NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).
CAutum est Privilegiis Serenissimorum Potentissimorumque S. R. I. Vicariorum, ne quis unquam libros Hermannis Conringij cura scriptos vel editos, citra ejus heredumque consensum [reading uncertain: print blotted] , intra limites Vicariatuum inprimat, aut alibi impressos divendat: poena delinquentibus dicta amissionibus omnium ejusmodi librorum et solutionis decem marcarum auri. Prout latius definitur ipsis Privilegiorum tabulis.
EPistolas meas huc illuc vagabundas uno volumine jam complexus, multum equidem, dubitavi initio, fateor,
num Serenissimae Celsitudini Tuae consecrare illas liceat. Nec enim non ipsemet deprehendo, quantum a Tuo absint Principali fastigio Epistolae ad alios scriptae, praesertim quum jam sparsim editae, et quia sint non omnes ejusdem Tecum sententiae, isthac etiam de caussa oculos merito Tuos debeant fugere. Animavit me tamen ex adverso illa a teneris mihi comperta, Celsitudinem ipsam Tuam longe superans humanitas; qua soles videlicet rem quamvis oblatam non tam pretio suo quam offerentis animo aestimare, quave me jam triginta amplius annos constanter es prosequutus, nullâ etiam diversi in
quibusdam sensus ergo enata offensa. Sed et saltim illa vagantium literarum collectio nova est, atque saltim hactenus novum opus sisto. Ea praeterea est argumenti et multiplicis doctrinae heic varietas, ut videatur plane isthoc nomine haud alii temere offerendus hic liber in clientelam, quam Principi, et omnigenam amanti doctrinam, et nulla non haud leviter imbuto. Quin et illa fiducia mea, quâ ductus publice ausum legenda exhibere a placitis quibusdam Tuis longe dissidentia, idque nullo indignationis metu, non poterit, scio, Tibi ingrata esse: quoniam certum est indicium, non adulantium et captandae gratiae turpiter servientium
composito quodam te obsequio delectari, sed amare potius ingenuam [gap: Greek word(s)] : quae virtus sicut rarior ita solorum est Principum maximorum. Ne dissimulem quid tamen, aliud quod in nomen Tuum ederem, convenientius fortassis et Celsitudini pariter Tuae et testando in Principem affectui meo, nunc quidem deest: si diutius autem morer, veritus sum ne haud satis officij memor queam existimari. Enimvero ex quo resartâ domi concordiâ contigit Serenissimae Tuae Celsitudini ipsamet paterni regiminis sedes, et cum alijs inclutae Academiae hujus Juliae Professoribus ego etiam in leges solito majoris obsequij sum receptus,
non quidem non, ceu dominum mihi a Deo constitutum, sanctiore Te hactenus reverentia privatim colui: officij tamen esse censui, primâ quavis occasione in publicum simul prodere istam venerationem. Quî id facerem autem, nostro quidem Academico more, nisi hoc consecrato libello haud invenio. Quod si igitur minus ex decoro videar agere Epistolico hoc volumine dedicato, PRINCEPS OPTIME, animum tamen meum Tui cultui magis deditum quam in vulgus probatae elegantiae, atque adeo pietatis studio nonnihil forte agrestius se gerentem, certus sum haud improbatum iri Si Deo placuerit annos aetati
jam in seniumvergenti accedentes integrâ imposterum quoque valetudine beare, et meliora et aptiora offerre haud equidem negligam. Interea hunc uti librum solita gratia saltim in obsequij arram excipere, et me jam subditorum tuorum in censu benigne fovere, ne dedigneris, etiam atque etiam rogo. Helmestadij Kal. Jan. Anno M DC C LXVI. Quem cum secuturis plurimis prosperum felicemque Tibi tuisque PRINCEPS OPTIME decurrere velit jubeat Altissimus.
Sereniss. Celsitud. Tuae ad fidelia obsequia devotissimus.
H. CONRINGIUS
VOlumine hoc, Benevole Lector, nihil Epistolarum mearum comprehenditur, quod non jam ante sparsim fuerit typis editum. Accensitae autem Epistolis sunt et dedicatoriae et quibus ad Lectores praefatus sum libris meâ curâ vel confectis vel recensitis. Non illarum omnes tamen hic sunt additae. Nec enim hîc invenias, quae praefixae libris meis sunt hisce proximis an nis undecim; ut proinde eius notae supersint complusculae, interque eas illa mole librum aequans Consultationi Cassandri praefixa, pro caussa Protestantium Ecclesiae adversum improbas criminationes. Reliquas omnes fere heic exhibui: nec ab illis quidem abstinens quas admodum adolescens, in Batavis adhuc studiorum caussa degens, exaravi; etsi ab aetatis vitiis non sint immunes, nec mereantur forte lectionem. Quantumvis autem plaeraeque harum literarum a memetipso fuerint antehac publicatae, atque adeo in id conscriptae ut ederentur: haud paucae tamen ab amicis me inscio et inconsulto
fuerunt editae antehac in locis dissitis, cum familiarius essent scriptae et sine ulla emendatione, imo vero ne quidem a me antehac relectae, (quae fere meae esse solet scribendi ratio:) ut non potuerint non minus habere [gap: Greek word(s)] . Ne nunc dicam, quod typographicae operae alibi fere omnia foedis mendis conspurcaverint, sensu ipso interdum plane detorto. Eapropter sane illas cumprimis recensere sum coactus, saltim ut mihi redderentur quae vix poteram amplius mea agnoscere. Non recensui autem solas illas, sed reliquas omnes. Multis etiam passim multa denuo inserui; ita ut nonnullas fere noviter natas dixeris.
Ad hoc institutum autem impulit me initio amicorum auctoritas. Quanquam enim illorum laudationibus parum sidei abs me tribui soleat: impulere me nunc tamen amici, quia visi sunt non abs re dicere. Ideoque magis equidem rationibus motus fui quam illa existimatione amicorum, quae caeteroquin alijs in rebus magni apud me est ponderis. Sunt nimirum Epistolae illae, tantum non omnes, in varia doctrina omnigeni pene argumenti illustranda occupatae, atque adeo ad docendum aliquid idoneae: coque nomine hactenus placuisse scio viris etiam doctissimis. Quoniam vero nemini uni forre omnes fuerunt visae, imo ne auditae quidem: sed aliae in
hujus aliae in ilius manus inciderunt; prout quem traxit libri cujusquam cupiditas: hinc lectio unius ac alterius incendit et reliquorum desiderium, in ijs etiam, qui varijs istis libris quibus sunt junctae sibi comparandis non perinde dederint operam. Ut illi quidem explendo desiderio omnino necessaria fuerit collectio. Accessit quod Epistolarum bona pars una cum libris antiquioribus omnibus dudum tabernis librariis exciderit. Ac tametsi omnes libros meos ultima manu recensere denuo constituerim; Epistolas tamen illas priores addere, quoniam et patroni amicive quibus eas inscripsi jam obierunt suum diem, et Lectori imposterum alia quaedam nova narranda erunt, non videatur decorum. Aut perire igitur literae illae debeant aut denuo publicari. Ut patiar autem ego interire, quod et profuit et placuit ipsis doctissimis quibusque, imo quod illi servatum cupiunt et sibi desiderant, hoc vero non fecerim sine gravi crimine. Quoniam publicandae igitur rursum fuerint, quidni uno editio isthaec fiat volumine? Enimvero quandoquidem libri, qui hoc proximo undecennio a me sunt conscripti, fere omnes adhuc superant in tabernis nostris librarijs, aut patroni eorum, saltim plaerique, adhuc sint in vivis; hinc ab Epistolarum, quae iis libris
sunt additae, repetita publicatione nunc quidem mihi abstinendum censui. Addidi autem illis abs me ipso editis etiam, quas amici sive conscio me sive inscio variis in locis ediderunt: quandoquidem nulla non et illarum in aliquo doctrinae genere illustrando versatur, in paucorum autem manus hactenus incidere potuerint dum sparsim vagerentur, ipsi ex adverso amici illas legi ab omnibus, sua quoque interesse existimaverint. Quamvis autem nonnullae harum literarum solius doctrinae avido lectori non aeque satisfecerint, neque perinde ut aliae, me etiam fatente, mereantur servari ab interitu; spero tamen (quoniam praesertim exiguus harum est numerus) reliquo utili corpori commistas non fore invisas. Sint nimirum condimenti vice, etsi alere animum doctrinae intentum nequeant. Me vero etiam coegit pietas quam debeo magnis Principibus, ad quos fere solos illae scriptae sunt, ut beneficiorum ab ijs mihi praestitorum aeterna, quoad licet, memoria, saltim istis literis rursum publicatis, ad posteritatem transforatur. Non est vero quod cui videar, sine exemplo primus ego Epistolico operi praefationes miscuisse, aut congessisse illas in unum. Utrumque enim dudum est factum magnis auctoribus, et Hieronymo scilicet
et Augustino. Sed et [gap: Greek word(s)] Erasmi integer liber ultimus immensi Epistolarum voluminis non alterius est notae. Ne nunc alios laudem aevi recentioris, qui praeiverint. Illorum sane solorum exemplum me etiam defenderit ab corum reprehensionibus, qui nec argumentum nec magnitudinem mearum Epistolicae scriptioni satis convenire, forte criminabuntur. Possim vero me excusare etiam Platonis, Tullii, Ciceronis, Plinij, ipsorummet imo sanctissimorum Apostolorum, et probatissimorum nostri aevi Regum Principum aliorumque, exemplis. Quorum nemo non Epistolas suas interdum et seria doctrina totas occupavit, et in justi pene voluminis mensuram extendit. Sed et quam vis haud ignorem quorundam cum veterum tum recentum Epistolici artificij magistrorum scita, et apud me magna sit cumprimis Demetrii ad Aristotelem provocantis auctoritas, a quorum legibus multum equidem recessi: simul tamen hactenus nullas mihi legum istarum rationes videre contigit, nec me fugit nullo plebiscito nulloque consulto senatus (ut ita loquar) stare illam arrogatam magistris dictaturam, nec tuto credi posse Demetrio de Aristotelis sententia pronuncianti, cum multo sit recentior ac Phaleraei personam mentiatur.
Quod si ne sic quidem sibi satisfactum credant censores illi, per me licet, librum aut volumen appellent quae mihi hactenus Epistola audivit. Nec enim de nomine cum quoquam altercabor. Debitam stili elegantiam me non assecutum, haud equidem ipse diffitebor. Intentus scilicet tantum non unice discendis docendisque rebus, verborum lenocinia minore hactenus studio sectatus fui. Et quid ni haurias Latinitatem potiusex Ciceronis et Plinij fontibus quam ex aliquo hujus aevi? Mihi abunde est satisfactum, si rerum aliquam notitiam ex meis hisce Epistolis acceperis; dictionem ut ex aliis discas, ipsemet etiam atque etiam suadeo. Hujus mei voti autem compotem me factum, erit pro argumento benevolentia tua Lector: si nempe eo quo hactenus libros meos alios hunc quoque Epistolicum favore exceperis. Quod si sane haud displicuerit institutum hoc, fortassis prompserim et illas meas literas quas itidem de severis negotijs exaravi (alias enim non moror) huc tamen usque delitescentes. Vale ac Salve.
IAcobi Berengarij de Fractura Cranij [correction of the transcriber; in the print cranij] librum hic tibi damus, Lector benevole: opus paucis hactenus visum sed a plurimis desideratum. Fama certe eximij viri et cui multum adeo res medica debet, quemvis ad lectionem monumentorum illius ingenij debuit allicere. Sed delituerunt illa jamdudum tenebris prope obruta, sive sermo incomptior sive aliud quidpiam, quo minus frequenter ederentur, obstiterit. Namque haec pestis hodie lepidos multorum in vasit animos, ut nisi omnia verba sesamo conspergas aut papavere, illos non habeas lectores. Adeo nempe delicatis sunt auribus ut ad robustiorem voculam, quaeve paulo asperius membranam radit, nauseent confestim et palleant. Digni hercles qui sonos meros audiantnon voces: Sed in vocabulis mentis conceptus, in conceptibus veritatem quaerit seriae eruditionis consultus. Hanc si nanciscatur, quacunque demum illa induta sit veste, laetatur: ut solet qui amica potitur, in lucro quasi deputans si nitide eam videat excultam, Idcirco et nos indignum rati stulta adeo de causa perpetui situs damnari nobile hocce doctissimi viri opusculum, in lucem illud denuo producimus. In quo multa nova observata, multa obsoleta in artis usum postliminio
reducta, omnia longa firmata experientia reperiuntur. Ut haud immerito aurei titulo, tametsi non sine exemplo majorum, a nobis sit insignitum. Curavimus autem ut quam emendatissime ederetur. Unde infinita propemodum, quae sive typographi sive seculi vitio erant commissa, aut correximus aut sustulimus: ita tamen ut infra audaciae fines substiterimus; quam in ejusmodi negotijs haud pauci nimium quantum exercent.
QUum hanc disputationem Scholae examini subiicere statuissem, non opus mihi fuit longâ deliberatione, quorumnam nomini illa esset inscribenda. Vobis enim, optimi praeceptores, jamdiu debebam aliquod gratitudinis testimonium. Non quod arbitrarer ita me solutum iri aere vestro, sed ne forte debita mea negligere viderer. Fieri enim solet, ut cum non persolvimus quod debemus, cogitemus tandem ne quidem debere nos quidquam. At mihi sane merita vestra altius haerent, quam ut oblivionem eorum capere possim: Volo tamen etiam suspicione carere illius vitij quod totus detestor. Accipite ergo quod vobis offero, Viri maximi, mei in vos animi exiguum indicium. Quod vestrum est reddo vobis a quibus accepi. Vestra enim curâ ad sacros Philosophiae fontes adductus sum; exillis, quicquid hactenus hausi, scaturit. Docuistis me veritatem erijs argumentis ponderare, non vanis hominum titulis, Sed ita non potest non evenire
quin subinde a vulgi placitis paululum declinemus. Atque adeo contigit mihi illud in hoc ipso negotio. In quo litigandum fuit cum viris quos ob eruditionem tantum non veneror. Attamen certus sum, sicut ab illis recessi, ita ad prisci Lycei proceres me proxime accedere, a quibus illi absunt longissime. Quare pervetera sunt quae trado licet primâ fronte videri nova possint. Hoc vero bona fide testor nulla gloriae cupidine me ad hos conatus incitatum esse. Vestrae autem censurae omnia submitto: illa vel stabunt vel cadent. Si tamen quid deliqui, dum veritatem avidius sector aequis animis id condonetis, rogo. Qualiscunque autem est labor noster, mihi abunde est, si cultum quo vos prosequor declaraverim.
ANnus hodie est et quod excutrit, cum Serenissimi Principis nostri mandato, quae ad Naturalium rerum cognitionem faciunt, jussus docere, totum me illi muneri addicerem. Habueram jam tum eam, qua initiari solemus, publicam, vobis inter alios aures mihi commodantibus, PRAESTANTISSIMI JUVENES, orationem; adeoque in eo jam eram, ut aggrederer provinciam demandatam. Sed cum alia quadam de caussâ Brunsvigam redire essem coactus, ea statim inciderunt tempora, quae non dicam de officio cogitare me non permisere, sed de solo etiam mutando haud raro (fateor) aurem vellicaverunt. Ac quae illius quidem
temporis fuerit conditio, haud arbitror operae esse pretium ut commemorem: quippe cum et mihi animus meminisse illorum exhorrescat ac luctu refugiat, et vobis omnibus longe (proh dolor!) isthaeo notissima sint: Caeterum mihi quam grave fuerit ac molestum, ita in ipso muneris exordio statim in exilium rejici, neque possum scribere, neque si possem, aequum ducerem nunc adeo isthuc enarrare. Nam sane nihil mentior, si in votis mihi fuisse vestro pro virili usui prodesse affirmavero: tam vero benevolos mihi vos sponte vestrâ praebueratis, ut nisi omnem diligentiam meam vestris vicissim commodis redderem, merito ingratus essem judicandus. Quapropter si dolorem, quem ab exilio isto concepi studeam explicare, simul vestrum quoque erga me affectum, meumque illud votum cogerer commendare, id quod ut praestitu [gap: Greek word(s)] est, ita conari non arrogantiae minus esset quam stultitiae. Sed quo molestius mihi hoc exilium fuit, eo jucundius est nunc videre, non tantum numero vos palmae instar pressae auctos, verum etiam haud parum interea temporis in doctrina omni ac probitate confirmatos. Utinam vero queam ego ita vobis praeire viam, ut et ipse volo et a me fieri par atque justum est! Verum ego quidem non ignoro, quam sit in me ingenij perpusillum, Naturae autem cognitio tam lata est, ut iisdem cum hoc universo terminis concludatur, tam abstrusa, ut in puteo hanc veritatem conclusam delitescere ipse olim sit Democritus confessus, tam digna postremo atque excellens, ut hac rerum natura ceu praecone infinitam Dei Opt. Max. gloriam sapientiamque enarrari, ipsis divinis monumentis comprobetur. Neque vero naturalem professo philosophiam satis est de motu aliquid, tempore ac loco, de generatione item ac mistione, primâve corporum materiâ disserere, vel uno verbo intra communissimos istos limites sese continere:
sed ipsum quoque coelum contemplandum, ac quicquid a terra in Lunae usque orbem porrigitur tranandum mente, in terra plantae atque animalia, in aqua pisces atque cete, in utriusque visceribus metalla ac lapides, et si quid aliud claudunt venae pernoscenda sunt, ut nunc de reliqua omnium rerum cum multitudine tum varietate dicam nihil. Haec vero omnia non perfunctorie atque aliorum solum fide cognovisse, sed ita ut aut demonstrationibus, si id res ferat, aut salcem verosimili sis argumento instructus, quod eruditorum est, quis non intelligit quam difficile sit ac arduum? Atqui tum demum patet illa naturae majestas, cum in arcana ista penetralia admittimur; quantumvis de omni hujus orbis parte recte queat dici, quod de vili casa Heraclitus fertur respondisse, etiam illic Deos commorari. Equidem, dicebat Romanus sapiens, tunc naturae rerum gratias ago, cum illam non ab hac parte video quae publica est, sed in secretiora ejus intravi: cum disco quae universi materia, quis autor aut custos, quid sit Deus, totus in se intendat an ad nos aliquando respiciat, faciat quotidie aliquid an semel fecerit. Ipse Claudius Galenus cum otuli ac manus praeclarum illud artificium indagasset, profuse in laudes artificis abripitur, non nisi de hymnis amplius ac hecatombis cogitans. Quomodo ante illum Strabo Amosenus, maximae homo doctrinae, vel in illo aquarum positu ac maeandris, naturae sapientem divinitatem observaverat. Tanti scilicet est, non clausis oculis aut bruto obtutu spectare hunc orbem, sed animo attento atque exacto judicio intueri omnia et admitari. Atque ego quidem haud facile dixero, talem operam diligentiamque a quovis mortali naturam rerum magno quodam jurc postulare; id certum tamen est ac longe verissimum non tantum non posse otij rationem melius quam hoc labore reddi, sed aequum omnino ac par esse, us quilibet ab ingenio fortunaque instructior, huc potissimum,
quod a morum officijs superest temporis, conferat ac impendat. Est enim si quaequam alia longe haec omnium liberalissima cognitio, jucunditatis vero supra quam dici potest maximae, tum ejus utilitatis ut haec scrutatio hymni vice a Claudio Galeno aestimata sit. Canit Poeta:
Os homini sublime dedit, coelumque tueri
Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus.
Seneca cum protulisset, quae modo laudabamus, Nisi ad haec, ait, admitterer non erat pretium nasci. Quin nemo olim paulo cultior ac sapientior non apud Graecos modo, sed Aegyptios etiam, Chaldaeos, Persas atque Indos non hoc in negotio omne suum otium collocavit. Maximus ille ac sapientissimus regum Salomon hoc quoque commendatur titulo, quod disputaverit de lignis a cedro Libanitica ad hyssopum usque spontanea generatione de pariete prodeuntem, quodque de jumentis, volucribus, reptilibus ac piscibus disseruerit; quorum utrumque nostrae est philosophiae quam profitemur. Caeterum non est propositum mihi vel philosophiam hanc laudare in praesentiâ, vel ad ejus studium vos adhortari: Tantum quo tenuitatem meam vobis apertius confiterer, de amplitudine, obscuritate, atque dignitate demandati mihi muneris, unum alterumque verbum volui adjicere. Et sane eam ego provinciae meae difficultatem pariter meique exilitatem ingenij experior, ut desperandum mihi foret, nisi in communi mortalitatis nostrae ignorantia ac vestra imprimis in benevolentia, O OPTIMI, solatium aliquod ac praesidium invenirem. Nostram autem sortem spectanti surgit animus, vos vero videnti etiam quidvis pro virili audere compellitur. Nam non veniam tantum errorum mihi polliceor, sed amorem quoque vestrum, vel solâ diligentia confido me impetraturum. Atque ego quidem, sicut eruditionem aliquam mihi non arrogo, ita studium atque sedulitatem
audeo vobis polliceri. Ideoque nec quos vobis debeo labores procrastinando differam ulterius, sed die statim hodierno hora IIX. matutinâ, in Auditorio Novi Julaei maximo (quod felix faustumque esse jubeat ille, a quo omnis felicitas promanat) publicarum recitationum exordium faciam. Aderunt igitur quibus volupe est varium illud ac pulcherrimum Dei artificium contemplari, qui nihil homine indignius censent, quam plebis atque pecudum instar natura rerum frui, qui postremo nec seipsos plane volunt ignorare. Ego sicut hoc meo in munere diligentiae aliquid non patiar desiderari, ita nihil etiam porro quod vestrum possit in commodum facere intermissurum me spondeo. Valete ac favete. P. P. Helmaestadij. X. Novembr. Anno M DC C XXXIII.
QUi hominem primi parvum mundum dixere, ARNOLDE Engelbrecht , Vir Magnifice Nobilissimeque, praeclarum illi sane ac permagnum quid suo animo agitarunt. Neque vero ad corporis hanc structuram, ad hanc carnem, haec ossa, quod quidam existimant, respexerunt, sed altius penetrantes, de eo quo vivimus mortales ac sapimus locuti sunt. Enim vero gestat mens nostra haud vanam vel exiguam magni hujus universi speciem, sed cum parte alia tum infinita illa capacitate exacte illud refert exprimitque. Etenim, ingenti certe miraculo, ceu prima illa, quam vocant, rerum
materia innumeras exhibet diversitates, haud aliter humanus intellectus innumeram scientiae copiam recipit. Nec tamen divitijs illis gravatur aut molestiam capit, sed exultat quasi, in que se revolutus novum subinde sibi faetum gignit. Caeterum istiusmodi licet thesaurum suo quisque pectore gerat, paucos tamen oppido reperias qui divinitatis sibi conscij ingenium suum admirentur. Itaque plurimi arant, aedificant, amiciunt cutem, edunt, bibunt, ludunt, faciunt rem, summum sibi aliquem locum struunt, quasi tantum horum aliquid agere sua in potestate sit. Sunt et nihilominus apud quos animo pretium est; sed videre quosdam etiam horum licet aut religionum sectis se addicere, aut fori versutijs impallescere, aut remediorum aliquid aegrotis quaerere, aut de natura quaedam moribus ac republica disserere, suis unice ita deditos, ut dum reliqua contemnunt etiam sua vix discant. Horum tamen qui aliquantillum didicit, ille excoluisse mentem creditur, eoque passim in vulgus Sapiens audit ac ingentis cujusdam eruditionis. Atque illis quidem fortassis licet quocunque alio titulo superbite; id dolendum tamen est ac deplorandum, eorum exemplo vim optimis ingenijs fieri, quae ad summa quaeque contenderent, nisi suas vires aliorum ignaviâ aut infortunio metirentur. Quum enim videant vulgo non usque adeo alte ascendi, ne altius quidem ascendi posse atbitrantur. Ideoque excelsum illum animum levibus quibusdam curis submittunt, ac intra perangustos unius cancellos doctrinae divinitatem suam constringi patiuntur. Equidem haud diffirebor, omnes eodem pervenire haud posse: multosque seu infelici nascendi sorte, seu maligna institutione, seu vitae calamiratibus ad humilia admodum vota deprimi, quibus nemo non merito ignoscet. Sed excitatas illas altasque mentes, quasque fortuna secundior aspicit, plebis consuetudine, ceu tyrannide quadam, ad
tenuia isthaec ac vilia adstringi, id vero grande nescio an nom nefas ducendum sit. Certe operae fuerit pretium erigere animos melioribus exemplis, atque suarum eos virium admonere, ne desperatione ducti primo in cursu fatiscant, sed quoad poterunt progredi connitantur. Ac mihi quidem in proclivi fuerit haud paucos una ex Julia nostra cum vivos tum mortuos in exemplum adducere: possim et Te dare, magne Engelbrechti, qui nonnisi, postquam ante per omne genus eruditionis animum diffudisses, nunc in optima, quae Reipublicae praesidet, philosophia conquiescis. Tu profecto juxta alios illos ostendisti mortalibus, quam patens sit ingenij campus, quam ingentes ejus vires, quamque illud verum sit, parvum angusto isthoc in pectore mundum agitari. Verum enim vero Te aliosque vivos plebeiae illi tyrannidi objicere, invidiae fuerit plenissimum ac obtrectationis. Itaque nunc quidem unum Aristotelem produxisse in hanc scenam satis sit, quem nihil quicquam latuisse, quod in precio eruditionis ea quidem tempestate fuit, non ita pridem ostendimus. Hujus enim magnitudo meta est melioribus animis; discuntque aut in aemulationem gloriae assurgere, aut tenuitatem suam hinc aestimantes non efferre se superbo doctrinae supercilio. Caeterum quae de maximo illo viro dicta mihi publica in corona sunt, non ea quidem in nomen Tuum edi commerentur, magnifice Engelbrechti, haud alij tamen quam uni Tibi fas est consecrari. Tua enim dum in familia dego isthaec mihi nata sunt, Tuoque inprimis favore ea mihi dignitas obtigit, cujuslegibus ad dicendum compulsus sum. Itaque ego quidem vim nunc facio pudori meo, qui ineptias istas Tibi adfero, cum summi judicij viro, tum maximo oratori. Attamen hujus veniam facti non apud Te minus impetraturum me confido, quam meae in dicendo audaciae a Julia nostra obtinui. Neque enim difficilem Te mihi
praebebis, cui hactenus multum adeo indulsisti: neque ego haec meae erga Te observantiae signum esse volo; sunt enim nimis vilia: tantum legi isthaec ad nominis Tui aram in votis est.
