vndique fatiscentem et ruinam minantem fulciant: quod vt spero ab ipsis frustra fiet, sed tamen possunt esse causam et auctores ingentium malorum. Cum enim videant Euangelii lucem indies magis ac magis splendescere,

ac se eam restinguere frustra conatos esse, ad illud extremum consilium deueniunt, vt nostris odium apud Germanicos Principes concilient, atque ea ratione progressui Euangelii, remoram saltem aliquam iniiciant. Sed spero in plerisque fore eam prudentiam, vt eorum actionibus potius quam verbis fidem adhibeant. Duces Saxoniae, Bipontinus, et Virtembergensis aegreferunt, huc non esse accersitos Illyricum, Gallum, et Brentium, vt eorum arbitrio religio constitueretur, et sunt persuasi plerosque hic fuisse eius animi, vt isti praecipue vocarentur. De Brentio forte fuit cogitatum, de aliis scio non fuisse. Si noster sanctae memoriae Praeceptor fuisset superstes, is procul dubio prae omnibus fuisset vocatus, et multum ipsius iudicio nostri tribuissent. Cum primum huc venirem, multi non paruae auctoritatis viri, interrogarunt me de Theologis, quos ad hanc actionem idoneos esse iudicarem, sed, vt verum fatear, solum Martyrem indicaui propter prudentiam et rerum aulicarum peritiam, et quod putarem eum efficere posse aliquid apud Reginam cuius est popularis. Sed vereor ne tandem eum poeniteat huius profectionis. Certe cum nuper apud ipsum essem, visus sum mihi aliquid tale animaduertere. Hoc saltem non simulat, se admodum cupere redire Tigurum. Miror etiam Virtembergensem nobis velle obtrudere vbiquitatem et alias nugas Brentii, nec religionis apud nos infantiam considerare, quae non sit obruenda istis spinosis et futilibus disputationibus, quas ne quidem intelligunt qui eas proponunt, sed omni indulgentia fouenda, et tanquam lactis potualenda, donec magis in Christo adolescat. Praeterea huc misit Vergerium hominem, quo nullus est magis idoneus ad res turbandas. Si itaque Principes Germanici cupiunt consultum iis, qui causam Christi agunt, credant nostrorum hominum actionibus potius quam verbis, quibus si fidem adhibeant, ipsi sine dubio saepius fallentur. Quam deplorandum autem est multos ex Germanis ita esse affectos, vt magis fauere videantur parti Pontificiae, cuius rei causam, si quis ab iis requirat, nihil aliud respondent, quam nostros esse Caluinistas: quasi vero dissentire in modo praesentiae corporis Christi in coena, et in ipsius coenae effectibus et in omnibus aliis religionis partibus consentire, sit aliquid multo deterius, quem more Pontificiorum totam religionem profanare. Si vel minimum in nobis esset istius charitatis et fraterni amoris, quem tantopere commendat Christus, is haec omnia odia facile restingueret. Sed vsitatum est hominibus dicere, se hoc zelo pietatis facere, quod faciunt indulgentes suis affectibus. Istae sunt poenae nostrorum peccatorum, et nisi alios animos induerimus, breui forte maiores sequentur. Sed sit finis querelarum, in quas me dolor abripuit. Nunc ad ea, quae gesta sunt, deveniam.

Cardinalis Lotharingicus proposuit Martyri, Bezae, et aliis truncatum articulum de Coena ex Confessione Augustana (quamuis tamen Beza mihi dixerit, potius desumptum ex Confessione Brentii) Quid ad eam rem responderint ministri, ostenderunt mihi, cum nudius tertius essem in aula, Hanc autem responsionem dederunt mihi describendam ex ipso exemplari, quod ipsi omnes manu sua subscripserunt, et Reginae obtulerunt. Eamiam ad te mitto versam in latinam linguam, et simul ipsam formulam Gallicam. Ne dubites autem haec esse certa, nec facile credas iis, quae vulgo sparguntur, nam etiam hic istarum rerum veritas a multis ignoratur. Post eam responsionem Card. Lotharingicus eo rem deduxit, vt vtrinque deligerentur quinque, qui de articulis controuersis dissererent. A parte Pontificia delecti sunt Valentinus et Seez in Normania Sagiensis Episcopi, et Salinacus, Depencius et Botillerus Theologiae Doct. omnes viri praeclare eruditi. Ex nostris delecti sunt, Martyr, Beza, Marloratus, Galasius, et de Spina. Coepta est disputatio a Controuersia de Coena, tanquam a re maxime odiosa. Post longam tamen disceptationem consenserunt in formulam, quam iam mitto et versionem simul. Illam formulam valde sibi probari palam professus est Cardinalis. Sed cum Valentinus proposuisset eam reliquis Episcopis, omnino est ab eis reiecta, et dixerunt praeter suum mandatum, et praeter suam voluntatem esse institutam illam disceptationem a Lotharingico. Vides igitur quibus artibus cum nostris agatur, et quid de Episcopis sit sperandum. Omnia autem haec fiunt arte Lotharingici, qui, vt videatur, velle gratificari Germanicis, palam ostendit se expetere emendationem, et clam impedit ne fiat. Non enim dubito Episcopos ex eius consilio ita respondisse. Quamuis multum valeat ingenio, videtur tamen se inuoluere talibus consiliis, ex quibus forte postea non poterit se facile explicare. Turnonius Card. et alii seniores obstupescunt ad ea, quae iam aguntur, et videntur sibi in nouum aliquem mundum venisse. Nostri hactenus haerent in aula, et fit eis adhuc spes disceptationis de reliquis articulis. Sed Episcopi omnino nolunt cum ipsis disceptare, etiamsi hoc ab aula ipsis imperetur, et cupiunt discedere Poissiaco, sed hoc non permittitur ipsis. Nostrorum autem Consilium est petere tandem a Regina et a Nauarro, vt suis templa concedantur cum aduersarii disceptationem refugiant, nec ad vllas aequas conditiones descendere velint. Nihil vero petent, quod non iam habeant: non solum enim iam speratur mutatio, sed etam sit. Nam vbique fere templa ab Euangelicis occupantur, vt Aureliae, Clesiae, Turonibus Andegaui, Pictauii, Rupellae, Meldae, Lugduni, in Montepessulo, et in tota Vasconia. Carcassonii, qui sunt ad Pyrenaeos, inter Narbonem

et Tholosam etiam suum Episcopum expulerunt. Auenioni autem aliquid ridiculum accidit. Pontifex enim Romanus, non fidens ciuibus, eo miserat Praesidiarios Hispanos, qui Euangelicos compescerent. Sed orta inter ipsos rixa, qui ex Auenionensibus erant Pontificiae religionis, ii se adiunxerunt suis ciuibus aduersus Hispanos, quos omnes trucidarunt. Episcopi iam habuerunt occasionem transigendi non iniquis conditionibus, quam forte postea non facile adipiscentur. Audio etiam Card. Ferrariensem habuisse mandatum a Pontifice de multis concedendis, sed haec mandata Episcopi nullo modo voluerunt admittere, et videntur tantum nugati in sua Synodo, et se ipsos adduxisse in contemptum, quamuis nondum certo sciamus quid decreuerint, nisi quod dicunt eos statuisse, vt imposterum angustiores rasuras gerant in capite, et ne imagines collocentur in ipso altari ante sacerdotem, ne videatur eas adorare, sed in lateribus altaris, et huiusmodi ineptias. Vbi ediderint suos Canones eos statim mittam. Iam mitto Regias sanctiones nunc primum promulgatas, in quibus multa continentur, quae ad gubernationem Ecclesiasticam pertinent, et alia non indigna cognitu, ita vt non sperem Episcopos aliquid melius edituros. Nisi tempus defuisset, praecipua quaedam capita earum vertissem et ad te misisscm, sed hoc poterit praestare Doct. Ionas aut aliquis alius. Quicquid sit vbi Episcopi redierint ad suos Episcopatus, quod regio edicto facere coguntur, statim vbi discesserint Poissiaco, existimo plerosque eorum non fore extra periculum, et, si de futuris aliquid coniicere licet, breui aut cum toto regno peribunt. In hac mutatione quae iam fit, sunt maxime metuendae seditiones, et praesertim in hac vrbe, vbi deliberatur de occupandis templis. Fremunt quidem Pontificii et sunt potentes, sed timent suis opibus, et oderunt sacerdotes propter ignorantiam et vitae turpitudinem, et propterea minus sunt prompti ad arma corripienda, quod si intra duos aut tres Menses nihil mouerint, spero omnia postea fore in tuto: tantum enim virium interea nobis accedet, vt simus futuri ipsis longe potentiores. Existimo autem breui istos motus penetraturos ad vicinos Belgas, et Treuirenses, qui iam prae se ferre videntur se aliquid tentaturos. Hic in aula est maxima libertas, et praeter Guisios, Connestabilem, et paucos alios, omnes qui alicuius sunt auctoritatis, videntur inclinare in nostras partes. Ipsa etiam Regina non se opponet fortunae, Martyr dicitur aliquoties ei expressisse lachrymas, sed ego in his rebus non sum admodum credulus. In die Michaelis plerique ex equitibus non accesserunt ad eam missam, quae dicitur ordinis. Eo ipso die vnus ex familia de Rohan, (quae originem ducit a veteribus Ducibus Britanniae Armoricae) celebrauit nuptias in Pago vicino aulae

Beza ministro, et habente concionem. Proximis diebus Rex laborauit febre et alui profluuio, coeperat paulo melius habere, sed audio eum recidisse in eundem morbum. Ista Regiorum puerorum imbecillitas auget Borboniorum potentiam, quae indies crescit, et quicquid ipsis accedit, illud Guisiis decedit. Praefectura Picardiae adimitur Brisacio, et attribuitur Condaeo. Ea est totius Galliae nobilissima propter crebra bella quae ibi geruntur. Nobilitas in ea est potens et militaris, et ab antiquo addicta Borboniis, eo quod ibi praecipuas suas opes habeant, et fere semper aliquis ex eorum familia eam praefecturam gesserit. Hanc noui praefecti institutionem credo fore admodum ingratam Hispanis, sed erit grata plerisque in Belgio. Mareschalcus a S. Andrea dicitur etiam deiici praefectura Lugdunensi, eique succedere Princeps de la Roche sur yon Borbonius. Isti duo erant potentissimi inter eos, qui Guisiorum partes sequuntur. Posterior nuper ausus cum Nauarro contendere praebuit occasionem suae deiectioni, quae multis est grata. Adeptus enim fuerat potentiam obsequiis aulicis, potius quam virtute. Tres fratres Guisii Reginae Scoticae auunculi eam reduxerunt. Aumalius ex his maximus natu, reduxit naues Gallicas. Is quem magnum priorem nominamus (qui est eques Rhodius) dicitur redire per Angliam. Marchio Delbeuf minimus natu manet in Scotia. Audio ex iis qui ex Scotia veniunt, Scotos non abhorrere a coniugio Danico. Rex Hispaniae et Pontifex Rom. serio agunt cum Belgis, vt Episcopos recens institutos recipiant. Hoc ita certo sperauit Attrebatensis, vt Mechliniae, vbi est institutus Archiepiscopus, coeperit iam reaedificare domum, quae attributa est Archiepiscopo. Sed tamen Belgici ordines plane negarunt se eos recepturos. Rex Philippus, vt hoc perficiat, dicitur attribuere Belgicam praefecturam Ioanni ab Austria fratri suo naturali, qui tantum apud ipsum, et apud Hispanos valet gratia, vt dicantur cogitare de instituendo eo successore ipsi Philippo, si quid humanitus contingat Principi Carolo, cuius valetudinem propemodum deploratum esse aiunt. Haec fama forte spargitur ad terrendum Maximilianum, et ad eum dimouendum a sententia de religione in qua est. Sed tamen non est temere fidendum istis Marranis, apud quos ac etiam in Portugallia saepe accidit, vt filii naturales, mortuorum Principum praeferrentur legitimis haeredibus. Hodie mihi est dictum sublatam esse inquisitionem Hispanicam ex ipsa Hispania. Denuo reuiuiscit fabula de aduentu Sueci in Angliam. Eduardus Semaur, Comes Herfordiae, filius Ducis Sommerseti, auunculi Regis Edouardi, et Protectoris Angliae, impregnauit filiam Ducis Suffolcii, quae est proxima regni haeres, post hanc, quae iam regnat, et Scoticam. Is ob eam rem coniectus

est in carcerem, vereor ne de eius capite ludatur, cum praesertim habeat paternum inimicum Robertum Dudleum, qui iam regnat, et Angli habeant pro ludo aliquem truncare capite, quo supplicio sunt affecti patres Dudlei, Semauri, et Suffolciae omnes Duces. Putatur Regina Angliae clam nupsisse Dudleo, sed non audere hoc patefacere metu procerum regni, a quibus hoc coniugium est ei interdictum. Episcopi, nomine omnium Ecclesiasticorum, tandem promiserunt Regi sedecim milliones francorum soluendos in decennio, singulis annis decies et sexies centena millia. Misere cupiunt discedere Possiaco, sed non possunt impetrare dimissionem. Ciuitates Gallicae, tempore belli extraordinarie numerant Regi stipendium quinquaginta millium hominum. Eam pecuniam promiserunt se numeraturas Regi quousque persoluatur eius aes alienum, vel permittunt, vt vsque ad illud tempus vectigal extraordinarium imponat vino, vtram conditionem sit acceptaturus nondum scitur. De hac re postea certiora scribam, Ago Illustr. nostro Principi summas gratias, pro sua insigni erga me beneficentia et liberalitate. Si pecunia, cuius tua Magnificentia mentionem facit, traderetur Christophoro Rott, qui solet tibi meas literas reddere, is per Antuerpiam posset eam mihi huc transmittere. Propter insignes mutationes, quae in hoc regno, impendere videntur, constitui hic aliquandiu haerere, postquam video hoc nec Illustrissimo nostro Principi, nec tibi displicere. Hic diuerto apud Andream Wechelum typographum, qui fere omnium Germanorum negotia curat. Proximis meis literis satis prolixe scripsi, puto vos eas dudum accepisse. Bene et feliciter vale. Lutetiae Nono die Octobr. 1561.

EPISTOLA LVIII. Scriptum, quod ministri exhibuerunt Reginae, cum Card. Lotharingicus ageret cum eis de Confessione Augustana.

ILlustris Domina, quantum attinet ad Articulum, quem nobis exhibuit Cardinalis, certum est, esse aliquid instar explicationis Confessionis Augustanae. In qua re multa sunt perpendenda. Nam oporteret nobis totam confessionem exhiberi, nec esset aequum partem Articuli nobis proponi, et reliqua quae ad eam rem pertinent omittere. Praeterea oporteret nos scire, an Card. Lotharingicus sua auctoritate tantum, quod non existimamus, sed tamen nobis significari cupimus, an vero auctoritate et

consensu Episcoporum nobis proponat Confessionem Augustanam, et hoc nobis certo testificari cuperemus, vt de iis rebus libere possemus vna conferre. Tunc enim Deo saltem gratias ageremus, quod Card. et eius Collegae transsubstantiationem condemnarent, quam omnes Ecclesiae emendatae et repurgatae, siue sint in Germania, siue extra Germaniam, uno consensu reiiciunt, Quod si aliquid nobis sit subscribendum, aequum est, ut Card. nomine suorum Collegarum subscribat, id quod nobis proponit, vt Ecclesiae, a quibus huc sumus missi, videant, nos non frustra conferre. Quod si Card. perseueret in ea sententia accedendi ad integram Germanorum Confessionem, speramus, Deum rem ad eum finem perducturum, et nos ita coniuncturum, vt nomen eius inde per totum orbem glorificetur, et tibi in ea re satis fiat. Interea dicimus, Christum esse in vsu Sanctae suae Coenae, in qua, ministerio sui Sancti Spiritus, nobis vere offert, dat et exhibet suum corpus et suum sanguinem, et nos spiritualiter et fide recipere, et manducare illud idem corpus, quod pro nobis est mortuum, vt os ex ossibus, et caro ex carne eius simus, et vt vivificemur, et percipiamus quicquid ad nostram salutem requiritur. Quod si haec tibi non satisfaciant, et exigas ampliorem huius rei explicationem, vt certe est periculosum et difficile de tanto mysterio paucis dicere, si Card. persistit in eo, quod pollicitus est, nimirum vt vna perscrutemur Sacras Scripturas et veteres Ecclesiae Doctores, in quantum sunt ipsi scripturae conformes, et libeat tuae Maiestati, pro ea auctoritate, qua pollet, constituere commodam aliquam formam de his rebus conferendi, et deligere aliquos, qui ordine disputent, et habeant in promptu libros et notarios, qui excipiant ea, quae dicentur, et in certam ac authenticam formam redigant, nos Dei auxilio tibi ostendemus nos non huc venisse, vt populum conturbemus, sed vt integram et incorruptam doctrinam comprobemus. Cum enim huic Sancto Sacramento ea, quae ipsi eraut adempta, restituerimus, et ademerimus multa, quae ipsi erant addita, nihil aliud agi mus nec quicquam magis cupimus, quam vt suae integritati restituatur.

EPISTOLA LIX. Formula de Coena, in quam consenserant delecti, quorum supra memini.

COnfitemur Christum in sua sancta Coena nobis ministerio sui Sancti Spiritus, vere offerre, dare, et exhibere substantiam sui corporis et sanguinis, et quod Sacramentaliter, spiritualiter, et fide recipimus et manducamus

illud idem corpus, quod mortuum est pro nobis, vt simus os ex ossibus, et caro ex aarne eius, et vt viuificemur, et percipiamus quicquid ad nostram salutem requiritur. Et quia fides, quae verbo Dei nititur, reddit praesentia, ea quae promissa sunt, et quia ista fide sumimus, vere et realiter verum et naturale corpus et sanguinem Domini nostri sui Sancti Spiritus ministerio, eo respectu corporis et sanguinis nostri Saluatoris praesentiam in sancta Coena confitemur.

EPISTOLA LX. Eidem.

MAgnifice Domine. Tandem solutus est conuentus nostrorum Episcoporum nudiustertius, attulerunt in aulam suos Canones, sed audio esse quinque ex ipsis, qui eos approbare nolint. Vereor ne magno conatu nihil aliud egerint, quam vt sint ridiculi- Experientia stultorum magistra, tandem eos docebit, non esse perpetuo nugandum, et iam videtur docuisse aliquantum cristas dimittere. Manent in aula sex ex ipsis, qui cum nostris deliberent de ineunda concordia, et de componendis dissidiis. Delecti sunt autem ii, qui nostris partibus maxime fauent, vt Cardinalis Castilioneus. Episcopi Valentinus et Trecacensis ex Melphitana familia, aliorum nomina nondum scio, nam hodie primum haec sunt acta. Res iam sunt eo deductae, vt oporteat eos aut mox perire aut aequa concedere. Canones eorum nondum vidimus. Si eos potero nancisci, stastim ad te mittam, Die solis proxima (quae fuit 12. huius Mensis) hic fuit excitatus magnus tumultus, Conueneramus extra vrbem ad aliquot millia religionis causa. Finita concione, cum in vrbem rediremus, populus concitatus a sacrificulis, eos, qui hinc inde sparsi erant, inuasit. Res maxima ex parte saxis est acta, et fuerunt multi vulnerati, et aliquot interfecti. In nostra turma strictis gladiis facile repulimus eos, qui nos inuaserant. Fuerunt aliqui, qui maluerunt plagas accipere, quam stringere gladios, ego non fui in ea sententia. Is tumultus etiam in diem sequentem durauit, sed fuit remissior. Erat autem tantum infima plebs, quae tumultuabatur. Significatum est hoc nobilitati vicinarum prouinciarum, quae pollicita est se adfuturam ad proximum conuentum, qui celebrandus erit in die Lucae. Is est crastinus dies. Sperabamus nos in eo conuentu futuros ad quindecim aut viginti millia hominum, inter quos fuissent, ad duo aut tria millia equitum armatorum. Credo, si processisset is conuentus, quod occupata fuissent templa, et iam Monachi omnia sua

templa muniuerant, praesidiis militaribus. Vbi haec resciuerunt in aula, huc miserunt Principem de la Roche sur yon Borbonium, qui Regis nomine praeesset vrbi. Is primum proposuit edictum seuerissimum aduersus eos, qui imposterum tales tumultus excitarent. Illud edictum iam ad te mitto. Postea accersiuit ad se ministros Euangelicos huius vrbis, et petiit, vt suos conuentus intermitterent ad dies quindecim. Cum enim haec vrbs sit tanquam caput regni Gallici, Regi fore admodum ingratum, si in ea templa populari tumultu occupentur, sicut factum est in plerisque vrbibus Galliae: Illum enim velle sibi reseruare illud decus repurgatae religionis, et bonam spem esse eum concessurum templa, intra illos quindecim dies. Responsum est non posse persuaderi populo, vt tamdiu expectet, tandem tamen consensum est in octiduum, et iam significatur nobilitati ne cras veniat. Haec heri sunt acta. At dices: interea molientur aliquid sacerdotes, quo istos vestros conatus eludant. Respondeo omnem moram ipsis esse perniciosam, et credo eos poenitere, quod initio rem ad arma non deduxerunt, sed iam non solum causa, sed et viribus sumus superiores. Ipsi vero trepidant, et sunt inopes consilii. Duces Bipontinus, Virtembergensis, Guisius, Card. Lotharingicus, et aliquot alii, dicuntur breui venturi in oppidum Vig, quod est in limitibus Germaniae et Galliae, et pertinet ad Episcopatum Metensem. Praetexitur (vt aiunt) huic conuentui approbatio Confessionis Augustanae: Sed audio agi de coniugio filiorum Virtembergensis et Bipontini, et sororum Ducis Lotharingiae, quae futurae sunt haeredes ipsius Ducatus Lotharingici, si hic Dux decedat sine liberis. Forte etiam aliquid aliud agitur. Audio scriptum, aut saltem scribendum esse ad Illustrissimum nostrum Principem, vt ad eum conuentum legatos mittat. An haec simulentur nescio, sed tamen Guisii videntur iter instituere Lotharingiam versus. Ante aliquot dies sparsa fuit hic fama, Regem esse mortuum. Consternatus ea fama, statim cucurri in aulam et deprehendi eam esse falsam. Iam Dei beneficio, conualuit, Faxit Deus vt diu sit superstes, nam indies meliorem spem de se praebet. Coepit iam discere linguam Germanicam, nescio quamdiu mansurus in ea sententia. Hodie fui cum Flandro viro graui, qui venit ex Belgico. Is affirmabat Regem Philippum scripsisse ad Rectores Belgici, ne quem propter religionem supplicio afficerent. Hoc quidem est difficile creditum, sed tamen si est verum, puto eius rei causam esse, quod multi ex ipsius ditionibus migrent in Galliamm, propter illam qualemcunque libertatem in religione. Est mihi dictum eorum, qui hoc anno migrarunt Rothomagum, bona aestimari, plusquam tricies centenis millibus coronatorum. Illa est ingens summa si est vera. Vergerius

nondum missus est in aulam, vt scripseram, sed dicitur mittendus breui, aut saltem hoc agere vt mittatur. Cuperem eum manere domi. Pecunia, quam populus pendet Regi ad dissoluendum aes alienum, sumetur ex vino, ex singulis vasis, quae in vrbes inferentur, viginti solidi numerabuntur, qui efficiunt ad tredecim grossos Misnicos. Mitto orationem Cardinalis Lotharingici qua respondit Bezae. Cum haec scriberem, mihi est significatum, templum Dominicanorum hic esse emptum a nostris tribus millibus coronatorum. Haec festinanter scripsi. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae 17. Octobr. 1561.

EPISTOLA LXI. Eidem.

MAgnifice Domine, his diebus eiusmodi rumores hic sunt sparsi, vt pauci essent, qui non existimarent, Gallis bellum ab Hispano imminere. Augebantur isti rumores ab iis, qui in alienis malis sua compendia quaerunt, et quibus haec qualiscunque pax potius quam amicitia aut concordia, inter istas gentes displicet. Non tamen prorsus de nihilo fuerunt isti rumores. Nam audio Hispanos insidiatos esse quibusdam oppidis pertinentibus ad Nauarrum. Dominus de Bassefontaine, quem nosti, iam fungitur munere legati apud Regem Hispaniae. Nuper vidi eius literas ad quendam ex proceribus huius regni, quae erant datae in Madril prope Toletum septimo die huius Mensis. In iis ita erat scriptum. Tam mira de nostris actionibus ad hunc Principem scribuntur, vt verear admodum, ne tandem ea secus accipiat, quam conducat paci et tranquillitati Reipubl. Christianae. Scis illum hominem non esse temerarium, nec dubito ipsum explicatius de istis rebus ad gubernatores nostros scripsisse. Nam sub id tempus quo eas literas acceperunt, edixerunt sub poena capitis, vt occupata a nostris templa restituerentur. Antequam illud edictum proponeretur, Aurelianenses persuasi literis Reginae et Nauarri, occupatum a se restituerant. Quid aliae vrbes sint facturae nescio. Edictum est etiam sub eadem poena, ne confringantur imagines. Istis edictis audio non comprehendi Vascones, quia sciunt gubernatores ipsos non obtemperaturos. Istius edicti aliam esse causam dicunt, videlicet Episcopos ea conditione pecuniam promisisse, si omnia sua salua sibi manerent, et occupata templa restituerentur, hocque Regem promisisse se

curaturum. Quantum ad me attinet, ego puto vtramque causam concurrere, videlicet contractum factum cum Episcopis et metum Regis Hispanici. Ego existimo ante finem hyemis, religionem hic talem progressum facturam, vt simus futuri extra periculum intestinarum seditionum, et Regem Hispaniae satis habiturum domi quod curet: iam enim incipit haec causa religionis acrius moueri in ipsius ditionibus. Oblitus eram scribere Belgas suae fidei confessionem misisse ad nostros Poissiacum. Audio iam eandem ab ipsis missam esse ad Regem Philippum, sed nondum scio an responsum aliquod acceperint. Tornaci et Valentianis nuper habiti sunt publici conuentus ab iis, qui sunt nostrae religionis: sed iam instituitur inquisitio aduersus eos, qui istis conuentibus interfuerunt, et ob eam rem profectus est Tornacum Comes Egmondanus1, cum ipsius vrbis Episcopo et Valentianus, Marchio a Berg cum Episcopo Cameracensi. Dicitur Lazarus a Swenden nuper hac fecisse iter equis stationariis siue posta (vt dicimus) proficiscens ad Regem Philippum. Causam profectionis ipsius putant esse istos motus ob religionem. Est hic propemodum constans fama, Regem Philippum mittere in Italiam quatuor millia Hispanorum, qui per Germaniam veniunt in Belgicum. Licet multi hoc affirment, mihi tamen non fit verisimile. Nam ante biennium Belgae promiserunt ei magnam summam pecuniae, ea conditione, vt abduceret ex Beligico omnes praesidiarios Hispanos, Praeterea si essent mittendi Hispani in Belgicum possent facilius et expeditius mitti per Oceanum, quam per Mare Mediterraneum, Italiam et Germaniam. Sed forte mittuntur aliqui ad tuendam Italiam aduersus Turcas et Mauros, et inde nascitur iste rumor. Eodem tempore, quo factum est edictum de restituendis templis, diremptum est Colloquium, quod erat institutum inter sex Episcopos, et sex ex ministris, iamque omnes ministri redierunt ad suas Ecclesias, praeter Bezam et Gallasium, quorum ille fit concionator Reginae Nauarrae, hic autem Admiralii, quod miror. Ante triduum fui cum Petro Martyre. Is iam impetrarat dimissionem a Regina: quae, cum eum dimitteret, petiit ab eo, si denuo vocaretur, ne grauaretur redire, nec haberet rationem suae senectae, aut imbecillitatis corporis, sed tantum cogitaret esse causam Christi, ob quam vocaretur. Nauarrus, Condaeus, et Admiralius, adiungunt ei singulos praefectos cum aliquot Satellitibus qui eum deducant, Nauarrus curarat ei lecticam, qua reueheretur, sed noluit ea vti, cras aut perendie eum hic expectamus. Palatinus Elector et Dux Wirtembergensis, huc miserunt suos Theologos, qui dicunt se esse accersitos a Nauarro. A Palatino venerunt Michael Dillerus et Petrus Boquinus. A Virtembergensi Iacobus Andreae et Iacobus Burlinus D. D.

et Balthazar Concionator aulicus, quem vidi Naumburgi. Palatini pulchre cum nostris consentiunt, et habent libera mandata a suo Principe. Virtembergenses non item. Quantum ex eorum sermonibus colligere potui, proponent nostris formulam Naumburgensem, et alia quaedam decreta sui Principis, quae non licet ipsis transgredi. Audio etiam ipsum Virtembergensem duriter expostulare cum Nauarro, quod in regno Galliae Sacramentarios ferat. Rectius meo iudicio faceret, si sua negotia curaret, quod vt faciat forte admonebitur. Heri fuerunt in Aulam vocati isti Theologi, vt quae habent proponerent. Sed manserunt hic eo, quod Doct. Iacobus Burlinus inciderit in morbum. Medicus qui eum curat, hodie venit ad me, et monuit ne ad ipsum amplius accederem, se enim credere esse pestem qua laboret, et pene desperare de ipsius salute, et ob eam rem consuluisse ipsius comitibus, vt migrarent in aliud diuersorium. Si hoc resciscatur in aula, vix admittentur ad Principum colloquium. Petierunt a me Palatini, vt vna secum in aulam rem, quod ipsis sum pollicitus. Si non promisissem, deducerem Petrum Martyrem in Burgundiam vsque. Dictum est mihi in aula Reginam ac Nauarrum permittere, vt a nostris conuentus fiant, dum modo non plures quam ducenti conueniant, et sine armis. Hoc tamen nondum est significatum publice, admodum seuere iam hic exequuntur edictum, de vsu armorum interdicto, quod puto ideo fieri, vt populus facilius compescatur, si tumultuetur, quando conuentus publici concedentur. Connestabilis est praefectus seu gubernator (vt nominamus) eius partis Galliae Narbonensis, in qua sunt Tholosa, Carrassona, Narbo, Bliterae, Monspessulus, Nemansus, et aliae multae potentes vrbes. Ea iam a nostris vocatur Languedoc. Ipsius Connestabilis Vicarius in ea Prouincia, ante paucos dies apud Montempessulum voluit vi impedire conuentus nostrorum: vnde primum orta rixa, cum milites violentius agerent, nostri arma corripuerunt et cum militibus manus conseruerunt, Multi admodum vtrinque interfecti dicuntur, sed tandem penes nostros stetit victoria. Regina et Nauarrus de ea re grauiter cum Connestabili expostularunt, et miserunt aliquos Montempessulum, qui in auctores istius tumultus inquirant, tanquam in perturbatores publicae tranquillitatis. Mittuntur a nostris Tridentum duo Archiepiscopi, et duo et viginti Episcopi. Aliqui non paruis praemiis inuitarunt me, vt vna cum ipsis irem: sed hoc negaui me facturum. Cardinal. Lotharingicus et Guisius ex aula discesserunt, nescio quando reuocandi. Guisius discedens facto ridiculo dolorem suum testatus est. Ad arcem in qua iam agit Rex, Sequana traii citur pontonibus. Est autem ab vtraque ripa fluuii religatus cento non

minor rudentibus, quibus magnae naues in portibus alligantur. Eum centonem manibus apprehendunt, qui praesunt traiectui, quo pontones facilius agant, ac etiam retineant, ne secundo fluuio delabantur. Postquam Guisius traiecit, respectans ad arcem, prae indignatione centonem bipenni dissecuit. Hic est constans fama, quam falsam esse non dubito, Regem Philippum iam serio ambire Imperium, et esse certum de trium Episcoporum et Illustrissimi nostri Principis suffragio, eamque esse causam contractae affinitatis cum Orangiae Principe. Non puduit Oratorem Anglicum nuper coram multis honestis viris dicere, se certo scire actum esse de eo coniugio, antequam Imperator Carolus nauigaret in Hispaniam. Iis (qui haec mihi dixerunt) ostendi Angli vanitatem: nam tunc adhuc erat superstes prior coniux ipsius Orangici Principis. Dixi, me non putare Gallos fore tam stolidos, vt talium sermonum metu, reddant Caletum Anglis et Pedemontanas vrbes Sabaudo. Nam ob eam rem talia ab istis excogitantur. De Ioanne ab Austria saepius scripsi. Nuper de eo interrogabam Hispanum, hominem multarum rerum peritum. Is dicebat eum esse nouendecim annorum, et esse elegantem et ingeniosum adolescentem. Addebat Imperatorem Carolum suscepisse eum ex concubina, quam moriens dixit se habuisse pro coniuge, et habere adolescentem pro filio legitimo. Dicebat tamen, etiamsi vulgo habeatur pro legitimo, cum vna incedunt ipse ac filius Ducis Parmensis. Parmensem dextrum incedere. Ipsi Ioanni ab Austria dicitur desponsata filia Connestabilis Nauarrae, quae est vnica haeres patris opulentissimi. Suecus dicitur multis amissis nauibus, eiectus tempestate in Scotiam: sed puto esse fabulam. Mitto responsionem Bezae, ex qua desumpta erant, quae nuper ad te misi de Confessione Augustana, sed tunc nondum erat publicata. Vidi ineptos Canones nostrorum Episcoporum. Quidam Episcopus promisit se curaturum, vt eorum habeam exemplar, quod statim ad te mittam, Bene et feliciter vale. Lutetiae 26. Octob. 1561.

EPISTOLA LXII. Eidem.

MAgnifice Domine, dudum inter spem et metum hic iactamur, ita tamen vt indies spei nostrae aliquid accedar, nuantum ad progressum religionis attinet: in reliquis metus superat. Mirabilis est huius vrbis

facies: nam in eam (alioqui populosissimam) vndique fit concursus, et totis diebus et noctibus per plateas vagantur Cataphracti equites et pedites, vt seditionum initia opprimant, si quae exoriantur. Calendis huius Mensis, nostri primum prodierunt in publicum, et sunt concionati ac Sacramenta administrarunt. Non quidem hoc fuit plane permissum a Rege, ne edicta de ea re facta rescindi viderentur, sed tamen erat ex aula significatum, si conuenirent non plures quam ducenti, Regem hoc toleraturum. Conuenimus igitur non ducenti aut trecenti, sed duo, tria, et interdum nouem aut decem millia: hodie vero existimo, non pauciores quindecim millibus interfuisse concioni: nam indies admodum augetur numerus. Hi publici conuentus fiunt extra vrbem, et diebus profestis tantum, ad vitandas seditiones, quod si diebus festis fierent, concurret infinita multitudo opificum et aliorum tenuiorum hominum. Cum conuenimus, recipiuntur Mulieres in medium. Ipsas mulieres vndique cingunt viri pedites, qui et ipsi cinguntur ab equitibus. Interea vero dum habetur concio, equites et pedites Principis de la Roche sur yon praefecti vrbis armati occupant vicina loca, et si quem videant insultantem, aut se petulanter gerentem, eum aut coniiciunt in vincula, aut verberant, aut alio modo coercent, et diligentissime cauent ne quis tumultus exoriatur. Sub finem concionis colliguntur eleemosinae, quae statim distribuuntur in pauperes, qui magno numero occurrunt. Hi vero conuentus plerumque fiunt sub dio, nam cum templis careamus, non facile possumus inuenire aedificium capax tantae multitudinis. Sed fiunt alii clandestini in variis locis vrbis, ad quos confluunt, qui adhuc nolunt publice innotescere. Ex his potes intelligere, quousque simus progressi in hac mutatione. Fremunt quidem Pontificii, sed tamen puto eos iam non sperare, se posse impedire mutationem. Quod si in hoc vasto pelago populus potuerit paulatim assuefieri, ad haec ferenda quae facimus, nullo negotio in reliquis Galliae vrbibus fiet mutatio. Discesserunt ex aula Guisii, Connestabilis, et Mareschalcus a S. Andrea, ita vt iam tota gubernatio sit penes Reginam, Borbonios, et Cancellarium, quos omnes, si vnum Ducem de Montpencier excipiam, existimo non abhorrere a nostra religione, aut saltem sui commoda causa hoc simulare. Nauarro perpetuo adest Admiralius, cuius consilio praecipue vtitur. Versatur etiam in aula Episcopus Valentinus, nec est paruae auctoritatis. Princeps Condeus nuper dixit cuidam meo amico, iam a gubernatoribus de quibusdam rebus deliberari quae piis omnibus summam voluptatem breui adferent. Audiui ad proximum Mensem conuocandos ex quolibet parlamento praesidem et assessorem vnum, et ex qualibet prouincia ex Ecclesiasticis nobilitate, et

populo singulos, vtis conuentus constans ex omnibus ordinibus et prouinciis regni, opponatur illi qui habitus est Mense Iunio et Iulio tanquam magis solemnis, et rescindatur Senatusconsultum tunc factum, ac communi decreto concedantur nostris templa. Puto etiam hoc ideo institui, vt frangatur auctoritas Parlamenti huius vrbis, quod in hac causa religionis se opponit gubernatoribus, et admodum aegreferet in ea deliberatione reliqua Parlamenta sibi adaequari. Dux de Nemours patruelis Sabaudi nuper aliquid machinatus est, quod vereor ne ipsi et aliis multis sit causa magnarum calamitatum. Conatus est enim Ducem Aurelianensem ex aula clam abducere, idque iam puero persuaserat, sed nescio quo casu factum est, ne id Consilium sortiretur effectum. Vbi rescitum est quid ageret, missus est ad eum cum Regiis literis Dominus de Crusol, eques ordinis diui Michaelis, quibus reuocabatur in aulam, ad diluenda ea, quae de ipso dicebantur. Tunc autem diuertebat apud Guisium in arce Nanteuil, quae non procul hinc distat, et pridie quam haec agerentur, ab ipsis discesserat Card. Lotharingicus. Ad literas Regias respondit, se quidem coram multis cum Aurelianensi locutum esse, de his mutationibus in religione, quas cum videret ipsi displicere, se ioco dixisse, si secum in Sabaudiam proficisci vellet, se ipsum eo deducturum, nec dubitare, quin esset ibi futurus gratissimus hospes, ac extra omnes has turbas, et extra omne periculum. Iussit autem renunciari Regi, se quidem perpetuo habiturum ipsum pro suo Rege et Domino, et quandocunque id res postulabit, se semper fore paratum pro ipso sanguinem suum fundere, sed antequam sit eius aetatis, vt per se imperare possit, se nunquam venturum in ipsius conspectum, nec se esse tam fatuum, vt salutem suam velit concredere iis, quos sibi esse infensos non ignoraret. Hoc dato responso subduxit se, et iam dicitur agere apud Sabaudum. Aurelianensis autem aliter rem narrat, et dicit se seorsim solicitatum esse ac etiam persuasum. De hac re iam fit diligentissima inquisitio, et vereor ne pars huius fabulae pertineat ad Guisios, quibus ab aliquot annis se totum addixit Dux de Nemours, eiusque opera semper sunt vsi in rebus periculosis, est enim satis temerarius, et ex eo hominum genere, quibus est opus bello ciuili, et est infensus Borboniis ex causa quam longum esset recensere. Putant, aliquos ex iis, qui in hac vrbe valent auctoritate, fuisse conscios istorum consiliorum, et hinc perducto Aurelianensi, voluisse eum constituere patronum Pontificiorum. Ita quilibet specioso titulo religionis abutitur ad suam ambitionem, et ad sua commoda. Ego admodum metuo catastrophen huius tragoediae. Nam videntur mihi quaeri occasiones belli ab iis, qui deiecti sunt auctoritate, et quibus displicet haec mutatio in religione.

Nostri etiam vicini insultant nobis. Sabaudus instituit haeredem Regem Hispaniae, si decedat sine liberis, et iam satis superbe repetit vrbes Pedemondanas. Recte facerent Principes Christiani, si de hac re mature cogitarent. Nam cum hic careamus capite, et sint inter nos intestinae discordiae, si ad arma deueniatur, hoc non fiet sine maximo nostro periculo. Cogitent autem alii rem suam agi, paries cum proximus ardet, et, si nos opprimamus, ipsis fore difficile se defendere. Praetexent forte Hispani alias causas bello, sed religionem veram eius causam fore non dubito. Non enim tanti faciunt eos, qui hic auctoritate exciderunt, vt eorum causa aliquid temere moueant. Cardinal. Ferrariensis tandem impetrauit, vt sibi liceret fungi sua legatione, et id quidem per eos, qui nostrae religioni maxime sunt addicti. Credo hoc ideo factum, vt ea ratione concitetur odium Pontifici Rom. apud nostros Episcopos, qui hoc aegerrime ferunt, eo quod ipsorum commodis multum detrahat. Sed Itali sciunt frui praesentibus, nec sunt admodum soliciti quid postea accidat, dummodo ipsis bene sit, et pecuniam alicunde corradant. Solus Cancellarius pertinacissime restitit, et dixit in ea re fieri summam iniuriam Regi puero, ac regni Gallici iura, et Maiestatem prostitui, nec se passurum, vt Regio sigillo sibi concredito ad eam rem abuterentur. Ad quae incandescens Ferrariensis, dixit eum ignorare, quae essent sui muneris et officii. Ego vero, inquit Cancellarius, hoc saltem egi, vt id intelligerem, sed tu ne quidem cogitasti vnquam quod sit officium Episcopi, cum tamen aliquot Episcopatus possideas. Tandem victus aliorum importunitate tradidit eis Regium Sigillum, sed tamen voluit instrumento permissionis inseri, se contradicente hoc esse permissum. Fuit his annis celebre nomen Card. de Monte, ob ipsius calamitates et flagitia. Post varias carceris et tormentorum vexationes, tandem conuictus est ingentium scelerum, et Consistorii sententia notatus infamia, spoliatus omnibus bonis, iis tamen exceptis, quae possedit in Italia, ea enim Pontifex sibi retinuit, et voluit esse liberalis de alieno. A temporibus Iulii Pontificiis possidebat is Cardinalis in Gallia duas Abbatias, quas nostri audita Consistorii sententia, statim contulerunt aliis, tanquam vacantes, vt nominant. Hoc vbi resciuit Pontifex, petiit vt Card. de Monte redderentur illae Abbatiae, se enim restituisse eum famae, dignitati et eiusmodi bonis. Nostri responderunt sententia Consistorii adempta esse illi ea bona, se vero existimare eam fuisse iustam, et propterea velle ei stare. Non impedire aiunt, quo minus Pontifex in quae volet eum restituat, sed eiusmodi restitutionem ad se nihil pertinere. Ita Pontifex non potuit de alieno esse liberalis, vt sperabat. Ex 24. Episcopis qui delecti sunt, vt Tridentum eant, iam eo mittuntur

sex. Reliqui 18. sub Festum Resurrectionis Domini, primum eo proficiscentur. Ii vero mittuntur, qui maxime impediebant eam mutationem in religione, quae iam instituitur. Doct. Iacobus Burlinus, de quo supra scripseram, mortuus est 28. Octobris, et quidem peste, vt Medici affirmant. Reliqui Theologi Virtembergenses et Palatini, iam sunt in aula, et parum adhuc profecerunt. Scriptis his literis ad eos statim proficiscar. Petrus Martyr reuersus est Tigurum. Maxima pars vrbis Vailladolit, (quae est celeberrimum emporium Hispaniae) nuper periit fortuito incendio. In regno Neapolitano nuper fuerunt portentosi flatus et terrae motus, in quibus dicuntur interiisse multa millia hominum. In variis huius regni partibus oriuntur rixae et pugnae ob religionem. Dinioni, quae est praecipua vrbs Burgundiae, nuper interfecti sunt triginta aut quadraginta nostri, quamuis essent pauciores, fuerunt tamen superiores, nam fuit ipsis negotium, cum fece vulgi concitata a sacerdotibus. Card. Lotharingicus iam recepit se in suum Archiepiscopatum Rhemensem et ibi dicitur concionari. Guisius viuit in suo oppido Ianuille, quod est in finibus Lotharingiae. Dumhaec scribo mihi significatum est, duos fratres Guisios minimos natu detineri captiuos in Anglia. Ii sunt magnus prior (vtnominamus) et Marchio Delbeuf, qui Reginam Scotiae deduxerant, et accepta fide publica, redibant per Angliam. Vereor ne fortuna tandem deserat eam familiam, quam hactenus indulgentissime fouit. Iam curo mihi describi Canones nostrorum Episcoporum: eos proximis literis meis ad te mittam. Dum hic cupio videre aliquem exitum istorum motuum, videor mihi similis rustico expectanti dum defluat amnis, et si quotidie darentur tabellarii, nunquam deesset quod scriberem, quare vbi voles me redire, peto vt id vno verbo mihi significes. Bene et feliciter vale. Lutetiae pridie Martini 1561.

EPISTOLA LXIII. Eidem.

MAgnifice Domine, mitto tandem Canones nostrorum Episcoporum, quos si fuit in fatis ineptire, gaudeo quod tam insigniter ineptiuerint, vt eorum insulsa malitia ab omnibus palpari possit. Quamdiu fuerunt coniuncti, crediderunt se esse in magna existimatione: aula enim ipsis blandiebatur, vt plus pecuniae extorqueret. Iam vero seiuncti vident se ab omnibus contemni et rideri, et omnia aliter euenire, quam ipsi

somniabant. Qui ex ipsis plus valent iudicio, et suaserunt in Synodo, vt aliqua ratio iniretur emendandi saltem crassas illas corruptelas, quae in Ecclesiam Rom. irrepserunt, iam delectantur infamia collegarum, qui ipsis sunt aduersati, et gaudent eos ferre praemium dignum sua stoliditate et ignorantia. Trecassium Episcopus, qui est filius Iani Caraccioli Principis Melphitani, cuius ditionem Carolus Imperator attribuit Andreae de Auria, defecit a suis, et adiunxit se nostris Ecclesiis, et publice in vrbe Trecassum testatus est, se probare eam confessionem fidei, quam nostri exhibuerunt Poissiacenae Synodo, iamque docet et administrat Sacramenta in nostris Ecclesiis. Ego spero eum breui habiturum aliquos ex Collegiis imitatores. Cardinalis Lotharingicus videtur simulare se aliquid tale cogitare: nam Rhemis ita concionatur, vt videatur non multum a nostris dissentire. Sed viderint alii quantum huic sit fidendum. In hac vrbe et in toto regno negotium religionis felicissime procedit, et iam incipio magis metuere ambitionem, quae paulatim in animos nostrorum Theologorum irrepere videtur, quam Pontificios. Ii enim iam sunt quietiores, et videntur non bene sperare de sua causa, iamque hoc potius agere vt sua retineant, quam vt nos opprimant. In singulos dies ita hic augetur frequentia publicorum conuentuum, vt ad quindecim et interdum ad viginti millia conueniant. Theologi Palatini Electoris, et Ducis Virtembergensis, hodie hinc discesserunt reuersuri ad suos. Eos nihil effecisse non est mirum, cum non fuerint inter se concordes. Petiit ab eis Nauarrus, vt communem Confessionem de rebus controuersiis exhiberent: Verum ipsi inter se non potuerunt conuenire, itaque exhibuerunt diuersas confessiones. Palatinenses habuerunt satis libera mandata a suo Principe, et voluerunt cum nostris Theologis de rebus controuersis disserere. Mandata Virtembergensium fuerunt astrictiora, et, quantum potui intelligere, proposuerunt in controuersia de Coena Domini, formulam Confessionis Augustanae superiore hyeme approbatam Naumburgi. Nostri responderunt sibi quidem displicere eam formulam, sed rem in ea non satis explicari. Quare consulebant vt alia communi consensu conscriberetur, quae et causas et effectus praecipuos ipsius Sacramenti comprehenderet. Hoc Consilium non displicuit Palatinensibus, sed a Virtembergensibus est reiectum, quibus cum proposita esset formula, in quam nostri et delecti ab Episcopis consenserant, dixerunt se eam probare, dummodo intelligeretur secundum doctrinam suarum Ecclesiarum, et addiderunt mirabiles interpretationes. Postea vtrique scripto exhibuerunt sua consilia, de componendis istis controuersiis. Iacobus Andreae visus est mihi minime aptus ad huiusmodi actiones, nimis enim abundat suo sensu, et quantus

quantus [sic] est videtur sibi sapientia. Vbi Nauarrus videt tempus inutiliter teri, ac hyemem instare, significauit se maximam gratiam ipsis habere, quod ipsos non piguisset tantum laboris et molestiarum ferre, vt Christi negotium promouerent, sed se dolere, quod non venissent antequam ad suas Ecclesias redirent ministri verbi, conuocati ex variis regni partibus. Potuissent enim cum ipsis commodius disserere, de omnibus controuersiis. Se autem petere vt sint auctores Germanicis Principibus, vt locum aliquem deligant, in quem possint conuenire Germanici et Gallici Theologi, et de rebus hoc tempore controuersis inter se placide disserere. Quod si fiat, petendum quidem a Deo, vt firmus et stabilis consensus de omnibus controuersiis statuatur. Sed si hoc fieri non possit, non tamen propterea violandam esse fraternam charitatem, et multominus vtendum illa acerbitate, qua multi hactenus sunt vsi, sed vtrosque oportere se mutuo amore complecti, et coniungere aduersus communes hostes Pontificios, et Deum ardenter orare, vt errantibus voluntatem suam aperiat, Dixit etiam se de ea re ad ipsos Principes Germanicos scripturum. Dimittens ipsos dedit singulis centum coronatos, et petiit vt reuersi ad suos dicerent Principibus, se orare ne temere credant iis, quae de ipso confingunt adversarii, sed considerent ipsius et adversariorum actiones in regni gubernatione, et iis magis credant quam calumniis, quas sit facilimum confingere. Sorbonistae nuper disputarunt. An liceat Pontifici Rom. Regem hareticum aut schismaticum, aut discedentem ab obedientia Pontficia priuare regno, et regnum ipsius in alium transferre. Quidam dicunt eos conclusisse, alii dicunt nihil certi constituisse. Quilibet loquitur de ea re pro suis affectibus. Quicquid sit periculosum est talia hoc tempore movere. Res est delata in aulam, et sunt constituti, qui in eos inquirant tanquam seditiosos, suntque ex ipsis aliqui iam traditi custodiae. Cancellarius cogitat de emendatione Scholarum Gallicarum, et praecipue de emendatione Parisiensis. Audio inter reliqua hoc agi, vt hic instituantur Professores iuris ciuilis. Tota colluuies sophistarum hoc indignissime fert, et nihil non tentaturi videntur, vt hoc impediant. Sed eruditi aduersus eos pugnant, et praesertim Ramus, memor (ut opinor) iniuriarum, quas superioribus annis ab ipsis accepit. Scripsi nuper de Duce de Nemours. Is iam agit in Lothoringia, apud sororium suum Comitem Valdemontanum, qui est patruus Ducis Lotharingiae. Nuper misit in aulam (credo vt se excusaret) praecipuum suum Consiliarium, qui vix eo venerat cum est in vincula coniectus. Valde metuo, ne imprudens ille iuuenis sibi et aliis magnas calamitates accersat. Audio Sabaudiensem improbare ipsius factum, et denegare ipsi hospitium in sua ditione. Dux Guisius iam agit

in oppido suo Ienuille, in finibus Lotharingiae. Dicunt ad eum confluere magnum numerum nobilium virorum ex Germania, Beligico. et etiam ex Italia. Duo eius fratres, quos scripseram detineri in Anglia, nudiustertius sunt reuersi. Credo potius fuisse obseruatos quam detentos. Nuper fuit missus in Angliam Paulus Fuxeius Reginae Nauarrae cognatus, qui forte ipsis impetrauit dimisionem. Quicquid est, omnes Lotharingici plane exciderunt gubernatione huius regni. In Belgico recrudescunt persecutiones, praesertim Tornaci et Valentianis, vbi recens fuerunt multi exusti. Multi Belgae hinc euocant suos liberos ob suspicionem belli. De ea re nuper sum locutus in aula, cum viris non parvae auctoritatis, sed dixerunt omnes, se nullas videre causas, ob quas ab Hispano pax violari debeat, nisi forte id faciat, ob hanc qualemcunque mutationem in religione. Sunt captae in Hispania aliquot naues Britanniae Annoricae, ideo tantum, quod in iis quandam erant facta, praeter consuetudinem Ecclesiae Romanae. Ciuitates Maritimae illius prouinciae, (quae sunt potentes) significarunt Reginae et Nauarro, nisi suos cives cum nauibus curent dimitti ab Hispano, se vsuras iure pignerationis seu marcae, (vt vocamus) vel indicturas maritimum bellum Belgis et Hispanis. Multa huc scribuntur ex Beligico et Anglia de aduentu Regis Sueciae in Angliam, quae non scribo ideo, quod non credo esse vera, nec dubito de iis rebus, vos certiora habere. Bene et feliciter vale. Lutetiae 26. Nov. 1561.

Perscriptis his literis accepi literas ab amico, qui viuit in aula, in quibus scribebat famam esse Connestabilem resignare Regi dignitatem connestabiliatus, eamque attribuendam Condaeo, quod mihi nequaquam videtur verisimile. Si quid de ea re certius habuero, id postea scribam. Cuperem Canones, quos mitto, nemini ostendi.

CANONES.

QUum. a Christianissimo Rege ad 13. Calendas Augusti conuocati Gallicanae Ecclesiae Ecclesiae Bpiscopi, vt de maximis huius regni negotiis, deliberarent Poissiaci conuenissent, isque vehementer ab eis in primis contendisset, vt turbulentissimis sectis, agitatae Ecclesiae, aliqua ratione opem ferrent: Interim dum expectatur oecumenici (quod nunc indictum est) concilii de tota re Ecclesiastica decretum, diuque de ea re deliberasset, ad id etiam adhibitis aliquot Sacrae Theologiae et iuris Pontificii professoribus, quidnam potissimum esset faciendum. Postremo

omnes in hac fuere sententia, vt existimarent, nullum aliud inueniri posse remedium, quam si sedulo conarentur, vt quum primum fieri posset in pristinum statum Ecclesiastica restitueretur disciplina, quod vt facilius fieret, et tota esset huius rei ratio, expeditior haec quae mox subiicientur, eis visa sunt decernenda, quae et a summo patre nostro Pontifice Maximo confirmari, et vt ea Rex Christianissimus velit executioni mandari Pontificiam Sanctitatem et Regiam Maiestatem supplices orant et obsecrant, quicquid autem hic decretum est, eius Sanctitatis arbitrio ac auctoritati submittunt, nec a sede Apostolica vlla vnquam ratione se iungi volunt, cui se more maiorum semper fuisse, esseque deditos et addictos libenter profitentur.

Quoniam ergo in Episcoporum Praesulumque probato delectu et legitima institutione situm est praecipuum Ecclesiastici regiminis momentum, certumque est ab hoc vno principio, tanquam a capite Ecclesiastici ordinis statum, casumque dependere. Quum qualis rector populi, tales ministri eius, et qualis Princeps ciuitatis, tales habitantes in ea, tantisper dum intermisso, hac in parte iure veteri recentioribus legibus vtendum erit, et concordatorum valebit auctoritas, visum est apprime profuturum, si quam primum quis vocante cathedrali Ecclesia fuerit a Christianissimo Rege nominatus, eius nominatio Canonicorum conuentui (quod capitulum vocant) et in valuis Ecclesiae, et aliis locis publicis ciuitatis, et maiorum dioecesis oppidorum, programmatis publice affixis, populo significetur, quibus dies quoque dicatur, quo qui est nominatus in Ecclesia cui est profuturus, se sistat examinandum, et vt liceat cui libet, libere, si quod in eo norit aut crimen, aut vitium, id Canonicorum consessui indicare, ac denunciare, tam aduersus doctrinam et religionem, quam vitam et mores, qui cum stiterit et iis qui aliquid obiicient, si qui sint a Capitulo auditis, aut exacto sine vllis iustis querelis obiiciendi tempore nihil obstare, quo nimus rata ac firma sit nominatio, constiterit fidem suam in capitulo profiteatur. Episcopus quidem coram Archiepiscopo, ad id nominatim euocato, aut eo absente, duobus eius ipsins prouinciae Episcopis, et vacantis Ecclesiae Capitulo, Archiepiscopus autem coram primate aut duobus itidem Episcopis, aut apitulo vacantis Ecclesiae. Primas autem duobus Archiepiscopis, si qua commoda ratione fieri poterit, aut vno saltem cum Episcopis duobus, et itidem Capitulo, quod cum fecerit, non prius tamen idoneus iudicetur, quam iis ipsis quos diximus, praesentibus suo arbitratu, vel publice fuerit concionatus, vel sibi ab Archiepiscopo aut Episcopis propositum Sacrae Scripturae locum praelegens fuerit interpretatus, quibus rite peractis, tum demum summi Pontificis accedat provisio,

quod si crimen aut vitium obiiciatur, (quod iure communi impedit prouisionem) aut ea deprehendatur ignorantia, vt tanto muneri sufficere non possit, protinus negotium remittatur ad Principem, cuius iudicio et prudentia Ecclesiae vacanti, ita consulatur, vt tamen haec eadem probandorum signatorum ratio, in secundo ac tertio, reliquisque deinceps omnibus repulsorum, in locum succedentibus, perpetua inuiolataque servetur. Quicquid autem in eius qui idoneus repertus fuerit probatione actum erit id eorum omnium qui interfuerunt, subscriptionibus atque antistitum ipsorum sigillis confirmatum Romam vna cum edita ab ipso fidei professione, manu ac sigillo eius confirmata, ad Ecclesiae Gallicanae protectorem mittatur, vt referre possit ad Pontificem, qui non nisi perspecto huiusmodi graui et fide digno testimonio Ecclesiae vacanti rite provideat.

Ne posthac fiant Episcopi, nisi qui ex legitimo nati matrimonio, trigesimum aetatis annum exegerint, iique si fuerint presbyteri infra sex Menses proximos ab Apostolica prouisione ab Archiepiscopo cum duobus Episcopis, aut eo ab sente, abeiusdem prouinciae tribus Episcopis, publice consecrentur, nisi forte in Curia Romana, a summo Pontifice, aut eius auctoritate, in eadem curia consecrati fuit, qui autem Episcopatus possessionem iam assecuti fuerint, nec enim presbyteri ii intra sex Menses presbyteri ordinentur et consecrentur, quacunque auctoritate sunt praediti, eiamsi ad Cardinalatus honorem prouecti.

Archiepiscopi et Episcopi, vti bonos pastores decet, Ecclesias aut Dioeceses suas ne deserant, sed eis quoad eius fieri poterit assiduitatem praestent, iis suisque ciuitatibus potissimum resideant, aut certis in iis Dioecesis locis, vbi magis e re Ecclesiae esse consuerint. Quod si amplius quam tribus Mensibus eos abesse contingat, absentiae causam Archiepiscopus quidem proximo conprouincialium Episcoporum: Episcopus vero vel ipsi Archiepiscopo vel eo absente coepiscopo ei proximo comprobet: Qui secus fecerit poenis a Concilio Tridentino statutis teneatur.