MAgna semper laus Aristotelis fuit, Clarissime BARLAEE, ac sancta apud omnes pene eruditos auctoritas. Quanquam enim nunquam desuerint inepti et maligni canes, qui tantam famam allatrarunt: perpauci tamen illi sunt, doctorumque statim sententiis condemnati. Ita integra huc usque stetit, perque bis mille annos existimatio illius viri propagata est. Sane nullum est dubium, arcano id numinis beneficio contigisse, quo sapientia quaedam eximia in mortalitate hac nostra in veniretur; nam ex Aristotele prosecto cum primis eam petere licet, quod hic ingenijs nostris quasi metam fixerit. Nec tamen in verba ejus jurandum est scientiae affectatori, aut in solidae eruditionis titulo collocandum placita hujus intelligere. Hic enim non cultus est sed inanis quaedam superstitio, nulli magis quam Aristoteli ipsi invisa quondam atque improbata. Non sane mystes Lycei est qui magistri callet sententias, sed qui acri judicio proprias sibi illas reddidit. Tantum scilicet sapimus quanrum iudicio nostro sumus assecuti: quae vero auctoritati solum alicujus in nititur cognitio, gerit illa quidem eruditionis speciem, nihil tamen aliud quam speciem atque inanem umbram. Igitur satis fuerit Aristotelem principis loco in eruditis habere; non qui dictator sit, (neque enim dictaturam
admittit res literaria) sed qui primo loco sententiam dicat, a qua inferioris subsellij hominibus non facile sit recedendum. Vtinam vero ist hoc ille apud omnes loco esset! Nunc etiam in laudatoribus ejus in venias qui quem vis potius alium et consulunt et audiunt quam hunc quem ipsi principem confitentur. Alij magno quidem illum in honore habent in reliquo tamen eruditissimorum ordine tantum collocant, et multa quidem neque in ania ejus admirantur, non tamen eum qua parte maximus est suspiciunt. Sed illos fortassis ipsa Aristotelis magnitudo deterret propiusque vetat accedere: nescio tamen an non et illa se submittat tandem, si quotidiano usu familiarior fiat. Operae certe pretium videtur, quum possis, principem ipsum potius adire ac sectari, quam sequioris illos cum prudentiae tum auctoritatis homines. Horum vero bona quidem mens aequum sane est ut erigatur, quo autem sunt errore imbuti eximendus ille est et tollendus: interest enim publicae rei ut Aristotelis principatus innotescat plurimis, et ab obtrectationibus vindicetur. Atque ego quidem Clarissime Barlaee, jam ante id conatus, nunc vero et prolixius persecutus sum, quod potissima tunc afferre tempore prohiberer. Nec tamen meo me voto satisfecisse video, partim quod supra vires sit argumentum illud, partim et cumprimis sane quia in suspicionem aliquam finistram sentio hunc conatum meum trahi posse. Ita enim forte videbor nonnemini Aristotelem laudavisse, ut reliquos omnes viros longe eruditissimos contempserim ac naso suspenderim: quod uti per se crimen magnum, ita in juvene profecto detestandum est. Atque ego quidem possem me solo bene sibi conscio animo tueri: malim tamen potius isthaec omnia delere quam tanti in sceleris opinione vivere. Caeterum spero aequiorem quemvis facile mihi veniam donaturum, cum a me nihil sit adeo magnum Aristotelis in laudem
dictum, quod non infra illa est quae ab alijs profusa abunde sunt. Pauci enim sane qualibet in eruditionis parte primas Stagiritae non concedunt, qui quidem suis supra vulgus meritis eminent. A me vero nihil aliud praestitum, quam quod principatum illum, cum id institurum requireret, demonstrare sim aggressus, non autem nude et sine argumento praedicaverim. Vtinam vero id exequi licuisset, ut tamen nec per eruditionis irem species, nec alios adducerem in contentionem? At quae illa febriculosa laudatio fuisset? Sane aut risui me exponere necessum fuit, aut cum Aristotelis magnitudine non plebs sed flos ipse ac medulla doctorum conferri debuit. Neque enim sine Aristotelis ignominia solum potuit vulgus adduci in hoc certamen, cum constet literatissimos quosque ab hoc esse superatos. Nec tamen contemnitur qui infra Aristotelem collocatur: quum veteres quidem (uno forte Platone excepto) omnes communi calculo superati ab illo censeantur, nostrorum autem sanior nemo prae Aristotele unquam primas ambiverit. Atque haberi eo loco quem ambiisti sine injuria profecto ac contemptu est: si vero communi sum deceptus testimonio, unum me hanc culpam luereindignum fuerit. Quanquam possit me fortassis et genus illud causae in quo versatus sum excusare. Vt enim in forensi aliquo loco exilem feras sermonem: laudatio tamen omnis cothurnis solet ire et ampullatur: neque dubitari potest quin hoc in genere qui regnat spiritus etiam invitis nobis sonantior excidat interdum ac tumidior. Sed ludo fortassis operam Clarissime Barlaee, quum nemo Te rectius Aristotelis queat celsitatem aestimare, nemini certe notius sit laudatio quid postulet non hominum amplius sed heroum. Itaque frustra sum cum me apud Te defendo, nec tamen potui id non agere impellente me huc animo, qui ut scelus illud horretita et suspicionem ejus,
etiam ubi non opus est, conatur avertere. Caeterum Tu, quo non tantum aequo sed et propenso in me animo es, facile me isthac parte excusatum habebis: utinam autem et reliqua Tibi ita probarentur? Mihi sane nihil fuerit acceptius quam Tibi Tuique similibus, hoc est viris maximis placuisse. Quod si illud nequeam impetrare, probabitis tamen spero hunc conatum, et errantem me reducetis in viam. Tu profecto, optime Barlaee, nihil non ages, scio, meum in commodum; quum totis quinque annis atque ultra et tu meum exploraveris animum, et ego magnum Te rebus meis praesidium semper expertus sim. Vale. Ex Academia Julia.
SErenissime Princeps, Domine clementissime. Dolor Celsit. T. sicut plurimorum lacrymas expressit, ita ad sese illum maximo quodam jure pertinere Academia nostra judicavit. Quamvis enim vulnus illud domesticum queat videri, nec extra Celsit. T. penates se extendens: pietas tamen damna Principum sua credit, et quae illis privata sunt in communes affectus diffundit. Tum vero longe maximum hoc Celsit. T. dispendium est: utpote quo subditis incutitur metus Principem amittendi sobolem, atque adeo spes fortunae potissima haud leviter attentatur. Nobis sane non potuit non iste casus gravissimus videri, quod praeter publica mala in acerbissimum luctum mors optimi Principis et unici
Academiae Patroni ac Domini nostri FRIDERICI VLRICI jam ante nos conjecisset. Ideoque tum quidem verba exprimendo dolori deerant. Cels. autem T. solari difficillimum fuit. Fortassis autem et indignum sit conari solatio flectere erectas illas et excelsas animas. Equidem ne nunc quidem id a me impetrare potui, etsi quid Principi debeatur quantumque illi obstricti simus minores, nequeam ignorare. Quapropter etiam quum tanto in omnium luctu mihi quoque omnino non esset silendum, lessum potius malui canere, quam exquisita doloris solatia conscribere. Atque nunc quidem eundem etiam Cels. T. exhibeo, non quod dignum illum cecinerim qui in conspectum Principis prodeat, sed quod argumento suo non alteri magis lectori debeatur. Nam equidem nunquam paupertatem ingenij meamque in poetica tarditatem diffitebor; non permittam tamen, a Principe et literato quidem literarumque Augusto patrono (qualis certe T. est Cels.) obsequium meum desiderari. Sane hunc si affectum Cels. T. probavero haud leve me pretium operae consequutum arbitrabor.
VOluptatem summam ex historijs qui negat capi, Princeps CHRISTIANE LVDOVICE, nae ille aut numquam
eas legit vel audivit, aut vero excors est nec sincero ac liberali quodam animi affectu commovetur. Nam videmus quidem alios ventris turpibus illecebris, alios nummis quaerendis, alios honoribus parandis ita deditos atque occuparos, ut nihil praeter haec faciant flocci aliaque re nulla delectentur. Verum illi quum nihil homine dignum sapiant, extra humanitatis fines cum ventre suo suoque auro atque honoresint proscripti. Sed qui vere homo est, illum arbitror non posse non historiarum lectione vehementer affici. Praeterquam enim quod vulgus experimento id habeat cognitum, caussam ejus delectationis philosophi viri non ignorant. Quum nimirum hominibus nobis ingenitum sit sciendi desiderium, idque vel externis sensuum instrumentis vel arcana mentis agitatione expleatur, alterius notitiae mirum est compendium historia, alterius quasi manuductor. Quaecunque enim sensus percipiunt, sive illa res sint naturae sive negotia humana, isthaec omnia exponit oculis historia. Neque vero tantum levia quaedam aut obvia isthoc licet quasi in speculo cernere, sed quae multis ante seculis, inque remotissimis sunt terris visa, imo quae intra paucorum conscientiam steterunt et nocte teste sunt gesta, aperta hîc in luce ostenduntur. Nihil hic arcanum, nihil clausum, nihil tam sanctum aut venerabile quod abigat oculum curiosum: nihil porro tam plenum periculi quod non nostra sine dispendij parte queat agitari. Nascitur ergo delectatio ceu ex rerum miraculis coram palpatis, et crescit illa eo maxime, quod ante incognita caque cum multa tum uno quasi momento ita sit addiscere. Non enim sigillatim et pauca spectanda historia praebet, sed et monumento unico et plurima exhibet res diversasque [gap: Greek word(s)] , ut recte pronunciat Aristoteles. Haec adeo caussa est quur multi nulla aeque recapiantur quam hoc studio: non quod fructum aliquem
hinc ferant, quod animus incredibili voluptate semel illectus, suavissimo hoc pabulo nequeat saturari. Verum illorum hic labor fortassis non caret justa reprehensione, etsi in illo soli liberalis ingenij homines occupentur: adeoque videri possit decere quemvis libera natum conditione. Facile quippe in ijs, quae ad vitam aut necessaria non sunt aut non perinde utilia, non minus quam in alijs intemperantia laboratur: desinitque tandem saepenumero haec diligentia in Appionis aut Dydimi curiosam quandam vanitatem. Nec tamen ignoro olim hoc studium praeclaris philologiae, literaturae imo eruditionis nominibus appellatum, hodieque reperiri qui in eo arcem ac palmarium doctrinae omnis autumant collocatam. Verum hi quidem quantum fallantur haud difficile perspectu est: quin tamen a libere nato homine, etsi non omnino, aliquatenus tamen attingi isthaec debeant non est dubitandum. Habet scilicet in hujusmodi rebus locum, illud quod de Philosophia minus recte olim Neoptolemus Ennianus pronunciavit: Philologandum est (liceat ita nunc loqui) sed paucis; nam omnino non placet. Fortassis tamen et societatis humanae interest, quosdam melioribus non nihil relictis totos sese sequioribus impendere: quo ingenio nonnullos etiam natos cernimus; quos eapropter Antisthenes haud inscite Penelopes procis comparabat. Sed de his alias. Illud certum est: historiae jucunditatem illam maximam, si non aliunde, hinc tamen dependere, quod sit compendium eorum omnium quae sensu quondam percepta sunt. Est vero praeter illam alia nobiliorque amaenitatis istius causa. Quum enim scientiae atque artes omnes, solas si mathematicas quas puras vocant, exceperis, experientia rerum ut quam maxime indigeant, neque sine hac ullam earum liceat assequi, hinc jam necessitas etiam summa historiae oritur, veluti quae exhibeat complexum aliquem experientiae cujuslibet generis.
Neque vero datum est hominibus natis omnia per seipsos explorare, sed multa certis aliorum testimonijs accipienda sunt; quae porro consensu meliorum jam sunt constituta, illa vocare in dubium non nisi impudentis fuerit. Igitur mirum quantum adferat lucis doctrinae cuilibet, ea quae illi respondet historia: ceu naturali philosopho naturalis, astronomo coelestis, civili civilis, medica medico, singulis sua. Manuductrix igitur severiorum scientiarum est historia, tantumque parit delectationis quantum scientiae atque artes quaelibet largiuntur. Sed hanc ejus voluptatem atque hunc illius fructum percipere non est cujusvis. Tantum enim ijs id concessum est, qui communes leges atque praecepta universalia aut ipsimet suopte ingenio norunt exstruere ex singularibus eventis, aut vero a magistris hactenus ea didicerunt, ut ad absolutam omnibus numeris rerum scientiam nil praeter experimenta postuletur. Horum vero primum perquam est difficile, scientias enim condere excelsae est operae et animi peracuti. Ea certe ratio est, quur multi civilem prudentiam frustra ex historicis monumentis petant: quos videas optime quidem dicta factaque identidem inculcare, saepe tamen numero in rem praesentem transferre quae nihil attinebant, quod causas et occasiones et circumstantias eventuum haud satis curate advertissent. Fidem autem corum quae a magistris ita universalius fuere pronunciata exigere ad historiam, (quod secundum erat) id vero ut magna caret difficultate, ita ad perfectam exactamque notitiam rerum quarumcunque per est necessarium. Quid enim facilius aut quid jucundius, quam ea quae quodammodo confusa animo circumfers, numquam visa, credita tamen, cou clara in luce per partes conspicere? Quis vero ausit profiteri certo sese id scire quod hactenus nullis usurpatum sensibus, magistri tantum auctoritate fuit persuasum? Parum vero interest
ad fidem, tuisne oculis rem videris, an ab alijs visam certa acceperis narratione. Tali ergo discipulo historia quasi lapis est Lydius aut amussis quaedam, ut quae experientiae compendium sit, ad quam omnes leges omniaque praecepta ac pronunciata communia explorare quemvis absolutae ernditionis affectatorem oportet. Caeterum quam expedita sit altera haec et posterior via quae a prudentiae praeceptis ad historiam pergit, prae illa quae vulgo commendatur ab historijs ad praecepta ducens, quamque conveniat magis civilis sapientiae tyronibus, alias luculente ostendimus: nullum tamen est dubium quin historiatum peritia non dico utilis sit ad comparandam illam prudentiam verum per etiam necessaria, quacunque tandem via grassari ad illam fuerit libitum.
Atque hactenus quidem omnes paulo moratiores conveniunt consentiuntque: omnes enim et jucunditatem illam maximam et ad civilem comparandam prudentiam utilitatem agnoscunt atque confitentur: porro vero euntibus dissidentes licet sententias observare. Quum enim immensa quaedam historiae amplitudo sit, per omnes scilicet res mortalium porrecta, alij ad omnem feruntur sine discrimine, alij hanc aut illam sibi seorsim addiscendam sumunt, reliquam contemnentes. Quosdam sane videmus patriam historiam solam commendare, quosdam contra peregrinam aliquam, ut Romanam ac Graecam patriae rebus praeferre. Fortassis autem complures affectu magis, ut fieri assolet, ducuntur quam certo aliquo et sano consilio. Accuratius tamen rem omnem intuentibus facile apparet, si voluptatis solius gratia sit tractanda historia, perinde fortassis esse ad quamnam feraris dummodo delectet: quamquam id valeat cumprimis quae et varia maxime est et res narrat multum a vulgari consuetudine remotas; talia enim jucunda sunt maxime. At qui
per historiam ad prudentiam atque rempubl. affectant viam, ijs liquet delectum aliquem observandum esse, neque enim quaevis pari ad illam ratione est utilis. Qualis vero ille delectus esse debeat, quove sit consilio instituendus, sic forte habendum est. Rempublicam aliquam prudenter curaturum summa ope niti decet, ut ante omnia noscat prudentiae leges ac praecepta in communi, deinde vero suae illius reipubl. naturam atque conditionem. Plane sicut artem medicam facturo mihi necessarium est, et praeceptorum artis et aegroti habere notitiam. Vtrumque exposcit historiae auxilium. Nam quin ad prudentiam illam communem parandam necessaria sit, nullum est dubium: qua vero ratione bene quis consulet privatim huic aut alteri civitati, quomodo recte ejus erroribus medebitur, quomodo saluti ejus prospiciet in futurum; nisi quibus initijs illa sua civitas creverit, quae vitia illam olim corruperint, quei in illa jura ac leges quibus in praesenti utitur consenserit, habeat in numerato? Haud dico, nullum consilium rectum dari posse ab eo qui isthaec ignorat. Summam reipublicae, aut totam illam, curari recte posse ab ejusmodi quodam homine, inficior. Scilicet etiam hac parte similis medico prudentiae consultus est. Vulnus ille inflictum sanat haud perspecta omni aegri conditione: de valetudine tamen tota deliberare, eique omni ex parte prospicere non potest, nisi universum valetudinis statum a primis incunabulis animo comprehenderit. Quid? quod ne majoris paulo momenti affectum aliquem medicus temere suscipiat curandum, non ante praemissa corporis integri cura. Omnino autem geminus medico homo vere politicus est: ideoque nec toti reipublicae nec nobiliori ejus parti manum audet admovere, nisi ante memoria comprehensis reipublicae illius rebus, ijsque ab ovo, uti ita loquar, repetitis. Vnde consequens est primo, historiam ejus reipublicae, cui praeest quis
sive auctoritate sive consilio, esse omnino necessariam in republ. versanti homini, negligi certe haud posse sine publico detrimento. Nec tamen plaerumque ejus cognitio historiae tanti esse momenti solet, ut ad prudentiam ipsam civilem qua confirmandam qua parandam sufficiat. Est enim amplus prudentiae campus, ut qui popularem, optimatium, regiamque omnem gubernationem comprehendat: estque ergo illius qui ad omnem adspirat prudentiam officium, per historias ire non regnorum duntaxat, sed et popularium, optimatiumque statuum: vel si seorsim ex. gr. regiam administrandi rationem velit nosse, regnorum multorum par est ut constitutiones inspiciat, ac observet. Atque si rerum scriptores omnes suo fecissent satis officio, non aliud fortassis porro inter historias, quantum ad hunc quidem scopum attinet, discrimen esset observandum, quam quod ab ipsis est rebuspubl. quarum aliae prudenter aliae imprudenter administrantur. Quin enim cognitio prudenter administratarum civitatum debeat praepollere, dubium nullum est; quanquam et errores videre imprudentium, haud parum ad prudentiae faciat complementum. Verum enimvero raros historiae scriptores est cernere, qui scribendi praecepta aut intelligant aut observent: quod aut affectu praepediti devient a veritate, aut praejudicij tenuitate non penetrent in abditiora rerum, aut denique animo viriliter concepta pueriliter eloquantur. Tres enim sunt historici virtutes: veritas, prudentia, atque eloquentia; quae ut magna per se sunt ita raro sociantur. Constat vero facile, ei cui propositum est prudentiam ex historijs capere, maxime versanda esse monumenta quae prudenter conscripta sunt, h. e. quae non modo casus eventusque rerum sed caussas etiam rationesque exponunt. Praeclare enim Polybius: [gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] : Ab histor iae si quis aufer at, Quare, Quomodo, Quo fine quodque sit gestum et an ex ratione satis ceciderit; quicquid in eo reliqui, id ludicrum magis erit, quam doctrina. Quinam vero scriptores hanc laudem sint consequuti, rectamque historiae viam calcaverint, alterius est instituti docere: nobis nunc sufficit ostendisse, illi qui ad rem publicam appellit animum, primo historiam ejus reipubl. cui suam operam addixit: deinde et peregrinas prudenti stilo exaratas omni studio diligentia que volvendas esse.
Ego sane, SERENISSIME PRINCIPS CHRISTIANE LVDOVICE, quum bene me de republ. meriturum existima rem, si, tametsi aliud mihi ipsi genus vitae elegerim, ingeniosos aliquot adolescentes ad civilem illam prudentiam manuducerem, simulque patriae recte curandae praepararem; hanc ipsam viam hactenus institi, atque hoc tramite sum progressus. Initio quippe omnem cujusque civitatis, qua illa cunque tandem facie fuerit, ad ministrandae rationem ex Aristotele docui; quo auctore neque locupletius, neque disertius, neque sapientius post homines natos quisquam argumentum hoc est persequutus, quemadmodum illud et ipsa res docet et alias a me ostensum est. Inde ad historiam provectus, praeceptorumque civilium usum atque fructum singulari quadam in republica monstraturus, operae me pretium facturum judicavi si Imperij Germanici res atque statum, ab usque prima origine in haec tempora deductum, oculis exponerem. Nempe quum Germaniae patriae nostrae optimo consultum praecipue velim, atque illi juvenes non alibi terrarum operam suam facile sint impensuri, omnem Imperij nostri statum naturamve, quantum fieri ejus licet, exacte pleneque prae rebuspubl. alijs peregtinis sive veteribus sive recentibus, ediscen dum illis censui. Tametsi enim plaerique corum aut etiam omnes, nunquam fortassis in Caesatis ipsius
sanctiore servitio habebuntur, sed vel huic Ducatui vestro. Princeps, vel vicinae alteri reipubl. consilium suum commodabunt, adeoque Imperij curam ab ijs non nihil remotiorem olim fore queat videri: longe tamen alia (fateor) mihi est sententia. Estenim Ducatus omnis aut Comitatus, aut Episcopatus, aut Vrbs etiam Germanica, etsi suis quisque videatur legibus uti suaeque spontis esse, pars integti illius corporis quod Imperium dicimus, adeoque communi illo spiritu vivit floretque. Quapropter neque consuli recte ulli eorum potest, nullus recte curatur, nisi Imperij totius ratione habita, directisque communem in salutem legibus privatis omnibus atque institutis. Nam qui seorsim ita partes hasce curant, quasi illae nihil cum corpore illo magno habeant commercij, illi et privatim specie quadam utilitatis sibi suisque imponunt, et in publicum exitiosi sunt, adeoque digni qui exterminentur. Scilicet vetus illud est ac constitutum; pars est propter totum esse, quin et essentiam suam toti debere. Tum vero ea natura est plaerorumque Imperij membrorum, ut in se infirma ac debilia, tantum societate communi roborentur externamque majorem vim arceant. Itaque ut revertar in viam, quemvis patriae amantem civem, recteque vel huic privatim florentissimo Ducatui, vel alteri cuidam Imperij membro consulturum, arbitror decere, nihil eorum ignorare quae ad illam communem Imperij formam attinent, quoniam de parte deliberari non possit nisi toto perspecto corpore. Quod ipsum in doctrina de anima Socrates, de corpore Hippocrates observavere. Ac proinde quum apud Platonem quaesivisset Socrates: [gap: Greek word(s)] ; respondet Phoedrus: [gap: Greek word(s)] .
Caeterum nec abludunt multum ab hoc consilio ea quae nunc passim tractantur studia. Qui enim ad rempubl. aliquam nostram appellunt animum, sui esse officij censent, jus Imperij publicum versare. Floruitque inter alia haec etiam doctrina jam a centum annis in Germanicis Academijs, quas inter nonnullae et nomen hinc consequutaesunt. Neque vero defuere ingenio atque eruditione praestantes quidam viri, qui et usum ejus viderunt et viam qua ad illam pervenitur. Vereor tamen multum, ut omnes perinde scopum suum sint afsequuti. Quidam certe hoc in negotio errores duos videntur committere: quod scil. primo non satis hanc doctrinam ab ipsa distinguant prudentia civili, quod deinde non ex justis illam fontibus sed peregrinis atque turbidis deducant. Apparet autem cuivis vel leviter in hanc publici juris scientiam intuenti, nihil illam aliud polliceri quam notitiam eorum quae circa publica hoc in Romano Germanorum Imperio sunt constituta, adeoque sive consensu Ordinum aperto, sive tacita consuetudine vim legis acceperunt. A quo profecto multum diversa civilis prudentia est. Haec enim nihil sigillatim de hac nostra republ. ut nec de ulla alia, praecipit; sed in communi tantum occupata, ut natura est artium omnium et scientiarum, ad singula neutiquam demittitur. Haec non respicit unius solum civitatis salutem, sed omnium omnino in universum aequalem curam habet. Haec denique non jubet, quid agendum sit ex decretis ante factis, sed quomodo ipsa sint decreta condenda, quid eorum observandum, quid mutandum et qua cautione, usu idipsum publico postulante. Tanto se. discrimine distatutraque haec cognitio, quanto medica ars ipsa ab ea cognitione abest, qua novit medicus quid in Socrate ex. gr. sanum sit aut invalidum: respondet enim medicina prudentiae civili, et jurispublici scientia pene gemina
est illi notitiae, quam de Soctatis valetudine sibi medicus comparavit.
Verum hic primus error levior fortassis est quam ut animadversionis egeat; estque jam: tum a nobis ante reprehensus, altera qua Aristotolem laudavimus oratione. Fortassis vero paulo major est posterior; etsi frequentia sua ac vetustate mitiorem nonnihil sententiam mereatur. Videmus enim homines nonnullos clarissimos de Imperij nostri constitutionibus juribusque publicis, non nisi in subsidium testimoniumque Justinianeis legibus advocatis, disserere: quasi hae norma sint ad quam publicae Imperij res veniant exigendae. Itaque ad tertium quodvis verbum cernere est citatam ex illo volumine legem, ceu unicum veritatis robur inde sit petendum.
Atque in exordia quidem ejus opinionis intuentibus apparet, non uno illam tempore ubivis terrarum Imperij nostri invaluisse, sed in Italia natam sero demum in Germaniam hanc trans Alpes penetrasse. Quingenti praeter propter enim sunt anni, quum in Italia e tenebris et situ in lucem reductum illud Romanorum legum corpus ut appellant, quod Justiniani Augusti mandato Tribonianus olim confecerat. Erat tum gens Itala ut avida novarum rerum, ita demortuae dudum Romanorum potentiae ac libertatis desiderio tumida; quod fracto magnam partem Germanicorum Caesarum per Italiam robore, Germanos nos ut barbaros habentes Itali imperium quoque Germanicum aut detrectarent, aut vellent mutatum. Involarunt itaque avide in reviviscentes illas leges, easque abrogatis suis institutis quibus jam aliquot erant seculis usi, in forum, nescio temere ne potius an consulto traduxerunt. Crescente vero istarum legum auctoritate, non ad privatas tantum illae controversias adhiberi caeptae, sed ad earum mentem de publico
etiam Imperij statu, inter doctores praecipue Academicos, fuit disputatum. Quae res cum Pontificis Romani immensae ambitioni adversaretur, ille contra leges a se latasaut approbatas (quibus illa unice nititur) doceri fecit ac defendi. Ita de maximi momenti negotijs Imperiique summam attingentibus caeptum varias in partes apud Italos tum controverti, hactenusque inaudita ultro citroque adferri. Quum enim Romani Juris doctores invenirent majestatem Justiniani Caesaris admodum augustam, potentiamque ejusdem per Europam, Asiam, Africam late porrectam; quum viderent multa de libertate ac dignitate Romani populi praedicari, multa quoque de praesidum, judicum, praefectorum, episcoporumque officijs juberi: quidam illorum eam demum Imperij Romani faciem justam atque legitimam judicantes, eandem majestatem ac potentiam convenire Germanicis illis sui aevi Caesaribus, eandem competere Romano populo etiam nunc dignitatem, eaque esse Ducum ac Comitum quae praesidum olim ac praefectorum officia, nec majora nunc Episcopis quam olim deberi, magna animi contentione docuerunr. Quorum profecto nihil auditum erat, ex quo Germanici populi Caesareum sibi nomen vindicaverant. Neque vero inanes tantum hae voculae fuerunt, sed et eruperunt in nervum, magnisque motibus et praetextum dederunt et incitamentum: praesertim quum ex adversa parte Pontificem extollerent Canonici doctores juris, decretisque Papalibus adductis Caesaream majestatem opprimerent. Jam statim a visis illis legibus, anno Christiano post mille ac centenos quinto quadragesimo, in Spirensibus comitijs, oratores Romanae plebis jugi Pontificij pertaesae, hisce versiculis Conradum Caesarem sunt alloquuti:
Rex valeat, quicquid cupit obtineat, super hoste:
Imperium teneat, Romae sedeat, regat orbem,
Nec desierunt illi animorum motus ac bella Italiae civilia, aliquot per secula: evehentibus Caesaream dignitatem Romani juris doctoribus, Papalem vero Canonistis. Loquuntur annales feralia illa dissidia cum horrore quodam: ea vero Caesari et Pontifici, utrinque a suis, legum specie antiquarum sunt attributa, quae nemo doctior sine stupore aut risu legerit. Verum haec latius narrare alterius est temporis atque argumenti. Tametsi vero illa aetate conflagraverit pene Italia disputationibus hisce, et Imperij nostri forma ad illam Romanarum legum amussim novo exemplo fuerit exacta: Germania nihilominus nostra quievit, nec tale quicquam audiit ante seculum quintum decimum; quo tempore videlicet primum aliquis earumdem legum in transalpina hac Imperij parte caepit usus esse. Ex eo vero serpere et apud nos ejuscemodi sententiae, et a nonnullis defendi non sine detrimento publicae quietis. A plaerisque tamen contra itum, et quidem ab illis etiam quibus alioquin familiare est, nulla non occasione captata doctrinam hanc juris publici Tribonianeis legibus interpolare.
Atque origo quidem illius moris progressusque hic fere est. Operae autem pretium fortassis fuerit sermone non prolixo ostendere, quantum ille a recto abeat, et justitiae adversetur. Interest enim pacis ac salutis publicae, vel nihil loqui in vulgus de statu publico, quod Platonis consilium est, vel certe non aliter de illo loqui quam sese res habet. Dubium autem nullum est, quin periculosae sint illae quorumdam sententiae: justum esse ut secundum Romanas leges nostra respubl. conformetur. Quum enim nostra illa longe sit diversissima maximeque ab illis remota, injustitiae praesens status arguitur: quod motibus excitandis nimium profecto
valet. Neque enim vel Caesar vel Ordinum aliquis aut Principum ea debeat esse qua nunc est conditione, si isti homines non fallunt nos aut falluntur. Sed non difficile perspectu est quantum decipiantur. Quod si enim Romanis istis legibus respubl. nostra tenetur obedire, caussa ejus rei fuerit: vel quod leges illae ejus sint justitiae ut eas non observare omnimodo injustum fuerit: vel vero quod sponte in illas sine discrimine juraverimus et nostra aetas ultro sese illis sub miserit; vel denique quod istae leges nobis praescriptae sint ab alijs queîs refragari sit nefas.