Curabunt etiam Episcopi, vt orationi et sacrorum librorum lectioni dent operam, et ipsimet populo verbum Dei annuncient, aut si quid obstet, quo minus id possint, concionandi munus idoneis viris mandent, ipsique eorum intersint, quoad eius fieri poterit, concionibus, suos vero mores ita componant, vt sint sicuti iubet Apostolus irreprehensibiles, et qui familiae et domui suae bene praesunt, exemplumque innocentis vitae, vniuerso gregi praebeant, luxusque omnis et factus ab eis ita sit alienus, vt temperantia et moderatio in eis passiui commendetur.

munus suscipiat, nisi cuius sanam, et a recta et catholica fide, non alienam doctrinam esse perspicue constiterit, curent etiam vt nemini, nisi cui ipsi id concesserint, publice aut priuatim concionari aut iuuentutem erudire liceat, qui contra fecerit, et ita Ecclesiam Dei perturbauerit, tanquam turbulentus et seditiosus coerceatur.

Ipsi Episcopi solennibus saltem diebus, sanctissimum Christi Sacrificium celebrent, et Sacramenta, cum locus et tempus postulabit, administrent.

Quoniam in Ecclesia haec consuetudo pessima, vel potius corruptela multis in locis inualuit, vt quoties Episcopus, vel ex iis, qui dignitatem sunt assecuti, vel etiam ex Canonicis aliquis sacrificium celebrat, ab eo epulum exigat, quo Canonicos aliquot cum altaris ministris excipiat, visum est nobis sanciendum, ne quid eiusmodi in posterum fiat, quod ipsum cautum quoque esse volumus de his conuiuiis, quae ab Episcopis, Archidiaconis, eorumque officialibus in Synodalibus conuentibus exigi solent.

Ipsi quoque Episcopi ordinandis manus imponant, nec titulariorum Episcoporum, seu suffraganeorum (quos vocant) in posterum vicaria vtantur opera, ii autem qui hodie supersunt suffraganei, non nisi quum graui morbo laborat Episcopus, aut aliquod legitimum obstat impedimentum Episcopali, fungantur numere, quod quidem ita iudicio et arbitrio relinquimus Episcopi, vt interim admoneamus, vt meminerit, sibi esse Deo iudici reddendam rationem, quibus etiam cauendum erit, ne in clericorum numerum eos asscribant, quos sit verisimile aliud sibi praeponere, quam vt Ecclesiae ministeriis sese addicant.

Vt suffraganeorum opera minus sit in posterum necessaria, impetretur a summo Pontifice, vt Episcopi Ecclesiarum, altarium, remiteriorum sacrorum vasorum, et vestium consecrationem abbatibus, et iis qui in Ecclesia maiores dignitates fuerint assecuti auctoritate apostolica mandare possint.

Sacri ordines ita conferantur, vt omnes auaritiae et quaestus suspicio, omnisque mali species quam longissime absit, nec ab ordinandis quidquam exigatur, nec pro literis quidem dimissoriis. Scribae tamen pro opera, charta et cera quinque solidos Turonenses duntaxat accipiant.

Quum ii quibus a summo Pontifice concessum Pontificialia exercendi priuilegium passim dimissorias literas concedant, vnde fit, vt et indocti, et non satis probati, ad sacros ordines promoueantur, ne posthac id eis liceat, sed hoc ius solius sit Episcopi, ab ipso quoque summo Pontifice obtinendum est, sed nec vacante sede literae dimissoriae a capitulo

concedantur, nisi his solis, qui ex necessaria suscepti beneficii causa intra certum tempus coguntur promoueri.

Si sede vacante contigerit, vt a Capitulo dimissoriae impetrentur literae, ii autem qui sunt ordinati inuenti fuerint minus idonei, aut non habeant vnde viuant, eadem lege teneantur qui concessere qua Episcopi. etc.

Episcopi singulis annis ipsimet visitent suas Dioeceses, praeterquam si quaepiam tam late pateat, vt eam vno anno obire non possit, tunc autem suffecerit si singulis annis partem obiens biennio, aut triennio compleat visitationem, in qua ita se gerant, vt et quae sunt corrigenda corrigant, et clerum in officio continentes populum quoque suae salutis admoneant.

Episcopi singulis annis semel saltem Synodos congregent nec perinde, ac si de rebus leuissimis ageretur eos qui conuenerint protinus dimittant, sed ex veteris Ecclesiae ritu, cuiuslibet fidem, Doctrinam et mores examinent, et quae emendanda visa fuerint, diligenter emendent, et omnes sui officii admoneant. Archiepiscopi vero tertio quoque anno, die Dominica secunda post Pentecostes, aut si alium praestituet diem magis videatur expedire is in prouinciali Synodo indicetur.

Episcopi quos inprimis oportet esse hospitales, pauperum maxime curam gerant, et vt Nosocomiorum ac Xenodochiorum Prochotrophiorum, atque id genus piorum locorum, quae vulgo Hospitalia, Leprosoria et Domus Dei vocantur, facultates in vsus destinatos impendantur prospiciant, atque ab eorum administratoribus, quicunque illi fuerint, singulis annis rationes exigant, qua in re Procuratores ipsi, ita se gerant, vt omnino nulla in eis appareat auaritia, aut malae fidei suspicio, alioqui ab Episcopo procuratione amoueantur. Episcopis quorum maxima est dignitas, is honor tribuatur, vt eis vbique in Choro et in Capitulo sit prima sedes, quam ipsi elegerint, quibus etiam obediant omnes Canonici, et alii, qui in Ecclesia dignitatem personatumue, quem vocant, obtinent, coeterique, qui in ea quomodo libet inseruiunt, quique communiter, vel divisim ab eadem dependeat, ab eisque visitari, et corrigi omnino necesse habeant. Veruntamen causam eorum, qui se exemptos esse asserunt, Episcopi per se adhibitis, tamen sibi in Concilium sex ex Senioribus Capituli, si triginta fuerint Canonici, sin pauciores, saltem quatuor cognoscant, atque iudicent coeteris in rebus Capituli Iurisdictio, et bonorum administratio, salva et intacta omnino relinquatur: absente vero Episcopo, correctio Canonicorum duntaxat dictae Ecclesiae Cathedralis, eorum sit, ad quos iure, consuetudine, vel statuto pertinet, ita tamen vt reuersus Episcopus negotium coeptum finire possit.

Quum sint hodie valde perplexae multorum conscientiae, propter admissa crimina, quae reseruata sunt Episcopis, vt qui ad salutare confessionis remedium non accedunt, dum nec sacerdotem inueniunt, qui eos possit absoluere, vel famae suae timentes perire malunt, quam ea ei aperire, cuius est cognitio vel sumptibus deterrentur ad obtinendum absolutionem, sit sibi paulo longius proficiscendum. Monendi sunt Episcopi, vt eorum et pudoris, et impensae rationem habentes Ecclesiarum Parochialium Rectoribus, aut eorum Vicariis, qui inuenientur idonei committant, vt praeter homicidium haeresin et excommunicationem a Rectoris occultis quosuis contritos et rite confessos, possint absoluere Pontifici, quoque maximo iisdem de causis supplicandum est, vt de irregularitibus, quas vocant, et de sibi reseruatis casibus, aliquid indulgentius statuens permittat Episcopi potestate delegata eos possint absoluere.

Ars quidem Typographica perspicue Reipub. multa adfert commoda, si ea edant in lucem, quae sunt vtilia, rursus est longe perniciosissima, si emittantur in vulgus exitiosi et pestilentes libri, cuiusmodi nostris temporibus, multi sunt editi impresso nomine Typographi, quod ne deinceps fiat edicto Regio prohiberi, cupimus ne Typographi aut Bibliopolae librum vllum in lucem edant, vel venum exponant, vel clam vendant, qui non fuerit lectus et approbatus ab eo vel ab iis, cui vel quibus hoc legendi et approbandi negotium, de communi Seniorum Canonicorum sententia mandarit Episcopus, in cuius Dioecesi inhabitabit Bibliopola aut Typographus, quoque Typographi aut auctoris nomen et nomen et cognomen non continent, quod ipsum quoque de quibus scripturis pactis tabulis et chartis statuendum est. Porro ante Typographi Bibliopolae Institoresque, ac geruli circumforanei, qui libros huiusmodi vendituri circumcursant, manu Regia coerceantur.

De Excommunicatione.

QUo excommunicationis grauior est censura, et fidelibus Christianis, magis timenda, quid enim potest Christiano grauius accidere, quam a coetu segregari fidelium, et cum Ecclesiae tum Sanctissimi Christi corporis communione priuari, eo diligentius cauendum est, ne temere, et tam leuibus de causis eius feratur sententia, vt vulgo contemnatur, nec ita in desuetudinem abeat, vt Ecclesiastica eneruetur disciplina, quod quidem vsu venturum esse nobis persuademus, si quae obseruentur. Primum

quidem vt si de causa ciuili agetur in ordine iudiciorum, in omnibus inquam praeparatoriis, et quae etiam forte iudicium interlocutionibus censuris Ecclesiasticis, nullus si relictus reliquus locus, ad quas tum demum est veniendum, quem nullum aliud occurrit remedium, quod si reus in ius vocatus, nec sistere, nec litem velit contestari, ne impune suam ferat contumaciam, iudex litem habeat pro contestata, si iis, quae ab aduersario proposita fuerint, detractet respondere, perinde habeatur, ac si is assensus et confessus fuerit, et quae sint huiusmodi, quod tamen non alias procedat, quam si legitime secundo vocatus parere noluerit, deinceps quoque sit irritum, et quod ad excommunicationem attinet, nullam vim habeant omnes ac verborum formula conceptae obligationes, nisi intra certum tempus satisfecerit excommunicationi subiaceat. Sed ne pro iniuriis, quae verbis fiunt in forma malefactorum generales decernantur monitiones, nec generales monitiones, quas adfines reuelationis vulgo appellant, deinceps impetrentur, nisi pro grauissimis delictis, et in ciuilibus causis magni momenti, et non nisi causa per Episcopum cognita, et diligenter examinata, atque in iudiciorum qnidem ordinem, vt diximus censura non admittatur. Ecclesiastica, in rei autem iudicatae, executionem eam ita demum admittimus, si quum quae debeat sufficere, praecedat monitio praesentibus fide dignis hominibus, vt si necesse sit probari, possit eorum testimonio a Iudice pronuncietur sententia excommunicationis. Haec quidem obseruetur in causis ciuilibus, in criminibus autem ita statuendum ducimus merito in eos ferri posse sententia excommunicationis, qui grauissimorum criminum, vt verbi causa haeresis, adulterii, furti, sortilegii, usurarum, et coeterarum huiusmodi, quae et cuiuslibet legibus fere omnia corporis supplicio puniuntur, et animae mortem adferunt aeternam, de quibus ab Ecclesia saepe admoniti, nullam prae se ferunt poenitentiam, publica notentur infamia aequum enim est, vt qui corrigi nolunt, tanquam membra putrida corpore resecentur, et merito plectenda est inobedientia, quum quasi peccatum sit repugnare, et quasi peccatum Idololatriae nolle acquiescere, qui secus in quempiam pronunciauerir sententiam excommunicationis, et admonitus errorem suum non reuocauerit ei quem excommunicauerit omnes quas propter excommunicationem fecit impensas, et omne quod impenderit, cogatur restituere.

Quoniam autem sunt hodie permulti, a Dei timore et vera pietate adeo alienati, vt in coetu fidelium segregari non admodum abhorreant, supplicabitur Regi, vt qui ex malo proposito et indurato animo integro anno passi sunt, se esse excommunicatos, in carcerem coniiciantur, nec inde

prius exeant, quam fuerint absoluti, vt vel inuiti cogantur resipiscere et reconciliari Ecclesiae.

Quaecunque Ecclesiasticae censurae suspensionis, vel praehibitionis, seu ab homine seu a lege, a canone generaliter prolata fuerit sententia vestra, vt statuit Concilium Basiliense, neminem a Sacramentorum, cum aliqua communione, aut in rebus diuinis, vel etiam prophanis conuersatione cogat abstinere, nisi in certam personam, Collegium vniuersitatem Ecclesiam, et locum certum nominatim, aut expresse fuerint pronunciata, nisi forte adeo sit euidens in sententiam excommunicationis incidisse quempiam, vt nulla possit tergiuersatione celari, aut vllo viris auxilio excusari, quod quidem facimus, non quod aut excommunicatis faueamus, aut eorum leuiorem, vel vnus esse conditionem, sed vt ex simpliciorum animis, scrupulos, qui eos cruciant, euellamus.

De Dignitatibus Ecclesiarum.

ECclesiasticae dignitates personatusque, quos vocant et officia non conferantur in posterum, nisi viris idoneis, et eiusdem Ecclesiae actu Canonicis, quiue vicesimum quintum aetatis annum attigerint, et quos eruditio probitasque morum commendet, quibus necesse erit, residere et praesentes suo fungi munere, conuenienter cuilibet dignitati personatui et officio, et vt postulat institutio statutumque, et ius vel consuetudo Ecclesiarum, quae quidem dignitates personatusque et officia, ne sit eiusmodi, vt nihil sit, in quo se exerceant, qui illa obtinent, sed totius Ecclesiae commodis ac rationibus aliis consulant, etiamsi sint tantum ad effectum creati Canonici, poterunt eas assecuti Capitulum ingredi et tenere locum suarum dignitatum, nec tamen propterea erit, a Capitulo plus eis distribuendum, quam distribui consueuit dignitatibus. Suppliciter autem petetur a summo Pontifice, ne quis vllo modo deinceps creetur Canonicus ad effectum.

Archidiaconi quorum munus est visitari ipsi per se, non autem per Vicarium visitandi munus obeant si cesset legitimum impedimentum, quod probetur ab Episcopo, visitandi autem munere non rursum aut leuiter, sed diligenter et matuere perfungantur. Interim autem dum hoc suum faciunt officium perinde habeantur, ac si praesentes essent in Ecclesia, quod ad omnium fructuum attinet perceptionem et distributionem suis autem finibus sint contenti, et rationem suae visitationis Episcopis, ad quos ea

res maxime pertinet, reddant, de v ruis et maioribus causis, non cognoscant, neque censuris vtantur Ecclesiasticis, nisi auctoritas accesserit Episcopi, qui etiam poterit in eos animaduertere, si ob turpe lucrum quidquam fecisse, aut vllo alio modo fuerint deliquisse deprehensi.

De Canonicis.

IN Cathedralibus Ecclesiis Canonici ne fiant, priusquam decimum octavum annum attigerint, nec nisi sint honestis moribus praediti, et saltem mediocriter docti, vt spes sit, eos aliquando Episcopo esse daturos consilium in Ecclesiis vero Collegialibus sint aetatis legitimae.

Canonici omnes resideant, nec absint nisi causa cognita et per Episcopum et Capitulum approbata. Duo Canonici quos in Conciliis in comitatu habere Episcopis permittitur integros praebendarum suarum fructus, tam grossos quos vocant, quam inmutos et quae indies obuenient distributiones percipiant, in eoque non stetur quibuslibet Pontificum contrariis constitutionibus, statutisque et consuetudinibus.

Canonici libris sacris legendis potissimum dent operam, quum autem multum intersit Christianae Reip. vt sint in Ecclesia viri Docti, qui velut splendor firmamenti, in ea refulgeant, et ad iustitiam plurimos possint erudire, aequum videtur, vt qui recens admissi sunt ad Canonicatum, non admodum aetate et doctrina, prouecti aliquot annos bonarum et potissimum sacrarum literarum studiis, in aliqua publica et arrecta fide non aliena Academia dent operam, iisque portio aliqua, ad fouenda eorum studia ratione habita prouentuum praebendae a Capitulo assignetur, qui tamen illi ipsi, qui studiorum causa abeant Canonici verum ac fidele per Magistrorum suorum literas testimonium singulis annis exhibebunt, quod serio et grauiter literarum studiis incumbant. Exacto autem iusto studiorum tempore ad Ecclesiae obeunda munera ex ipsius Capituli arbitrio reuocati pareant. Alioquin et assignata eis portione, et omnibus aliis praebendae et Canonitatis suae fructibus carituri. Coeteri autem Canonici, ne iis quidem exceptis, qui dignitates obtinent, cum omnibus presbvteris earum mutatum, in quibus non est vniuersitas, sedulo moneantur ab Episcopo et Rectoribus Ecclesiarum, vt Theologos audiant praelegentes, in quibus autem est vniuersitas, frequenter audiant Professores sacrarum literarum, alioqui vtrobique mulctandi ab Episcopo et Senioribus Capituli, pro vt eorum negligentia et contemptus postulauerit. In Cathedralibus Ecclesiis, in quibus sunt plus quam 30. Canonici,

duobus Doctoribus Theologis assignentur praebendae, quorum alter vnaquaque hebdomade, ter saltem sacras literas publice interpretetur, nisi vbi iam eo nomine Theologo praebenda assignata est. Alter vero omnibus Festis ac Dominicis diebus, vbi miserit Episcopus concionetur, praetcrquam quod visitantem Episcopum aut alium ab ipso ad id missum comitabitur, quo tempore, vt etiam quando iussu Episcopi, extra ciuitatem concionabitur praesens reputabitur in Ecclesia, in quibus autem sunt pauciores vna vni Theologo Doctori assignetur praebenda, qui et praelegendi et concionadi alterius munus obi bit. In iis autem Theologis eligatur ab Episcopo industria persona, ita vt neque mandatis Apostolis, neque Scholasticis nominationibus, in eis praebendis obtinendis sit locus, neque in cuiusque gratiam eis possint renuntiare Theologi, nisi qui ab ipso Episcopo fuerit approbatus. In iis quoque Ecclesiis, in quibus sunt Canonici regulares, sit itidem vnus Theologus eiusdem, si fieri possit, ordinis, sin minus Doctor alius seu Regularis seu secularis, qui et praelegendi et concionandi constituto ei honesto stipendio munus obeat, donec ex eorum numero sit aliquis idoneus, in Collegiacis quoque insignibvs Ecclesiis, assignetur etiam praebenda Theologo, qui itidem et legendi et concionandi fungatur officio. Eadem, ut superius diximus, lege et conditione. Vt autem Theologis, quorum opera est hodie maxime necessaria, citius prouideatur, visum est, vt deinceps quaelibet prima vacatura, ad quemcunque, seu Episcopum, seu Capitulum communiter separatim eius pertineat collatio eis conferatur, supplicetur autem summo Pontifici, ut supprimatur vna praebenda, in Ecclesiis Cathedralibus, in quibus viginti, aut eo amplius erunt praebendae, vt ex ea prouenientes, fructus inposterum assignetur vni ludimagistro, aut pluribus, sicuti visum fuerit Episcopo et Capitulo, habita ratione locorum et personarum, eorum autem ludimagistrorum eius sit ad quem iure pertinet praebendae collatio. Sin autem electio pertineat ad Capitulum, eius sit praesentatio, Episcopi vero institutio. Quod si hi, qui hoc modo erudiendae iuventutis curam susceperint, certe et diligenter munus suum non obeant Episcopi et Capituli arbitratu amoueantur, et alii in eorum loco sufficiant.

Ecclesiarum Cathedralium ac Collegiatarum Canonici, quum primum deinceps recepti et admissi fuerint, tam grossos, quos vocant, quam quoscunque alios luarum praebendarum fructus percipiant, si modo resideant, et praesentes suo fungantur officio, nisi ex eorundem locorum speciali ac legitima fundatione perdicti grossi fructus, pro certo tempore aliis Ecclesiiis aut piis vsibus aut fabricae expresse debeantur.

Quicunque in Cathedralibus et Collegiatis Ecclesiis, dignitates sunt assecuti et omnes etiam Canonici, postquam vigesimum quintum annum compleuerint, ad sacros presbytratus ordines promoueantur praeterquam si ex statuto, vel Ecclesiarum fundatione sint eorum praebandae, Diaconis vel subdiaconis deputatae, septem autem sint in Ecclesiis Cathedralibus Diaconi, si tot ferre possit Ecclesia, sin minus, tot sint quot arbitrio Episcopi et Capituli Ecclesiam ferre posse, visum fuerit, ii autem qui Diaconi, Hypodiaconi, fungentur officio, dum principale celebratur sacrificium, diebus saltem Dominicis et solennibus festis, necesse habeant sacram percipere communionem, etiamsi sint presbyteri, vt ad frequentius communicandum eorum exemplo incitetur populus, quod ipsum nempe, vt dum fit sacrificium praedictis diebus communicent Diaconi, et Hypodiaconi. Fiat etiam in Collegiatis Ecclesiis, vbi satis magnus est numerus presbyterorum, idem fiat in Monasteriis, in quibus cum Diaconis et Hypodiaconis, etiam Monachi, quam maximo fieri poterit numero communicent.

Canonici ita fe gerant, ne a suo nomine, quod regularem significant minime discrepent, ea sit in eis modestia ac moderatio, vt et luxus vitetur, nec ab eis quidquam admittatur, quod offendat populum. Deinde autem Psalmis et Canticis Spiritu et mente colat, qua omnia videant Episcopi, vt rite et congruenter fiant ad sanctorum Patrum Regulam, et maxime Basilienses Concilii, quo inter caetera cauetur, vt ipsi Canonici statutis horis officio intersint et psallant, quod nisi faciant mulctentur ab Episcopo, cuius est curare, vt in Ecclesia Deus rite colatur, ipsi autem Canonici. praesertim iuniores, per se vicissim et statis suis diebus sacrificium celebrent, nisi legitimum, et quod Capitulo probari obstiterit impedimentum, quod si acciderit, alteri ex Canonicis vices suas mandabunt.

Canonici vbi ad eos praetendarum pertinet electio, et Parochialium et aliorum beneficiorumque prouisio, sicut et reliqui Ecclesiasticorum Sacerdotiorum Collatores ac Patroni in eis conferendis, ita se gerant, ne sibi gratificentur, aut famulis ea conferant, quos habent in potestate eo spectantes, vt quam diu vixerint, ipsi fruantur Collatae Ecclesiae proventibus: prouideant autem Collatores, vt ex sententia Canonis, absque vlla fructuum diminutione, et citra vllam de eis portionem Ecclesiastica beneficia, integre conferantur.

Moneantur quoque a suis Episcopis Cathedralium Ecclesiarum et Collegiatarum Capitula, vt statutorum suorum libros, vel viros pios, ac longo iam vsu in rebus, ac Ministeriis Ecclesiae versatos, visitandos curent, et quae in eis compererint, potius ad paucorum quaestum et priuatum

lucrum, et excitandam inter fratres discordiam, quam ad pacem, et aequabilem inter eos societatem pertinere, mature et diligenter emendent, eamque emendationem Episcopo sic probent, vt ipsius iudicio et auctoritate confirmetur, qua in re si capitulum se negligentius gesserit, et cessando vel differendo antistitis sui adhortationem contemnere visum fuerit, tunc Episcopus ipse in Volumine ipso statutorum, cum aliquo ex seniorum Canonicorum Consilio, quae aequum esse videbitur, tollere, addere, minuere, augere, et quoquo modo commutare suo iure possit.

De Rectoribus Ecclesiarum Parochialium.

Ecclesiarum Parochialium praesentatio et collatio eorum sit, ad quos iure priuilegio statuto vel consuetudine constat eam pertinere, sed ita, vt ne quis deinceps eas pleno iure conferat, verum sit Episcopi perpetua institutio, seruato tamen his, qui plene conferebant praesentandi iure, quod tamen nec ad prioratus, nec ad regularia beneficia, quae Abbates vel Priores conferre solent, non extendantur, et ne ea maximo Christiani pop uli damno ignauis, ignotis, minimeque idoneis conferant, supplicetur summo Pontifici, vt ab earum Ecclesiarum Collationibus omnino, ad sextum vsque Mensem, a die vacationis abstinere velit. Quicunque vel renunciationis, vel Apostolici mandati, vel alio quouis iure, quam ordinaria auctoritate Parochialem Ecclesiam obtinuerit eius possessionem, non ante adipisci possint, quam ab Episcopis et Senioribus Capituli nonnullis adhibitis fuerint examinati, qui si minus reperiantur idonei, liceat eis ius suum semel quibus velint reddere, dummodo id intra Mensem fiat, et illi ipsi quibus censerint pari ratione approbentur.

Quos praesentant Patroni, aut qui nominantur aut eliguntur, non prius rite instituti, admissi aut confirmati censeantur, qua sese Episcopo suo, nonnullis adhibitis senioribus Capituli steterint, ac idoneos probauerint, quid si ob literarum inscientiam repellantur, tunc poterunt Patroni Ecclesiastici, alium repulsi loco, sed semel tantum praesentare, qui si ipse non fuerit ab Episcopo reiectus, ob idque superioris auxilium improbauerit, non ei quidquam nisi causa probe cognita, et praecedentis repulsae ratione legitime discussa a superiore concedatur.

Episcopi nullos praeficiant Ecclesiis Parochialibus nisi 25. aetatis annum exegerint, prius exa minata eorum fide, doctrina et moribus, pro

loci temporisque ratione. Maxime quidem danda esset opera, vt staretur decreto Concilii Calcedonensis, quo cauetur ne clericus in duabus adscribatur Ecclesiis, et quicunque ordinatur, certae Ecclesiae assignetur, quod si in caeteris in eo quidem certe, in eo esset obseruandum, qui Parochiali praefuturus Ecclesiae animarum curam gerat, quoniam autem importunis permulti precibus, a Pontifice Maximo saepe impetrant, vt Canones soluti plura in quibus animarum gerenda est cura, obtineant, sacerdotia. Res ita temperetur, vt et Pontifici honor, quantum par est habeatur, et ratio tueatur, ne Pontificia Priuilegia noceant Ecclesiae, hoc autem demum ita fiet, si summus Pontifex, quodcunque Priuilegium a fe fuerit impetratum, id ita ratum ac firmum esse velit, si is quem soluit Canone, et iustam esse causam quam eo sit solutus, et neutri earum Ecclesiarum, quibes est praefuturus, id esse obfuturum Episcopo, adhibitis in Concilium Senioribus Capituli, ac iis, qui in eadem Ecclesia fuerint, Theologis comprobarit. Hoc etiam quam religiosissime obseruato, vt Parochiales Ecclesiae, siue in eodem Episcopatu, aut saltem a se inuicem non distant, plusquam vnius diei itinere. Rectores Ecclesiarum Parochialium, et quicunque animarum curam gerunt apud suas resideant Ecclesias, qui plura vero habuerint beneficia, quae vel ob curam animarum, aut aliam rationem residendi necessitatem adferunt. Ecclesiam, in qua non resident, quam saepissime visitent, Vicarios autem constituant, quorum sit vita moresque probati, et qui fidei quoque et Doctrinae siue Episcopo aut eius Vicario, prius rationem ineant, quam functionem ineant.

Quicunque animarum curam habent, aut habituri sunt infra annum ad diem collationis beneficii ordinentur presbyteri, quod ne vllo protrahatur Priuilegio, et ne quisquam hoc ordinum percipiendorum soluatur Canone supplicabitur Pontifici Max:

Ecclesiarum Rectores, quam saepissime sacrificium celebrent, et in lege Domini sedulo meditentur, gregemque sibi commissum, in ea instituentes, maxime diebus festis et Dominicis doceant, quod religionis et fidei nostrae sit fundamentum, qui eius Articuli, quae praecipua mandata legis et Ecclesiae, quid a nobis praestari velit, Jesus Christus Dominus noster, quemadmodum sit orandum, et quomodo sit Deus colendus. Sacramenta autem ex Ecclesiae Catholicae ritu administrent, et quae sit eorum virtus, et quis effectus vulgari sermone, iis qui sumpturi sunt, ante explicent, et fusius a nobis explicabitur, in eo libro, qui complectetur institutionem hominis Christiani: Diligenter etiam videant, quemadmodum pueri in suis instituantur Parochiis, caueant, ne vllos, aut Praeceptores aut Concionatores, admittant, quos ab Episcopo fuisse missos literarum

eius testimonio non constet, ita denique se gerant, vt et Doctrina et vitae exemplo gregem pascant.

Sacramenta gratis administrentur, et quaecunque alia sacra sepulturaeque et caetera eiusmodi, neque pro iis quidquam Rcctor exigat, eo contentus, quod aut ab iis qui illa suscipiunt sua sponte offert, aut ei ex laudabili consuetudine debetur, quam hoc decreto immutare, aut abrogare, non est nostri instituti, quum et ei qui altari seruit, aequum sit, vt scribit Apostolus, de altari viuere, nec committendum, vt qui ministrat spiritualia temporalibus, ab iis quibus Diuina suppeditat fraudatus egeat.

Ecclesiarum Rectoribus nihil magis conuenit, quam vt populum verbi Dei procuratione, qui et verus est animae rebus pascant, quodue faciunt, vt eorum postulat officium, saepe impediuntur, dum vel literae monitoriae, vel edicta vel alia iudicilia Decreta, vel caetera eiusmodi prophana, dum celebratur sacrificium, sint eis ex suggesto recitanda, nobis ergo visum est, et ab consuetudine penitus esse abstinendum, sed quum ab eis dies festi fuerint indicti, et vt pro tribus ordinibus, Deum precetur, de more fuerit populus admonitus, protinus accedat ad exponendum, vel Euangelium, vel aliquem alium Sacrae Scripturae locum, aedificando populum m aedificatum. Eiusmodi vero literae monitoriae, edicta, vel decreta, priusquam incipiat celebrare sacrificium, vel eo iam peracto in Ecclesiae porticu recitentur.

Vt pueri ab ineunte aetate discant, quid credendum, quid orandum, quidque agendum ac vitandum habeantur, pie ac fideliter versa in linguam Gallicam, Symbolum Apostolorum, Oratio Dominica, Salutatio Dominica, et praecepta Decalogi in Ecclesia, Quae iubeantur parentes docere liberos, et ludimagistri discipulos ipsique Ecclesiarum Rectores, distincte latine et Gallice populoe suggesto ita ea recitent, vt recitando populus facile assequens frequen i repetitione, ea mandet memoriae.

Rectoribus Ecclesiarum Parochialium, si literarum adeo, quod absit, sint ignari, vt si munere fungi nequeant, dentur ab Episcopis Vicarii idonei, et veluti coadiutores ipsorum Rectorum sumptibus habita tamen ratione locorum prouentuum et personarum.

Episcopi inter visitandum inquirant, an Rectores seu Vicarii perpetui Ecclesiarum Parochialium Canonicam habeant portionem qua se alere, Episcopalia iura persoluere et hospitalitatem possit exercere, et de ea re referant ed Concilium Synodali, vt iis quorum interest vocatis ipsis prouideatur.

De Presbyteris.

NEmo vllo priuilegio aut vlla summi Pontificis gratia a Canonesolvatur, vt antequam 25. aetatis annum attigerit, ordinetur presbyter. Qui sunt ordinandi bonum foris habeat testimonium, quod vt ordinatori Episcopo, constare possit, curet quisquis ad sacros ordines promoueri cupit, vt in ea quam ipse duos saltem annos totos proxima incolunt parochia, diebus Dominicis, populo publice in Ecclesia ordinandi, nomen propositum indicetur rogeturque multitudo an vllus sit, qui aduersus eum aliquid grauioris vitii criminisque obiicere velit ac possit, neque prius admittatur, quam ea de re testimonium ipsius Parochi aut eius Vicarii et Ecclesiae costodem, si qui sint Syngraphis probe confirmatum testimonium probe attulerit.

Nullus ordinetur Presbyter, nisi qui vel beneficium vel certum ac sufficiens habeat patrimonium, quo decenter ac commode ali, vestiri, et sese honeste gerere possit, idque Principis beneficio sit eiusmodi, vt nequeat alienari, quod qui neglexerit ordinator ordinatum alere cogetur. Qui ad ministeria ordinatur Ecclesistica, non nisi gradatim et legitimo interiecto tempore ad ea prouehatur.

Pontifici Maximo supplicetur, ne de nceps Galli Romae aut Auinionae ordinentur, nisi forte ipsemet pontifexeis manus imponat, ita fiet, vt non nisi diligenter examimati a suis Episcopis ordinentur, a quibus quam rarissime nec nisi dum opus erit dimissoriae literae concedantur.

Nullus omnino presbyter aut Diaconus, aut vllus ex iis qui sunt in ordine Ecclesiastico absolute ordinetur, sed eis, qui ordinantur, certus locus ab Episcopo assignetur, in quo suo fungatur munere, ne quum munera susceperint Ecclesiastica incertis vagentur sedibus, et Ecclesiae administrationem, qui addicti sunt et assignati, suo arbitratu mutent, quod si locum inconsulto Episcopo deseruerint, eis sacrorum operatione, et exercitio, interdicatur, nec ab ullo Episcopo absque literis commendatitiis recipiantur. Presbyteri sciant suum esse munus orare, sacrificare Sacramenta, legitime administrare, et caeteris exemplo esse, et omni patientia et doctrina.

Diaconorum autem munus in eo versatur, vt non ipsi offerant sed Euangelium publice legant, et sacrificanti sacerdoti inseruiant.

Qui nunc sunt indocti, et minus idonei presbyteri, moneantur ab Episcopis, vt lectioni animum intendant, et studio sacrarum literarum,

quod si facere neglexerint, ab exercitio et operatione sacrorum suspendantur, donec euaserint doctiores.

Episcopi Presbyteros alterius Diocoesis errantes et Vagos in suis diocodibus, minime patiantur consistere, sed eos quamprimum ad suam remittant Ecclesiam, qui si non paruerint, poenis Canonicis coerceantur.

De Monasteriis.

PUeros Monasteria ingredi, et eorum vestitu suscipere, vt a teneris annis ad pietatem exerciantur, moribusque Monasticis assuefiant, nemo prohibeat, aut improbet, ita tamen, vt Masculis ante decimum octauum aetatis annum, foeminis autem ante decimum sextum vitam vouere monasticam, et profiteri non liceat.

Ordinum primates, seu, vt vocant, Capita nempe Oliuiacensis, Cistersiensis, premonstratensis, Grandimontensis, Sancti Antonii et Vallis Scholarum, et caeteri eiusmodi, atque item Abbates et Priores, quibus in alia inferiora Monasteria, et Prioratus certus est ordinariam esse Iurisdictionem subiecta sibi coenobia Prioratusque visitent, etiamsi a commentariis possideantur, dentque operam, vt pro restituenda veteri disciplina coenobitae, ad instituti sui regulam, se moresque suos conforment, vna cibum, vna somnum capiant, vna diuinis officiis et pietate vacent, vna lectioni sacrae attendant, omnia, nisi si quid eis ex officii aut Beneficii cuius habent titulum reditu, prouenerint communia, habeant, ita denique vitam instituant, vt in eis vnica sui ordinis Regula appareat. Iidem vbi opus etit iubeant vt collapsa aedificia instaurentur, aut alioqui lapsura reparentur, curent vero, vt in singulis monasteriis, certus ac definitus sit numerus Monachorum, qui Abbatum seu Priorum arbitrio non possit diminui, consideratis scilicet cuiusque Monasterii fundatione, prouentibus, oneribus et impensis, et quod ipsi aut eorum Vicarii, de his causa cognita, decreuerint, ratum firmumque sit, et habeatur, in quo si quisquam grauius, aut iniquius causetur secum esse actum, interea dum de eius querela generale ordinis Capitulum, aut Regius Senatus cognoscet ac diiudicabit, quod ab eis ante statum inchoatumque fuerit, fiat ac seruetur.

Primatibus dictorum ordinum, pro veteri Priuilegiorum suorum iure, tam suo quam inferiorum et subiectorum, sibi nomine in iisque ad Regularem et vitae Monasticae pertinet, correctione sua maneat exemptio, quod autem attinet ad doctrinam, et ad delicta quae admissa fuerint in administratione beneficiorum, non exemptorum subibunt Episcoporum

castigationem, et correctionem, Episcopis autem honor, et quam par est etiam, quum de his rebus in coenobiis conquirent, ab eis habeatur.

Ex singulis Monasteriis iis maxime, quorum magni sunt prouentus aliquot Monachi, ad vniuersitates doctrinae et studiorum causa mittantur, qui in familiis suae Scholis, si modo vllae sint, sin minus in alterius ordinis Collegiis cohabitent, assignetur autem singulis ad minimum sexaginta librarum pensio, quam omnino compellantur Abbates, si mensa eis cum Monachis communis erit, etiam implorato Regis auxilio, vbi tametsi obiecta fuerit intercessio, seu appellatio, valeat tamen interea Sanctorum patrum Decretum, atque executioni mandetur. Sin separata sit mensa conuentus habita ratione impensae, quam facturus erat Monachus in monasterio, ad eam rem ita tamen, vt non cogatur suppeditare vltra praedictam summam, Sexaginta librarum, sed eadem vtrobique decreti auctoritas, quod quidem vt fiat commodius, iisdem Collegiis ex Abbatiarum, et Conuentualium prioratuum, conuentu certi, de capituli generalis sententia reditus assignentur, idque auctoritate Apostolica confirmetur.

In Monasteriis insignioribus, si id ferant facultates, duo constituantur praeceptores, quorum alter Grammaticam, alter sacras doceat literas, quibus quod sufficiat constituatur stipendium a patribus ordinis, in Capitulo generali, quod si duos manasterium ferre non possit, saltem constituatur vnus, quod si qui sint ex Monachis idonei, vt qui docendi munus possint sustinere, ii praeferantur alienis, idque in prioratibus conuentualibus etiam seruetur.

In quibus Monasteriis est satis Magnus numerus monachorum, ita orationis et officii tempus partiri studeant, vt relinquatnr otium dandi operam literis, quod si in horariis precibus, tantum temporis in choro insumendum sit, vt vix vlla detur intermissio, superiorum arbitratu, ita prouideatur, vt opportune orationi vacare possint et lectioni.

Caeteri omnes Monachi, quibus sui ordinis primates aut superiores nulli sunt, a Dioecesanis visitentur Episcopis, qui eos quidem, qui sunt in Episcoporum potestate, suo iure et auctoritate visitent. Qui autem ex priuilegio, solum sedem Apostolicam superiorem agnoscant, visitentur quidem ab Episcopis, sed tanquam a sede Apostolica delegatis, adhibitis aliquot inculpatae vitae eiusdem ordinis Monachis, qui eos ad Monasticae disciplinae integritatem, ac sanctimoniam reuocent. Mandantem autem praecipue, vt si fit aliquod etiam alterius ordinis celebre, et insigne Monasterium, et ex Regulis patrum recte institutum, et reformatum, in

quo generale celebretur Capitulum id adiant, et quoad eius fieri poterit, ex eius instituto, vitam suam componant.

In Coenobiis mendicantium certus sit ac definitus numerus Monachorum, qui commode nutriri possit, habita ratione loci et temporis.

Monachorum et Monacharum occludantur et reformentur omnia Monasteria, ex regulis et institutis cuiusque ordinis, quoniam autem perditissimis his nostris temporibus, profligatissimorum hominum, radique crescit seges, qui quum se aliis sceleribus contaminent, sacras quoque ac Deo dicatas virgines blandis et fallacibus verbis, illicere et tandem etiam rapere pro ludo, et oblectamento habeant.

Regi supplicabitur, vt tam prisca, quam recentia Imperatorum ac Regum, de ea re edicta, maxime autem Imperatoria, ea constitutio quae incipit: Si quis non dicam rapere, in vsum vocetur Regique supplicetur, vt in quibus monasteriis, Abbatissae vel Priorissae consueuerint, esse perpetuae ea ita maneant. In quibus autem triennales, aut vlla alia vicissitudine temporariae, in illis veteris instituti ratio seruetur, eligi autem non possint, aut vlla alia via ad dignitatem huiusmodi promoueri, priusquam ad trigesimum quintum annum peruenerint, neque in posterum a Principe nominentur, neque ab vno ordine, ad alium transferri possint, et nec ipsae absque legitima causa, e monasteriis egrediantur, neque Monachos exire sinant, nisi venia prius impetrata a superioribus.

Monachi, qui literarum sunt penitus ignari, honesto aliquo, et non illiberali opere in monasteriis se exerceant, ne otio corrumpantur.

De Commendis.

QUi commendata monasteria et prioratus conuentuales obtinent intra sex Menses, ex quo haec decreta fuerint edita, ad sacros ordines, promoueantur eos saltem, quos aetas patitur, quum autem ad 25. annum peruenerint, presbyteri ordinentur.

Necesse autem habeant commendatarii sex saltem Menses, in suis Monasteriis ac Conuentualibus, Prioratibus annis singulis residere, vbi animum intendant orationi, sacrarum literarum lectioni et verbi Dei praedicationi. Quod si munus forte concionandi implere nequeant, concionatores suis sumptibus alant, vt eorum intersint concionibus, aedificia autem sacra tecta conseruent, hospitalitatem exerceante, eleemosinas elargiantur pauperibus, quantum licebit per facultates, idque vt facilius fiat granorum quantum ei rei satis erit in horreis asseruent, atque vt haec omnia praestent, visitatores diligenter curent.

Abbates, Priores et commendatarii Monachos tanquam filios alendos vestiendos, et erudiendos curent, adhibitis, vt ante dictum est, bonis et doctis praeceptoribus, quibus stipendia constituantur, pro monasteriorum facultatibus, quum eis tanquam patres cum filiis versentur. Sintque eis exemplum virtutis, adeo vt ipsum Abbatem sibi proponant, quem imitentur. Se denique tam moderate, et tam frugaliter gerant, vt epularum et vestimentorum, et omnium denique rerum luxum ipsos sibi interdixisse omnes intelligant.

Quoniam ea praerogatiua Galliarum Regum a Domino Deo ornatum est, vt pene omnes per Christianum orbem propagati Monachorum ordines, in eo instituti sui primos, extitisse auctores agnoscant, ita, vt adhunc vsque diem, vndique religiosa obseruatione ferme omnia quamlibet longe lateque dispersa monasteria professionis suae capitibus Climiaco, Cistertio, Praemonstraco, Grandimontio, S. Antonii, vallis Scholarum. atque id genus reliquis, quae in hoc regno sunt ordinum suorum matricibus ac primariis coenobiis perpetuam obedientiam, ac Religionis fidem adhibere perseueret, omnino ad confirmandum monastici ordinis, statum, etretinendum hac quoque in parte Gallici regni dignitatem necessariam arbitramur, vt ante dictis illis ordinum monasticorum, Primariis conuentibus, quae capita vocantur deligendi sui primatus libera, legitima ac perpetua facultas, permaneat, ne sicut honestissimo Praemonstratensium ordini accidisse, dolendum est, magno Ecclesiae damno, est annos non paucos aliquis ordo sine capite et pastore esse, pergat, quum autem hoc tempore monasteria quamplurima a Commendatariis possideantur, vnde fieri vix potest, vt primo solus tot conuentus et tam longe dissitos in officio contineat, omnino necessarium vidimus, et in vno quoque ordine cum Primate quatuor filiarum, quas vocant, siue Abbatiae siue Prioratus nimirum ordinis, Cliuiacensis, Cistersiensis, et Praemonstratensis, cum iis paucis monasteriis, etiam aliorum ordinum, quae nunc Monachi possident, siue per mortem vacauerint, non nisi a Titulariis post hac obtineri possint, qui et eius ordinis Regulam, solenni ritu ante professi sint et totos decem annos, in eodem instituto perseuerarint. De his vero Abbatiis, quae nunc commendatae, quum eos per Commendatariorum morte vacare contigerit in Cistersiensi quidem ordine 20. in Praemonstratiensi autem 10. primum vacaturae eiusdem conditionis Monachis. In aliis quinque, siue cuiusque quod ad alia monasteria praeiudicio in titulum conferantur. Quae quidem, vt firma sint supplicabitur summo Pontifici, vt neminem Canone solvens, iis quae diximus Monasteriis deinceps praeficiat, et Regi Christianissimo, vt et ea quae diximus approbet, et mandari

velit executioni, et quod a piae memoriae, Henrico ac Francisco, eius patre et fratre, Dei amantissimis Regibus, Cistersiensi ordini fuit concessum, suo confirmet diplomate, suppliciter item summo Pontifici, ac Christianissimo Regi, vt praemonstrati coenobitis ad Electionem, Regularis Abbatis procedere permittatur, assignata Romano Cardinali Pissano, ea quam Maiestas eius dignam duxerit compensatione, quoad vixerit.

De Cultu.

VT omnia honeste et secundum ordinem fiant, vt iubet Apostolus, nec populus, dum interest vero Domini Christi sacrificio, et concio ad populum habetut, eius fructu priuetur, aliae missae non dicantur, sed aut concionem, et solenne sacrum missae praecedant, aut in aliud tempus differantur, ne dum populus in diuersa distrahitur, neque sacro neque concioni satis attendat, quod ipsum quoque fiat, dum missa solennis aut parochialis celebretur, ad hoc autem Sanctissimum Corporis Christi mysterium, sacerdos ne prius accedat, quam se ipsum probauerit, et peccata sua confessione sacramentali expiari curauerit, et in eo celebrando, ita se gerat, vt et aperta pronunciat, et tanto mysterio conuenienti actione et Ceremonia, ad tantae rei magnitudinem meditandam incitaret populum, et in omnibus obseruetur decretum Concilii Basiliensis, quomodo officium sit celebrandum.

Expedit deinceps veteri ritu, quum Missa celebratur, non solum is qui sacrificat, sed et Diaconi, et coeteri inferiorum ordinum Ecclesiae Ministri diebus Dominicis et festis solennioribus communicent, exhortandusque est populus, vt pro recolenda Christi passionis et nostrae redemptionis memoria prius confessi et absoluti, frequenter communicent, et omnes et singuli Clerici, conuenienti modulatione et consona debitum Deo cultum exhibeant et extrinsecus etiam ostendant, cor et carnem exultare in Deum viuum, et in horis Canonicis dicendis dent operam, vt quae dicunt attendentes istud, propheticum de se non merito audeant. Labiis quidem me honorant, cor autem eorum longe est a me, quum sit maledictus, qui opus Dei facit negligenter, laudes itaque Domino non festinanter, sed tractim seruatis interuallis, dicentibus Dierum tamen festorum ac profestis distinguendorum habita ratione, nec in altum sublata voce decantent, quinetiam omnes molles fractique cantus, quos discantus vocant, quorum tumultus, et strepitus, potius auditus, quam pronunciatio tollantur, vel emendentur, aut in melius reformentur, sed nec interea dum Canonicae preces in templo cantantur aut leguntur, quisque in Ecclesia extra

chorum deambulando priuatim aliquid legat, aut horas Canonicas absoluat. Sed simul cum fratribus canens Deum honoret. Porro autem Clerici et Sacerdotes, quantum sum ita instituant, vt ad pietatem et ad Deum populi animum excitent, et organa quidem quorum vsus est in templis, nihil praeter Diuinos hymnos, et spiritualia cantica repraesentent, in pudicas autem Cantilenas, et Christianis auribus indignas, modulando non referant, dum autem Symbolum, quod est ab omnibus audiendum recitatur, conticescant, n que Euangelii et verborum Propheticorum aut Apostolicorum, quam vocamus Epistolam, praefationem, quae gratiarum actio dicitur, et precationem Dominicam, quo minus a populo audiuntur impediant, vt Episcopus cum Consilio Capituli poterit decernere, quae autem de Organis dicta, eadem de campanis et aliis instrumentis, quae ad sacra officia, adhibentur, intelligi volumus.

Visitentur Breuiaria, Missalia, manualia, Antiphonalia, et Legenda sanctorum, et quae fuerint deprehensa in illis superflua, aut non satis pro Ecclesia dignitate conuenientia, ea continuo tollantur et referentur, vt quae visa fuerint necessaria adiiciantut, cum Consilio seniorum Capituli.

In sodalitatibus, quas fraternitates appellant, si aliquae irrepserint superstitiones, aut in iis fiant commensationes et ebrietates, in Visitatione prouidebit Episcopus, vt si qui sint tollantur abusus, et maxime circa fercula, quae vulgo appellantur Baculi fraternitatum, Peregrinationes laudamus et probamus, cum eae piae affectionis, et religiosi animi sint argumentum et occulto fiant de iudicio, vt vel martyrum vel aliorum a Deo eis concessa virtus, magis in aliquo loco quam in altero eluceat, tamen quam nos non praetereat nonnullos vulgi facilitate et credulitate, ad quaestum esse abusos salsa quaedam miracula esse conuentos. Ecclesiarum Rectores monemus, et in Christo adhortamur, vt caueant, ne populus Christianus implicet superstitione, et satis magnum prouentum existiment esse pietatem, nec lucrum captent ex populi simplicitate, provideant autem Episcopi in Visitationibus, vt si quae sint vera miracula, vt nonnulla quouis tempore fieri vt Doctissimus ita Sanctissimus scribit Augustinus et approbentur et admittantur; quae autem ficta aut falsa sunt, pro veris non habeantur, sed repellantur, curentque vt omnis Christiano indignus cultus et superstitio tollatur, et omnis denique abusus procul emendetur.

Rectores Parochiarum, et diligenter populum admoneant, ne vllis in imaginibus quidquam, vel diuinitatis, vel propriae virtutis inesse putent, sed eas intelligant ea potissimum ratione in templis, locisque publicis esse

collocutas, vt vel Iesu Christi pro nobis crucifixi memoriam saepe renouent, vel sanctorum hominum fidem, atque pietatem nobis ad imitandum proponant, nouas inconsulto Episcopo nullas erigi sinant, si quid ex illis superstitionis irrepserit, reiiciant, si quid obsceni, falsi, rediculi, vel inhonesti in illis sculptum pictumue sit emendari curent omnibus denique rationibus, et optima praesertim institutione, prouideatur accuratissime, ne populus propter illas, aut aliam quamuis occasionem in vllum Idololatriae genus illabatur, sed vnum et solum Deum omnipotentem, aeternum, immensum, incomprehensibilem, omnibus in locis, praecipue autem in templis, in Spiritu et veritate adoret. Quod quidem ita esse intelligendum, admoneatur populus, vt vnum Deum, tanquam summum bonum, creatoremque et omnium bonorum datorem, summe esse adorandum, et ei soli sacrificium offerendum esse sciat. Sanctos autem tanquam Dei amicos honorandos, orandosque vt eorum precibus adiuuemur, et meritis consociemur, qui si non eo cultu, qui Deo tanquam summo bono, bonorum omnium datori debetur, colendi sunt multo magis eorum imagines. Caeterum hic proprie Deo debitus cultus, non tam geniculatione, aut prostratione Corporis et manuum in altum sublatione, et a caeteris eiusmodi exterioribus signis, quibus non solum erga Deum, sed etiam erga sanctos pie vtimur, aestimandus est, quam interno animae cultu, quo dum summum credimus in eum veluti auctorem salutis, speramus Deum super omnia diligimus.

Vt autem Christiano populo constare possit, quae sit fueritque Gallicanae Ecclesiae Antistitum de pretiosissimi corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Christi veritate et praesentia in Eucharistiae Sacramento visum est conscriptam hac de re Confessionem Gallicam in ipso Consessu, et certis verbis editam, ac pronunciatam hac ipsa quae sequitur forma expressam hoc loco describere.

Firma fide credimus et Confitemur in Augustissimo Sacramento altaris, verum corpus et sauguinem Iesu Christi esse realiter et substantialiter sub speciebus panis et vini, virtute et potentia verbi Diuini prolati a Sacerdote solo ministro adhunc effectum ordinato, iuxta institutionem et mandatum Domini nostri Iesu Christi.

Postremo vt vniuersi intelligant, quid in horum temporum controversiis de Religione credendum et retinendum sit, idem patrum Consensus, cum hoc tota de restituenda Ecclesiae displina, sententiam suam, isto quasi colophone concludendum censuit.

Archiepiscopi, Episcopi, et qui curam habent animarum Ecclesiae, gregem sibi commissum, sedulo exhortentur, et Canonicas vtriusque testamenti

scripturas diuinitus esse inspiratas non dubitet, vnam sanctam et Apostolicam sub vno summo Pontifice Christi Vicario, Ecclesiam agnoscat, eiusque fidem et Doctrinam, cum a Spiritu Sancto edocta errare non possit, constantissime teneat, et amplectatur Conciliorum Oecumenicorum, certam et indubitatam auctoritatem veneretur, et quae semel ab illis sancita fuerint in dubium non reuocet: Traditiones Ecclesiasticas velut per manus acceptas, vt sacrum depositum constanti fide custodiat. Orthodoxorum patrum sensum et consensum sequatur constitutionibus et praeaeptis Matris Ecclesiae, ea qua docet reuerentia parcat, Ecclesiasticorum Sacramentorum septenarium numerum eorum, vsum, virtutem et fructum, sicut hactenus Catholica docuit et recepit Ecclesia, fideliter confiteatur, omnia denique, quae a maioribus pie, sancte et religiose ad nos vsque obseruata sunt, firmissime retineat, seque ab illis dimoueri nullatenus patiatur. Contra vero omnium dogmatum nouitatem, tanquam perniciosum venenum auersetur, ab omni schismate caueat, haeresin omnem detestetur. In primis nostri temporis Haeresiarcharum Lutheri, Zwinglii, Caluini, caeterorumque sectariorum, et etiam Anabaptistarum perinciosissimos, et pestilentissimos errores execretur.

Haec sunt quae Gallici regni Episcopis apud Poissiacum vt dictum est, congregatis ad sedandos Ecclesiae motus visa sunt prae caeteris posse plurimum conferre, quibus si Ecclesiastici pastores, dum Oecumenico Concilio, tot tantisque per Christianum orbem grassantibus malis remedium Salubrius expectatur, et subsidium manus interea vtantur. spes est piis et fidelibus Christi seruis non parum fore salutaria, iis in Ecclesiasticae disciplinae compendiis, Ecclesiarum Rectores adiuti, et suos ipsorum mores emendare, et Catholicae Ecclesiae filios, ad pietatem erudire, et eos qui veritati contradicunt arguere poterunt. Eis autem omnibus, quicunque vt beatissimus Paulus ait, hanc regulam secuti fuerint, pax super illos et super Israel Dei, Amen.

Acta Pissiaci quod est Carmitum oppidum ad Sequande Amnis ripam Anno humanae salutis 1561. pridie Idus Octobr.

EPISTOLA LXIV. Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine, quae nuper scripsi de Principe Melphitano Trecassium Episcopo, videntur fore initia magni motus, nam, quia est promotus ad ministerium in nostris Ecclesiis, omnes Ecclesiastici vno consensu eum oppugnant, et conantur ipsi Episcopatum adimere. Male quidem habet Reginam, Cancellarium, et, vt credo, Nauarrum, ac multos alios, quod haec tanta res, in ista rerum perturbatione moueatur, quid enim inde consequatur facile est coniicere, sed tamen ipse Episcopus omnino constituit non cedere Episcopatu, et habet patronos non parvae auctoritatis, (et in primis Condaeum) quibus est gratum tale exemplum statui, et qui non facile ipsius patrocinium deserent. Accersitus est iam in aulam, vbi heri audiui eum concionantem, in aedibus Condaei, cum maximo applausu eorum, qui sunt nostrae religionis. Non cnim ipsi deest eruditio, nec facundia, et quamuis sit Italus, eleganter tamen loquitur Gallice. In ipsa vrbe Trecassum, (quam iam Troye vel Troiam nominamus) sunt ob eam rem maximi tumultus, quos difficulter compescere potest filius Ducis Niuernensis, qui iam (nomine patris aegrotantis) praestilli vrbi, quae est potens et admodum populosa. Ecclesiasticos etiam pessime habet, quod Lugdunenses iam vocarunt ad ministerium, Spifamium Episcopum Niuernensem, hominem praeclare eruditum, et magnae in Gallia olim auctoritatis, qui ante quadriennium accusatus Lutheranismi, perclitatus fuisset de vita, nisi admonitus ab amicis, propere Geneuam fugisset. Iam manifeste vident nostri Episcopi, quam stulte ipsi egerint in sua Synodo. Nemo enim iam est tam addictus Pontificiae religioni, qui non fateatur opus esse aliqua emendatione, et iam ita sibi metuunt Episcopi, vt plevique eorum permutent suos Episcopatus cum Abbatiis, aut Prioratibus, quorum reditus sint multo minores, quam suorum Episcopatuum. Audio Reginam et Cancellarium curasse, sibi scribi formam emendationis Ecclesiarum, quam consentientibus

Ferrariensi et Turnonio Cardinalibus miserunt ad Pontificem Rom. petentes vt eam approbet, esse enim in Gallia eum rerum statum, vt non possint expectari decreta concilii Tridentini, ad quae Pontifex eos reiicit. Cuiusmodi sit ea forma nondum scio. Mihi perpetuo versantur ob oculos Bohemicae deuastationes, quod si quis Zischa, iam sic exoriretur, procul dubio non essent ipsi defuturi sectatores, nam vbique fere excitantur seditiones, quas longum esset recensere, de vna tantum scribam. Decima sexta Nouemb. Cadurci (quod est oppidum non procul a Tholosa) conuenerant ad concionem, ad sexaginta aut septuaginta homines plane inermes, eo quod Rex vitandorum tumultuum causa, recens interdixisset, ne quis in vrbibus arma gestaret. Vbi sciuerunt Sacerdotes istos conuenisse, conscensa turre sui templi, sono campanae populum adarma concitarunt, et ipsi armati populum duxerunt aduersus istos bonos homines. Domus in qua habebatur concio fuit ita munita, vt non potuerit illo primo impetu populi expugnari. Interea autem dum oppugnaretur domus, per tectum in proximas aedes euaserunt aliqui, inter quos fuit Concionator et mulier quae vnica concioni interfuerat. Populus vbi vidit, se non posse vi in aedes irrumpere, coniecit ignem in vicina aedisicia, quo serpente ad aedes, in quibus habita fuerat concio, ita repletae sunt fumo, vt inclusi coacti fuerint, cum populo de deditione agere, Statim itaque aduocatus est Magistratus vrbis, cui cum se dedissent, non potuit tamen efficere, quin ex iis duo et quadraginta a populo crudelissime interficerentur. Vbi tam atrox facinus est diuulgatum, qui in vicinis locis sunt nostrae religionis, statim arma corripuerunt, et quoscunque potuerunt ex eo oppido comprehendere, eos statim in suorum vltionem iugularunt. Cum vero audivissent ministrum verbi caesum fuisse virgis, a Domino de Fumel, praefecto satellitum regii corporis, homine magnae authoritatis, ii vt erant armati, in ipsius arcem irruerunt, eoque comprehenso et interfecto, arcem diripuerunt, et incenderunt. Vides quam haec sint periculosa, cum praesertim fiant in limitibus Hispaniae. Abest hinc vno milliari Coenobium quorundam nebulonum, qui se minimos nominant, vt videantur sanctiores minoritis. Ex eo sodalitio, quidam his diebus est hic concionatus, qui nihil nisi seditiones spirabat. Hodie ante lucem ad eius habitationem accesserunt, ad centum equites, qui eum vinctum nescio quo asportarunt. Quidam dicunt coniectum eum esse insequanam, sed tamen credo abductum in aulam. Dux Sabaudiae putatur res nouas moliri, nam non procul a Lugduno habet collectum militem, quamuis non magno numero. Ob eam rem breui iturus est Lugdunum Princeps de La roche sur von, qui hactenus huic vrbi praefuit. Mittebatur ad ipsum Sabaudum praeses Seguierus

homo magnae authoritatis et eruditionis, vt de istis controuersiis ageret cum ipso, sed vbi audiuit eum iam habere collectum militem, restititit Lugduni, nec voluit vlterius progredi. Scripsi antea, quid tentaverit Dux de Nemours. Inde hoc est consecutum, vt Aurelianensis, qui prius videbatur nostros odisse, iam sit infensissimis Pontificiis. Est enim persuasus parum abfuisse, quin ipsorum fraude in maximum periculum coniiceretur. Puto hoc fieri consilio matris, quae vult tollere omnem occasionem simultatum inter fratres, et eo diligentius forte id facit, quod aiunt Ducem de Nemours dicere se nihil tentasse cuius non praemonuerit ipsam. In aula agitur vt stipendia restituantur praefectis Germanicis, quibus proxima aestate fuerunt adempta. Nescio an haec fiant metu Hispani, qui dicitur recens suis numerasse stipendium, sed tamen heri mihi est dictum in aula, ab homine talium rerum non ignaro. Posteriores Regis Philippi literas ad nostros, fuisse multo minus minaces, quam fuerint eae, quas hactenus scripserat. Nescio an forte metuat Turcam, qui dicitur centum nouas triremes construere. Cum nuper in regio consilio, de iis rebus ageretur, quidam exardescens dixit. Si ab Hispano bellum propter religionem moueatur, possum Regi certo promittere Euangelicos ipsi suppeditaturos stipendium, centum nullium hominum ad integrum annum. Non multum me mouent eiusmodi verba, nam non sunt dispositua (vt loguntur Iuris consulti) et haec res est maximi momenti, et pertinet ad omnes Principes Christianos, quorum est considerare regem esse puerum, et proceres regni mutuis odiis flagrare, et dissensionem in religione esse obnoxiam seditionibus. Quidam Ioannes Hesse, filius (vt arunt) fabri Torgensis, diu vixit in familia Connestabilis, et fuit ei charus. Is iam accusatur multorum scelerum a Germanis, et quidam Gelhorne Silesius, nuper in aula curauit eum coniici in carcerem, agitque hoc cum multis aliis, ut is afficiatur supplicio, Nisi sit admodum nocens Connestabilis sine dubio eum eripiet. Audio eum esse notum Domino Damiano Sibotendorff, et quod venditauerit se tanquam esset ex familia Leuserorum. Credo si dicerem Nauarro aut Condaeo fore ingratum Illustrissi mo nostro Principi, si is afficiatur supplicio, quod possem eum liberare, sed hoc non audeo tentare. Non cesso tamen hortari Germanos, vt aliquid remittant de ista acerbitate, et habeant maiorem rationem existimationis suae gentis. Sed haec sunt leuia si conferantur cum turpibus factis nostrorum hominum in Germania, et quidem eorum qui ornati sunt eruditiore, et religionis specie, insinuarunt se in amicitiam bonorum virorum, qui ipsis summa beneficia exhibuerunt. Vt alios omittam, nuper vidi accusationem Sturmii aduersus Hottomannum, quae, si vera est, miseret me Sturmii, et pudet alterius,

sed talia sunt, vt mihi videantur vix posse venire in mentem erudito viro. Quidam mecum egerunt, vt ipsius accusationis capita, ad te perscriberem, sed a talibus ministeriis ego plane abhorreo, cum praesertim sciam, te nec voluptatem nec vtilitatem ex iis percipere posse, et ad me nihil pertineant, nisi forte infamiae pars in me redundet, eo quod a nostris hominibus talia perpetrentur in ipsa Germania. Haec sane tanto dolore me afficiunt, vt nesciam an ex vlla re maiorem vnquam senserim. Video ubique eorum ambitionem, (qui praetextu religionis sua quaerunt, magis obesse ipsius religionis progressui, quam Pontificiem Ro. Regem Hispaniae, et omnes ipsorum ministros. Sed de re odiosa nimis multa scribo. Quaedam vrbes Belgicae dicuntur recepisse suos nouos Episcopos. Tornaci nuper quidam fuit combustus propter religionem. Hoc factum est summo mane et deductus fuit ad rogum a quadraginta aut quinquaginta equitibus armatis, qui tamen cum viderent accurrere populum, deseruerunt cadauer nondum exustum. Filius primogenitus Ducis Florentini dicitur nauigasse in Hispaniam. Forte hoc ideo factum est, vt tollantur initia simultatum inter ipsum Florentinum et Hispanos, qui hoc anno occuparunt vnum ipsius oppidum in Hetruria, eo quod suspicarentur ipsum aliquid moliri cum Pontifice Ro. et Venetis, et etiam communicare sua consilia cum piratis. Vel forte filius ideo it in Hispaniam, vt petat in vxorem viduam Portugallensem sororem Regis Philippi. Nam de ea re antea est actum, sed ipsa recusavit eas nuptias, tantum ideo, quia diceret se nolle subesse socrui natae in patris sui ditione. Vxor enim Florentini est filia Petri Toletani, qui fuit Prorex Neapolitanus. De Guisiis est hic altum silentium. Su nus in magna expectatione conuentus in dicti ad vigesimum diem huius Mensis. Bene et felicirer Vale. Lutetiae XI, Dec. 1561.

EPISTOLA LXV. Eidem.

MAgnifice Domine tabellarius cui postremas ad te literas dederam, dicitur periisse in transitu Scaldis antequam Antuerpiam perueniret, quare breviter repetam quaedam, quae in illis literis habebantur. Si nullae aliae ex meis literis perierunt, potes ex eis fere habere, integram historiam eorum, quae toto hoc semestri in hoc regno sunt gesta. Credo tamen literas, quae his posteriobus mensibus a me sunt scriptae, tibi tardius reddi. Nam mercator Antuerpiensis, cui eas mitto, scripsit mihi

se plerunque per postam (vt vocant) mittere eas Norimbergam, vt inde mittantur Lipsiam, cum raro detur tabellarius, qui recta Lipsiam eat, propter incommoditatem tempestatum et itinerum. A tribus enim aut quatuor mensibus, hic et in uicinis locis habuimus perpetuas pluuias, et ita exundarunt fluuii, et praesertim in Inferiore Germania, vt iam sit difficillimum iter facere, et fuit aer tota hyeme adeo tepidus, vt arbores iam hic floreant. In Gallia vero Narbonensi floruerunt Mense Decembri, et in segetibus spicae se exeruerunt, et iam hoc tempore habent pisa et fabas maturas. Scripsi antea apud Cahors Caduccos crudeliter interfectos esse duos et quadraginta, qui religionis causa conuenerant, et ob eam rem vicinos Vascones sumpsisse arma, vt illam crudelitatem vlciscerentur. Eorum numerus iam adeo creuit, vt dicantur esse in armis ad duodecim millia, et vrbes occupare, imagines de templis deiicere, sacerdotes male mulctare, et regia mandata contemnere. Condaeus mittitur eo cum nouem alis equitum, et iubetur tantum peditum conscribere, qu antum satis esse iudicabit ad istos compescendos. Ducit secum Bezam, sperans per eum posse persuaderi seditiosis, vt arma deponant. Nondum tamen est praefectus Condaeus nupeditus aduersa Valetudine, et hoc vespere audiui seditiosos resipiscere, ac arma deponere: quod vtinam sit verum, Conuentus, qui erat indictus ad Vigesimum Decembris, reiectus est in initium huius Mensis. Praecipua deliberatio est, an nostris debeant concedi templa. Cancellarius initio conuentus habuit luculentam orationem, et graviter perstrinxit Cardinales, et quosdam qui dixerant, se posse armis nostros opprimere, si hoc ipsis Rex permitteret. De Cardinalibus dixit, eos tantum admirari suam purpuram, et eam pluris facere quam Deum, aut religionem, aut regni in columitatem. Alios autem interrogauit an putarent, se bene consulere Regi, si interficerent eam partem subditorum eius, quae sit innocentissima, et ipsi regno vtilissima. Dixit neminem debere dubitare, quin exemendatione religionis secutura sit emendatio morum, cum haec qualiacunque certamina iam multa emendarint. In ea re sane non est mentitus: nam si quis conferat huius temporis aulam Gallicam, cum ea quae fuit ante aliquot annos, videbit eas toto coelo differre. In locum enim saltationum successerunt conciones, et in locum impudicarum cantionum Psalmi. Ineptiae autem amatorum, (quae solebant esse in summo pretio) iam ab ipsis etiam pueris ridentur. Si in hoc conuentu concedantur nostris templa, et decernatur vt sit liberum cuique, quam velit ex his duabus religionibus sequi, multi existimant Reginam Scotiae idem facturam in suo regno. Angli etiam metuunt ne Papistae, qui adhuc sunt magno numero in septentrionali et occidentali Anglia, petant eandem

libertatem concedi sibi, et si hoc ipsis denegetur, coniungant se Scotis. Guisius aliquoties vocatus est ad hunc conuentum, sed excusauit se per Amnalium fratrem, eo quod proficis ceretur Nanceium propter seria quaedam negotia, quae pertineant ad vtilitatem Ducis Lotharingiae, etiam ipsius Regis Galliae. Conueniunt autem Nancei, omnes Principes Lotharingici, ac etiam quidam ex vicinis Germanis. Audio inter alia ibi agi de coniugio filii Bipontini, et sororis Ducis Lotharingici, quae est haeres Lotharingiae, si frater decedat sine liberis, Dicunt Brentium accersitum esse ad eum conuentum. In his feriis natalitiis, nostri primum coeperunt habere suas Conciones diebus festis. In die Stephani, cum haberetur Concio prope templum Medardi, sacerdotes illius templi, coeperunt quantum potuerunt suis campanis obstrepere, vt concionem nostram impedirent. Missus est ad eos Diaconus nostrae Ecclesiae, qui admoneret eos, ne pergerent nobis esse molesti, hoc cum liberius fecisset, sacerdotes fecerunt in eum impetum, et pugionibus inflixerunt ei aliquot vulnera, ex quibus postea est mortuus. Vbi rescitum est hoc ab iis, qui concioni intererant, statim factus est concursus ad illud templum, et male mulctati sunt, qui illud volebant defendere. Occupato templo, omnes imagines sunt deiectae, comminutae, et conculcate pedibus. Postridie, nostris absentibus, Pontificii irruperunt in locum, in quo nostras conciones solemus habere, et concionatotis suggestum deiecerunt, et vicina aliquot aedificia incenderunt. Hoc vbi nostri resciuerunt, accesserunt plerique armati ad concionem, ne imparati opprimerentur. Puto fuisse ad quatuor aut quinque millia armatorum. Res videbatur spectare ad grauem seditionem, nisi aula iuisset obu iam: Inde enim missi sunt, qui superiorum seditionum authores comprehenderent, (qui omnes fere fuerunt sacerdotes, et media luce ducti sunt in carcerem, ligati funibus et catenis more latronum. Episcopus et Ecclesiastici huius vrbis volebant solemniter restituere deiectas imagines, sed Princeps de la roche sur yon dixit, se hoc non permissurum. Si fuisset factum sine dubio, praebuisset causam seditioni. Ante mensem ministri nostrarum Ecclesiarum in hac vrbe significarunt populo, vt se pararet ad celebrandam caenam sub initium huius Mensis. Cum instaret dies dictus isti actioni, Regina, Rex Nauarrae, et alii magnis preci bus impetrarunt ab ipsis ministris, vt illa caenae celebratio differretur in exitum istius conuentus. In Belgico et hic plerique existimant certo instare Gallis bellum a Rege Hispaniae Consideraui statum istius aulae, et etiam diligenter intetrogaui eos, qui ex Aula Hispanicae veniunt, sed nihil tale adhuc suspicari possum. His diebus numerata sunt Regi Hispaniae ducenta millia francorum, et Duci Sabaudiae

quinquaginta millia coronatorum, quae ipsis adhuc debebantur ex vxorum dotibus, quod non fuisset factum, si nulla superes set spes pacis. Quare credo istos rumores potius vulgo spargi, quam niti aliqua ratione. Male habet quidem Regem Hispaniae haec mutatio in religione, sed si ob eam causam moueat bellum, metuit ne Belgas habeat non satis obsequentes. Habet et alia quae curet domi, et in Italia. Credo etiam prudentiores ex nostris Ecclesiasticis dehortari ipsum, ne quid moueat; si enim oriatur bellum, non dubito eos omnium primos perituros. Sabaudus repetit vrbes Pedemontanas satis ferociter, et ostentat nescio quas turmulas equitum et peditum, quae sunt adeo exiguae, vt vix pueris terrorem incutere possint. Si se his rebus non immisceat Hispanus, parum est periculi a reliquorum terriculamentis. Multi dicunt etiam Guisios aliquid moliri, quod omnino credo esse falsum, nam omnes suas opes (quae sunt maximae) habent in regno Galliae, quas omnes ipsis posset eripere, vel vnus praeco missus, a Senatu Parisiensi. In ea re habent Exemplum Caroli Borbonii. Mareschalcus a S. Andrea rediit in aulam. Rumor est agi de coniugio inter filium Condaei, et ipsius filiam, quam habet vnicam haeredem omnium bonorum. Dicitur autem habere in bonis, ad sexaginta millia Francorum annua. Tali hostia vult peccata sua expiare, et iratos Deos placare, Fama est etiam eum breui mittendum ad Regem Hispaniae. Trecassium Episcopus (de quo scripseram) coactus est resignare suum Episcopatum. Regina (vt audio) dat ei annua duo millia francorum, quibus se alat. Rex Alghierae misit dono Regi Galliae duodecim pulcherrimos equos Numidicos. Triremis, qua vehebatur ipsius Legatus, cum non procul abesset ab ostio Rhodani, illisa est vadis, quae sunt ad fossam Marianam. Incolae illius litoris, vbi animaduerterunt esse Turcas et Mauros, statim accurrerunt armati, et ipsorum naves dirripuerunt, ipsosque captiuos abduxerunt. Res est in aulam perscripta, et missi sunt statim, qui captiuos liberarent, et erepta ipsis curarent restitui. Rocandolphus Austriacus, nuper factus est eques ordinis diui Michaelis. Vereor ne ea dignitas breui vilescat, nam nimis vulgatur. Carolus Princeps Hispaniae conualuit a febre quartana, qua per tres aut quatuor annos laborauerat. Proximo vere dicitur nauigaturus in Inferiorem Germaniam, et iaminstruitur Classis in Zelandia. Hac hyeme pater ducit eum in oppidum Monson, quod est in limitibus Arragoniae, Cataloniae, et Valentiae, in quo illorum regnorum conuentus celebrari solent. Putatur Rex petiturus a proceribus et ciuitatibus illorum regnorum, vt filio praestent Iuramentum antequam discedat ex Hispania. Ipsius Caroli Principis gubernator est Garsias Toletanus, filius Petri Toletani, quondam Proregis Neapolitani.

Archiepiscopus Toletanus tandem liberatus est tetro illo carcere, in quo per duas aut tres annos fuit excarnificatus. Habuit aduersarium Archiepiscopum Hispalensem, summum inquisitorem in Hispania, quae est magna dignitas. ls nihil non est molitus, vt Toletanum opprimeret, sperans se successurum ei in Archiepiscopatu. Pontifex Ro visus est aequior Toletano: qua re offensus Hispalensis, dixit Episcopo Terracinensi Pontificio legato. Pontificem sibi videri magis fauere Lutheranis quam Catholicis, istis verbis irritatus Terracinensis dixit Hispalensi, ipsum mentiri, vt Iudaeum et Marranum. Ea contentio attulit Tarracinensi febrim ardentem, ex qua paulopost est mortuus. Sunt qui putent Hispanum oppressisse Italum artibus ltalicis. Iam fere certum est Reginam Angliae nupturam ipsi Roberto Dudleo. Nuper creauit ipsius Roberti fratrem Comitem Varuicensem. Suecus deiectus ea spe, dicitur ambire Scoticam. Proximis meis literis diligenter scribam de isto conuentu Gallico. Negocium religionis in eo agitur maxima contentione. Cardinalis Ferrariensis et Turnonius, Connestabilis, et Mareschalcus a S. Andrea tanto conatu causam Pontificiam defendunt, vt multi ex nostris propemodum desperent nos impetraturos templa. Ego vero sumpertinax in mea spe, nec puto omnes eos qui iam deliberant, fore ita amentes, vt nobis denegent, id quod sciunt nos posse sumere, ac etiam sumpturos, si denegetur. Nudius tertius redii ex aula, iam eo recurro accersitus. Peto a tua Magnificentia, vt agat apud Illustriss. nostrum Principem, ne istam diuturnam meam moram aegreferat. Tantum hic haereo, vt iuuem, quantum in me est, eos qui hanc causam religionis agunt, et existimo hactenus operam meam non fuisse inutilem. Nihil sane in hac re specto praeter gloriam Dei, et tantum abest, vt aliquid priuati commodi inde consequar, vt etiam id fiat cum summis meis laboribus, molestiis, periculis, ac etiam sumptibus. Bene et feliciter Vale. Lutetiae decim. Ianuarii 562.

EPISTOLA LXVI. Ornatissimo Viro DN. HUBER TO LANGVETO, nunc Lutetiae agenti, Amico praecipuo. S. D.

DIligentia et adsiduitate in scribendo tua, mi Huberte, ita nobis abs te satis factum est hactenus, vt et Illustriss. Princeps meus in ea desiderent nihil, et ego quod abs te in hoc studii ac officii genere requiram, non habeam. Septem enim abs te, post literas meas, sub finem Mensis Septembris Lipsia scriptas accepi Epistolas. Quarum vltima scripta est Lutetiae 26. Octobris. Quibus de Gallicarum rerum statu, copiose me instruxisti. His si in posterum, ea quae ex aliis orbis terrarum partibus in Galliam perferuntur ac scriptione digna sunt addideris, rem mihi inprimis gratam praestabis. Facit enim mea pro Reip. cura ac sollicitudo, vt curiosa pene harum rerum cognoscendarum cupiditate tenear, praesertim, cum in hisce regnorum motibus ac conuersionibus circumspectione nobis maiore, quantum quidem humanis Consiliis caueri potest, opus sit. Toties autem mutari edicta Gallica, ac praesertim ob sparsum rumorem, de sparso bellico apparatu Hispanorum, Edictum sub poena capitis fuisse, vt occupata a nostris templa restituantur, miratur Princeps meus, et ancipites ea res peru batosque hominum animos reddet. Legati Electoris Palatini, quando isthic excepti tractati, ac dimissi sint, quidque de Concilio Tridentino siat, exproximus tuis literis cognoscere cupio, et mirantur plerique hoc tempore a regno Gallico, tam multos isthuc mitti Episcopos, cum ante haec tempora, Tridentinum Concilium, a praedecessoribus Regibus Gallicis probatum non sit.

Nuper ex Praga ad me perscriptum est, pontificem serio vrgere Concilium, et iam ex variis regnis, magnum Episcoporum et Archiepiscoporum, numerum Tridentum ablegatum esse. Quod si ita se habet, maiis ille errorum suorum defendendorum studium, quam Principes Germanici Euangelicae veritatis propugnandae curam suam orbi terrarum probabunt.

Quae de Principe Orangiae isthic ab otiosis aut curiosis nouitatum genitoribus, sparsa sunt, fabulosa esse, recte tu coniecisti. Omnia enim Consilia nostra ad pacem ac tranquillitatem pub. destinata esse, non ignoratis,

cuius nutu arbitrioque reguntur omnia. Postremo scias, me Christophoro Rott, Lipsensi mercatori, tradidisse 100. taleros, tibi transmittendos, quos in vsum conferes tuum, Vale, Torgae X. Decembris Anno 1561.

EPISTOLA LXVII. Eidem. S.

CUm vndecimo Decembris die, vltimae tuae literae, quae ad nos his Mensibus peruenerunt, datae essent, ornatissime Huberte, mirabar te tam longo interuallo nihil scribere, sollicitusque vehementer eram de tua valetudine, sed heri demum tuam accepi Epistolam Lutetiae decima Ianuarii scriptam, ex qua intellexi, quae causae tuas ad nos literas remoratae sint. Animaduerto autem conuentum, qui erat indictus ad XX. Decembris, et cuius nos exitum expectabamus, prorogatum esse in initium praeteriti Mensis. Quem, cum nunc finitum esse non dubitem, et Illustriss. Princeps cupiat intelligere, quid in eo de religionis negotio, et in cedendistemplis, actum sit, facies rem Celss. suae gratam, si hoc quam primum ad nos perscripseris.

Vigesima quarta die Ianuarii, Dominus Raumboulut, Legatus Gallicus, exposuit sua mandata de Tridentino Concilio Illustriss. Principi, et constanter affirmauit, nullos Episcopos Gallicos Tridenti esse, fuit cum Legato Hottomannus noster, qui ostendit mihi literas Regis Galliae et Nauarri, quibus non contemnendo stipendio vocatur ad aulam. Humaniter excepti et auditi ab Illustriss. Principe, acceptoque graui responso, quo ad constantiam infeliciter coepta emendatione Religionis Cels. ipsius Regem Galliae adhortatur, recta hinc Berlinum ad Electorem Brandeburgicum contenderunt, a quo et ipsi liberaliter tractati, iam vt arbitror apud Landgrauium sunt. Multorum sermonibus et scriptis ad nos perfertur, Regem Hispaniae vna cum Pontifice moliri aduersus Galliam bellum. Idque eo potissimum confirmatur, quod Stipendiariis Hispanicis, non tantum reliqua sunt soluta, sed etiam ductor ibus equitum dona addita. Munificentiam enim Hispanorum non sine causa suspectam habent Germani, sed ego tuas rationes, quibus id refellis, magis probo, praesertim cum in Saxonia res satis sint quietae, nec ea quae ad expeditionem consueta sunt praeparatoria a militibus fiant. Peto tamen vt ea

de re in Aula diligenter inquiras, et si quid explorati habes, de hoc negotio, et concilii Tridentini actionibus, nos de ea re facias certiores. Interest enim nostri certi aliquid de his rebus scire, et plus fidei tuis habebitur literis, quam rumoribus incertis, aut persuasionibus quorundam, qui his suspitionibus turbare etiam Germaniam conantur. Duces Wirtembergensem et Guisium XV. huius Mensis constituisse in oppido Zabern vna conuenire et colloqui, non puto teignorare. Magna est apud multos expectatio illius Colloquii, et vereor ne Guisius, instructus artibus Cardinalitiis, inuidiam concitet, Bezae et aliis concionatoribus praecipuis, qui nunc in aula Gallica sunt. Praemisit enim protocollum et excerpta (sic enim appellat) actorum in conuentu Poissiaco, de Articulo caenae Domini. Audio et Bezam totam huius Conuentus historiam conscripsisse, nec videretur incommodum, si haec latina oratione euulgarentur, possetque vna cum Confessione Ecclesiarum Geneuae imprimi, si forte non concederetur hoc in Gallia fieri.

Illustrissimus noster Princeps Elector moram in Gallia tuam non moleste fert, modo saepius et plenius de rebus Gallicis, Hispanicis, Ita icis, Anglicis, Scoticis et Turcicis, sicut hactenus a te factum est, ad nos perscribas. Quo vero literae tuae, praesertim in quibus est aliquid momenti, eo celerius huc perferantur, scripsi Christophoro Rotio Lipsiensi, vt Antverpiensem mercatorem moneat, cum ex te didicerit festinatione opus esse, per peculiarem Nuncium recta Lipsiam tuas mittat literas. Bene vale, Datae Torgae 20. die Februarii Anno 1562.

Cuperem scire mi Huberte, quo in statu sint res Balduini in Gallia, et quid agat Carolus Molineus, vellem, ipsum absoluere Commentaria in Consuetudines Parisienses. Et edere libros nouorum Intellectuum in Iure, quos gloriatur se collegisse. Posset etiam Commentariis suis illustrare aliquot Canones Pontificios, ac in illis fraudes Pontificum aduersus Imperatores ostendere. Plurimi enim in foro versantes eius scriptis delectantur, cum stylo hactenus in Scholis recepto vtatur. Peto etiam vt mihi significes, qui nunc praecipui Iuris Professores in Gallia habeantur, et quae Academia sit caeteris frequentior, Iacobi quoque Cuiacii Commentarios in tres vltimos libros Codicis, de quorum editione nobis spes facta est, expecto.

EPISTOLA LXVII. [sic] Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine, heri redii ex aula, vbi per octiduum haeseram vt certiora audirem de iis deliberationibus, ob quas ex omnibus regni Parlamentis, conuocati erant aliquot Senatores. Summa deliberationis fuit haec. Significauit Rex per Cancellarium, iis qui conuenerant, se non ideo conuocasse eos, ut inquireret quaenam religio sit vera aut falsa, sed vt ex ipsis intelligeret, quonam pacto possit Consuli quieti et tranquillitati regni, et quanam ratione possint tolli turbae et tumultus, qui passim propter religionem exoriuntur: experientiam enim satis docuisse, opus esse aliis remediis, quam iis, quibus auus Pater et Frater sint vsi: cum ea hactenus potius auxerint morbum, quam sustulerint aut minuerint. Cogitent igitur de ineunda alia ratione, quousque Deus misertus nostri, tantis malis remedium aliquod adferat. In hac deliberatione tanta contentione est certatum, vt etiam conuentum sit ad conuicia. Nemo intemperantius et impotentius gessit se quam Connestabilis, quod valde miror, cum tempore Francisci et Henrici Regum, semper in hac causa fuesit omnium moderatissimus. Nescio an fuerit subornatus a Pontifice et Cardinalibus, qui putarunt forte, suam causam per ipsum commodissime agi posse. Ego tamen potius existimo eum senili quadam pertinacia hoc fecisse. Nam omnes isti senes spectantes hanc rerum conuersionem, sunt plane attoniti, et videntur sibi in alium mundum deuolasse. Acerbe perstrinxit omnes qui causam nostram agunt, et nominatim Amiralium fororis filium, in quem forte putauitse plus iuris habere: sed abipso Amiralio, et a Condaeo est ipsi fortiter responsum: significarnnt enim se ne tantillum quidem in hac causa ipsi cessuros. Ferrariensis et Turnonius Cardinales, eadem dixerunt, quae ipse Connestabilis, sed moderatius, sunt enim sibi male conscii, nec ignorant quanto odio flagrent. Nostram causam constantissime et eruditissime egerunt, Arnoldus Ferrerius (de quo Portanus et ego ante biennium tecum egimus) Pomponius Senator

Diuionensis meus popularis, sed omnium vehementissime Episcopus Valentinus, qui eo est prouectus, vt dixerit Pontificem Rom. et omnes eius ministros, esse ouile Diaboli, cum quibus imposterum nihil velit sibi esse commune. Fuerunt nouem et quadraginta, qui sententiam dixerunt, quinquagesimus enim aegrotabat. Ex iis duo et viginti censuerunt nostris esse concedenda templa. Sedecim negarunt quidem concedenda esse templa, non tamen prohibendos esse nostrorum conuentus, nec alia exercitia religionis ipsorum esse impedienda, sed adhaec omnia conniuendum esse, vt his proximis mensibus est factum, reliqui vndecim dixerunt insistendum esse edicto facto vltima die Iulii, hoc est prohibendos esse conuentus, et mittendos in exilium, qui a Romana religione defecerunt. Hicum viderent, se longe numero superari ab iis, qui templa concedebant, coniunxerunt se iis, qui censuerant esse conniuendum, et ea ratione ea sententia fuit superior. Factum est itaque decretum, quo interdicitur nostris, sub poena capitis, ne templa in vrbibus aut suburbiis occupent aut construant, iubenturque occupata restituere. Licebit tamen ipsis extra vrbes suos conuentus et alia exercitia suae religionis habere, et prohibentur omnes, sub poena capitis, tales conuentus impedire aut turbare, iubeturque magistratus interesse conuentibus, et grauiter animaduertere, in eos, qui aliquid turbarum excitabunt. Prohibentur autem nostri facinorosos, aut reos alicuius criminis, ac sectarios in suas Ecclesias recipere, sed tantum eos admittere ipsis permittitur, qui vetus et nouum testamentum, ac Symbola Nicaenum et Athanasii approbabunt. Iubentur etiam vocare magistratum quoties Synodos celebrabunt, aut de rebus aliis deliberabunt. Hoc etiam edicto suspenduntur superiora edicta aduersus nostros, et tolluntur poenae [reading uncertain: print faded] in illis aduersus nostros constitutae. Quamuis sint alia multa capita istius edicti, tamen (si recte memini) haec sunt fere praecipua, nam ipsum edictum legi, nondum tamen publicatum: vbi fuerit publicatum mittam illud versam in linguam latinam, difficile enim erit Germano illud vertere, propter multa ambigua vocabula, quae sunt inserta. Nostrorum numerus indies ita crescit, vt iam videamur plane victores. In hac vrbe conueniunt ad vnam concionem, ad triginta aut quadraginta millia, ita vt in vno loco, eodem tempore duo aut tres concionentur, cum tanta multitudo vnum exaudire non possit, et tamen in Gallia, nusquam plus possunt Pontificii quam hic. In Vasconia ad quadraginta milliaria, ne vnus quidem sacerdos Pontificiae Religionis reperiri potest, et ex omnibus templis deiectae suntimagines. Idem quod in Vasconia factum est Nemausi et in Montepessulo, et in toto illo tractu. Narbonensis Galliae et Rhodano ad Pyrenaeos. Decima

huius mensis celebrata est caena Lugduni, et eo die communicarunt ad decem millia hominum. Interea autem dum isti communicant, alia decem millia erant in armis, qui obseruarent, ne quid tumultus exoriretur. Postridie qui fuerant in armis communicarunt, et qui pridie communicarant, successerunt in eorum locum. Res est peracta sine vllo tumultu, et ipsi actioni, interfuit gubernator vrbis. In ea vrbe Itali volunt instituere Ecclesiam, et vocant ad ministerium Hieronymum Zanchum, qui est Professor sacrarum literarum, in Schola Argentoratensi. Biturigibus etiam nuper celebrarunt caenam in ipsa curia vrbis, et ex proximo oppido Issoduno accessit eo, cum centum et quinquaginta equitibus. Spifamius olim Episcopus Niuernensis, fuitque minister illius actionis. Aureliae communicant ad duo et viginti millia, et multo plures Rothomagi. In hac vrbe nondum est celebrata caena. Hoc vnioum ipsis deest ad integrum ministerium, sed tamen spero breui celebrandam. Ex iis qui ex Parlamentis vocati erant ad proximum conuentum, Regina et Nauarrus decem retinuerunt, cum quibus adhuc deliberare constituunt, et volunt coram ipsis ministros nostrarum Ecclesiarum, de tota religione disserere cum Pontificiis, et respondere ad crimina, quae ipsis obiiciuntur: videlicet quod sint haeretici, seditiosi et schismatici, praecipue autem volunt eos reddere causas, quare se ab Ecclesia Romana seiunxerint. Delecti sunt autem ad eam Disputationem Beza, Perrucellus, Marloratus, et Barbasius concionator Reginae Nauarrae. Sorbonistarum nomina non teneo. Intersunt etiam Disputationi Salinacus, Depencius, Botillerus, et Picheretus viri praeclare eruditi, qui quidem videntur se seiunxisse a Sorbonistis, sed tamen nondum se coniunxerunt nostris Ecclesiis. Haec puto fieri, in speciem tantum, vt gubernatores exteris Principibus, et praesertim Regi Hispaniae ostendant se non abiicere spem reducendi nostros, ad officium (vt vocant.) Duci Sabaudiae natus est filius. Dux Guisius profectus est Tabernas ad Episcopum Argentoratensem, nescio cuius rei Gratia. Intentauit quidem litem Argentorati Francisco Hottomanno ab libellos famosos de se sparsos, sed haec mihi videtur leuior causa, quam vt propter eam velit illuc proficisci, quamuis hoc multi dicant. Ego credo ipsum et fratres esse ancipites Consilii, et eorum Consilia valde perturbari, ista rerum conuersione, quae ipsis omnino praeter expectationem accidit. Bene et feliciter vale. Lutetiae 23. Ianuarii 1562.

EPISTOLA LXVIII. Eidem.

MAgnifice Domine, heri accepi literas tuas scriptas decima Decembris ad quas, quia iam habeo tabellarium qui eat Antuerpiam, statim respondendum existimaui. Hactenus de rebus exteris pauca, ideo scripsiquia existimaui vos citius aliunde rescire, ea quae poteram scribere. Metui etiam ne interdum incerta de iis scribendo, vanus apparerem, cum praesertim certa possem scribere de rebus Gallicis, quae sunt maioris momenti. Nam hoc tempore mihi videtur esse Gallia, tanquam aliquod Theatrum, in quod totius Europae oculi sint coniecti, propter istam subitam rerum conuersionem: et quantum video, plerique Principes Christiani, intenti expectant exitum istarum rerum, quae si procedant, vt coeperunt, efficient magnas mutationes, non solum hic, sed etiam in multis aliis orbis Christiani partibus. Iam enim multum remittit de sua ferocia Pontifex Rom. et ita inuitat Gallos Tridentum, vt dicat, se, vel Germanorum iudicio de iis controuersiis, si sit opus, stare velle, tantum abest, vt velit sibi sumere ius praescribendi concilio. Hortatur in suis literis Principes, ne in quenquam religionis causa saeuiant hoc enim non decere Christianos, et se natura semper abhorruisse ab eiusmodi sanguinariis decretis. Ita didicit vulpes placide concionari gallinis, quibus creuerunt alae; sed profecto inposterum hic bene nobis ab eo cauebimus, nec dubito iam plus imminere periculi sacerdotibus a nobis, quam nobis ab ipsis. Credo si Pontifex certo sciret se tantum posse retinere iuris in Gallia, quantum adhuc retinet in Germania, quod libenter transigeret ea conditione. Sed videt feruida esse Gallorum ingenia, et eos nihil medium admissuros, cum praesertim ipsis versetur ob oculos tot innocentum hominum sanguis, a Pontificib. Rom. crudelissime effusus. Praeterea Gallia est vnum corpus, quod non potest scindi in partes, vt Germania, nam nihil vni prouinciae in ea concedetur, quod non idem aliae statim velint sibi concedi. Non dubito autem Ecclesiasticos, qui hic immensas opes possident, admodum sibi metuere, et diligenter monere Pontificem, ne asperiorib. verbis irritet istos, qui iam et causa sunt superiores causamque tuentibus armis. Saepe hic solco ridere quorundam Ecclesiasticorum stultitiam, qui vt viderentur ingeniosi, et vt gratificarentur Nauarro, proxima aestate sedulo causam nostram agebant, non considerantes, quorsum haec tenderent. Iam vero spectantes istam subitam mutationem, nec se posse sistere res eo loco, quo existimabant, attoniti agnoscunt suam

stultitiam, et acriter certant pro templis, credo, breui certaturi pro suis decimis. Pontifex ita aget istam causam, vt suas fortunas non coniiciat in periculum. Tentabit ea remedia, quae ipsi non magno constabunt, et interea fruetur istis opibus quas possidet, et suos cognatos ditabit, eritque propemodum ipsi gratum minui potentiam Pontificiam, vt successor minus habeat virium, ad opprimendos ipsius haeredes. Non sunt autem exiguae opes quas possidet: nam ex vestigalibus, et aliis fructibus suae ditionis, habet annua decies centena millia coronatorum, praeter illud ius, quod sibi sumebat in omnes prouincias Christianas, sed tamen pecunia, quae inde proueniebat, maxima ex parte insumebatur in aulae splendorem, nec multum ex ea perueniebat in aerarium Pontificis. Hic Pontifex dicitur ita expilare suos subditos, et ita se contrahere, vt hoc biennio, quo regnauit, existimetur collegisse maximam vim pecuniae. Multi metuunt ne ista defectio Galliae a Pontificatu, praebeat occasionem Regi Philippo adipiscendi Imperium totius Italiae: quasi vero Itali tanti faciant religionem, vt eius causa velint se coniicere in spontaneam seruitutem, aut in aliquod periculum. Ego non tantum non credo Italos, et praecipue Venetos, ob istam causam se Hispano coniuncturos aduersus Gallos, sed etiam existimo eos potius accersituros Turcas in Italiam, quam vt permittant Hispanorum potentiam in ea augeri: nec dubito eos hortari Gallos ne Sabaudo Pedemontanas vrbes reddant, cum videant istum scrupulum valde vrere Hispanum, et ipsi quasi frenos iniicere, ne sit erga Italos nimis Imperiosus Non est tamen dubium ipsos admodum angi, ista conuulsione regni Pontificii, quod erat ipsis maximo ornamento, et emolumento, et conciliabat eis authoritatem apud exteras gentes. Satis autem animaduertunt se eo euerso vbique fore contemptui. Rex Philippus descripsit in Hispania militem, quem habeat paratum, quandocunque erit opus. Dicunt descripta esse quinquaginta millia peditum, et sedecim millia equitum, quibus, (cum necessitas exiget) Ecclesiastici numerabunt Stipendium, et armabunt praeterea sexaginta triremes. Anglis illa descriptio est admodum suspecta, propter adventum Caroli Principis in Belgicum: nam (quantum coniicio) verentur ne Scotica ei nubat, et existimant Gnisios hoc agere. Est fere certum eam non nupturam Comiti Araniae, quem hactenus ne quidem dignata est alloquio. Angli Gallos vrgent ad ineundum foedus religionis causa. Galli quidem nondum acceptant tale foedus, sed videntur illud statim acceptaturi, si animaduertant Hispanum aliquid moliri. Quamuis Vascones discesserint ab armis, mittuntur tamen praesidia in Aquitaniam, et in Galliam Narbonensem, et praesertim Messiliam. Quoniam nullus

est apparatus in Belgico, nihil de bello suspicor, quoniam ab ea parte tantum, Gallis immunet periculum. Ab Hispania nihil est fere magni periculi propter horriditatem Pyrenaeorum, per quos non est facile traducere magnos exercitus, et si traducerentur, impossibile esset eos diu alere. Ego suspicor illum militem in Hispania descriptum esse ad continendos in officio Mauros, qui inhabitant litora Hispaniae ab ostio Iberi ad fretum Herculeum, ac totum Regnum Granatae. Parum abfuit quin superiore aestate Carthago Noua, conspiratione ipsorum traderetur Draguti Archipiratae, et ob eam rem aliqui ex iis affecti sunt supplicio. Ii omnes quamuis simulent se esse Christianos, sunt tamen reuera Mahumetani. Potest etiam esse ea causa descripti exercitus, quam iam referam. Cum Mauri adhuc regnarent in Hispania; Reges Hispaniae attribuerunt potentioribus ex nobilitate maximam partem suarum decimarum, quibus perpetuo alerent certum numerum militum ad reprimendas Maurorum incursiones: nam tunc temporis talis erat fere status Hispaniae, qualis est iam Hungariae. Inde factum est vt sint in Hispania multi Duces, Marchiones, et Comites opulentissimi, quorum praecipui redditus consistunt in huiusmodi decimis. Hic Rex autem videtur velle repetere, eas decimas, et ait se iure id facere, cum iam Mauri expulsi sint tota Hispania, et sic cesset causa ob quam sunt concessae a suis maioribus huiusmodi decimae. Hoc pessime habet istos, nec facile ferent, se spoliari iis bonis, quae tamdiu possederunt. Vult forte Rex eos isto milite terrere. Potest fieri etiam vt metuat, ne qui sunt nostri religioni addicti, tale quid tentent in Hispania, aut Belgico, quale tentatur iam in Gallia, et propterea vult ad eam rem habere paratum militem. Quid sit de Hispania futurum, potest adhuc dubitari, sed certo scio, non posse esse diuturnam eam gubernationem, quae est in Belgico: et miror insaniam eorum qui talem saeuitiam exercent. Tantus numerus hominum in de discedit, vt vix Gallia et Anglia eos capiant. Indies hic augetur fama de Rege Philippo, aut eius filio in Imperatorem eligendo, et putant Angli hoc esse certissimum, eo quod ex Germania de ea re ad ipsos scribatur. Affirmant certum esse tres Episcopos promisisse Hispano sua suffragia, nec dubium esse de suffragio Illustrissimi nostri Principis, eamque esse vnicam contractae affinitatis cum Principe Orangiae. Hoc etiam Hispanos agere, vt Marchionis suffragium pecunia redimant; et eos bene de ea re sperare. Solum autem Palatinum consulere saluti orbis Christiani, et impedire, quo minus id fiat. Sed si contingat hunc Imperatorem mori, iam non fore in ipsius potestate id impedire, cum reliqui Electores ipsi aduersentur. Tales nenias mihi saepe occinunt, etiam ii, qui valent auctoritate, et

putant se valde sapere: quorum facilitatem in credendo (ne quids duriu dicam) non possum satis mirari. Hanc gloriam consequitur Palatinus crebros nuncios huc missitando, qui saepe sui compendii causa huc veniunt. Ego satis saepe tales nuptias refello, sed parum proficio, et putant multi, me aut dissimulare, aut duci meis affectibus. Fruantur sane sua stulta credulitate, cum in eo sibi tantopere placeant, et terreant se illo inani metu. Non est quod Illustrissimus noster Princeps miretur toties mutari Edicta Gallica de religione. Vident gubernatores necessario secuturam mutationem in religione, et paulatim aliquid concedunt, sed tamen mutatio est tam subita, vt semper anteuertat eorum concessiones, ita vt nihil concedant, quod non prius sit sumptum. Scio edictum recens factum non fore diuturnum, nam plerique omnino ei non obtemperabunt, modestiores etiam non diu. Referam locum Cancellarii. Cum nuper scriberet edictum, petiit ab eo Cardinalis Turnonius, vt scriberet in edicto ea, quae nostris conceduntur, concedi tantum quousque de ea re plenius sit constitutum, nec esse edictum perpetuum. Primum dissimulauit Cancellarius, sed cum hoc saepius repeteret Turnonius, ridens respondit ei, non est quod sis de ea re sollicitus, nam ii quos aduersarios vocas, magis cupiunt edictum statim abrogari quam tu. Huius vrbis Parlamentum impedit promulgationem edicti, et coniecit in carcerem Typographum a quo fuerat impressum, omniaque exemplaria ei eripuit, antequam essent absoluta: illud tamen excudere iussus erat Typographus a Regina, Nauarro, et Monmorantio, qui iam est huius vrbis praefectus. Rector huius Academiae petiit a Parlamento nomine totius Academiae, ne promulgaretur. Sed cum de ea re deliberaret, non vocauit eos ex Schola, quos scit addictos esse nostrae religioni. Ii vero quibus insciis hoc fuit factum a Rectore, significarunt Reginae, se non consensisse in eam petitionem Rectoris, immo se petere vt statim promulgetur edictum. Eorum qui Rectorem accusant dux est Petrus Ramus. Ob hanc rem tales tumultus hic excitantur a studiosis, vt valde metuant, ne et Rector et Ecclesiastici male ab eis tandem mulctentur. Nam conueniunt in plateis maximo numero, et tantum de his rebus disputant, indiesque incipiunt magis furere, et insultant omnibus Sacerdotibus et Monachis praetereuntibus. Nauarrus in his rebus se iam nimis molliter gerit. Ea sane remissio qua hactenus est feliciter vsus, non conuenit huic tempori, quam si conetur retinere, vereor ne multum admittat de sua auctoritate. Iam enim animaduerto multos de eo conqueri, ac eum minus coli quam antea. Errat grauiter si existimat, se sua auctoritate posse reprimere impetum populi, properantis ad mutationem. Regina cautius sua administrat, nam

accommodat se tempori, et ostendit se nobis addictiorem quam antea. Rex et fratres videntur breui transituri ad nostras partes. Haec si non fiunt matre impellente, fiunt saltem ipsa non nolente, nam si vellet posset hoc impedire. Aurelianensis iam satis ostendit se esse a nostris partibus. Andegauensis plane puer, nuper petiit a matre coram plurimis, ne dein ceps daret ei ministros, qui non essent Lutherani. Haec Verba mater excepit risu. Rex habuit gubernatorem nobilem virum (nomine Sipierre) natum in Burgundia, qui ex tenui fortuna sua industria peruenit ad magnas opes, et fuit admodum charus Regi Henrico. Is cum nuper Regi librum theologicum eripuisset, ita offendit eum, vt diceret matri, se nolle amplius habere cum gubernatorem. Mater itaque eum remouit a filii gubernatlone, et ei suffecit Principem de la roche sur yon. Cum Nauarrus pro remoto apud Reginam deprecaretur, illa responsit hoc non sua, sed filii voluntate esse factum, qui nolit eum habere gubernatorem. Hoc nudiustertius primum accidit. Referunt et alias causas, quare sit remotus: nam fuit valde addictus Guisiiis. Redeo iam ad Concilium Tridentinum. Galli satis promittunt Pontifici, se missuros eo plurimos Episcopos, sed tamen nullos mittunt, et tamen interea, hic admodum male curantur negotia Pontificis. Missus est nuper ad eum Dominus de Lansac homo militaris, et nostrae religioni addictus. Quid habeat in mandatis ego ignoro. Vtinam Principes Germanici agerent cum Gallis et Anglis, et communi consilio oppugnarent regnum Pontificium, haberentque (vt Christianos decet) rationem piorum hominum, qui in Belgico, Hispania, et aliis orbis Christiani partibus crudeliter affliguntur. Esset etiam vtile cogitare de ineunda concordia in religione inter istas gentes, cuius rei videtur se iam offerre pulcherrima occasio, si ea sciamus vti. Hoc sane expetunt Angli, et Gallici gubernatores, et si aliquot Theologi se nimis contumaciter opponerent, forte non ita magna eorum ratio haberetur. Videtur autem mihi talis concordia magis necessaria Germaniae quam Galliae, propter Theologorum in ea petulantiam et varias factiones, qui forte hac ratione, vtcunque retundi possent. Rex Galliae poterit adigere suos, vt inter se consentiant, aut saltem simulent se confentiant, aut saltem simulent se consentire. Hic Cancellarius videtur intelligere, quantum Principibus immineat periculi a nimia Theologorum potentia, eique rei mature occurrendum putat. Scripsit enim in postremo edicto, ne nostri iudicant Synodos sine consensu Magistratus, quem vult ipsis Synodis interesse. Iam autem generalis Synodus Galliae erat indicta Aureliam ad Calend. Maius, quae an sit processura nescio. Item interdicitur ministris, ne indicant populo certas eleemosinas, sed vt eae sint

voluntariae. Sunt et alia quaedam ad eam rem pertinentia. Videtur mihi prudenter facere quod mature praecaueat, ne exvna tyrannide in aliam delabamur, et ne regni ordines labefactentur ista mutatione in religione. Est mihi hic notus quidam iuuenis Germanus, nomine Stephanus Mommius, cuius est eximia probitas, grauitas et modestia, et tanta eruditio, vt si Deus concedat ei vitam longiorem, non putem fore doctiorem hominem in orbe Christiano. Non puto eum attigisse annum tricesimum, et tamen est ita peritus linguae Hebraicae, Graecae et Latinae, sacrarum literarum ac Iurisprudentiae, vt in qualibet harum facultatum, possit esse insignis Professor in celebri aliqua Schola. Habet autem tantam cognitionem Ecclesiasticae antiquitatis, et praesertim Canonum, veterum Conciliorum, vt nullum norim in ea re ipsi conferendum. Si sane aliquis ad Concilium mittendus esset, is omnium aptissimus mihi videretur. Intercedit mihi magna cum eo familiaritas, et saepe sum eum hortatus, vt cogitaret de vita transigenda in illis locis, quae Lutherus et Philippus sua virtute consecrarunt, ibi enim non defuturam ei honestam conditionem Si istuc iret, quantum ornamentum vestris regionibus accederet. Si de ea re mandatum a vobis haberem, possem forte apud ipsum aliquid efficere, explorabo tamen diligentius ipsius voluntatem, antequam hinc discedam, et doleo me non prius de ea re ad te scripsisse. In Normania instruitur Classis, quae nauiget ad nouas Insulas. Hoc non erit gratum Hispanis. Filius Ducis Florentini mutauit Consilium de adeunda Hispania. Incidit in morbum cum iam esset nauigaturus aut saltem simulavit se aegrotare. Per tres aut quatuor Menses habuimus hic perpetuas pluuias, et ita exundarunt fluuii vt nihil iis conuehi possit, et propterea hic laboramus magna penuria plurimarum rerum. Sequana autem ita intumuit, vt hoc tempore, quo haec scribo, sit maximum periculum, ne huius vrbis pontes deiiciat, et praecipue illum, quem inhabitant Aurifabri et Gemmarii totius vrbis opulentissimi. Iam effringuntur parietes multarum aedium, vt fiant peruiae fluuio. Deus auertat haec mala. Accepi centum Ioachimicos, pro quibus illustrissimo nostro Principi, et tuae Magnificentiae summas gratias ago. Haec raptim scripta, vt mihi venerunt in mentem. Petro vt boni consulas. Bene et feliciter Vale, Lutetiae. Calend. Februarii 1562.

EPISTOLA LXIX. Eidem.

MAgnifice Domine, decretum de Religione proximo Mense factum, statim promulgatum est Rothomagi, Burdigallae, et Gratianopoli, vbi sunt Parlamenta, sed huivs vrbis Senatus adhuc pertinaciter negat, se permissurum vt hic promulgetur: quamuis Rex in eius gratiam addiderit ad decretum, se interdicere omnibus magistratibus ne ad nostros conuentus accedant. Heri venerunt huc Regina, et Nauarrus ac alii proceres, et iam eunt in curiam expostulatum cum Senatoribus. Putant ista Senatus seu constantia seu contumacia, labefactari suam auctoritatem, et hoc admodum aegreferunt, et praesertim Regina quae ob eam causam fit nobis indies aequior. Credo quod aliquid praeclarum tentaret nisi metueret Hispanum, qui quotidie ad eam mittit minaces Iiteras, et nominatim iubet ex aula dimitti Admiralium et eius fratres et Episcopum Valentinum, ac quosdam alios. De Nauarri inconstantia non dubito multa ad vos scribi: nam videtur alienior a nostris quam fuerit. Simulat se velle coniugem remittere in Aquitaniam, eo quod in hac causa religionis sit feruentior, nec quicquam in eius gratiam dissimulare velit. Aiunt fieri ei ab Hispano et Pontifice Rom. spem restitutionis regni Nauarrae, aut alicuius iustae compensationis. Si est tam credulus et facilis, vt hoc sibi persuaderi patiatur, non possum eum satis mirari, quamuis non credam esse vera pleraque, quae hic de eo feruntur. Forte haec simulat meu Hispani, a quo iam, appetente vere, magis metuitur bellum. Ego vereor ne ista simulatione euertat suam auctoritatem, quod non esset vtile huic regno. Tali praepostera sapientia non est cum Deo ludendum, qui facile talia Consilia dissipabit, nec patietur vllam partem gloriae religionis hic repurgatae, Principes ad se trahere Christum, forte et Concionatores, poterunt ex aula extrudere, at nequaquam ex vrbibus, nec quicquam aliud consequentur istis rationibus, quas ineunt, quam vt aduersus sacrificulos exacerbent animos nostrorum, qui iam multo frequentiores, quam antea, conueniunt ad conciones, ac etiam armis instructiores. Volunt forte nos lactare inter spem et metum, at nos spem tantum arripimus. Condaeus Frater eius se praeclare gerit. Proximis diebus ita grauiter aegrotauit, vt pene de eius salute desperaremus, sed iam, Dei beneficio, conualuit. In conuentu proximi Mensis, decretum fuit, vt inter se committerentur Sorbonistae, et ministri nostrarum Ecclesiarum. Capita de quibus primo disputandum fuit, haec fuerunt, de Imaginibus, de Baptismo, de Coena Domini,

de Sacrificio missae, de legitima ministrorum vocatione, et manuum impositione. Reliqua non fuerunt expressa. Disputatum est de Imaginibus tantum, per decem aut duodecim dies, et in hoc videbantur plerique consentire, vt remouerentur ab altaribus, et reiicerentur in aliquem angulum Templi, nec vllus ipsis cultus amplius exhiberetur. Verum aliqui Sorbonistae dixerunt tali decreto labefactari auctoritatem totius religionis Pontificiae, seque in illud nunquam consensuros; ob quam rem Regina desperans aliquid ea ratione posserecte constitui, subito diremit Colloquium, ac omnes Consiliarios Regios, ac Theologos dimisit. De Concilio Tridentino iam hic est multus sermo. Mittitur eo Legatus Candalius Vasco cognatus Reginae Nauarrae. Quidam dicunt adiungendum ei Dominum de Vielleville praefectum Metensem, qui nostrae religioni aperte fauet. Dicuntur etiam breui hinc eo ituri plurimi Episcopi, sed credo rem non serio agi. Non ignoras Pontificem Rom. in prioribus sessionibus diserte significasse, hanc non esse nouam indictionem Concilii, sed esse tantum continuationem illius, quod indixit Iulius tertius. Praeterea Pontificem promittere saluum conductum iis tantum, qui ad gremium Ecclesiae, (vt ipsi loquuntur,) redibunt. Haec satis indicant ipsos metuere, ne Principes Euangelici aliquos eo mittant. Iam enim non satis fidunt Gallis, et metuunt, ne quid in ipsorum perniciem moliantur, et iam multi hic dicunt, Tridentum non esse idoneum locum, et aiunt Constantiam aut Besanson aut Vesontionem in Burgundia, esse vrbes commodiores, Angli deliberant de mittendis eo Legatis, et cuperent scire, quid Consilii capiant Principes Germanici Locutus sum hic cum quibusdam nonparuae auctoritatis, qui valde cuperent Illustrissimum nostrum Principem de hac re scribere ad psam Angliae Reginam. Eius enim auctoritatem, vt aiunt, pluris faceret quam cuiusquam alterius. Multi etiam hic valde dolent Principes Germanos, non saltem mittere Legatos, qui istam stolidam Pontificis arrogantiam, retundant, nec possunt satis mirari aliquos Euangelicos Principes conferre Consilia cum Guisiis, quorum manus adhuc innocentum sanguinem stillant, nec dubito eos eodem esse animo, quo semper fuerunt, sed ipsis non sunt eaedemvires. Scis Card. Lotharingicum relicta aliqua portiuncula Episcopo Metensi, occupare reliquam partem Episcopatus, non vt Episcopum, sed vt Principem Imperii, hocque esse factum consentiente Rege Henrico, an vero impetrarit Consensum Imperatoris, non satis scio, quamuis vulgo dicatur eum impetrasse. Nuper ibi edixit, vt qui nollent religionem Pontificiam obseruare, intra certum tempus inde migrarent asportatis suis rebus. Hoc autem edixit sub poena capitis. Nisi velimus nos sponte fallere, haec satis

indicant, quo sint animo erga nostram religionem. Regina Angliae creat suum Robertum Dudleum Ducem Clarentiae, paulatim deuenietur ad regnum. Dux Florentiae expulit tota ditione Comitem Petilianum Vrsinum, et eius oppida muniuit praesidiis. Is Comes prius expulerat patrem senem, et erat addictus Hispanis, qui valde aegreferunt hoc esse factum a Florentino, et credo quod libenter aduersus ipsum aliquid molirentur, cum praesertim adhuc obtineant in agro Senensi portum Herculis, et Orbitellam munita oppida, sed sciunt nuper esse factum foedus arctissimum inter Venetos. Pontificem Rom. et ipsum Florentinum, et praeterea metuunt Turcarum aduentum in Italiam. Nuper Venetiis deprehensi sunt ad septuaginta nostrae religionis, qui in quibusdam aedibus concionem audiebant. Audio Senatum nihil durius in eos statuisse. Existimo Dn. de Ramboillet iam ad vos peruenisse. Is plura vobis narrabit de rebus Gallicis. Dux Niuernensis est mortuus. Eius vidua Comes S. Pauli vix attigit annum vicesimum, est formosa, et habet ad centum millia francorum, in reditibus annuis. Ea est quae nupserat Anguiano, qui periit in pugna ad Sanquintinum, et quam dicuntur ambiuisse Ioannes Gulielmus Dux Saxoniae, et Princeps Orangiae. Illa beabit aliquem suo coniugio. Mitto facultates legati, quibus nihil potest cogitari ineptius, praesertim hoc rerum statu. Vix quarto Mense (ex quo a Rege sunt concessae) approbauit eas Senatus huius vrbis. Ego iam paro me ad iter, et forte ad vos veniam, antequam hae literae tibi reddantur. Bene et feliciter vale. Lutetiae 8. Calend. Martii 1562.

EPISTOLA LXX. Eidem.