Atqui nihil non horum assertu fortassis ridiculum sit. Quid enim aliud quam risum mereatur, qui omnes illas leges vel illarum eas quae publicam Imperij administrationem concernunt, naturali aut gentium juri velit coaequare? quasi scilicet eas non observare fuerit perinde ac si aeternum illud jus mentibus humanis insitum violetur. In vulgus quippe innotuit plaerasque illarum legum (ut fieri assolet) ex arbitrio profluxisse, neque aliam habere vim quam quae est ex constituto. Tum vero in universum de reipublicae administratione natura propemodum nihil sanxit, sed humanae illam prudentiae et libertati reliquit: certe quando ab universalissimis pronunciatis abierimus, honesti inhonestique ratio amplius non comparet, eorum locum utili et inutili occupantibus, quemadmodum illud alias ostenditur. Jam vero ne illud quidem, eam reipubl. formam quae Justiniano Caesare obtinuit, aut esse omnium optimam, aut convenire moribus nostris atque huic aetati, quod proximum est, temere quis civilis prudentiae consultus affir maverit.
Pari vero modo et alterum dicturidiculum fuerit; omnes promiscue leges illas, aut vero illas juris publici, ultro ceu reipubl. normam esse admissas. Principio enim constat ne forum quidem ullum in privatis controversiis finiendis solo
stare illo jure Romano, sed ad hoc leges saepe plane adversas consuetudinesque domesticas observare: tantum abest ut omnia illius Tribonianei corporis ulla respublica sine discri mine approbaverit. Quo vero tempore Imperium Germano-romanum juravit in jus publicum illud Justinianeum? Tacite ne illud factum est, an aperte? Si aperte; producatur illud aut senatus nostri consultum, aut plebiscitum, aut decretum comitiorum. Si non potest produci, saltim testimonium tam grandis ac spissi negotij ex monumentis antiquis petatur. Atqui ista nihil tale memorant. Forte tacito quodam id consensu factum. Quando, aut qua occasione? An quum Romanorum Imperatores Caesaresque caeperunt dici primo Francorum reges Carolini, mox reges Germanici a magno Ottone? id enim video nonnullos velle. At vero ea tempestate sepultae erant Tribonianeae istae leges, quî ergo eas voluerint observari? Neque in officio Caesaris est Romani hasce leges probare prae alijs. Fuerit enim ejus Roma. nas leges defendere; quur ad has praecipue obstringitur, quarum magna portio florentibus Romanorum rebus fuit ignorata? Fuerit ejus leges istas stabilire in solo Romano; quo jure magna nostra Germania servare illas obligatur, quae Romano populo numquam olim paruit, et nunc Romanis dat Caesares non autem accipit? Neque vero Caesar inquantum Caesar est Germanis imperat, sed inquantum rex est Germanorum: quem cum eligunt Septemviri simul etiam Romanis suum Imperatorem eligunt. Nec, si proprie atque accurate loqui animus est, (ut sane fieri addecet) haec Germania nostra pars Romani est Imperij, etsi ita a multis temporibus loquamur cum vulgo, quod nunc solet etiam Hispanico regno illa adscribere, quae si ve in Germania sive in Italia sive alibi terrarum rex Hispaniae diversissimis longe titulis possidet. Forte ne Italia quidem omnis nomen ist hoc
recte meretur. Carolus certe cognomento magnus, ille qui Francorum regum primus Caesareum nomen indeptus est, studiose diligenterve ea quae Langobardici regni erant in Italia ab ijs quae Romani Imperij dicebantur, separavit. Verum haec alibi rectius clariusque disputantur. Id patet: Germaniam nostram non obstringi legibus Romanis ullis eo quod regem habeat Caesarem Romanum, adeoque non tacite semet subjecisse Romano juri, ex quo Caesares Romano populo dedit. Quid, quod ne in ijs quidem terris quae proprie Romanae merentur dici, necessum sit leges illas Triboniani audire? Sive enim populi, sive Caesaris, sive utriusque fuerit ferendi leges potestas, cujus est ferre, et abrogare ejusdem est et antiquare. Potuerunt itaque novae leges condi abrogatis Justinianeis, aut reliquis priscis omnibus. Neque vero alia in sententia hactenus fuerunt Caesares Germanici Principesque. Sive enim Francorum illa prisca tempora, sive insequentia secula hunc usque in diem respexerimus, apparet profecto clarissime, numquam vel verbo monitum de republ. ad normam illam Justinianei Imperij ordinanda, sed antiquis moribus et servatam illam hactenus, et esse servandam judicatum. Tum vero leges illae Justiniani non nisi in forum litibus privatis finiendis receptae sunt, neque initio quidem tam Caesarum jussu quam privata quorundam voluntate. Vt taceam, quod commentario de origine juris Germanici probavimus, leges illas intra ducentos circiter annos in Germania coepisse, nec aliquo publico Ordinum aut Caesaris decreto, ante institutum Spirae Nemetum judicium, fuisse stabilitas. Tantum ergo in foro earum usus est; quoniam hactenus tantum sunt admissae in provincijs Imperij hujus Germanici: qui ad alia itaque et publica quidem illa extendunt eas, vim illi reipublicae faciunt, certe praeter sententiam agunt omnium Caesarum aliorumque civitatis hujus Ordinum. Scilicet
non arctius nos illae adstringunt quam vel Galliam, vel Hispaniam, vel Britanniam, quae et ipsae in foris suis observari eas manaverunt, nihilo mutata reipubl. forma. Imo ubi Academiae et professienes Iuris, (verba recito Joannis Tilij locupletissimi Francogallicae reipubl. scriptoris) in Gallia institut ae sunt et ornatae privilegiis, nominatim protestati sunt reges, se Iura illa non auctorit at is loco sed rationis tantum accipere; quod ipsum et I. Bodinus et Petrus Pithaeus, et E. Baro alijque praeclarissimi JCti rerumque Gallicarum peritissimi affirmant. Quin etiam (ait Bodinus) reges Hispanorum capitali poenae vetuerunt Romanorum leges sui juris testes appellare, ut scribit Oldr adus: ac tametsi nihil esset in moribus ac institutis patriis, quod cum legibus Romanorum discreparet, ea tamen ejus interdicti vis est, ut ab omnibus intelligatur, judices, in caussis civium Romano jure non teneri, ac multo minus Principem ipsum, qui judicum religionem legibus peregrinis obligari perniciosum esse judicavit. Nec vero aliud voluit Stephanus Hispanus Castulonum rex, quando, Polycrate teste, Romanorum leges in Hispania doceri prohibuit quoniam plebs sacrosanctas patrijsque institutis justiores has esse existimaret. Sed quorsum prolabor? Satis est si probaverimus, (credo autem nos id clarissime probasse) Im perium Germanorum, sive cis sive transalpinum, numquam aut expresso aut tacito consensu rempubl. suam Romanis illis Justiniani constitutionibus subjecisse, etsi earum usum aliquem voluerit in foro esse.
Superest tertium: nempe non sponte quidem id unquam esse factum, nihilominus ijs Imperium nostrum obligari quoniam a Romanis sunt latae, illis orbis terrarum dominis. At vero non tulere Romani hasce leges Germanis nobis qui trans Rhenum ac Danubium vivimus: non enim Germanici hi populi nisi ad tempus Romanis paruere, contra vero horum potentia omnis a Germanicis est gentibus deleta, et provinciae
potiores ab ijsdem hodieque regnantur. Ad nos ergo certe leges Romanae isthoc titulo non pertinent. Ex illo enim, quod Imperatores antiqui dominos se mundi vocaverint, aut quod in sacro Lucae Evangelio Romani Imperij orbis [gap: Greek word(s)] voce sit appellatus, credere cum quibusdam nihil non terrarum Romanis paruisse, non amplius forte error sed stupor est. Reliqua transalpina Imperij Germanici portio paruit illa quidem Romanis olim Caesaribus: Justiniani tamen aetate jamdudum isthoc jugum abjecerat. Vnam Italiam fractis Gothorum viribus asseruerat sibi tempestate illa Caesar Justinianus: sed et ista maximam partem Romanis per Langobardos statim post erepta, numquam illis donata iterum, multo minus armis vindicata est. Ergo tametsi legibus illis olim paruisset, posteaquam tamen bello victa cessit victoribus, nihil amplius in illam juris leges illae Romanae habent. Multa enim Imperij illius veteris ut bello quaesita ita bello amissa sunt; alia derelicti occupatione, nonnulla pactionibus ut olim parta Romanis ita post aliarum in gentium imperium transierunt. Neque enim alia ratio acquirendae seu amittendae possessionis pro Imperio illo antiquo, quam contra illud valet; sed quibus quondam sua paravit modis ac juribus, iisdem illa nunc amisit.
Caeterum Romanarum legum dignitatem insectari aut vero operam fortassis ludere videor, Princeps CHRISTIANE LVDOVICE, et patlentia tua abuti, quitam operose ostendo perperam a nonnullis disseri de republ. nostra ex legibus illis Romanis forensibus; quum error ille per sese nimis pelluceat, nec detrimenti hinc capere aliquid possit fortuna publica. Verum enimvero procul a me est, ut in forinegotijs quidquam illis legibus, quibus tamdiu praetoria nostra steterunt, detractum velim: tantum ne cancellis illis exeant videtur prohibendum. Porro cum alias quaelibet perversa de
republ. opinio exitiosa est, praesertim si auctores habeat aut probatores homines auctoritate insignes; tum vero multum vereor, ne hic ipse error plus quam credi aut dici possit, damni jam tum dederit. Forte enim nihil facilius fuerit, quam malorum hinc enatorum segetem maximam nunc metere. Verum etsi nondum quidquam detrimenti attulisset haec opinio, quis tamen non videt quam in futurum fuerit noxium, si improvidae mentes aut rerum novarum cupidae hujusmodi erroribus imbuantur? Sacer sc. morbus opinio est: mundus tamen hic nulla perinde re quam hac ipsa regitur. Itaque et futiles nonnunquam sententiae fascinant animos, et usque adeo judicij aciem obfuscant, ut neclaro quidem meridie veritatis solem contemplemur. Quamobrem et veniam dabis Princeps, operosius refutanti mihi sententiam reipubl. saluti detrimentosam: praesertim quum illam non licuerit non tangere, quando institutum meum postulat, historiarum Imperij nostristudia commendare. Eo enim inprimis nomine laudanda illa veniunt, quod, cum intersit Germaniae ut quibus reipubl. cura est commissa quique clavum ejus geruut, penitius statum omnem pernoscant publicum; quod (inquam) ad hanc accuratam Imperij notitiam majus momentum nullum quam ab historia nostrate conferatur. Quam contra illi sentire quum videantur, qui reipubl. nostrae naturam ex Romanis legibus discen dam censent, habenda hic fuit ejus sententiae ratio, ut historiae Germanicae fructus eo magis patescat.
Verum haud abs re fortassis fuerit paulo clarius monstrare hunc fructum, rationemque cognoscendi Imperij hujus Germanoromani disertius indicare. Sed id agentibus ante omnia constare debet quid sit illud: statum publicum Imperij nosse: neque enim ab omnibus idem hisce vocabulis intelligitur. An est scire leges administrandi Imperij saltem publicas,
atque adeo officium Caesaris et Ordinum non ignorare? At veto fieri possit, ut quae officij sunt quisque negligat: et docet usus, rempubl. lege [gap: Greek word(s)] exercitio atque reapse saepenumero [gap: Greek word(s)] esse aut popularem. Ergo legum publicarum Imperij scientia non omnino idem est cum cognitione status Imperij: caeteroquin enim qui jus scit publicum sciret et conditionem omnem status Imperialis. An tamen is qui statum penitus pernovit potest ignorare jus Imperij publicum? Non sane. Leges enim illae anima civitatis sunt; quis ergo Imperij noverit naturam ignoratis ejus legibus? At vero manifestum hinc fit, Juris publici nostri (ne quid nunc dicam de privato) notitiam partem esse ejus cognitionis qua status Imperij comprehenditur: haec enim ambitu suo, quantum apparet, illam complectitur. Fortassis tamen et ad alia sese exporrigitilla Imperij cognitio: ut enim etiam supra indicatum est, exacte haec respondet illi, qua medici novimus ejus naturam omnem cujus valetudinem habemus nobis concreditam. Ut enim medentis est, qui artem suam velit facere, statum ex. gr. Socratis nosse, ita artificis civilis recte Imperio nostro consulturi est statum Imperij pervidere. Tum vero demum credimur medici naturam omnem nostri Socratis perspexisse, quum didicimus omne illud, quod in eo est sive sanum sive morbidum sive ambiguae inter haec conditionis: id quod est, nosse originem atque causas omnium illorum quae ad valetudinem Socratis quoquo modo pertinent. Neque enim satis est scire, quam ille naturam materno ex utero produxerit, aut quantum ab illa post recessum sit, quidque pristino etiamnum sese modo habeat: sed et causas affectuum omnium, sive illi secundum sive praeter naturam sese habeant, oportet notas esse: ut pateat quidnam corrigi queat aut respuat medelam. Simili prorsus ratione igitur virum rerum Imperij consultum decuerit, non
scire tantum quasnam in leges illud consenserit, (quod pene geminum est conditioni nativae Socratis,) aut vero quantum ijs hodierni mores vel adversentur vel congruant: sed et origo occasioque et legum latarum et corum quae contra fiunt, intelligenda est.
Verum si his limitibus definitur atque hac natura absolvitur status Imperij notitia, (ut profecto sese res habet) nihil fortassis est quur velimus alio illam quam historiae peritiae cognomento appellare. Plane enim hoc ipsum, et nihil pene aliud agere in officio est historiae Imperij rerum. Hujus enim est exponere temporum serie observata, qua ratione unum in corpus et regnum unum omnis Germania primum mox et Italia magnaque Galliae pars concreverit, quidve nonnullas ejus corporis partes post solverit communi illo vinculo; quae Caesarum aut fisci regij potentia et olim fuerit et nunc sit; quomodo semper leges latae, et quaenam latarum olim vel post sint abrogatae vel etiamnum serventur: quae forma eligendi magistratus: quis modus judiciorum: ac si quae his sunt similia. Quod si vero hoc est argumentum historiae Germanici Imperij, sique omnia haec docere munus illius est, utique horum scientia saltim magna ex parte historica est.
Utinam vero, Princeps CHRISTIANE LVDOVICE, haberemus res Imperij nostri a prima usque origine ita consignatas ac traditas, ne quid historiae legum merito in ijs scriptis desideretur? Mulrum autem vereor ut hactenus simus hanc laudem confequutr: ersi egregiam a nonnullis eo in negotio operam esse collocatam, haud duxerim diffitendum. Multi enim per partes id exequi praeclare quidem aggressi sunt, universim vero qui tractaverit, ea qua decet aut fide aut prudentia aut eloquentia, fortassis vix unus est. Plaerisque scriptoribus quantum apparet, visum satis esse, non mentiri.
Et sane quis nescit recte dixisse Tullium: primam esse historiae legem, ne quid falsi dicere audeat; deinde ne quid veri non audeat; ne qua suspicio gratiae sit in scribendo, ne qua simultatis? Verum haec tantum fundamenta historiae sunt nota omnibus et facilia: ipsa vero exaedificatio longe operosior est ac difficilior. Inciderunt autem prima et potissima Imperij Germanici tempora in melioris literaturae maximam egestatem. Praeterquam enim quod spissa barbariae nubes toti tum Europae incubuerit, in Germania nemo fere potentiorum vel primas literas calluit, sed et haec rudiseruditio intra sola pene monachorum claustra delituit. Hi vero quum vitae instituto ad [gap: Greek word(s)] potissimum propenderent, [gap: Greek word(s)] quur aut neglexerint, aut obiter tantum viderint et quasi per transennam, non est mirum. Itaque primo orationis culturam nullam ad historiae scriptionem adferre potuerunt homines illi: deinde neque res ipsas satis assequuti sunt, quod remoti a republica aut vero leviter et plebejo ritu in illa versati, consilia, acta, eventus non perviderint. Fuit itaque illis historia nihil aliud nisi annalium confectio: h. e. uno constans alteroque verbo memoria rerum quae visae sunt illustres maxime, per annos singulos deducta. Ejus certe, non alius, notae sunt monumenta nostrum omnium pene, qui a Carolo Magno ad Maximilianum usque, vel potius Carolum id nominis quinctum Caesarem: rebus Imperij facem conati sunt allucere. Unus fortassis Lambertus Schaffnaburgensis Hirsfeldensis coeno bij monachus, et praeter hunc ille Magni Caroli, ut vulgo perperam tamen creditur, gener Egin hartus meruit meliorem laudationem. Hic enim ea scripsit dictionis puritate atque elegantia, ut alia plane tempestate natum jures. De illo vero non dubitavit maximus vir Josephus Scaliger haec in verba scribere: Equidem miror in seculo tam barbarotantam hominis et in loquendo puritatem et in temporum
putatione solertiam fuisse, ut in chronologis nostri temporis pudorem exprimere possit, si aliquem sensum harum rerum haberent. Justus etiam Lipsius, exquisiti homo judicij, interoptimae laudis historicos et ad civilem prudentiam juvantes hunc numerat, bonum esse, addens, quantum potuit in taliaevo. Et sane prudentiae non minus quam cloquentiae palmam, (ut sileam accuratam temporum rationem,) non suae tantum aetatis omnibus, sed et disertioris aevi pluribus praeripuit. Caeterum unius circiter decennalis historiae hoc praeconium est, qua scilicet Henrici IV Caesarisres non nullas sua aetate gestas persequutus: reliqua quae praecedunt prorsus alia sunt conditione; ut mirari merito subeat, quur tam dissimilia uno illi placuerit volumine comprehendere. Eginhartum quoque rectius fortassis praeconem quis dixerit quam historicum: etsi, ut tempora tum ferebanr, haud omnino infelicem sese C. Suetonij Tranquilli imitatorem exhibuerit.
Sed non est propositum mihi, in virtutes ac vitia scriptorum nostrorum per partes nunc animadvertere: alterius id fortassis aliquando operae erit. Jam solummodo, quasi in gentis nostrae contemptum aut ambitiosius dicta, accipi haec quae protuli nolim; quum fatear non ingenij crimine illum ftribliginis situm contractum esse sed temporis, in quo tum vivebat Europa omnis. Tum vero haud me fugit, non multo melius Graecos ipsos ac Latinos initio scriptitasse. Qualis apud Graecos, ait Marcus Tullius, Pherecydes, Hellanicus, Acusilas fuit, aliique permulti: talis noster Cato, et Pictor, et Piso, qui neque tenent quibus rebus ornetur oratio: modo enim ist a sint importata, et dum intelligatur quid dicant, unam dicendi laudem putant esse brevitatem. Non exornatores rerum sed tantummodo narratores fuerunt. Idem annalibus maximis (quae prima sunt Romanis rerum monumenta) nihil esse jejunius alibi pronunciat: scriptionis certe faciem haud aliam esse quam illam
qua Cato, Pictor et Piso sunt usi: qui sine ullis ornamentis monumenta solum temporum, hominum, locorum, gestarumque rerum reliquerunt. Apud Graecos: primis ab Herodoto ac Thucydide, (ut ait Theophrastus) historia commota est, ut auderet uberius quam superiores et ornatius dicere. Herodotus certe Graecae historiae pater est. Erexit vero sese non nihil et apud nos historia, ante centum annos et quod excurrit, brevique magnam de sese spem excitavit. Namque haud pauci et in omnes Imperij res prima ab ejus origine magno studio inquisiverunt, et de obscuris acute disputarunt, productis in medium latentibus monumentis. Nonnulli ad hoc et tempora superiora descripsere, et suae aetatis gesta partim paterna partim Latina lingua (quae eruditorum nunc orbi quasi propria est) ita sunt prosequuri, uti Romanae Graecaeque laudi non sint im pares. Certe, ur duntaxat unum memorem, Joannes Sleidanus nostras eo judicio, ea fide, ea diligentia, ea etiam fortasse dictionis castimonia commentarios suos de religione et republ. exaravit, ut plerosque illum Graecorum Latinorumque superasse fatendum nobis veniat, nisi extera laudare vulgi more velimus potius quam domestica.
Ast (quod et supra dixi,) alienum est ab hoc instituto meo vel laude vel vituperio nunc prosequi labores nostrorum hominum; etsi studium omnium in dispari etiam successu, fortassis perinde sit laudandum: potius viam indicare oportet qua itur ad historicam illam reipublicae cujuslibet, inprimis vero Imperij nostri, peritiam, quam omnem Germanicis rebus recte consulturum decere, ante probatum est. Atque nobis quidem id paucis expeditum dare animus est; prius tamen in memoriam revocandum fuerit, ad ejusmodi aliquam scientiam non eventorum duntaxataut aperte gestorum sed et causarum latentium notitiam pertinere. Haber videlicet et heîc suum aliquem locum Aristotelis illud: scire esse
percausam cognoscere Est vero horum id discrimen, quod res quae geruntur atque eventa omnibus plerumque pateant, aut certe possint non difficulter patere, caussae vero ipsae lateant saepein occulto. Multa enim dolose fiunt, et sub virtutis simulacro scelera absconduntur. Tum vero saepenumero rerum initia nobis imponunt, ut causae corum videantur esse quibus cum non nisi ex accidente ac forte fortuna conjunguntur. Quis vero isthaec arcana atque abdita penetraverit, quis tam abstrusa judicij acie assequatur, nisi rerum humanatum gnarus ac probe consultus? Civilis igitur prudentiae patet peritum esse oportere, qui exactam aliquam et non plebeiam ejusmodisibi cognitionem nititur comparare. Quemadmodum nimirum Socratis valetudinem aestimare unius medici est: ita de statu reipubl. alicujus recte judicare tantum prudens civilium rerum potest. Neque vero dissimili etiam multum indagine ad suum quisque scopum obtinendum utitur. Medicus enim primum ad ea respicit quae sive nunc sive alias in sensus incurrunt; deinde artis praeceptis instructus multo maxima mentis callida agitatione assequitur. Illi vero qui regni alicujus aut alterius reipublicae, sive hujus sive illius, naturam conditionemque studet pervidere, pari plane modo necessum est, ut quidem rationem ante omnia habeat eorum quae aperte aut geruntur aut dicuntur, occultiora tamen, quaeve in vulgus haud ita patent, secundum leges atque monita civilis prudentiae perscrutetur. Principio ergo constitutum esto, omnem qui ad notitiam accuratam Imperij nostri conatur pertingere, civilem artem non tantum remedij ergo sed et hujus adeo ipsius peritiae comparandae causa, adferre oportere, h. e. in historico isthoc nostro, quo de agimus, illam merito desiderari.
Praeter hanc vero, etiam morum jurisque naturalis prudentiam recte eumdem ob finem requiri, haud difficile judicatu
est. Intelligo autem illam scientiam quae, quem admodum vitam suam homo cum erga semetipsum tum erga alios, maxime vero erga Deum (nam et hoc justitiae opus est) debeat gerere, exponit; omnia enim haec artis unius sunt si intra connata menti nostrae praecepta maneamus, licet hodie varias sit in partes docentium consuetudine discerpta. Quin imo haud inane fortassis fuerit, doctrinae Christianae non proletariam scientiam, ab illo historico aut qui ad hanc historiam affectat viam, poscere. Quur enim ita sentiamus, in promptu est docere. Quoniam nimirum sapientia civilis, quod alias probatur, fundamenti loco religionis, juris, morumque omnium prudentiam habet, super quam sua magnam partem exstruat atque aedificet; eadem profecto necessitate ad hanc addiscendam astringitur historicae illius nostrae afsectator scientiae, qua tenetur prudentiam civilem sibi comparare. Versantur praeterea res maximae quas scire ille desiderat, circa religionis negotia; circa foedera pactiones et condictiones populorum, tributa, judicia, paenas, praemia, rerum acquisitiones ac derelictiones, omnia denique belli ac pacis jura, quorum scientia praestabilis profecto est et tantum non divina. Ac disci quidem haec aut unde possint, aut qua via quam commodissime, alterius est instituti explicare; nunc sufficit demonstrasse, quemvis civitatis alicujus summam naturamque, ut et res ejus, accurate cogniturum, cumprimis hanc quoque doctrinam docere, nec satis circumspecte illos loqui, qui ejusmodi historici boni virtutes enumerantes hanc solent silentio praeterire. Multum enim vera illa et non fucata naturalis juris philosophia a civili abest, etsi utramque Joannes etiam Bodinus confuderit; nec minus tamen haec quam illa ad historiam necessaria est.
Caeterum duo haec in quovis plaue reipubl. alicujus exploratore (qualis ille tandem cunque fuerit) requiruntur: ad
notitiam itaque imperij Germanici postulantur quidem, non ad illam tamen solam pertinent, quippe quum jure illarum, quarum modo meminimus, non ex nostrae civitatis constituto valeant, sed inter omnes populos liberos intercedant, qui alioquin non tenentur mutuo civilibus, adeoque nec Romanis Justiniani institutis. Tertium vero, quod nunc tangendum, Germanicae historiae proprium atque domesticum est. Est autem hoc, scire quid actum aut decretum aliquando sit in reipublicae nostrae, adcoque Imperij hujus Romani quod appellamus, negotijs. Hoe enim ipsissimum jam opus nostrum historicum est: etsi accurate fieri nequeat sine eorum quae diximus adminiculo. adeoque pretium operae suae ille demum sit hoc in campo facturus, qui non nisi istis in structus alis id negotij aggrediatur. Apparet autem facile, acta decretaque Imperij partim a te praesente, dum ipsis interes rebus, posse addisci, partim vero aliorum ex testimonijs esse cognoscenda. Quae enim aute natos contigerunt qui sciamus, nisi aliena fide? Consulendi igitur omnes rerum Germanicarum gnari, monumenta scrutanda, excutienda scrinia, inspicienda (quoad fieri licet) omnia, unde rerum Imperij memoriam licet petere.
Atque cum nostra quidem aetate praeclare sane actum est prae omnibus retro tcmporibus, quod divino typographicae artis beneficio, studioque insignium aliquot virorum, eâ copia passim versentur nunc Imperij rerum monumenta, quam nemo unus veterum unquam per transennam vidit. Seculum enim (quod et ante diximus) nunc est et quod excurrit, quum excitata literarum luce, atque ad praeclara studia erectis omnium animis, hoc quoque inter alia negotij sibi datum sublimes quaedam animae crediderunt, ut aut ipsimet res patriae posteritati traderent, aut vero monumenta antiqua a situ et carie vindicarent. Nequevero non respondit fortuna
praeclaris conatibus. Haud longo enim temporis spacio tot et tam varia e tenebrisapertam sunt in lucem tracta, ut Imperij natura ex eo tantum non in vulgus potuerit innotelcere: certe sol quidam rebus nostris ex eo videtur illuxisse. Quicquid enim in abditis coenobitarum claustris hactenus latuit, imo quicquid rerum nostrarum unquam literis consignatum, id fere omne, exiguo temporis tractu, operaque paucorum hominum, in medium productum est. Nec tantum ea quibus memoriam rerum nostrarum diversi diversis temporibus sunt persequuti prodierunt, verum ipsae leges antiquissimae nostvae, psa Caesarum, Ordinumque decreta aut literae in omnium manus devenere. Certatim scilicet patriae illustrandae in cubuerunt centum hisce annis insignia quaedam nomina, nullo professionis discrimine: nam etsi alios sacrorum curatura, alios forum aut curia, alios aegrorum valetudo, alios postremo diversa vitae instituta occupaverint, hanc tamen operam patriae suae praestare officij sui censuerunt. Et sane eo factum, ut plaeraque comparatu hodie haud sint difficilia, unde historia isthaec Imperij nostri haurienda est. Primo enim leges omnes; quibus Germanicae gentes Francorum imperio subditae Caroli Magni tempe state et post sunt usae, sive perhanc Germaniam nostram, sive per Italiam, sive denique per Galliam, opera primum Ioannis Basilij Heroldi, nuper iterum singulari diligentia Clarissimi viri Friderici Lindenbrogij ICtorum accepimus. Pertinent eodem Saxonicarum et Suevicarum legum monumenta, quibus notum est Germaniam pene omnem seculis aliquam multis floruisse: illa vero toties eaque sunt cura edita ut omnium nunc manibus versentur. Tametsi vero leges illae circa privatas magna ex parte controversias occupentur, saltim leviter tamen quaeque sui aevi faciem publicam exponunt. Neque enim difficile factu est ex Francicis illis Francorum rempublicam, ex Suevicis et Saxonicis legibus
post secutam Imperij rationem quadamtenus docere; certe multa quae eo faciunt haud aliunde didiceris. Verum nec desunt hodie nobis ipsae de rebus sum mis Imperatorum Ordinum que constitutiones. Nam non tantum comitiorum decreta omnia, ab anno usque post mille quadringentos secundo quadragefimo, unum in corpus collecta jamdudum prodierunt: sed et Caesarem Fridericum illum tertium anteccdentium temporum instituta publica plaeraque nobis dedit Melchior Goldastus Haimensfeldius, vir editis hujuscemodi monumentis tam bene de patria meritus, ut absque dubio Athenienses illum olim in Prytaneo aluissent, si quidem illud in aevum incidisset. Consimili vero ratione et historicis majorum scriptis ex situ et tenebris productis in lucem, nihil nunc vnlgarius est. Nam et singulatim a diversis varii auctores producti, et conjunctim magno numero aliquot in codices transierunt. Immortali siquidem nominis laude eam in rem a nonnullis longe optimis viris, opera posita est: quos inter honoris causa Simonem Schardium, Marquardum Freherum, Pistorium, Reuberum et Vrstisium, Romanarum pariter ac nostrarum legum consuetudinumque consultissimos homines; disertim mihi hoc loco nominandos censeo. Quanquam forte nefas aliquod fuerit, non memorare hîc nostrae hujus Iuliae aeternum illud decus Reinerum Reineccium; quem praeter hoc nihil fere veteris recentisque omnium gentium historiae latuisse, est manifestum.