MAgnifice Domine, mitto tandem edictum de religione, quod quidem promulgatum est in omnibus Parlamentis huius regni, praeterquam in hoc Parisiensi, et in Burgundico. Quoniam vero in eo sunt multa, quae verbis ambiguis et obscurioribus sunt inuoluta (vt solet fieri quando a Magistratu aliquid contra ipsius voluntatem extorquetur) ita illud verti vt existimem te sententiam posse percipere: quod difficulter praestitisset homo non natus in Gallia. Omisi proemium et conclusionem, quia non multum ad rem faciunt, et sunt formulae, quae plerisque aedictis inseruntur. Ante decem dies, Regina, Nauarrus et alii proceres hic egerunt cum Senatoribus, vt illud curarent promulgari, sed nihil ab

ipsis potuerunt impetrare, quod indignissime tulit Regina. Nauarrus vero dicitur non serio rem egisse. Nam iam est a nostris plane alienus, aut saltem ita pulchre hoc simulat, vt omnes ipsi in ea re credant, ego tamen adhuc dubito, nec possum adhuc mihi persuadere, quae facit ab ipso serio fieri. Quod si non simulat, non possum satis mirari, potuisse ei persuaderi, vt coniungat se iis, qui conati sunt ipsum opprimere, aduersus eos, quibus, si non salutem, at certe istam suam Amplitudinem debet. Nam Castilionaeos iam oppugnat, et Guisios dicitur reuocare. Vxor et Condaeus Frater in hac re ab eo aperte dissentiunt, et iam experiuntur neminem posse diu serio Christum profiteri, sine Condimento crucis. Ipsi (vt audio) fit spes compensationis ob regnum Nauarrae, quod non prius credam fore, quam videro accidisse. Frater Cardinalis dicitur fieri Legatus Auenionensis. Is quidem est plane Pontificius, sed tamen nihil est in eo violentae naturae. Puto Card. Ferrariensem esse auctorem istorum consiliorum: nec possum satis mirari simplicitatem Gallorum, quod hoc rerum statu hominem peregrinum, (et quidem Italum) admittant ad suas deliberationes; qui sine dubio conabitur omnia turbando, et Regi Hispaniae gratificando, sibi viam ad Pontificatum sternere. Quid autem hoc est aliud, quam anguem in sinu fouere. Nauarrus iam nullo vtitur familiarius, quam Mareschalco a S. Andrea, qui simul cum Aumalio collecto milite, dicebatur nuper constituisse facere in nostros impetum, interea dum audiunt Concionem. Sed re patefacta plerique nostrorum venerunt armati ad Concionem, et iam idem quotidie faciunt, et inter reliquos studiosi magno numero. Iis praebent se Duces Dandelotus Frater Amiralii, Princeps de Rohan, et Frater nothus Reginae Scotiae, ac alii Illustribus familiis nati, quod, meo iudicio, non faciunt sine consensu Reginae: aliter enim grauiter peccarent in leges regni. Monmorantio vrbis praefecto mandatum est, vt huc inducat praesidii causa, duas alas equitum, et certum numerum peditum, quibus praeerit Dandelotus. Interea autem dum isti milites praesidiarii expectantur, nobilitas et studiosi funguntur eorum officio, et tota vrbs armis perstrepit. Pontificii desperant fere de reliquis vrbibus Galliae, sed existimant summam rerum in hoc consistere, vt hanc sibi addictam retineant. Verum ita crescunt hic studia factionum, vt verear, ne eam omnium primam amittant. Quamuis enim a partibus eorum sint plures Cardinales, Episcopi, Abbates, Praesides, Assessores, et alii, qui opibus et auctoritate valeant: nostri tamen viribus et ferocia videntur esse potiores, et si ad vim deueniatur, totius ipsorum sapientiae nullus erit vsus. Mihi venit in mentem facetum dictum Ludouici 2. Regis Galliae, cui suscepturo bellum

aduersus Venetos cum quidam dicerent fore periculosum, illud bellum propter eximiam Venetorum sapientiam: ego, inquit, multitudine stultorum ipsorum sapientiam obruam. Quicquid sit, summum periculum huic regno imminet, et si semel stringantur enses Rege puero, non facile recondentur in tanti studiis partium, nec vnquam fere in bellis ciuilibus victores moderate vtuntur victoria. Regina est in summo moerore: nam si ad arma deueniatur, quocunque res cadant, accipiet detrimentum, cum ipsius vtilitas sit plane coniuncta cum publica. Orator Anglicus dixit mihi, sibi intra paucos dies significandum, quid in Anglia decretum sit de Concilio Tridentino, et promisit se id mihi indicaturum. Ob eam rem hic paulo diutius haereo, quam constitueram. Dicuntur hinc mittendi Tridentum 36. Episcopi, sed haec res videtur mihi in longum trahi, et non serio agi. Mutatum est consilium de mittendo eo Candalio, et iam aiunt mittendum Dn. de Vielleuille praefectum Metensem. Heri hic celebrarunt Iubilaeum, ex mandato Legati Pontificii: nostri vero conuenerunt, (vt existimo) ad quadraginta millia, et praecipuas plateas vrbis armatis compleuerunt. Tres concionatores tantae multitudini vix sufficiebant. Belgae instituunt Academiam Doaci in Attrebatibus, vt habeant occasionem hinc reuocandi suos studiosos. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 1. Mart. 1562.

Decreta facta de religione 17. Ian. 62.

QVicunque templa occuparunt, siue ii sint nouae religionis, sive alii, iubemus ipsos, statim vbi fuerit promulgatum hoc edictum, ab iis discedere et praeterea ab omnibus aedificiis, bonis, et redditibus Ecclesiasticorum, quocunque loco fuerint, quorum plenam et integram possessionem ipsis Ecclesiasticis relinquent: ita vt iis eodem modo fruantur, quo fruebantur antequam ipsis adimerentur. Praeterea vt restituant quicquidreliquiarum, et ornamentorum Ecclesiasticorum templis ademerunt. Nec poterunt qui sunt nouae religionis, alia templa occupare, vel construere, siue in vrbibus, siue extra vrbes, nec impedient quominus Ecclesiastici, nunc et imposterum frua ntur suis decimis, redditibus, iuribus, et bonisquibus cunque.

vlla spe gratiae, ne quis cruces aut imagines deiiciat aut demoliatur, aut aliquid committat, quod scandalo aut seditioni causam dare possit,

Item ne publice aut priuatim, nec interdiu nec noctu, ad habendas conciones in vrbibus conueniant. Nihilominus vt inter nostros subditos conseruetur pax et concordia, quousque Deus sua benignitate nobis concesserit, vt eos iterum coniungamus, et reducamus in vnum Ouile, (qua re nihil magis expetimus) intermittimus et suspendimus prohibitiones ac poenas, quae edicto facto Mense Iulio, et aliis praecedentibus irrogantur, quantum attinet ad conuentus, qui concionem, precum, et aliorum exercitiorum religionis causa, interdiu, extra vrbes habebuntur. Hoc autem ad tempus decennium, videlicet quousque per concilium vniuersale, aut per nos aliquid aliud de ea re constituatur.

Sub iisdem vero poenis prohibemus, ne qui iudices, magistratus, aut alii, (cuiuscunque sint status et conditionis) molestiam aut impedimentum vllo modo adferant iis, qui sunt nouae religionis, quandocunque suae religionis causa, extra vrbes ibunt, redibunt, ac conuenient. Imo si qui istis faciant iniuriam, nuperamus nostris Magistratibus, vt tumultus ac seditionis vitandae causa, eos coerceant, et seditiosos, cuiuscunque sint religionis, statim ac seuere puniant iis poenis, quae continentur in superiobus nostris decretis, et praesertim in eo quod est factum aduersus seditiosos, et eos, qui vi aut armis aliquid aggrediuntur. Quae edicta in omnibus aliis rigide obseruari volumus: denuo praecipientes nostris subditis, cuiuscunque sint religionis ordinis, et conditionis, nevsquam armari cenueniant, nec religionis causa mu tuo se prouocent, aut conuicientur, nec sint auctores, procuratores, aut fautores alicuius seditionis, sed quiete viuant, ac placide inter se conuersentnr, ac se mutuo ferant: nec bombardas, aut aliud genus vetiorum armorum gestent, seu ad suos conventus seu alio: exceptis tamen nobilibus, quibus licebit gestare gladium et pugionem, quae sunt arma ipsis vsita.

Praeterea ministris et aliis qui valent auctoritate in nouis Ecclesiis, praecipimus, ne in suas Ecclesias vllos recipiant, quin prius inquirant in vitam, mores et conditionem ipsorum, vt, si forte alicuius criminis sint accusati aut condemnati ob contumaciam, quia noluerunt sie sistere in iudicio, tradant eos nostris magistratibus, vt ab iis meritas poenas exigant.

Item quotiescunque nostri Magistratus volent accedere ad eorum conuentus, et interesse concionibus ac audire, quid in iis doceatur, volumus vt eos admittant, et habeant dignitatis ac muneris ipsorum rationem.

Quod si facinorosum aliquem persequantur, obtemperent ipsis, et si sit opus, sua opera et auxilio ipsos iuuent.

Item Vetamus, ne celebrent vllos Synodos aus consistoria, nisi ex permissione nostrorum magistratuum, aut ipsis praesentibus, nec creent inter se magistratus, aut leges et statuta condant, cum hoc ad nos solos pertineat, verum si existimant suae religionis exercitium exigere, vt inter se constituant ordinem aut disciplinam aliquam, ostendant nostris Magistratibus, quae constituerint, qui ea approbabunt, si videant non esse iniqua: vel nos eorum certiores facient, vt vel ea permittamus, vel nostram sententiam de iis significemus. Non poterunt tabulas conficere, in quas suorum nomina referant, vt se muniant, et mutuo iuuent, nec vt alios offendant. Nec poterunt tributum suis indicere, aut aliquid pecuniae ab iis exigere. Et quantum ad Eleemosinas eorum attinet, volumus eus esse voluntarias, et nemini in iis praescribi.

Obseruabunt ii, qui sunt nouae religionis, nostras Ieges politicas, et etiam eas, quae receptae sunt in nostram Ecclesiam Catholicam, quantum attinet ad festos dies, vt in iis non laborent, et quantum ad coniugia, vt conservent gradus consanguinitatis et affinitatis, vt vitentur occasiones litium et contentionum, quae inde oriri possent, cum pernicie plurimarum honestarum familiarum in nostro regno. Posset hoc etiam dissoluere illa vincula amicitiae et beneuolentiae, quibus coniugia et affinitates nostros subditos coniungunt,

Volumus ministros accedere ad magistr atum eius loci, in quo viuunt, et ipsi iureiurando promittere se obseruaturos ea, quae in his literis continentur. Promittent etiam se in concionibus nullam doctrinam populo propofituros, quae contraria sit puro verbo Dei, vt continetur in Symbolo Nicaeno, et libris Canonis veteris et Noui Testamenti, ne nouis haeresibus subditos nostros inficiant.

Expresse autem ipsis interdicimus, et sub iis poenis, de quibus antea, ne in suis concionibus conuicientur, et inuehantur in Missam, et ceremonias receptas in nostram Ecclesiam Catholicam, et ne hinc inde vagentur, et a pago in papum eant, vt ibi vi concionentur, sine consensu et voluntate Dominorum, pastorum, et aedituorum ipsarum parochiarum.

Eodem modo omnibus concionatoribus interdicimus, ne in suis concionibus vtantur conuitiis, et in vehantur in ministros, et ipsorum sectatores, quoniam eiusmodi inuectiua, hactenus potius fuerunt causae seditionum, quam causae excitandae religionis in animis hominum,

Omnibus autem cuiuscunque ordinis aut conditionis fuerint, interdicimus, nae in suas aedes recipiant, aut occultent quenquam, qui sit accusatus

aut condemnatus ob seditionem, sub poena mille coronatorum, qui conuertentur in vsus pauperum: quod si non sit soluendo, is qui aliquid tale commiserit cedetur virgis, et mittetur in exilium.

Volumus praeterea, vt omnes qui imprimunt, vendunt, aut spargunt carthas, et libellos famosos, primo caedantur virgis, secundo vero deprehensi, vltimo supplicio afficiantur.

EPISTOLA LXXI. Eidem.

MAgnifice Domine, toto hoc Mense ideo nihil scripsi, quia in singulos dies cogitabam, me itineri committere, et coram turbatum Galliae statum vobis plenius indicare. Sed crescentibus hic partium studiis, dum istarum contentionum aliquem exitum videre cupio, perpetuo aliquid interuenit, quod iter meum remoraretur. Iam vero res sunt eo deductae, vt iam non putem consultum, vt hinc tam cito discedam: et quia istae turbae forte ad vos perferuntur, eorum sermonibus, qui suis affectibus indulgent, repetam paulo altius earum originem, quantum coniectura assequi, et ex hominum non imperitorum sermonibus intelligere possum, In Conuentu habito sub initium Ianuarii, Pontificii videntes sibi extortum, vt nobis liceret impune religionis causa conuenire, et Sacramenta ac reliqua, quae ad religionem pertinent, administrare: caeperunt cogitare de turbanda potius Republ. quam pati se deturbari, de possessione inveteratae adversus nos tyrannidis, cui hactenus iura et leges regni praetexuerunt. Facile credo auctores talium consiliorum esse Pontificem Rom. et Regem Hispaniae, actores vero istius tragoediae, fuerunt Connestabilis, Cardinales Ferrariensis et Turnonius, Mareschalcus a S. Andrea, et alii quidam tibi minus noti. Quoniam autem metuebant, si non succederent consilia, ne accusarentur, fecisse contra leges Regni, et quia non sperabant, se posse perducere Reginam ad vlla consilia, quae regni quietem perturbarent, Nauarrum tanquam suis artibus magis obnoxium, aggressi sunt, ac nescio, quibus pollicitationibus eo perduxerunt, vt nostrae parti (quam hactenus pulchre foverat) palam iam aduersetur. Persuaserunt etiam ipsi, vt in gratiam rediret cum Guisiis, ac eos in aulam reuocaret, Videbant enim, si istos sibi non adiungerent, se Regina repugnante, nihil posse aduersus nostros constituere. Rebus ita constitutis reuocatus est ex Germania Guisius, qui in itinere edidit pulchrum specimen suae voluntatis, patrato illo facinore, in oppido Vassi, de quo nihil

iam scribam, quia non dubito ad vos esse perscriptum. Venit autem instructus equitatu armato satis numeroso, et cum diuertisset in quandam suam arcem Nanteuil, quae hinc distat quatuor milliaribus, accesserunt ad eum Connestabilis. Mareschalcus a S. Andrea et plures alii, quos per aliquot dies splendidissime accepit. Decima sexta huius Mensis, ingressus est in hanc vrbem Regia Magnificentia: nam habuit in suo Comitatu Connestabilem, quatuor Regni Mareschalcos, septendecim equites ordinis Diui Michaelis, et aliquot Principes, et ad mille sexcentos equites dimissos in duas turmas, quarum priorem duxit Aumalius eius frater, in altera ipse medius incessit inter Connestabilem et Mareschallum a S. Andrea, et filius eius primogenitus, inter duos filios Connestabilis. Cum ad vrbem accederet, incredibilis multitudo ciuium est ei obuiam effusa, et omnes Pontificii existamabant, suum redemptorem certo aduenisse. Postridie Praepositus mercatorum, qui hic est summus Magistratus inter ciues, cum opulentis aliquot ciuibus accessit ad eum, et detulit ei sua et suorum ciuium officia, et cohortatus est eum, vt causam religionis Catholicae fortiter defenderet. Primum remotus est ab vrbis gubernatione. Mommorantuis filius Connestabilis, hoc vt audio, procurante eius patre, eo quod nostrae parti addictior videretur, nec vellet discedere ab amicitia Castilionaeorum. In gratiam autem Nauarri suffecerunt ei Cardinalem Borbonium, cui adiunxerunt tanquam Consiliarios Mareschallus Brisacium et Thermaeum, et Praesidem de Selna ac Dauanaeonum, qui omnes sunt ex arcano Regis consilio, et nostrae religioni infensi. Diuertit autem Borbonius in arcem Regiam, quod non fecerant alii gubernatores, qui hic ante ipsum fuerant. Condaeus qui hic tunc agebat, intelligens quid isti molirentur, coepit se munire praesidiis, et stipatus ducentis aut trecentis equitibus ex inobilitate, bis cum vxore et filio puero, accessit ad concionem, quae in hac parte vrbis habebatur, cum tamen habitaret in altera, et abessent eius aedes a loco concionis (ut existimo) longo dimidio milliari Germanico. Vicesima huius Mensis trepidatum est sub noctem in aedibus Guisii et Connestabilis, et pernoctarunt omnes armati. Hoc renunciatum est Condaeo sub horam vndecimam noctis: qui veritus ne quid isti aduersus se aut suos molirentur, introduxit in suas aedes ad trecentos armatos. Vagabantur autem tota nocte in vicinis plateis quinquaginta aut sexaginta, ex ipsius equitibus. Postridie Nauarrus venit in hanc vrbem, cui processit obuiam Guisius cum ornatissimo equitatu: Condaeus mansit domi. Credo Nauarrum ideo properasse, vt impediret celebrationem Coenae. Constitueramus enim eam celebrare 22. huius Mensis, qui fuit dies Palmarum, Eo ipso die Palmarum,

Nauarrus, Connestabilis, Guisuis, et reliqui proceres eius factionis, ex summo templo, magna pompa accesserunt ad templum Genoue, quae est Dea tutelaris huius vrbis. Solus Connestabilis vehatur equo propter podagram. Postridie Condaeus cessit vrbe sub horam vndecimam, et abduxit secum Bezam, et Petrucellum suum Concionatorem. Discessit autem fratre Nauarro non viso, ad quem tamen salutandum misit vxorem et filium. Discedens lente admodum processit, et primum quarto die a discessu venit in vrbem Menux Meldam, sitam ad Matronam fluuium, quae hinc tantum distat decem milliaribus. Ubi eo venit statim factus est ad eum magnus concursus equitum, et tandem eo venerunt Admiralius et Dandelotus fratres. In hac vrbe admodum trepidatur, et sunt clausae omnes portae, exceptis quatuor aut quinque, quae tamen etiam interdum clauduntur, et sunt munitae magno militum praesidio, vrbisque defensio per partes est distributa certis praefectis, et quotidie plures milites conscribuntur, ita vt iam omnia, hic et in tota vicinia armis perstrepant. Nostri tamen interea non intermittunt suas conciones, nec ad eas minor hominum multitudo conuenit quam antea. Nauarrus, Connestabilis, Guisius et alii, rebus pro suo arbitrio hic constitutis, petierunt a Regina vt huc veniret deliberatura cum ipsis, vel potius approbatura quae ipsi constituerant. Regina respondit ipsis, non esse opus suo consilio, cum omnium optime regni negotia intelligerent, et haberent in hac vrbe innumeros viros eruditos, et rerum Gallicarum peritissimos, Monuit tamen eos, ne quid facerent cuius non possent reddere rationem Regi vbi adoleuerit. Accepto eo responso hinc discesserunt 26. huius Mensis. Praecessit reliquos Connestabilis vectus lectica ob podagram. Aliquot horis post subsecuti sunt Nauarrus, quinque Guisii et reliqui Proceres, et recta in aulam iuerunt, quae iam est ad arcem Fontainebleau, 27. Rex audiuit Guisium flexis genibus refellentem, quae ipsi ab aduersariis obiiciuntur, et commemorantem, quanta fide ipsi et sui maiores huic regno inseruiuissent. Idem quod frater fecit postea Aumalius. Aiunt Regem vultu non satis placido eos audiuisse. Aurelianensi autem non potuit persuaderi, vt isti actioni interesset. Condaeus confirmatis viribus hodie Melda discessit, et sub horam tertiam pomeridianam accessit ad hanc vrbem, cum mille et octingentis equitibus pulcherrime instructis, et equitans secundum vrbis fossam dicitur petere pontem Sancti (Sanct Clou) Clodoaldi, qui hinc duobus tantum milliaribus distat, vt ibi traiiciat Sequanam. Ibi crasse ei adiungent ducenti equites. Sub eius accessum ad vrbem ita erant consternati ciues, vt se iam omnino periisse crederent, et tota vrbe sparsa erat fama, eum habere secum ad triginta

millia militum. Quidam putant ipsum Condaeum recta contendere in aulam, sed credo eum ire Aureliam, vt eam belli arcem constituat, et ibi expectet eos, qui veniunt ex Normannia, Britannia, Pictonibus, et tota Aquitania. Puto eum intra octiduum habiturum ad sex aut septem millia equitum. Aduersarii videntur turbari, nam sunt minus parati, et multi ab ipsis quotidie deficiunt, promittunt autem se deposituros arma, si ea Condaeus deponat, et dicunt se cupere depositis armis placide omnes controuersias transigere. Condaeus respondet aequum esse, ut priores arma deponant, qui priores ea induerunt. Haec mihi vere videntur esse tempora Iulii et Pompei. Vtraque pars dicit se habere Reginam sibi fauentem. Ego existimo eam fauere quieti et tranquillitati Reipub. et odisse auctores istorum motuum. Fama est eam cum Rege cras venturam in arcem Vicennarum, quae hinc distat duobus milliaribus. Quid autem nostros impulerit, vt arma sumerent iam referam. Sciunt aduersarios suos, (non adhibita in consilium Regina,) hoc agere vt a Sorbonistis, fidei Confessio conscribatur, quam primum approbant Regina, postea Nauarrus, ac deinceps omnes, qui sunt ex arcano consilio Regis. Qui non approbabunt statim cogentur se abdicare Magistratibus quos gerunt. Postea Guisius tanquam Regiae domus Praefectus, seu magnus Magister, [vt vocamus] adiget etiam omnes ministros Regios iurare in eam Confessionem, qui non iurabunt statim remouebuntur. Idem fiet in Parlamentis et aliis iudiciis, ac etiam a Praefectis equitum, qui a Rege perpetuis Stipendiis aluntur. Postea interdicetur nostris, ne religionis causa inposterum conueniant, et iubebuntur omnes concionatores, sub poena Capitis, intra Mensem ex Gallia discedere. Istis autem artibus praecipue petuntur Castilionaei, Cancellarius, et Episcopus Valentinus, et dicunt iam esse accersitum Card. Arminacensem, vt ei Regium Sigillum tradatur. Omnium istarum actionum capita sunt Nauarrus, Connestabilis et Guisius, ita vt videatur triumuiratus constitui. Haec Consilia sine dubio non proficiscuntur a Nauarro. Excuso etiam Guisum, qui propemodum adigitur ad haec quae iam facit. Sed nonpossum satis mirari, Connestabilem hominem plane senem, cuius res sunt optimo loco, et qui hactenus habitus est prudentissimus, tale quid tentare, ac se, suas fortunas, immo pulcherrimum hoc regnum in summum discrimen adducere, cum praesertim habeat liberos aetate florentes, ac tantas opes, quantas vix vllus in Orbe Christiano, qui subsit alicui Regi. De Cardinalibus non miror, cum sit professionis eorum miscere omnia bellis ac seditionibus, vt illud regnum Antichristi, et suas turpes voluptates defendant. Turnonius omnium primus accipiet praemium suorum scelerum, iam enim agit impuram

animam. Ferrariensis forte non male sibi consuleret, si se mature trans alpes reciperet. Orator Hispanicus frater Atrebatensis strenue infundit oleum camino, sed non est mirum, cum sit natura inimicus, et ex malo coruo malum ouum. Vides miserum statum Galliae, et nos non procul abesse a bello ciuili. Forte Deus miserebitur innocentis Regis, qui optimam spem de se omnibus praebat. Quae deinceps acciderint, ac de rebus peregrinis postea scribam, iam enim non vacat, cum haec multa nocte scribam, nactus tabellarium, qui cras summo mane discedat. Bene vale. Lutetiae 30. Martii 1562.

EPISTOLA LXXII. Eidem.

MAgnifice Domine, quamuis in hac rerum perturbatione, nec voluntas nec scribendi Argumentum mihi vnquam desit ac etiam saepius et diligentius quam antea scribere soleam, quia tamen et hic et in Belgio sunt qui scutentur tabellarios, difficillimum iam est literas ad vos transmittere. Quoniam itaque vereor ne ex literis meis aliquae intercidant: soleo interdum quaedam repetere, quae antea scripsi, praesertim si ea mihi memorabilia videantur. Condaeus metuens ne Aurelia, [cuius est maxima Commoditas] excluderetur, ita cum equitatu properauit, vt vno die confecerit octodecim Gallica milliaria. Dandelotus autem mutatis equis praecesserat, et portam qua huc itur iam occupauerat. Secunda huius Mensis ingressi vrbem, posuerunt in portis Custodias, et hoc egerunt vt vicina oppida, ad Ligerim in sua haberent potestate, ne fluminis nauigatio, et inuectio Commeatus ab aduersariis impediri posset. Antequam veniret Aureliam Condaeus, missus est ad eum a Regina et a Nauarro Dominus de Gonnor, frater Brisacii Mareschalli, qui ageret de pacificatione, et [vt audio] hortatus est Condaeum, vt iret in Aulam oblatis etiam obsidibus, sed is re infecta rediit ad eos, a quibus fuerat missus. Connestabilis venit huc tertia huius Mensis, et postridie stipatus aliquot armatis cohortibus circuiuit murum vrbis. Dum autem ab hac nostra parte murum circuit, quidam ex ipsius militibus exusserunt suggestum, ex quo nostri concionabantur, et scamna in quibus sedebant audientes concionem. Quidam dicunt hoc ipsius mandato esse factum,

alii vero negant. Populus illa re factus ferocior, eodem die post Meri diem, irruit in villam satis splendidam, in qua ab altera vrbis parte, nostri habebant suas conciones, et stolido impetu eam incendit, ac miras in vrbe turbas excitauit. Multi enim sunt a saeuiente populo interfecti et vulnerati, et nonnullae domus direptae, duraruntque istae turbae per octiduum, sed tamen coeperant ante aduentum Connestabilis. Hoc autem admodum miserabile in istis turbis accidit, quod po stridie Paschatis, quidam rustici ebrii invaserunt vxorem Condaei vicinam partui, quae cum exiguo comitatu recipiebat se in arcem Muret, vicinam vrbi Suessionum, vt ibi pareret. Comites autem eius, et lecticam, qua vehebatur, saxis petierunt, et aliquot vulnerarunt. Misera metu consternata subito enixa est in ipsa lectica gemellos Masculos, qui adhuc sunt superstites. Ipsa etiam dicitur recte valere. Sexta huius Mensis Rex ingressus est in hanc vrbem nullo plane splendore, immo totum agmen videbatur mihi aliquid lugubre habere. Vno ordine equitabat, Nauarrus dexter, Rex, Regina, et Aurelianensis. Istos praecedebat filius Nauarri solus, filium Nauarri praecedebant Cardinal. Borbonius dexter et Princeps de la Roche sur yon. Istos praecedebant Connestabilis dexter Guisius Dux, et Card. Guisius. Reliqui Principes et Proceres praecedebant non ita magna habita ratione dignitatis. Post aduentum Regis in vrbem, res coeperunt hic esse paulo tranquilliores: Statim enim interdictum est sub poena capitis, ne quis alienas aedes inuaderet, aut quenquam iniuria afficeret. Denuo autem missus ad Condaeum Dominus de Gonnor cum aliquot Regiis Secretariis, vt ageret de pace. Missus est etiam ob eandem causam Episcopus Valentinus, ac tertio Dominus de Gonnor, sed omnes re infecta redierunt, Petit Condaeus vt obseruentur Regia edicta, et praesertim illud, quod factum est de religione 17. Ianuarii. Item petit, ut qui armati circumsistunt Regem et Reginam, deponant arma, et se recipiant in suas praefecturas, et se cum suis idem facturum propromittit. Reliqua quae ab ipso petuntur, non est necesse scribere, cum non dubitem ante has meas literas venturum ad vos eum, qui perfert ad Illustrissimum nostrum Principem Condaei literas cum scripto, in quo explicat causas, quae ipsum impulerunt ad sinuenda arma. Altera pars etiam mittit ad Germanicos Princeps, Cortelarium Heluetium, Regium interpretem, quem puto etiam venturum ad vos, ante has meas literas. Credo eum perferre edictum, quo nostri iubentur arma deponere, et quo Rex testatur, nec se nec matrem esse captiuos, et concedit nostris eandem libertatem in religione, quam antea habuerunt. Excipit tamen hanc vrbem, in cuius finibus prohibet ne nostri habeant conuentus publicos

aut priuatos, quos intermiserunt ex quo huc venit Connestabilis. Vtraque autem pars magna diligentia conscribit militem. Qui hic sunt vtuntur Regis nomine, et conuocarunt alas equitum, quas Rex perpetuis stipendiis alit, et praeterea indixerunt nobilitati, vt se armis et equis instruat, et sit parata ad 25. huius Mensis. Miserunt etiam in Germaniam Rocandolphum, et ad Heluetios Praefectum Frolich, qui militem conscribant. Qui sunt Aureliae videntur esse paratiores. Iam enim fere habent ad quatuor millia equitum, optime armatorum, quorum plerique sunt, ex praecipua nobilitate huius regni, et inter eos sunt multi egregii viri. Nuper accersitus Aureliam fui spectator modestiae eorum, et cum maxima voluptate per aliquot dies sum conuersatus cum plurimis: qui omnes visi mihi sunt pleni fiducia, et hoc suo instituto nihil aliud spectare, quam gloriam Dei. Si isti homines interirent, existimo quod non solum ipsa virtus, sed etiam virtutis seminarium in hoc regno extingueretur. Praeter eos qui iam sunt Aureliae, expectantur intra paucos dies, ad duo millia equitum ex Britannia, Armorica, quorum dictor est Princeps de Rohan, cognatns Condaei. Vndique etiam confluunt pedites, sed tamen hac parte sunt minus parati. Dicuntur tamen aduenire cum multis cohortibus Dominus de Gramnont ex Vasconia, et Dominus de Monbrun ex Gallia Narbonensi. Multae etiam vrbes magni nominis ad Aurelianenses quotidio deficiunt. Omnia geruntur Consilio Admiralii, hominis (vt mihi videtur) sapientissimi et moderatissimi. Dum eram Aureliae, saepe sum cum eo locutus: nam diligenter me interrogavit de statu rerum Germanicarum, et quid existimarem ipsos sibi debere promittere de Germanicis Principibus. Regina adhuc summo studio hoc agit, vt componatur istud dissidium. Spero quod Deus honestos eius conatus iuuabit, et miserebitur Regis innocentis, viduae afflictissimae, ac tot praestantium virorum, et vt ait propheta, ferrea Principum corda reddet carnea. Hoc auget meam spem, quod ex quo sumpta sunt arma, neutra pars, quicquam atrox adhuc perpetrauit, si excipiamus, quae stolido populi impetu sunt facta, in quo merito potest reprehendi quorundam gubernatorum negligentia. Belgae conuocant suum militem, audio etiam idem fieri in Hispania, ita vt hoc regnum videatur versari, in maximo periculo, nisi componantur istae controuersiae. Regina mittit Dn. de Ramboillet [qui apud vos fuit) ad Regem Hispaniae, et petit ne suos armet, ne praebeat etiam aliis vicinis gentibus occasionem armandi se, quod non dubito aliquos facturos, et praesertim Anglos. Mittitur etiam in Angliam Comes de Rossi, qui est ex antiqua familia Luzelburgensi. Qui Aureliae sunt miserunt etiam legatos duos ad Principes

Germanicos, vnum ad Rhenanos, alterum ad eos, qui ad vlteriorem Germaniam pertinent. Item singulos ad Heluetios, ad Reginam Angliae, et Regem Hispaniae, et ad Ducem Sabaudiae, qui indicent causas, quae ipsos impulerint ad sumenda arma: quae omnia puto vos antea audiuisse. Cardinalis Lotharingicus intra paucos dies huc est venturus, spero eum potius fore auctorem pacis quam belli. Satis enim intelligit, quantum malorum oriri possit ex hoc bello. Angliae et Scotiae Reginae breui conuenient Iorch Eboraci, in qua vrbe mortuus est Septimius Seuerus Imperator, et Constantinus magnus natus. Princeps Hispaniarum recidit in Febrim. Rex Philippus indixit Brabantis mille et ducentos remiges. Scit enim instructam esse Constantinopoli Classem octuaginta triremium. Turcae abduxerunt fraude Constantinopolim Regem Algierae filium Barbarossae, et est missus Algieram a Solimanno Bostanges Bassa praefectus hortulanorum, homo peritissimus rei militaris. Hoc valde incommode accidit Hispanis, nam pro tenui regulo, iam habent vicinum potentissimum tyrannum. Iam hic agit vnus ex iis, qui istud negocium tractarunt, missus huc a Solimanno vt gratuletur regi, cui adduxit equos, et equas Turcicas, eximiae pulchritudinis. Balduinus hic viuit, et habet apud se filium naturalem Regis Nauarrae. Docet priuatim iuridica, et historica, et habet ad septuaginta auditores, a quibus singulos coronatos quolibet Mense exigit. Mitto ad te Molinaei literas. Deus Conseruet te et tuos. Lutetiae 19. April. 1562.

EPISTOLA LXXIII. Eidem.

MAgnifice Domine, iam fere nobis adempta est ea spes, quam hactenus habuimus de pacificatione. Proceres enim qui sunt Aureliae, curarunt eo adduci suas coniuges et liberos, et quicquid est ipsis charissimu m. Venit etiam eo Card. Castilionaeus Frater Amiralii. Sunt autem irritati atrocissimo facinore, quod aduersus nostros nuper patratum est in vrbe Senonum, cuius est Archiepiscopus Card. Guisius: Nam excitato tumultu admodum multi ex nostris sunt crudelissime trucidati, quorum Cadauera sunt coniecta in Ionam fluuium, qui illam vrbem praeterlabitur, et in Sequanam influit. Hoc autem valde auxit rei indignitatem, quod ipsa cadauera secundo fluuio deuecta, per aliquot dies visa sunt per hanc vrbem fluitare. Nuper cum recenserentur milites ad Sequanam, et Rex,

Aurelianensis, Regina, Nauarrus, et alii proceres ex ipsa ripa spectarent, cadauer vnum ad ipsam ripam fluitauit brachiis expansis, perinde ac si vindictam ab ipsis flagitaret, et in ea re iuuaretur a fluctibus. Hoc conspecto Regina auertit oculos, et filios statim illinc abduxit. Spargitur fama, nautas fuisse auctores illius caedis, sed non desunt qui dicant aliquos ex proceribus summisisse milites, qui sumpto nautarum habitu, illud facinus perpetrarunt. Nondum tamen est plane intermissa actio de pace: nam nudiustertius sunt missi Aureliam duo viri magnae auctoritatis: ipse nimirum Episcopus Aurelianensis, et Dominus de Laubespine, qui est praecipuus inter Regios Secretarios, sed vix credo eos quicquam effecturos. Nam audio heri populari tumultum occupata esse templa Aureliae, et deiectas aras et imagines. Condaeum vero misso praesidio in summum templum, vix potuisse populum ab eo summouere. Idem factum est in aliis oppidis ad Ligerim, et in multis Normanicis et Aquitanicis. Non est dubium Cardinales Ferrariensem et Turnonium esse praecipuos auctores istius incendii. Turnonius recens mortuus iam percipit mercedem dignam suis praeclaris facinoribus. Quantum ad Ferrariensem attinet, non dubito, quin eum iam serio poeniteat sui instituti. Redditus quos habet in Gallia, sunt fere ducentorum millium coronatorum, sed quamdiu hoc bellum durabit, credo quod minimam ipsorum partem percipiet, cum praesertim pleraque ipsius Sacerdotia sint in Aquitania, 26. et 27. huius Mensis hic recensuerunt militem, sed multi quotidie dicuntur ad Aurelianenses transfugere. Adduxerunt etiam hic fossores, quorum opera vtantur in complanandis viis, et excitandis aggeribus. Interea dum hic ociosi haerent, repararunt propugnaculum ex aggestu solo, quod est ad finem suburbii Diui Iacobi, via Aurelianensi. Qui hic sunt non fidunt viribus quas iam habent, et propterea miserunt in Germaniam Rocandolphum, qui militem conscribat. Audio eum esse infinibus Lotharingiae et Episcopatus Treuirensis, ipsique summitti militem ab Episcopo, et a Petro Ernesto Mansfeldensi Praefecto Ducatus Luzelburgensis. Ante triduum est huc reuersus Rhingrauius, quem dicunt iam in Germaniam ablegandum, vt viginti cohortes peditum conscribat, et curet adduci equitem a Schvvartzburgensi, [aiunt enim eum hoc promisisse, quod miror] vix vtentur opera Illustrissimi Ducis Saxoniae: nam iudicant ipsum fore minus obsequentem quam isti, quibus est ibi fas, vbi maxima merces. Petierunt etiam militem ab Hcluetiis, sed audio ipsis denegatum, ac ipsos misisse qui denuo peterent. Aiunt etiam Saubaudiensem magna diligentia militem conscribere, et suam operam ipsis polliceri, spe recipiendi vrbes Pedemontanas. Sunt tamen qui existiment

eum id facere mandato et sumptibus Regis Hispaniae. Regina Angliae Classem instruit, et quaedam eius naues armatae iam vagantur circa littora Britanniae, Armoricae, et Normanniae. Haec ideo diligentius persequor, ut intelligas in quanto periculo versetur hoc regnum. Esset sane officium Principum Germaniae, ac etiam aliorum cogitare suam rem agi paries cum proximus ardet. Quod nisi mature restingatur hoc incendium, non se continebit intra fines Galliae, sed ad vicinas gentes serpet. Sacerdotes quidem illud excitarunt, sed non dubito ipsos siue vincant siue vincantur, accepturos maximam cladem. Condaeus sine dubio breui mouebit castra: nam ante aliquot dies edixit Aureliae, si qui Mercatores vellent suscipere curam conuehendi commeatum in castra, vt sua nomina profiterentur, se enim conuenturum cum ipsis de praaecio, et partem pecuniae, quae ipsis erit opus, praenumeraturum, et pro reliqua daturum idoneos fideiussores. Fiebat autem in eo Condaei edicto mentio duodecim millium equorum, sed puto hoc intelligi, tam de equis onerariis, quam de militaribus. Huius vrbis Rectores promiserunt ad hoc bellum quater centena millia francorum: sed quia hoc paucorum consilio est factum, offendit plurimos ciues, et ob eam praesertim caufam, quod ea pecunia non aequaliter, a quibuslibet exigitur, sed ab iis tantum quibus visum est Rectoribus, et magis onerantur qui sunt nostrae religionis. Ideo etiam cito taedebit belli huius vrbis ciues, quia multi ex ipsis quotidie coguntur armati excubare ad portas, et suscipere hospitio milites, et praeterea augetur in vrbe difficultas commeatus omnis generis. Aliqui ex proceribus, vt alios ad conferendum alacriores redderent, priuatim contulerunt pecuniam ad istud bellum. Audio Cardinalem Lotharingicum contulisse octo millia coronatorum. Nauarrum sex millia, Guisium et Connestabilem quaterna. Quid reliqui, contulerint ego ignoro. Puto istud Consilium profectum a Cardinale Lotharingico, qui recens venit in hanc vrbem, Fama fuit hic aliquoties sparsa, Pontificios constituisse diripere ades eorum omnium, qui hactenus nostram religionem sunt professi, et die Solis proxima populus inuasit aliquorum aedes ac etiam diripuit. In eo tamen tumultu quidam ex Pontificiis fuerunt interfecti: nam domini aedium quae oppugnabantur, vbi viderunt esse actum de suis fortunis, descenderunt armati in plateam, et ferro sibi viam ad fugam aperuerunt. Monmorantius vrbis Praefectus vbi audiuit excitatum tumultum, statim accurrit cum militari praesidio, et aegre turbam disiiciens, comprehendit quendam, qui nescio quid ex direptis aedibus auferebat, et statim curauit eum de fenestra suspendi, reclamante et populo et magistratu vrbis. Comprehenderat et aliquot alios, cum quibus sine

dubio eodem modo egisset, nisi maiorem tumultum metuisset: quidam enim nebulones ex vicinis templis populum ad arma campanis concitabant. Hoc factum Monmorantii laudatur ab omnibus bonis, et credo quod non parum profuerit ad compescendam rabiem populi. Iam conueniunt Aureliam Theologi nostrarum Ecclesiarum ad celebrandam suam synodum generalem. Misi nuper ad te literas Molinaei, et quia metui ne in itinere perirent, descripsi eas et iam mitto exemplum. Nusquammagis viget in Gallia studium iurisprudentiae, quam in vrbe Biturigum et Tholosae. Apud Bituriges sunt Cuiacius, Contius, Roussardus, et alii homines eruditi in bonis literis. Tholosates sunt Accursiani, sed nimis procul abest ea vrbs a Germania, Pictauii etiam est Schola satis celebris. Quia scribendo quae hic sunt acta propter vrbis vastitatem, saepe soleo facere partium eius mentionem, mitto ad te ipsius vrbis picturam, vt quae scribo possis facilius intelligere. Deus conseruet te et tuos Lutetiae 29. April. 1562.

EPISTOLA LXXIV. Eidem.

MAgnifice Domine, proximis meis literis scripsi, nobis fere ademptam esse spem pacis, at iam de ea plane nulla superest spes. Nam, vt solet fieri, turbata Repub. quotidie multa accidunt, quae vtriusque partis animos exacerbant. Ante aliquot dies facinus admodum atrox perpetratum est Valentiae in Delphinatu. Cum enim se eo recepisset Dominus de la Motte Gondrin, Guisii Vicarius in praefectura Delphinatus, Baro des Agrez et Monbrun, collecto milite irruperunt in vrbern, et ipsum de la Motte, qui se in arcem receperat, obsederunt, arce tandem expugnata, trucidarunt omnes quosibi repererunt. Ipsum vero Praefectum interfectum de fenestra suspenderunt. Is erat insignis miles et auctoritatis non exiguae, ac etiam eques ordinis Diui Michaelis sed erat ita infensus nostrae religioni, vt nullus magis, quae res ipsi perniciem attulit. Nam dicebatur ante paucos dies decem ciues Valentinos ob religionem interfecisse. Patrato hoc facinore isti recta contenderunt Turnonem, et occuparunt illam insignem arcem, in qua dicuntur reperisse praecipuos thesauros Card. Turnonii recens mortui. Iam vero dicuntur petere Lugdunum: quid sit consecuturum ignoro. Istud facinus ita commouit eos qui hic sunt, vt iam dicantur acceptasse auxilia Regis Hispaniae, quae

hactenus recusarant. Miserum remedium! Vereor enim ne plus sit periculi a tali medico, quam ab ipso morbo. Iam in aliquibus partibus Galliae insurgunt Rustici aduersus suos Dominos. In finibus Aruerniae convenerunt quadringenti aut quingenti, ac aliquot nobiles interfecerunt, ac ipsorum arces diripuerunt. Sic, quocunque te vertas, omnia sunt plena miseriarum. Die Martis [quae erit quinta huius Mensis] Connestabilis et Aumalius educent hinc copias, et petent oppidum Estampes, quod est via Aurelianensi, nisi forte eos praeueniant Aurelianenses, qui iam vagantur cum equitatu, et videntur breui moturi Castra. His diebus abduxerunt Aureliam captiuos multos nobiles, qui huc veniebant militatum, et quosdam armis et equis spoliatos dimiserunt. Rothomagenses egressi vrbe nuper dissipatunt aliquot cohortes militum, quae huc tendebant. Infinitum esset talia iam sigillatim persequi, nam in variis locis multa fiunt crudeliter, temerarie et insolenter, quare deinceps ea tantum scribam, quae erunt maxime memorabilia, et spero mihi non defuturum satis amplum Argumentum. Hic iam habetur pro certo Heluetios Pontificios dare militem, sed non magno numero. Quoniam vero non fidunt Euangelicis, faciunt iter per Burgundiae comitatum. Sunt tamen qui adhuc hoc negent. Sed haec Germanica melius nostis. Scripseram Rectores huius vrbis, promisisse ad hoc bellum quadraginta millia francorum. Iam vero exactio illius pecuniae intermittitur, eo quod aliqui ciues etiam Pontificii nolint conferre, et metuunt Gubernatores, ne populum hunc irritent sponte sua satis procliuem ad seditiones. Haec autem pecunia quae ab istis sperabatur, iam exigitur ab Ecclesiasticis. Heri suspensi fuerunt duo ex iis, qui in Feriis Natalis Christi diripuerant Medardi templum vicinum loco in quo nostri concionabantur. Qui duxerunt eos ad supplicium stipati erant [vt minimum] bis mille militibus. Eorum Cadaueribus populus tota nocte crudeliter insultauit. Inde potes colligere, nos hic non in paruo periculo versari, et adhuc fore in maiore, si Condaeus cum exercitu ad vrbem accedat. Rex et Regina addiderunt ad suum praesidium, quadringentos bombardarios, quorum Dux est Philippus Strozza, filius Petri Strozzae. Bene et feliciter vale. Lutetiae 3. Maii 1562.

EPISTOLA LXXV. Eidem.

MAgnifice Domine, ita inuoluuntur hic res quotidie, ut iam exigua pacis spes superesse uideatur. Missus tamen est his diebus Legatus ad Aurelianenses cum conditionibus non iniquis, si bona fide ageretur, qui nondum est reuersus. Conditiones quas perfert sunt hae: vt vtraque pars arma deponat, et Duces factionum ex aula discedant. Omnium priuatarum iniuriarum sanciatur obliuio: si quid autem in Regem peccatum est, id diiudicetur non a Parlamento, sed ab ordinibus regni. Decretum de religione factum Mense Ianuario habeat suam vim, sed tamen sit temperarium, id est si conueniant viri non minoris auctoritatis, nec minore numero, quam fuerint ii, a quibus est factum, vt habeant uis illud mutandi pro suo arbitrio. Vix hinc discesserat is, qui talia mandata ad Aurelianenses pertulit, cum Guisnis, Connestabilis, et Mareschallus a S. Andrea, scripto significarunt Reginaese non discessuros ex aula, antequam Rex edicto perpetuo sanciat, se non passurum in suo regno religionem diuersam ab ea, quam a suis maioribus accepit, quae est religio Catholica et Romana. Se etiam velle antequam discedant ex aula, vt omnes ministri domestici Regis, Fratrum ac Sororis ipsius, item omnes, qui gerunt Magistratus, tam qui pertinent ad iudicia, quam qui ad militiam et quaesturam, et quicunque publicis functionibus praesunt, testentur Iuramento, se eam religionem approbare: qui non facient cogantur se suo Magistratu, et sua functione abdicare. Vt idem cogantur facere omnes, qui habent sacerdotia. Si qui recusent, iis suorum sacerdotiorum redditus adimantur Vt omnia templa diruta aut spoliata, in integrum restituantur, et iis, qui damnum acceperunt plane satisfiat. Qui vero talia patrarunt plectantur iis poenis, quae continentur in superiorum Regum edictis aduersus eos, qui talia committunt. Vt omnes qui sumpserunt arma, sine mandato Regis, vel Regis Nauarrae eius generalis vicarii, ea statim deponant. Si qui autem non facient, liceat Regi Nauarrae mandare cuicunque volet, ut conscribat militem, et eos armis persequatur. Vt miles mandato Regis iam conscriptus maneat sub imperio Nauarri ad aliquot Menses, id est quousque haec omnia, de quibus agitur, sint plene mandata executioni, et integra pax regno instituta. Si haec fiant dicunt se non tantum decessuros ex aula, sed etiam ituros in perpetuum exilium si sit opus. Hae sunt praecipuae conditiones, quas isti Reginae proposuerunt, quae quomodo conueniant cum iis quae missae sunt Aureliam, facile est cuilibet iudicare.

Scripseram nuper Baronem des Adrez occupata Valencia Lugdunum contendere. Lugdunenses admiserunt eum in vrbem, vbi statim deiecit imagines in omnibus templis. Canonici summi templi, qui sunt potentissimi, habebant sexcentos milites praesidiarios, quos iste redactos in suam potestatem spoliauit armis, et spoliatos dimisit incolumes. Res est ea felicitate peracta, vt in tantae vrbis occupatione et tam subita mutatione, dicantur duo homines tantum interfecti. Occupatio Lugduni est maximi momenti ad totum bellum, tum quod ibi sit instructissimum armamentarium, tum quod ii qui hic sunt, sperabant per negociatores Lugdunenses se pecuniam confecturos et praeterea retinet Ducem Sabaudiae in officio. Defecit etiam adistum Baronem des Adrez Gratianopolis (quae est praecipua vrbs Delphinatus.) Iam autem dicitur secundo Rhodano nauigare Auenionem, vt totam Pontificiam ditionem redigat in suam potestatem. Sunt tamen qui dicant, eum petere Aureliam, vt se cum Condaeo et aliis coniungat. Haec sunt proxima septimana acta. Rex Nauarrae est Praefectus totius Aquitaniae, vbi habet vicarium. Dn. de Burie, virum magnae auctoritatis, qui initio horum motuum (adiuncto sibi Monlucio veterano Vasconum ductore) collegit militem, et hactenus impediuit, ne nostri in Vasconia militem conscriberent. Nuper quidam Abbas, homo magnae nobilitatis (quem nominant Protonotarium de Caumont) animaduertens istos missis hinc inde praesidiis, copias suas exhausisse, collecto repente milite ipsos inuasit, et profligauit, et ita feruide est insecutus, vt Dn. de Burie coactus sit fugere Burdigallam, alter vero nescio quo auolauerit, iam vero ad ipsum Protonotarium fit magnus concursus militum, et multas vrbes redigit in suam potestatem, et palam profitetur, se Aurelianensium partes sequi. Scripsi nuper omnes fere vrbes ad Ligerim, et plerasque in Normannia mutasse religionem. Rothomagi hoc esse factum admodum aegreferunt qui hic sunt, tum quod ea vrbs sit opulentissima, tum quod iam impediantur nauigationes huius fluuii, ita vt ex maritimis locis huc nihil aduehi possit. Praefecerunt itaque Aumalium iis copiis, quas iam habent collectas, et eum mittunt aduersus Rothomagenses. Si Aurelianenses videant aliquid periculi imminere Rothomagensibus, sine dubio ferent ipsis suppetias. Hodie hinc ad exercitum proficiscitur Aumalius. Praeter Legatum, quem hic habent perpetuum Angli, nuper ex Anglia venit alius, homo magnae dignitatis, qui Regi et Reginae detulit omnia officia a sua Regiria, et etiam militem ad componendas turbas, quae iam exortae sunt in Gallia. Ita tamen locutus est de Condaeo, vt non obscure significarit, Reginam Angliae ipsius partibus esse addictiorem. Expectatur etiam alius Legatus ex Hispania. Rhingrauius

iam mittitur in Germaniam, ad conscribendum viginti cohortes peditum et mille equites. Rocandolphus est in Episcopatu Treuirensi. Recensebit [vt audio] suas copias ad duodecimum diem proximi Mensis. Sed haec melius nostis. Heri mortuus est hic Mareschallus de Thermes, insigne exemplum continentiae, vel saltem negligentiae Regum Galliae, in habenda ratione eorum, qui ipsis fideliter inseruiunt. Nullus Gallorum fuit peritior rei militaris, nullus saepius obiectus periculis. Per viginti aut vignitiquinque annos fuit fere perpetuo ductor exercituum. Vixit semper frugaliter, et tamen mortuus est adeo pauper, vt audiam domesticos eius conferre pecuniam ad funus. Credo eum animi dolore extinctum, eo quod videret quorundam ambitione et superbia hoc regnum coniici in tam manifesta pericula. Ante audiuisti Nomen Dnae. de Toteuille quae primo nupserat Anguina no fratri Nauarri, interfecto ad Sanquintinum: post cuius mortem dicebantur eius nuptias ambiuisse Dux Saxoniae et Princeps Orangiae. Nupserat postea Duci Niuernensi seniori, qui ante paucos Menses est mortuus. Eam iam ambiunt Ludouicus Gonzaga frater Ducis Mantuani, Dux de Longuueille, et frater Guisii, quem Magnum Priorem nominamus, et est eques Rhodius. Huic autem Magno Priori putant eam nupturam, quod si fiat, non parum virium succedet Guisiis ex eo coniugio. Est plane adulescentula, nullos adhuc suscepit liberos. Habet autem in redditibus annuis ad centum millia Francorum. Bene et feliciter Vale, Lutetiae 9. Maii 1562.

EPISTOLA LXXVI. Eidem.

MAgnifice Domine, nondum plane intermissa est actio de pace. Qui ob eam causam nuper missus fuit Aureliam, attulit (vt audio) conditiones a Condaeo, quae istis non omnino displicuerunt, quare eum statim remiserunt Aureliam, vt earum magis dilucidam explicationem adferret. Vt haec dissensio possit componi, iam constituuntur tanquam partes inter se contrariae. Guisius, Connestabilis, et Mareschallus a S. Andrea, aduersus Condaeum et eius confoederatos. Vtraque pars dicit sibi proponi ab adversariis conditiones non satis aequas. Igitur Regina et aliquo modo Nauarrus, relinquuntur tanquam arbitri, qui de iis conditionibus disceptent. Ego credo vere fore arbitrium sine compromisso: tantum enim stabunt eorum arbitrio partes dissentientes, quantum rationibus suis conducere existimabunt. Regina sane

nihil praetermittit, quod ad concordiam faciat, et videtur mihi in ea re multum effecisse, quod impediuit ne hactenus stringerentur gladii. Heri hinc cum Rege profecta est ad arcem Monteaux, prope Meldamad Matronam fluuium. Sperat se persuasuram Condaeo, vt eo veniat cum aliquot suis, colloquiturus cum ipsa, cum Nauarro et cum Card. Lotharingico, Si hoc fiat non desperat pacem, et credo Card. fore potius auctorem pacis quam belli: non enim ignorat quantum periculi immineat ab hoc bello regno Galliae, ac priuatim suae familiae, etiam si victoria inclinet ad eam partem cui ipse est addictus, Vereor tamen ne istam actionem de pace interturbet id, quod accidit in vrbe Andegauensi, in quam nuper irruperunt Pontificii, et non paucos ex nostris interfecerunt, quorum numerum ad huc ignoro, Fama est heri profecta Aurelia, qui eam vrbem re ipiant. Nuper etiam equitatus Niuernensis interfecit ad sexaginta aut septuaginta ex iis militibus, qui ex Metensi et ex Trecassium vrbe, ibant Aureliam. Hac accidit in agro Altisiodorensi, non procul ab oppido Ioigni. Vrbes Burgundiae quae sunt ad Ararim fluuium, et in primis Cabillo et Matisco defecerunt ad Aurelianenses, et mutarunt formam religionis. Idem fit in plerisque Galliae partibus. Quicquid accidet, Pontificatus accipiet magnam cladem in Gallia, nec poterit unquam in pristinum statum restitui. Meluis fecissent si quieuissent ecclesiastici auctores istarum turbarum, et praecipue Ferrariensis et Turnonius Cardinales. Turnonius iam missus Legatus ad plutonem in hoc fuit felix, quod est mortuus antequam diriperetur arx, a qua ipsius, familia habet nomen, et in quam praecipuas suas opes congesserat. Tota Vasconia iam est in armis. Inde veniunt ad Condaeum aliquot millia Veteranorum, quos puto non procul abesse ab Aurelia: In Tholosa (quae est maxima Gallicarum vrbium, si hanc excipias) sunt maximi tumultus. Qui sunt nostrae religionis occuparunt Curiam, et eam muniuerunt Bombardis commeatu et milite praesidiario. Lugdunenses iam alunt in sua vrbe mille ducentos praesidiarios milites: verentur forte ne quid vcinus Sabaudiensis aduersus ipsos moliatur. Aiunt ipsum solicitari ad capienda arma ab iis qui hic sunt. Longum esset omnia recensere, quae iamin variis Galliae partibus accidunt, vt solet fieri, semel commota Republ. Nuper publice hic est significatum, mercatores, qui vehent Commeatum in castra, fore immunes ab omnibus vectigalibus. Dux exercitus huius partis futurus est Nauarrus. Credo ad tollendam emulationem inter Guisium et Connestabilem, ad quem id ex officio pertineret, si abesset Nauarrus, Guisius, quia Princeps videtur Maioris dignitatis. Ex Heluetiis mittunt militem soli quinque pagi montani. Hoc est Lucernates, Tugii, Vranii, Suitenses, et

Vndervaldii. Solodurenses, Friburgenses, et Abecellenses [etiamsi Pontificii] interdixerunt suis sub poena capitis, ne huc venirent militatum. Scripseram nuper Aumalium missum cum exercitu aduersus Rothomagenses, sed puto hoc consilium iam mutari. Rhingrauius nondum accepit pecuniam, quae ipsi difficulter numerabitur interea, dum superest aliqua spes pacis. Credo vos aliquid audiuisse de effractis Carceribus, et tumultu excitato Valentianis ob quosdam, qui propter religionem afficiendi erant supplicio, Venit eo Egmondanus cum aliquot Belgicis proceribus eo quidem praetextu, quod velit vindicare in auctores seditionis: sed vereor, ne quid aliud moliatur, cum maior numerus militum iam ad eum confluat, quam sit opus ad coercendos non repugnantes, et ea vrbs non procul absit a Limitibus Galliae. Dicuntur Constantinopoli soluisse, quadraginta triremes, et nauigare Tunetum versus, vt Guletam obsideant, reliquam autem partem Turcicae classis breui subsecuturam. Istis quadraginta triremibus adiungent se piratae Africani. Bene et feliciter Vale. Lutetiae 15. Maii 1562.

EPISTOLA LXXVII. Eidem.

MAgnifice Domine, ante octiduum celebrata est Aureliae coena dominica, tanta hominum frequentia, vt peractis reliquis ceremoniis, ipsa communio per sesqui horam vt minimum durauerit, cum tamen in quinque templis celebraretur. Exspatiatus eram Aureliam vt illi actioni interessem, ac etiam propter alias causas. Tunc temporus fuit propemodum certa pacis spes. Miserat enim Regina ad Condaeum, Dn. de Vielleville Praefectum Metensem, Comitem de Villars, et quosdam alios, qui istud negocium felicius tractasse videbantur, quam reliqui omnes, qui de eadem re prius egerant: sed nescio quo infelice Galliae fato accidit, vt ea spe iam prorsus exciderimus. Nouit Deus quorum culpa haec eueniant, et non dubito, eum tandem poenas grauissimas ab ipsis exacturum, sed tamen ipsiinterea, tantis Calamitatibus Galliam inuoluent, vt verear ne hoc florentissimum tegnum penitus concidat. Regina sane est prorsus extra culpam, nihil enim praetermisit, quod prudentissimam, et Reipubl, amantissimam mulierem decuerit facere, et vtrique parti est propemodum supplex facta, sed in aliquorum animis plus possunt ambitio et vindictae studium, quam ipsius iustissimae preces et lachrymae. Sunt qui adhuc

non plane desperent pacem: ego vero existimo eam non fore in potestate ducum, vbi copiae omnino conuenerint, et uereor ne contemptis, aut forte trucidatis ducibus coniungant se ad dirripiendam Galliam, quod etiamsi non fiat, nihil tamen erit ipsa Gallia miserius: nullus enim eius angulus immunis erit a bello, et vrbs vrbem vicinus vicinum inuadent. Nec erit vllus tam ignauus, qui non sit habiturus multos sectatores, si se ducem ad praedandum praebeat, quod iam videmus in pluribus locis accidisse, cum tamen hactenus fuerit semper aliqua pacis spes. Heri factum est initium educendi hinc militem, et sunt posita castra tribus ab hinc milliaribus via Aurelianensi. Quantus sit futurus exercitus nondum scio, nam audio reuocari in castra Aumalium, qui missus erat aduersus Rothomagenses, cum sexcentis equitibus, et aliquot cohortibus peditum. Habitus est in hac vrbe delectus eorum ciuium, qui sunt Pontificiae religionis, Ex iis audio conscriptas esse ad centum et sexaginta cohortes seu vexilla vt nominant, quae hodie recensebuntur. Ex eo numero ciuium dicunt mittenda esse in castra, duodecim millia, reliqui retinebuntur hic ad vrbis defensionem. Iis qui sunt nostrae religionis significatur vt hinc discedant, et iam plurimi discesserunt: quod si hic liceret ipsis manere, non tamen essent tuti ab impetu populi, qui quotidie fere domos aliquas diripit, et, vt existimo, paulo post fiet multo insolentior, nec ipsis etiam Pontificiis parcet incitatus egestate et fame: cum hic sit ingens numerus opificum, qui in diem viuunt, et plerique eorum iam nihil lucrentur. Quid sim ego facturus adhuc prorsus ignoro: non enim possum hic haerere sine maximo periculo. Si Aureliam eam, omnis plane scribendi occasio mihi adimitur. Galliam in tantis turbis non libenter relinquo, quae si pereat nihil magis cupio, quam in ipsius cineribus sepeliri. Itaque quocunque me verto aliquid occurrit, quod mea consilia perplexa et perturbata reddat. Ad reliqua incommoda accedit pecuniae penuria, sed istud non est maximum, cum mihi non desint amici qui huic mederi possint. Spero Deum mihi suppeditaturum recta et honesta consilia. Quicquid erit conabor vel vita, vel morte, ea Patriae prodesse. Credo vos dudum audiuisse de Casu Caroli Hispaniarum Principis. Ad eum curandum nullum genus superstitionum, incantationum, aut exorcismorum praetermiserunt Hispani. Tandem supposuerunt puluino lecti in quo decumbebat, cadauer nonachi mortui ante sexenium. Cum ab eo tempore coepisset melius habere Princeps, tributum est hoc cadauer, et missi sunt statim Romam, qui cum Pontifice agant, vt istum Monachum in numerum sanctorum referat. Comes Araniae, qui proximis annis fuit auctor mutandae religionis in Scotia, mortuus

est in carcere, metuendum est ne eius mors mutationem magnam in illis regionibus adferat. Bene et feliciter Vale. Lutetiae Calend. Iunii 1562.

EPISTOLA LXXVIII. Eidem.

MAgnifice Domine, Imperator septima huius Mensis hinc nauigauit Moguntiam, Postridie Rex Maximilianus et Lotharingici hinc abierunt Heidelbergum versus. A vestro discessu de rebus Gallicis nihil audiui quod non antea audiuissetis. Confirmatur fama de conflictu inter Condenses et Guisiano, sed huius circumstantiae varie narrantur. Legatus Gallicus mihi dixit iam agi de pace cum aliqua spe. Video maiorem Dei aduersus nos iram, quam vt hoc audeam sperare. Scribitur Antuerpia Mercatores Genuenses audita clade Guisianorum conatos esse retrahere ex itinere eos quibus dederant mutua centum millia coronatorum, perferenda ad ipsum Regem Galliae. Regina Angliae sumpsit mutuo Antuerpiae quicquid potuit corradere pecuniae, eamque dicunt esse summam maximam. Imperator respondit Legatis Condensibus de scripto. Non potuit impetrari a Moguntio Electore vt idem faceret. Deus conseruet te et tuos. Francofort. decima Decembr, 1562.

EPISTOLA LXXIX. Eidem.

MAgnifice Domine, ne aliquam partem anni immunem a priuata etiam calamitate transigerem, statim vbi huc veni, incidi in febrim, et catharros ita graues, vt aliquandiu existimarim, hanc vrbem non solum mihi praebituram hospitium, sed etiam sepulchrum. Sed Dei beneficio a paucis diebus coepi me vtcunque colligere. Tempore vero morbi non solum non licuit mihi scribere, sed ne quidem legere potui, quarepeto, vt me habeas excusatum quod, hactenus nihil scripserim.

De Conflictu inter Condenses et Guisianos, puto iam varia ad vos esse perscripta, sicut et hic sunt sparsa. Iam nacti sumus [vt existimo] veram descriptionem ipsius pugnae, quam mitto. In eo scripto quaedam

etiam continentur quae post pugnam acciderunt. Quod postremo scribitur. Reginam non expectato Guisio, contulisse tantas dignitates, et praefecturas, facit vt suspicer eam cogitare, de recuperanda auctorirate, cum videat capto Connestabile, mortuo Sanct Andreano, et Cardinale absente, sibi tantum esse negocium cum Guisio, aduersus quem se munit beneuolentia eorum, in quos eas dignitates contulit, quorum nullus, quantum possum coniicere, fuit vnquam addictus Guisiis, excepto Duce de Nemorus, quem tamen audio dudum conquestum, quod in eorum gratiam multos offenderit, nec tamen expertus sit magnam eorum erga se gratitudinem. Multi putant captiuitatem Condaei et Connestabilis praebituram occasionem pacis. Id si iam non fiat nos plane periimus. Card. Lotharingicus Tridento profectus Venetias, est exceptus magnificentissime per totam ditionem Venetorum. Trahebat secum agmen Episcoporum et Monachorum, quos [vt moueret commiserationem] dicebat esse exules, et spoliatos suis bonis ab haereticis. Tantum potuit efficere, vt iam in ditione Veneta sint saeuiores persecutiones, quam vnquam antea. Vtinam Venetiis Romam proficisceretur, vt magis procul a nobis abesset, audiuimus enim his diebus Pontificem lethaliter decumbere. Visus est toto Pontificatu nulli esse coniunctior, quam Florentino Duci, quem etiam voluit creare Regem Hetruriae. Vtautem Dux Florentiae perciperet aliquem fructum istius amicitiae, iste sceleratus senex dicitur veneno sustulisse ipsius filium adolescentem magnae spei, quem ante biennium crearat Cardinalem. Vndecima huius Mensis coeptus est conuentus in Anglia, in quo agitur de declarando Successore in regno si forte contingat, istam Reginam sine liberis decedere. Imperator hac fecit iter, et sub noctem ingressus vrbem postridie mane discessit, eo die quo est in Gallia pugnatum. Dicunt etiam eum his diebus fecisse iter Basilea. Editus est Commentarius Cuiacii in tres posteriores libros C. Deus conseruet te et tuos. Argentorati 17. Ianuarii 1563.

EPISTOLA LXXX. Eidem.

MAgnifice Domine. Iam agitur in Gallia de pace cum aliqua spe. Ob eam rem conuenerunt Castelloduni Rex, Regina, Condaus, et Connestabilis. Id oppidum tantum distat ab Aurelia quantum Vitemberga a Torga, et quoniam est in Guisii potestate, is dedit Aurelianensibus filium

suum primogenitum obsidem pro Connestabile. Si iam non fiat pax, omnium iudicio nunquam postea poterit constitui, nisi alterutra parte eversa. Praefectus Metensis his proximis diebus vocauit ad se ministros nostrae Ecclesiae, quae ibi est frequentissima, et humanius compellavit eos quam unquam antea, petiitque ab eis vt indicerent suae Ecclesiae preces, pro Regis et Regni incolumitate, et pro pace, de qua iam ageretur cum non exigua spe. Solus Guisius superest, qui videatur eam non expetere: sed vt aliquid de ferocia remittat, efficiet forte metus Anglorum, qui quotidie in Normanniam nouum militem inducunt, et iam multas vrbes occuparunt. Normanni enim irritati clade Rothomagensi, sponte sese illis dedunt.: Quoniam vero Rhingrauius non tantum fidit suis viribus, vt se illis audeat opponere, mittitur eo cum nouis copiis Brisacius, qui per multos annos praefuit Pedemontanae Regioni cum magna laude. Ad Lugdunum res sunt perturbatissimae. Baro des Adrez ita egit cum Duce de Nemours, qui aduersus ipsum missus erat cum exercitu, vt apud suos venerit in suspicionem defectionis. Cum itaque Viennam profectus esset, vt cum ipso Nemorsio colloqueretur, Lugdunenses monue. runt reliquas vrbes confoederatas, vt sibi ab eo cauerent: quare cum post Colloquium rediret Valentiam, non tantum est exclusus vrbe, sed etiam pene interceptus ab aliquot equitibus, qui prope ipsam vrbem posuerant ei insidias. Eodem modo quo ad Valentiam est cum eo ad reliquas vrbes actum. Quare rebus desperatis dicitur se tandem recepisse in quandam suam arcem. Lugdunenses miserunt ad eum aliquot capita accusationis, quae si dilueret, significarunt se omnino velle eum pristinae dignitati restituere. Hodie audiui eum interfectum a quodam suo Praefecto: quod si verum est, doleo causam tanti viri, cuius virtute et industria est factum, vt nostri hactenus non plane perierint. Filius eius primogenitus, adolescens quindecim aut sedecim annorum, est apud Electorem Palatinum: vxor et reliqui liberi sunt Geneuae, quibus audio positas esse custodias a Senatu Geneuensi. Initio huius belli fuit missus aduersus eum cum copiis Maugeronus magni nominis miles, quem aliquoties profligatum expulit ex tota regione. Iam audimns ipsum Maugeronum audita aduersarii calamitate, venisse Lugdunum, et suam operam nostris detulisse. Videntur nostri homines paulatim induere Hungarorum mores. Card. Lotharingicus est adhuc Tridenti, vbi aliquandiu aegrotauit. Exceptus fuit Magnifice a toto illo Antichristi Satellitio: sed postea agens cum ipsis de Ecclesiarum reformatione, reperit eos longe difficiliores, quam ipse existimarat. Episcopi Gallici et Hispanici [qui sunt Tridenti] dicuntur grauiter conqueri de malitia Italicorum, qui cum sint numero

longe superiores, pro arbitrio nugantur, et alios ludificantur. Ipse Card. Lotharingicus dicitur venturus Oenipontem ad Imperatorem. Quod scripseram de filio Florentini sublato veneno, a Pontifice Rom. est falsum, res est multo atrocior: nam dicuntur duo eius filii mutuis se vulneribus confecisse. Sic autem narratur. Redierant ex venatione Card. et alter eius Frater. Orta inter ipsos contentione de capto lepore, cum Cardinalis asseueraret captum esse a suis et non a Fratris canibus, respondit Frater ipsum mentiri, qua contumelia irritatus Cardinalis Fratrem stricto pugione inuasit: alter cultellum arripuit, et ita se mutuo vulnerarunt, vt vterque paulo post ex vulnere perierit. Octiduo post dicitur eorum Mater dolore animi extincta. Primogenitus ipsius Florentini dudum nauigauit in Hispaniam spe ducendae viduae Portugallensis Sororis Regis Philippi. Aiunt Regem Philippum iam significasse Florentino, se non dimissurum filium ex Hispania, nisi recepta vrbe Senensi. Istae sunt tragicae Calamitates. Hic renouatur fabula de partu Reginae Angliae. Nuper hac fecerunt iter Legati Condensium missi ad Principes Germanicos, quos puto ad vos venturos. Nihil dixerunt de rebus Gallicis, quod non antea audiuissemus: nam discesserunt Aurelia sub initium Ianuarii, sunt tres numero, vnus ex iis est mihi bene notus. Is nominatur Daniel Reich, est Doct. Iuris, ac natus in oppido Hessiae Cappel. Alii duo sunt nobiles nati non procul a Colonia. Puto esse ex iis qui a Rochandolpho defecerunt ad Condaeum. Deus conseruet tuam Magnificentiam ac totam tuam familiam. Argentorati Calend. Febr. 1563.

Cum proximis meis literis misi diligentem descriptionem pugnae commissae in Gallia: Ipsas autem literas misi Heidelbergam, vt inde in Hessiam mitterentur, et ex Hessia ad vos. Balduinus missus fuit Tridentum a Nauarro vt ipsius ius in regno Nauarrae concilio ostenderet, sed audita morte Nauarri reuersus est in Galliam.

EPISTOLA LXXXI. Eidem.

MAgnifice Domine. Nudiustertius ad te dedi literas, in quibus inter alia scribebam, Reginam, Condaeum et Connestabilem esse Castelloduni, et agere de pace cum aliqua spe, et Guisium dedisse Aurelianensibus Filium Primogenitum obsidem pro Connestabile. Haec ex aula Lotharingica, ex metensi vrbe, et ex pluribus aliis locis huc erant scripta, ita

vt per aliquot dies ea pro certis haberemus. Verum hodie venit Lutetia honestus vir, qui omnia longe aliter narrat. Ait enim minorem esse spem pacis, quam vnquam antea, et Guisium properasse cum exercitu ad oppidum Boianci, vt ibi Ligerim traiiceret, et intercluderet Aurelia Amiralium, qui partem equitatus miserat ad Anglos, reliquas autem copias habebat in hybernis in agro Bitur gum ad oppidum Cellas. Vbi animadvertit Amiralius quid moliretur Guisius, non contendit recta Aureliam vt suspicabatur Guisius, sed ad oppidum Gergeau, quatuor milliaribus supra Aureliam, vbi Ponte lapideo est iunctus Ligeris, quem ibi transiit, et ingressus est Aureliam contraria plane parte, quam Guisius existimaret. Vbi vidit Guisius se ista spe deiectum, misit Dn. de Sipierre Regis moderatorem, cum mille quingentis equitibus ad Sequanam, vt prohiberet transitu nostros qui ad Anglos contendebant. Nostrorum ductores erant Comes de la Rochefoucaut, Princeps de Porcien, et Dominus de Grandmont, in quos alter incidit, non procul a Montleherio, vbi olim Rex Ludouicus vndecimus conflixit cum Carolo Burgundo. Commisso praelio Guisiani sunt profligati, et plerique eorum interfecti. Hoc accidit 23. Ianuarii. Parta victoria nostri eadem nocte properarunt ad Sequanam, et oppressis custodibus pontis sub Poissiaco, traiecerunt flumen, ita, vt existimentur iam coniuncti Anglis. Guisius autem habet Castra ad oppidum Boianci, inter Aureliam et Blesiam, vbi iam sunt Rex et Regina, nec iam audet inde discedere: metuit enim ne Regina accedat ad Aurelianenses: quandoquidem iam suntinter eos aperte simultates, eo quod post praelium eo non consulto, Regina contulerit eas dignitates, de quibus antea scripsi: quam rem vt vlcisceretur, creauit sex et triginta equites Regii ordinis, inter quos est Ramboilletus. Sic ille ordo quem olim exteri Principes habebant pro ornamento iam veniet in summum contemptum. Dicitur minitatus caedem Cancellario cuius Consilio Reginam hoc fecisse existimat. Ita iam omnia agit pro arbitrio, et regnat sine aemulo. Parisienses magis ac magis insaniunt, et ita oderunt Reginam, eo tantum nomine, quod videant eam cupidam pacis, vt videantur non parsuri eius vitae, si in ipsorum manus deueniat. Dubitamus adhuc an perierimus. Si hoc non est periisse, non intelligo quid sit perire. Condaeus est in arce Menehou et habet custodes Gallos et Hispanos, sed Hispanos plures numero, quia ipsis magis fiditur. En quo discordia ciues adduxit miseros. In Normannia dicuntur proflagatae Rhingrauiique copiae ab Anglis, et ipse Rhingrauius grauiter vulneratus. Cum discederet Lutetia, is qui nobis haec narrauit, Angli ita imminebant Rothomago, vt putet iam ab ipsis occupatum. Plerique ex nostris qui hic sunt, putant haec esse

laeta, ego vero tristissima esse iudico, et non video quomodo fieri possit, vt non plane pereat regnum Gallicum, imo iam periit. Impium forte erit quod dicam ego propemodum mallem nostros initio belli succubuisse. Forte victores vsi fuissent aliqua moderatione: saltem innocens populus in istas horrendas calamitates non incidisset. Deus vere arguit nos in suo furore, et castigat virga ferrea, ac omnem misericordiam a nobis auertit. Sed ingentia nostra peccata, adhuc multo grauiores poenas merentur. O felices eos quos Deus noluit istorum malorum esse specttores. Dens conseruet te et tuam familiam. Argentorati. 3. Februarii 1563.

Audimus ipsum Regem Galliae grauiter aegrotare: nihil nobis deest ad summas calamitates.

EPISTOLA LXXXII. Eidem.

MI Domine ac cognate charissime, credo et ex praeteritis meis actionibus, et ex iis quae tibi promisi, te sic de me sentire, vt non dubites, me nunquam mandaturum obliuioni ea officia et beneficia, quae in me tam liberaliter contulisti. Difficulter sane eorum memoria ex animo meo deleri posset, cum tam opportune et consilio et opibus tuis mihi adfueris in eo certamine, ad quod suscipiendum Deo visum fuit me excitare, vt ipsius gloria propugnaretur, et purum verbi ipsius ministerium, quale habetis in hoc regno constitueretur. Nequaquam autem committam, quin, (interea dum non datur occasio maiorem gratiam referendi) te certiorem saltem faciam de rerum nostrarum successu, ct quonam in statu iam sint, vt mea liberatio voluptatem tibi adferat non minorem illo dolore, quem ex mea captiuitate, te summum percepisse non dubito. Quamvis autem ratio ipsa, ab affectibus interdum superetur, quando homines aliquid oppugnandum aut defendendum suscipiunt, (si praesertim illud respiciat huius vitae commoda) nihilominus tamen (etiamsi imbecillitatem meam non excuso) nunquam in me tantum potuit ambitio, vt vel me pellicere potuerit ad cogitandum aliquid illegitimum, et indignum Principe ac Christiano. Haec ideo a me dicuntur, vt intelligas, quod ex quo Deus sua benignitate me ad sui cognitionem vocauit, et in me impressit desiderium sancte inseruiendi suae Ecclesiae, non tantum non cogitaui de amplificanda mea dignitate, sed etiam subducebam me ab

omni Reipublicae administratione, et in mea me recipiebam, vt rebus meis priuatis tantum operam darem, quando sunt sumpta arma ab iis, qui insanae cupiditati inimicorum lucis Euangelii Christi, voluerunt obsequi, et violare Regia decreta de Religione, quae eo tantum spectabant, vt inter ipsius Maiestatis subditos, pax et concordia conseruaretur: in qua re efficienda, nulli meo labori peperceram, et videbar mihi pulchre fecisse fundamenta securitatis eorum qui veram religionem profitebantur. Verum vt ea quae homines constituunt plerumque impediuntur decretis Dei, (qui sua aeterna et arcana prouidentia omnia regit et gubernat) ita vix iter ingressus vt exequerer, quod apud me constitueram a meo instituto sum a vocatus et abductus. Quoniam autem plurimorum literis, et a fide dignis hominibus certo intellexisti, quinam fuerint aduersariorum nostrorum conatus, quae calamitates inde sint consequutae, quantum ego et confaederati de iure nostro saepius concedere voluerimus, et quanta pertinacia illi omnes aequas conditiones respuerint, vnde accidit vt tandem nobis praelio decertandum fuerit, (cuius euentum quia non ignoras, et quid interea dum fui captiuus acciderit) non ero iam tibi molestus, in iis rebus recensendis. Hoc vnum mi Domine et cognate charissime tibi significandum existimaui, quod Deus benignus et misericors, [postquam hoc regnum aliquandiu afflixit vt puniret nostra peccata pugnantia cum sua clementia] tandem misertus est suorum, et eos misericordiae suae oculo respexit, ac nos ita liberauit vt speremus breui nos visuros Galliam non minus pacatam et tranquillam, quam hoc anno fuerit turbis et seditionibus concussa et agitata. Postquam enim in animum immisit iis qui Regi meo Domino aderant, vt rationem inirent, quam placidissime, et quam facillime componendi ista dissidia, Regina ex consilii sententia decreuit vt Dominus Connestabilis et ego conueniremus, et postea vt libertati restitueremur. Itaque in vno congressu statim decreti sunt articuli quos ad te mitto, quae mihi videtur esse via, qua facillime ad integram animorum reconciliationem perueniri possit. Quae res [vt spero] cedet in Ecclesiae Dei quietem, et regni ac gloriae ipsius incrementum. Hoc enim tenuia initia facile efficient, vt populus tractu temporis ad integram verae religonis cognitionem perueniat, quae lenibus verbis ipsi instillata maiores fructus proferet, quam si vi et tumultibus ageretur: de qua re pro tua prudentia et longa experientia melius iudicare potes. Tibi autem quanto possum affectu gratias ago pro iis beneficiis, quae in me et Dominam de Roye socrum meam cum essemus in calamitatibus contulisti, et oro Deum vt te diu felicem et incolumem servet. Aureliae 13. Martii 1563.

EPISTOLA LXXXIII.

MI Domine, accepi literas quas ad me decima tertia superioris Mensis dedisti, quae me tanta laetitia perfuderunt non solum quando ex iis intellexi te esse libertati restitutum, et quem locum inregni gubernatione iam cbtineas, sed etiam ob pacem in religione in ipsa Gallia constitutam, vt agam summas gratias Deo nostro, quod sua benignitate tam felicem exitum dederit tumultibus et seditionibus quibus dudum agitata fuit Gallia, habeoque in ipsius bonitate et misericordia tantnm spci, vt mihi certe pollicear, quod tua opera Galliae certa pax et tranquillitas, breui restituetur. Valde tamen vereor ne omnia in peius ruant, et res vestrae nec augmentum, nec benedictionema Deo consequantur, nisi aliqija certa et vera forma doctrinae constituatur quae sit desumpta ex sacra scriptura (qualis est doctrina confessionis Augustanae. Oportet enim vos considerare, si cuilibet permittatur libertas in religione pro suo arbitrio, inimicum veritatis non cessaturum, sed per totum regnum sparsurum sua zizania et haereses, ac sectas omnis generis, sicut antea admonui Reginam matrem Regis, et Regem Nauarrae tuum fratrem. Quare mi Domine cognate denuo te summopere obtestor per honorem et gloriam Dei, ac ipsius verbi, per incrementum Ecclesiae ipsius, et per amorem conseruationem et felicitatem aeternam et temporalem tanti et tam potentis regni, vt cogites de constituenda forma doctrinae, non absimili ei, de qua dixi, vt vitentur incommoda, quae alias dixi consecutura et omnes pii et fideles perseuerent in vera et pura Euangelii Doctrina (quod omnino confido te facturum.) Non solum autem tibi

est cogitandum de conseruanda illa pace temporali, sed omnes neruos debes in hoc iutendere, vt verbum Deipure annuncietur per totum regnum in publicis Ecclesis, et si in qua re potero te tenui meo iudicio et consilio iuuare, non permittam vt operam aut diligentiam me am requiras, qucd Deus nouit, quem oro vt te diu felicem et incolumem seruet, Stutgardiae. 5. April. 1563.

Ludouicus Borbonius.

FVit nobis admodum gratum audire, non solum Galliam liberatam esse, isto funesto bello, et piis concessam libertatem in religione, sed etiam te restitutum esse libertati, et eum locum in Regni gubernatione iam obtinere, vt multum promouere possis ea quae ad gloriam Dei faciunt. Sic solet Deus suos exercere, vt ipsorum virtus et constantia mundo innotescat, ipsorumque exemplo qui sunt languidiores ad pietatem incitentur. Tu igitnr pro tua prudentia et pietate dabis operam, vt feliciter in Gallia ceptum opus, felicius perficiatur, et vt verae religionis hostes intelligant te magis cupidum esse certandi cum eis pietate, modestia et humanitate, quam bello et armis. Quod si facies (vt non dubito te facturum) obdurabis os etiam iis qui sunt calumniandi cupidi, et haud dubie, Deus tuis honestis actionibus, talem successum dabit, vt omnes pii sint ipsius nomen glorificaturi, et magnam voluptatem, et vtilitatem inde percepturi. Quis sit noster erga te animus, et quam cupidi simus tibi gratifican di in iis quae pertinent ad gloriam Dei, amplificandam scies ex hoc etc. Rem autem nobis pergratam facies, si interdum de tuis rebus ad nos scribes: quod si quid habuerimus, quod te scire tua interesse existimabimus, id vicissim tibi significabimus etc.

Casper Castilionaeus.

OMnes iam norunt, quantos labores hoc infelici bello sustinueris, et quanta pericula subieis, vt pios et innocentes homines defenderes, aduersus iuiustam vim eorum qui ipsos opprimere conabantur. Hoc quidem esse maximum et Deo gratissimum non dubitamus, sed non est satis si quis recte incipiat, nisi ad felicem et Ecclesiae Dei ac Reipub. vtilem exitum, id quod est bene caeptum conetur perducere, quod non alia ratione facilius perfici potest, quam si ostendas te esse solicitum de salute eorum, qui paulo ante nihil non sunt in tuam per niciem machinati. Ita enim intelligent te nisi coactum non sumpsisse arma, et ea deposuisse statim, vbi animaduertisti innocentes tutos esse ab oppressione, et sic facillime, coalescent animi superiore bello exacerbati. Haec non ideo dicimus quod dubitemus de eximia tua prudentia, et animi moderatione, sed vt intelligas nos esse solicitos de vestra et de Regni Gallici salute, et incremento gloriae Dei, ad quam rem si aliquid poterimus conferre, semper erimus paratissimi vt intelligas ex hoc etc. Erit nobis pergratum si de rebus publicis et praesertim de iis quae ad religionem pertinebunt, interdum ad nos scribas.

EPISTOLA LXXXIV. Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

MAgnifice Domine locutus sum familiariter cum omnibus nostris Vitembergensibus pro ea amicitia, quae mihi cum eis intercedit, et seorsim

cuiuslibet animum conatus sum explorare, ac etiam lenire, cum in plerisque admodum exulceratum reperissem. Leuissima res posset, meo iudicio, dare occasionem dissipationi illius Scholae, (cum praeter eam contentionem concurrant et alia) quod non fieret sine maximo incommodo harum Regionum. Leuissimis remediis vtendum esse existimo, et nihil ipsis praescribendum, nam forte tempore vtcunque coalescent animi, cum praesertim omnes controuersiae sint iam in speciem compositae. Post discessum enim D. D. Cracouii et Peuceri composita est ea, quae videbatur esse vehementissima inter M. Henricum et M. Petrum, et fuimus vna hilares. Haec Magnifice Domine scribo pro meo amore erga illa Scholam, quam loco Patriae habeo: nusquam enim diutius aut suauius vixi, et plerique ex Professoribus, sunt mihi charissimi. Fuit mihi valde gratum intelligere ex tuis literis Amiralium liberatum suspicione caedis Guisii propter odia familiarum. Generosius est etiam illum alterum non spe premii, sed sua sponte patrasse illud praeclarum facinus, quo patriam ab interitu vindicauit, de rebus Gallicis hic nihil audimus. Qui veniunt Antuerpia renouant illam veteram fabulam de rixa inter Principem Arangiae et Attrebatensem Card. et de impacto Colapho Atrebatensi Bipontinum audimus deponere armata consilia, et transegisse cum suis equitibus, ita vt singulis numeret sexaureos, deponique pecuniam Norimbergae. Si haec sunt vera forte Galli aliquid ad eam rem contribuerunt. Audimus in Treuirense vrbe nuper excitata contentione inter populum et ministros Canonicorum, deuentum esse ad arma. Hoc et si leue, non est contemnendum propter occasiones quas praebere posset, cum iam dimittantur exercitus Gallici, in quibus audio esse non paucos Treuirenses exules. Dixerunt mihi Sueci fuisse in Suecia certissimam spem pacis, cum Rex Daniae Legatos retinuit qui mittebantur ad Landgrauium. Sperant tamen adhuc pacem potius quam bellum: aiunt quidam Danum valde impelli ad istud bellum a Lubecensibus, eosque ipsi promittere centum millia aureorum quod difficulter credo. Autiquis est rithmus de Lubecensibus: Praelia poscunt, nec bene noscunt, ensibus vti. Dicunt Moschum denunciasse Lithuanis vt se ipsi dederent, et ad deliberandum de ea re, dedisse ipsis trium Mensium in ducias, intra quod tempus nisi respondeant, ait se omnia ferro et flamma vastaturum, certum est esse in Lithuania maximam trepidationem, et plerosque suas res asportare [inter quos numeratur et ille praeclarus Radziuillus, qui non est minima causa istorum malorum, Accepi literas Illustrissimi nostri Principis, pro quibus, sicut et pro innumeris aliis beneficiis, ago summas gratias tuae Magnificentiae, quam peto vt Deus simul cum tota familia conseruet diu incolumen,

Lipsiae 26. April. 163. Hodie hinc discedam. Opto plurimam salutem Domino Doct. Cracouio, quem puto adhuc istis hic esse.

Si mutem nomen in meis literis nominabo me Vlricum Fribergium, vt putent me esse Germanum, si qui literas intercipiaent.

EPISTOLA LXXXV. Eidem.

MAgnifice Domine, Ego per aliquot dies hic haereo, tum vt mutem aut re ficiam equos meos, plane defatigatos, tum propter summa pericula quae sunt in itinere. Nam Germanici equites sunt in vicina Compania, vbi omnia depopulantur expectantes stipendiorum solutionem. Quidam dicunt Reginam eos ibi detinere, vt metum incutiat Parisiensi vrbi et quibusdam aliis, (quae nondum ad officium redierunt) nec volunt admittere conditiones pacis, praesertim quantum ad religionem attinet. Non possum satis mirari eorum stultitiam, qui Condaeum principem ob factam eiusmodi pacem accusant. Ego sane vel multo iniquiorem felicissimo bello praetulissem: quod si vel ad paucos Menses bellum durasset, Gallia plane perierat: quamuis adhuc non sit extra periculum: animi enim multis iniuriis exacerbati difficulter coalescunt. Sed haec omnia certius vobis indicauit Dominus Ramboilletus, quem puto dudum ad vos venisse. Dominus Desternay [cum quo est Ludouicus de Lur, qui proxima aestate fuit mecum Dresdae] missus a Condaeo ad agendas gratias Principibus, conuenit Ambergae Electorem Palatinum et Ducem Ioannem Fridericum, Stugardiae vero Landtgrauium et Virtembergensem. Hinc proficiscitur ad Bipontinum. Regina Galliae aliquoties iam petiit a Domina de Roye, vt rediret in Galliam. Iam est profecta Heidelbergam vt Palatinum et Landtgrauium salutet, et eis gratias agat, pro acceptis beneficiis. Hinc discedens valde a me petiit, vt ipsius reditum expectarem. Salutaui eam nomine Illustrissimi nostri Principis, quem dixi existimasse, eam dudum in Galliam reuersam. Hic magno studio conquiritur pecunia ad numeranda stipendia equitibus Germanicis, et hoc negotium agunt Israel Minckel, Georgius Anbrecht, et Ioannes Hier negociatores [quorum nomina tibi nota esse puto] sed res habet multum difficultatis. Summa est ducentorum millium Coronatorum. Reperii hic Petrum Clarum, qui se etiam huic negotio immiscet, et scribit ad varios

Principes, iamque est profectus ad ipsos milites, sed nescio quantum pondus sit habitura eius auctoritas. Quam difficile est semel commotem Rempubl. sedare: Video in Gallia colligi (et quidem difficulter) tabulas naufragii, quam facile sit futurum collectas compingere, ego ignoro, cum vtraque pars pacis conditiones de religione improbet, nam Lugdunenses noluns admittere Sacerdotes, et adhuc arma retinent, nec uolunt ea deponere, antequam a Parisiensibus deponantur, quamuis Dux de Nemours dimiserit exercitum, et in grauissimum morbum inciderit. Mittitur ad eos Monmorantius, vt suasionibus et precibus magis quam vi cum eis agat. Baro des Adrez adhuc detinetur captiuus. Beza reuersus est Geneuam. Rex Galliae est ad Sanctum Germanum quinque milliaribus a Lutetia. In ipsa arce habentur Conciones, a Principis Condaei concionatore. Regina Nauarra dicitur redire in aulam. Ipsa autem Regina Galliae summo studio hoc agit vt pax coalescat. Dignitates Guisii contulit ipsius filio: hoc enim Guisius moriens ab ipsa petierat. Connestabilis dicebat Filio suo Monmorantio deberi Magni Magistri (vt vocant) dignitatem ex promissione Regis Henrici, quam cum non potuisset impetrare fremens et indignabundus ex aula discessit, adeo calamitatibus non minuitur hominum stultitia. Regina Videtur mihi in ea re prudenter egisse, et hoc ideo fecisse, ne in hac pacis imbecillitate irritaret Familiam Guisiam, quam tamen audio totam abesse ab aula, praeter ipsius Guisii coniugem. Affirmant Magnum Priorem Fratrem Guisii certo esse mortuum. Marchio Delbeuf non fuit captiuus: nam cum ii qui e rant in arce Cadomensi, dederent eam, ea conditione, vt libere dimitterentur, Amiralius seruauit omnibus. Qui veniunt ex 67. dicunt 25. grauiter succensere 9. eo quod Lruc Lpeapuyuxe reego fecerit. Dicere tamen se ita cum 6. et 7. cexytco vt non dubitet fore firmam reego inter 64. et 67. Sunt qui longe diuersa de ea re narrent, sed hoc mihi videtur magis verifimile: nam certum est agi de eqplyclqueinter 26. et 42. non solum per 13. sed etiam per ipsos subditos 26, nec est dubium, ipsum 42. Valde coct L a 26. Hoc scio ex iis qui pars aliqua istarum actionum fuerunt. 40. compellatus de ea re conatus est, omnem eius rei spem 26. adimere: inimicus credo amplitudinis 42. in illis regionibus, propter successionem 68. quam sibi certo promittit 13. est apud 32. Ei dicitur infensus 1. eo quod dicatur satis ostendisse se non probare nugacitatem 70. et de ea re cum 39. egisse 17. auctoritas morte Guisii et pace Gallica, est multum imminuta, iamque nobilitas longe plus sibi sinuit libertatis in religione quam antea. Nuper fuit in Lotharingia interfectus Henricus Blaurerus Vlmensis. Bipontini Consiliarius, cum famulo et duobus equitibus Germanis ex Gallico

exercitu. Vtebatur eo Bipontinus ad res Gallicas, nam erat peritus linguae Gallicae. Multi putant eum tunc missum ad solicitandos equites, sed res est adhuc obscura. Viellevillius est in vrbe Metensi, cum satis magnis copiis. Dicunt eum reuocari in aulam, sed vix credo discessurum antequam equites in Germaniam redierint. Causa Sabaudi et Bernatium, per multas septimanas acta est Basileae, et adhuc agitur. Qualis sit futurus istius actionis exitus adhuc ignoramus. Italiae littorales et vicinae Insulae valde metuunt aduentum Classis Turcicae. Dicitur Dragutes Archipirata, iam occupasse oppidum quoddam in Sicilia. Genuenses nuper conscripserunt Mediolani aliquot signa peditum Germanicorum ad muniendum Corsicam et littora Liguriae. Rex Hispaniae dicitur constituisse generalem [vt vocant] Laliae Ducem Ferrariensem, inter quem et Florentinum sunt manifestae inimicitiae. Ea re terrere volunt Hispani Florentinum a quo repetunt Senas, quas dicuntur daturi Ioanni ab Austria: Vereor ne ista simulentur ad persuadendum Maximiliano Regi, vt filios mittat in Hispaniam: esset enim ei valde vtile istum Ioannem ex Hispania ablegari. Si res serio agatur verendum est ne Florentinus accersat Turcas in Italiam. Peto a tua Magnificentia, vt apud Illustrissimum nostrum Principem istam meam moram excuset. Literae ipsius Celsi sunt eiusmodi, vt videantur mihi non requirere magnam, festinationem. Si quid sit in mora incommodi, ego culpam in me recipiam et vt potero excusabo apud eos ad quos scribuntur litterae. Vt verum fatear tenuitas viatici aliquid etiam mihi adfert impedimenti. Deus conseruct te et tuam familiam. Argentorati 15. Mai 1563.

EPISTOLA LXXXVI. Eidem.

MAgnifice Domine, nemo fuit mihi amicus Argentorati, qui non summopere dehortaretur, ne me itineri committerem ob innumera pericula, sed tamen istis consiliis non obtemperaui, et nescio quo meo fato, huc tandem perueni incolumis. Ab vrbe Metensi mihi faciendum fuit iter, per perpetuas militum stationes, qui magno odio flagrabant aduersus Germanos, et licet vestitu vterer potius Germanico quam Gallico, nemo tamen mihi quicquam iniuriae intulit. Hic vero omnia ita perturbata reperi, vt propemodum me poeniteat venisse. Accusatur facilitas Condeei nifacienda pace: at ne ea quidem possumus consequi quae ipsi sunt

promissa. Fuerunt procul dubio ita accisae res nostrae, vt nisi Connestabilis iam partes nostras tuendas susciperet, nullo pacto essemus pares aduersariis, qui quantum possunt arcent ab aula 10. quia vident 9. sine eo nihil magnum efficere posse. Hoc autem praecipue facit 7. dulcedine imperandi, et metuens aemulum, et vt hoc facilius efficiat, videtur alere petulantiam huius vrbis, quae nondum arma deposuit. Verum ille versutus Senex interturbat ista consilia, tum vt vlciscatur iniuriam, quam putat sibi esse factam, praerepta est filio dignitas Magni Magistri, quam dicebat ei diberi ex promissione facta ab Henrico Rege, cum ipsius filiam naturalem duceret in Vxorem, tum quia non vult potentiam Guisiorum resurgere, et sibi iunctos sanguine ab eis opprimi. Idem ille qui vulnus nobis intulit videtur illud sanaturus. Nam primum hoc omnino agit, vt concessa nobis libertas in religione, et reliquae pacis conditiones obseruentur. Guisios autem sese eius conatibus opponentes, iam expulit aula, accepta inde occasione, quod in Festo Corporis Christi [vt vocant] ab armatis ciuibus huius vrbis, interfectus sit quidam Praefectus Condaei, qui ipsius vxoris agmen sequebatur. Ob eam enim caedem voluit Condaeus ex aula discedere suspicans sibi strui insidias: Sed Connestabilis prohibuit, et dixit aequius esse, vt discederent ii, qui videbantur alere istos tumultus. Guisii itaque ex aula discesserunt. Quam procul sint ituri nondum scio; sunt enim in hac vrbe, in quam etiam Nudiustertius venit Dux de Nemors, stipatus satis magno equitatu, qui videtur esse iam praecipuus inter eos, qui Guisiorum partes sequuntur. Heri iuit in aulam medius inter Card. Guisium et Ducem de Longeuille, venit eodem tempore quo Nemorsus, in aulam Princeps de Portia, iuuenis ferocissimus, cum valido potius quam numeroso comitatu. Is toto hoc bello fuit charissimus Germanicis equitibus. Ego profecto vereor ne nondum sit finis istorum malorum ciuilium. Recens est adhuc in plurimorum animis memoria beneficiorum, quae Guisius in plurimos, et praesertim in viros militares contulit: qui dolent casum illius Familiae. Ipsi autem Guisii intelligunt in paucis fore diuturnam istam memoriam, cum praesertim iam desit ipsis facultas, de multis bene merendi vt antea. Vident etiam quantum odii nostris conflauerint direptiones equitum Germanicorum, et portus nouus traditus Anglis. Quare vereor ne vtantur suis occasionibus, quae videntur fore debiliores si differantur, cum in pluribus locis incipiant res nostrorum paulatim resurgere. Vt vno verbo dicam, videtur mihi hic propemodum esse is status, qui fuit Romae post interfectum Iulium. Omnes autem incurrunt in Amiralium et putant in eius interitu suam salutem consistere, et forte opprimerent eum, nisi

Connestabilis susciperet eius patrocinium. Semel accersitus in aulam a Regina cum tantum abesset quatuor milliaribus, admonitus est a Connestabili vt retrocederet. Eius consiliis obtemperauit, nec puto eum venturum in aulam, quamdiu erit tam vicina huic vrbi. Non enim hinc abest integro milliari in saltu [vt vocant] vincennarum. Virescet vt spero vulnere virtus, nec patietur Deus ipsum opprimi ab iis, quorum iniuriis adactus est ad ea facienda quae fecit. Monmorantius filius Connestabilis se aperte ei coniungit, sed fratres sunt ei minus aequi, et praesertim Danuiilla, in quem [proscriptis nostris] collata erat Amiralii dignitas. Oppugnant etiam eum suis literis Imperator et Rex Hispaniae. Idem facere Pontificem Romanum, non est mirum. Sed tamen omnes isti nihil aliud efficiunt, quam vt de eius salute sint magis soliciti, omnes ii, qui nostram religionem profitentur, et iam fiunt animosiores, accessione Connestabilis ad suas partes, cuius tanta est auctoritas, vt cum nuper hic laboraret Podagra, Rex et Regina eius inuisendi causa huc ex aula venerint. Angli aperte negant, se nisi recepto Caleto reddituros portum nouum. Iam ducitur aduersus eos exercitus, cuius dicunt velle esse ducem Connestabilem, quod puto ab eo ideo fieri, vt retundat aut loco moneat aliquos qui ex tenui fortuna euecti a Guisio ad praefecturas militares, nimis insolescunt. Rhingrauius nuper volens oftentare Anglis suam peritiam rei militaris, amisit multos ex suis, et inter alios Mekenhem, quem miserat ad Conuentum Francofurdiensem, fuit traiectus globo maioris Bombardae. Bassonpierre ipsius Rhingrauii cognatus, et praefectus vnius legionis, captus est, cum quibusdam aliis praefectis. Portui nouo praeest Ambrosius Dudlaeus, Comes de Waruich, qui est Frater istius Roberti, qui omnia potest apud Reginam Angliae. Habet secum ad sex aut septem millia militum, et ingentem vim maiorum Bombardorum. Vrbs ipsa sita est ad ostium Sequanae, in loco palustri, quare difficilis erit ad eam accessus, et est diligenter munita ab Anglis. Quoniam pleraeque Galliae vrbes, huius exemplo motae, nondum arma deposuerunt, hoc bellum futurum est difficilius. Accedit ad haec summa rei pecuniariae difficultas, cui vt occurrat, Rex vendit ex bonis Ecclesiasticis fundos annorum reddituum centum millium Coronatorum. Sumptis centum millibus facile postea sumet ducenta millia. Accedit et ad alia mala magna annonae charitas per totam Galliam. Sed tamen Deus in hoc videtur misertus afflictissimae plebis, quod [vt omnes senes testantur] nulla viuentium memoria fuerunt tam laetae segetes in Gallia, vt sunt hoc anno, et iam instat messis. Equites Germanici quacunque iter faciunt relinquunt tristemsui memoriam. Campaniam praesertim afflixerunt.

Domina de Touteuille, quam tam multi ambiuerunt, et quae habet in reditibus annuis ad centum millia francorum, nubit Duci de Longueuille iuueni non minus opulento quam ipsa sit. Proauus eius [homo magnae virtutis] fuit filius naturalis Ducis Aurelianensis. Niuernensis [de qua dixeram] dicitur nuptura Ludouico Gonzagae fratri Ducis Mantuani, qui a puero est educatus in hac aula. Ambiuerat illam de Tonteuille sed alter est ei praelatus. De coniugio inter 6. et filiam 40. certo agitur, et forte intra paucos dies mittetur legatio de ea re ad 39. et ad 40. Tantum abest vt 58. possit eam impetrare, vt audiam eos tantum secundam velle promittere, eo quod dicant primam destinatam 28. sed 6. recusat secundam. Tradidi literas 43. 7. et 9. qui me benigne audiuerunt, et significauerunt sibi gratissimam esse istam propensionem animi erga se et regnum, et se omnino daturos operam, vt quocunque officiorum genere ipsi et 6. istam beneuolentiam demereantur. Promisit etiam literas 7. quandocunque reuertar. Iam proficiscor ad Honirat qui abest hinc triginta milliaribus. De rebus externis nihil aliud habemus, quam Oran [quae est antiqua Madaura] aut captam a Rege Alghierae, aut ita obsideri, vt non sit spes eam posse liberari, cum Hispani non possint ei subuenire, eo quod destituantur Classe. Mirum est tantum Regem, in tot annis non potuisse construere classem centum triremium, cum vrbs Atheniensis non admodum potens, habuerit vno tempore plures quam quadringentas. Card. Lotharingicus est adhuc Venetiis, nec videtur breui reuersurus, etiamsi ipse et omnes alii intelligant Tridentinos Patres migari, et hoc tantum agere, vt nihil agant. Deus conseruat tuam Magnificentiam, ac omnes tuos. Lutetiae 20. Iunii 1563.

EPISTOLA LXXXVII. Eidem.

MAgnifice Domine, alteris meis literis vtrunque exposui statum harum regionum, et quantis factionum procellis haec aula agitetur. Non tantum autem aluntur sed etiam inflammantur eae factiones a Principibus exteris, qui cupiunt hoc regnum plane euersum. Eius quidem status ta is est, vt videatur ad ruinam facile impelli posse. Sed Deus est misericors, et quamuis tot cladibus oppressi, non resipiscamus, satiabitur tamen nostris malis, et eius iram tandem sentient ii, qui suis astutis et peruersis consiliis nos istis calamitatibus inuoluunt. Tardius ad vos

scribo, quia nuper sum expatiatus ad Amiralium, qui hinc abest triginta milliaribus. Fuerunt ei gratissimae Illustriss. nostri Principis literae, ad quas iam rescribit. Quoniam autem in scripto quo se excusat de caede Guisii, fatetur se bis dedisse pecuniam Poltrotio, et quidam videntur velle inde colligere aliquas suspiciones, editurus est aliud scriptum, in quo ostendit ob quas causas, eam pecuniam dederit Poltrotio. Eius scripti [quamvis nondum editi] exemplum mihi dedit, qnod iam mitto cum ipsius literis. Petiit autem a me, vt Illustriss. nostro Principi significarem, se non ideo abesse ab aula, vt otium sectetur, aut vt suis priuatis rebus consulat, et causam piorum [quam defendendam suscepit] deserat, sed se ideo abesse, quia intelligit suam praesentiam esse ingratam iis, qui rerum potiuntur. Severo eam, [vt multi interpretantur] contumeliam, aequo animo ferre, ac omnes aduersariorum iniurias patriae condonare, et quan. docunque vocabitur libenter accessurum, et suo loco facturum, quae videbit ad regni vtilitatem pertinere, et ad promouendam veram religionem, nec in ea re vllius sui laboris aut periculi rationem habiturum. Vtinam Gallia haberet aliquot viros ea prudentia, ac animi moderatione, sed [vt solet fieri] virtutem praesentem odimus. Quamuis autem domi vivat, non tamen viuit otiosus, nec piorum causam negligit, quod nisi faceret male nobiscum ageretur, cum plerique alii nugentur tantum. Visus est mihi rectissime valere, et esse animo tranquillo et securo. Habemus praeterea, Cancellarium hospitalem [qui si iam non fungeretur eo munere, haec qualiscunque pax, [qua iam fruimur] esset quouis bello deterior. Nec minae nec praemia, [ne quidem belli tempore] tantum apud ipsum potuerunt, vt aliquid indignum suo munere faceret. Quoniam vero supremi Senatus et reliqui fere iudices per totam Galliam, tempore belli multa fecerunt [quae ipse semper improbauit] et de quibus rationem reddere non possunt, iam aduersus ipsum omnes conspirant, et videntur alere istas turbas in regno, ne ad reddendam rationem adigantur. Ipse autem tanquam immota rupes se istis fluctibus opponit, et paulatim retundit contumaciam et audaciam aduersariorum, ac tanquam cuniculis, ad pacandum regnum progreditur. His diebus reuersus est in aulam Episcopus Valentinus affectus multis iniuriis in hoc bello, a Barone des Adrez. Est homo ingeniosus et peritus multarum rerum. Si sua consilia coniunxerit cum Cancellarii consiliis, poterit ei esse magno adiumento. Non est dubium agi de coniugio inter 6. et filiam 40. Hoc negotium valde vrgent 44. et 50. nescio an sit futurum gratum 27. Redditus centum millium coronatorum ex bonis Ecclesiasticis diuenduntur reclamantibus Papa, Cardinalibus, Episcopis, et toto ordine Ecclesiastico.

Quicunque ea bona ement, erunt nobis quodam occulto foedere coniuncti: nolent enim nos a Pontificiis euerti, ne ea bona ab ipsis repetantur. Haec vrbs Tholosa, Lugdunum, et aliquae aliae vrbes, nondum deposuerunt arma, si haec deponeret, credo quod reliquae idem statim facerent. Viellevillius est Lugduni vt vrbem et vicinas regiones pacatas reddat, quod puto eum tandem facturum, nam vtitur magna moderatione. Nuper propositum est edictum in aula, quo interdicitur ne in aula, aut in vlla Regia arce habeantur conciones, ab iis, qui nostram religionem profitentur. Haec videntur perrinere ad Contumeliam Condaei Principis: nam is solus curabat haberi conciones. Audio haec fieri tanquam mandato Regis Hispaniae, qui hic habet legatum insolentissimum fratrem Attrebatensis. Qui infelix istud bellum in Gallia suscitarunt et aluerunt, et nulla non contumelia et iniuria nos affecerunt et quotidie afficiunt, et hoc sedulo agunt, ne Procerum animi coalescant, volunt tamen videri soliciti de nostra salute. Dum vident Hispani nos ita oppressos calamitatibus effecerunt apud Pontificem, vt ipsorum legatum Gallico praeferret: quae res ita huic aulae displicuit, vt suum statim Roma reuocarit, nullo altero misso. Sed omnium maxime aegretulit Connestabilis, habuitque orationem in Pontificem admodum vehementem et minacem. Haec res videtur non incommode accidisse nostrae parti, vt habeat quod respondeat iis qui praedicant Rom. Pontificum beneuolentiam et beneficentiam erga hoc regnum. Iam nescio quid susurratur de Synodo Gallicanae Ecclesiae. Nulla fere superest pacis spes cum Anglis. Multi milites confluunt in Normanniam. Quoniam vrbs quam obtinent Angli) est in plano et palustri loco, ita vt nostri, nec possint ducere fossam nec aggerem, quo se aduersus ictus bombardarum [quibus abundant Angli. tueantur, audio hic confici infinitam vim saccorum, quibus oppletis aut fimo aut stramine, aut arena, aut alia quauis materia, vtantur pro aggere, et iis paulatim promotis ad vrbem accedant. Sunt autem Sacci ii longitudinis, quinque aut sex pedum, et dicunt confici non pauciores centum millibus. Moriens Sanct Andraeanus reliquit vnicam filiam haeredem omnium bonorum. Viuo Sanct Andraeano Connestabilis, et multi alii eam ambiuerant suis liberis. Facta etiam erat mentio filii Guisii. Interfecto itaque Sanct Andraeano visum est tantam praedam non esse dimittendam e manibus: quare persuasum est ipsius Sanct Andraeani vxori, vt simul cum filia migraret in aedes Guisii, (quae tunc morte mariti consternata, facile ob temperauit eiusmodi consiliis. Mortuo Guisio [vt solet fieri] non potuerunt diu viuere concordes in vnis aedibus duae mulieres ambitiosae, Voluit itaque Sanct Andraeana a Guisia

discedere et filiam abducere, sed hoc est ei denegatum. Dixit enim Guisia, conuenisse inter maritos viuentes, de coniugio inter ipsorum liberos, et fuisse voluntatem patris puellae vt ipsa educaretur in aedibus Guisii. Obtulit Sanct Andraeana supplicem libellum Regi et Reginae, quo filiam a Guisia repetebat. Guisia respondit cognitionem eius causae, nec ad Regem nec ad Reginam pertinere, sed ad iudices ordinarios, nimirum ad Parlamentum. Inuenti sunt testes qui dicerent Sanct Andraeanum armatum et iam iam initurum praelium in quo periit, dixisse se velle vt filia apud Guisium educaretur, si ipse periret. Sic luditur sed non de re parva. Puella est octo aut nouem annorum tantum, et pater dicitur reliquisse redditus annuos sexaginta millum francorum: bona autem mobilia eius aestimantur septies aut octies centenis millibus francorum, cum tamen nemo in tota Gallia vixerit in maiore luxu quam ipse, quamdiu valuit auctoritate. Tam multos potuit beare illud satis breue regnum Henrici Regis. Iam sumus liberati equitibus Germanicis, qui quacunque fecerunt iter, satis tristem sui memoriam reliquerunt. Dux Lotharingiae dicitur breui huc venturus, vt tanquam caput familiae agat aduersus eos, qui accusantur de caede Guisii. De ea re scribunt etiam diligenter Imperator et Rex Hispaniae. Nescio an Card. Lontharingicus recte sibi consulat, dum conatur praesidiis exterorum Principum opprimere aduersarios. Scribitur ex Hispania oppidum Oran in Africa liberatum esse obsidione, et aduenisse ex Indiis naues onustas auro, quod satis sit ad ditandam totam Hispaniam. Talia quotanus bis aut ter sparguntur ab Hispanis, et interea non magis satisfaciunt suis creditoribus, quam nos miseri toties spoliati. Aula ante tres aut quatuor dies hinc discessit, et it in arcem Gaillon ad Sequanam, quae hinc abest 20. milliaribus, et est Archiepiscopi Rothomagensis. Rex in itinere non nihil male habuit, sed Dei beneficio conualuit. Versor hic non sine magno periculo. Si nullum aliud remedium adhibitum fuerit istis turbis, ego forte me recipiam Antuerpiam. Lutetiae 29. Iunii, 1563.

EPISTOLA LXXXVIII. Eidem.

MAgnifice Domine, inter spem et metum hic ita versamur, vt ad huc sit difficile coniicere, quemnam exitum sortiturae sint istae turbae. Honestiores quidem homines [cuiuscunque ii sint religionis] cuperent

istorum malorum finem fieri, et omnia in tranquillum sisti: at qui sunt egentes, et hactenus vixerunt ex rapto, et qui metuunt ne repetantur ab ipsis quae rapuerunt, omnia, quantum in se est, miscent ac perturbant. Sed tamen vt spero, tandem in proceribus odium et ambitionem vincet amor patriae, et metus ne sua amittant, si superiores tumultus recrudescant. Vix potest etiam fieri quin haec vrbs, quantumuis opulenta, nonnihil sit fatigata istis malis: nam existimo eam plus contulisse ad istud infelix bellum, quam reliquam totam Galliam. Accepi enim a fide dignis eam publice insumpsisse plusquam quindecies centena millia francorum, praeter ea quae sunt a Ciuibus priuatim insumpta, quae puto superare eam summam, cum et ipsam vrbem muniuerint, et singulis patribus familias arma coemenda fuerint, ac eundum ad excubias, aut conducendus aliquis qui ipsorum nomine iret: in quas res asseuerarunt mihi ciues satis tenues se insumpsisse plusquam centum coronatos. Audio etiam ipsam vrbem his diebus promisisse Regi, centum millia coronatorum ad bellum Anglicum. Praeterea dicuntur in ipsa vrbe variis casibus periisse, plusquam centum millia hominum (quorum maxima pars peste periit) et tamen [quod mihi videtur miraculo non absimile] si excipiam angulum in quo est Academia, per totam vrbem apparet maior frequentia hominum, quam ante ipsum bellum, et est eadem rerum omnium abundantia, et idem fere pretium. Aula vt alteris meis literis scripseram, est in arce Gaillon ad Sequanam, et creditur migratura Rothomagum aut etiam vlterius, vt ex propinquo spectet euentus istius belli Anglici, in quod fiunt magni apparatus. Dimissi sunt nuper equites Germanici quos habuit Rhingravius, qui iam cum peditatu est in obsidione noui portus, et nihil non tentat vt famam superiore bello obscuratam denuo illustres, quod tamen facit non sine suorum clade, cum perpetuo petantur maioribus bombardis, quibus abundant Angli, qui etiam saepe ex vrbe erumpunt. De eo bello nihil adhuc habeo valde memorabile quod scribam; nam primum totis viribus ad ipsam obsidionem acceditur. Hoc autem bellum collatum ad superiores turbas videtur omnibus ludus, et aperta fenestra ad venditionem bonorum Ecclesiasticorum. Angli citius laborabunt difficultate pecuniae, quantumuis iam abundare dicantur. De Tridentino Consilio forte certiora habebitis, quam nos, aiunt motam ibi quaestionem: an sit Pontifex supra concilium, et praeterea Gallicos et Hispanicos Episcopos conferre inter se consilia et hoc agere, vt serio aliqua reformatio in Ecclesia instituatur. Card. etiam Lotharingicus dicitur solicitare praecipuos orbis Christiani Principes, vt eius rei curam suscipiant. Hoc animaduertens Pontifex, et metuens ne inuitus in nassam pertrahatur, conatus est

dissoluere concilium. Verum qui sunt Tridenti significarunt ei, ne talia tentaret, et nisi desisteret si nouum Pontificem creaturos: Hoc est petere iugulum: non enim ignorant Pontifices quid acciderit Constantiae, et quid propemodum Basileae. Pontifex itaque ea re consternatus, accusat Gallorum erga se ingratitudinem, et exprobrat sua in regnum beneficia, et ait corruptelam Ecclesiarum non esse profectam a se, sed ab ipsis Regibus, qui Ecclesiis maioribus pueros et homines imperitos praefecerunt. Haec vero parum hic curantur, nec iam est vllus tam caecus, qui non intelligat, quo spectarint consilia Pontificis et aliorum exterorum Principum, qui funestum istud bellum ante annum excitarunt. Card. Lotharingicus iam habet pulchram materiam exercendi ingenii, sed vereor ne desistat ab instituto. Multaae vrbes hactenus noluerunt recipere nostrae religioni addictos, et praesertim eos, qui dignitates aliquas obtinuerunt. Qui enim successerunt in eorum locum aegreferunt se in ordinem redigi, et audiendis querelis de ea re, aula fuit hactenus praecipue occupata. Cum nuper ageretur causa Rothomagensium aduocatus Regius, irritatus verbis, aduersarii explicantis, quam scelerate et crudeliter Pontificii se in ea vrbe gesserint, non potuit se continere, quin asperrime inueheretur in Condaeum et Cancellarium praesentes, ob quam rem coniectus est in Vincula. Lata est autem postridie in eum sententia, qua exutus est omnibus bonis et dignitatibus, ac missus est in perpetuum exilium, et praeterea iussus est nudis pedibus et nudo capite habens in manu funalem accensum, fateri suam culpam, et petero veniam a Rege, Condaeo et Cancellario. Hoc iudicium istos contumaciores nonnihil terret. Mittuntur per omnes prouincias Regii aliqui Consiliarii, qui exequantur pacis decretum, quo omnes suis bonis et dignitatibus restituuntur. Frater Attrebatensis, qui per aliquot annos hic fuit legatus Regis Hispaniae et multa turbauit, breui est hinc discessurus, et vt audio iturus in aulam Imperatoris, vt eodem munere ibi fungatur. Credo hoc ideo fieri, quia non posset suam dignitatem in Belgico tueri, si eo rediret. His diebus celebratae sunt nuptiae, Ducis de Longueuille, et Dominae de Tonteuillae. Quoniam petiisti, vt si quid resciscerem de coniugio 6. et filiae 40. id diligenter scriberem, saepius de ea re scribam. Filias ipsius. 40. petunt 6, 28, et 30. Agitur etiam de coniugio inter primogenitum 40. et sororem 6. Audio non ita dudum Mediolani deprehensam esse magnam summam pecuniae, quam aliqui Vincentini mittebant Lugdunum. An ea mitteretur ab aliquibus, qui cuperent eo migrare nondum satis scio. Dicuntur adiunctae fuisse literae, in quibus scribebatur, multos esse in Italia qui cuperent eadem ibi moueri, quae sunt mota in Gallia. Hoc significatum est

Senatui Veneto, qui diligenter de ea re inquisiuit Vincentiae, sed vt audio nullus puniuit, quamuis hoc maxime flagitaret Pontifex Rom. Puto te accepisse literas 10. ad 43. quas misi per Antuerpiam. Mitto quae Hispani curarunt hic edi de oppido Oran liberato obsidione. Dominus Casper Schonbergius indicabit tibi reliqua, quae pertinent ad huius regni statum. Nullus peregrinus si excipiam Principes, consecutus est in hoc regno, dignitates tantas ea aetate qua ipse. Deus conseruet tuam Magnificentiam, cum tota tua familia. Lutetiae 18. Iulii 1563.

EPISTOLA LXXXIX. Eidem.