Ista atque alia monumenta PRINCEPS CHRISTIANE LVDOVICI, pandunt nobis atque aperiunt omnem Imperij rationem, naturamque: ea, quid legitimum sit in republica, quibus initijs illa creverit, quomodove sensim deminuta atque in miserum hunc ac turbulentum statum devenerit, exponunt. Haec consulenda sunt, haec volvenda diligenter ijs qui ad nobilem illam publicarum Imperij nostri legum artem,
eximiam istam partem Imperii Notitiae, aspirant: aliunde qui illas petunt et operam ludunt et in discrimen rempublicam conjiciunt. Ita enim sese res habet. De vita quidem moribusque omnis in universum humani generis, quatenus illa spectant veram propriamque omnibus beatitudinem, multa sic constituit ac sanxit Opt. Maxim. Deus, ut ipsa mens nostra ista quae contra fiunt iniquitatis statim atque inhonesti titulo infamet: de civili tamen societate vix paucula eo rigore divinitus instituta licet cernere, quod scil. illa faciat potissimum ad momentaneam et quâ carere possis hisce in terris, felicitatem consequendam. Hinc permulta, queis stat tamen quaevis respublica, non ad rigidam illam honesti aut inhonesti amussim queunt exigi, quoniam sc. aiterius sune naturae; sed usu duntaxat vel damno civilis fortunae metienda sunt. Ergo et eorum quae ad nostram pertinent Imperij rempubl. longe maxima pars extra honesti atque inhonesti vim est sita, adeoque hujuscemodi aeternis naturae legibus non astringitur, sed leges atque jura sua ab ijs accipit, quos penes ferendi ista arbitrium ac potestas est. Habent vero hodie hane potestatem et hoc arbitrium nullae exterae gentes, olim Romani non habuerunt; sed ut olim ita et nunc temporis nostrae spontis Germani sumus, idque demum in commune quidem penes omnes justum esse arbitramur, quodcunquc una cum Caesare Ordines expresse decreverunt, aut in morem transire sunt passi. Vndenam ergo decreta aut consuetudines Germanici Imperij Ordinum quis discat, quam ex ipsis rebus nostris, earumque monumentis vetustis recentibusque? Scilicet haec sunt illa scrinia publica leges Imperij continentia; etsi earum utilitas aut inutilitas tantum ex praeceptis prudentiae civilis queat dignosci,
Verum difficile nimis negotium et supra ingenij unius vires positum exigere fortassis videor, DOMINE, quum nihilominus
Imperij notitiam commendaverim omnibus reipubl. potissimis consultoribus. Quum enim tanta sit historicorum scriptorum legumque nostrarum copia, quumque morum illa ac juris philosophia, simulque communior isthaec prudentia civilis, tam late pateat, haud videtur fieri posse ut unus aliquis homo natus tot rebus ediscendis sufficiat. Sed non quidem cujusvis id esse, facile concesserim: sicut nec omnes ea naturae sum us felicitate, ut idonei simus reipubl. administrandae. Quln tamen a nonnullis non haec tantum, verum etiam longe plura haud magno queant negocio addisci, nullum dubium arbitror: quum vel haec vita nostra quotidie monstret viros ejuscemodi, in quibus omnigenae omnino prudentiae, sim ulque rerum nostrarum nihil quidquam desideraveris. Neque vero tantae difficultaris negotium hoc est reapse, quantae prima videtur fronte: modo quis ab ingenio satis instructus rectam ineat studiorum rationem. Illa enim nisi observetur, fateor, doctrinam hanc percipere non difficile tantum esse, verum et [gap: Greek word(s)] : quemadmodum indies cernimus plurimos hac una de causa et operam pariter omnem ac tempus perdere. Atque via quidem qua ad civilem aut morum jurisque philosophiam itur alias monstratur: illa vera utraque instructus ubi monumenta isthaec legum ac rerum volutaveris, non tantum expeditum est ad Imperij notitiam iter sed et admodum breve. Non enim est quur quem deterreat magnitudo voluminum aut copia scriptorum. Primo namque illa infra mediocritatem subsistunt; prout nunc studiorum sese moduli habent, quando quaelibet disciplina numero atque magnitudine scriptorum laborat. Deinde plaeraque illorum non multam postulant mentis agitationem quo intelligantur: contra quam profecto in alijs artibus atque scientijs usu venit. Quod enim nonnulli pretium operae in lectionem impensae non capiant, non sublimitati rerum, sed
aut infelici naturae aut alioquin legentium imperitiae est asscribendum. Fuit autem jam ante non semel monitum, et ingenij vires, ccu in omnibus, et prudentiam variam ad lectionem hanc adferendas esse. Hisce vero adjutus qui est, is quasi ictu oculi id pervidet circa quod alius coeci instar oberrat, et subito transit in quibus moram absque fructu trahunt reliqui. Nam ne rudis quidem illa majorum scriptio obstat hujuscemodi lectori, quo minus in plaerisque eventorum consilia silentio etiam praeterita adsequatur. Scilicet ut peritus medicus ex plebeia narratione facile intelligit et illa quae tacentur, supplente defectum narrationis medici peritia; quae tamen indoctior aliquis ne magno quidem nisu perceperit: Ita et reipublicae vitaeque humanae prudens lector, ex levibus indicijs cognoscit non dicta, abditasque rerum causas exponit in apricum, in subsidium prudentiae naturaeque viribus advocatis. Demum et hoc addendum est, eo citius percurri monumenta nostra posse, quo plura continent ab Imperij illis maximis negotijs aliena: quorum notitiam nunc tamen in primis habemus propositam. Saepe enim in alljs plane versantur, quae quidem usum suum habent, non hunc tamen.
Paucis videlicet capitibus constat reipublicae cujuslibet cognitio, praesertim si per summa tantum rerum placuerit ire, nec descendere ad minuta velis. Aurea enim sunt illa Aristotelis nostri verba: [gap: Greek word(s)] omnium rerumpubl. tria sunt membra, quorum quid cuique expediat attendere diligentem legislatorem addecet. queis scilicet recte sese habentibus necessum est et respubl. recte se habere, atque pro quorum cujuslibet differentiâ et respubl. ipsae inter se differunt.
Est autem trium horum primum, quidnam sit, quod de publicis communibusque rebus consultat: secundum, quod circa magistratus versatur: tertium vero, quid jus dicat. Intra hos cancellos ut aliarum rerumpublicarum, ita etiam Imperij nostri notitia fere constricta est: tantum si addatur aliquid de terra ipsa, quaeve haechabet ad victum et ad pacis ac belli artes omnes idonea, ut et de ipsis Imperij civibus, adeoque et de eo, quaenam terrae ad civitatem nostram aut pertineant hodie aut olim pertinuerint; quae tamen quaestio non tam de republ est ipsa quam de ejus subjecto, ut cum scholis loquar. Quod si enim constiterit, quomodo ab initio hunc usque in diem affecta fuerit, aut quos penes steterit potestas illa summa decernendi aliquid de bello et pace, de societatibus aut foederibus, de morte aut exsilio civium Imperij nostri, quos immediatos vulgo vocamus, de bonorum publicatione vel confiscatione, deque referendis rationibus: (qua in potestate [gap: Greek word(s)] situm est reipubl.) tum quemadmodum haec administrari soleant: Quod si porro noverimus omnem naturam magistratuum nostrorum: (hos inter autem et Caesaris et Ducum et Comitum officia numero,) quot nempe magistratuum munia Imperium nostrum agnoscat, quibus illa temporibus definierit, quomodove illa constituat, h. e. quibusnam illa committat et per quos et sortito ne an suffragio an certo natalium jure. Quod si ad ultimum perspecta fuerit jurisdictionis nostrae ratio, circa quae et quemadmodum versetur illa, judices vero ex quibus quove modo creentur: His inquam cognitis nihil magni deest Imperij notitiae, et haec sola in monumentorum istorum lectione observasse, reliquis fere insuper habitis, ad nostrum hunc quidem scopum satis est.
Quam facile vero notari isthaec poterunt ab homine cujus oculos ars illa civilis et morum jurisque philosophia illustravit? Igneus sc., ut itadicam, illi redditus intellectus
est; itaque penetrat omnia, conjungit [gap: Greek word(s)] , aliena separat, et quidem quasi in momento: id quod ignis in naturalium rerum praestat coagmentatione. Non tam grave igitur, PRINCEPS OPTIME, hoc negotium est, quin et sine alterius magisterio expediri id a quovis possit, modo aut a natura non fuerit destitutus, aut illis quae diximus adminiculis caruerit. Dubium certe nullum est, quin magistro docto et sedulo praeeunte, non longo temporis tractu, effectu id facile sit. Nec si quis non omnia quiverit pervestigare, nullum hinc capiat fructum operae: nam et est quadam prodire tenus; et ea conditio mortalitatis nostrae, ut raro unus aliqua sit in arte modo omni perfectus; dum singulorum ignorantiam universitas emendat. Certe hac de causa multitudinem quamvis rudem in commune consulendo sibi optime cernimus providere.
At satis multa mihi de Imperij nostri notitia forte dicta sunt, PRINCEPS Illustrissime. Me sane ipsum taedere incipit tam prolixi fermonis, etsi unius publici boni caussa illum extorferit. Non possum tamen non attingere etiam praecedentium temporum res nostras. Octingenti enim praeter propter nunc anni sunt, quum rerum potiente Carolo cui virtus Magni cognomentum peperit, Gallia, Germania et Italia in unum corpus concrevit: Septingenti, quando Galliâ illâ quae trans Rhodanum et Mosam nobis est res suas curante, Germania nostra Italiam gubernandam simul cum Augusto Caesarum et Romani Imperii titulo, in Ottone id nominis primo Saxone, accepit. Ergo Imperij illius nostri res octo aut tantum, si mavis, septem seculorum ambitu continentur: adeoque longe maxima et multa quae ante haec gesta sunt non comprehendunt. Qua mvis autem quae ad Imperium pertinent sint prae omnibus alijs maxime non digna tantum sed et necellaria cognitu, ut supra ostensum est: videtur tamen
ne hic quidem subsistendum libere nato atque ad eruditionem educato homini, sed etiam pergendum ultra inque vetustiora etiam, quoad licet, inquirendum. Vereor enim ne putidiusculum sit, virum qui sese doctum profitetur, gentis suae originem nescire, atque in alienis quidem sapere domi vero notore indigere. Certe non Graecorum, non Romanorum doctiores in sese hoc ipsum passi sunt desiderare: sed tantum non anxie primordia ipsa sua scrutati sunt. Quin et Aegyptii Chaldaeique vetusta illa suarum rerum memoria admodum sese jactaverunt.
Habet vero et haud exiguum ad res Imperij noscendas usum vetustiorum illorum accuratior notitia. Si enim ad reipubl. formam respexerimus, quomodo illa aut quando caeperit Germanicis gentibus allubescere, ex antiquissimis demum licet monumentis addiscere. Ita et multa quae ad populi libertarem, ad nobilium Principumque statum, ad servitutem et alia pertinent, sicut antequam magnum hoc Imperij corpuscoaluit, coepere, ita et altius ducta origine arcessenda sunt. Taceo nunc Germaniam mediam incolere hodie Sarmaticas gentes; quae unde advenerint aut quî sese nostras in terras effuderint, in rem haud parum fuerit non nescire. Illud silentio nefas fuerit praeterire, non posse rectius nobis ingentem Dei erga nos gratiam ac misericordiam innotescere, quam si antiquam illam Germaniae faciem cum hodierna conferamus. Inde enim discimus, omnem culturam nostram, omnem hanc elegantiam, Christianae religionis professioni ferendam acceptam. Cum hacenim exutam feritatem, ablutas sordes, correctam rudi arem, moderatam licentiam esse: ipsam tertam olim informem, silvis horridam, paludibus foedam, coelo asperam, tristem cultu aspectuque, nunc Christianismi interventu splendore urbium sormosissimam, nemoribus amoenam, paludibus mundam, coelo mollem, aspectu
longe jucun dissimam redditam. Quae profecto volvere animo magnum pietatis incitamentum sunt: decet autem nos, nisi fallor, beneficia haec divina etiam saepius recordari, quod raro exemplo prae alijs terris Germania istis affecta sit. Itaque vel hac sola de causa pretium operae fuerit ad antiqua ista nonnunquam recurrere, praesertim quum severo edicto Deum Opt. Max. ab Hebraeis suis idem illud certum sit exegisse. Caeterum et alia multa sunt quae id flagitent. Videmus enim in Italia, Gallia, Hispania, Britannia, Germaniaque omni, Romanorum post tempora, nova quasi gentium jura exorta quae non aliunde quam ex antiquissimis Germaniae institutis profluunt. Quemadmodum enim Itali olim vicinaeque gentes Graecorum mores legesque, Dionysio Halycarnassensi teste, sunt sequutae, unde jus aliquod gentium improprie ita dictum exortum est: ita, (verba sunt summi viri Hugonis Grotij,) et revera factum videmus, ex quo Germanicae nationes Europam ferm? omneminvaserunt. Sicut enim olim jura Graeca, ita nunc Germanica instituta passim recepta sunt, et nunc etiam vigent. Observare autem licet plaerorumque illorum in antiquissimis etiam monumentis nostris haud levia indicia: quod ad rectam legum intelligentiam haud parum facit. Silebo nunc regnorum Princ patuumque in potissima Europae parte formas constitutionesque ab antiquis Germanorum consuetudinibus derivari. Solum illud unicum addo, Romani Imperij extrema absque Germanicarum rerum noticia illa non percipi, eo quod a Germanis Romana illa vis fracta sit et perdita. Vandali enim Gothi, Gepidae, Heruli, Rugij, Suevi, Burgundiones, Alemanni, Langobardi, Franci, Saxones, Germanica nomina sunt, atque ex Germaniae solo provenere, vacua trans Albim Sarmatis Venedis relicta sede. Sed quid pergo fructus hujus scientiae commendare? quum vel sola jucunditas, vel ea quam majoribus debemus
pietas acreverentia, veter res illas antiquissimas ab oblivione non vindicare? Certe his causis motae praeclarae illae animae fuerunt, quae magno studio hisce cumptimis proximiscentum annis, in primordia nostra inquirentes, obscuris lucem, obsoletis nitorem; dubiis fidem, et pereunti memoriae quasi animam iterum reddiderunt.
Verum enimvero prisca illa repetentibus, PRINCEPS, originesque nostras eruentibus perquam multa sese objicere impedimenta videntur. Nam qui res illas persequuti sunt diversissimas longe vias sunt sequuti, ut dubitet quis merito quibusnam potius sit accedendum. Alijenim solum exteris Graecorum atque Romanorum narrationibus censent hoc in argumento esse standum: alij ad patriam ac domesticam aliquam memoriam provocant: sunt qui et conjectando ex nominum quadam similitudine et nonnullis hujusmodi alijs indicijs rem sese magnam praestitisse gloriantur. Ita sit, ut dum illi dissident inter sese, non nulli modestissimum reantur esse, nullos horum refellere, sed omne hoc studium, veluti quod comperti nihil, nihil sinceri habeat, non attingere. Fortassis vero res ita sese non habet, et modestiae quidem suae satis illi consulunt non tamen rerum veritati. Etenim, ut de postremis quid primo loco afferam, ex sola quidem affinitare nominum conjicere de gentium rebus, si nullum aliud adsit argumentum, audax esse et temerarium facinus quis non videt? Quasi vero quidquam vulgarius sit, quam ut soni quadam cognatione diversissimae res in diversis linguis conveniant. Itaque Getas esse Gothos, Sacas Saxones, Mysios Misnenses, Dacos Danos, Phryges Frisios, Vandalos Venedos, atque in universum Carmanos Persas esse nos Germanos, tantum propter hanc soni aliquam convenientiam quotquot credunt, nescio annon, risum potius mereantur quam refutationem. Certe mirum est inventos
et in doctorum ordine, quibus isthaec placuerunt. Non ncgaverim, aliquid illi argumento ponderis in esse si et alia confirmcnt idem: at ex unico illo tot gentium cognationes migtationes atque historias condere, dedecet profecto gravem veritatis sectatorem. Quare haec quidem via calcanda non est: quicquid autem passim scriptoribus nostris solo hoc exfonte est haustum, inter fabeilas numerandum illud ac germanas gerras.
Caeterum rectius multo videntur illi ite, qui vestigia monumentorum domesticorum insequuntur. Quum enim testimonium omne aut domi aut foris petendum sit, manifestum est id quod domo adfertur, exquisitius altero esse posse, modo domi prudentes sint fideque digni homines, nec res foris gesta sit. Sed ut monumentorum nostratium conditio patefiat apertius, dividenda illa sunt in literis prodita et [gap: Greek word] . Atque illorum quidem quin potior sit praevale atque auctoritas, nullum dubium est, recte enim T. Livio, magno sane homini, literae sunt una custodia fidelis memoriae rerum gestarum. Neque vero famae alicui sola memoria subnixae quis tuto crediderit, si aut intra paucos haud magni pretij homines illa stet, (nam quae omnium con ensu roboratur aliud habet pondus) aut praeter propter ducentos ultra annos retro sit porrecta. Inde enim (imo et infra illud spacium) incipit p rae vetustate et fingendi licentia, et errandi pronitas, dum n ihil est quo vel temere lapsi possint erigi vel de industria mentientes convincantur. Jam vero Cornelij quidem nostri Taciti aetate, unum apud Germanos annalium genus carmina erant: literarum secreta viri pariter foeminaeque ignorabant. Nec mirum sane, quum illo aevo ne vicinis quidem cultioribus gentibus multus literarum usus fuerit. Acceperant Galli a Massiliensibus Graecis literarum characteres: sed ijs ad epistolas quidem et rationes patrio
sermone scribendas utebantur, leges tamen et sacrorum ritus ne J. Caesaris quidem tempore ijs exptimebant, multo minus gestas res. In Hispania praeter colonos Phoenices et Graecos, solis, Strabone auctore, Turditanis olim literarum rudis quaedam peritia fuit: memotiam tamen illos rerum parce consignasse indicio est, quod quae Trogus, Varro, Plinius de Hispania prodiderunt nullis scriptorum testimonijs confirment. Similiter in Britanniâ nullam rerum memoriam vel Julius Caesar vel multo post C. Cornelius Tacitus invenerunt. Etsi vero in ijs terris, sequentibus seculis, exortum aliquid literaturae per Romanos sit: interim tamen Germania literas perrexit ignorare. Non enim erat unde eas sibi acciperet, quum Romanos odio plus quam Vatiniano prosequeretur. Multo post tempore Latinis characteribus Francicum sermonem exarare conatum, difficultate tamen territum id omisisse Carolum Magnum Caesarem, testis est Eginhartus. Nec vero, tametsi unus alterque post idem conatus sit, in morem statum id abiit, sed vix ante seculum Christianum tertium decimum frequentatum. Antiquissima certe Imperij constitutio quae nostratis sit linguae Friderico II. Caesare condita est anno M CC XXXVI: quare ejus rei ur in solitae hactenus disertim meminit Godofredus Agrippinensis ad S. Pantaleonis monachus. Neque credo memoriam aliquam rerum paterno sermone ante isthaec tempora consignatam usquam reperiri: hactenus sane nihil tale editum in lucem est. Quaecunque ergo monumenta a nostris majoribus tradita sunt literis, si illud aevi antecedant, peregrino sunt sermone exarata. Nec tamen aliam temere linguam potuerunt adhibere quam Romanam: quum ea sola inter omnes vicinas olim scripta sit, ea sola culta. Quî vero aut potuerint aut voluerint quidquam illo sermone chartis committere, prius qua illa coeperit in pretio esse? Licet autem
observare, Romani sermonis usum aliquem in Germanicis populis demum cum pietate Christiana incoepisse: atque ea propter quo citius aut serius hac sunt im buti, eo etiam vetusta aut recentia magis illius exordia esse. Non dico neminem quemquam Germanorum antehac Romanam linguam calluisse: absurdum enim id dictu fuerit, quum jam a Caesaris aevo Germani in commilitium sint a Romanis assumpti et vel ex Tacito constet Arminium illum Cheruscum Latine locutum. Tantum in pretio aut magno quodam usu (ut nunc fit) eam ante religionis nostrae primordia liberis Germanis gentibus fuisse, inficior. Sed quid opus verbis est, quando pro se restimonium res dicit? Etenim, aut quae Christianismum antecedant, aut quae alio sint sermone scripta monumenta, nullus Germaniae populus ostenderit: quin imo quo quis aut citius aut serius nomen Salvatori nostro dederit, eo magis minusve antiquam suarum rerum memoriam habet. Haud nescio jactari ab Arctois gentibus rupes Runicis quas appellant literis a remotissimis usque seculis loquentes: ast vero (quod illarum pace liceat proferre) primum, nihil tale habet Balthico marisubjecta Germania, quae et nobilissima est et Imperij Romani nunc gaudet cognomento; deinde, non multum illaerupes habent rerum antiquarum; quaedam postremorum multa ficta narrando fidem omnium vehementer suspectam reddiderunt. Certe longe hoc monumenti genus etiam infra Americanos Quipos viderur collocandum.
Quae conditio ergo sit literis traditorum domesticorum nostrorum monumentorum, quaeve corum antiquitas, hinc manifestum est: de ijs qnae literis consignata non sunt nunc dicendum. Horum autem duo quasi genera recensentur: alia enim numeris sunt inclusa, alia sine isthoc vinculo vulgi sermonibus ac memoria constant. Neque enim haec potuerunt
majoribus nostris deesse, quum natura mortales omnes actorum aliquam memoriam circumferamus. Vt autem de posterioribus primum verbo aliquid moneam, nemini non apparet quantum illis sit fidei tribuendum. Notum quippe, majores nostros ut ingenio non excultos, ita posteritatis parum curiosos fuisse. Neque enim tam gloriae in longum extendendae fuerunt studiosi, quam recti conscientiae; optimus quisque facere, quam dicere; sua ab aliis benefacta laudari, quam ipse alioram narrare solebat. Porro in quam famam omnes consenserunt eam haud de nihilo esse fatendum sane est: at quae paucis constat auctoribus parum profecto certi habet. Itaque licet fortassis nobis affirmare, nihil eorum temere credendum esse quae traditione hujuscemodi duntaxat subnixa, Christianismi initia annis ducentis antecedunt: quoniam hoc cumprimis spatio fides talis memoriae circumscripta est, quem ad modum et supra diximus.
Ast carminum certior forte est veritas. Et sane est hoc antiquissimum nobis annalium genus. Ncque enim tantum uno id loco jam olim C. Cornelius Tacitus asseruit, sed et alibi Arminij gesta majoribus cantata idem affirmavit. Laudat cantilenas Gothorum Ansibus dictas Jornandes Germanicorum scriptorum antiquissimus. Earum in Langobardica historia meminit et Paulus Warnefridus. Ex iisdem Wasthali historiam ad Clodovaeum usque per annos DC CCCC XXVI conti nuasse memoratur Francus Hunibaldus. Nec raro ijs utitur in Danica sua historiâ Saxo Sialandicus, et avorum memoria in annalibus Bajoaricis I. Aventinus, ut alios nunc silentio praeteream. Sed enim haud pauci et in doctorum ordine, qui non dubitant illorum fidem Graecorum Latinorumque testimoniis in ambiguo anteferre. Sed nemo quidem temere illa carmina rejecerit: si enim nullo alio saltim vetustate se commendant, et dubio procul nonnihil
quoque trahunt ex vero. At vim certae sententiae in ijs collocare, nescio an non fuerit vestigia in lubrico ponere. Quis enim a Poetis veram exigat rerum fidem, quorum ars omnis in fictione est? Quis veritatem credat servatam integram infida paucorum plerum que, partiumque studijs deditorum memoria? Porro laborasse jam olim carminum nostrorum fidem vel ex eo constat, quod Taciti tempestate, celebrarint Tuisconem Deum terra editum et filium ejus Mannum, alia adhoc plures Deo ortos, originem gentis nostrae conditoresque: quae falsi damnant sacri Hebraeorum codices, fictionis ob vetustat is licentiam ipse Cornelius accusat. Taceo, illa quae ex ijs sive Hunibaldus, sive Saxo, sive Aventinus, sive alij ad ducunt, aut nullius esse momenti, aut ejus notae ut fidem ijs habere sit Romanis detrahere. Neque vero haec sententia in majorum vergit dedecus: similis enim conditio et aliarum est cultissimarum gentium. Quippe antiquissimae Graecorum res fabularum tormentis sunt jactatae; quare et C. Lactantius poet as multo antiquiores ait, esse, quam historicos et oratores et caeteragenera scriptorum. De Britannorum Bardis hunc in modum canit Lucanus:
Vos quoque qui fortes animas belloque perempt as
Laudibus in longum vates diffunditis aevum,
Plurima securi fudistis carmina Bardi.
Quid vero de ijs ut et illis, quos nunc Scoti Seneciones appellant, sentiendum sit, perdocte gravis auctor G. Buchananus dudum explicavit. Ferme autem gemini hi fuerunt nostris illis majorum vatibus: ut idem de utrisque judicium sit ferendum.
Verum patet hinc in universum, quanti facienda sint quae aut exteris scriptoribus indicta, aut contra quam illi tradidere, de majorum memoria nonnulli deprompta sibi profitentur. Nempe aut fabulosa esse ac commmentitia, aut
vero dubia atque incomperta. Proinde, ut suarum rerum tempora Graeci olim in [gap: Greek word(s)] distin xerunt; ita fortassis haud absurde, si inter domestica sit standum, nobis quoque memoriae historicae cognomento sola illa quae literis a Christianismi initio usque est consignata, appellanda est: carminum aliarumque narrationum [gap: Greek word] fides fabulosa, reliqua spissae tenebrae aestimanda.
Quod si ergo rerum nostrarum antiquiorum notitiam aliquam certam placuerit comparare, manifestum est pcregrina in primis scripta Graecorum Latinorumve (quos penes literarum in Europa olim gloria stetit) consulenda esse. Ex Graecis tamen non multum fortasse praesidij quis caeperit. Etsi enim illa gens mirandae fuerit ad extera pariter ac domestica cognoscenda curiositatis: tamen, multis demum post florentissimas res AEgyptiorum, Chaldaeorum, Hebraeorum et Phoenicum seculis, excoli literis coepit. Itaque (ut recte scribit Flavius Josephus) primi qui historias apud eosconscribere tentavere, Cadmus Milesius et Acusilaus Argivus, et post hunc quicunque alij fuisse memor antur, paululum Persarum contra Graecos expeditionem praecessere. Quin constat, nullam illis certam temporum seriem ante illa ludicra Iphiti instituta fuisse observatam. Ergo, sicuti suis in antiquitatibus infantes fuere, (quod jure olim exprobratum Soloni ab AEgyptijs est,) ita peregrinorum in rebus minus sapuerunt quam infantes, adeoque frustra ab illis primordia rerum nostrarum exspectaveris. Deinde, netum quidem quando omni doctrinarum genere claruerunt, ea quae ad septemtriones aut alias paulo remotiora erant, habuere comperta: quod cum res ipsa loquitur, tum vero non dubitavit fateri locupletissimus testis Strabo Amasenus. Omnes enim aquilonares atque occidentales populi uno confuso Scytharum nomine comprehensi sumus, donec paulatim distinctiora illa Celtarum Iberorumque cognomenta
invaluerunt. Neque enim nos priscis illis Graecis alio nomine, quam Celtarum aut Schytharum usurpamur; Germanorum appellatione plane tum ignorata et multo post demum reperta. Apud primum Aristotelem legimus memoratos Harcynios montes: ne quis laudem hanc cum J. Caesare Eratostheni eat adscriptum. Post hunc, Pythiam Massiliensem de succini in Germaniae littoribus collectione haud multum vero absimilia prodidisse, ex Plinio discimus. Tametsi enim illum mendacij nugarumque accuset Strabo, apud illum tamen principem cernere est Teutonorum, Gutton umque, Basiliae item seu (quod Timaeus maluit) Balthiae insulae memoriam. Praeter haec vix quicquam nostrarum rerum in antiquis Graecorum scriptis reperimus: cum, quod alias ea tempestate prae feritate morum raris commercijs humanum genus sibi invicem fuerit notum: tum vero, quoniam praeter succinum et ferarum pelles (horum enim vetustissima apud nos mercatura est) nihil illo tempore habuerit Germania quo alliceret emptorem.