MAgnifice Domine, Res Galliae sunt in eodem fere statu, in quo erant cum Schonbergius hinc discessit, quem puto meas literas dudum tibi tradidisse. Aula progressa est in Normanniam vltra Rothomagum ad oppidum Vatteuille, quod abest tantum octo milliaribus a nouo portu. Angli videntur iam expetere pacem, et proposuerunt varias conditiones, et adhuc de ea re agitur, nec enim Angli dimiserunt Oratorem Gallicum, nec Galli Anglicum, et crebro aliqui pacificationis causa hinc inde commeant, nec tamen interea intermittuntur quae ad bellum pertinent. Audio Reginam Angliae proposuisse se educturam praesidium ex nouo portu, et cessuram iuri quod habet ad Caletum, si sibi quingenta millia coronatorum numerentur, aut de eis numerandis idoneo caueatur. Si hoc verum est miror eam conditionem reiectam. Nam licet ea pecunia sit maxima, tamen multo plus singulis mensibus insumitur in bellum, cuius tamen incertus est euentus. Significauit etiam si sibi certius caueatur de restituendo Caleto tempore constituto, et Rex promittat se obseruaturum libertatem in religione, quam suis promisit, se reddituram vrbem, non enim dubitare, quin ii quibus mutuam pecuniam dedit, sint eam persoluturi. Ne hoc quidem est receptum: nam licet existimem Regem omnino constituisse obseruare conditiones pacis factae a Condaeo et Connestabili, videretur tamen praeter dignitatem facere, si ad id praestandum se Reginae Angliae obligaret: Praeterea si vrbs vi eripiatur Anglis, sine dubio Galli dicent eos violasse pacem factam anno 1559. et propterea cecidisse iure quod habent ad Caletum. Iam autem ipsa vrbs arctius obsidetur quam antea, et Galli excitatis maximis aggeribus, minus

sunt obnoxii bombardis, et occuparunt turrim, quae est ad fauces portus, ita vt mari nihil subsidii obsessis summitti possit. Angli quidem antehac suis eruptionibus multum damni Gallis dederunt, sed iam quando erumpunt plus damni accipiunt, quam inferant propter Castrorum munitiones. Quoniam fossae (quibus abundat ea Regio) erant maxima ex parte desiccatae, eo quod Sequana iam tenuiter fluat, Galli superioribus diebus venerant in maximam spem expugnandae vrbis, sed nuper mare ita tempestatibus intumuit, vt fossae sint denuo aqua repletae, nec tamen propterea abiiciunt spem victoriae, qua tandem potientur, nisi aut transactio, aut mirabilis aliquis casus interueniat. Obsidioni hactenus praefuit Brisacius, sed dicitur Connestabilis eo accessurus, si non succedant actiones de pace, quam puto ab vtraque parte expeti. Vxor Ducis Lotharingici est grauida. Dux Casimirus iam facilius potietur adamata. Card. Lotharingicus ablegatur Viennam denuo acturus de coniugio inter Regem Galliae et filiam Maximiliani: qualis sit futurus eius rei exitus nescio, sed aiunt Ludouicum de Anila (qui scripsit Hispanice bellum Germanicum) nuper Romae impetrasse a Pontifice, vt liceat Principi Hispaniarum, et Regi Portugalliae ducere duas filias Maximiliani. Nescio an 7. id serio expetat, vbique metuuntur aemuli potentiae. Bona Ecclesiastica hic strenue diuenduntur, et emuntur ab iis praecipue, qui initio conati sunt impedire eam venditionem. Ea re sit vt minus insolescant Ecclesiastici, omnia enim iam metuunt, nec vident cui possint fidere. Hoc etiam eos maxime terret, quod aiunt Regem Hispaniae deliberare de constituendis quaestoribus, seu commissariis, qui omnium bonorum Ecclesiasticorum curam habeant, et Episcopis et aliis sacerdotibus ex iis bonis tantum necessaria suppeditent. Quicquid autem supererit, seponetur ad bellum aduersus Turcas et Mauros. Haec formula Ecclesiasticae emendationis seu reformationis, (vt vocant) visa est admodum dura Pontifici et Cardinalibus, sed quia est pulchra illecebra Principibus egentibus et cupidis pecuniae, credo quod tandem eo deuenietur. Ea sane est optima ratio reformandae Ecclesiae: sacerdotes enim ademptis bonis non multum pugnabunt de suis superstitionibus. Pontifex vero et Cardinales, vt Regem Hispaniae leniant et ab eo instituto abducant, nihil non faciunt in eius gratiam: sed (vt solet accidere) dum vitant stulti vitia, in contraria currunt. Nam dum gratificantur Hispano, et volunt eius Legatos Gallicis aut praeferre aut aequare, vehementer offendunt Gallos. Scripsi quid ob eam rem Romae acciderit. Non ita dudum Pontifex scripserat Tridentum ad Magistrum Ceremoniarum, vt in omnibus publicis Ceremoniis, aequali loco constituerentur Gallicus et Hispanicus oratores.

Eam rem cum non ferrent Galli, et certaretur factionibus, ac pleraeque nationes fauerent in ea re Gallis, tanquam ab antiquo solitis praecedere, coacti sunt Legati Concilii, suspendere executionem mandati Pontificii, et Gallico oratori priorem locum concedere. Quoniam autem Pontifex conabatur, aut suspendere concilium, aut transferre Bononiam, Galli vt vlciscerentur sibi factam iniuriam, non tantum contradixerunt, sed etiam petierunt, vt aut Constantiam, aut Basileam, aut Vesontionem transferretur, quo et Germani et ipsi, ac alii omnes gentes Septentrionales, et etiam ipsi Hispani, possent commodius accedere. Petierunt etiam, vt suffragia ferantur per nationes, eo quod Pontifex singulis diebus creet innumeros Episcopos titulares, quos mittit Tridentum, et cum plerique eorum sint indocti, egentes et impudentissimi nebulones, non pluris locant suas animas Pontificii, quam soleant conduci equites Germanici. Quibus enim plurimum dat Pontifex, dat annuos trecentos coronatos, qui cum vix sufficiant alendo asino et famulo, licet venerabilibus Dominis splendide esurire, aut alienas culinas impudenter sectari. Quoniam autem Hispani in contentione cum Gallis de praecedentia, sunt a plerisque condemnati, vt tandem consequantur, quod ambiunt, petunt a Pontifice, vt Regem Hispaniae declaret Imperatorem noui orbis. Hoc pertinet ad vos Germanos, qui soli habetis nomen Imperii. Quod si Hispani id sibi sumant, idem accidet quod in successoribus Alexandri, ex quibus cum Antigonus nomen Regium assumpsisset, statim idem fecerunt Ptolomeus, Seleucus, Lisimachus, Cassander, et alii, sic et omnes Reges iam se nominabunt Imperatores. Nec est satis quod dicunt Hispani nouum orbem nunquam seruivisse Romanis, nec enim Dania, nec Noruegia, nec Suecia, nec Polonia, nec Lithuania, et multo minus Moschouia, unquam seruiuerunt Romanis, immo cum Reges Gothici, qui lmperium Romanum euerterunt, duxerint Originem ex Scandinauia, [vt apparet ex Procopio,] ille titulus potius deberetur Regi Daniae aut Regi Sueciae, quem si de ea re admonerem, forte inirem apud eum Gratiam. Sed iam satis nugarum hic inserui, ideo, quia pauca seria habebam. Deus conseruet tuam Magnificentiam cum tota tua familia, Lutetiae 28. Iulii 1563.

Cum iam obsignarem litteras huc perscriptum est ex Castris, Portum nouum iam esse in potestate Gallorum, quibus conditionibus nondum scio, sed tamen audio non esse vi expugnatum.

EPISTOLA XC. Eidem.

MAgnifice Domine, Angli (vt alteris meis literis scripsi) sunt expulsi ex nouo portu. Composito in Gallia bello ciuili, poterant eam vrbem, cum sua Laude, et cum suo commodo reddere, et multum nostrae causae profuissent: sed voluerunt sibi reddi suum Caletum, a quo iam longissime absunt. Galli enim dicunt, se non amplius teneri conditionibus pacis factae anno 1559. cum ipsimet Angli eam violauerint. Videntur Angli imprudenter suscepisse vrbem defendendam: nemo enim fuit vel mediocriter peritus rei militaris, qui non cum certa fiducia ipsius capiendae accesserit ad oppugnationem: quamuis tamen non existimabant tam cito capiendam, et vereor ne Comes Waruicensis (frater illius Roberti qui omnia gubernat) ista deditione ineat malam gratiam, et labefactet fratris potentiam, cum praesertim non procul abesset subsidium, quatuor aut quinque millium hominum, quod ipsi mittebatur ex Anglia. Qui eum excusant, dicunt non potuisse sperare vllum subsidium, cum a Gallis occupatae essent fauces portus, et praeterea incipiebat grassari pestis in ipsa vrbe, cui nulla virtus aut constantia potest resistere. Aiunt etiam Anglos ideo suscepisse vrbem defendendam, quae non poterant sibi persuadere tantos motus Galliae tam subito posse componi, sed mihi videtur periculosum, in aliena stultitia spem suam reponere. Sic autem vrbs venit in potestatem Gallorum vicesima octaua superioris Mensis, cum deiecta esset satis magna pars muri, Galli summo mane pararunt se adinuadendam vrbem: quod animaduertentes Angli, sublato vexillo, significarunt se velle colloqui. Iis in colloquium admissis, post non longam disceptationem conuenit vt vrbem dederent, eodem modo instructam, quo erat, cum in eam sunt recepti: ipsis autem liceret omnia sua efferre, et quoniam deerant ipsis naues, quibus in Angliam reueherentur, datum est ipsis spatium sex dierum ad eas curandas ex Anglia, acceptis obsidibus quatuor praecipuis eorum Ducibus. Rex iam est Rothomagi, et properat huc cum exercitu. Puto quod omnino velit oxarmare hanc vrbem, nam dicunt hoc suadere Connestabilem, qui iam praeest exercitui et omnia administrat. Multi verentur ne etiam hic imponatur praesiduum. Dicitur Rex constituisse hinc proficisci Lugdunum. Credo quod intra paucas septimanas iudicare poterimus, quid sit sperandum de tranquillitate Galliae. Conceperamus aliquam spem de Tridentinis actionibus Card. Lotharingici et Episcoporum Gallicorum et Hispanicorum. Ita enim commouerant Pontificem queraendo: an aliquis

possit nominari Catholicus seu vniuersalis Episcopus, vt indignabundus eis exprobraret Marchionis Brandenburgensis erga se humanitatem, a quo dicebat se ita compellari. Verum tota illa nostra spes abiit in fumum; nam Card. Lotharingicus ita reconciliatus est Pontifici, vt etiam in gratiam Pontificis miserit huc protestationem aduersus venditionem bonorum Ecclesiasticorum, sed quae parum curatur. Mitto decreta facta Tridenti XV. superioris Mensis ex quibus poteris iudicare, quid sit de illis bonis patribus sperandum. Qui hic gubernant, iam satis intelligunt nec concilium nec Pontificem quaerere remedia istis malis, quibus Gallia vexatur, quare multi verentur, ne [confecto iam bello Anglico] inconsulto Pontifice, instituant reformationem Ecclesiasticam seueriorem, quam aut ipse Pontifex, aut ii, qui plura sacerdocia possident, expetant. Intercedit mihi hic notitia cum aliquibus Episcopis et Abbatibus, quos ammaduerto hoc valde metuere. Hispani capta occasione ex imbecillitate virium Gallicarum, iam volunt suam potentiam confirmare in Italia, et proponunt satis duras conditiones aliquibus Principibus Italicis. Repetunt enim a Florentino Senensem ditionem, quam volunt tradere Tarnesiis, Parma et Placentia receptis, quas dicunt pertinere ad Ducatum Mediolanensem. Agunt etiam cum Ferrariensi, vt sororem det vxorem filio vnico Ducis Parmensis, quem habent in Hispania obsidem voluntatis omnium Farnesiorum. Habent etiam primogenitum Florentini, quem ad se pertraxerunt facta ei spe nuptiarum viduae Portugallensis, Sororis Regis Phili ppi. Ambitio pulchre fefellit Florentinum alias astutissimum. Poterat facillime impetrare filio vnam ex filiabus Imperatoris, et ita res suas stabilire, sed dum maiora appeti, Filium, (etiam recusantem vt audio) coniecit in istum carcerem, ex quo (nisi male mulctatus) vix eum eripiet: qui casus forte videretur minus grauis, si non accessisset illa calamitas, de duobus aliis filiis, qui se mutuis vulneribus confecerunt. Hispani conantur abalienare ab eo Pontificem, sed frustra, vt omnes existimant. Dragutes archipirata, [qui nostri tempore tantas clades intulit Italiae et Hispaniae] mortuus est. Non cessit Barbarossae potentia, nec peritia rei militaris, et si peruenisset ad magnam senectam, vt Barbarossa, videbatur eum superaturus. Nominabat se Regem Tripolitanum et Maenicis Insulae (quae iam dicitur Zerbi.) Hispani nullum habuerunt acriorem hostem, et nisi superuenisset eius mors, vix liberassent obsidione oppidum Oran. Parum abfuit, quin ante biennium caperet Carthaginem nouam, et ausus est penetrare angustias Freti Herculei, et Gades inuadere, cepit tum aliquot naues in ostio Betis fluuii. Sed vereor ne mortuo Draguti successerit hostis perniciosior Italiae. Nam dicitur ad Turcas defecisse, et factus esse Mahometanus

San Petrus Corsus, qui vltra triginta annos militauit Regi Galliae cum magna gloria. Is est qui ante decem annos, excitauit maximos motus in Corsica, et effecit vt maxima pars eius Insulae deficeret ad Regem Galliae. Turcae dicuntur eum praefecisse aliquot triremibus, et videntur velle vti eius opera ad vexandam Italiam. Omnes Guisii, exceptis Cardinalib. iam sunt in Lotharingia. Cogitant qua ratione possint vlcisci mortem Guisii, sed vereor ne nihil efficiant, nam videtur mihi indies minui ipsorum potentia, et memoria Guisii paulatim euanescere, ac extingui in animis hominum. Vetus est dictum, paucos inueniri, qui adorent Solem occidentem, et nullos, qui eum qui iam occiderit. Ministri nostrarum Ecclesiarum, hoc Mense celebrant Synodum Lugduni. De coniugio 6. et filiae primogenitae 40. hoc nuper audiui a peritissimo istarum rerum, 27. et 39. illud impedire quantum in se est, sed 40. illud valde expetere. Credo quod cupiat se munire ea affinitate aduersus 27. Deus conseruet tuam Magnificentiam et totam tuam familiam. Lutetiae 8. Augusti 1563.

EPISTOLA XCI. Eidem.

MAgnifice Domine, ego vereor ne tranquillitas (quam hic certo fere sperabamus) Ducis Sabaudiae casu turbetur. Cum aestuans ex venatione, captaret auram fugidiorum ad quendam riuum, aiunt ei subito obriguisse neruos. Dicitur nondum esse mortuus, sed tamen ita affectus, vt non sit spes eum posse valetudini restitui. Hispani profecti Mediolano iam habent in sua potestate eius filiolum, et aiunt suum Regem constitutum ab eo filii tutorem et curatorem, voluntque sibi sumere gubernationem ditionum ipsius, quae iam tumultuantur. Non puto Gallos passuros, vt matri pueri tanta fia iniuria, et iam audio mitti eo Bordillonum qui his annis praefuit vrbibus Pedemontanis, quas Galli obtinebant. Res tamen hic videntur esse adhuc infirmiores quam vt sit tutum se immiscere externis. Iam agebatur Basileae de transactione inter ipsum Sabaudum et Bernates, et erat aliqua spes successurum negocium, nam Bernates offerebant aequiores conditiones quam antea, sed hic casus omnia mutabit. Legatus Pontificius, qui hic in aula agebat, nuper aufugit Rege, Regina et omnibus Proceribus insalutatis. Quae fuerit causa fugae, nondum certoscimus. Quidam aiunt eum vehementius conquestum apud Reginam

quod Card. Castillionaeum condemnatum a Rom. Pontifice, non tantum permitteret frui bonis Ecclesiasticis, quae ante bellum possedit, sed etiam eum admitteret, ad deliberationes de religione et Republ. Hoc vbi intellexit Connestabilis, dicitur ipsum Legatum asperioribus verbis excepisse. et dixisse Gallos nolle, vt se ipsorum gubernationi Pontifex magis immisceat, quam ipsi se immisceant Pontificiae. Sunt qui aliter ista narrent. Venditio bonorum Ecclesiasticorum feliciter procedit. Dicunt mitti Tridento Episcorum, qui concilii et Ecclesiae Gallicanae nomine se ei venditioni opponat: sed is (meo iudicio) parum proficiet. Dicitur etiam is Episcopus habere in mandatis, vt Regi et Reginae significet Ecclesiam Catholicam habere suspectum Can cellarium hospitalem, in causa religionis, et petere ne ad deliberationes de ea admittatur. Isti videntur mihi serio nugari. Nam Regina iam maxime expetit moderatos Consiliarios, et qui in alterutram partem non nimis incumbant, cuiusmodi est Cancellarius. Ecclesiastici tamen hic non ita fidunt Prodestationibus concilii aduersus suorum bonorum venditionem, quin deliberent de numerandis Regi intra quatuor Menses tricies centenis millibus francorum, si ab ea velit desistere. Illa horribilis reformatio, quam Episcopis minitabatur Pontifex, pertinet ad Ecclesiasticam Politiam tantum. De doctrina ne verbum quidem. Hoc est velle curare leuem scabiem, neglecto ingenti vulnere. Si quid autem desit ei reformationi, mittetur huc Card. Lotharingicus, qui illud suppleat, et iam proficiscitur Romam vt eam potestatem a Pontifice accipiat. Parisienses videntur tandem arma deposituri. Interdiu non amplius collocantur praesidia in portis, et iam aperiuntur eae quae erant obstructae: sed tamen adhuc noctu agunt excubias. Rex nondum est hic, sed speramus eum propediem venturum, abest hinc viginti milliaribus tantum. Agitur per quosdam, et praecipue per Viduam Ferrariensem Matrem Guisiae, de componenda controuersia inter Guisios et Castilionaeos, nescio quid de ea resperare debeamus. Filia Santandraeani iam restituitur matri, aiunt Condaeum petere eam vxorem filio, credo quod non denegabitur ei. Hodie conueni Danzaeum venientem ex Dania. Sensi maximum dolorem exiis, quae mihi narrauit de statu illarum Regionum, nec scio quae opes suffecturae sint alendis tantis exercitibus, quantos dicuntur habere isti Reges. Nos hic sumus experti, quam in suauis hospes sit miles Germanicus, si praesertim magno numero admittatur. Faxit Deus vtid aliis fecilicius succedat. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae 4. Septemb. 1563.

Scriptis his literis audiui Ducem Sabaudiae mortuum et Hispanos Duce Caesare Neapolitano occupassae Taurinum. Ipsumpue Caesarem Neapolitanum dicere, se a Sabaudo institutum gubernatorem illarum regionum Regis Hispaniae.

EPISTOLA XCII. Eidem.

MAgnifice Domine plerique ex Germanis, qui stipendia habent a Rege Galliae, conantur ipsi persuadere, omnes praefectos Regis Hispaniae habere in Germania conductum militem, et inde maximum periculum imminere huic regno: quare consulunt ipsi Regi, vt [interea dum res non sunt hic plane pacatae] alat in Germania aliquot millia equitum, qui ad omnes subitos casus semper sint parati. Talium consiliorum praecipuus auctor est itqpdcek lyv et habet hic ad eam rem administros, qui suae vanitatis praeclarum specimen saepius ediderunt. Ista [quamuis conficta] multos perturbant, et praesertim eos qui sunt ignari rerum Germanicarum. Sed non est facile persuadere exhaustis, vt tantos sumptus faciant gubernante praesertim Connestabile, qui in comparcendo videtur interdum modum excedere. Praeterea erepto Anglis nouoportu et pacata Normannia, si qui sunt tumultus in aliis Regni partibus, ii non spectant ad summam rerum, et ita iam mihi videntur affecti Galli, vtetiam dissentientes in religione facile consentientes sint ad patriae defensionem, si quis externus conetur eam inuadere. Iam enim omnibus suntnotae artes, quibus praetextu beneuolentiae, aliqui Principes aluerunt infelix istud bellum, et iam non dissimulant sibi displicere ista qualiacunque initia tranquillitatis, praesertim ex quo receptus est Portusnouus. Decima septima huius Mensis, fuit indictum bellum Anglis, quod non fore valde saeuum inde suspicor, quod iam dimittuntur et Heluetii, et Germani, qui sub Rhingravio militarunt. Cum iam Anglis nulla restare videatur spes recuperandi Caleti, credo ipsos cum Gallis de eo transacturos. Non enim puto vtrosque ita insanire, vt (nullo fere praemio belli proposito) velint se mutius vulneribus conficere, et inimicis iucundum de se spectaculum suo sanguine parare. Decima octaua huius Mensis, Rex curauit se declarari maiorem in supremo senatu Rothomagensi, vbi cum magna animi praesentia orationem habuit, per dimidiam fere horam, qua omnes hortatus est ad pacem et concordiam, ac praeteritarum iniuriarum obliuionem. Eius orationem excepit Cancellarius, qui ostendit negligentiam iudicum et

praefectorum in administranda iustitia, praebuisse causam non leuissimam istis malis, quae hoc anno perpessa est Gallia, quare hortatus est omnes, vt in ea re deinceps maiorem diligentiam et cautionem adhiberent, ne incurrerent in odium et indignationem Regis, ac poenas legibus constitutas. Sedebat Rex eminentiore loco ornatus vestibus, quibus Reges in solemnibus ceremoniis vti solent. Ipsi assidebat mater, sed loco minus eminente, matri assidebat Aurelianensis, postea Princeps Nauarrae, Card. Borbonius, Condaeus, Dux de Montpencier, eius silius, Princeps de La roche sur yon, Dux de Longueuille et Connestabilis. Ab altera parte, quae solet esse Ecclesiasticorum, sedebant tantum Cardinales Guisius et Castilionaeus. Regina primum, postea reliqui suo ordine, Regi praestiterunt Iuramentum fidelitatis, puod vocamus Homagium, postea Rex delegit sibi Consiliarios, matrem, Principes Regii sanguinis, Connestabilem et quosdam alios. Talia solebanr peragi in hoc senatu, quare hoc male habet istos, qui intelligunt ea re puniri suam contumaciam. Factum est etiam decretum Rothomagi, quo iubentur omnes arma deponere, nescio an haec vrbs sit tandem obtemperatura. Rex futurus est hic quarta proximi Mensis, et hinc proficiscetur Lugdunum, et inde Tholosam, vsque per Galliam Narbonensem. Quoniam Connestabilis (edoctus suo malo] intelligit non posse opprimi eos, qui sunt nostrae religionis, sine ruina ipsius regni, iam omnino in hoc incumbit, vt edictum de pace vbique mandetur executioni, et nostris sua libertas conseruetur, qua re sibi magnam inuidiam conflauit apud Pontificem Rom. et Regem Hispaniae. Significauit ei nuper Rex Hispaniae se mirari, quod consenserit in pacem factam cum tanto Catholicae religionis praeiudicio, et quod non tantum ferat in Gallia sed etiam foueat Amiralium, et Andelotum haereticos adeo perniciosos. Respondit Connestabilis pacem illam fuisse omnino necessariam, et eos qui sunt nostrae religionis, non minus esse Regi obsequentes et promptos ad subeunda quaeuis pericula pro Regis ac regni salute et incolumitate, quam reliquos eius subditos. Quantum ad Amiralium et Andelotum attinet, se quidem dissentire ab ipsis religione, sed scire Regi opus esse talibus viris, ad regni sui defensionem. Ego vereor ne res Belgicae breui tantum facessant negocii Hispanis, vt non sit ipsis futurum otium, ad turbandos alios: de quibus rebus nihil soleo ad tescribere, quia existimo te inde cersissima perpetuc habere. Pontifex nihil non minatur, et conatur terrere, sed non admodum curatur, et ineptiae Concilii Tridentini minuunt eius auctoritatem, et re ipsa intelligit, se non tanti fieri, quanti cuperet. Nam in eius ditione, quae est ad Rhodanum, sunt ad quatuor millia hominum, qui omnia depopulantur, et redigunt Auenionem et reliquas

vrbes in magnas angustias, nec ibi habet Pontifex copias, quae sint istis pares. Cum Vielleuillius venit in eas Regiones, mandauit istis Regis nomine, vt arma deponerent: verum ii responderunt, se non esse Regis subditos, nec quicquam damni inferre eius ditionibus aut subditis, sed se a sacerdotibus propter religionem pulsos patria, quam armis repetant, vt in ea fruantur eadem libertate in religione, qua iam fruuntur omnes in Regno Gallico. Vielleuillius accepto eo responso, nihil aliud aduersus istos tentauit, quod maxime displicet Pontifici Rom, Illa etiam in parte Narbonensis Galliae, quae iam dicitur Prouincia, sunt aliqui in armis, quorum Duces sunt Mouantius, et Episcopus Vzes Vticensis, qui eodem modo repetunt patriam. Sed iam eo mittuntur executores edicti de pace, qui eos in patriam restituant. Mitto ad te interpretationem edicti seu instructionem, (vt vocant) quam iubentur obseruare executores, puto eam tibi non displicituram. Hoc quidem decretum fuit Mense Iunio, sed bellum Normannicum impediuit eius executionem. In fine ascriptae sunt praefecturae maiores [quas vocamus Gouuernemaus] in quas distributum est regnum Gallicum, quae sunt numero quatuordecim. Vna praefectura autem interdum continet plures Prouincias. Misi nuper decreta septimae sesfionis Tridentinae. Dicunt superesse adhuc duas sessiones, in quarum prima agetur de Caelibatu Sacerdotum, de gradibus cognationis et affinitatis, intra quos liceat dispensare de coniugio, de diuortiis, et an promissiones de coniugio factae sine consensu parentum valeant. In altera agetur de statu Monachorum. Iis rebus confectis deligentur tres Legati, qui decreta sacro sancti concilii exequantur in Germania, Gallia et Hispania; Dicunt Cardinalem Lotharingicum iam delectum ad Galliam, puto in aliquibus locis fore difficilem executionem. Isti videntur mihi iocari in morte, qui putant iam posse illudi mundo talibus nugis. Cum Pontifex ante aliquot Menses aegrotaret, Episcopi, qui tunc temporis erant Tridenti, dicebant ad se pertinere electionem noui Pontificis, si is moreretur. Card. Lotharingicus dicitur tunc magnam vim pecuniae profudisse in largitiones, sperans se ea ratione peruenturum ad Pontificatum, ob quam rem ortae sunt magnae simultates inter ipsum et Pontificem. Sed Pontifex animadvertens non conducere suis rebus tales simultates, reconciliato sibi Cardinale, minatur Episcopis horribiles reformationes. Ait eos multa disputare in concilio de tollendis abusibus Ecclesiasticis, sed nullum adhuc sustulisse, simulare etiam se in suo ordine expetere reformationes, cum nihil minus expetant, sed se effecturum, vt re ipsa consequantur id quod simulant se cupere, ne dicantur ista simulatione imperitis hominibus voluisse imponere. Hic denuo agitur de instituendo colloquio, de controversiis

religionis, in quo, quantum coniicio, magis disputabitur de statu veteris Ecclesiae, quam de ipsa doctrina. Dicitur Condaeus exhibuisse Reginae quosdam Articulos, qui in eo colloquio examinentur. Delecti sunt ad illud colloquium ab una parte, Episcopus Valentinus et Balduinus, ab altera Franciscus Perrucellus (qui Francofordiae fuit Pastor Ecclesiae Gallicae) et de Spina. Sunt et alii plures delecti, quorum nomina nondum tenuo. Filius Florentini dicitur tandem dimissus ab Hispanis ducere vnam ex filiabus Imperatoris. Filius Parmensis, qui dicebatur ducturus Sororem Ferrariensis, duxit Filiam Ducis Infantasiae, qui est caput, vt vocant, familiae Mendociae, et omnium Hispanicorum Principum ditissimus. Cardinalis Castilionaeus resumpsit galerum Cardinalitium, et iam est in aula. Dens conseruet te ac totam tuam familiam. Lutetiae 23. Augusti 1563.

EPISTOLA XCIII. Eidem.

MAgnifice Domine. Quae audiueramus de morte Sabaudi sunt falsa: aiunt enim eum omnino conualuisse: pro qua re est, quod hic Deogratias agamus. Vix enim potuisset fieri, quin eius mors excitasset aliquid dissidii inter Gallos et Hispanos. Ex quo restitutus est in suam ditionem, celebrati sunt plures conuentus ad componendas controuersias inter ipsum et Bernates, et plurimum in ea re laborarunt Heluetii. Verum in postremo conuentu Badensi. Bernates petierunt a reliquis Heluetiis ne amplius in ea re laborarent: se enim constituisse nihil prorsus restituere Sabaudo, cum toties recusarit non iniquas conditiones a se propositas. Antequam autem id responsi darent Bernates, conuocauerant ordines suae ditionis, et ex iis percontati erant, quid vellent restitui Sabaudo, ex iis quae Bernatium Respubl. possidet, qui cum omnes respondissent, se nolle quicquam ei restistitui. Bernates dixerunt verendum esse, ne Sabaudus conetur sibi adempta armis repetere, et propterea monuerunt eos, vt diligenter de ea re cogitarent, nec in Magistratum culpam reiicerent, si bellum inde postea oriretur. Sed omnes responderunt se semper fore paratos ad propulsandam vim et iniuriam, si quam conetur Sabaudus inferre. Edictum Regis de armis deponendis nondum est hic promulgatum, et adhuc deliberatur, an sit promulgandum. Tergiuersantur

isti, et multas causas adferunt, quare ipsis non videatur consultum arma deponere. Verum Rex respondet, se omnino mandare vt ea deponant, nec admittere vllam excusationem, quod si quid metuant, dicit se habere adhuc sub signis, ad quadraginta cohortes peditum, et viginti turmas equitum, quas huc libenter inducet, vt sint eis praesidio. Rex animaduertens eos accepto eiusmodi responso necdum obtemperare, coepit cum exercitu propius ad hanc vrbem accedere, et iussit vt duceretur fossa circa arcem Madril, quae abest hinc vno milliari, ad quam constituit diuertere. Territi Ciues aduentu Regis armati, videntur aliquid remittere de ferocia: nam praefecti regionum vrbis iam significant ciuibus, vt arma deferant in domum ciuicam: quod licet negligenter fiat, fit tamen ab aliquibus, et, vt spero, reliqui erunt obsequentiores, vbi Rex propius ad vrbem accesserit. Tota familia Guisiaca est in hac vrbe stipata satis magno satellitio. Dicitur etiam aduentare Valdemontius. Petunt a Rege vt iudicium instituat de auctoribus caedis Guisii. Sed nescio an haec satis ciuiliter petant, tam multis stipati. Castilionaei dicunt primo instituendum iudicium de caede patrata in oppido Vassy, et praeterea recusant in omnibus suis controuersiis iudicium Senatus huius vrbis: quod antea fecit Condaeus, et impetrauit, vt de omnibus suis, et suorum domesticorum controuersiis cognosceret Senatus ille, quem Magnum Consilium nominamus. Cardinalis Castilionaeus, homo ingeniosus et acer, fortiter agit in aula, suam et fratrum causam. Guisii dicunt quantum ad caedem Vassiacam attinet, sententia Parlamenti absolutum esse Guisium, et pronunciatum eos, qui fuerunt caesi, iure fuisse caesos, nec denuo de ea re instituendum iudicium. Sed alii respondent se nec pro iudiciis, nec sententiis legitimis, habere ea, quae aduersus ipsos acta sunt, in hoc Senatu, tempore belli, et illa omnia rescissa esse edicto de pace. Quantum ad me attinet ego existimo, Regem non dimissurum exerercitum, antequam Parisienses omnino arma deposuerint, et sit vtcunque composita ista controuersia inter Guisios et Castilionaeos. Pontifex Romanus animaduertens omnes Principes Catholicos (vt vocant) conqueri de Tridentino concilio, et petere ab illis sanctis patribus, vt tandem incipiant emendare abusus, et corruptelas, quae in Ecclesiam irrepserunt, sicut saepe promiserunt se facturos, vt praeberet aliquam occasionem dissolutioni concilii, mandauit Legatis in Concilio, sub poena excommunicationis, vt legatos Regis Hispaniae praeponerent Gallicis, aliqui dicunt eum declarassae Regem Hispaniae Imperatorem noui orbis. Vbi illud factum Pontificis est hic in aula significatum, omnes mirum in modum incanduerunt aduersus ipsum Pontificem. Vidi formulam protestationis, qua dicuntur

vsuri Gallici Legati in concilio, quae est admodnm vehemens, significant enim se non agnoscere pro Rom. Pontifice Pium 4. nec ad Pontificem Rom. pertinere iudicium de controuersiis inter Christianos durante concilio. Reges autem Galliae, et totum regnum Gallicum semper habuisse, et adhuc habere pro veris ea decreta Constantiensis et Basiliensis Concilii, quae dicunt Concilium esse supra Pontificem, quae etiam hactenus semper defendit Schola Parisiensis. Se autem non habere pro legitimo concilium, quod iam celebratur Tridenti, cum conster nihil in eo decerni, quod non prius Romae fuerit decretum per Pontificem et Cardinales. Aliqui dicunt Pontificem voluisse eo pacto vlcisci iniuriam quam putat sibi factam a Gallis, qui in Concilio multum de ipsius auctoritate disputarunt, et praeterea contempserunt ipsius decreta, de prohibitione alienationis bonorum Ecclesiasticorum. Quoniam nemo, nisi valde coecus, dubitat, ipsum multum hic nocere causae Pontificiorum isto facto, iudico eum id tantum ideo fecisse, vt dissolueretur concilium, ex quo non poterat se commode explicare, quod est consecutus: nam Rex mandat Archiepiscopis, Episcopis, et Doctoribus Gallicis, vt discedant Tridento. Reges Hispaniae, Portugalliae, Veneti et alii Principes Catholici, dicuntur hic cum Regina expostulare, ob concessam nostris libertatem in religione, aiunt enim suos subditos ea re reddi minus obsequentes, et sibi quodammodo pollicerieandem libertatem. Sed ista non possunt hic mutari, nec puto Gallo ita insanire, vt se velint pro vicinis deuouere, et sua evertere, ut aliena conseruent, Regina Nauarrae sustulit totum Pontificatum in iis regionihus, quas extra regnum Galliae possidet. Id admodum aegreferunt Hispani, et verendum est ne aliquid aduersus ipsam tentent: nam aiunt conscribi in Hispania militem, et ipsum Regem Hispaniae. 14. huius Mensis venisse in oppidum Monson, quod non procul abest a Pyrenaeis. Istud oppidum est in limitibus regnorum Arragoniae, Valentiae et Cataloniae, solentque in eo haberi conuentus illarum Regionum quinto quoque anno. Si quid moliantur Hispani adversus Reginam Nauarrae, puto Gallos non deserturos eam. Aiunt hoc agere Hispanum et Pontificem, vt ipsa excommunicetur, per Tridentinum Concilium. Credo hic agi de componendo bello Anglico. Grassantur in Anglia pestis et fames, sicut in multis etiam Galliae partibus pestis grassata est. Sed puto id accidisse ob superioris anni inopiam nam post Messem vbique sere coepit remittere. Credo illa incommoda adactura Anglos ad suscipiendam pacem, cum istud bellum multa maiora incommoda ipsis adferat quam Gallis, qui eo nondum composito mittunt Classem in nouum orbem. Eius Classis dux est ille Polinus celebris in Iouii historiis, qui

anno Domini 1543. impetrauit a Solimanno vt mitteret Barbarossam in Galliam Narbonensem. Ea res male habebit Hispanos, et vereor ne alicui dissidio causam praebeat. Ecclesiastici hic iam habent conuentum, in quo deliberant, qua ratione suorum bonorum venditionem impedire possint. Dicuntur velle offerre Regi trecies centena millia francorum, vt ab ea venditione desistat. Sed nihil efficient, nec puto eos habere tantum praesentis pecuniae, sed hoc faciunt, vt probent Pontifici Rom. se nihil praetermisisse, quod ad officium suum pertineret. Omnes externi milites sunt dimissi, exceptis Heluetiis, quos puto esse ad quatuor millia. Ii ob incertitudinem rerum retinentur vt sint Regi praesidio. Sed aduentus Regis in hanc vrbem multa patefaciet. Deus Conseruet tuam Magnificentiam ac omnes tuos. Lutetiae 15. Septembris 1563.

Ego soleo saepissime et diligenter scribere, sed nondum potui scire, an meae literae fideliter perferantur, nam ne verbum quidem de ea re ad me scripsit Antuerpiensis mercator, ad quem eas mitto,

EPISTOLA XCIV. Eidem.

MAgnifice Domine, ante sex aut septem dies, enatum est Reginae apostema in capite, quo ita est afflicta, vt dicantur Medici eius vitae metuisse: quod si quid ei humanitus accidisset, vix potuisset in hac tanta animorum dissensione, constitui gubernatio, sine grauissimo aliquo tumultu. Nam haec vrbs tunctemporis tota armis perstrepebat: non procul autem ab aula erant cohortes Helueticae, et Gallicis, ac equitaui imperatum erat a Connestabile, vt propius ad hanc vrbem accederent. Hoc quidem fecerat Connestabilis ante Reginae morbum, credo, vt huic vrbi metus incuteretur, quae videbatur nolle obtemporare Regi iubenti, vt arma deponeret. Sed facta apostematis incisione et suppuratione, Regina diuino beneficio restituta est valetudini, et ita sunt euersa consilia eorum, qui hanc qualemcunque tranquillitatem odisse videntur, vt iam certiorem fere, quam vnquam antea, spem stabilis, ac duraturae pacis concipiamus. Cum superiore anno essem in Germania, animadvertebam plurimis esse persuasum tutelam Regis et administrationem regni pertinere ad huius vrbis Parlamentum. Hoc etiam sibi, credo, persuaserant Parisienses, et propterea multa, et in bello et post bellum fecerunt, a quibus si abstinuissent, forte suis rebus melius consuluissent. Nam Rex tandem

pertaesus eorum contumaciae, iussit vt non tantum hic promulgaretur, sed etiam typis excuderetur edictum, de deponendis armis, de ipsius maioritate, et praeterea responsio ad causas, ob quas Parlamentum dicebat, se non posse ea edicta approbare. Quae responsio Regis erit ipsi Parlamento magno praeiudicio ad omnem posteritatem. Ista omnia ad te mitto, quae vertissem in linguam latinam, si per tempus licuisset: sed nunc primum ea accepi, et cum paratus esset ad discessum tabellarius, nolui praetermittere scribendi occasionem. Guisii hodie magna pompa petunt a Rege, vt instituatur iudicium de authoribus caedis Ducis Guisii. Quid sit inde secuturum nescio, sed vereor ne nihil boni sequatur. Connestabilis conatur rem deducere ad concordiam, sed vereor ne non facile id possit efficere. Pontifex Rom. illo suo iudicio de Hispanorum praecessione, multum hic debilitauit suam et suorum Clientum auctoritatem et potentiam. Cum Card. Lotharingicus de ea re cum ipso expostularet, respondit se habere iustiores causas benemerendi de iis, qui ipsi afflicto gremium suum pandant, quam de iis qui ipsius auctoritatem et dignitatem quibuscunque modis possunt conuellere et labefactare conantur. Quicquid sit hoc est intempestiue ab eo factum, et audio prudentiores Cardinales id improbare, et admodum aegreferre. Necessitas tandem adiget Gallos, ad cogitandum serio de nationali Concilio. Nemo enim iam est adeo stupidus aut stulte studiosus Pontificis Rom. vt existimet aliquid sperandum de Tridentino Concilio. Eius autem conclusionem hic tantum ideo expectant, vt exteris gentibus probent, se necessitate adigi ad capienda priuatim consilia, quibus rebus suis consulant, cum nihil serio in publico conuentu sit actum. Agitur de induciis inter Gallos et Anglos, nam de pacis conditionibus inter ipsos convenire non potuit. Dicunt Regem Hispaniae ambire suo filio Reginam Scotiae: quod si est verum, erit Anglis necessaria Gallorum amicitia, et coniunctio: Hispani enim eo coniugio Angliam potius quam Scotiam ambiunt. Heri hac fecit iter cursor veniens ex Dania. Germani qui cum eo fuerunt suspicantur copias quae sunt in Dania deferre suam operam Regi Galliae. Sed hoc tempore Gallia videtur minime egere talibus hospitibus. Deus conseruet te et tuam familiam. Lutetiae 26. Sept. 1563.

EPISTOLA XCV. Eidem.

MAgnifice Domine. Scripsi antea Guisios obtulisse Regi supplicem libellum, quo petebant constitui iudicium de caede Ducis Guisii. Hoc autem in genere proponebant, nec quenquam nominabant. Res est magna pompa acta ad commouendos spectantium animos nam Regem conuenerunt in templo et ante ipsum procubuerunt Mater et Coniux Guisii, Card. Borbonius, Dux de Montpencier et eius filius, primogenitus Guisii mortui, Card. Guisius, Aumalius, Marchio Delbeuf, Duces de Nemours et de Longeuille. Astabant Valdemontius et Legatus Ferrariensis. Ipsa Mater Guisii habuit orationem ad Regem sine vlla significatione perturbati animi, cum reliqui flerent effusissime. Rex respondit se etiam non interpellatum facturum fuisse quod peterent, se enim saepius audiuisse, iustitiam esse Regum et regnorum conseruatricem, Factum est autem decretum in Regio Senatu, quo permittebatur ipsis persequi ius suum in iudicio parium Franciae. Id autem Iudicium est Parlamentum huius vrbis. Facto eo decreto, Guisii venerunt in hanc vrbem, et vltima Septembris iuerunt in curiam stipati magna caterua amicorum, et ipsi Senatui supplicem suum libellum, cum decreto Regio obtulerunt. Verum interea, dum ipsorum aduocatus causam istam magna vehementia agit, ecce aliud decretum a Rege affertur, quo omnes Castilionaeorum controuersiae reiiciuntur ad magnum Consilium, vt vocamus, et interdicitur Parlamento, et omnibus aliis iudicibus, ne de iis sibi cognitionem sumant. Hoc vbi intellexit Aumalius, statim proripuit se in aulam, clamans se ludibrio haberi, et expostlauit cum Connestabile, cuius artibus ista fieri existimauit. Quoniam Guisii, dum haec agunt, dicebantur induxisse magnum numerum militum in hanc vrbem, factus est ad Amiralium magnus concursus nobilitatis nostrae religionis, nihil tamen inde ortum est turbarum. Multi magno studio hoc agunt, et praecipue vidua Ferrariensis socrus Guisii, vt componatur ista controuersia, inter Guisios et Castillionaeos, de qua re bene spero, nam audio propterea huc aduocari Condaeum, qui nuper secessit in Picardiam, vt viseret liberos suos reuersos et Germania, ac forte etiam vt vitaret hanc vrbem, ad quam Rex accedebat. Si hoc negotium succedat, non erit pessimus status harum regionum, nam haec vnica controuersia videtur mihi posse dare causam nouis motibus. Rex tandem venit in hanc vrbem, et serio imperauit ciuibus vt arma deponerent. Delecti sunt quatuor equites ordinis Regii, qui domos scrutentur. Honestiores

ciues deferunt sua arma in domum ciuicam: opisicum vero, et aliorum tenuiorum deferuntur in armamentarium Regium, vbi sunt aliqui constituti talium rerum periti, qui ea aestiment, et pretium dominis persoluant ex Regia pecunia. Mandato etiam Regis dirutae sunt speculae, quas ciues per plateas construxerant ad agendas excubias, ita vt ipsi vrbi, plane restituatur antiqua forma gubernationis, et iam sit magna spes tranquillitatis. Dux Lotharingiae facit magnos apparatus in oppipo Barleduc, ad puerperium coniugis, quae dicitur paritura sub initium proximi Mensis. Inuitatus est eo Rex ad suscipiendum puerum e sacro fonte, et puto iturum, sed forte paulo tardius, quam isti cuperentnam detinetur hic variis occupationibus, ac etiam morbo fratris Aurelianensis, qui laborat ex variolis. Ecclesiastici adhuc deliberant, de offerenda Regi pecunia, quae forte acceptabitur, nec propterea retractabuntur venditiones iam factae. Pontifex Rom. animadvertens se non posse amplius dare verba Principibus, (nam Hispani acrius vrgent reformationem quam Galli) conuertit ad alias artes: dicit enim sui esse officii et Principes, et Ecclesiam reformare, quod sit breui facturus, Principes vero non debere se admiscere istis rebus, quae nihil ad eos pertinent. Discesserant Tridento Gallici Legati, sed iussi sunt eo redire, ne praebendo occasionem dissolutioni Concilii, gratificarentur Pontifici, qui id maxime cupit. Card. Lotharingicus, cum primum venit Tridentum, significauit patribus, Ecclesiam Gallicam non posse amplius ferre illa onera armatorum, quare petebat vt ea remitterentur. Haec vbi Hispani animaduerterunt, petierunt et ipsi eadem nomine Ecclesiae Hispanicae, et in ea actione coniunxerunt se Gallis. Card. initio fortiter eam causam egit, postea vero delinitus a Pontifice, non mansit constans in suo instituto, qua re valde offendit Hispanos. Iam profectus est Romam, vt de summa rerum cum Pontifice et suis collegis deliberet. Quoniam admodum late extenditur iurisdictio huius Parlamenti, et est propterea valde incommodum iis qui longius absunt huc venire ad persequendum ius suum, iam agitur de adimentis ei aliquot Prouniciis, in quibus duo aliae Parlamenta instituantur: Vnum videlicet Pictauii, et alterum in oppido Molius, Ducatus Borboniae. Hoc antea saepe est tentatum, sed Parisienses vel pecunia vel alia ratione id semper impediuerunt, quod puto eos etiam nunc facturos, nam ea re multum deceret eorum commodis. Nondum sunt factae induciae cum Anglis, sed breui vt speramus fient. His diebus est huc fama perlatum, Reginam Angliae aegrotare. Pestis saeuissime grassatur in Anglia, et praesertim Londini, vbi affirmant vna septimana periisse, (non audeo dicere, aliquot millia, Londinum meo iudicio, est vrbs omnium quas vidi populosissima,

si hanc vnam excipiam. Antuerpiae sunt adempta Priuilegia Anglicis mercatoribus, et maritimis vrbibus Germaniae concessa ea, quae habuerunt in Anglia. Veneti videntur metuere futurum Imperium Maximiliani. Muniunt diligenter Vincentiam et Bergomum, et sollicitant de foedere Rhetos Lepontios, quos nominamus Grisones. Rhingrauius proficiscitur in Germaniam: puto eum ad vos venturum, et forte excursurum in Daniam, quo etiam rediit Danzaeus. Galli valde cuperent componi istud dissidium inter Danum et Suecum, metuunt enim ne se mutuis cladibus conficiant, et tandem fiant praeda Hispanorum et Belgarum. Rhochandolphus tandem consecutus est exitum dignum sua virtute, aiunt enim eum a suo stabulario interfectum. Precor omnia fausta ac felicia tuae Magnificentiae, ac tuis omnibus. Lutetiae 17. Octobr. 1563.

EPISTOLA XCVI. Eidem.

MAgnifice Domine, etiamsi in aliquibus Galliae partibus nonnulli adhuc tumultuentur, ii tamen tumultus sunt eiusmodi, vt non videantur ad summam rerum pertinere, ex quo haec vrbs est exarmata, et facta obsequentior. Itaque Rex, Regina et alii Proceres, aestimantes res utcunque esse in tuto, expatiati sunt in vicinas arces Connestabilis, Guisiorum, et ipsius Reginae, vt se oblectarent, et vires diuturnis ac molestis laboribus exhaustas recrearent, tantumque remiserunt de cura Reipubl. vt nihil admodum memorabile his proximis diebus sit gestum. Iam vero proficiscuntur in Regiam arcem Fontainebleau vbi curam Reipubl. resument, eo enim iussi sunt accedere Legati Anglici huc nisi vt de pace agant. Andelotus iam est in aula, vbi benigne exceptus est a Rege et a Regina, et habet multo plures sectatores, quam eius aduersarii sperauerant Amiralius dicitur etiam breui eo venturus. Controuersia de caede Guisii non nihil conquiescit, nec tamen est sopita. Puto Guisios nihil velle de ea re constituere absente Card. Lotharingico, quem aiunt redire Roma, vbi dicitur incredibili splendore et pompa exceptus a Pontifice et Cardinalibus.

Redit (vt audio) auctus dignitate Legati perpetui in Regno Galliae, cuius dignitatis exercitium puto non parum difficultatis habiturum. Vxor ducis Lotharingici peperit nuper Filium, ad quem in baptismo suscipiendum, inuitatus est Rex, quem putant breui eo iturum. Multi existimant

Pontificem Rom. hoc agere, vt in finibus Lotharingiae instituatur colloquium plurium Principum, Regemque Hispaniae constituisse ante hyemem venire in Belgicum, quod mihi non fit verisimile, etiamsi id affirment viri non paruae auctoritatis. Cum enim audiamus eum adhuc esse in Hispania, nec possit nisi nauigio discedere, non puto eum per hyemem se mari commissurum. Ista tamen qualiscunque fama non videtur contemnenda, non enim frustra profectus est Romam Card. Lotharingicus, cui audio legatos Imperatoris et Regis Hispaniae communicare quaecunque mandata a suis Principibus accipiunt, et pleraque ex eius arbitrio agere. Cum autem iam instet finis Tridentini Concilii, Pontifex propinabit se deridendum, nisi saltem conetur mandare executioni, quae in ipso Concilio sunt decreta, et sine dubio ad eam rem implorabit auxilia sibi addictorum Principum. Dicunt serio agi de coniugio inter Scoticam et Principem Hispaniae, et ob eam rem praecipue Regem Hispaniae venire in Belgicum. Saepius scripsi de Filia Santandreani. Abducta est tandem ab vxore Guisii in Reginae gynaeceum. Conuenit autem inter Condaeum et Matrem puellae, vt ipsa nubat primogenito Condaei. Ob eam rem Condaeus nuper petiit a Regina, vt puella Matri redderetur, quae respondit se velle expectare aduentum Card Lotharingici, et eius sententiam de ea re audire: quod adeo aegretulit Condaeus, vt nemine salutato cum paucis comitibus, se ex aula proripuerit, Ea res multos sollicitos reddidit, sed audio iam placatiorem factum Condaeum, et breui in aulam reuersurum. Danzaeus nuper hinc missus est ad illum conuentum, qui Rostokii institutus est, ad componendum bellum inter Danum et Suecum, sed existimo iam istuc peruenisse eum, cui de ea re datae sunt literae ad Illustrissimum nostrum Principem. Hottomannus docebit ius ciuile Valentiae ad Rhodanum conductus stipendio mille ducentorum francorum. Balduinus hic rixatur cum Geneuensibus. Magnifice Domine Nudiustertius primum resciui, defecisse Martinum ac etiam Theobaldum Pruenen Antuerpiensem, cui ipse Martinus me commendauerat: quare vereor, ne literae, [quas ad te curandas ipsis misi] non sint fideliter redditae. Nullam scribendi occasionem praetermisi, et quantamcunque diligentiam potui in scribendo adhibui, scripsique interdum adeo libere, vt posset mihi ex literis meis creari periculum, si in alienas manus deuenirent. Misi etiam quaecunque hic sunt edita, et quae ab amicis nancisci potui, si praesertim aliquid publicum continebant, et tamen ex quo a uobis discessi, non potui et quoquam intelligere, an vllae ex meis literis sintvobis redditae. Ea res me habet admodum solicitum: quare peto a tua Magnificentia, vt pro summa sua humanitate, dignetur

mihi significare, an vllae ex meis literis, sint ipsi redditae, et quia via posthac ad se scribi velit. Si nullae sint redditae, excurram Antuerpiam, et conabor eas repetere, ab ipso Theobaldo Pruenen. Si literae tuae Magnificentiae traderentur Christophoro Rott Lipsensi, is posset curare eas mihi reddi, per procuratorem Redingerorum qui est Antuerpiae. Viuo hic apud Andream Vechelum Typographum, veterem meum hospitem bene notum Germanis. Deus conseruet te et tuam familiam. Lutetiae 16. Nouembr. 1563. H. LANGVETVS.

Ornatissimo Viro DN. HUBERTO LANGVETO, nunc Lutetiae agenti, Amico praecipuo. §.

REddidae mihi sunt literae tuae Lipsia ad me missae, eo ferme tempore, quo post magnum gaudium, ingente dolore sum affectus, et ita perturbatus vt in moerore et anxietate variisque curis, sensus omnes animi mei hebetes facti sint. Nam cum felici partu coniugis auxisset propitius Deus domum meam filiolo nato, paulo post mater, vxor mea dilectissima, inopinato mortem obiit, et me suauissima consuetudine, et sobolem nostram educatione fideli priuauit. Quo nihil mihi in hac vita accidere acerbius aut calamitosius potuisset. In ista tamen miseria atque tristitia mea non putaui responsionem ad literas tuas differendam. Ac primum te solicitudine omni libero de literis tuis. Nam quas tu ad me voluisti perferri, eas me accepisse credo omnino vniuersas. Est autem Illustrissimo Principimeo, gratissima assiduitas in scribendo tua, et studium diligentiae in partem clementissimam accipit. Ego autem hoc etiam nomine gratias tibi ago, et abs te vehementer peto, vt deinceps officio isto, quemadmodum hactenus fecisti, studiose fungi pergas. Nam etsi aliunde quoque de Gallicis et aliis rebus, nonnulla nobis significantur: nihil tamen affertur quod exponatur disertius aut nobis certius ac verius esse videatur, quam quod tuis literis iudicatur. Nullam igitur occasionem mittendi illas huc negliges. Inprimis autem cupio cognoscere, qui status et quae foruna sit apud vos Ecclesiarum renouatarum, et quid in religionis negocio luscipiatur aut geratur. De pace quod bene speres sane laetor. Est enim regnum istud Florentissimum cum externorum quoque maximis detrimentis

grauissime afflictum. Actiones quidem Anglicae quo euaserint, aut si adhuc res tractatur, quo putes euasuras, perscribes. A controuersia Guisia non nihil periculi impendere nunc etiam existimatur Regno vestro. Sed de Regio coniugio quid? Multi suspicantur nequaquam aliquid agi serio. Verum de hoc et aliis expectabo literas tuas, quae nunquam non optatissimae mihi afferuntur. In his regionibus benignitate Dei aeterni, adhuc mediocris quies est. Accessurus huc existimabatur Rex Maximilianus, qui in Silesiam venerat, et Vicina loca obire cogitabat. Erat igitur non nihil apparatus apud nos. Imperator viennae non decumbere quidem, sed tenui imbecillaque valetudine vti ferebatur. Et medici sunt accersiti undique, qui de fulcienda et sustentanda reliqua vita ipsius deliberent. In quibus est et noster Doctor Iohannes Naeuius. In Franconia quid sit patratum non dubito, quin iam dudum scias. Atque vtinam exemplo hoc plures mouerentur, quam incitarentur, plerique autem ad talia sequenda dociles sunt, cum de recistendo propemodum nemo rationem ineat. Ductor copiarum illarum, quae Wurcepurgum diripuerunt Grumpachius, in extortae transactionis exordio praescripsit inter alios suos titulos etiam hunc: Regis Galliae supremus copiarum Dux, fortasse vt ostentando hanc auctoritatem magis terreret aduersarios. Nunc edita est proscriptio Caesareana, quae quam officax futura sit res declarabit. Omnino metuendum est, ne vertens hic annus multum mali afferat, et rursum iam conflari copias ad similes conatus priorum vel magis etiam perniciosos, nunciabatur. Quo magis ardentibus precibus implorandus est Deus, vt misertus nostri, in ira iustissima sua immensae Clementiae suae recordetur, et meritas poenas mitiget. Vale. Dresdae 29. Decembr. 1563.

Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo. S. P. D.

MAgnifice Domine, Amiralius tandem frementibus eius aduersariis, non solum venit in aulam, sed etiam in hanc vrbem, et habet hospitium

in arce Regia. Post eius aduendum factus est huc tantus concursus nobilitatis vtriusque partis, vt vix vllus meminerit, in hac vrbe fuisse tantam frequentiam, quanta iam est. Metuebatur initio ne quid tumultus oriretur, sed Dei beneficio, omnia fuerunt hactenus tranquilla. Rex nuper conuocata nobilitate in suam arcem, habuit orationem, quam mitto. Vxor Guisii obtulit Regi supplicem libellum, quo petit se admitti ad accusandum Amiralium. Agitur tamen de componenda controuersia, et hodie audiui esse bonam spem deea re: sed cum hoc iam saepius sit frustra tentatum, vereor ne nunc idem accidat. Esset quidem vtile, ipsis etiam Guisiis, hanc controuersiam componi, et forte non abhorrerent ab ea re, cum huius litis causa cogantur magnos sumptus facere, et multa incommoda perferre: sed sunt aliqui, qui putant ex re sua esse Galliam factionibus concuti, et alunt ista dissidia quantum in se est. Hoc iam Guisiis per incommode accidit, quod Rex mutauit consilium visendae Sororis in Lotharingia: nam ea profectio peperisset eis non parum auctoritatis. Cum putaretur Rex ingressurus iter, subito est huc reuersus. Aiunt Connestabilem dixisse sibi non videri consultum, vt Rex ista aetate ad fines Regni accederet, multosque eius sententiae astipulatos esse. Pontifex Rom. vocauit Romam Reginam Nauarrae, ad reddendam rationem eorum, quae hactenus fecit in causa religionis, eiusque ditiones subiecit interdicto Ecclesiastico, ac primo accupanti concessit, nisi intra sex Menses comparuerit. Citatio est Romae publice affixa per compita. Stultum est minari interdictionem sacrorum, cum in tota eius ditione [quae non subest Regi Galliae] sublata sint sacra Pontificia. Ipsa Regina Nauarrae appellauit a Sententia Pontificis tanquam ab abusu (vt dicimus) eique in ea appellatione se adiunxit procurator Regius in hoc Parlamento. Habent autem Reges Galliae antiquum Priuilegium, vt si quando appellent, a sententia Pontificis Rom. Parlamentum huius vrbis cognoscat de ea re et non Pontifex. Audio etiam decretum in Regio consilio, vt Rex suscipiat defensionem Reginae Nauarrae siue Pontifex, siue quiuis alius aliquid aduersus eam moliatur. Excommunicati sunt a Pontifice Card. Castilionaeus, Episcopus Valentinus, et aliquot alii Episcopi, sed Castilionaeus et Valentinus, testati sunt in Regio Consilio, se non curare Pontificis excommunicationes, nec se quemquam agnoscere superiorem, praeter Regem, cuius beneficio possideant quae possident. Dicitur etiam Valentinus coram Rege acerbissime inuectus in Pontificem. Mihi videtur Pontifex ista mouere intempestiue, et male suis rebus consulere. Qui gubernant iam incipiunt adiicere animum ad constitutionem Reipubl. Exauctorantur milites magno numero. Audio etiam valde imminui numerum eorum, qui Regiae domui inserviunt.

Hoc autem magno studio agitur, vt edictum de pace vbique observetur. His diebus suppressum est Parlamentum illius partis Galliae Narbonensis, quam nos Procunciam vocamus, eo quod iniquius ageret cum Huguenotis, et missi sunt eo ex aliis parlamentis, qui iudicia exerceant. Card. Lotharingicus, reuersus est Roma Tridentum, et dicitur inde iturus ad Imperatorem, vt de coniugio Regis Galliae agat. Putant Scoticam nupturam Principi Hispaniarum. Ego Magnifice Domine et saepius et liberius scriberem, si mihi noti essent, per quos tuto id facere possem: nam audio Martinum Martini non esse amplius Lipsiae, quare peto a tua Magnificentia, vt mihi indicet, per quos imposterum id possim facere. Deus conseruet te et tuam familiam. Lutetiae Calend. Decembr. 1563.

Ein summarischer Bericht, was der König zu Franckreich, seiner Ritterschafft, die es auffdas Schlotz zu Pariß Loure genandt, am Sonntag den 28. Tag, des ietzigen Monats Nouembris, des 1563. Jahres zusammen hat lassen fordern, fürgehalten.

IHr Herren, ihr wisset, Daß wir euch in einem offnen Befehl, haben lassen verbieten, daß kein Herr oder einiger vom Adel, unsers Königreichs, mehr Leute soll bey sich haben, denn es gewöhnlich pflegt zu haben, auch daß wir darneben allen unsern Officierern und Unterthanen, wes Standes sie seyn mögen, haben lassen anzeigen, daß sie keinen andern Herrn mehr sollen dienen, dann uns, auch sich einiger Zwiespalt halben, zu einem oder andern Herrn, oder vom Adel nicht schlagen noch halten: Und daß wo ihr einer oder mehr in anderer Herrn Dienste wäre, sie sich sollen erklären, ob sie unser oderanderer Herrn Diener seyn wollen, damit wir allein ihr Herr und Oberer seyn mögen. Dieweil wir aber den Ungehorsam, der uns widerfähret, sehen, haben wir euch lassen an diese Stelle versammlen, und euch mündlich wollen anzeigen, und uns erklären. Daß wo iemand dem zugegen handlen wird, und iemand dadurch vergewältiget wird, wir entschlossen seyn, die Verbrecher

so ernstlich zu straffen, daß man sehen soll, daß wir wollen, als der von GOtt euch gegebene König, so vollkömmlichen Gehorsam, in der Jugend, darinnen wir ietzt feynd, von euch haben, als wann wir funfftzig Jahr alt wären. Da ihr euch aber als die Gehorsamen werdet halten, so sollet ihr erfahren, daß ihr kein König gehabt hat, der die treue Dienste, die ihr seinen Vorfahren geleistet, mit grössern Gnaden hätte vergolten, und seynd der trösilichen Zuversicht, wenn ihr uns und nicht andern werdet auff den Dieust warten, auch nicht zu andern Leuten wider unsern Befehlhalten, daß ihrs gleicher Gestalt treulich und gut mit uns meinet, wie wirs den gerne gut mit euch sehen.

EPISTOLA XCVII. Eidem.

MAgnifice Domine, nullam ad te scribendi occasionem praetermitto, sed plurimum vereor ne litterae meae non reddantur fideliter. Ante tres septimanas dedi ad te litteras Danieli Osiandro, qui accepto integro stipendio Illustrissimi Saxoniae Ducis redibat in Germaniam. Illud autem Stipendium accedit ad summam quadraginta millium francorum, si connumerentur redditus illius ditiunculae, quam Rex Henricus ipsi Principi donauit. Iam vero hic agitur de moderandis huiusmodi Stipendiis, quod sine dubio fiet, si haec qualiscunque tranquillitas permanserit. Ex quo discessit Daniel, scripsi per quendam nobilem Silesium, qui dicebat se Lipsia iter facturum, et postremo per ipsius Danielis famulum. Semper autem inscripsi fasciculum Domino Camerario, ita vt nullus istorum sciuerit ei inesse aliquid ad te literarum. Res nostrae hic variis modis agitantur: Regina enim est omnino ita affecta, vt tu semper iudicasti. Deiiciuntur munitiones vrbis Aurelianensis, et tales conditiones Lugdunensibus praescribuntur, vt vix putem eas acceptandas. Nondum tamen tentatur libertas religionis concessa, edicto de pace, et si id fieret metuendi essent motus, nam indies multae Ecclesiae constituuntur, et adhuc constituerentur plures, si suppeterent Theologi. Nobilitas vero apertius profitetur nostram religionem, et est coniunctior et alacrior, quam unquam antea, in pluribus sane locis huius verbis habentur rursus conciones, sed non palam. Quod si quid licet coniicere de rationibus eorum

qui gubernant, ii habent in animo relinquere populo suam libertatem, et (quantum in se est) imminuere auctoritatem eorum, qui res nouare possent. Tota Gallia, iam est pacata, excepta ea parte Narbonensis, quae ad Italiam accedit, et iam Prouincia nominatur. Nam ibi est adhuc aliquid tumultuum: qui tumultus putantur ali a Pontifice Rom. Rege Hispaniae et vicino Sabaudo, ii enim putant, se ea ratione posse arcere tales tumultus a suis ditionibus. Sabaudus nuper edixit in Pedemontana Regione, vt quicunque nollent obseruare ritus Ecclesiae Romanae, excederent e sua ditione. Proposito tali edicto tam multi pararunt se ad migrandum, vt coactus sit propositum edictum rescindere, ne tam multos ex praecipuis subditis amitteret. Hoc admodum male habet Italos, quod Lugdunum vrbs tam commoda, et tam vicinia Italiae, sit tanquam asilum eorum, quibus in Italia ob religionem molestia infertur. Fiunt enim Itali eo nomine animosiores, quod sciant se in ea vrbe habere tutum receptum, et tam commode ibi posse exercere suas negociationes, quam in sua patria. Ob eam rem Rex Hispaniae edixit, ne quid Lugdunensium mercium, et praesertim librorum in Hispania diuendatur. Scripseram antea plerosque ex Regiis Consiliariis, fuisse auctores Reginae, ne Regem hoc tempore duceret in Lotharingiam, eamque ipsorum consiliis obtemperasse: Verum ipsa dicitur denuo mutasse sententiam, et iterum cogitare de eo itinere, quamuis id multi improbent, Amiralius iam hic totos quindecim dies haeret, cum magna parte illius nobilitatis, quae nostram religionem profitetur, nec tamen cuiquam hactenus facta est iniuria, praeterquam Concionatori Principis Condaei. Cum enim die solis proxima, iret ex arce Regia in suum hospitium, circumuentus est ab infinita multitudine nebulonum, quorm vnus inflixit ei graue vulnus in coxendice, quod tamen non est lethale. Inquiritur diligenter in auctores istius facinoris, et iam dicuntur tres ex iis comprehensi. Qui fuit vulneratus est is Franciscus, qui Francofordiae diu fuit pastor Ecclesiae Gallicae, et est homo modestus et facundus. Doct. Peuccrus nouit eum. Scripsi Pontificem citasse Romam Reginam Nauarrae, et proscripsisse eius ditionem et primo occupanti concessisse, nisi intra sex Menses sistat se Romae. Hic metuitur ne Hispani aliquid aduersus eam tentent, sed tamen Rex Galliae suscepit eius defensionem. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae vndec. Decembr. 563.

Mitto versiculos non inelegantes quos puto a Cancellario Hospitale conscriptos, non potui integros nancisei.

TErtius hic tandem nostrae iam praeterit annus Militiae, primo grauior, grauiorque secundo. Ah quantas hominum strages afflicta suorum Gallia, quot tristi data letho corpora vidit? Quot captas arces hostili more, quot vrbes Direptas, rapidis incensa quot horrea flammis, Et male consumptas fruges, effusaque plenis Vina cadis, cum nil caperet plus venter et ore Reiiceret nigro, cum frustra natantia vino? Mauros hesperiis venientes vidit ab oris, Mahumetis sobolem, Germanos vidit, et acres Heluetios, Italosque, et flauo crine Britannos, Vnam omnes certos animis euertere gentem. Nec peior tamen aut capitalior extitit hostis, Ciuibus inter se, frater cum fratre, parentes, Cum natis bello contendere turpior ausi Quin etiam contra ciuilis Iura duelli, Captiuo capitis precium dixere, nec illos Sanguinis aut patriae tenuit pudor, omnia legum, Iuraque naturae confudit miles iniquus. Quid vero memorem turpi crudelia more Iudicia in miseros homines exercita, sectas Ceruices aliis, alios ex arbore celsa Pendentes, flammis alios crudelibus vstos? Quae non ante alias passi grauiora Neronis Imperio Quid referam agrestem rabiem populique furorem Vrbani, saxis, sudibusque innoxia passim Caedentis capita, aut fluuii mersantis in vndis. Mortua quin etiam, pedibusque innexa trahebant Corpora per vicos, et per lutulenta viarum, Nuda viris, nuda et genitalia membra puellis, Ficta per opprobrium cantantes carmina vulgo. Vtque solent quondam toruorum armenta luporum, Examinis diris laniabant vnguibus artus Et partem tum quisque suam referebat, vt apri, Seminecis, scapulis direptam, aut tergora cerni. Tales nunc referunt (hominum portenta) sub Austro Inuentos, humana viritim membra secantes,

Vxori atque suis immunda obsonia natis, Haec mala tanta reis non solum impune fuere, Vermuet iam laudata palam, donatque magnis Muneribus, tanquam seruatae reddita merces, Et condignus hon or patriae. Sic demque toto Viximus hoc suis iudiciis, et legibus anno. Nunc etiam diuum concessam munere pacem Sunt qui reiiciant, caedes et praelia malint. Quaerenti causam respondent, omnia pessum Ire tamen satius, quam iuris caedere quicquam. Quod ius, et quaenam illius sit caussa tenendi Mordicus, obnixeque parum mihi constat, et illis Obtendi speciem, praeclaraque nomina tantum, Ast aliud causaeque, reique subesse videtur: Hic metuit furtis, ea ne deprensa colonus Iudicio repetat, laqueum timet ille, rotaeque Supplicium, quidam vafri turbare periclis More putat satius, quam magna quaerere cura Ecquo nempe modo rationes reddat ad assem. Dulce alii ducunt alieno viuere sumptu, Et subito raptis ditescere rebus Dura nimis quibus est sudans et plena laboris Vita.

EPISTOLA XCVIII. Eidem.

MAgnifice Domine, cum literas meas iam essem missurus Antuerpiam, significatum est mihi hunc bonum virum recta proficisci Lipsiam, mutaui itaque Consilium, et eas ipsi tradidi. Quod si tua Magnificentia saltem me admonere velit, qua via putet mihi deinceps scribendum esse, poterit suas literas huic tuto concredere. Parum abfuit, quin hodie magni tumultus sint hic orti. Apud viduam Ferrariensem Matrem Guisiae, habita est Concio in ipsa arce Regia, ad quam factus est magnus concursus. Hoc animaduertens populus coepit tumultuari et dicere, Regia edicta per nostros violari. Regina vt praecideret occasionem tumultus, iussit duci in carcerem tres aut quatuor, qui fatebantur se ei concioni interfuisse,

qui tamen, vbi tumultus conquieuit, statim sunt dimissi. Quid de ea re sit futurum nescio, sed vereor ne nimis properemus. Mandatur Andeloto, vt circumeat Regnum Galliae, et facto initio a Caleto, inspiciat omnes munitiones, quae sunt in Limitibus, et admoneat Regem de iis, quae ipsis munitionibus deesse iudicabit. Mittuntur mille equites et sex millia peditum aduersus eos, qui tumultuantur in Gallia Narbonensi. Istis copiis praeficitur quidam Dominus de Biron: quod si eae copiae non sufficiant ad istos reprimendos, decretum est, vt Amiralius eo proficiscatur, cum instructiore exercitu. Bene et feliciter Vale. Lutetiae duodec. Decembr. 1563.

EPISTOLA XCIX. [correction of the transcriber; in the print XIC.] Eidem.

MAgnifice Domine, iam resciui adhuc hic haerere hunc bonum virum, quem putabam ante triduum discessisse. Itaque licet iam binas ei ad te literas dederim, putaui tamen aliquid ad eas addendum. Scribo alteris meis literis duodecima huius Mensis, habitam esse concionem apud viduam Ferrariensem, ad quam omnes promiscue sint admissi, et ob eam rem pene tumultuatum in vrbe. Hoc ita aegretulit Regina, vt consentiente Connestabile, voluerit interdicere, ne ii, qui in hac vrbe habitant, ad vicinas Ecclesias audiendarum concionum, vel sumendae caenae Dominicae causa accedant, aut liberos suos eo baptizandos deferant. Verum Condaeus, Amiralius et alii ita se opposuerunt, vt non tantum non sit hoc decretum, sed etiam sit mandatum praefecto vigitum, vt adsit nostris, quando noctu sepeliunt suos mortuos. interdictum tamen est Viduae Ferrarisi et aliis Proceribus, ne quenquam imposterum admittant ad suas conciones praeter domesticos. Dispitatur in pluribus locis de sententia edicti, de pace, quantum ad loca in quibus conceditur ministerium. Nostri dicunt haberi pro Regiis praefecturis (quas nominamus Bailliages et Seneschaulices) omnes eas, a quibus immediate causae deuoluuntur ad parlamenta, etiamsi sint membra alterius praefecturae. Pontificii aliter illud Caput edicti interpretantur. Sunt itaque hic procuratores nostrarum Ecclesiarum, qui interpretationem illius capitis petunt ab aula. Gubernatores cuperent non tentari talia, et praesertim coram Legatis Pontificis Rom. Regis Hispaniae, et Sabaudi qui recens huc venerunt. Dicuntur autem huc venisse vt solicitent Regem de foedere ad exequenda decreta Concilii

Tridentini, et vt Reginam Nauarrae accusent, quam dicunt breui huc venturam, Card. Lotharingicus talium consiliorum Fabricator, iam dicitur non prucul abesse a Lotharingia, et solicitare quoscunque potest ad tale foedus. Nostri autem licet videantur destituti omnium auxilio, nou tamen despondent animum, cum praesertim videant, quotidie plurimos hic ad suas partes accedere. Regina vero (credo vt gratificetur Pontifici et Hispano) vult interdicere nostris, ne celebrent Synodos generales, vel prouinciales, ne habent Consistoria, nec etiam aeraria, siue ad pauperes, siue ad ministros sustentandos, siue ad vllos alios vsus. Praeterea vult vt omnes ministri, non nati in Regno Gallico, discedant. Hoc fit propter Petrum Viretum natione Sabaudum, qui est Lugduni. Is multum valet auctoritate propter eruditionem, et eloquentiam: quod si Lugdunensibus adimatur, ii dicunt se accersiturus Caluinum aut Bezam. Ita indies hic augentur contentiones, dum vtraque pars metuit ne opprimatur. Quoniam vero Pontifex videtur arrogantius egisse in causa Reginae Nauarrae, datum est hic mandatum aliquibus, vt in archiuis Regiis conquirant priuilegia Ecclesiae Gallicae, et capita rerum excerpant, quod audio diligenter fieri. Ea res male habet Pontificem, cum sciat plerosque Episcopos Gallicos, etiamsi nostrae religioni aduersentur cupere tamen vt Pontifex in ordinem redigatur, eique ius adimatur, quod sibi in eos sumit. Regina est adhuc in ea sententia, vt velit Regem in Lotharingiam ducere. Connestabilis cum videat se non posse id impedire, dicit se comitaturum Regem. cum aliquot millibus equitum. Sui enim esse muneris dare operam, ne Rex sit in aliorum potestate, quocunque perueniet, nec fieri ad eam rem magnos sumptus, cum eiusmodi equites perpetuis stipendiis a Rege alantur. Praeterea oportere Regem instructum esse splendido Comitatu, cum ad eum salutandum dicantur eo venturi aliqui Principes Germanici. Audio sane Palatinum venturum, qui iam est ad oppidum Mosbach, non ita procul a finibus Lotharingiae. Puto etiam Condaeum et Amiralium velle comitari Regem, quod si fiat sine dubio sequentur eos, vltra duo millia equitum Huguenotorum. Nescio quam bene sibi consulat Dux Lotharingicus tales hospites admittendo in suam ditionem. Potuisset minore fuo incommodo huc adducere coniugem. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae 17. Decembr. 1563.

EPISTOLA C. Eidem.

MAgnifice Domine, Connestabilis et plerique ex Proceribus per aliquot Menses nihil non tentarunt, vt Controuersiam inter Guisios et Castilionaeos component, nec fuit quisquam fere qui non speraret, eos non frustra in ea re laboraturos, quae tamen spes nos omnes tandem fefellit. Multi putant Guisios, se ideo minus aequos, in ea re praebuisse, quia existimarent Connestabilis et Amiralii artibus impediri profectionem Regis in Lotharingiam: quae res eos valde male habuit, eo quod sperauerant ea profectione auctam iri suam auctoritatem et existimationem, et iam videbant, se fore ridiculos iis ad quos de ea re scripserant. Card. enim Lotharingicus discedens Tridento significauerat Pontifici Rom. et plerisque Italiae Principibus se vicesima Septembris fore Nancaei, cum Rege et Regina, eiusque rei fama, iam peruagata erat Italiam, vt multorum literis Roma et Venetiis huc est perscriptum. Amiralius, vbi animaduertit nullam superesse spem concordiae, et Guisiam neque finem neque modum insectationibus ponere, obtulit Regi supplicem libellum, quo professus est se accusaturum Guisium perduellionis, seu conspirationis, cum exteris Principibus, in perniciem Regni Gallici. Praeterea dixit caput edicti de pace, quo sanciatur abolitio eorum, quae durante bello sunt ab vtraque parte hostiliter facta, ita intelligendum, vt eo capite comprehendatur caedes Guisiii, petiitque vt de ea re consulerentur Condaeus et Connestabilis, qui sunt auctores edicti. Haec res ita commouit vtramque partem, vt per aliquot dies hic metuerimus ne ad arma deueniretur. Sunt autem haec gesta Connestabile et Condaeo absentibus, qui ob ferias Nata-Iitias hinc secesserant. Regina animaduertens quantum periculi ex ea contentione Reipubl. immineret, iussit vtrosque ad Regem vocari, qui ipsis significauit, se controuersiarum, quae inter ipsos agitantur, cognitionem sibi retinere, quoniam videat, iam non posse dare iudices, qui non alterutri parti sunt suspecti: Sed quia nondum sit ea aetate, et rerum vsu ac experientia, vt de tantis rebus iudicare possit: se ipsis imperare, vt suas actiones suspendant, nec quicquam de iis rebus intra triennium moueant. Accepto eo mandato a Rege Aumalius, Marchio Delbeuf et adolescens Guisius, profecti sunt ad Card. Lotharingicum, qui iam in Lotharingia esse dicebatur, et breui hucputatur venturus. Paulopost discessum Aumalii, discesserunt etiam ex aula Amiralius et Andelotus, quorum hic profectus est Caletum vt videat, an ei vrbi aliquid desit, et inde facto initio circumeat

totum Regnum Galliae, et omnes munitiones, quae sunt in limitibus, inspiciat, et referat ad Regem quid cuique desit. Soluto Tridentino Concilio Pontifex huc misit legatum, qui petit a Rrge vt ipsius Concilii decreta approbet, hocque summopere cum eo vrgent Legatus Hispanicus, et aliquot Episcopi Hispanici et Hybernici, qui Tridento redeuntes huc diuerterunt. Audio Regem respondere, se ita approbare ea decreta, vt nihil velit derogari edicto de pace facto Mense Martio, se enim satis expertum esse, quantum malorum in Galliam inuexerit, vnius edicti violatio. Vt vero istis adimatur omnis spes impetrandi aliud resposum, interea dum hic haerent, remoti sunt a gubernatione aliquot Praefecti, qui videbantur nostris iniquiores, et inter alios Monlucius (quo nemo plus damni toto praeterito bello nostris intulit) et videtur posse opponi. Adressio, nisi quod Constantius suas partes defendit, quamuis Adressius iam dicat, se immerito venisse in suspicionem defectionis, se enim collocutum cum Nemorso vt eum falleret, et illectum spe sacilius opprimeret: talia autem Consilia, non debuisse multis communicari ne efferrentur. Quicquid sit, iam est magis Huguenotus quam unquam antea ferit. Legatus Pontificius et Episcopi Hispanici adhuc hic haerent, expectantes (vt existimo) aduentum Card. Lotharingici, per quem putant se impetraturos, quod hactenus impetrare non potuerunt, nam dicunt eum, antequam discederet Tridento, promisisse se effecturum, vt Rex ea decreta approbaret, sed audio Card. dicere, se nequaquam euentum rei in se recepisse, sed tantum promisisse, se diligenter de ea re acturum cum Rege. Ego sane existimo, Reginam et eos qui gubernant, nihil iam minus cogitare, quam de adimenda libertate religionis, quae nobis edicto de pace concessa est, nam, vt alias causas omittam, vident id non posse fieri sine tumultu, cum ad nostras Ecclesias, fiat maior concursus, quam vnquam antea. Hoc etiam satis ostendit quo sint animo, quod Rex nuper suscepit Patrocinium Reginae Nauarrae, et remouit in Aquitania aliquot Praefectos, qui ipsam non satis obseruare videbantur. Missus est ad eam Grandmontius homo militaris, qui in bello praeterito semper adfuit Condaeo, vt praesit Bearniae interea dum ipsa aberit, est enim vocata in aulam, et dicitur iam aduentare. Netamen istis rebus nimis offenderentur Pontifex Rom. et Rex Hispaniae, et viderent etiam hic aliquid in suam gratiam fieri, permissum est Ecclesiasticis, vt bona sua diuendita, possint intra animum redimere: nam Pontifex Rom. et Rex Hispaniae hoc valde vrserunt apud Regem. Verum ea res multo plus incommodi adferet Pontificiis quam Huguenotis, hi enim proximo bello exhausti parum, aut nihil ex illis bonis emerunt. Praeterea dicunt Ecclesiasticos petiisse ius redimendi eiusmodi bona potius, ne viderentur suo officio deesse.

quam quod cuperent id impetrare: nam ad ea redimenda, vix puto suffectura tricies centena millia coronatorum. Missus est ante paucos dies ad Pontificem Rom. Dominus Doisel, vt hoc ei indicet, et causas exponat, quare nostris non possit adimi libertas in religione. Is est qui flagrante bello, missus est in Germaniam, vt Andeloti conatus impediret, sed accepto duriore responso, ab Electore Palatino, rediit in Galliam. Missus est etiam ad Hispanum cum iisdem mandatis, Dominus de Lanssac, qui diu fuit praecipuus Legatus Regis in Tridentino Consilio. Interea autem hic serio agitur de pace cum Anglis, et (vt audio) de foedere, et est propemodum certa spes, si non pacis, saltem induciarum. Dum Galli et Angli mutuis se vulneribus conficiunt. Hispani non neglexerunt occasiones sibi oblatas. Plerisque enim eorum qui valent auctoritate in Scotia, persuaserunt, vt consentiant in coniugium suae Reginae et Principis Caroli: quod coniugium non est dubium expeti a Regina ambitiosa, et hic in magno splendore educata. Nondum tamen id potuerunt persuadere Domino Iacobo fratri naturali Reginae vulgo nominatur Milord Iames, cuius praecipua est in Regno auctoritas, videturque is solus impedire, ne consequantur Hispani, id quod expetunt, Regina Angliae nihil praetermittit, quod ad id impediendum faciat, ob eamque rem videntur gliscere simultates inter Hispanos et Anglos. Hoc etiam displicet Gallis, nec puto fore leuissimam causam pacis inter ipsos et Anglos.

Card. Lotharingicus Scotiae auunculus, putatur persuasisse Hispanis, vt de eo coniugio agerent, et in ea re nauasse ipsis operam, sed cum omnes ipsius et fratrum fortunae sint in Gallia constitutae, non puto eum iam pluris facturum beneuolentiam Hispani, quam sui Principis. Sub finem Decembris incidi in ferim, quae me satis duriter afflixit, fuitque in causa, vt ab eo tempore minus saepe ad te scripserim. Sum ita liberatus ca, vt tamen non recuperarim valetudinem, nam et fastidio cibum, et vix possum pedibus consistere, et mihi maxime molesta est insomnia. Deus conseruet Magnificentiam tuam, ac totam tuam familiam. Lutetiae 20. Ianuarii 1564.

EPISTOLA C. [sic] Eidem.

MAgnifice Domine, vbique fere gentium habetur in prouerbio, vix quenquam Romam proficisci, quin inde in patriam redeat deterior. At

Card. Lotharingico plane contrarium accidit, Roma et Tridento rediit ad nos multo religiosior, et modestior, quam videretur cum hinc discessit. Siquidem [vt decuit bonum pastorem] antequam veniret in aulam, profectus est Rhemos, in suum Archiepiscopatum, ibique est aliquoties concionatus. Tandem 29. Ianuarii venit in aulam, quae aberat hinc duobus milliaribus, in coenobio Sancti Mauri ad Matronam fluuium. Exceptus est quidem humaniter a Rege et Regina, sed cum minus ambitiosa beneuolentiae significatione, quam existimaremus. Nihil nisi religionem visus est tunc spirare, nam aiunt eum coram Regina professum esse, se agnoscere suam culpam, quod prophanis negociis immersus, non fecerit hactenus, vt decuit, boni pastoris officium: sed se omnino constituisse quae antea neglixerit, diligentia inposterum sarcire, et rebus a sua proxessione alienis, non se immiscere. Si hoc serio et ex animo diceret, multis sane rem gratissimam faceret. Postea eum petiisset nomine Tridentinorum patrum, vt Rex ipsius Concilii decreta approbaret, Regina respondit, si quid in iis boni inesset, Regem id libenter approbaturum, etiamsi a Concilio non esset decretum. Venerat in aulam sub horam tertiam pomeridianam, et eo vesperi caenatus est apud Card. Barbonium, simul cum Condaeo et aliis bonis sociis, qui nugantes multa sunt percontati de Pontifice et de Tridentino Concilio, sed hae nugae ipsi nequaquam placebant. Rex postridie summo mane inde discessit, et profectus est in arcem Fontainebleau. Card. autem venit huc, vbi iam per aliquot dies deorum templa fatigat, et ait se quidem reuersurum ad Regem, sed tantum vt ei valedicat, et se Rhemos recipiat. Quod si Regina vrgeat, vt in aula maneat, puto pugnaturum, sed tanquam qui vincere nollet. Pontifex Rom. vt sibi faceret amicos de mammona iniquitatis, creauit Card. Borbonium Legatum Auenionensem, quo beneficio non potest maius conferre, Credo eum hoc fecisse, vt ea ratione habeat pacatam illam suam ditionem, cum videat Huguenotos, qui vicinas regiones inhabitant, esse satis inquietos. Putat etiam se per eum effecturum, vt hic decreta Concilii approbentur, sed cum Rex Hispaniae recens huc scripserit, se nolle ea approbare, sine dubio etiam hic non approbabuntur. Rex putatur adhuc iturus in Lotharingiam, aut saltem in opidum Barleduc, nam Regina tenetur magno desiderio videndi nepotem, sibi ex filia natam. Inde dicunt Regem per Burgundiam iturum Lugdunum, et Lugduno in Galliam Narbonensem, et huc reuersurum per Aquitaniam. Vix possit sesquianno illud iter conficere, sed multa possunt interuenire, quae eum huc reuocent. Significatum est omnibus Rectoribus Prouinciarum, vt adsint Regi 15. huius Mensis. De Regis coniugio iam hic est altum silentium, forte ideo, quia Rex Maximilianus

mittit filios in Hispaniam, paucos audiui, qui istud eius factum probarent. Petierat ab eo Regina, vt (vitandorum periculorum causa, quae nauigantibus accidere possunt) eos mitteret per Galliam. Aiunt ordines Scotiae decreuisse ne ipsorum Regina nubat Hispano, cum meminerint quantas calamitates attulerit Angliae coniugium Hispanicum. Fertur etiam Regina Angliae ad monuisse eam, vt cogitet de iure successionis, quod habet in Regno Angliae, quod si in deligendo marito adhibeat eam et Proceres Anglicos in consilium, se curaturam vt suum ius ei conseruetur, sui minus se effecturam, vt neglecti consilii eam poeniteat. Tota Scotia mutauit religionem, et tamen Regina manet Pontificia, eique soli permittitur vti sacris Pontificiis: nam Archiepiscopus a Sanct Andrea, primas Regni nuper coniectus est in vincula, eo quod curasset missam clam celebrari. Multae caedes hic perpetrantur personarum non obscuri nominis. Ante aliquot septimanas, ad caput Pontis Diui Michaelis [qui est locus vrbis frequentissimus] sub horam octauam matutinam interfecti sunt tres Capitanei, qui in proximo bello militarunt Guisio. Inter eos fuit vnus magni nominis, nomine Charrie, qui duabus legionibus praefuerat et iam praeerat quinque cohortibus asscriptis Regio satellitio, qua praefectura post mortem eius, donatus est Philippus Strozza, Petri filius vnicus, qui est nostrae religionis. Auctores caedis nihil turbati, receperunt se in suum hospitium, et conscensis equis abierunt, nec se vllo modo populus commouit. Cum ignoti essent auctores eius facinoris, quidam ex nobilitate Pictonica, nomine Chatelier familiaris Andeloti, scripsit ad Reginam, se esse auctorem istius caedis, et se propterea istum interfecisse, quod olim proditorie fratrem interfecisset, et sorori vim voluisset inferre. Heri etiam iunior de Rhoan, et quidam Baro ex Britannia Armorica, se mutuis vulneribus confecerunt. Familia de Rhoan, habetur inter Principes familias, et sunt isti iuncti sanguine Reginae Nauarrae, et plaerisque Galliae Principibus. Pater istius adolescentis interfectus fuit in pugna, in qua Marchio Albertus cepit Aumalium, ipse vero adolescens, secutus erat castra Condaei, alter vero Guisii, quid sit inde secuturum nescio. Puto vos dudum audiuisse de proditione instituta Geneuae. Scribitur Venetiis Constantinopoli armari Classem, centum quinquaginta triremium, et in Epirum et Macedoniam vicinam Italiae, conuehi magnam vim commeatus, sed talia quotannis scribuntur. Deus conseruet tuam Magnificentiam. Lutetiae tert. Februarii 1564.

EPISTOLA CI. Eidem.

MAgnifice Domine, ante biduum primum accepi literas, quas ad me 20. Decembris dedisti: ex quibus cum intellexissem, in quantum Iuctum te merito coniecerit inopinata mors, ornatissimae ac praestantissimae tuae coniugis, non potui non summum dolorem percipere. Viuit quidem illa cum Deo, et te pulcherrima sobole ditauit, quae res tibi homini sapientissimo debet esse magno solatio: sed tamen non raro accidit vt sapientia potius augeat quam tollat huiusmodi humanitatis affectus, et quo quis ea magis excellit, eo minus possit dolorem suum moderari, in casu eius, quem vehementer amat. Quis autem amor cum vero coniugali conferri potest? si praesertim is mutuis pignoribus, et longa ac suaui vitae consuetudine sit confirmatus? nulla vero certior consolatio mueniri potest, quam cogitare necessario nobis obtemperandum esse voluntati Dei, qui sua immensa bonitate et misericordia solet euentus rerum ita moderari, vt ea suis in salutem cedant, quae plerumque existimant sibi fore maximo detrimento. Factum eorum qui Wurzburgum diripuerunt, fuit minime gratum iis, qui hic gubernant, et nisi id interuenisset, forte Grumbachius et alii Praefecti aliquid impetrassent pro sumptibus, quos dicebant se fecisse, cum mandatum est eis, sub finem belli, vt militem conscriberent. Id negotium procurabat in aula Petrus Clarus, qui minus aequis auribus auditus est, postquam rescitum est de ea direptione, et cum coepisset statim postfactam pacem rem illam agere, primum dimissus est ante Mensem re (vt existimo) infecta. Audiui a viris non paruae auctoritatis esse periculum Grombachio et sociis ne ipsis adimantur stipendia, nisi tollatur interdictum proscriptionis. Nolunt enim qui hic gubernant, in istorum gratiam offendere Germanicos Principes. Existimo liberos Maximiliani Regis iam peruenisse in Hispaniam, nam nuper audiuimus eos fuisse ad Nicoeam, ibique Magnifice acceptos a Sabaudiensi. Missus est Massiliam Marchio Delbeuf [qui iam est Praefectus Gallicarum triremium] vt eos Regis nomine excipiat, si appellant ad littus Gallicum, quod si non appellant, suppeditet tamen necessaria ad nauigationem. Quantum ad Regis coniugium attinet, videtur mihi res in longum trahi, et iam incipio suspicari, eam rem non admodum serio agi, forte ideo, quia Rex Maximilianus videtur se nimis magno pignore obstrinxisse Hispanis, ad quorum arbitrium, et voluntatem putatur pleraque facturus in Imperii gubernationem. Proceres qui sunt nostrae religionis, videbantur antea valde expetere, vt

ea res habëret successum, sed nescio an mutarint sententiam. Coeptum est hoc agi cum res Gallorum essent afflictissimae, quas certe non hoc egit Imperator vt erigeret. Iam vero rebus hic minus incertis, multi existimant aetatem Regis non hoc exigere vt in ea re multum properetur. Quicquid si puto Rhedonensem Episcopum ob eam causam praecipue haerere in aula Imperatoris, nam scio eum ante paucos Menses serio petiisse, vt sibi liceret huc redire, nec potuisse id impetrare. Agitur adhuc de pace cum Anglis [qui quamuis gerant bellum cum suo incommodo, et cum exigna spe, tamen praebent se in ea re difficiles. Occupato Nouoportu, conceperant magnam spem recuperandi Caletum, quare difficulter possunt concoquere conceptum dolorem ob ereptum sibi talem bolum e faucibus. Facta hic pace, propositae sunt eis conditiones, quas mirum est, eos non acceptasse. Voluit enim Rex renouare pactum de restituendo Caleto post tempus constitutum, et dare ipsis plures et nobiliores obsides, et persoluere quicquid nostris mutuo dederant, et praeterea aliquid non exiguum ad belli sumptus numerare, nam audio eos potuisse impetrare ducenta millia coronatorum. Tantum ab eis petebatur restitutio Nouiportus. Si non succedat ea actio de pace quae iam est instituta, sine dubio hac aestate geretur bellum maioribus viribus quam antea. Nostrae Ecclesiae Dei beneficio, pulcherrime florent, et longe plures instituerentur si suppeterent Theologi. Non solum autem instituuntur Ecclesiae, sed etiam Scholae in praecipuis vrbibus. Quicquid librorum aduersus Pontificem, et eius doctrinam editum est superioribus annis in Germania, et Geneuae, id iam recuditur Lugduni. Omnia autem vertuntur in nostram linguam, et liberrime diuenduntur, per totam Galliam, et in ipsa praesertim aula. Quamuis hic non habeamus ministerium, non tamen potuerunt impetrare Ecclesiastici, vt talium librorum venditio interdiceretur, et hic recusum est Chronicon Domini Praeceptoris et Peuceri. Pontificii habuerunt multum spei in reditu Cardinalis Lotharingici ex Italia, sed ille est ita exceptus in aula cum suo Tridentino Concilio, vt putem totam illorum spem euanuisse. Cum ei se opponeret Cancellarius, et eius dicta confutaret, non potuit se continere, quin in conuicia erumperet, quod indignis sime tulerunt omnes Proceres, nec tamen id impune tulit, nam Cancellarius respondit, eum velle practicis perficere, quod armis non potuerat. Connestabilis dixitse non disputare de doctrina quam ita laudaret, sed velle tranquillitati Regni consulere, et valde mirari, ipsum agere causam Pontificis Rom. aduersus Regem, cuius beneficio et liberalitate possideat annua trecenta aut quadringenta millia francorum. Non solum autem ei aduersati sunt ii, qui sunt nostrae religionis, sed etiam ii in quibus praecipuam

suam spem et fiduciam reposuerat, nimirum Praefides, Aduocatus, et Procurator Regius huius Parlamenti, qui hinc erant euocati, vt interessent illi deliberationi. Primum reprehenditur in Concilio continuatio, cum omnes Principes Christiani petierint vt nouum indiceretur: immo tempore Iulii III. Rex Henricus diserte protestatus sit, se non agnoscere illud Concilium pro legitimo. Praeterea reprehenditur, quod in decretis postremae sessionis insertum sit, salua auctoritate Pontificis Rom. cum Ecclesia Gallica, semper asseruerit concilium esse supra Pontificem, et decretum de ea re factum Constantiae, approbauerit. Dixerunt etiam in Concilio non habitam esse rationem remissionis annatarum, nec aliarum rerum, ad quas petendas necessitas temporum Regem adegerat. Praterea facta est mentio contentionis inter Legatos Gallicos et Hispanicos de praecessione. Allatae sunt et plures causae, quare non debent recipi in Gallia, sed tamen conclusio rei est reiecta in aduentum Legatorum quos dicitur Pontifex Rom. cum magna solemnitate missurus, quod existimant esse factum intercessione Card. apud Reginam. Haec sunt acta 19. et 21. Februarii 20. autem Cardinalis concionatus est in aula, et laudata fuisset eius concio nisi quaedam inepta admiscuisset, de inuocatione sanctorum, cum deuenit ad eum locum Euangelii Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli seruies. Postea discessit ex aula, et recepit se Rhemos vbi iam concionatur. Reuersus ex diuturna peregrinatione, reperit gubernationem longe diuersam ab ea quam reliquerat et pauciores quam sperauerat, sibi addictos, quare maluit cedere quam ibi contemni, et esse aduersariis ludibrio. Eius Fratres cum ante aliquot Menses instituerent actionem de caede Fratris, voluerunt armis terrere Amiralium, sed non cum satis felici successu, nam semper fuit ipsis instructior, et praeter ipsorum expectationem, venit tandem in hanc vrbem, in qua putabant se omnia posse hicque perduos aut tres Menses in omnium conspectu versatus est. Metuebantur tum temporis turbae, sed Amiralius vsus est moderate suis viribus, satisque fuit ipsi cauere, ne quid damni ab aduersariis, ipse et sui acciperent. Iam reuocatur in aulam, vt ibi sit assiduus, et comitetur Regem, quocunque proficiscatur. Summa auctoritas in gubernatione est Reginae, et post eam praecipua est Connestabilis, cuius opera iam difficulter possent hic carere propter emergentes quotidie tumultuum causas, et propter eius seueritatem et inueteratum imperium in milites, qui non facile ab alio compescerentur. In iis quae ad iurisdictionem pertinent, multum potest Cancellarius, quem virum puto bono fato Galliae reseruatum, in haec tempora. Regina nondum deposuit voluntatem proficiscendi in Lotharingiam, et putatur celebratura Rhemis festum resurrectionis Dominicae, sed haec intelligo

cum conditione, si componatur bellum Anglicum. Hic valde dolent vires Danorum et Suecorum, alteri isto infelice bello, et cuperent illud posse componi, Danzaeus ob eam causam redit in Daniam, et puto eum cras hinc discedere. Hodie dixit mihi se scribere ad tuam Magnificentiam. Opto omnia fausta ac felicia toti tuae familiae. Lutetiae 6. Martii 1564.

EPISTOLA CII. Eidem.

MAgnifice Domine, Regina tandem exequitur institutum suum, visendae filiae in Lotharingia: nam die Lunae proxima tota aula discessit ex arce Fontainebleau, Sens (Senones) versus inde per (Troye) Trecasses et (Chaalons) Catalaunos petitura Lotharingiam, celebraturi sunt, vt audio, Festum Resurrectionis Catalauni, quod distat vnius diei itinere ab oppido Barleduc, in quo excipientur a Duce Lotharingiae. Ex eo loco constituerunt proficisci Lugdunum, per Burgundiam, et inde Narbonensem Galliam inuisere: sed multa possunt interuenire, quae eos huc retrahant. Miror eos tam procul, hinc discedere, nondum facta pace cum Anglis, quamuis aliqui dicant eius esse certam spem, et iam conuenire de conditionibus praecipuis, sed de ea re nihil habeo compertum. Ante paucos dies resumpta sunt arma ab aliquot vrbibus ad Ligerim, quae pertinent ad praefecturam Ducis de Montpencier, quo nullus est nostris partibus infestior. Multi existimant id factum, quadam conspiratione Pontificiorum, qui persuasi erant reditum Card. Lotharingici, fore causam magnae mutationis in Gallia, et Regem certo suscepturum decreta Tridentini Concilii, et interdicturum nobis concionibus, et Sacramentorum administratione. Verum ego existimo haec potius esse facta, temere a populo concitato, turbulentis concionibus Monachorum, qui Quadragesimae tempore nihil non solent turbare. Temperatum tamen est a caedibus praeterquam Blesiae, vbi concursu populi interfectus fuit quidam, eo, quod vesceretur carnibus, sed auctores istius facinoris, statim dederunt graues poenas suae temeritatis. Rothomagi aliquid multo periculosius accidit. Cum enim ante octidium nostri redirent a Concione, quae habita fuerat, in arce culusdam nobilis, quae abest ab vrbe tribus milliaribus. Pontificii voluerunt eos vrbe excludere, eo, quod, vt aiebant, alius locus esset audiendis concionibus designatus. Orta ob eam

rem rixa, fuerunt aliquot vtrinque vulnerati, et duo interfecti, vnus Pontificius alter ex nostris. Audito tumultu Dominus de Carruges, Praefectus vrbis, accurrit cum Satellitibus, et tres aut quatuor ex Pontificiis rixae auctoribus interfecit, in reliquos autem diligenter inquiritur. Danuilla filius Connestabilis, Praefectus est illius Prouinciae, quam nos vocamus Languedoc, cuius praecipua vrbs est Tholosa. Extenditur autem ea Prouincia ab ostio Rhodani ad montes Pyrenaeos. Ex quo adeptus eam praefecturam nescio, quorum persuasione videtur se paulo inclementius gessisse, erga eos, qui sunt nostrae religionis, et tandem eo est progressus vt concionatorem suspenderit. Multi fremunt et hoc ferunt indignissime, nec scio quorsum sit ea res euasura. Audiui tamen ab aliquibus concionatorem praebuisse ei iustam causam indignationis, nec voluisse ei iusta praecipienti obtemperare, quod tamen an sit verum adhuc ignoro, nam id admodum recens accidit, et locus est valde remotus. Sunt nonnulli ex nostris ministris, quos cuperem non solum testimoniis scripturae, sed etiam tota vita, et praecipue modestia probare, veram esse eam religionem quam profitemur. Verum quicquid sit nos volumus eos esse sacrosanctos, vt etiam in ea non differant a Trib. plebis, vt loquebatur sanctissimus noster Praeceptor. Iam multi, [et praecipue Germani qui hic vivunt] spargunt imminere hic maximos tumultus, propter ea quae iam narraui. Id quidem situm est in Dei voluntate et non in nostra, sed tamen ista non videntur mihi esse tanti momenti, quanti ea esse multi clamant, nec adhuc desino bene sperare. Non enim video, vt ante biennium, conspirationes inter Proceres, nec est Rex ita imparatus, aduersus insultus vicinorum, et ad opprimendos domesticos motus, vt multi existimant, nam praeter equitatum, cuius sunt perpetua stipendia, alit iam ad quinquaginta signa peditum. Connestabilis et Princeps de la Roche suryon, nuper graviter aegrotarunt, sed iam melius habent. Duci de Nemours tempore Bachanalium in hastiludio ita grauiter est crus vulneratum, vt adhuc ex eo vulnere decumbat. Rex Hispaniae profectus est Barchinonem, filios Regis Maximiliani ibi excepturus. Dicunt eum approbasse Concilii Tridentini decreta, contrarium tamen antea audiueramus. Aiunt Regem Alghierae expectare Classem Turcicam, et denuo parare se ad obsidendum oppidum Oran, quod dicunt esse antiquam Madanram, a cuius obsidione superiore anno cum ignominia et iactura non leui repulpulsus est virtute Hispanorum. Causam quare Turcae id oppidum appetant eam esse audiui, quod in toto littore Mauritaniae nullus sit alius portus, adeo capax, vt in eo possit hyemare tanta Classis quanta est Turcica. Sturmius est in his regionibus, forte vt exigat pecuniam, quam

mutuo dedit, Dominae de Roye. Deus conseruet tuam Magnificentiam, ac totam tuam familiam. Lutetiae 17. Martii 1564.

EPISTOLA CIII. Eidem.

MAgnifice Domine, nuper accepi literas a Doct. Peucero, in quibus de tua erga me benevolentia, et solicitudine de meis rebus quaedam commemorat, quae quamuis sint summa, et nullo meo merito accidant, inde tamen vera esse, facile mihi persuadeo, quod ex quo in tui notitiam perueni non cessasti, me tot et tantis beneficiis cumulare, vt vere profiteri possim, non viuere hominem, cui tam multis nominibus sim obstrictus. Summum genus liberalitatis [inquit Seneca] est beneficium in eum conferre, a quo nihil sperari possit. Tali genere beneficentiae vere es erga me vsus, cum me peregrinum et exulem fouendum suscepisti: ad quod mihi praestandum sola virtus, et naturae tuae bonitas, te impulit, cum nihil in me fuerit, [si miserias excipiam] quod te mouere potuerit. Haec sane mihi perpetuo ab oculos versantur, et durissimum esset nihil omnino rependere, nisi scirem te non eo animo praestare beneficium, vt illud repetas, ab eo praesertim, quem scis nihil aliud posse praestare, quam tibi bene cupere, et te ea pietate colere, qua solent homines, non ingrati eos, quibus omnia debent. Quoniam autem ex ipsius Peuceri literis intelligo te cupere scire, quis sit rerum mearum status, et vt sim affectus, quo mihi possis facilius consulere, faciam quod solent aegroti nacti peritum et beneuolum Medicum, morbum et ipsius causas, quantum in me erit explicabo. Viuo hic spectator ingentis istius certaminis de religione, cuius Catastrophe, vtinam sit laeta, et salutaris Ecclesiae Dei, et Reipubl. sed profecto video, nos procul ab ea abesse: nam ad dissensionem de religione, accedunt mutua odia, ex vtrinque proximo bello, acceptis et illatis iniuriis, vident Ecclesiastici agi de sua amplitudine, et fortunis omnibus, et habent in hoc certamine adiutores, Pontificem Rom. et potentissmos orbis Christiani Principes, et plerosque ex iis, qui in hoc regno hactenus multum potuerunt, et praeterea ingentem illam pecuniam, quam antea solebant in pompam et luxum profundere, iam in sui status defensionem insumunt. Nostri vero etiamsi omnibus istis rebus sint aduersariis inferiores, perrumpunt tamen bonitate causae, et eos longe superant alacritate et concordia inter se, ac etiam mihi videntur plus

habere ingenio suorum hominum a suis partibus, et quoniam intelligunt de vita, et incolumitate sua agi, nec sumptibus nec laboribus nec periculis parcunt, vt suam causam promoueant, et se muniant aduersus suos aduersarios, quibus sperant tandem fore exitio ingentes illas opes, quibus iam insolescunt. Cum itaque hic sit talis rerum status, vix potest hic quisquam viuere immunis a factionibus, quod si quis tentet facere, non minus fere est suspectus iis, quorum religioni est addictus, quam alteri parti, estque variis iniuriis obnoxius eo, quod nullos habeat defensores adversus eos, quibus proximo bello inflicta sunt grauiora vulnera: nam ii fere habent pro inimicis omnes, qui ab ipsis dissentiunt, nec sibi desunt quandocunque datur nocendi occasio. Ego sane natura abhorreo ab eiusmodi vita, perpetuo anxia, et mallem vbiuis gentium ignotus tranquillam vitam agere, quam quenquam laedere, vt a facienda mihi iniuria alios absterream, et meae securitati aut existimationi consulam. Superiore quidem bello conieci me saepius in maxima pericula, nec cuiusquam offensionem metui, et bonam partem maternae haereditatis, in eam rem insumpsi: sed testor Deum, me in ea re nullum priuatum meum commodum spectasse, sed motum sola pietate erga patriam; quam cum viderem ab iis, quos minime decebat scelerate euerti, et multos innocentes homines vbique nefarie et crudeliter iugulari et spoliari, putaui honestius esse, cum ipsa patria interire, quam intereunti manere superstitem et nostrarum quidem partium res erant pene desperatae cum ad eas accessi. Tantum abest autem vt huc reuersus ex Germania, premium aliquod laborum petierim, (quod plerique faciebant, et hortabantur amici vt facerem) vt ne sumptuum quidem a me factorum mentionem vllam apud quenquam fecerim. Vides quo loco sint res meae, et quo etiam sim animo. Quantum ad conditionem attinet, de qua scribit Doct. Peucerus, est eiusmodi, vt pro ea re tibi maximam habeam gratiam, sed vereor ne non possim ea praestare, quae ipsi forte a me expectarent: nam (vt caetera omittam) ignoratio linguae Germanicae videtur futura mihi maximo impedimento, quamuis animaduerti Francofordiae plerosque in ea aula varias linguas tenere, et quod est praecipuum, ipse Princeps est plurium peritus. Aliud mihi venerat in mentem. Scis Principem Arangiae habere suum Principatum in Gallia Narbonensi, in quo Gubernando non est dubium, quin sit ei opus variis ministris. Tota pene eius ditio est deuastata proximo bello, et ipsum etiam oppidum Aransio (vt audio) est exustum ab Auenionensibus. Nusquam in Gallia magis vigent contentiones de religione quam ibi, habent enim ab vna parte Delphinates, apud quos plus possunt, qui sunt nostrae religionis, ab altera autem prouinciam [vt nominamus] et Auenionenses,

Pontificii dominantur, et adhuc retinet arma, Fabricius Medices agnatus Pontificis; multumque damni quotidie infert subditis ipsius Principis, quamuis Rex Galliae aliquoties ei minaciter mandarit, vt arma deponeret, nec cuiquam ob religionem facesseret negocium, sed tamen hactenus non obtemperauit. Ad ista incommoda accedit, et aliud propemodum maius, nimirum quod earum Regionum ingenia sint vt plurimum turbulenta, et odiorum tenacisfima: non tamen iis incommodis deterrerer, si iudicares, me posse ipsi Principi in illis locis vtiliter inseruire, Non hoc ideo dico quod sperem me meis rebus ea ratione bene consulturum, (nam non possum ibi sine summo periculo viuere) sed quia turpe iudico viuere in otio [reading uncertain: page damaged] , et in nulla re prodesse Reipubl. aut Ecclesiae Dei. Conarer moderatione lenire aliquorum animos variis iniuriis exacerbatos, quod hoc anno in patria tentaui, nec infeliciter successit. Praeterea fieri non potest, quin ipsius Principis ministis sint multa agenda, cum Gallicis praefectis vicinarum Regionum, a quibus natus in Regno Gallico forte facilius, id quod est aequum [correction of the transcriber; in the print aequm] impetraret quam peregrinus. Ego totum hoc negotium omnino tuo arbitrio permitto, in quo plane constitui non discedere a tua auctoritate. Sum notus, vt puto te scire, Comiti Adolpho, fratri Principis, apud quem plerunque eram interea dum vixit Vitembergae. Iam intelligis vt sim affectus, ego breui, Deo dante, literas meas subsequar, vt audiam tuum de iis rebus iudicium, statim autem me committerem itineri nisi valetudine impedirer. Pax tandem facta est cum Anglis. Soluuntur eis, vt audio, centum et viginti millia coronatorum, quae dederant mutuo Amiralio, ita tamen vt reddant obsides, quos ob promissam Caleti restitutionem apud se habent. Controuersia autem de Caleto manet indecisa. Ipsis Anglis permittitur, vt vina et frumenta in Gallia emant. Mittitur in Angliam Ludouicus Gonzaga, Princeps Mantuanus, vt nomine Regis confirmet pacem, iureiurando, vt solet fieri. Adolescens est egregia forma, et in ipso aetatis flore. Potuisset forte placere Reginae, si maturius eo venisset: sed dicunt iam serio agi de coniugio Reginae et Roberti Dulaei. Scoti etiam tandem reconciliati sunt Gallis, et ad vetera foedera redeunt. Hic expectatur Robertus Frater naturalis Reginae, vt praefit centum cataphractis Scotis, quos Rex perpetuis Stipendiis alit, vt solebant superiores Reges. Id autem intermissum fuit ab eo tempore, quo Comes Aranius bellum propter religionem excitauit. Ipsa Regina Scotiae dicitur recens periculose aegrotasse, sed iam conualuit. Rex iam est apud Lotharingiae Ducem, credo te scire Gallos affirmare Barrensem Ducatum esse feudum Regni Gallici, nec tamen id fateri Lotharingos. Cum primum

Rex eo venit, Cancellarius misit in Curiam quendam ex Magistris supplicum libellorum, cum aliquot ministris Regiis, qui mandato Regis captiuos liberaret, cui cum non obtemperassent Lotharingi, Cancellarius protestatus est Regis nomine, aduersus Lotharingiae Ducem, tanquam contumacem, curauitque totam eam actionem solemniter scripto mandari, et mitti ad huius vrbis supremum senatum, vt de ea iudicium ferret. Venit eo salutatum Regem, Georgius Iohannes patruelis Bipontini. Aiunt ipsum Bipontinum mittere in aulam Gallicam vnum ex filiis. Dicitur Rex non diu ibi haesurus, sed statim iturus Lugdunum, vbi putant eum mansurum per totam aestatem: nam mutauit consilium de adeunda Gallia Narbonensi et Aquitania, et iussit earum Regionum ordines ad se venire Lugdunum. Putant etiam Reginam Nauarrae, Sabaudiensem ac etiam Ferrariensem eo venturos. Quoniam iam omnibus constat eos qui fuerunt Tridenti nihil aliud egisse, quam ut suam et Pontificis Rom. potentiam confirmarent, aiunt praecipuos Principes Orbis Christiani deliberare de celebrando conuentu sine auctoritate Rom. Pontificis, in quo dispiciatur an possit iniri aliqua ratio componendi controuersias de religione, quibus conflictatur Orbis Christianus. Aiunt iam in eam rem consentire, Hispanos, Lusitanos, Gallos, Anglos et Scotos, ipsosque sperare, tale Consilium non displiciturum Imperatori. Audiui de ea re disserentes viros, non paruae auctoritatis, non tantum Gallos, sed et aliarum gentium, qui indicabant vrbem aliquam Rhenanam diligendam ad eiusmodi conuentum, et censebant debere eo mitti ex singulis regionibus decem aut duodecim viros eruditos et rerum peritos. Quamuis sit iam is status Orbis Christiani, vt stultum videatur sperare posse perfici, vt tot et tam diuersae sentientes gentes, ad communem de re aliqua deliberationem conueniant, nec dubium sit, etiamsi conuenirent, nihil posse ibi constitui, nam quaelibet gens, cuperet decerni conuenientia suis rationibus, nihilominus tamen cuperem id tentari, nam posent forte ea ratione artes Rom. Pontificis detegi illis, qui eas nondum plene norunt. Brisacius qui diu fuit Prorex Pedemontanus, et res feliciter administrauit recens mortuus est in hac vrbe. Fuit vnus ex quatuor Regni Mareschalcis, cuius dignitatem etiamsi dicantur ambire quindecim aut sedecim, nemini tamen hactenus est concessa. Dum haec scribo, quidam amicus narrauit mihi Dn. de Gonnor fratrem Brisacii, mitti in Angliam, et ferre secum pecuniam promissam Anglis, vt obsides reducat, ac etiam Regis nomine pacem iureiurando confirmet. Ideo autem mutatum est consilium, de mittendo Principe Mantuano, quod Regina Angliae iam nolit mittere Robertum Dudlaeum, quem promiseratse missuram. Causam quare mutarit

consilium puto esse, quod iam serio incipiat gliscere bellum, inter ipsos Anglos et Belgas: constat enim non paucos naues Belgicas ac etiam Hispanicas, partim captas esse et partim mersas ab Anglis, qui merces quas prius solebant diuendere Antuerpiae, iam vehunt Emdam. Aiunt Principem Hispaniae melius habere, ex quo filii Regis Maximiliani venerunt in Hispaniam. Proximis diebus Itali hic sparserunt rumorem, esse maximos motus in Neapolitano Regno, ac obsideri Hispanos in arce Caietana, Ioannem autem Baptistam Caraciolum habere exercitum in Calabria, et multa oppida occupasse: sed iam incipit conticescere is rumor, vnde suspicor eum fuisse falsum. Agitur adhuc de transigendis controuersiis inter Sabaudum et Bernates, et putantur Bernates reddituri Sabaudo ea quae possident ad Lacum Lemanum. Id admodum metuunt Geneuenses, nam eis esset graue habere tam potentem vicinum, qui dicat se aliquid iuris in eorum vrbem habere, cum praesertim nemo ignoret, quam sint exosi omnibus iis Principibus, qui Pontificiae religioni sunt addicti. Accedit et ad alia eorum incommoda, quod Caluinus ita iam aegrotet, vt vix sit spes eum conualiturum. Eius sane auctoritas et ingenium ipsis hactenus multum profuit, plurimos amicos eis conciliauit. Vereor autem ne post eius mortem idem accidat in Gallia, quod in Germania mortuo Luthero accidit, hoc est ne Ecclesiae scindantur, quae hactenus fuerunt pulchre concordes in doctrina: puto enim eius auctoritatem ad eam rem ha ctenus multum valuisse. Ego Deo dante sub initium proximi Mensis committamme itineri. Bene et feliciter vale, Lutetiae octaua Maii 1564.

EPISTOLA CIV. Eidem.

MAgnifice Domine, profecturus Vitembergam vt amicis valedicerem iui ad Salinas, vt eum de quo dixeras, conuenirem. Cum autem apud ipsum casu Doct. Pencerum offendissem, dixi me eius causa eo venisse. Haesi ibi per biduum, quo tempore multa sumus inter nos collocuti, sed tamen ab illo altero nihil audiui, de rebus publicis, quod mihi admodumviri simile videretur. De coniugio inter Suecum et Lotharingicam audiuerat, et dicebat per illud coniugium hoc agi, vt viribus Gallicis, Hispanicis, et Suecicis, Regnum Daniae Duci Lotharingiae asseratur, hocque esse constitutum, cum Rex Galliae esset in Lotharingia, vix credo Suecum tunc cogitasse de eo coniugio. Dicebat etiam Franconiae Episcopos velle cedere

Imperatori Maximiliano suos Episcopatus, ea conditione, vt aliquid ipsis annuum pendat, quod nequaquam mihi videtur verisimile, quid enim aliud esset, quam initium certissimae mutationis in Imperio, Regem Daniae aiebat, conduxisse ad quatuor millia Scotorum. Haec quamuis partim falsa, partim tibi notiora, quam ipsi esse existimem, nolui tamen praetermittere, quin ea ad te scriberem. Ex Salinis huc sum reuersus, et, Deo dante, perendie summo mane, hinc discedam. Haerebo Spirae per aliquot dies, nec discedam Argentorato, ante decimum quintum diem Nouembr. quare si quid occurreret, quod interea mihi significandum putares, mittendae essent literae ad Doct. Montium. Aiunt pestem remittere Lugduni. Nihil aliud habeo quod iam scribam, tantum ago gratias, tuae Magnificentiae, pro summis erga me beneficiis, et oro Deum, vt te et totam familiam diu incolumen seruet, Opto plurimam salutem Magnifico Domino Rectori Crammio, quem doleo me non potuisse ante discessum salutare. Lipsiae 23. Octobr. 1564.