Longe notior Romanis fuit gens nostra: ideoque contra plane hic accidit quam quod alibi Strabo dicit, ubi Graeci desiciunt haud multum esse quod a Romanis compleatur: quicquid enim de nostris rebus distinctius atque planius in Graecis legimus scriptis, id omne Romanorum diligentiae debetur. His tamen satis sero coepimus innotescere. Sexcent esimum (ait Tacitus) et quadr agesimum annum urbs nostra agebat, cum primum Cimbrorum audita sunt arma. Ea vero tempestate usque adeo incognita Romanis Germania fuit, ut de Cimbro. rum origine portenta mendaciorum passa sit sibi persuaderi. Non nisi armis autem famam aliquam Romano in populo majores consecuti sunt. Sed cum tempore profecit nostri cognitio, simul ac armorum vis magis magisque mutuo excrevit. Ex quo enim Gallia pulsus a Julio Caesare
Ariovistus fuit, neque Romani dubitavere Rheno trajecto nos patrio in solo lacessere, plurimis seculis rara nobis cum illis pax, nec nisi ad tempus aut infida, donec illorum potentia omnis per nos fracta concidit. Interea vero primum quidem terrae nationesque Rhenum inter Danubium atque Albim sitae ferro igneque ipsa Augusti tempestate sunt perlustratae: mox et reliqua non potueruntig norari, propter mutuas clades aut commercia aut denique et commilitium. Certe jam tum Trajano imperante ita aperta bello Germania fuir, ut licet Stra bo quondam dixisset: quae trans Albim ad Oceanum sunt nobis prorsus sunt ignota: tunc tamen temporis fuerint etiam ipsae super Suevicum mare immensae peninsulae exploratae. Exhorum itaque scriptis num quis dubitetoptime cognosci quae ad res nostras illorum temporum pertinent? Nisi fortasse credideris res cognitas illos mendacijs voluisse incrustare: quod de nemine tamen bono praesumi alias solet; de his scriptoribus nefas fuerit sentire et insanum, utpote quum et hi in alijs fidem doctrinamque suam satis probaverint, et res nostrae alioquin integris legionibus per vastos temporum tractus fuerint perspectae, quale quid non fert mendacium.
Equidem illis, qui in defectu domesticarum literarum, monumentis Graecis et praecipue Romanis, unice existimant insistendum, neminem paulo doctiorem gravioremque calculum suum denegaturum esse prorsus confido. Tantum optarim superesse illa omnia quae olim isti de gente nostra prodiderunt. Praeter enim illa quae in commentarijs suis C. Jul. Caesar memoriae reliquit, aut ista quae sparsim in varijs libris alijs etiamnum invenire est, jam olim praeclara plurima sunt consignata, proprijs etiam hujus ipsius argumenti voluminibus, quae nobis post aevum invidit. Sane T. Livium haud pauca de gente nostra memorasse ex epitomatore ejus
constat. Scripserat et Asinius Quadratus de Germaniâ, Strabone et Agathia testibus. C. Plinius bellorum Germaniae libros XX. confecerat. Vttamen horum desiderium aequius feramus, unus libellus C. Cornelij Taciti effecit. Vt enim illis tempore posterior est, ita dubio procul magis comperta Tacitus omnia habuit, adeoque fide scripsit certiore. Non in laudes viri digrediar, ut quem constat familiam ducere omnes inter historicos, qua prudentiam, qua sincerum mentis judicium, qua postremo ipsam dictionis gravitatem. At patriae nostrae non possum non gratulari, quod ipso in hostico hominem hunc dignitate, doctrina, prudentia atque eloquentia plane maximum, scriptorem invenerit ac laudatorem. Haud ignoro tantum virum a nonnullis nostratium fictionis postulari: doleo duntaxat tam malam pro optime meritis gratiam referri. Quur credamus ignotam illi Germaniam fuisse non est, quemadmodum et ante ostendimus. Et vero quantulum aut Rhenuus aut Danubius obstabat illo tempore, quo minus nota Romae Germania fuerit, quum utriusque am nis litt ora pluribus legionibus defenderentur, et in media Roma miles Germanus excubaret? Diligentiam autem viri circa res nostras inquirendas loquuntur scripta: utpote quum nemo de nobis plura, nemo certiora prodiderit. Neque vero est quur fidem ejus habeamus suspectam, propterea quod ab J. Caesare, Plinio, Strabone atque alijs diversa nonnunquam narret. Facile enim probatu est pro hujus sententijs sequentium seculorum monumenta facere. Vt taceam per sese liquere, illis minus comperta fuisse nostra prae novitate; quando dies diem docet. Nec, etsi non Saxonum, non Francorum, non Bajoariorum, non Thuringorum nominatim meminerit, ideo oscitanter scripsisse Tacitum aestimandum est. Namque alias multis probavimus, Chaucorum titulo Saxones, Cattorum Francos, Marcomannorum
Bajoarios, Cheruscorum et Hermundurorum Thuringos illiusurpatos? quamquam non ijs quibus nunc sedibus aevo Taciti usos, quodque soli inter Germanos Frisii antiquo adhuc nomine nuncupentur, qui et ipsi tamen pomoeria sua multum dilataverunt, in Oceani littora, a Chaucis et Cimbris forte deserta, dissusi. Quid? quod ne posterorum quisquam hanc illi palmam fecerit dubiam? Ipse ille princeps vulgo creditus Geographorum Cl. Ptolemaeus, in Germania cisr henana quam turpiter multipliciterque sit lapsus, item transrhenanam Germaniam omnem quam misere turbaverit, novissima vetustissimis, imasummis confundens, a doctissimis est viris demon stratum, et quidem ipsis ijs qui ne Pelusio quidem proxima recte abillo descripta annotaverunt. Neque vero alia ratio quam haec una est, quur magno quidam ingenio viri, quum antiquissimas res nostras tantum ex monumentis Graecis Romanisque petendas recte censuissent, quicquid multo studio argumenti hujus comportarant, quicquid ut ita loquar tensis ingenij nervis inquisierant, id omne ad Tacitum ceu ad cynosuram atque amussim quandam narraverint. Id enim, ut alios sileam, et Beatus Rhenanus et Andreas Althamerus et Jodocus Willichius praestitere. Nec filum aliud secutus nuper Philippus Cluverius princeps Geographorum nostra tempestate: qui tribus Germaniae antiquae scriptis libris tantum conatus omnium superavit, quantum ingenij viribus et istarum literarum usu mortales plaerosque antecelluit. Ego quoque (ut liceat et hoc addere) libelli illius admirabili et eloquentia et prudentia et sub brevi sermonis tegmine incredibili amplitudine fui motus, ut quum juvenes aliquot res nostras prima ab memoria usque docere, adeoque reipubl. parare suscepissem, pretium me laboris capturum judicaverim, si quae de republ. aut religione aut privatis moribus, item de gentium nostrarum originibus,
sedibus et gestis rebus, ad priscum illud aevum pertinentia, observata mihi erant, illa omnia ad hujus adeo libelli explicationem, aut dixissem, aut suggerente memoria in calamum et chartam dictavissem.
Sed quid pergo Taciti illud opusculum commendare, quod ne invidia quidem sine rubore contempserit? Quin potius venia mihi petenda est, quod tam multis de omni historiae nostrae studio non dubitaverim coram te, PRINCEPS SERENISSIME, loqui. Et sane crevit praeter sententiam mihi sermo, jamque dudum eos quos initio constitueram limites egressus est. Rapuitscilicet me quamvis pene invitum caussa publicae rei, simulque illa quam patriae Germaniae debeo coegit quasi pietas, apertius nonnihil monstrare viam ad illas artes, queîs sine respubl. nostra salva esse, aut eam quam habet dignitatem tueri, non potest. Tum vero ne quid dissimulem, indignum arbitror facinus, Graeciae gentes et suae nationis et peregrinas respubl. omnes posteritati commendare studuisse; nos vero nostra negligere, ceu haud magni momenti. Et tamen non tantum Imperij ipsum illud corpus, sed et ejus membra multam prudentiam optimasque reip. formas fere non minus quam olim Graecia, exhibent: quippe quum regna in singulis Principatibus, oligarchias in Noriberga et Lyneburgo, democratias in multis, aristocratias plaerisque in urbium, saltim magna ex parte habeamus. Taceo Amphyctionum consessum umbram aliquam, ad Imperium nostrum si conferas, videri, et cum Achaicum tum AEtholicum foedus, quibus Graecia nihil illustrius habuit, abesse quam longissime a potentia et dignitate Helvetici pariter atque Belgico Germanici foederis. Quod igitur pluribus illam viam, qua ad Imper ij rerumque Germanarum itur notitiam, monstraverim, ignosces mihi scio, OPTIME PRINCEPS; praesertim quum ipsemet hac etiam tenera aetate historico studio longe maxime
delecteris, jam tum ingente omnibus spe excitata, fore ut ubi adoleveris praeclarae illae artes civiles, quae nunc temporum injuria tantum non sunt emortuae, tuis auspicijs iterum efflorescant. Certe neque omina desunt id quae promittant, si qua illorum fides est: quando tam multa in felicitatem tuam indies conspirant. Interea Deum venerabor, ut Cels. T. per hos vitae scopulos velit ducere, et pace nobis reddita ad tam praeclaros conatus praeparare. Gestit scilicet animus videre illud tempus, quum, abolito hoc civilis belli monstro, illae artes atque illa studia, tuo multum illustri exemplo, recuperata pristina sua dignitate, rursus excolentur.
QUicunque Germaniam nostram spectare hodie sine gemitu et lacrumis potest, ILLUSTRISSIME PRINCEPS, nae ille aut stupidus est, aut vero tam malus ut prae animi perversitate non tangatur publica calamitate. Ac stupido quidem atque in epto homini nemo facile succensebit: qui vero eo usque processerit malitiae ut tantis malis delectetur potius quam ingemiscat, illum sane ex Germanorum numero ejiciendum, imo ex humanae naturae finibus exterminandum, nescio an non quilibet mecum bonus cordatusque judicaverit. Eo nimirum devenimus miseriae, ut vix illi quidquam
possit addi praeter longam moram; sacris profanisque omnibus pollutis jam imo conculcatis. Neque vero unquam tam infelice fuimus loco, ex quo in unam civitatem Germanici populi coiere, toti autem octingenti sunt anni, quum Caroli Francorum regisrara felicitate, omnis Germania unum sceptrum caepit colere. Etsi enim tam immenso temporis tractu numquam fere sua Germaniae mala defuerint; numquam tamen illa aut tanto cum damno aut tanto cum periculo fuere conjuncta. Neque enim a vicinis quidem habuit olim quod metueret Germania: quoniam in parva atque invalida magnam partem regna tum illi dividerentur, ipsa contra viribus ac magnitudine omnibus longe praestaret. Nam Galliae quidem regnum quod trans Rhodanum nobis est, suos limites ab Henrico quem Aucupem nuncupant, et post ejus filio Othone I accepit: quo Sequani, Sclabi, Leuci, Mediomatrices, inque his Lotharingia, Lucemburgensis, Namurcensis, aliaeque ditiones complures, Germanici juris sunt facti, et uno ut verbo dicam, omne illud regnum Lotharij quod dicebatur aeternis legibus Germaniae nostrae Cisrhenanae conjunctum est. Accessit post Conrado Imperatore Burgundiae sive Arelatense regnum: quo simul Sebusiani, Viberi, Veragri, magna Helvetiorum pars, Allobroges item, et Galli Provinciales, atque adeo quicquid a Jura monte inter Rhenum et Rhodanum ad mare usque decurrit, intra limites Germanici Imperij sunt recepti. Illa ergo tempestate profecto non multum valuit Gallia, nec potuisset illa transgredi hos limites, si, ut primum, ita post Caesarum Regumque nostrorum dignitas mansisset salva. Eodem tempore nec Polonia adeo late patebat: a septem trione sc. Aestyorum gentibus Prussis, Livonibus, a meridie Bohemia, Moravia, atque Vngaricis montibus, ab ortu Russis ac Lithuanis, ab occidente denique Marchia Brandenburgensi
inclusa: a Conrado insuper Saliquo Caesare et fidem jurare et annuum tributum jussa pendere quingentarum marcarum auri. Vngaria etiam numquam sese movere est ausa, ex quo intra fines suos, a Carolo Magno olim Hunnis positos, ab Henrico Aucupe et Magno Othone est compulsa, quin haud semel deliberatum in Ordinum conventu de illa in provinciam redigenda, annitente potissimum fortissimo Caesarum Frederico Ahenobarbo. Eadem ferme conditio Daniae fuit et Sueciae. De Italia vero dicere ineptum fuerit; ut quam paruisse nobis ea aetate certum sit, nunc vero etiam Imperij Germanici leges audiat. In universum ergo aestimanti, unam Germaniam ad Henricum IV tum usque, non singulis tantum vicinis regnis ac populis, sed et universis potuisse opponi, non est quur debeat videri dubium aut vero absimile. Postilla (fateor) magis magisque et lapsa Imperij dignitas pariter, et crevit in vicinis non nullis haud parum potentia. AEternum sc. est illud Livij: Nulla magna civitas diu quiescere potest: si foris hostem non habeat, domi invenit. Erant Germaniae populi animo feroces, manu prompti, bello laeti, assueti latrocinijs: neque nova tentaturis hactenus quidquam fere praeter occasionem aut vires defuerant: Henrico vero IV rege neque illa neque hae amplius desiderabantur. Nam qui antecesserant reges publicorum regni bonorum imprudente profusione, cum rerum gerendarum nervo vim sibi auctoritatemque multum jam praesciderant. Eo quippe vitio ab antiquissimis usque temporibus Germanicae semper laboravere respubl. ut nulla fisci atque aerarij facta distinctione, omnium aeque prodigendi potestas regibus permitteretur, hi vero nullum ejus modum ponerent: quo regna interire necessum est. Accesserat jam tum aliud regnis aeque exitiosum vitium, nimia quorundam procerum, sacrorum praecipue, potentia, caque novo vitio pene hereditaria facta. Namque initio quidem
innumeros in Comitatus quos vocant divisa Germania fuerat: jam tum temporis vero, multis minus circumspecta regum liberalitate in unum corpus concrescentibus, quidam formidabiles suis opibus erant. Et sane tales cum alij tum inprimis quidam erant Episcoporum; quod majus erat vitium: quippe cum hi praeter opes religione etiam armarentur. Aureum sc. est illud Aristotelis scitum: [gap: Greek word(s)] . communis omnis monarchiae custodia est, neminem unum magnum facere, sed plures si ita videatur. muiuo enim sese observabunt. Quod si aliquis magnus faciendus fuerit, non is tamen qui est ingenie audaci. tale enim ingenium omnibus in rebus est turbulentissimum. Tantis autem vitijs laborante regno, quis miretur, regeper aetatem adhuc despecto, immutatam tunc reipubl. pristinam faciem, ac soluta regiae auctoritatis vincula esse? Certe occasionem motibus ejus temporis ab immaturis regis annis datam, jam tum Adamo est Bremensi observatum. Gubernaculo, inquit ille, regni mulier cum puero magne Imperij praefuit detrimento. Indignantes enim Principes aut muliebri potestate constringi, aut infantuli ditione regi, primo quidem conjuncti vindicarunt se in pristinam libertatem, ut non servirent: deinde contentionem moverunt inter se quis corum videretur esse major: postremo armis audacter sumptis regem et dominum suum deponere moliti sunt. Atque ille quidem jam adultior, qua erat animi magnitudine, recuperare pereuntem dignitatem haud segniter profecto laboravit: sed neque satis omnia prudenter fortassis egit, et intervenere nonnulla fatali quadam adversitate, quae penitus ipsum tandem regno atque omni plane auctoritate exuerunt. Nec vero prudens quis forte lauda verit, quod ab Episcopis in ordinem redigendis
reparandae dignitatis initia voluerit facere. Quin nec id forte satis caute inceptum, quod quum Saxonicorum Principum potentiam praecipue suspectaret, eamque vellet imminutam; militari licentia irritari ante cos passus, mox uno illos impetu ad obsequium cogere conatus sit: quum tamen nec rebus satis esset firmis, et praetererea jam tum cum alios Principes tum inprimis Episcopos multis offendisset injurijs, adeoque in impietatis ac injustitiae opinionem se conjecisset: queis regiam vim affectanti nihil est perniciosius. Neque vero ita tractandi sunt, si qui sint feroces, altiusque excreverint quam regiae intersit dignitatis. Sapientissime sc. Aristoteles jubet: [gap: Greek word(s)] : Atque si alicujus potentia videatur dissolvenda, erit hoc sensim ac paullatim faciendum; nec universa simul auferenda. Praeterea abstinendum omni contumelia. Idem non minus prudenter suadet, debere regem, [gap: Greek word(s)] : videri semper ea maxime curare quae ad Deos pertinent. Hisitaque rebus quum randem inauditum hactenus fulmen Pontificium ex Italia accederet, fieri aliter non potuit, quam ut regiae majestatis quod supererat magna prorsus parte interiret. Et interiit certe, quando Principatibus alijs jam ante factis pene hereditarijs, Episcopatuum etiam atque Abbatiarum collationes quas appellant regio arbitratui sunt ereptae. Bene enim Onuphrius Panvinius in vita Gregorij VII scribit, eo ipso majestatem et dignitatem Imperij Romani eversam; dimidium Imperij ab Imperatore sublatum, imo ea fundamenta jacta, quibus illius potestas omnino labefactaretur. Ita sc. sese res habet: tantum quis valet quantum aut poenis aut largitionibus valet: metu autem sublato, et sinec quod a te speretur supersit, simul et auctoritas omnis concidat necessum est. Neque vero post multum est relictum
Imperatoribus, quo animos male subditos sibi con ciliarent: itaque et paulatim magis magisque dignitas eorum imminuta, et regnum varias in partes vix leviter mutuo connexas discerptum est. Non enim eo ex tempore tam serio de reipubl. magno illo et integro corpore conservando fuit actum, quam quo unusquisque communi corpori sese subduceret, privatimque potentia aliqua parta regiam vim inter suos exerceret. Eo sane factum, ut procedente tempore nonnullae Imperij veteres portiones in libertatem se vindica verint: nonnullae opibus in aliorum formidinem creverint, redactis jam illis olim infinitis Comitatibus ad paucos: quod ipsum quidnam minitetur haud latet peritos rerum. Certe cum in locum denique res venere, ut vix quidquam superfuerit amplius quo unitissima ante regni membra ad communia consilia continerentur, praeter Turcicae potentiae et proscriptionis metum: donec Friderico III et Maximiliano Caesaribus de arctius conjungendis Germaniae Ordinibus magis sedulo coepit actitari. Et vero eo consilio in Circulos, quos vocant, Germania divisa est. Nec illud non merito laudaveris: si non et ist haec divisio unitati reipubl. nonnihil fortassis impedimento sit. Adeo sane noxia civitati omnis distinctio est, ut vel locorum aliqua varietas atque intercapedo seditionibus sufficiat alendis, quod prudentibus notatum. Fatendum tamen omnino est, post deminutam regiam auctoritatem, huc illuc dilabentibus Imperij membris, non melius remedium aliquot fuisse seculis adhibitum. Certe abs illo si fuisset, jamdudum Germania in partes dissoluta inque se mutuo ruens interiisset. Taceo et paci publicae eo consultum esse, et legum auctoritati; quae sine cogendi facultate ludibrium justitiae sunt. Nonnullis sane leviter mutatis et paucis additis, si non ad proferendos limites aut recuperanda amissa, ad defendenda tamen quae supererant, inprimis ad libertatem
Ordinum conservandam illis institutis sufficere sibi Germania potuit. Sed vix coeperat illa constitutio, quum exorto religionis dissidio, ita statim Principum populorumque animi sunt distracti quam antehac numquam; enatisque religionis aut causa aut praetextu varijs factionibus effectum est, ut optimo instituto, quoque uno pene Germania stabat, suus fructus idemtidem hactenus defuerit: donec hoc eivile bellum, omnium queis Germania unquam laboravit funestissimum et mole maximum, illam pariter et bonas leges caeteras sustulit ac conculcavit. In eas sc. angustias Germania conjecta est hodie discordiis nostris, Illustrissime Princeps, ut antegressa mala ludum jocumque prae hisce merito dixeris. Nocuerunt enim plurimum quidem istae post Henricum IV regem innumerae pene factiones, effeceruntque ut, sublato nostri metu, vicini populi primo imperium detrectari, mox et partem Germaniae decerpi, impune posse didicerint: hi tamen et damni minus poterant dare, utpote initio ipsi quoque non multum validi, et minus etiam sunt ausi memoria antiqui roboris nostri adhuc durante, neque ita ut nunc singulorum attritis viribus, animisque omnium distractis in diversa. Neque vero aliam ob rem quam propter intestinos majorum motus et Polonia et Italia paulatim imperium exuit Germanorum: neque alia fere de causa transalpinas regni partes invadere Galli, Poloni, alijque sunt ausi: certe non alia occasione multi Imperio subditi Ordines propria sibi domi regna coeperunt condere. Haec quippe omnia Opt matum nostrorum cum Caesare Henrico IV bella statim excepere. Quod quoniam de Polonia quidem, scriptor ejus aetatis accuratissimus, I ambertus Aschafnaburgensis, sapienter memoriae tradidit, forte haud abs re fuerit illum heic audiri. Dux Polonorum, inquit ille ad annum MLXXVII, qui per multos jam annos regibus Teutonicis tributarius fuerat, cujusque
regnum jam olim Teutonicorum virtute subactum atque in provinciam redactum fuerat, repente in superbiam elatus propterea quod Principes Teutonicos cerneret domesticis seditionibus occupatos, nequaquam ad inferenda exteris gentibus arma vacare, regiam dignitatem regiumque nomen sibi usurpavit, diadema imposuit, atque ipso die natalis domini a XV episcopis in regem est consecratus. Quae brevi post comperta, Principes Teutonicos, quibus reipubl. dignitas curae fuit, graviter affecere. Sibique invicem succensebant, quod dum intestinis inse atque insua viscera odiis saevirent et digladiarentur, potentiam opesque barbarorum in tantum aluissent, ut jam tertio Dux Boemicus regnum Teutonicum ferro et igne populabundus peragrasset, et nunc Dux Polonorum in ignominiam regni Teutonici, contra leges ac jura majorum, regium nomen regiumque diadema impudens affectasset. Haecille; prolixius forte quam ut omnia ejus verba recitari a me debuissent: vere tamen. Queis profecto man ifestum fit, tum etiam temporis, omnibus in partes scissis, damnum civilis discordiae serio nonnullos procerum deplorasse. Et vero redacta quidem post nonnihil in ordinem vicissim est Polonia, sopitis factionibus; iisdem tamen recrudescentibus in immensum, Friderico II Caesare potissimum, cumque illo concidentibus majori ex parte regiae dignitatis reliquijs, illa ad ingenium reversa non tantum penitus Imperij sese legibus subduxit, sed et Jagellone rege in eandem rempublicam concedentibus Lithuanis, ita crevit, ut nec dubita verit, praeter Masoviam, AEstyorum gentes, Prussos inquam et Livonos, nobiles profecto Imperij Germanici portiones, sui juris efficere. Minor fuit Italiae fortuna, et ipsa quippe factionibus laborante; quantum tamen contra nos post funesta ista Henrici cum proceribus certamina fuerit ausa, quantumque extulerint nonnulla Lungobardici regni urbes caput suum, in quam potentiam curia Romana Germanicis illis motibus surrexerit, quomodo denique
novum ibi regnum conditum erepta Apuliae proviacia; nemo ignorat nisi rerum ejus temporis imperitus infans. Is vero fuit exitus: ut qui Fridericum II sequuti sunt Caesares, contenti fere jura sua antiqua per factiones Gibellinicas conservare, praeter augustum Imperatorium nomen, umbram potius pristinae auctoritatis retinuerint in Italis quam vim certam imperij. Non alia autem occasione et Arelatense regnum in Galliae potestatem pervenit. Interceptum enim initio illud esse Rudolpho rege, summe debilitata post interregnum publica Caesarum auctoritate, et componendis turbis occupato Rudolpho, memorant annales. Obtemperabant quidem etiam ante minus quam par erat regiones illae: sed et illud reipublicae vitio fiebat, quum summi ante imperij jure Caesares nostri post Conradum illis praefuissent. Quicquid sit; certe quod illius regni plaeraque hodie Gallici juris habeantur, sive fiduciarium illud jus sit sive pleni dominij, (neque enim id disputare nunc meum est) intestinis profecto dissidiis debet Germania; coactis tandem Caesaribus quacumque beneficij specie donare quae ipsis nolentibus tamen possiderentur. Jam Mediomatricum urbem, Tullum item ac Virodunum, qua Galli ratione suae ditionis fecerint, quum patrum memoria sit gestum, neminem potest praeterire: sicuti neque id temere quempiam fugit, quantum in Italiam aut Carolus VIII sit ausus aut post illum successores tentaverint. Interim videlicet dum decrevit regia dignitas apud nos et respublica in partes minuta est, alibi contra crevere in immensum civitates, aut productis limitibus, ut apud Polonos, aut vi regnantium aucta, ut in Gallis. Nam Poloniae quidem regnum vastissimo hodie spacio a nobis in Pontum nsque Euxinum, ab Ungaria item ad Suevicum seu Balthicum mare extenditur; quum olim istis quos ante significavi terminis coarctaretur. Non multa etiam secula effluxere, quum regum
auctoritas in Gallijs pene precaria magis esset quam suae spontis: at postquam Ducatus Comitatusque, quorum et apud illos magnus olim numerus atque regibus aemula poten tia crat, non ad optimates ut in Germania sed in regum devenere potestatem, simulque pulsis Anglis et emortuâ Burgundicâ domo cesserunt formida biles factiones, auctis opibus additum regibus robur maximum est; adco ut jam seculo integro amplius, qui sua ante hac tuebantur aegre, Europae universae fortunam non levi nunc ex parte moderentur. Eadem vero conditio est et reliquorum fere regnorum omnium. Ungarorum enim etsi multum sit labefactatum, tantumque non penitus excisum, in illum tamen locum accepimus longe potentissim am Othomannicam tyrannidem; adeoque nullo hodie latere magis metuere habemus nobis quam illo ipso, cervicibus nostris imminente hoste non minus crudeli ac inhumano quam valido et feroci. Quae item memoria (ut in Septemtrionem me convertam) aut ipsa meminit aut audivit ex majoribus, Suecorum auspicijs in media Germania gesfum bellum, quale nostra aetas videt maximum? Quae secula tam compositam Danorum rempubl. memorant, quam est hodie? Quando omnis Britannia uni paruit? Ne dicam de Russorum imperio, quam illud vastum Tatarorum plurimis subactis caeperit esse nuper primum. Jam Hispania quis ignorat, aut quo terrore totum terrarum orbem compleverit, vel quam recenter dem um formidabilis illa esse ceperit? Tangere enim isthaec nunc satis est; memorare fuerit inane ac superfluum. Sed quum tanta sit omnium circumcirca regnorum potentia hodie; quum que discordiae nostrae civiles jam dudum damnitantum potuerint dare, validioribus ad huc rebus nostris, adversariorum autem minus valentibus; quum denique jam olim istae despectabiles nos reddere potuerint, quae tamen numquam in hunc modum exarserant:
quid sperare hodie habemus, Sapientissime Princeps, quid habemus nobis polliceri? Neque vero inter potentes tuto quiescas. Ubi dominatus quaeritur pax aut tranquillitas tua irritamentum est servitutis. At vero bellis intestinis implicita gens non nisi civilia cogitat, nil metuens nisi civile, de reliquo secura, quasi aut a nemine videreretur aut medios inter amicos ageret. Idemtidem etiam id solet fieri, quod alibi ait Titus Livius, ut pars quae domestico certamine inferior est externo potius se applicet, quam civi cedat. Sic odio praesentium videlicet agitantur saepe partes, ut sperent salutem ab ijs etiam, quos suae saluti insidiari, aut non ignorant, aut remota paululum affectus nebula ignorare non possent. Utinam vero non etiam nobis contingat, quod vere olim de Romanis divinavit Crispus! Ego sic existimo dicebat llle ad Caesarem, quoniam orta omnia intereunt, quâ tempestate urbi Romanae fatum excidij adventarit, cives cum civibus manus conserturos. Ita defessos et exsangues regi aut nationi praedae futuros. Aliter, non orbis terrarum, nec cunctae gentes conglobatae, movere aut contundere queant hoc imperium. Accerte non etiam nostrum Imperium vel uniti vicini populi omnes, vel remotiores quique lacesserent impune, si concordes ageremus, et idem volentes idem nolentes consuleremus in commune. Contra quam plane quum a nobis fiat, prohibeat saltim Deus id omen, transferatque in hostes malum illud, quod prudentia nobis metuendum judicat. Neque tamen externis tantum patet ad ictum civitas suis dissidiis, sed et ipsis civibus, ipsis amicis ejusdemque sacramenti hominibus, maxime ubi veram atque sine exceptione victoriam qui expresserint. Habent quippe illi tum in manu rempubl, inque arbitrio suo, quam ut velint in pristinum reducere statum, vix possint tamen, prae acceptae injuriae memoria et metu vindictae. Omnia sc. (ut sapienter loquitur M. Tullius) sunt in bellis civilibus miserae:
sed nihil miserius quam ipsa victoria. Quae etiamsi ad melieres venit, tamen eos ipsos ferociores impotentioresque reddit: ut etsi natura tales non sunt, necessitate esse cogantur. Multa enim victori eorum arbitrio per quos vicit facienda sunt. Quotus vero quisque est, qui quum possit non etiam velit dominari hostibus devictis, aut rempubl, illo rursum loco cupiat esse, quo cum esset, ipse non poterat esse loco suo? Nimis dulce est regnare: nihil dulcius certe vulgo aestimatur, quam hostibus imperare. Sic sc. fere res est: ut tyrannis ex victoria civilis belli nata non tam vitio vertenda sit tyranno victori, quam illi qui belli temere auctor fuit: quum movere istiusmodi bellum malitiae plerumque sit extremae, tyrannidem armis partam nolle dimittere, communis hominum impotentiae. Taceo nunc, quanto sit cum reipubl. periculo conjunctum, non tantum si plene alterutra pars vicerit, sed si vel leviter vicerit. Statim utique illa praeponderat, trahitque reipubl. secum partem aliquam; quod profecto communi libertati per est inimicum. Ne illud quidem dicam: quod etsi aequis partibus finiatur contentio, maneat tamen repostum alta mente inflictum utrinque vulnus, haud rursus coeunte facile vera amicitia ac firmâ societate, quâ sine tamen nulla civitas est salva.
Coeterum, quamobrem isthaec reipubl. nostrae mala nunc tango? aut quare pericula, in quae bello hoc civili conjecti sumus, nunc clara quasi in luce propono, quum tamen reipubl. maxime intersit isthaec ignorari? Equidem fatcor, Illustrissime Princeps, nihil magis in rem nostram posse fieri, quam si mala nostra omnis vicinia nesciat: utpote cui per istorum conscientiam maxime vilescamus, adeoque dominatui externo (uti ita loquar) moveamus salivam. Sed quî ignorent, qui ungues in nostris ulceribus habent? aut vero quomodo tegamus quae in orbis universi oculis ita hactenus sunt
gesta, ut et ipse in partes sit raptus, idque vel quo suffunderet pro frigida oleum, vel ne damni alieni communione afficeretur. Nec tamen ego sine causa ist haec sum apud Te conque stus, sed cum ne nihil agerem in patriae incendio, tum ut de optima notâ commendarem istam sapientiam cujus ego auctorem maximum nunc offero. Etsi enim nemo prudens alijs satagentibus cum Diogene dolium volverit, neque rempublicam attingam ego, illorum vero potissimum, quibus ejus curam aut nascendi lex aut sacramentum injunxit, in officio sit consulere in commune: silere tamen et quiescere in utram que aurem, si nihil aliud, saltim privata quae ex publico proveniunt mala cotidiana, etiam me et mei ordinis homines, non permittunt. Etenim nos quidem praeda tantum victori sumus, utque pilas nos agunt excelsi illi terrarum Joves: conqueri tamen, nisi fallor, licet et nobis, quod in praedae veniamus partem; aut durius allidamur solo; forte vero et acclamare ruentibus in periculum illis magnis Dijs, obligamur. Maxime tamen isthaec me loqui fecit cruditionis negocium, et cumprimis civilis sapientiae: utpote quam ex merito commendare philosophiam professi sit, commendare autem non liceat, nisi in scenam adductis reipubl. nostrae ingentibus malis, quae ex ejus cumprimis neglectu (nisi valde decipior) magnam partem hactenus profluxcre, nunc vero emendari nequeant nisi ex illa ipsa remedijs comparatis. Est nimirum (ut bene Tullius loquitur) ars vivendi Prudentia, ut Medtcina valetuainis. Quemadmodum igitur artem suam laudaturi medici interest, haud nesciri vim morborum: ita profecto, quo pateat tandem aliquando hominibus nostris civilis prudentiae non utilitas dico sed plane necessitas, in rem est non tacere quae rempubl, maneant mala nisi provideatur. Satis enim, imo plus satis, luit hactenus Germania negligentius habitae prudentiae culpam: utinam solum tot moniti
damnis rectius sapiamus in futurum! Initio enim regia quae erat maxima auctoritas, et illa sane tempestate longe felicissime evenit patriae nostrae, haud aliâ aeque re quam non observatis regnandi legibus, quas civilis haec doctrina sciscit, concussa est: certe observatis illis staret et ista hodic inviolata, adorarentque etiamnum Germaniae vestigia qui nunc illius insultant cervicibus. Quae deinde causa alia armavit in Principes nonnullos populum subditum, quam eadem regnandi sive imperitia sive incuria? Imo vero quâ alia re factum; ut post collapsam vim regiam, quum respubl. quasi suapte sponte in [gap: Greek word(s)] iret, facile sane fuisset firmam aliquam ac solidam condere non minus quam Veneta est, in varias potius illa partes abierit et pro uno reipubl. corpore natae sint tantum non (si fas est dicere) scopae dissolutae? Enimvero si suus fuisset prudentiae apud nos civili locus, saltim non arma ista induisset Germania, quîs nobilitas cum plebe perit hodie, et omnis patria in cineres ac fa villas dispergitur, triste servitium nescio cui tandem praebitura. Ut vero prudentia isthac neglecta in has praecipue aerumnas incidimus, ita profecto, si quae adhuc spes fuerit salutis, ab eadem diligentius cultâ unice illa exspectanda est. Et vero undenam collabascens aliqua respubl. praesentius capiat auxilium ac ruinae suae fulcimentum, quam ex illa doctrinâ, quae sola novit quid fugiendum publice quid appetendum sit, quae sola periculae damnaque expendit, quae denique spe metuque utrinque libratis sola non ignorat medicinam malorum? Haec est enim, quae (quod ille ait) praesentia ordinat, futura providet, praeterita recor datur. Neque enim est quur in his negotijs, aut Ammonem consulamus, aut petamus Delphos, aut inspiciamus exta, aut aves observemus, aut postremo Chaldaeos nostros interrogemus; quod nunc etiam tot post interdicta divina humanaque multis cernimus esse familiare.
Non enim sunt ij aut arte divini aut scientia,
sed superstitiosi vates, impudentesque harioli,
qui sibi semitam non sapiunt alteri monstrant viam.
Solus in hisce prudens sapit. Soliilli datum imminentia non nescire. Inquantum sane futurorum capax est humanum genus. Etenim
multa tegit sacro involucro natura, nec ullis
fas est scire quidem mortalibus omnia.
Et vero habet et heic locum illud ex arte medica: [gap: Greek word(s)] in morbis acut is non in totum certaesunt praenunciationes, neque salut is neque mortis: quippe quum in illis reipubl, conversionibus non tantum acutum aliquid sit, verum etiam fatale; quod ut a solo Deo est ita solius Dei est scire. Quaecunque tamen humano in his sunt ingenio pervia, illa profecto non astra, non aves docebunt, sed prudentiae oracula.
Corniger haec nobis non altius inprimet Ammon.Ab illis etiam promptius remedia malis nostris impetrabimus, quam Graeci olim Delphis. Haec incorrupti consiliarij, absque gratia, absque timore et spe, ut quorum et causas sola habeant procul.
Et vero in ea incidimus tempora, quando non amplius licet haec negligere inconsulta. Ut enim impetrent veniam suae negligentiae tempora antecessa, haec certe nescio quî inveniant. Scilicet ut secundo vento aut tranquillo coelo, inque alto, longe a rupibus, sine periculo clavus navigij cuivis etiam committitur, inter Syrtes vero aut depreliantibus Aquilonibus ad solum tuto nauclerum recurrimus: sic quieta adhuc republ, fortassis licuerit non advocare semper prudemtiam civilem in consilium, et potuerint illam non male moderari vel detrivio homunciones: at nunc quando summa imis vertuntur, quumque error quilibet
habeat quid lethale, profecto moribus illis (nisi totus fallor) vivere et nefas magnum et summa dementia fuerit. [gap: Greek word(s)] , (ut sapientissime loquitur Aristoteles noster) [gap: Greek word(s)] . Vt corpora bene constituta et naves ad navig andum naut is bene instructae plura peccata citra interitum recipiunt, morbosa vero corpora et naves fati scentes malisque instructae nautis, ne parva quidem incommoda queunt ferre: ita et pessima quaeque respubl. plurimam desider at et accur at am custodiam. Quod si vero prudentiae illius consilia audire vel nolimus vel non queamus, quid superest (aeternum absit vero illud omen) quam ut ferale illud clametur, exequias reipubl. ac libertati Germanicae quibus commodum ire: hem tempus est. Neque enim cum vulgo speremus (quod ille ait) nihil agentibus in sinum de coelo devolatur am victoriam aut prosperam fortunam. Nolle sapere, hoc ipsum est Deum offendere: ut velle, ejus est legibus obsequi: certumque est divinae indicium irae caligo menti offusa. Quod non sacris tantum est literis traditum sed et notum gentilismo fuit, dicente Ammiano Marcellino, manum injicientibus fatis hebetari sensus hominum et obtundi. Quam in sententiam et de fato loquitur Vellejus Paterculus: cujuscunque fortunam mutare constituit, consilia corrumpit. Versus similis argumenti quos recitat Lycurgus sua contra Leocratem oratione, utut sint perelegantes, referre hîc non attinet. Nec vero, etsi stulta etiam in terdum emendet Deus, est quur perpetuum stultitiae praesidium quis sibi polliceatur: rara quippe isthaec sunt nec trahenda in exemplum, certe non in spem secundorum eventuum. Orandum itaque est ut in
sano corpore mens sana sit. Quin imo, haud multum absurde ille apud Crispum: non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; vigilando agendo prospere omnia cedunt. Et certe placata numinis indignatione, quam innumeris hactenus peccatis irritavimus, restituetur providendo quasi postliminio in integrum res etiam, (quantum spero) German orum, redibitque pristinum gentis decus, ita libertate Ordinum temperato Principatu, ut neque in hoc libidinem neque in illis licentiam habeamus metuere, sed sacra legum auctoritate cuncta in officio contineantur. Absit enim ut vel in tenui hac Germaniae fortunâ desperemus omnia meliora, aut majorum gloriam extra oculos collocent Optimates. Etenim regnet modo in singulorum animis cura integri reipubl. corporis, penitusque omnibus sit persuasum: Ducatus, Comitatus, Episcopatus, Abbatias, Vrbes, populosque omnes Germanici Imperij id quod sunt vere esse, h. e. partes non nisi uno vinculo unoque spiritu salvas; et singulis licet invalidis, contra sane tam potentes undique vicinos minus firmis, universos tamen et suis defendendis et terrendis omnium hostium conatibus sufficere. Enimvero hoc animo atque hac sententia obtinente, brevi efflorescent ipsi etiam cineres patriae, stabitque aeternum Germania, firmius longe quam Palladio suo Troja. Certe contraria opinio Germaniae evertendae est orta: etsi olim damnosa minus fuerit quam sit nunc, prae vicinorum impotentia. Haec vero sententia si omnium animis insideret, omnes etiam ad concordiam sese componerent mutuamque amicitiam: qua res quantumvis parvae in sui formidinem solent crescere.
Odijs autem detumescentibus, remotaque affectuum nebula, forte et religionis negotium sese mitius haberet, quo tamen potissimum nunc respublica in partes scinditur, alitur que dissidium nostrum internecinum. Non enim est
fortassis, quur vel in tantis animorum fluctibus tranquillitatem omnem desperemus; si procul gratia proculque odio partium judicia collocentur, nec superstitio fascinet oculos intellectus. Nam quur superstitioni non adscribamus Vatinia num illum inter nonnullos ob religionem animum, vincentem prope furores Judaicorum zelotarum? Quemadmodum enim his religio fuit,
vel monstrare vias eadem nisi sacra colenti,vel beneficium accipere nisi a suis: ita videas et hodie in parte pietatis a nonnullis poni odium hostile in dissentientes, errorum vero nullam gratiam nec veniam ullam. Atque illos quidem non rationali pietate, aut justa Mosaicae legis observantia istam in humanitatem induissenos docuit Salva, tor, partim exemplo proprio, a Samaritide fae mina non recusans et petere aquam et accipere, partim et insig ni parabola de Samaritani nonneminis beneficentia erga viatorem a latronibus prope enecatum. Sed et nostram inclementiam quis ausit amplius in officio Christiani cultus numerare, posteaquam et in inimicos extenden dam benignitatem, et fide infirmum assumendum non ad altercationes disputationum, ex lege Evangelica intellexerit? Servum Domini non oportet pugnare, ait Paulus, sedplacidum esse erga omnes, aptum ad docendum, tolerantem malos, cum lenitate erudientem eos qui contr ario animo sunt affecti, si quando det eis Deus forte resipiscentiam ad agnitionem veritat is. At si tam mitem sese gerere pastorem decet, quei gregis fuerit latrare ac modere? quei pietas fuerit quod in episcopo est im pium? Idem tamen Apostolus haereticum post unam alteramque admonitionem jubet vitandum. Ita est, sed qualem? non alium utique quam eum quem noveris deploratae salutis esse: inquit enim, [gap: Greek word(s)] . Nec tamen, vel ejus hominis omne fortassis vitandum
consortium fuerit, saltim non illud quod occasionem queat objicere corrigendi. Longe vero aliter et ipse tractavit et tractare nos jussit eos, qui ab haereticis decepti spem adhuc relinquunt emendationis. Corinthij futuram corporum reviviscentiam inficiabantur: Galatae Mosis legem impio vinculo annectebant fidei ut necessariam, in aliud plane [gap: Greek word(s)] traducti. At cum his agens Apostolus ipsa mansuetudo est. Monet, increpat, docet, ut fratres, ut sanctos Dei; nihil certe hîc videas durum aut inhumanum. Imo maximus magister ipse, eum qui ecclesiam recusat audire non alio quam publicani aut ethnici loco nobis vult esse; munera humanitatis non tollit, vel caritatis quem limitibus excludit; ut qui ipsemet cum publicanis et peccatoribus ederit biberitque, infirmorum sanitati consulens. Quin desinamus ergo tandem atrocium contentionum; certe ne odia nostra plusquam Cadmea sancto injunctae pietatis titulo venditemus. Zelus iste zelus amarus est, et carens scientia: illa inquam, quae primum quidem casta est, deinde pacifica, aequa, obsequens, plena misericordiae et fructuum bonorum, absque disceptatione, et minime simulata. Veritatem sectemur, sed adolescamus prorsus cum charitate. Illa vero iram cohibet, benigna est, non agit perperam, non inflatur, non agit indecore, non quaerit quae sua sunt, non exacerbatur, non cogitat malum, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Hac sane dulcorandus est noster zelus, ne mendaces simus contra veritatem. Moderatio nostra innotescat omnibus. Non equidem disputabo heic, sitne partium aliqua haereseos nomine infamanda, vel in quamnam ill arum merito hoc probrum congruat; id certum arbitror, verum haereticum non tam errore quam errandi pertinacia censendum, et posse lethales sententias non pessimis ingenijs innasci, adeoque cum haeretica opinione non nunquam catholicum animum consistere; plane ut agere
iniquum quid etiam minime iniquus potest. Quid nos movet vero, quur pejus de nobis invicem suspicemur, quam de Arianis sanctissimus Massiliensium olim presbyter Salvianus? Haeretici sunt, dicebat ille, sed non scientes, denique apud nos sunt haertici, apud senon sunt: nam intantum se catholicos esse judicant, ut nos ipsos titulo haereticae pravitat is infament. Quod ergo illi nobis sunt et hoc nos illis. Paulo post subjungens: Errant ergo, sed bono animo errant: non odio sed affectu Dei: honorare se dominune atque amare credentes. Quamvis non habeant rectam fidem, illi tamen hoc perfectam Dei aestimant caritatem. Et qualiter pro ipso falsae opinionis errore in die judicij puniendi sunt nemo potest scire nisi judex. Interim iccirco eis, ut reor, patientiam Deus commodat, quia videt eos, etsi non recte credere, affectu tamen piae opinionis errare. Quid est, dico, quur alteri alteris pejus audiamus? quur errorum detestatio duriorem de moribus nostris sententiam statuit? Sit tamen ita. Sit alterutra pars Arianis longe deterior, neutra tamen, quantum spero, superat Manichaeorum blasphemam impietatem. Manichaei vero erant, quos vir sanctitate atque doctrina ad miraculum maximus Augustinus, in haec est verba alloquutus: Illi saeviant in ves, qui nesciunt quo cum labore verum inveniatur, et quam difficile caveantur errores. Illi in vossaeviant, qui nesciunt, quam rarum et arduum sit carnalia phant asmata piae mentis serenitate superare. Illi in vos saeviant, qui nesciunt, quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum. Illi in vos saeviant, qui nesciunt quibus gemitibus et suspiriis fiat, ut ex quantulacunque parte possit intelligi Deus. Postremo illi in vos saeviant, qui nullo tali errore decepti sunt, quali vos deceptos vident. Ego autem saevire in vos omnino non possum: quos, sicut me ipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere, et tanta patientia vobiscum agere, quanta mecum egerunt proximi mei, cum in vestro dogmate rabiosus et coecus errarem. Magna scilicet vis est in utramque
partem opinionis inolitae, quaeque ceu cum materno lacte immulsa est, si accedat cumprimis sectae studium, morbus, Galeno etiam mco judice, quavis scabie insanabilior, quo laborantes, si eidem credimus, coeci atque surdi reddi consuevere. Origenis dictum est: [gap: Greek word(s)] . Facilius quis alia sibi consueta exuat, quantumvis illis affixus sit, quam ea quae dogmatum sunt. Quae superbia itaque fuerit et fragilis nostrae mortalitatis dedignatio, tam atrociter animadvertere in culpam ingenij, et humanitatis oblivisci in peccato humanae imbecillitatis? Non ego pravae pervicaciae sum patronus, nec veniam peto vere haeretico homini, h. e. quem arrogantia aut nominis amor sectam facit condere aut fovere, quique factionibus turbat publicam tranquillitatem. Nihil enim tam asperum excogitari posse existimo quo non ille asperius mereatur. Nesceleris quidem purum omnino dixerim, qui illi aures praebens in sectae communionem prolabitur. Tantum ita animadverti in deceptos optaverim, ne non tam interitum illorum curare quam salutem videamur quaesivisse. Et in hos ergo animadvertatur sed sine saevitia: et hi increpentur sed cum lenitate: moneantur sed fraterne; denique ita tractentur, ut et ipsi intelligant, nihil in sese nos habere odio praeter haereticam sententiam, qua nihilominus causa maxime nos doleamus illorum vicem. Sed quo prolabor? Ego vero nihil aliud volo, Illustrissime Princeps, quam periculis in quibus patria versatur praesentissimis, omnes omnino quotquot sumus serio admoneri, ut animos divulsos et factionibus distractos omnibus modis reducamus ad concordiam et commune reipubl. studium: nihil vero esse, ne religionis quidem queis laboramus controversias, quur saltim a curis concordiae et pacis clvilis cogitationes nostras segregemus:
quod enim hinc hostilia inter cives odia exerceantur, non tam pietatis lege fieri quam inani quadam superstitione.
Atque me quidem haud latet, quantum ab hac mansuetudinc absint multorum mores; scio etiam id esse partium ingenium, ut altera vel indigne ferat vel metuat alterius benignitatem; cum tamen et inimicis benefaciendum sit, nihil dubito et nolentibus et invitis et repugnantibus etiam modestiam, lenitatem, caritatemque tam severe nobis mandatam obtrudendam esse. Certe hanc viam primae et incorruptae Ecclesiae Patres contra segreges et errantes insistendam sibi censuerunt. Quale enim hominum genus erant Donatistae? arrogans, impium, haereticum, in circumcellionibus suis etiam saevum ac crudele. Hi vero ipsi erant, quos cum fratrum titulofuisset dignatus, in haec nectare quovis dulciora verba prorupit vir sanctitate eximius Optatus Milevitanus. Ne quis dicat me inconsiderate eos fratres, appellare, qui tales sunt. Quamvis et illi negent, et omnibus notum sit quod nos odio habeant, et nolint se dici fratres nostros: tamen nos recedere a timore dei non possumus. Quos hortatur Spiritus S. per Esaiam prophetam dicens: vos qui timetis nomen domini audite nomen domini: si qui nos odio habent et execrantur, et nolunt se dici fratres nostros, vos tamen dicite ijs, fratres nostri estis. Aetate huic suppar Gregor. Nazianzi antistes longe piissimus dicebat: [gap: Greek word(s)] . Ante utrumque scripserat B. Cyprianus, optare se et consulere pariter ac suadere, ut, sifieripotest, nemo de fratribus pereat, et consentientis populi corpus unum gremio suomater gaudens includat: a fraternitatis vinculo ne erroribus infectos quidem excludens. Isthoc autemsi fuerimus animo (possumus autem et debemus esse) non concutietur respubl. enatis de religione disputationibus nostris, certe non ita ut nunc dissipabitur:
Imo vero fiet, ut affectuum purus mentis oculus clare perspiciat caligantem nunc vitio nostro veritatis solem, utque omnes id amplectentes quod vere [gap: Greek word(s)] est, h. e. qnod ubique, quod semper, quod ab omnibus est creditum, sopitis dissidijs, impacti simus eadem mente, et eadem sententia. Nimirum veritatem cernere non potest oculus odij spisso glaucomate suffusus, utut illa clara sit et solem ipsum gestes manibus. Optimus demum magister lenis oratio est: irrepit quippe in animum latenter sua dulcedine, intimas mox ejus fibras expurgatura. Hieronymi aurea sententia est: Qui modeste alloquitur proximum gratum accipit responsum, et quasi de uberibus in quibus lac quaerebat butyrum exprimit: sed quiinepto verborixam et discordiam ex fraterno corde provocat, quasi necessaria ultr a modum emungens, sanguinem elicit. Et vero, ne desit exemplum, tali plane orationis genere, Arianos, Apollinaristas, Macedonianos, Sabellianos atque id genus aliae haereticorum portenta, vicisse sese et Ecclesiae Catholicae corpori rursus felicissime sociasse, ipsemet testis est ille quem a sanctitate paulo ante commendabamus, commendari autem numquam satis poterit, Nazianzenus Gregorius. Quidni vero audiam us ipsum loquentem, seu canentem potius lenis sermonis ingentem istam victoriam? Igitur quum varia sectarum monstra enumerasset, addidissetque neminem adeo suisse immobilem quin a sese sit flexus; subjungit statim aurea illa a doctissimo abbate Jacobo Billio non minus eleganter de Graeco versa:
Hos pertrahebat dogmatum ingens firmitas:
Flectebat illos ratio docendi mea.
Nec enim per odium, perque contumeliam,
Studio at juvandi, verba promebam, dolens,
Non vulnus infligens: nec, ut quidam solent,
Animos in altum, prosperum ob tempus, ferens,
Quid vero, si et nostro tempore isthuc succederet? Quid, si etc in nobisdulcis sermo istum fructum pariat? ne videlicet amplius et in nobis sit Roboam et Jeroboam, Juda et Israel, Hierosoly ma et Samaria; sed intergerino pariete confracto, qui unius sanguinis uniusque sumus reipubl. etiam unius simus Christi, coalescentibus vulneribus quae ejus corpori dissidiae nostra inflixerunt, et reparata ejus tunica quam militaris furor olim scindere erubuit quidem, nos autem innumeras in partes divisimus. Faxit id sane ille qui et ipsemet caritas ac pax nuncupari voluit, caritatem item ac pacem symbolum suorum jussit esse!
Sed non est hujus loci de remedijs dissidentis ecclesiae ejusque pace disserere; etsi illâ nihil publice privatimque possit esse conducibilius atque ad rempubl. erigendam magis necessarium, quippe quum anima quasi reipublicae sit ecclesia, adeoque non minus vere dici possit rempubl. in ecclesia esse quam vere id olim alio sensu negavit Optatus Milevitanus. Quod si vero tam felix fortuna hoc infesto virtuti et paci seculo non sit speranda terrarum orbi, aut nostrae Germaniae peccata non ferant sortem adeo beatam; utinam saltim fiat prius, ut si non amemus nos prout par erat, saltim
minus nos invicem habeamus odio! Certe et sic erimus felices satis, atque etsi non optime et ex voto, tamen sic satis bene componi iterum tot modis nunc divulsa respubl. poterit; nemo profecto non execrabitur civilium bellorum faces etiam antequam ardeant.
Verum frustra etiam de ordinanda republ. quid speres, quamdiu bello ad hunc modum ardet Germania, simulque domi ac foris hostis ex hoste nascitur. Quid enim inter meram vim et scelera, quae dudum leges omnes suam in potestatem traduxerunt, et jam radices reipubl. subruunt, cogitemus legum robur atque auctoritatem? Scilicet inter arma etiam alias justitia prolabitur, neque nuper primum militia nostra coepit corrumpi; inter civilia autem arma, qualia hactenus magnam partem fuere nostra, etiam moritur jus: militarem item disciplinam (ut ille ait) in pace inexor abilem discordiae civium resolvunt, paratis utrinque corruptoribus et perfidia impunita. Eo vero eo usque illa redacta est, ut quae flagrante porro bello supersit spes emendandi vix appareat: in omne fas ac nefas venalibus uroium nostrarum purgamentis. Igitur nihil etiam est quur vel dicamus de illo meliore statu quidquam, nisi pace ante facta caveatur ut ne ille nullus sit; penitusque sit persuasum animis illud Homeri:
[gap: Greek word(s)] .
Absque cognatis, injustus, et sine domovagus ille
est,
Qui delectatur bello civili difficili.