EPISTOLA CV. Eidem.

MAgnifice Domine, quamuis odiosa, et praesertim quae suspicor non esse vera, non libenter scribam, tamen in iis quae ad Illustrissimum nostrum Principem pertinent, nihil tam leue et tam incertum esse potest, quod non diligenter perscribendum censeam: nam leuissimi ac etiam vanissimi rumores, interdum dant occasionem prudentibus, cogitandi de rebus, quae ad summam Reipubl. pertinent. Quocunque peruenio cum nullo loquor fere, qui non tristissima Regi Daniae ominetur, et eum regno excutiendum existimet, nec possum satis mirari quae sit causa et origo istius persuasionis, in animis hominum, nisi quod credo eos, qui vobis non bene cupiunt, habere suos emissarios, qui talia per Germaniam disseminent. Nec tamen haec ita omnino vana esse credo, vt plane negligenda existimem, nam credo serio agi de coniugio Suecico de quo audiuisti, et certum est Petrum Oxen, esse in summa gratia apud Lotharingicam, quae etiam summopere conata est ei conficere nuptias Viduae Domini de Ossonuille quam duxit Andelotus. Ea est familia Comitum Solmensium. Ipse Petrus Oxen (vt didici a viro, quem dignum fide iudico) non ita dudum conspectus est Groningae in Frisia, nec puto eum animi causa tantum eo expatiatum, Affirmant etiam multi Grombachium condixisse

suam operam Sueco, et ratiocinantur Suecum, vel alios nomine Sueci, velle facessere negotium Illustrissimo nostro Principi, vt suis rebus occupatus Danicas minus curare possit. Aiunt Hispanum esse istarum rerum conscium, et tanquam praecipuum actorem istius fabulae, iamque aliquos ex ipsius stipendiariis admonitos esse, vt se parent. Quidam homo industrius, cum quo mihi vetus notitia intercedit, narrauit mihi se esse solicitatum, a quodam Praefecto magni nominis, [quem noluit nominare,] vt ei suam operam locaret. Alii putant Regem Hispaniae velle redigere in ordinem Proceres Belgicos, qui se Cardinali opposuerunt: nam aiunt persuasum Regi, ipsos clam fouere eos, qui sunt nostrae religionis suae potentiae causa, et audio ipsis esse compertum quendam Regis cubicularium cui maxime fidit, clam fuisse apud Card. Terret etiam eos exemplum Marchionis de Vigo Neapolitani, cum quo etiam aliquandiu dissimulatum fuit. Non dubito si quid tale habeat in animo Hispanus eum magis incitatum iri tumultu orto Antuerpiae, cum supplicio afficeretur concionator Ecclesiae Flandricae, de quo sine dubio iam audiuistis. Captus erat cum eo Oliuerius Bokius, Professor Scholae Heidelbergensis, quem Elector Palatinus repetiit, cumque initio negaret Senatus Antuerpiensis, se eum redditurum, eo quod natus sit in Fandria, minitatus est Palatinus, se omnes ciues Antuerpienses, qui per suam ditionem essent posthac iter facturi, coniecturum in vincula, ni sibi redderetur. Tandem est ab eis dimissus, sed hausto prius veneno quo dicitur paulo post extinctus. Sunt tamen qui dicant eum adhuc viuere, sed contabescere. Fuit Iuuenis sanctissimis moribus, et summa animi moderatione, ac plaeclare eruditus et facundus. Norant eum Dominus Camerarius, Doct. Peucerus et alii Professores Vitembergae per septem aut octo annos. Fuit sane mihi charissimus, propter virtutem et pietatem, et nescio an a morte sanctissimi nostri Praeceptoris, ex vllius amici casu tantum dolorem perceperim, quod si vnum Vrsinum excipiam, puto Scholam Heidelbergensem in nullo alio tantam iacturam facere potuisse. Sed dolor longius me abducit ab instituto. Praefectus Constantiensis dicitur hic ad Rhenum conscribere equitem, quae res aliquem metum incutit Heluetiis, quantum ex Erasto Heluetio Heidelbergae intelligere potui. Cum tamen ei dicerem, me suspicari eum militem ducendum in Hungariam, vtcunque minui eius solicitudinem, nam ignorabat Transsyluanum intulisse bellum Inperatori: Bernates reddiderunt Sabaudo tres Praefecturas, ex duodecim quas eripuerat, additis conditionibus, vt nihil in religione in iis mutet, et Genuensibus maneat sua libertas incolumis. Eae tres Praefecturae aestimantur tertia pars totins quod fuerat ereptum, nam aliae sunt minus fructuosae. Heidelbergenses

mirantur impudentiam Theologorum Virtembergensium. Breui sunt euulgaturi totum colloquium Mauibrunense, quod credo continebit ad quadraginta quaterniones, aut non multo pauciores. In hac parte Germaniae vbique grassatur pestis, qua ducuntur periisse in ditione Electoris Palatini ad centum millia hominum, quod vix credo verum. Peste extinctus est Tiguri Bibliander iam octogenarius cum filio magnae spei adolescente. Eis morientibus perpetuo adfuerunt Bulingerus et Lauaterus eoque morbo fuerunt correpti, sed tamen conua Iuerunt, omnes hic putant certum esse, Regem Poloniae repudiaturum coniugem, et aiunt eum ambire nuptias Sororis Sueci? Gallia est pacata. Mortuus est nuper Dux Niuernensis, cumque eo extincta in Gallia Cliuensis familia. Soror eius, de qua ante sesquiannum apud te mentionem feceram, est haeres maximae partis bonorum. Habebatur omnium Procerum Gallicorum opulentissimus, putatur Soror nuptura Ludouico Gonzagae fratri Ducis Mantuani. Veneti iubent ex sua ditione excedere omnes, qui apud ipsos exulant religionis causa, et subditorum qui ob eandem causam absunt, bona fisco adiudicant. Haec habui quae de rebus publicis scriberem, tu pro tua prudentia poteris vera a falsis discernere, omnia tamen bona fide scribo, ut ex aliis audiui. Deus conseruet te et tuos. Spirae 7. Nouembr 564. Scribam Argentorato.

EPISTOLA CVI. [correction of the transcriber; in the print CIV.] Eidem.

MAgnifice Domine, Petiisti a me, cum te postremo salutarem, ne intra Mensem ex Germania discederem, quod quidem promisi et bona fide praestiti: nam quinta demum septimana discessi Argentorato, vbi aliquandiu haesurus eram, nisi me inde pestis saeuitia expulisset. Sturmius tunc aberat profectus Neoburgum ad Bibontinum Principem. Montium conueni, qui recens fuerat cum Lazaro Schuendio, quem dicebat ante paucos dies emisse quandam praefecturam viginti aureorum millibus, et iam cogitare de mittendo filio in aulam Lotharingicam. Ego tamen dubito an habeat filium legitimum. Miratus sum eius viri coniunctionem cum Lotharingis, et ea res non nihil mihi iniecit scrupuli, sed cum Nancaei essem allata est fama eum peste interiisse, quae res, quantum potui animaduertere, multos perturbabat, ita vt inde colligerem eum fuisse ipsis charum. An vero fuerit vera fama de eius morte iam non ignoratis. Relicta

Germania maximas difficultates sum expertus in Vogeso: nam crebr is imbribus ita intumuerant torrentes, vt saepe longo circuitu quaerendi essent pontes. Accedebat et hoc incommodi, quod Lotharingi nolebant venientes ex Germania, in suas vrbes admittere, in pagis autem iussu Principis clausa erant omnia publica diuersoria, propter suspicionem pestis. Ne quid autem ad infelicitatem mihi deesset, Tulli incidi in febrim, quod vbi rescivit Magistratus ex indicio hospitis, suspicatus est me peste laborare, et statim misit ad me Medicum et Chirurgum, qui explorarent quonam genere morbi laborarem, quibus ita respondi, vt renunciarent Magistratui, nihil esse morbi'contagiosi, permissumque est mihi viuere in publico diuersorio, vbi haesi per nouem dies. Si hoc accidisset in aliquo oppido Principis Lotharingici, ego sine dubio inde fuissem expulsus. Quod si illos nouem dies connumerem, mansi in Lotharingia per tres septimanas, nam totum triduum haeseram Nancaei, vbi cum variis hominibus, et praesertim cum aulicis sum collocutus, sed quae de Suecico coniugio et aliis rebus (de quibus ad te Spira scripsi) dicebant, videbantur mihi incertissima, ita vt suspicarer eos habere ista, non tam ex sua aula, quam a Germanis. Doct. Pilotus heri hic mecum est pransus. Mittitur a suo Principe ad Rhingrauium vt ipse aiebat. Fuit Rhemis cum Cardinale Lotharingico, et hinc profectus est ad Aumalium qui est in Vicinia. Causam itineris ipsius non potui exquirere, cum enim properaret, et plures adessent non licuit mihi seorsim cum eo colloqui. Ita in immensum Suecicas opes efferebat, vt pene non dubitem eum ob coniugium Suecicum mitti: nam certum est, Suecum ambire Scoticam et quidem serio, ac in eam rem sumptus facere sed frustra. Haec ex fide dignissimis habeo. Collegi etiam ex ipsius Piloti verbis, Bipontinum non esse male affectum erga Suecum aut saltem id simulare. Inter ipsum Bipontinum et Patruelem Valdensem Comitem facta est noua diuisio, suntque Valdensi attributae eae regiones, quae attingunt Metensem Episcopatum, et Lotharingiam. Cum essem Nancaei Princeps Lotharingicus recte valebat ac etiam filiolus. Vxor recens conualuerat ex grauissimo morbo, Mater aegrotabat. Suspicantur multi ei esse periculum a tabe. Si moreretur ne quidem cogitarent de rebus Danicis in ea aula, cuius tanta est egestas, vt non videam qua ratione aliquid magnum iam tentare possint. Tentat nunc Lotharingus aliquid quod mihi videtur admodum periculosum; nam inquirit cuiusnam sint religionis subditi, et eos qui nolunt Pontificiam profiteri, iubet ex sua ditione discedere, et sua omnia intra annum diuendere. Ex oppidulo Pontamosson, vbi coeptum est hoc fieri, nuper discesserunt centum sexaginta ciues. Idem tentare uelle dicuntur Card. Lotharingicus

in Episcopatu Metensi, et Treuirensis in sua ditione. Hunc nobis fructum adfert Imperatoris dissimulatio. Metensis vrbis mirum in modum crescit istis calamitatibus vicinarum regionum, ibi enim iam triplo pluris diuenduntur et locantur aedes, quam ante triennium. Diebus festis interdum inter sunt concioni, ad quatuordecim ad quindecim millia hominum. Praeterea recens instituerunt Ecclesiam Germamanicam, in qua iam conueniunt sexcenti aut septingenti, quorum plerique sunt cudendorum armorum artifices, qui ex vicina Germania illuc commigrarunt. In his regionibus omnia sunt fere eodem loco, quo erant cum proximo aestate reuersus sum in Germaniam, nisi quod omnia sunt adhuc pacatiora, ita vt ne quidem videantur superesse suspitiones turbarum. ls quem hoc anno elegerunt Summum Magistratum huius vrbis (quem Praepositum mercatorum nominant) est homo moderatus et grauis, et omnino dissimilis suo antecessori: nihil enim non facit vt publicam tranquillitatem conseruet. Laudatur etiam modestia et sedulitas Monmorantii Praefecti huius Regionis. Numerus nostrorum magis ac magis indies augetur in vicinis Regionibus, et praesertim in Normannia et Picardia, quo migrant valde multi Belgae. Rex nondum transiit Rhodanum, sed adhuc haeret in ea parte Narbonensis Galliae, quae nomen Prouinciae retinet. His diebus fuit Arelati, quae est in ipsius Rhodani sinistra ripa. Celebrabit Auenioni Festum Natalis Christi, ac Borbonium Card. mittet in possessionem legationis illius vrbis, quam tandem coactus est ei cedere Farnesius. Ambiuerat eam Borbonius ante annum, et Farnesio Corboliense Coenobium, cuius sunt multo maiores redditus, quam legationis, pro ea obtulerat. Cum videret non facile eo induci Farnesium, abiecit eius rei curam Pontisex quidem ac ipse etiam Farnesius, cupiuerunt ab initio gratificari Borbonio, cuius iam egent opera, sed studio se in ea re praebuerunt difficiliores, vt eum maiore beneficio sibi obstringerent: nam Pontifex simulauit se adacturum Farnesium, ad reddendas rationes administrationis, Pontificatus sede vacante (vt vocant) eo quod in hac re nollet ei obtemperare. Ita nobis Transalpinis barbaris (vt nominant) illudunt. Tandem vero cum animaduerterent Borbonium minus cupide, aut minus pertinaciter quam ipsi existimarant hoc negotium agere, ipsam legationem sua sponte et sine pretio'ei detulerunt. Credo Austriacos tales artes saepe experturos. Rex non tam facile quam multi existimabant composuit illarum Regionum res perturbatissimas. Diu haesit Massiliae vbi deliberatum est de Nauali construendo, et renouanda illa vetere nauigatione Alexandrina qua Massiliam aduehebantur Aromata: nam adhuc hoc tempore Gallici mercatores habent Alexandriae suum praetorem. Tributum est aliquid temporis Sabaudiensi et Ferrariensi Ducibus, qui satis diu fuerunt in aula,

et certarunt inter se splendore, ac tandem bene nummati discesserunt: nam audio Ferrariensi numerari vicies centena millia Francorum ex variis debitis, quantam autem Sabaudiensi numeretur non certo scio, sed tamen scio id non esse exiguum. Mirum aliquid in his Regionibus superesse pecuniae. Incolae Principatus Arangiae, explicarunt Regi grauissimas iniurias, quibus proximo bello affecti sunt, a Fabricio Serbellone Rom. Pontificis consanguineo, qui praeerat Auenione, et implorarunt eius misericordiam, et auxilium aduersus istius tyrannidem. Adfuit etiam ipsius Principis Arangiae Legatus, qui eandem causam egit, sed puto eos aut parum aut nihil impetrasse: non solum enim oppugnati sunt a ministris Rom. Pontificis, sed etiam ita se in eo negotio gessit Hispanicus Legatus, vt Regina non potuerit se continere, quin ei diceret, se mirari eius acerbitatem aduersus Principem Arangiae, cuius causam eum acturum existimabat, cum sint eiusdem Principis subditi. Hispanus respondit, se id facturum fuisse, si cum alio quam cum Pontifice Rom. fuisset ei negotium. Quidam existimant Reginam studio terere tempus, ideo quod expetat colloquium Regis Hispanici, cui iam non sit commodum id facere. Quae antea de simultatibus inter Regem Hispaniae et Reginam Galliae audiueramus, inde habuerunt originem, quod Hispani suspicati sunt, istum Ian Petrum Corsum [qui Corsicam concitauit] clam foueri a Gallis, cum multa supra suas vires tentaret; sed aiunt iam constare Florentinum et non Gallos ipsum fouere, et capta nuper esse viginti millia coronatorum, quae a Florentino ad ipsum mittebantur Florentinus accusatus ob eam rem respondit. Corsicam ad Pisanos pertinere: olim enim in ea sunt dominati: Credo vos iam scire Genuenses nuper grauem Cladem ad ipsam Corsicam accepisse, capto etiam vt aiunt Andreotto Doria ipsius Classis Praefecto. Proxima aestate sparsa erat fama, antequam redirem in Germaniam, Regem Hispaniae cogitare de repud anda vxore, sed quia ea erat obscura, et tantum a vanis hominibus circumferebatur, ne quidem eius rei apud te faciendam mentionem existimaui. Cum vero in itinere, et etiam huc reuersus animaduertissem a plurimis de ea re sermones seri, eius rei originem diligentius inquisiui, et deprehendi id omnino esse confictum ab iis, quibus Reginae gubernatio displicet. Renouatum est foedus inter Gallo et Heluetios suntque Heluetiis numerata nouies centena millia Francorum, cumque adhuc sexcenta millia deberentur, audio eos noluisse dimittere Vielleuillium antequam ea soluerentur. Superiore Mense, Card. Lotharingicus venit Suessiones ad Principem Condaeum, et cum eo per aliquot dies est collocutus. Eorum colloquium peperit varias suspiciones, nam et nostri metuunt facilitati Principis Condaei, cui vident esse negotium cum astutiore, et Pontificii verentur ne Card. suae

ambitionis causa aliquid tentet, quod sit ipsis perniciosum. Sed Reginae maxime est suspectum istud colloquium: nouit enim inquietum ingenium Cardinalis, nec ignorat quam male habeat eum, quod omnino sit remotus a gubernatione. Aiunt inter istos conuenisse, vt lunioris Guisii Soror amplissima dote onerata, nubat Condaeo. Card. Lotharingicus coegit Ecclesiasticos Metensis, Tullensis, et Virdunensis Episcopatuum suscipere decreta Tridentini Concilii. Cum per eas Regiones iter facerem, id admodum male habebat quosdam, qui cum antea haberent plura sacerdotia, coacti fuerant vnum ex iis deligere, et reliqua [vt vocant] resignare. Iam Rhemos conuocauit omnes Episcopos, et Abbates suae Prouinciae, quibus conatur persuadere, vt etiam ipsum concilium approbent, sed credo quod sit eos habiturus minus obsequentes. Citauerat eo Cameracensem, Attrebatensem, et Tornacensem Episcopos) nam ad Rhemensem prouinciam pertinuerunt) sed cum recens sint attributi Archiepiscopo [vt credo] Mechliniensi, non comparuerunt, ob quam rem audio, Card. Lotharingicum minari se eos excommunicaturum. Reginae Angliae certo nubit Roberto Dudlaeo consensu Procerum ipsius Regeni, Decretum erat in aula Gallica, mittere ipsi Roberto ordinem diui Michaelis, ad eamque rem delectus erat Rhingrauius. qui se iam ad profectionem splendide instruxerat multis Germanis sed pluribus ex Lotharingica nobilitate, ad se vocatis, qui iam in patriam redeunt. Ipse etiam Rhingrauius dicitur abesse ab aula, Quam ob causam sit mutatum istud consilium ignoro. Angli certas conditiones proponunt Reginae Scotiae, quas si acceptare velit, promittunt se declaraturos eam Regni haeredem. Primum volunt vt ipsorum consilio nubat. Praeterea vt promittat, se (si ad Regnum peruenerit) non rescissuram donationes a Regina factas Roberto Dudlaeo et aliis. Item vt promittat se (quandiu haec Regina viuet) non vsurpaturam Regni Anglici titulum. Aiunt autem certo constare, [et quidem ex plurimorum Medicorum relatione) Reginam Angliae nunquam parituram. Ego sane ante aliquot annos audiui a magno viro Regem Henricum [nato filio Edoardo] Pharmacis vitiasse membra filiarum apta conceptioni. Hoc si recte memini, tibi antea narraui, et facit eius rei fidem aliquam huius Reginae diuturnus coelibatus. Scotica non plane negligit propositas conditiones: nam audio ipsam misisse Roberto Dudlaeo pugionem, qui fuit mariti. aestimatum viginti coronatorum millibus, vt eum fautorem in hac re habeat. Quod si Anglorum consilio nubat, sine dubio volent eam nubere, Comiti Varuicensi fratri Roberti. Ambiunt eam Suecus vt iam dixi, ac etiam alii: nam audio Reginam Galliae hoc agere vt nubat Aurelianensi, et promittere se effecturam, vt in Gallia habeat annua trecenta millia coronatorum.

Aiunt eam maxime ex petere Carolum Archiducem, sed vereor ne id Guisii fingant, vt sibi familiam Austriacam concilient, et praesertim Imperatorem, quem Card. Lotharingicus procul dubio cupit habere beneuolum, cum constituat ad proximum Imperii conuentum proficisci, et secum adolescentem Guisium ducere, de cuius coniugio cum filia Bauarici Principis audio agi. Iam misit legatum ad Imperatorem Iuuenem Burgundum, qui mihi est bene notus. Quoniam video istam Imperatoris dissimulationem in religione, vbique multum animi addere Pontificiis, existimo profectionem Cardinal. ad Imperii conuentum, non esse negligendam, praesertim si vera est fama, de aduentu Hispanici Principis in Germanim: nam aiunt eum certo ducturum filiam Imperatoris, et ob eam sem proximo vere venturum in Germaniam: Pensionem autem quam Imperator ab Hispano habuit dicunt esse duplicatam, eamque iam esse quadringentorum millium ducatorum. Valdemontius Patruus Lotharingici Principis nuper fuit in Inferiore Germania. Narrant conuenisse inter ipsum et Principem Arangiae, vt filia ipsius nubat Principis filio ex priore coniuge, Si nuptiae Anglicae celebrarentur interea dum hic sum, forte non esset incommodum si eo profi ciscerer: habeo enim in ea aula plurimos notos, Sed tamen in ea renihil sine tuo consilio constituam. Quia tardius ad te scribo, id volui literarum prolixitate compensare, non potui citius huc venire. Nescio an unquam confecerim iter, quod mihi fuerit molestius. Semper fuit solus habui perpetuo pluuias, aut ventos asperrimos. Ad Rhenum et in Lotharingia vix admissus sum in diuersorio ob cantagia. Amisi meum equum, et emi ignauissimum satis magno, et vt nihil deesset, ad infelicitatem incidit tandem in morbum. Ego tamen Dei beneficio tandem incolumis hucusque perreptaui. Bene et feliciter vale. Lutetiae duodecima Decembr. 1564.

EPISTOLA CVII. Ornatissimo Viro DN. HUBER TO LANGVETO, nunc Lutetiae agenti, Amico praecipuo. S. D.

CUm de publicis rebus, quantam cognouisti, prolixe ad me et accurate, ex itinere et Lutetiae 12. Decembris scripsisti, satisfecisti spei et expectationi meae. Peto autem ne quid de assiduitate pristina in hoc officii genere, deinceps etiam remittas. Nemo est enim inter omnes, cuius iudicio plus tribuam. Idcirco quo crebriores ad me venerint abs te literae, eo venient gratiores. Tot difficultates tibi obiectas esse, et tot accidisse aduersa etiam corpori et valetudini tuae, plurimum doleo. Sed Deo sit gratia, cuius ope et protectione superatis periculis euasisti. De Lazari Schuendii obitu fama fuit falsa. Is enim nuper constitutus ab Imperatore Dux belli Pannonici, cum comite Andrea Batori Hungaro duxit copias aduersus Regulum Transsyluaniae, qui initio adiutus Turcicis auxiliis, cum quidquid vltra Tybiscum versus Transyluaniam Imperatori reliquum fuit, vi et fraude occupasset, bellum nunc in Gepidas promouit. Existimatur appetere Poloniam, dissensionibus intestinis grauiter turbatam, quam augent noua Consilia, de repudio coniugis. His enim plurimis alienari ab eo Procerum voluntates fama est. Bellum Arctoum adhuc durat. Id ad pacificationes deducere tentant Principes Pomeraniae consensu Regum. Sed Suecus Lubecenses excludi vult, quod confoederatis duobus Regibus Dano et Polono non est integrum, Comitiis in Germania tempus constitutum, adhuc nullum est, sed futura existimantur Mense Maio. Retinetur hactenus Imperator in Austria motibus Pannonicis. Expectatur tamen in Bohemia Mense Martio cum propter sepulturam Patris Ferdinandi, quae hucusque dilata est, tum propter conuentum ordinum Regni. Legatum, Regis vestri Episcopus Rhedoniensis indignabundus discessisse ex aula Imperatoris, quod impetrare non potuit, vt prior locus suo Regi assensu etiam Imperatoris concederetur, sciro te non dubito. Res in Germania nostra Dei beneficio satis sunt pacatae. Nam Dux Henricus Brunsuicensis in Saxonia satis diligenter vigilat, ne quid turbetur. Non desunt tamen qui res nouas moliantur, et praecauendum est, ne in eunte vere, aliquid erumpat.

Arx Gottorf. paucos dies post celebratas ab Adolpho Duce Holsatiae cum Landgrauii filia nuptias, conflagrasse dicitur. Sunt qui affirment a Suecis ignem immissum esse. Qua tamen in re nihil temere statuo. De rebus Hispanicis ac Gallicis literas abs te expecto prolixas, quibus si quid de nuptiis Anglicis et Scotitis, de transactione inter Belgas et Anglos, de Condaeo, de Cardinalibus Lotharingico et Grauellano, de Ottomanno, Molinaeo, Balduino, et similibus aliis adsperseris, gratissimum mihi feceris. Petrus Vincentius, discedit ex Academia Vitembergensi, et suscipit officium Ludimagistri, in vrbe Gorlicensi. Ei succedet in lectione oratoria Iohannes Ferenarius, gener Doctoris Crucigeri piae memoriae, quem tibi notum esse arbitror. Deus te conseruet incolumem, Datae Dresdae 6. Februarii 1565.

Cuperem scire an Rex Galliae, omnes illos Germanos milites, quibus hactenus pensiones constituit, retine at.

EPISTOLA CIIX. Magnifico ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Domino DN. D. VLRICHO MORDISIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo. S, Q. D.

MAgnifice Domine. Puto te accepisse literas, quas nuper satis prolixas ad te dedi. Omnia sane iam hic ita silent, vt pauca habeam quae scribam, Rex tandem transiit Rhodanum, et iam agit Monspessuli breui profecturus Narbonem, et inde Tholosam. Componit illarum Regionum res perturbatissimas, non vt vult, sed vt potest: experitur enim in illis montanis et littoralibus hominibus, miram animi pe ricaciam, et contumaciam. Esset in hac parte Galliae alta quies, nisi inter se dissiderent Guisii et Mommorantii, ob Comitatum de Dampmartin, qui hinc abest dimidii diei itinere. Connestabilis ante multos annos emit eum Comitatum, a quodam quem existimabant verum Dominum, estque ab isto in possessionem

missus. Emit et eum postea Guisius ab alio, qui se verum Dominum affirmabat, mouitque de ea re litem Connestabili, quae per multos annos magna contentione, et magnis sumptibus inter ipsos agitata est, et tandem hoc anno ita decisa, vt vtriusque emptio pronunciata sit illegitima. Talem credo fore istius litis euentum praesciuerat Card. Lotharingicus, quare eum Comitatum denuo emit ab eo, qui arresto Parlamenti pronunciatus est verus Dominus. Itaque iam petit a Connestabile, vt educat praesidia ex arcibus illius Comitatus, et sibi vacuam possessionem tradat. Id cum recuset facere Connestabilis, existimantur Guisii, quod suum est armis repetituri. Istorum forte dissentiones et certamina nobis quietem aliquam adferent. Sed haec sunt in manu Dei constituta, sunt in vicinia Card. Lotharingicus, Aumalius, et iunior Guisius. Adest etiam Mommorantius Praefectus huius Regionis, cui a patre donatus est is comitatus. Belgae nuper edixerunt, vt omees exteri, qui inhabitant vrbes vicinas Regno Franciae, alio migrent, et voluerunt eo edicto etiem comprehendi eos, qui sunt coniugati et recepti in numerum ciuium. Isti edicto praetexitur quod quidam Huguenoti Flandri et Picardi contulerint consilia, de occupando oppido Flandriae Aires, quod non procul abest ab eo loco, in quo olim fuit Teruanna. Nescio an nuper scripserim Danzaeum ex Dania in aulam Gallicam proficiscentem, hac iter fecisse, paulo ante meum aduentum. Eius ex aula reditum puotidie hic expectamus. In Pictonibus ante paucas septimanas, orta est adeo grauis contentio inter Comitem de la Rochefoucauld, et quendam Dominum de Ruffek, vt etiam ad arma deuentum sit et pugnatum. In ea pugna superior fuit Comes de la rochefoucauld. Credo Dn. de Lanzach redeuntem ex Austria ad vos venisse: ei se Viennae adiunxerat is quem Card. Lotharingicus miserat ad Imperatorem, vt pro Metensi et Virdunensi episcopatibus eius nomine praestaret iuramentum. Sed aiunt Imperatorem respondisse se omnino velle, vt ipse Card. ad Imperii conuentum veniat, et simul cum aliis Principibus Germanicis iusiurandum praestet. Ante triduum edita sunt hic signa laetitiae, ob renouatum foedus cum Heluetiis: nondum scio quibus conditionibus sit renouatum. Coniugium Reginae Angliae differtur in aestatem: dicitur tamen esse certum ac etiam confirmatum syngraphis duodecim ex praecipuis Regni Proceribus. Iam couueniunt Angli et Scoti Bernici, [quod est postremum Angliae oppidum versus Scotiam] et disceptant de iure, quod habet Regina Scotiae ad Regnum Anglicum. Regina Angliae iam coepit seuerius inquirere in eos, qui non profitentur eandem religionem quam ipsa profitetur, factumque est initium in eo, qui fuit Episcopus Londinensis tempore Reginae Mariae. Hoc ita male habet

Hispanos, vt Don Diego Gusman, Regis Philippi in Anglia Legatus, propterea abruperit transactionem inter Anglos et Belgas, quae pene erat ad finem perducta. Fuit hic talis tepor aeris vsque ad Brumam, vt initio Decembris haberemus rosas: a bruma vero adeo se intendit frigus, vt nesciam an tam saeuum expertus sim in Liuonia aut Lithuania, quam hic iam experimur. Sequana omnino est glacie constrictus. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae Calend. Ianuarii 1565.

EPISTOLA CIX. Eidem.

MAgnifice Domine, ante paucos dies literas ad te dedi, in quibus ita prolixe de rebus omnibus scripsi, vt iam fere nihil habeam quod scribam. Qui ex Italia huc scribunt, indies augent magnitudinem periculi, quod ipsi Italiae imminet a Classe Turcica. Nuper scripsit ad quendam suum amicum Legatus Gallicus, qui est Venetiis, Venetos esse admodum consternatos, et Hispanos non satis grauiter se parare ad tandam vim repellendam. Videntur metuere Italorum defectiones: nam summopere muniunt Mediolanensem et Neapolitanas arces, iam antea munitissimas. Sampetrus Corsus interea triumphat in Corsica, nec quisquam se ei opponit: nam Genuenses continent se iis munitionibus, quas adhuc obtinent. Rex discedit Tholosa et profciscitur Burdegalam, inde iturus Baionam. Quoniam conuentus ille reiectus est in Maium Mensem, si Classis Turcica ante illud tempus propius accesserit ad litora Italiae aut Siciliae, vereor ne Hispani se domi contineant, et totum illud consilium euanescat. Daniel Oesiander Procurator negotiorum Illustriss. Saxoniae Ducis Ioannis Wilhelmi, ante quadrinum rediit ex aula, pulchre tandem confectis negotiis sui Domini, idque praeter spem: Impetrauit enim ei biennii stipendium, ita vt hoc anno sit habiturus ex Gallia ad octogintae millia Francorum. Dicitur ipse Dux Ioannes Wilhelmus Regi significasse, se ad eum venturum, vbi in has Galliae partes redierit. Ante paucos dies Archiepiscopus Turonensis submersus est in Ligeri iusto Dei iudicio: nam aiunt superiore bello multos ex nostris ipso iubente, in eodem fluuio esse mersos. Ante annum missae sunt a Rege Galliae tres naues ad explorandum terras incognitas. Appulerunt autem ad eam partem noui orbis, quam Floridam nominant, et aedificarunt arcem in ripa cuiusdam fluminis adeo profundi, vt sit patiens maximarum nauium, et relictis in ea arce

centum quinquaginta viris, huc redierunt. Iam vero in ostio Sequanae instructae sunt sex naues, intra paucos dies eo nauigaturae, et ibi relicturae quingentos aut sexcentos viros. Ad istas naues instruendas rebus necessariis, Rex dedit octoginta millia francorum, Nauigatio est duorum Mensium, et videtur locus non procul abesse a tropico Cancri. Incolae etiamsi non sint culti, parum tamen feritatis habent, et videntur posse facile mansuefieri. Nulla domi alunt animalia, sed abundant feris, huic nostro orbi partim incognitis, et partim cognitis: nam habent capreas et ceruos, sed qui sunt oblonga cauda. Nullum genus frumenti serunt, praeter illud, quod vulgo vocant Turcicum, cuius grana aequant magnitudine pisa. Vites sua sponte nascuntur in Syluis, quae vt plurimum sunt ex cupressis, sed non colunt eas, nec vini vsum norunt. Fluuius ad quem nostri aedificarunt arcem, abundat variis generibus optimorum piscium, ac etiam Crocodilis, sed quibus incolae vescuntur. Nullum habent vsum ferri, sed abundant auro et argento, quae libenter commutant cultellis, speculis, et huiusmodi nugis. Amiralius (qui ex suo officio res iIlas procurat) nullum eo mittit, qui non sit nostrae religionis, iamque ibi habent constitutam Ecclesiam. Quidam adolescens ex familia Reifembergiorum, qui iam hic est, nauigauit eo superiore anno: nunc vero eo nauigant tres aut quatuor nobiles adolescentes Germani, quorum vnus est filius Praefecti Gottae. Nostradamus edidit hoc anno prognosticon, in quo dicit fore mutationes in Germania, et post longas contentiones, cudendam monetam sub nomine Imperatoris Caesaris Aug. Ducis etc. Hic omnes interpretantur eum praedicere Imperium Illustrissimo nostro Principi. Alio loco dicit Monarcham Romanum periclitaturum de vita, sed nescio an id de Pontifice Rom. an vero de Imperatore intelligat. Quamuis non dubitem ista nihil aliud esse quam nugas nugacissimas, quia tamen multi de iis rebus iam loquuntur, ipsius prognosticon ad te volui mittere, et quoniam tale exemplar nancisci non poteram, eripui Danieli Oesiandro illud quod habebat, quod prius ipse Petro Claro eripuerat. Hoc exemplar affirmat Daniel, se vidisse ipsius Nostradami manuscriptum, quodideo dico, quia Typographi sui lucri causa, varia sub ipsius nomine ab aliis conficta singulis annis edunt. Ipse Nostradamus iam est sactus Regius Medicus. Has nugas libuit inserere, quia nihil aliud habebam quod scriberem. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae 22. Martii 1565.

Cum iam scribendi finem fecissem, accepi literas ex Anglia, in quibus scribitur Reginam significasse suis Consiliariis, se cupere nubere Carolo Archiduci, Robertum vero iam non multum valere gratia, et Cancellarium,

(quem Robertus euerterat) iam plus valere auctoritate, quam vnquam valuerit. Haec diligentius explorabo, et de iis ad te scribam.

EPISTOLA CX. Eidem

MAgnifice Domine, de nulla re iam hic seruntur sermones, quam de apparatu Turcico aduersus Italiam. Vidi nuper literas Constantinopoli missas in aulam Gallicam, in quibus scribebatur, Turcicum Imperatorem, praeter Classem, quam solitus est hactenus habere, armare centum et quadraginta triremes, et in Asia litorali conscripsisse viginti millia remigum, qui etiam quando erit opus, militum munere fungi poterunt. Ad eas autem triremes tot naues accessuras, vt tota Classis sit habitura, ad sexaginta millia hominum. Certum est nec nostra, nec patrum nostrorum memoria, tantam Classem fuisse instructam in Orbe nobis noto. Quod si ad eas vires accedat colluuies piratarum Africanorum, et Italia et omnes Insulae maris Tyrrhenii erunt in maximo periculo, Nuper venerunt in auIam Gallicam Turcici Legati, quos aiunt petere a Rege facultatem appellendi in portus Gallicos, ad commeatum, et alia necessaria coemenda. Legati autem Hispanici, petunt commodato triremes Gallicas, et subsidium militum. Idem faciunt Pontifex Rom. Florentinus et Genuenses. Quid vero isti omnes sint impetraturi adhuc ignoratur. Aiunt Turcicum Imperatorem idem petere a Venetis quod petit a Gallis, et promittere se nihil damni eis illaturum, si in hoc bello quieuerint. Rex Hispaniae iam mittit in Corsicam Marchionem Piscarium, cum duodecim millibus armatorum ad opprimendum Sampetrum Corsum, ante aduentum Tarcarum in illud mare. Conuentus Baionensis reiicitur in vicesimum diem Maii. Vereor ne tam saepe differatur, vt tandem omnino euanescat, et Hispani de rebus magis seriis cogantur cogitare. Non tamen intermit tuntur apparatus ad eam rem instituti. Scripsi nuper sex naues iam mitti a Rege Galliae in nouum Orbem. Praeter istos sex armant etiam aliquot Regina, Card. Borbonius, Amiralius, et alii priuati homines, ita vt credantur plures quam quadraginta naues ex variis Galliae locis, eo nauigaturae. Pulchrum inuentum ad purgandam Galliam iis hominibus, qui cuperent bella ciuilia resurgere. Puto esse verum, quod nuper de Regina Angliae scripsi, nimirum ipsam expetere Carolum Archiducem, et Robertum iam non tantum valere apud eam gratia, quantum antea: nam

ipsa Regina nuper coenata est apud Cancellarium, qui [ob inimicitias quas cum eo exercebat Robertus] ante aliquot Menses iussus erat se contineri domi, et alius interea eius munere fungebatur. Causa inimicitiarum erat quod improbaret consilium Roberti, de declaranda Scotica haerede Regni Anglici, si haec Regina decedat sine liberis. Angli enim dicunt natos extra Angliam nullum habere ius successionis in Anglia: quod scio obseruari in nobilium et aliorum priuatorum familiis, et propterea oportuit, vt ii, (qui tempore Reginae Mariae, propter religionem exularunt, et susceperunt liberos extra Angliam) curarent istos suos liberos recipi in numerum ciuium eo modo, quo peregrini recipiuntur. Carolo Archiduci videtur non defutura vxor, quae amplam dotem habeat: nam aiunt Card. Lotharingicum omnino conari efficere vt nubat ei Scotica, quae id etiam videtur expetere. Sed eorum conatibus aduersantur Regina Angliae et Fratres naturales ipsius Reginae Scoticae, quorum maximus natu Iacobus nomine plurimum valet auctoritate. Cupiunt autem eam nubere Comiti Liniensi seu de Lenex, de quo antea scripsi. Regina Angliae id videtut agere, vt habeat minus potentem vicinum, et cui desint vires ad repetendum illud ius, quod Regina Scotiae dicit se habere ad Regnum Anglicum. Fratres naturales Reginae ideo id expetunt, quia Comes de Lenex est ex Stuarda familia, ex qua sunt ipsi, et aliquot superiores Reges Scotiae. Dicunt Florentini filio desponsatam sororem Imperatoris minimam natu. Sed vos ista melius nouistis. Deus conseruet te et tuos. Lutetiae 2. Aprilis 1565. Hodie huc est scriptum Lugduno conscribi militem in Gallia Narbonensi. Puto id fieri ad imponenda praesidia vrbibus Maritimis.

EPISTOLA CXI. Eidem.

MAgnifice Domine, literas ante nouem aut decem dies ad te dederam, quae perierunt merso tabellario, cui eas Antuerpiam perferendas tradideram: nam frigus quo nulla viventium memoria maius fuit in his Regionibus, secutae sunt maximae fiuuiorum exundationes, quae humiliorum locorum incolas variis damnis affecerunt. In portu Rothomagensi, quinquaginta aut sexaginta naues primum impulsae glacie, quae aestu maris repellebatur, postea inter se collisae tandem sunt mersae. Perierunt eo naufragio multa millia vasorum vini, et magna vis frumenti, salis, halecum,

et aliorum salsamentorum, quae ob instantem Quadragesimam huc aduehenda erant. Concidit etiam maxima ex parte pons lapideus, ad eam vrbem impositus Sequanae. Rex sub hoc tempus discedit Tholosa, vagaturus per vicinas Regiones, vsque ad finem Aprilis, circa enim illud tempus Baionam contendet ad excipiendam Hispaniae Reginam. Fiunt ad eam rem maximi apparatus, nam innumeri currus onusti Regia suppellectile hinc eo ducuntur, et omnes fere huius vrbis sartores et acupictores sunt occupati in conficiendis vestibus maximi pretii. Ad istas nugas corraditur undique mutua pecunia. Domus Ciuica huius vrbis dat mutuo sexies centena millia francorum, acceptis pignori [vt solet fieri] vectigalibus aut fundis Regiis. Omnes fere Galliae Proceres, et inter alios Condaeus, eo vocantur a Rege ad augendam pompam. Quidam aiunt Regem Hispaniae, etiamsi promiserit se eo missurum coniugem, iam dubitare, an id sit facturus et praetexere mutationi consilii, quod animaduerterit a tempore factae promissionis, eam esse grauidam. An sit grauida nescio, sed non dubito eam venturam, nam hic video nihil de apparatu remitti, et maxima contentione in vestes et alias res perficiendas, incumbere eos, quibus id muneris demandatum est. Initio ferebantur Ioannes ab Austria et Dux Albanus comitaturi Reginam, sed audio vna venturum, ipsum Carolum Hispaniarum Principem, et Regem Philippum non procul abfuturum. Aiunt etiam Baionae deliberaturos de colloquio inter ipsos Reges Galliae et Hispaniae, quod si fiat necesse est eius rei grauissimas subesse causas, aut saltem homines insanire, cum non sit dubium, tales conuentus creaturos varias suspiciones in animis hominum, nec possum satis mirari, quid in mentem veniat istis Principibus, vt tantum iam pecuniae profundant, in tanta praesertim egestate, et summo metu Turcicorum armorum. Prodibit obuiam sorori in ipsam vsque Arragoniam Dux Aurelianensis stipatus quatuor et viginti equitibus Regii ordinis sumptibus Regiis splendide ornatis. Cuperem sane istarum rerum spectator esse nisi inciderent in tempus Conuentus Imperii. Guisius adolescens relicto Card. Lotharingico cum quo hactenus fuit educatus, iam etiam proficiscitur in aulam, non paucioribus quam ducentis equitibus stipatus. Ipsum Cardinalem videbatur cepisse taedium Galliae, ex quo est hic ei incussus metus, et propterea constituerat migrare Vigum (quod est oppidum Metensis Episcopatus) iamque eo curarat transferri maximam partem supellectilis, quam habuit Rhemis, vbi a morte Regis Francisci vt plurimum vixit, sed audio eum mutare consilium et redire Rhemos. Iam est Nancaei, aiunt eum suadere Duci Lotharingiae, vt non tantum ciues, sed etiam nobilitatem, quae nostram religionem profitetur, ex sua ditione expellat, habetque

Ducis matrem in ea re astipulatricem. Miror eum adhuc sectari ea consilia, quae videt sibi saepius infeliciter successisse, et quae eum tam multis hominibus inuisum reddiderunt, et praesertim hoc tempore, quo ita creuerunt nostris animi, vt vix credam eos diu fore contentos ea libertate qua iam fruuntur. Ipse Cardinalis animaduertens mortua vxore Condaei nata ex Sorore Amiralii, sublatum esse maximum vinculum amicitiae inter ipsum Condaeum et Amiralium, variis artibus tentauit animum Condaei, et ita sibi eum reconciliauit, vt Condaeus non dissimulauerit se improbare factum Montmorancii, et si res ad maiorem contentionem deueniret, se potius fore a partibus Card. quam aduersariorum. Eiusmodi sermonibus plurimorum animos a se abalienauit, et quia perseuerat in illa consiliorum communicatione cum Cardinale, nescio quantum fidei nostri sint ei posthac habituri. In Regia arce Sancti Germani, in qua educatur Dux Andeganensis, et hinc abest quinque milliaribus, his diebus celebratae sunt nuptiae Ludouici Gonzagae Mantuani, et primogenitae Niuernensis, de qua olim tecum sum locutus. Putant eam habere in redditibus annuis, ad octoginta millia francorum. Fuit in ipsis nuptiis maxima solitudo, nemo enim ex cognatis aut affinibus sponsae adfuit, exceptis duabus sororibus, immo ne ipse quidem Mantuanus Dux Frater sponsi habuit ibi Legatum. Mira sunt quae nuper audiui, et ita mira vt non possim mihi persuadere ea esse vera, nimirum filium secundogenitum 44. ambire nuptias 8. esseque ei factam aliquam eius rei spem. Italia est in maximo metu Classis Turcicae, quam aiunt instrui numerosiorem quam unquam ab hoc Solimanno aut a quoquam ex ipsius maioribus instructa fuerit. Heri locutus sum cum quodam Massiliensi, qui discessit Constantinopoli Mense Nouembri. Is mihi narrabat, sub tempus quo discessit Solimannum volasse Constantinopolim, ad construendas naues, quicquid fuit fabrorum lingnariorum ad centum milliaria. Rex Hispaniae dicitur habere classem centum triremium et velle nauigare in Italiam ante aduentum Turcarum, et inde in Belgium venire, Praemittit autem in Belgium Ducem Suessanum, nepotem magni Consalui Cordubensis, qui omnia in suum aduentum praeparet. Petiit auxilium Rex Hispaniae a Gallis aduersus Turcas, aiunt ei promissa quatuor millia peditum et mille equites, qui duce Bordillono mittentur in Italiam, si Turcae eo appellant. Bordillonus, est is qui fuit Legatus Regis Galliae in Conuentu Imperii celebrato Augustae anno Domini 15...9 [reading uncertain: print faded] , et est iam factus Franciae Mareschallus. Parmensis indies plus sumit sibi auctoritatis in Belgio, et praesertim ab Egmondani discessu. Iam ad se vocat ex Hispania filium, cui nupsit filia Ducis Infantasiae, qui est omnium Principum Hispanicorum

potentissimus, et est caput Mendozae familiae. Sunt qui existiment Regem Hispaniae, etiamsi hactenus simularet sibi non admodum placere conuentum, qui instituitur Baionae, arte tamen auxisse eius desiderium in Regina Galliae, vt suspicione occultorum foederum terreat Belgas. Quam sint tuta, eiusmodi consilia viderint ii quorum interest, sed si semel moueatur Belgium, et praesertim ob religionem, sero quaerentur remedia, incendio restinguendo, ad quod augendum accurrent innumeri ex Germania et Gallia. Aiunt Proceres Hispanicos, etiam qui sunt Pontificiae religionis, iam abhorrere ab incredibili illa crudelitate, quam exercet inquisitio aduersus nostros, et propterea nuper significasse Regi, sibi videri necessarium, vt infinita eius licentia aliquibus legibus coerceatur. Vtinam hoc fieret! nam sunt horrenda, quae de immanitate sceleratorum illorum nebulonum hic audimus. Rex Hispaniae dicitur cedere filio Regno Neapolitano et Ducatu Mediolanensi. Pontifex Rom. Veneti, et Florentinus, nuper inierunt inter se foedus ad tuendam Haliae libertatem, ad quod inuitarunt Regem Galliae. Pontifex Rom. affecit supplicio quinque ex iis, qui ipsius vitae erant insidiati, quorum duo fuerunt ex familia Caraffarum. Sampetrus Corsus iam libere vagatur per Corsicam, nec est quisquam in Insula, qui se ei audeat opponere. Nuper admodum profligauit quinque cohortes Genuensium, qui nihil iam retinent in Insula, praeter quaedam oppida, in quibus coguntur se continere. Piscarius cui ante aliquot Menses mandarat Rex Hispaniae, vt in Corsicam duceret exercitum, adhuc haeret Mediolani, et sua cunctationi praetexit inopiam pecuniae. Belgae et Angli iam deliberant Brugis de suis commerciis. Venerunt eo Angli cum maxima pompa, aiunt nescio quid nouae simultatis inter ipsos exortum, et propterea Anglos eduxisse e Thamesi in mare armatam Classem, quod male habet Hispanos et Belgas, eo quod videantur insultare ipsorum Regi, quem quidam existimabant per Oceanum nauigaturum in Belgium. Coniugium vtriusque Reginae, hoc est Anglicae et Scoticae ex eadem causa differtur. Comes Herfordiensis filius Ducis Sommerseti, qui fuit auunculus Edouardi Regis, clam duxit in vxorem filiam Ducis Suffolcii, quae putatur esse proxima haeres Regni Anglici post Scoticam Reginam, et ex ea suscepit filium. Id vbi rescitum est, ipse et vxor coniecti sunt in Carcerem, eo quod tale clandestinum coniugium dicatur factum contra leges Regni Anglici, et propterea Episcopi declararunt illud inualidum et illegitimum. Dum sic detinentur in Carcere, seu pecunia seu alia ratione conciliatis sibi custodibus, denuo congressi sunt maritus et vxor, ex quo congressu impregnata est, et denuo peperit filium, quae

res magis exacerbauit aduersus ipsos animum Reginae, quae im pellitur a Roberto, metuente ne Herfordiensis, aut eius posteri, aliquando rerum potiantur. Si enim id accideret, non ignorat sibi et suis omnibus paratum certum exitium, eo quod fraude et scelere sui parentis Northumbriae Ducis Sommersetus Dux truncatus sit capite. Conatur itaque Robertus efficere vt ius successionis in regno Anglico ad Scoticam deuoluatur, eique Anglici proceres iusiurandum praestent iis conditionibus, quas superioribus meis literis inserui. Sed audio plerosque Roberti consilium improbare, et dicere ius successionis in Regno, pertinere ad eos tantum, qui nati sunt in Anglia. Ea res valde perturbat Robertum qui videt non posse tolli illud periculum supplicio Herfordiensis, cui iam sunt nati duo filii, quos nimis sceleratum esset tollere. Praeterea scit se magnum odium sibi conflauisse apud plurimos istis practicis Scoticis ob naturale odium, inter istas gentes. Indictus est autem conuentus procerum Angliae statim post Festum Paschatis, in quo praecipue deliberabitur de Reginae coniugio, et de successore in Regno, si ipsa decedat sine liberis. Videntur cupere Regina Angliae et Robertus, vt Scotica nubat Carolo Austriaco, sed existimo eos, id tantum prae se ferre vt placatiores habeant eos, qui abhorrent a coniunctione cum Scotis: nam audio eos serio conari persuadere Scoticae, vt nubat Comiti de Lenex, de quo superioribus meis literis scripsi. Quicquid sit ego valde vereor, ne Scotica cupiat nubere non Carolo Austriaco sed Carolo Hispano, nec desinam id vereri, donec videro alterutrum coniugem. Ego sane existimo si compositum esset bellum Danicum, et in hac rerum perplexitate peteretur Scotica Regi Daniae, vel eius fratri Ioanni, quod forte non careret successu: non enim dubito Scotos abhorrere a Principe, qui sit Pontificiae religionis, et si commode ageretur cum Roberto forte posset ei persuaderi, vt eam rem iuuaret, et a Regina Angliae impetraret, vt idem faceret: Existimo enim Robertum parum curare, quisnam ad regnum Scotiae perueniat, dummodo ipsius beneficio id fiat, et propterea habeat eum Regem sibi addictum, ac per ipsum impediat, ne Herfordiensis, aut eius posteritas ad regnum Angliae perueniat. Non audiui cuiquam ex Germanicis militibus ademptum a Rege stipendium. Quae tamen sunt promissa, puto ipsis non admodum liberaliter persolui,

et praesertim Duci Saxoniae, cui nuper numerata sunt, tantum nouendecim millia francorum cum octo et triginta millia deberentur, tantum enim ei annuatim penditur, nec in ea sum ma comprehenditur, id quod habet ex ditiuncula, quam ei Rex Henricus in Burgundia attribuit. Daniel Oesiander, qui eius negocia procurat, est in aula et sperat se breui im petraturum reliquam partem stipendii. Vidi nuper exemplum literarum, quae dicebantur scriptae a Grombachio ad Card. Lotharingicum, significabunt Cardinali, indigne ferre Principes omnes Germanicos, quod adeo inhumaniter hic esset acceptus: quod si eam iniuriam cogitaret vlcisci, se nec opibus nec auctoritate ipsi defuturum, immo nec vitae, nec existimationis rationem habiturum, dummodo ipsi gratificetur. Talium vulturum ingluuiem non solet de suo explere Cardinalis. Pilotus nuper hac fecit iter, veniens ex aula, quam non valde laudabat. Quantum possum coniicere, eo erat profectus vt suo Principi stipendium impetraret, idque opera Guisiorum et Rhingrauii, sed quid effecerit non satis scio. Nondum vidi Rhedonensem Episcopum, ex quo est reuersus in Galliam. Quidam aiunt eum mittendum Legatum in Hispaniam. Card. Granuellanus est in Burgundia, vbi videtur quiescere, sed vereor ne clam plura moueat, quam sit vtile ipsius aduersariis. Mortuo eo qui institutus fueat Episcopus Antuerpiensis, curauit fratrem suum in locum eius eligi, quod male habet multos, cum praesertim vrbs Antuerpiensis, nondum admiserit Episcopum, immo pene certo sperauerit, se impetraturam a Pontificie Rom. et a Rege, ne vllus ibi constitueretur. Alterum Granuellani fratrem Chantonetum, qui iam est Legatus Regis Hispaniae apud Imperatorem, Rex Hispaniae nuper donauit commenda (vt vocant) ex qua habet annua sex millia ducatorum. Molinaeus est hic, qui si quiesceret videretur mihi frui suaui delirio, Scripsit vt audio, opus satis prolixum de officio Magistratus,

refertum mirabilibus sententiis, et quoniam monuerunt eum amici non posse librum hic edi sine summo eius periculo, voluit proficisci in Germaniam ad Imperatorem Maximilianum, et ei ostendere, qua ratione recuperare posset ea, quae a Pontifice et vicinis. Principibus sunt erepta Imperio. Existimat Imperatorem totum in hoc incumbere, vt Rom. Pontificem euertat Nuper rogarunt me aliquot eius amici, vt ad eum accederem, et eum ab ea sententia abducerem, quod feci libenter, et monui eiusmodi scriptum ipsis etiam Principibus Germanicis fore ingratum: nam aiunt eum scribere non esse obediendum iis Principibus, qui non plane tollant Idololatriam. Balduinus est hic, et adhuc secum habet filium naturalem Nauarri, quem Regina Nauarrae voluit ante aliquot dies ab eo abducere, sed adolescens noluit ad eam ire, persuasus (vt multi existimant) ab ipso Balduino. Hottomannus vivit Valentiae et quiescit. Hic etiam aliquid ridiculum libet adscribere. Hispani nuper resciuerunt in celebri illo coenobio diui Dionysii (quod hinc abest duobus milliaribus) asseruari corpus cuiusdam diui Eugenii, quem existimant esse fundatorem Ecclesiae Toletanae. Coeperunt itaque flagrare maxima cupiditate istius tam pretiosi thesauri, et propterea missa est in Galliam solemnis legatio, quae a Rege tantum illum thesaurum impetraret. Impetratum est a Rege, vt ad Abbatem et Monachos illius Coenobii literas scriberet, quibus petebat, vt bonus Eugenius nudus traderetur Hispanis: nam capsa argentea inaurata et variis gemmis distincta, fuisset incommoda Hispanis, tam procul bonum illum sanctum portaturis.

MONVMENTUM H. LANGVETO AB AMICIS ANTVERPIAE POSITUM.

EPISTOLARUM HUB. LANGUETI PARS I.

Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, Domino suo Clementissimo: S, P. D.

EPISTOLA II. Eidem.

EPISTOLA III. Eidem.

EPISTOLA IV. Eidem.

EPISTOLA V. Clarissimo ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Viro, Domino DOCT. GEORGIO CRACOVIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

EPISTOLA VI. Illustrissimo Principi ac Domino DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

EPISTOLA VII. Eidem.

EPISTOLA IIX. Eidem.

EPISTOLA IX. Eidem.

EPISTOLA X. Eidem.

EPISTOLA XI. Eidem.

EPISTOLA XII. Eidem.

EPISTOLA XIII. Eidem.

EPISTOLA XIV. Eidem.

EPISTOLA XV. Eidem.

EPISTOLA XVI. Eidem.

EPISTOLA XVII. Eidem.

EPISTOLA XIIX. Eidem.

EPISTOLA XIX. Eidem.

EPISTOLA XX. Eidem.

EPISTOLA XXI. Eidem.

EPISTOLA XXII. Eidem.

EPISTOLA XXIII. Eidem.

EPISTOLA XXIV. Eidem.

EPISTOLA XXV. Eidem.

EPISTOLA XXVI. Eidem.

EPISTOLA XXVII. Eidem.

EPISTOLA XXIIX. Eidem.

EPISTOLA XXIX. Eidem.

EPISTOLA XXX. Eidem.

EPISTOLA XXXI. Eidem.

EPISTOLA XXXII. Eidem.

EPISTOLA XXXIII. Eidem.

EPISTOLA XXXIV. Eidem.

EPISTOLA XXXV. Eidem.

EPISTOLA XXXVI. Eidem.

EPISTOLA XXXVII. Eidem.

EPISTOLA XXXVIII. Eidem.

EPISTOLA XXXIX. Eidem.

EPISTOLA XLI. [sic] Eidem.

EPISTOLA XLI. Eidem.

EPISTOLA XLII. Eidem.

EPISTOLA XLIII. Eidem.

EPISTOLA XLIV. Eidem.

EPISTOLA XLV. Eidem.

EPISTOLA XLVI. [correction of the transcriber; in the print XLIV.] Eidem.

EPISTOLA XLVII. Eidem.

EPISTOLA XLVIII. Eidem.

EPISTOLA XLIX. Eidem.

EPISTOLA L. Eidem.

EPISTOLA LI. Eidem.

EPISTOLA LII. Eidem.

EPISTOLA LIV. [sic] Eidem.

EPISTOLA LV. Eidem.

EPISTOLA LVI. Eidem.

EPISTOLA LVII. Eidem.

EPISTOLA LVIII. Eidem.

EPISTOLA LIX. Eidem.

EPISTOLA LX. Eidem.

EPISTOLA LXI. Eidem.

EPISTOLA LXII. Eidem.

EPISTOLA LXIII. Eidem.

EPISTOLA LXIV. Eidem.

EPISTOLA LXV. Eidem.

EPISTOLA LXVI. Eidem.

EPISTOLA LXVII. Eidem.

EPISTOLA LXVIII. Eidem.

EPISTOLA LXIX. Eidem.

EPISTOLA LXX. Eidem.

EPISTOLA LXXI. Eidem.

EPISTOLA LXXII. Eidem.

EPISTOLA LXXIII. Natalium splendore virtute et sapientia ornatissimo Domino, DN. ERICO VOLKMARO a BERLEBS, Illustrissimi Saxoniae, Electoris Consiliario, eiusque Locumtenenti in Turingia, Domino suo et Patrono perpetuo Colendo.

EPISTOLA LXXIV. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimarschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

EPISTOLA LXXV. Clarissimo ac omni genere virtutis et eruditionis ornatissimo Viro, Domino DOCT. GEORGIO CRACOVIO, Illustriss. Saxoniae Electoris Consiliario praecipuo, Domino suo et Patrono perpetua observantia colendo.

EPISTOLA LXXVI. Illustrissimo Principi ac Domino, DOMINO AVGVSTO, Duci Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archi Marschalco et Electori, etc. Domino suo Clementissimo.

EPISTOLA LXXVII. Eidem.

EPISTOLA LXXVIII. Eidem.

EPISTOLA LXXIX. Eidem.