Tunc vero demum suus cum fructu legibus et optimis consilijs erit locus: tunc ordinari rectius respublica poterit: denique tunc et vulnera quibus hactenus laboravimus poterunt sanari, et feraleillud ecclesiae bellum, quo inprimis Dei indignationem provocamus, sopiri forte poterit fraterna caritate. Caeterum isthaec ut effici aut possint aut debeant, et arrogans
sim si me scire profitear, et si dicerem non sim ferendus. Nequo vero opus etiam est, ut praeter ea quae priscis seculis in hujuscemodi malis sunt adhibita, novum aliquod nunc excogitemus. Eadem quippe semper fabula agitur humanarum rerum, tantum mutantur personae: quaeque nunc nos, civitates semper multas afflixerunt, quarum aliae ad optima consilia, aliae ad interitum ijs sunt redactae. Spero autem nobis usu eventurum, id quod arboribus qui cuneis divelluntur. Scilicer ut illae excussis cuneis magno impetu unoque momento ad sese redeunt, ita ad concordiam atque unitatem redituros nos omnes, ubi rejecti fuerint qui nos ad libidinem suam distrahunt. In quibus omnibus satis fortassis a consilijs nobis esse poterunt antiqua prudentiae civilis monumenta: ne denuo Bodinum aliquem quis censeat desiderandum. Namque ille ad scribendos suos de republ. libros compulsum se affirmat Galliae calamitatibus, quas a civilis artis ignoratione, velut ab errorum omnium fonte derivatas animad verterit. Sed etsi nos eadem imo majora tangant mala quam tum Galliam affecerunt, non tamen vel Bodinum ipsum consulere est necessum: imo nisi valde fallor haber verustas consiliarios Bodino ipso non paulo prudentiores, certe accuratiores uberioresque. Ne enim quid de Platone dicam, cujus de republ. et legibus libri nescias in invidiam priorum temporum exstent an vero potius in opprobrium tempestatis praesentis: Aristoteles profecto in nobili etiam illo opere quod habemus, non tantum nihil eorum omisit quae ad integrum corpus Imperij faciunt, sed et illa docuit quae ad singulas Imperij partes requiruntur, quorum pleraque frustra quaesieris in Bodino. Neque vero difficile fuerit fortassis pronunciare, quae reipub. forma quam optime conveniat ingenijs Germanicis, si sequare illa quae ab hoc viro longe praeclarissime tertio libro disseruntur. Quem vero fugiat quibus erroribus
respubl. Imperij in hunc locum pervenerit, aut quae remedia sint adhibenda, quocunque tandem illa flectenda sit, in regiam sc. aut optimatum, aut mixtam ex utraque gubernationem, cui animo penitus infixa haerent quae ab ipso de rerumpubl. conversionibus conservationibusque disputata sunt? Tantum sane abest plura horum Bodinum habere, ut vix diligentissimus ille tyrannorum ex Hetruria doctor in suo quid argumento post Aristotelem contulerit. Quid, quod tametsi in tam varias [gap: Greek word(s)] , principatus, mixtosque status divisa sint Germaniae membra, peraeque tamen omnia rationem conservandae suae reipubl. ex Aristotele possint capere, ex Bodino non item? In proclivi est sane hujus periculum facere. Tacebo enim nunc quam confuse docuerit Bodinus, quamque minus commode historias rerum publ. philosophiae civili miscuerit, quae ab Aristotele prudentissime sunt sejunctae et suo loco traditae. Neque enim nunc contendere inter sese viros hosce animus est: quum et oratione illa qua Aristotelem laudavimus jam tum ex parte id factum sit, et alias forte diligentius simus praestituri. Tantum nihil caussae credimus esse, quur in hisce nostris aerumnis alium magnopere consiliarium desideremus quam Aristotelem. Quanquam etiam haud parum in rem fuerit et aliorum consensum vidisse, et historiarum testimonijs penitus confirmari. Nam historia altera magistra civilis est vitae: estque in illa hoc praecipue salubre acfrugiferum, omnis te exempli documenta in illustri posit a intueri, ut inde tibi tuaeque reipublicae quod imitere capias, inde foedum incaeptu foedum exitu quod vites. Minus tamen apta est magistra, minusquefida ipsamet civili philosophiâ, ex historijs usuque rerum magno judicio jam exaedificatâ: quod historici assectibus obnoxium plaerumque judicium gerant serviantque tempori, nec cujuslibet sit certam regulam ex singularibus eventis struere. Hae sane me causae impulerunt,
Princeps Illustrissime, ut quum ante biennium lectissimos aliquot Academiae nostrae juvenes civilem prudentiam docere instituerem, non meopte Marte novum aliquid conscribendum, nec aliquem tempestatis nostrae auctorem ex thymelilico forte recoctum sumendum in manus, duxerim; sed solius Aristotelis vestigia sumpserim mihi calcanda. Ast eo necessitas statim imposita mihi simul fuit, novam operis Aristotelici editionem procurandi, quod exempla deessent auditoribus; jacente passim hac prudentia, certe jacente in hac argumento Aristotele, regnantibusque ejus loco, ut fieri solet, alijs de trivio et umbra hominibus. Atque illa quidem opera tum ad metam est perducta: mansit tamen interea temporis liber [gap: Greek word(s)] , quod typographus exspectaret promissum abs mede Civili prudentia tractatum operis fronti praefigendum, me vero tot inter rerum omnium discrimina et perpetuas de fortunae summa ancipites curas, taedium caperet studiorum a vitae genere tam longe dissidentium. Nunc tamen, nescio quî, ad telam istam pertexendam importunis flagitationibus iterum adigi me sum passus, quanquam argumento alio assumpto. Namque illud quidem de universa Civili prudentia in tempora meliora malui rejicere: in ejus tamen vicem fortassis haud male nunc succedit nova in Aristotelis politica Introductio. Non latet vero me quam tenuis sit ille labor, quamque exiguum pretium operae fecerim, atque adeo quam indigna haec mea sint quae in conspectum prodeant et magni et, quod caput est, longo rerum usu multaque doctrina prudentissimi Principis: qualem T. Cels. cum praedicant pariter omnes tum admirantur. Nisi tamen omnis fallor, habeo ego caussas non leves, quur et Aristotelem ipsum et eam simul opellam non tantum Illustri debeam aliquo loco offerre, sed etiam quur nulli alij quam T. Celsitudini debeam. Eo scilicet redacta est hodie Civilis prudentia,
ut vix pauci faciem ejus amplius noscant, plaerique nescio quid non ejus loco venerentur. Dum enim alij juris philosophiam, alij judiciariam quandam artem, alij reipubl. nostrae notitiam, alij versipellem astutiam et artes Sinonias, non nulli ad ultimum quamvis sine discrimine prudentiam isthoc titulo venditent in vulgus; cffectum hinc est, ut quid demum vera civilis philosophia sit prae tot mangonijs intelligere per sit difficile. Quod si quibus porro liqueat, nihil non horum falso sic usurpari, esseque perfectum politicum illum demum, qui omnium omnino civilium societatum naturam, affectus, mutationes ac remedia callens, aliquam quidem civitatem, quae beatissimae vitae compos fieri potest, opibus sirmam, copiis locupletem, gloria amplam, virtute honestam reddit, reliquas vero ita moderatur ut etsi non optimam minus tamen malam vitam queant agere; a quo studio longe profecto absunt omnes adulterinae illae politicae artes: illi tamen magnam partem non minus exitiabili errore sibi alijsque persuadent, totum hoc aut disci non posse sed esse fortunae donum, aut tanti non esse cui horam impendas modo non ignores alia ista: levi quippe rerum usu isthaec comparari posse ab hominibus non omnino bliteis. Quas opiniones maxime quidem vulgares hodie esse, res sane docet: siquidem ad honores maximos ascendere imo rapi videas, qui ne fumum quidem verae prudentiae vel eminus unquam conspexerunt, sed tantum genere, vel divitijs, vel illis alijs artibus, (ut taceam inhonestos emergendi modos) sese commendant. Quanquam et hoc res doceat; longe majore id cum reipubl. damno conjunctum esse, quam si quis, ut dicitur, figulinam in dolio discat, vel medicinae experimenta faciat per mortes hominum, cujus tamen non nisi in Care faciendum periculum vetus paroemia occinebat. Verissime enim Euthydemo Socrates: [gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] . Stultum esse, inquit, arbitrari, non posse quem praestare in vilissimis artibus, ni idoneos sit magistros nactus; gubernanda vero civit at is not itiam opus omnium maximum, sponte sua et ultro hominibus obvenire. Caeterum hauc vulgi vaesaniam, et si qui alij de civili philosophia ejus sunt errores, non est nunc meum vel acri oratione perstringere vel melioribus rationibus confutare: quod et jam olim non a Socrate tantum sed et Platone ac Aristotele sit multis actum, et ad illam operam pertineat, qua civilis philosophiae in universum est natura explicanda. At quum adeo inique sit hodie cum longe praeclarissima regiaque isthac doctrina comparatum, nec alia tamen spes major post Deum afflictae reipubl. Germanicae affulgeat, quam si vel reges principesque vere philosophentur, vel veri civiles philosophi ad clavum civitatis sedeant: nemo sane dubitaverit, advocandum omnino auxilium cum aliorum Illustrium virorum tum T. inprimis Celsitudinis, quo illi doctrinae suus honos ac quem occupare debeat locum restituatur. Neque vero temere aut virtutis aut doctrinae studium plebi persuadeas, nisi accedente regum principumque exemplo atque auctoritate: neque in nostri temporis semideis illis et aureo isthoc genere est, qui Tua Celsitudine rectius intelligat, non quid distent aera lupinis, sed quantum a vera civili philosophia absint illi plebeji fuci, qui citius [gap: Greek word(s)] se factos opinantur quam coquantur asparagi; certe non minus cito hodic nascuntur aut frequenter, quam muscae, quando, ut ille ait, caletur maxime. Praeterquam enim quod regiam plane indolem natura rerum T. Celsitni tribuisset, accessit in juventute institutio genere digna, uti non tam disceres [gap: Greek word(s)] : qualia se doceri volebat ille apud Euripidem. Consilio scilicet isthac in re usus es cum aliorum
tum inprimis Joannis Caselij, quem dubium est Socratem ne rectius an Chironem Saxonicum appellaveris. Fuit enim in eo viro plane Socraticum et Chironium quid: certe ille in paucis primus hisce in Germaniae oris verae [gap: Greek word(s)] naturam recte animo concepit, primus etiam docuit. Illo itaque magistro non mirum sane est, si T. Celsitudo seorsim a vulgo coeperit hac de doctrina multoque sublimius sentire. Confirmaverunt eandem mentem multae illae et diuturnae peregrinationes, per Europae nobilissimas provincias, inprimis omnia septentrionis regna, raro exemplo institutae. Quo nomine magnum illum longeque callidissimum Vlyssem olim praedicavit poeta incomparabilis Homerus: nam quum sapientiae exemplar et canonem quasi vellet exhibere, Musam sibi dicere rogat virum, qui [gap: Greek word(s)] . Jam vero nec domum reversam aliae magis curae habuerunt Celsitudinem Tuam quam illae civiles, et sacrae. Adeo ut et calamo sumpto de principatu recte moderando per otium non dubitaveris commentarium scribere, mirifice ab omnibus commendatum quibus illum inspiciendi facultas fuit. Igitur si T. Celsitudo non queat exemplo atque auctoritate sua ad meliorem mentem revocare vulgi studia, et suam iterum dignitatem verae ac non fucataeilli civili sapientiae restituere, actum profecto de illa est, simulque actum etiam de republica, ut quae nexu indissolubili cohaereant. Sed T. Celsitud. annitente non forte sive de hac, sive de illa, sive de utraque desperandum est. Ego certe haud aliud majus praesidium novi: ut gravissime peccarem, si in procul remotis patrocinium Aristotelicae huic prudentiae quaererem, qui domi habeam in Cels. T. et optimum longe et forte in paucis unum. Ita loquor, quod quum haereditate Academia haec Julia ad T. etiam Celsitud. pervenerit, neque dubita verit illa primo inter agnatos loco anno superiore Rectorem nostrum agere; domesticum
omnino arbitrer esse quod malo urgente numquam non est praesens. Ea sane fiducia offero nunc T. Celsitudini Aristotelem meum et quae adjeci. Etsi enim meus hoc in libro tenuis admodum sit ac vilis labor: quod tamen aliunde patronum sapientiae Aristotelicae non debuerim arcessere, meae me tenuitati veniam facile impetraturum existimo. Neque enim aliud mea hac inscriptione ago quam philosophiae illius longe nobilissimae negotium. Quod ut agam, non solum veritatis studio cui sacramentum dedi, sed et cumprimis amore Germanicae rei h. e. communis patriae compellor. Namque non potui dissimulare in ea me sententia esse: potissimum malorum nostrorum remedium in prudentia esse collocatum, multumque adeo illos falli, qui numquam magis praesens divinum auxilium sibi spondent, quam cum per imprudentiam cuncta in praecipiti sunt collocata, tantummodo aliquem exspectantes quasi semper ex machina Deum. Nec vero aliâ caussâ quam ipso illo amore publici boni impulsus longiore nunc Cels. Tuam sermone distuli. Enimvero si tibi probatum illum insuper intellexero, non ego aliorum judicia aut exquiram aut extimescam: satis certus videlicet ejus testimonio, quem et eruditio et longus rerum usus et illa extra partes posita vivendi ratio non potuerunt non efficere perspicacissimum. Incredibile en im est, quantum etiam ad rectum de republ. judicium valeat, medium esse et neutrius partis. Scilicet quod T. Pomponium Atticum existimasse, refert Cornelius Nepos: eos qui se civilibus fluctibus dedissent, non magis in potestate sua esse, quam qui maritimis jactarentur: id profecto vero verius esse, optimâ rerum magistrâ, experientiâ inquam hujus quoque tempestatis, plus quam satis est intelligere. Vale Celsissime Princeps bono publico, ac conatibus fave; quo pernoscam ecquid spei sit reliquum, quaeque paro de statu reipubl. Germanicae omniumque
illius mutationum caussis ac remedijs, edendane aliquando sint, an in herba, quod ajunt, opprimenda. Ex Acad. Julia M DC C XXXVII. Kal. Majis.
NUnc unum tantummodo per salutem Artis nostrae Te etiam atque rogatum volo, ne alijs diligentius inserviendo anticipes tuummet fatum, sed hanc etiam vegetam Tuam senectutem bono publico, quoad fieri ejus lieuerit, conserves. Neque vero aegre feres, me istud rogare. Scio enim, eo jam rediisse Artem nostram, ut nunquam fere aliquot jam seculis minus instructa fuerit praeclaris viris [gap: Greek word(s)] quam adeo nunc. In Germania certe praeter Te et Casparum Hofmannum, unumque forte et alterum alium, Apollines perquam pauci reperiuntur. Ut profecto urgeat me publicum commodum, de Tuâ valetudine unice sollicitum esse.
MAgnum ingenium erat in Billichio nostro, judicium acerrimum, studium veritatis maximum. Quo enim
cunque verteret animum, illic omnia occupabat; non ut peregrin us aliquis, sed ut gnarus omnium inquilinus. Verterat autem illum neutiquam ad linguas solum, quibus aut elegantiores hodie vulgo in vita communi, aut eruditi in scribendo utuntur, verum ad omnem quoque et literaturam amoeniorem et divinam naturalemque philosophiam et medicam denique artem nostram. Igitur cum alijs linguis promptissime loquebatur, tum Latine sive versam sive solutam orationem ea scribebat elegantia, ut ex prisco illum aevo et Romae natum dixisses. Neque vero illum temere fugiebat quicquam vel fabularum vel historiarum veterum: quas usu poscente etiam aliud agens expedite promebat, quasi in uno illo totus viveret. Et tamen aegrorum plurimorum morbi operam ejus quotidie flagitabant: nec ille non eam praestabat rogantibus, cum cura semper, cum eximia quadam felicitate plerumque. Debebat autem hane partim mentis illi nativo acumini, quo morborum naturam causasque statim pervidebat, quod primum in medendo est, partim artis peritiae solidae et remediorum. Enimvero non ille ex numero isto erat, quorum omnis peritia ambitiose jactatis panacaeis, et nescio quibus arcanis remedijs Hermeticis, absolvitur. Et tamen omnia quoque illa mysteria penetravit; ut parandorum illorum artificio, quo sese multi nunc maxime efferunt, non tantum nemini concederet, sed et plaerosque superaret. Inciderat ille adolescens in Angelum Salam Italum, me judice, Jatrochemicorum, quos appellant, principem, quique unus ejus ordinis desiit mentiri: ab eo regiâ per omnes novas et veras vegeta bilium mineralium atque animalium Chemicas praeparationes ductus, in intimum ejus artis sacrarium devenit. Eadem pene aetate in Juliâ hac scholâ nostrâ philosophiam Aristotelicam, et Hippocraticam Galenicamque medicinam, addidicit;
ab optimis magistris, cum alijs, tum praesertim Cornelio Martino Henningo Arnisaeo et Joanne Wolfio institutus. Quo effectum, ut felicissime et accura tissime, non tantum de Chemicorum illis praeparationibus, verum etiam de recto ita paratorum usu, imo de omnibus reliquis partibus Paracelsicae doctrinae, potuerit judicare. Scilicet plerisque nostra aetate rem medicam tractantibus alterutrum fuit negatum. Nam qui Hippocratica ac Galenica amplexantur, artificium plerique chemicum ignorant: qui vero hoc callent, vetere ac solida doctrina destituti, magnam partem in Paracelsicum solent Labyrinthum incidere. Verum Billichius noster quantos jam tum adolescens in omnibus hisce fecerit progressus, ostendit elegantissimus libellus: De natura Spagyrices emendatae: ut et alter De tribus Chemicorum principiis: quorum prior omne artificium Chemicum breviter perspicue et sine fuco ac fallacia exponit; posterior sophismata Quercetani Beguini et aliorum, in defendendis ineptis illis principijs adhibita, clarae luci et sensibus objicit. Edidit autem illa intra annum aetatis vicesimum quintum. Majus ingenij et doctrinae fpecimen exhibent nobis Observationes et Paradoxa Chemica. Quorum editionem ipse ego Lugduni in Batavisante hos undecim annos curavi; simile autem quidquam, in eo quidem argumento, nihil hactenus visum. Quis non laudaverit quoque ejus The ssalum Chymicum et Anatomen Fermentationis Platonica, ut alia nunc silentio praeteream? Neque enim omnia vel numerare quidem volo, ne amico nimium favisse credar: tum vero sola illa pauca satis produnt ingenium viri acerrimum, peritiam rei Chemicae et verae solidaeque medicinae incomparabilem, scribendi aptitudinem eximiam, candorem animi prorsus niveum. Et tamen etiam illa omnia inter plurimas occupationes, curas, et adversantis fortunae vulnera claboravit, nondum quadragenarius: maximus
profecto futurus, si ad tantas dotes confirmatior aetas et firmior valetudo accessisset. Sed illum eripuit nobis pene ante biennium vicesimus tertius Maij dies, anno aetatis secundo post quadragesimum. Quo ipso res literaria damnum profecto ingens passa est. Ipse ego sentio me orbatum amico summo, ac perspectae fidei, qualemque temere alium haud invenero. Neque enim inter nos vulgaris quaedam amicitia coierat, sed, in dispari licet aetate, plane intima: eoque alter alterum ope et consilio juvabat, alter alterum docebat, nemine erubescente discere quod ignorabat: qualis amicitia, ni fallor, decet literas professos. Ea fiducia ille, a me invitatus, de abstruso et difficili Fermentationis negotio ante decem prope annos libellum suum conscripsit meo nomini consecratum: ego vicissim, quamvis multum illo junior, quadriennio post, ab ipso plurimis sollicitatus, quid placeret in libello, quid displiceret, quidque ipse sentirem de toto illo impedito argumento, candide et procul affectu significavi. Nec ille aegre tulit meum dissensum, quin et mutare nonnulla voluit: sed haud multo post, nescio quî, et ipsi scriptum meum periit, nec ego nisi unum illud mea manu, subitaneâ operâ (quod et alias soleo) exaraveram. Ita tandem prodiit in lucem libellus illius, fere haud aliter atque ante decennium mihi erat transmissus; quod meis istis animadversionibus ille destitueretur, nec mihi vacaret actum agere. Incidit tamen in manus exemplum libelli mei, quod me nescio describi sibi curaverat amicus noster [gap: Greek word(s)] Martinus Heintzius, sed mendosum admodum ac lacerum. Itaque flagitaverunt amici, ut et ipsemet illud ederem; id enim interesse veritatis, nec amicitiae quidquam eo derogari, quin exemplum fore quod merito omnes sequantur, in colenda non minus veritate quam amicitia; quae vulgo, pessimo certe more, multum dissident, ita plaerisque
suae sententiae addictis, ut dissensus quantumvis optimi amici divortium amicitiae faciat. AEgre quidem, persuaderi tamen mihi passussum; invitante me cumprimis publici boni studio; quum videam nihll esse fermentationis negocio frequentius, et nihil tamen forte minus cognitum, magno in publicum damno. Verum perlustranti mihi scriptum ill ud meum, multa visa sunt deesse, multa obscurius, nonnulla et perperam tradita: itaque coactus sum alia addere alia clarius, alia rectius exponere. Quae omnia nunc mitto, Clarissime Scheffere, potestatem tibi faciens aut edendi illa aut supprimendi. Scilicet tibi etiam cum Billichio nostro arcta quondam amicitia intercessit, et simul flagras veritatis studio: eoque optime judicaveris, cum quid amicitiae debeam, tum quid res poscat literaria, cui quicquid est in nobis ingenij consecratum est. Quod si credas in altenutram me partem peccasse, ne edas peto: Si vero, te judice et amicitiae est satisfactum, et simul meae meditationes illae juvare nonnihil possunt communem usum, prodeant, per me licet, in publicum. Enimvero est quidem aureum scitum Aristotelis nostri, adversus magistri sui Platonis ideas disputaturi, veritatem amicitiae anteferendam: malim tamen utrâque culpâ carere, si liceat. Quod num liceat, tui sit judicij. Vale, mi Scheffere, et plurimum salve. Helmestadio, ex Academia Julia. VI. Cal. Martij M DCC XLII.
COmmentariolum tibi edimus, Lector benevole, exiguum
quidem mole, atque a paucis laudatum, nisi tamen admodum fallor usu perinsignem ut cum aliorum magnis ejus argumenti scriptis queatcontendere. Auctor sane illius usque est adeo inter paucos cognitus; ut etiam illi qui Medicorum Scriptorum nomenclatores summa ad hibita diligentia ediderunt nominis affinitate decepti, hunc eum esse Rolandum Parmensem crediderint, cujus exstant quatuor Chirurgici libelli ex Rogerio cumprimis transscripti. Eum enim errorem cum errasset magnus vir Conradus Gesnerus, in sua eundem scripta transtulerunt Paschalis Gallus, Johannes Schenckius, alij. Verum ille quidem Rogerij sectator initio seculi post natum Servatorem tertij decimi vixit; quod facile ex Guidone de Cauliaco est intelligere: noster autem ad quintum decimum seculum pertinet. Ejus erroris haud aliam equidem comminisci causam potero, quam libelli raritatem. Quâ factum, uti in paucorum notitiam pervenerit: nemine laudante, quod in vulgus ignorabatur, Ipsum tamen libellum, ut ejus auctor ignotus, ut sermo sit barbarus, ut parvitate despectus sit, longe dignissimum esse, qui a multis legatur, quilibet paulo doctior et rerum medicarum peritior, credo, mecum judicabit. Multa certe habentur in eo [gap: Greek word(s)] : quae cum ad notitiam pestilentium affectuum, tum ad eorum rectam curandi rationem, faciunt unice. Enimvero si ullo alio in morbo in his profecto maxime deficiunt nos historiae medicae. Quo fit, ut dum plerique eandem in omnibus illiusmodi affectibus sequimur curandi rationem, quasi eâdem omnes naturâ sint, non nisi paucissimi sanentur. Ex varijs autem observationibus atque historijs demum rectius aliquid dabitur concludere. Est autem in illis recensendis noster pene totus occupatus. Non est meum nunc laudare vel corrigere, quae bene quae male ab ipso sunt scripta. Id, Lector, tuo sit jud cio
commissum. Ego etiam ea religione in edendo sum usus, ut tametsi nonnulla occurrerint, quae sensum commodum non exhibeant, multa item admodum barbare dicta: nihil tamen horum voluerim mutare; satius arbitrans, uti veniam vel ab aetate, in qua vixit, vel ab imperitia primi editoris auctor impetret, quam ut a me immutetur: praesertim, quum omnis ejus laus in rerum docta narratione collocetur non vero in sermonis elegantia. In uno explicatione indiget, ne in calumniam trahatur: quod nempe arsenicum commendet carbunculo pestilenti inungendo: Possit enim videri laudasse illud album facticium quod [gap: Greek word(s)] nunc arsenicum audit. Verum ille vel auripigmentum indicare voluit, quod solum Graecis veteribus est [gap: Greek word(s)] , vel sandaracham, quae hodieque officinis est arsenicum rubrum. Hanc certe et Avicennae et Mesuei interpres saepenumero simpliciter Arsenicum videtur appellasse. Qui enim fiat verisimile, ab illis in asthmatis et icteri curâ propinatum arsenicum album esse, aut in phthisi paratum suffitum ex illo albo? Sandaracham autem in carbunculo non absurde, arbitror, usurpavit noster Rolandus. Caeterum hoc obiter esto in excusationem ejus dictum. Tu vero, Lector, vale ac fave.
QUum ante hos tres annos de Vitijs Nutritionis ipsaque Nutritione multa a popularibus sententijs dissidentia apud auditores in diatribis disseruissem, eaque illi, ut ex docentis
ore acceperant, edere instituerant; hoc equidem non potui non vetare, veritus ne vel minus recte percepta, vel non satis dextre munita turbas potius darent, quam usui publico prodessent. Officij tamen mei esse animadverti, omnia illa, per otium majore cum cura elaborata, pluribus communicare. Nempe id mihi jamdudum est persuasum, etsi nullam possis gratiam referre, imo subeundae etiam calumniae sint, perspectam tamen veritatem dissimulare, illiberale esse, imo grande crimen: multo autem minus id licere, si in usum humani generis redundare hinc quidquam possit. Visus autem mihi sum permulta deprehendisse, vel perperam vulgo credi, vel prorsus ignorari, quae tamen non tantum jucunda sunt scitu, sed etiam ad sanitatem hominum et quae collapsa est restituendam et quae integra conservandam, longe utilissima. Tum vero sicubi fortassis a veritate abcrrem, aliorum reprehensionibus, quae, si quid in publicum feras non bene subducta ratione, subsequi nunquam non assolent, in viam me reductum iri existimabam. Neque enim tanti faciendam nominis (si quod est) jacturam, ut cum hoc commodo debeat autjure possit a quopiam commutari. Itaque inivi consilium, initio quidem ea quae de Nutritione hominis meditata et jam multos annos quasi constituta mihi sunt, in chartam et publicam lucem transferendi; quo expeditius mox liceat doctrinam de Nutritionis vitijs, tamquam jactis jam probe fundamentis, ex eadem mea sententia superstruere. Nec segnius procedere jam caeperant typographicae operae, cum nonnihil mutandi institutum hoc, et negotia multa, et operis quam praesentiebam prolixitas, necessitatem quasi imponerent. Proinde satius duxi, temporis otijque ratione habitâ ex diffuso illo argumento cam duntaxat partem, quae cum omnium sit difficilima maxime erroribus urgetur (haec autem circa sanguinis
generationem et naturalem motum vcrsatur) ceu ex medio sumptam, in antecessum praemittere. Et vero si in hisce crravero, quid opus sit alijs illis chartam maculare? Si haud perdidisse me operam intellexero, nihil facilius fuerit quam et reliqua de Nutritione subtexere, et inde ad vitia ejus progredi. Hoc consilio ergo anni abhinc alterius extremo telam hanc exorsus sum; per partes singula, quo juventutis nostrae usibus rectius consulerem, publico scholae examini subjiciens; et succisivis horis tantum profeci ut sequente vere potuisset absolvi opus, nisi immanes bellicae turbae et me domo, et omnem prope studiorum curam animo meo expulissent. Adeo certe abhis quidem meditationibus factus sum alienus, ut multorum flagitationibus ac pene convitijs, dudum Laribus ac mihi ipsi jam redditus, vix potuerim adduci (fatendum mihi hoc est) quo ante paucos menses abruptam telam per otium nonnunquam redordirer. Ad finem tamen suum denique labor pervenit: experturus imposterum aequam censuram tuam, benevole Lector, qua vel damnetur vel approbetur: Neque vero ego quidquam hactenus video quod mutatum velim, praeter id quod cap. 5. adfero, de simultanco omnis chyli ex ventriculo egressu: id enim a vero essc alienum mihi jam tum est deprehensum. Nec tamen ideo retracto quae de lienis usu disputavi. Utut enim illa hypothesis sit falsa, multa tamen alia a me adducta sunt, quae firmiter probent, potulenti chyli majorem partem ex ipso mox ventriculo a liene attrahi. In reliquis igitur non equidem liberrimum cujusdam judicium refugio, qui pari libertate hic in veterum recentiorumque sententijs examinandis usus sum.
Ea tamen in re tria cumprimis dari mihi postulo; quae nisi admodum fallor summo jure mihi debentur. Primum est: ne quis ipsam tractationem ad alias quam Experientiae et
[gap: Greek word(s)] leges examinet; juxta quas, tanquam certam et unicam veritatis normam, et ego omnia conatus sum instituere et [gap: Greek word(s)] omnia jure sunt exigenda. Quae ergo a me proferuntur tanquam sensu et multis experimentis cognita, utut nova videri possint et a fide aliena, ne quis temere rejiciat, nisi in consilium ante sensibus suis et propriâ vel aliorum fide dignâ experientiâ, adhibitis. Utrum vero ex hisce et id genus alijs, quae unica sunt scientiae hujus vera et certa principia, recte sim ratiocinatus, numve corum, quorum [gap: Greek word(s)] per experientiam nunc demum innotuit, causas etiam bene sim assequutus, non itidem judicetur, inconsultis ijs, quae cum ab Aristotele nostro, tum ab alijs ad scientiam accuratam facere observata sunt. Scilicet quod hodie vulgo fit, id ego maxime cavendum mihi duxi; necubi scilicet ullius, utut maximi scriptoris, nuda placita pro argumento venditem, sed solis utar vel sensu perceptis vel alibi demonstratis. Alterum est: ne quis meas veterum sententiarum expositiones, et cumprimis Hippocraticarum, eo statim nomine rejiciat, quod vel ab alijs, vel a Galeno etiam, in diverso nonnihil sensu accipi soleant. Esse profecto immobiles et quasi aeternas ut sciendi ita et interpretandi leges, etsi hactenus illae in artem non sint redactae, certissimum est. Has autem ab alijs omnibus, et quidem ab ipso Galeno, observatas semper esse, non dissimulo mihi haud persua sum esse. Et vero quo ille novitatis crimen a sese amoliretur, multa a Galeno nostro in Hippocratem auctorem quasi per vim esse translata, nemo aequus atque in utriusque scriptis versatus arbiter negaverit. Multis sane seculis post Hippocratem vixit Galenus noster, eadem Hippocratis scripta, quae olim, hodieque in medio sunt: itaque observatis interpretandi legibus, non hodie minus atque olim in promptu est sensum Hippocratis intelligere; ut adeo unjus
alicujus interpretatio non debeat merito praejudicium euiquam parere. Tertium quod rogem est: ne me quisquam vel arrogantiae vel ingratitudinis accuset, quod libere adeo non veterum minus quam recentiorum scripta sub censuram revocem. Certe exemplo suo ipsi optimi quique veterum, Hippocrates, Aristoteles, Galenus praeiverunt: quos ab illis vitijs fuisse alienos quisque bonus atque intelligens hactenus existimavit. Utque nullo exemplo possim excusari, ipsum veritatis negotium veniam mihi impetrabit. Neque enim illud patitur, veterum placita vel negligere penitus vel admittere citra censuram; quoniam illud supini est contemptus, hoc stolidae credulitatis, utrumque errorum efficax dum aut praetermittitur quod te forte posset docere, vel temere creditur quod est erroneum. Et vero qui possim arrogantiae merito postulari, quum omnia exigi et petam et jubeam ad experientiae, ad apodictices ad interpretationis aeternam et infallibilem amussim? Imo cum non erubescam ultro fateri illud quod quasi fundamenti loco circa lienis usum habere videor, chylum non nisi omni finita coctione ventriculi inferiori orificio excidere, non esse vero consentancum. Tantum vero ab ingratitudine absum, ut ne hic quidem dubitem profiteri, triumviris praecipue illis neminem de accuratiore philosophia aut medicina vel hactenus melius meritum, vel inposterum meriturum. Nec sane ego ineptus adeo sum, ut propter unum alterumque errorem animadversum omnem bene meriti hominis existimationem criminer, aut reliqua beneficia omnia susque deque habeam; utut multis id esse perfamiliare haud negem. Aristotelem sane nemo me prolixius commendavit, scio: ut in cujus laudem longae duae orationes a me editae sint. In Hippocratis et Galeni gloriam minus quidem hactenus verborum feci, paria pene tamen illis a me tribui, sancte hic profiteor.
Ut in illorum verba jurem, ab ipsis illis sum prohibitus. Nec id qui hodie faciunt, magis vel Hippocraticorum vel Aristotelicorum vel Galenicorum nomina, licet affectent, promerentur, quam qui Ciceroniani sibi audiunt solam Ciceronis dictionem, commata cola, exprimentes reliquarum ejusdem dicendi virtutum imperiti. Primos sane Aristotelis et optimos discipulos, magistri sententias neque argumenti loco umquam proponere videas, neque semper approbare. Quorum utique potius imitandus est generosus animus, ut maximorum Philosophorum et germanorum Aristotelis discipulorum, quam anxia et superstitiosa semidoctorum turbae religio et observantia.
His vero tribus impetratis, equidem nullius ego judicium refugio aut pertimesco. Si enim erro, reducar in viam: si verum sum assequutus indubie operae sequetur pretium. Hoc ut sperem, etiam id facit, quod de motu sanguinis in orbem juxta mecum Guilielmo Harveio assentiri jam intelligam viros ingenio et judicio insignes, quos inter honoris et amicitiae causa nomino, Paulum Marquartum Schlegelium et Joannem Walaeum, illum in Jenensi, hunc in Leidensi Academia Artis Medicae Professores clarissimos: quorum hujus de argumento illo elegantissimae duae epistolae cum Casparis Bartholini Anatomicis Institutionibus editae, nuper admodum in manus meas pervenerunt. Cumprimis vero confidentiam parit utilitas, quam in facienda medicina quotidie ex hypothesibus illis capio plurimam. Nunc enim demum videor mihi multorum affectuum naturam, causas, addo et medendi rationem, saepe hactenus experientiâ potius quam ratione suffultam, intimius perspcere. Verum has observationes ac meditationes meas, ut et alia quae supersunt de omni hominis nutritione dicenda, dabo proxime, ubi in hisce non lusam abs me operam intellexero.
Interim vale, benevole lector, ac fave labori in usum publicum exacto; erranti quoque comiter monstrae viam, humanae sortis memor. M DCC XLII, mense Decembr.
SErenissima Princeps, Domina clementissima. Quotiescunque animo occurrunt (non possunt autem non pene perpetuo obversari) ingentia illa mala, quibus Germania omnis et nominatim haec vicinia, per complures jam annos tantum non in solitudinem et cineres redigitur, equidem ut par est, vehementer doleo. Simul tamen occulto quodam gaudio perfundor, dum singulari felicitate tot inter rerum discrimina servatam Academiam nostram, camque etiamnum et Doctoribus suis et amplo studiosae juventutis seminario instructam esse, cogito. Enimvero vivimus loco contra vim paulo majorem nullis praesidijs tuto; nec semel, sed frequentissime, et legiones aliquot et immanes hostium exercitus, aut oppidum ipsum insederunt, aut proxima quaeque depopulati sunt. Ex tantis tamen malis hactenus ita emersit Academia; ut de fortuna possit cum multis munitissimis Germaniae locis contendere, haud pauca etiam superare. Quod miraculi simile esse, fatendum profecto est. Indubie vero hoc quicquid est felicitatis divini numinis paternae
curae ac benignitati debetur. Eccui enim alij salutem hanc nostram feramus acceptam? Deus, Deus nobis inter hos tumultus et has miserias fecit haec otia: varijs modis in nostri favorem flexis omnium partium animis. Quam in rem cumprimis frequenti nobis usui fuit Tua, Princeps Serenissima, intercessio. Quum enim etiam Ipsa, raro coeli beneficio, extra partes quasi fortunam habeas collocatam, et tanquam medijs in fluctibus vivas sic satis tranquilla, et scriptis manu Tua plurimis literis et coram ore, omnibus potentioribus nos nostraque sedulo semper commendasti: semper felici cum successu, quae Tua est, Serenissima Princeps, apud partes omnes auctoritas, et cum Heroici generis tum eximiae virtutis prudentiaeque caussâ, existimatio. Tantum profecto vel ist hoc uno nomine post Opt. Max Deum debet Tibi Academia Julia, ut cum gratiae habendae longe sit impar, quod superest, soli praeconio beneficiorum Tuorum studeat, quo illorum perennis memoria posteritati consecretur. Fiet illud imposterum majore cum cura: ego in ejus monumentum hoc quicquid est libri Serenissimo nomini Tuo inscribo nunc ac dedico. Quanquam enim et prosapia Tua regia, et prudentia qua sexum egrederis, et pietas singularis, et clemens ille quo me seorsim prosequeris affectus, merito etiam imperent, ad aram Celsitudinis Tuae labores meos offerre: nunc tamen praecipue, fateor, in animo mihi est, hoc monumento publico memoriam multorum abs Te in Academiam collatorum beneficiorum pro virili conservare. Deum veneror, Serenissima Princeps, uti pro Tuis istis in nos meritis aeternam Tibi reddat felicitatem; praecipue hunc annum faustum esse velit, jubeat: quo nobis etiam porro detur sub nominis Tui umbra conquiescere. Ex Academ. Julia Helmestadio Idib. Januar. M DCC XLIII.
ANni quasi novem sunt, quum in usum adolescentum quorundam, nullâ adjutus praevia scriptione, tantum productâ ex adversarijs meis variorum, quae hinc inde collegeram, testimoniorum congerie, Germanici juris historiam, ut illam extemporaneâ operâ mente concipiebam, ad calamum dictarem. Is libellus, me inscio, in multa mox exemplaria, sed admodum mendose est diffusus: sive novitas argumenti scriptores pellexerit, sive quod nonnihil contineret opusculum non perinde in vulgus cognitum. Describi enim illud curaverunt, ut deprehendo; viri etiam praeclare docti nec infimae dignitatis. Quanquam vero haud leviter timuerim, ne desultoria, et ut ita dicam, temeraria ac cruda opella, accedontibus, exscriptorum vitio, plurimis mendis, tandem maculam aliquam nomini inureret, subinde editionem multi flagitaverint; hactenus tamen adduci non potui, saltim ut recenserem. Illo enim reipublicae nostrae collapsae taedio afficior, ut patriae antiquitatibus eruendis,
quod studium juvenem me saepe detinuit, vel subcisivam aliquam horam pigeat amplius impendere. Neque vero vel nunc mutassem sententiam, nisi atrocissimae injuriae quibus, more suo, incomparabilem virum et maximum Theologum Georg. Calixtum, quem magistrum a multis annis sum veneratus, collegam nunc atque amicum summum habco, Bartoldus Nihusius, edito nuper Irnerio suo, affecit, gra viter me commovissent, illasque injurias cum magistri et amici optimi causa, tum communis sententiae ergo, ad me quoque pertinere existimarem. Scilicet, quod Calixtus noster aureo libello de Morali Theologia adstruxit, Justinianeas leges non esse, abrogatis alijs, Lotharij Caesaris jussu in forum reductas; idem jamdudum etiam ego fortissimis viri rationibus persuasus et in Commentarium de jure Germanico transtuli, et publicis scriptis asserere hactenus non dubitavi. Hoc vero dum refellere Nihusius, et suopte Marte et per alios conatur, integros convitiorum montes in Calixtum congerit; de sententiâ nostrâ tanquam victâ jam et prostratâ gloriosos triumphos chartis divulgatis jactat; quasi nihil supersit, quam ut, qui cum Calixto facimus, vinctis manibus superbi victoris clementiam supplices adoremus. Quae insolentia ut sine exemplo, ita sane intolerabilis est. Utque vanum hominem contemnas, quod tamen multos complices, et applausores non infimi gregis laudet, et quidem non falso forte laudet, id vero ferendum non est. Enimvero nihil ille non egit hactenus, ut quam forte ex sacris controversiis relaturum se desperat victoriam, illam Calixto, cujus sese inimicissimum hostem profitetur, saltim hâc in re exprimeret; quo tandem apud stolidam plebeculam, si illa sileat, ipsemet accinere sibi possit suave illud, 10 triumphe! Nec ille unus tamen summo nisu prosternere Calixtum nostrum hac parte laboravit, sed tanta conantem haud pauci ejusdem sodalitij
et incitarunt, quemadmodum videtur, et quo potuere subsidio, instruxerunt. Unde hominis confidentia mirum, quantum per gradus intumuerit. Prima pugna in Corollario ad Apologeticum, adductis in medium paucis rem nihil juvantibus Sigonij, Balduini, Forsteri, aliorum testimonijs, intra superba convitia stetit et scurrilia maledicta. Itum inde ad Jurisconsultos et historicos eruditissimos (ita gloriatur Nihusius) non catholicos tantum sed altos quoque; cumprimis ad Collegium Juridicum Lovaniense; quod nemo forte hactenus de quaestione aliquâ facti, et ad priscam historiam pertinente, consuluerat. Responderunt illi quidem pro Nihusio: at fassi sunt: niti sese praecipue Forsteri fide. Hanc confessionem invitis, puto, auribus accepit sacerdos Bartoldus: divulgavit tamen Responsum. Dixisses cum aliorum chartas non judicaverit dignas quae ederentur, datum id honori Lovaniensium. Quid enim ab ejusmodi schedulâ magni exspectes? Nihusius vero nondum quidem triumphos sibi tum decrevit, ingentes tamen hinc animos sumens, monere edito libello (Faculam appellavit) non dubitavit Calixtum: uti ille, cognito Lovaniensum hoc judicio, errorem suum nimis indignum eo qui Professor Academiae Helmstadensis primarius consalutari amat (quo nihil est falsius) quantocius fateatur ingenue, depreceturque scripto publico antequam confundatur ab aliis adhuc amplius. Risimus nos hominis ineptias: quod existimaret, nudis et pridie natis assertionibus sententiam antiquis monumentis et tacito seculorum consensui innitentem convulsam esse. Nihusius vero, ut ex hâc arena plenam victoriam reportaret, perrexit ad Bononienses, et quidem ad ipsos Illustrissimos et Excellentissimos dominos Priores et Doctores Collegiorum Juris Pontificij et Caesarei. Quo felicius procederet negotium accessit intercessio, et commendatio Illustrissimi D. Fabij Chisii (quanti viri!) Episcopi Neritonensis pro S. sede Apostolica ac sanctiss. D.
N. Coloniae Nuncij. Impetravit quod petierat Nihusius tanto intercessore suffultus: ac Collegia illa quatuor ex ordine suo delectis Doctoribus injungunt onus diligenter conquirendi ex superextantibus (ita Latinissant Bononienses illi) antiquit atum istius patriae monumentis, quae de Irnerio erant posita. Illi omnibus patriae monumentis curiose perlustratis, omnibus veterum Iuris interpretum scriptis atque editis assidue evolutis, ipso tandem solo It alicorum annalium ac serie (verba illorum retineo) vomere laboris inverso, antiquum quidem nihil, nihil elegans prompsere; tantum Caroli Sigonij, Nicolai Alidosii, et Joannis Bonifacij nupera testimonia barbaro sermone ostentantes; quod tamen pronunciaverint pro Nihusio, id vero satis causae creditum, cur de Calixto totus ille triumpharet. Editum mox in publicum Responsum illud, ipso frontispicio loquente Nihusium hic de Calixto totum triumphare. Responsum ipsum quantis (hem!) laudibus evectum? Exquisite nobile, solidissimum, cedro dignissimum, absolutissimum, thesaurus pretiosus. Quid vero Calixtus? Andabata, vertumnus, homo summae levitatis, cujus promissis nihil vanius, puerilis, fatuus, sycophanta, putidissimus Andabata, qui ne quidem Germanieam linguam callet, ut taceam plurima convitia alia. Ipse Nihusius Bononiensibus quidem illis, quod usque adeo cumulate satisfecerint sibi, ut verbis exprimere nequeat, nedum extollere dignis praeconiis, summas gratias agit venerabundus: de coetero totus triumphat, publice triumphat, canit triumphum quam solennissime coram totomundo, et quidem gloriosissimum. Haec profecto exemplo carent. Esto enim (quo tamen nihil falsius) Calixtus erraverit. An pueriliter, an impudenter errat, an errorem professore et viro docto indignum errat, qui id negat factum quod antiquorum fide monumentorum destituitur? An qui ita forte erravit, scripto publico culpam deprecari debet? An error neque fidei, neque bonis moribus, neque
humanae vitae noxius, meretur putidis adeo convitiis proscindi? Quis vidit, quis audivit errorem, et quidem historicum, publice in triumphum duci? Quis alius chartas ejusmodi triumphales huc illuc passim locorum per aulas et Academias sparsit? Ipse Nihusius quanto sanius et rectius alibi in suo Corollario ad Apologeticum loquitur! In disputatione legitimâ et honesta non quaeritur victoria, sed solum in contentiosâ, ubi conscientiae crebro non magnaratio habetur. An enim, quum unus docere, et alius discere quaerit, ibi isti duo vincere se invicem, proprie loquendo intendunt? Bene, me Deus. Qualis vero est triumphus Nihusii, si in disputatione honestâ ne victoria quidem obtinetur? Si disputavit honeste, ne vicit quidem, adeoque sine victoriâ triumphat; quo nihil insanius: si contentiose, improbus est et decoxit conscientiam. Utrum verius, haud facile dixeris. Prius ut malim credere, facit Christiana caritas, et confirmant tot alia Nihusii dogmata et facta, qualia ab homine sani capitis temere profecta non sunt. Id certum, hanc controversiam ad Nihusium nihil pertinere: ne quis existimet litem hanc homini illi a Calixto nostro motam. Etiam id quod seribere Nihusius non erubuit, sui occasione haec caepta, tam procul a vero est quam ille a sano cerebro. In medio est Calixti de Theologiâ morali labor, quem ille ineptis suis novis Artibus interrupit, auctore, quum nihil minus quam de Bartoldi Artibus cogitaret, per vim a doctrina de Legibus ad alia protracto. Quid ergo hominem adegit triumphos ex hac potius historicâ, quam aliâ arenâ, in quam ipse nec descenderat ante, nec a Calixto provocatus est, petere, nisi improbum odium aut vesana jactandi sese libido? Conatur, scio, Nihusius epilogo ad Irnerium haud paulo alias caussas adducere. Dicat amplius quid, (inquit in Irnerij illo epilogo) unde patescat, quorsum de Irnerio illud urgeam ego tantopere, quod alioqui minus ad me pertinere videri queat?
Quid vero illud? Probationes, quibus Calixtus in Fidei ac religionis negotio aut impugnat solum nostra, aut stabilitum simul it sua, eaedem plane sive principiis iisdem nixae sunt cum illis, quibus a parte unâ rejicere conatus fuit vulgatam de Irnerio sententiam, et ab alterâ confirmare pariter novellam suam. At vero de histriumphamus: ergo nec minus triumphabimus de illis. Haec ille. Si recte assequor hominem, vult videri gloriose adeo nunc triumphare, ut hoc praejudicio captus quisque judicet, Calixti contra Pontificios conatum non minus fore irritum atque est ille de Lothario. At, side futuro ex eo quod antecessit certam liceat spem concipere, est profectocur bene ominemur nostris partibus carumque patrono. Non intelligo autem, cur adeo certos triumphos polliceri Nihusius audeat Pontificijs suis, eo nomine quod Calixtus (largia mur enim hoc nunc triumphatori, quo aliquantulum se titillet) victus sit in caussâ Lotharij. An qui semel cadit succumbit perpetuo? Scimus vero, jamque in proverbium abjit, victis etiam interdum redire in praecordia virtutem, et captum esse captorem. At iisdem principiis nituntur Calixti probationes in Religionis illis et his Lotharij negotiis. Haud multum negamus, si de principiis remotioribus sermo sit. Ergo, ut in his est victus ita et in illis superabitur. Hujus ego consequentiae vim non satis percipio, nisi dixeris, principia ipsa Calixti falsa et veritati eruendae inidonea esse. Certe si tantum ipsa ex principijs deductio in vitio est, vana est illa novi triumphi promissio: neque enim eo quod semel rem quis gesserit male, perpetuam licet hosti victoriam sperare. Sane blandioribus fortunae initijs inescati multi funestum postremo ludibrium victori debuerunt. Sed ipsa forte principia laborant. Quin producamus ergo illa in medium. Sunt illa potissimum haec tria. Primum. Quicquid de rebus humanis antiquis, neque illius atatis quâ sunt gestae, neque proximorum
aliquot seculorum fide dignis monumentis traditum est, illud fidem non meretur, utut heri et nudius tertius vulgo credi coeperit. Alterum: Quicquid auctores fide digni reique gestae proximi memorant, id potius credendum quam quod nuperi quidam nullis antiquis monumentis subnixi asserunt. Tertium: Res vetus humana, cujus in nullis antiquis hactenus vulgatis monumentis ulla memoria exstat, quamque nec in manuscriptis invenere illi qui summâ industriâ omnia scrinia, omnes pluteos excusserunt, illa ad nostram notitiam nulle fide digno testimonio pervenit. His sane principiis communioribus ac remotioribus, et in hac Lotharij caussâ et quadamtenus in Fidei negotijs utitur Calixtus noster. An de ipsis his principijs prostratis triumphat Nihusius? certe alia nova adfert, ipse alijs utitur. Si facit, quid nisi dementiam prodit? triumphaus scil. non tantum ante victotiam sed etiam ante pugnam: neque enim horum certitudinem directe oppugnavit. Quin nec possunt illa impugnari ab homine cui mens constat: pro fundamento quippe habent ipsam humanae intellectionis naturam; quod utique immobile est, nisi divinitus quid contingat supra aut praeter naturae illum ordinem.
Quur vero non utamur hisce principijs, etiam in Fidei nostrae controversiis? Nempe illa quae nunc dividunt horribilem in modum Christi Ecclesiam, ecquid aliud sunt quam facti veteris quaestiones? an scilicet Servator hoc, illud, eredendum, agendum, sive veruetit, sive jusserit, sive permiserit, sive denique svaserit. Quidniitaque et hîc tum ipsa antiquissima Apostolorum corumque auditorum, tum his proxima primitivae Ecclesiae monumenta consulamus? quum solo horum adminiculo ad nos usque integra veritas potuerit pervenire. Certe de quo altum per integra quatuor priora secula aut ultra silentium fuit, hodie tamen praefracte pro Apostolico venditatur, novitium [gap: Greek word(s)] est. Quod vel
ipsis Apostolicis literis traditur, vel in Apoftolos doctores primae illius aetatis fide dignis testimonijs refertur, id vere est Apostolicum; ut ut hodie etiam longe plurimi contraria placita Apostolis adscribant. Cujus denique doctrinae nullum vestigium in ullis hodieque superstitibus vel ipsorum Apostolorum, vel primorum aliquot seculorum monumentis reperitur, illa et Apostolis et primae Ecclesiae fuit ignota, adeoque non est Apostolica. Haec principia, sive universalius ut ante prolata, sive ad rem Ecclesiae restricta destruat si potest aut velit, vel ipsemet Nihusius vel ejus factionis alius. Vbi id fecerint, per nos licet, gloriose triumphent: quin sponte nos sequemur quadrigam non amplius vane triumphantium sed vere victorum. Si ante, vel ille vel alij triumphare perrexerint, nos quidem illorum triumphos non alio possumus loco habere, quam quo Caji Caligulae de Germanis et Oceano triumphus a prudentiore quoque olim habitus est. Quam vis hoc etiam triumphandi genere delectari Nihusium videas. Neque enim ille contentus, triumphum egisse de Calixto, quasi male pugnante, nuperrime de eodem, quod hostis provocatus non prodiret in aciem, non praeliante, chartas triumphales per omnem passim Germaniam dispetsit. Quam insaniam soli Nihusio dixeris propriam, nisi credere homini malis, triumphum hunc multis illius sectae solennem esse: quod tamen vetat me credere plurimorum et prudentia, et probitas, et eruditio. Quis enim prudens ovasse quem legit, qui non tantum non vicerit, sed etiam provocatus pugnam declinaverit, de hoste ultro provocante et expectante praelium? Nemo profecto sanus ejusmodi triumphum vel poposcit sibi. Atqui (si fas est bellicis vocabulis cum Nihusio uti, de amicâ disputatione Christianae pacis et boni publici ergo instituendâ) Calixtus est qui provocavit Colonienses ad praelium, hactenusque eos est
praestolatus: Colonienses vero huc quidem usque nullam pugnandi copiam fecerunt. Quod hoste nuspiam comparente non cum larvis luctatus sit Calixtus, id vero jam Nihusius triumphat scilicet.
Sed indulgeamus nos Nihusio (soli tamen) ejusmodi triumphos; quum immani adeo ovandi libidine teneatur: neque enim nos latet Chijs (itidem tamen solis) datum olim in Senatu Attico vomendi licentiam; modo ne per ejus ineptias ipsa veritatis eruendae et recte ratiocinandi principia capiant quidquam detrimenti. Verum ille non tantum videtur triumphare velle de principijs paulo ante allatis, sed etiam nova et quidem plane contraria constituere. Non dicam nunc quod in Fidei rebus, hodiernae, non universalis, sed solius Romano Pontifici addictae Ecclesiae, sententias pro infallibili ac primo principio Christianae ac catholicae fidei habeat: etsi enim illud perquam sit remotum ab omni verisimilitudine, tamen excusari forte potest idem statuentium magno numero. Illud vero et novum et nimis absurdum est dictu, in quaestione de Lothario, h. e. in quaestione facti veteris, sufficere ad fidem consensum doctorum nostri forte temporis. Obscurius paulo hoc ipsum dicit Nihusius in Irnetij sui epilogo; aliter tamen accipere ejus verba vix licet. Sufficit nobis (inquit) testimonium vivum Eeclesiae nostra, quajuxta nostram sententiam et accepit ea dogmata primitus a Christo et Apostolis, et fideliter hucusque conservavit. Nec refert quod Lutherani testimonium illud nostramque istam sententiam spernant: perinde atque sufficit hominum doctorum hucusque consensus, a Bononiensibus jam quoque comprobatus, nec refert, quod Calixtus consensum eumrespuat. Haec Nihusius. Quod ergo in rebus Fidei valet ea quae hodie est Romana Ecclesia, id in Lotharij causâ ac similibus, hominum doctorum recentiorum
consensio. Utrumque scil. sufficit ad certam fidem faciendam. Quo pronunciato nihil sane ineptius: nisi ineptius sit quod in epistolâ Bononiensium, quam famoso suo Suscitabulo inseruit Nihusius, legitur: Nihusii singularem eruditionem, ipsius adeo Lipsii auctoritate fultam, haberi potuisse pro lege apud Calixtum, in quaestione scilicet nostra de Lothario. Haud negamus quidem, probabilem consensu illo reddi quamcunque sententiam, at certam hinc fidem nasci, nisi ex aetate rei gestae proximiore accesserint testimonia, ecquis crediderit? Ipse Nihusius longe rectius in corollario, ad Apologeticum n. 9. illâ consensione communi moveri profitetur, ne a vulgari opinione temere sibi sit discedendum, donec aliter fuerit convictus. Sed fortassis nondum satis apud se constituit Bartoldus, quanti vulgata nostri temporis fama valere debear aut possit in quaestionibus facti antiquioris.
Valde vereor autem ne in sequiora sit etiam hîc pronior, quum in adeo multis alijs fundamenta docendi ac disputandi luxaverit. Ejus certe generis est, quod nobis, qui Romani Pontificis tyrannidi colla subduximus, ab ejus asseclis nullam dogmatum probationem deberi statuat: quod, leges disputationum quae inter Respondentem atque Opponentem sive [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] caussâ instituuntur, velit communes esse omni quae veritatis eruendae gratiâ vel inter duos instituitur collationi, vel ab uno conscribitur tractatui: quod denique, (ut nunc alia praeteream) Opponentem unico syllogismo, cujus praemissas omni ex parte adversarius Respondens concedat, velit defungi vel arenâ cedere. Quae omnia et vehementer stolida sunt et nemini prudentiorum hactenus temere visa, subruunt autem ipsa docendi disputandique a rectâ ratione constituta fundamenta. Et vero ut de priore (quod ille ex foetidis Francisci Veronij aliorumve quorundam Jesuitarum lacunis hausit) nonnihil prius dicam;
Aut omnia Pontificiorum placita sunt ejusmodi ut credi possint citra omnem demonstrationem: quomodo scientiarum principia vel vi terminorum suorum vel inductio, ne fidem inveniunt; Aut vero opus est probatione, ut illa firmiter et citra falsi periculum credas, non vero solum vanâ opinione tibi persuadeas. Prioris ordinis esse, vel Pontificis vel ipsi addictae Ecclesiae infallibilitatem, subtractionem calicis cucharistici, indulgentias, ignem purgatorium, aliaque id genus, ecquis sanus dixerit? Si ergo simpliciter necessum est, ut certa quidem illorum fides alijs argumentis concilietur, utique nec nos nude prolata illa possumus credere. Igitur etsi probationem horum fortassis Pontificij non debcant nobis, sibi ipsis certe debent. Caeterum si nobis eam non debent, hoc fit aut quia nos credere illa placita non teneamur, aut quia ipsi non teneantur nos docere. Si prius est verum, inique profecto haereseos postulamur, inique tot in nos anathematum fulmina jaciuntur, ob sententiarum dissidium. Ex adverso ut pro se quisque comiter erranti monstret viam, utque alter alterum instruat et doceat, hoc vero et humanitatis jus omnium mentibus insitum, et lex divina severe jussit. Doceri autem nil potest, nisi suis rem quamque rationibus probes. Si docere ergo nos tenentur Pontificij, etiam docenda tenentur probare. Persuadenda scilicet Fides est, non jubenda. Sed (dixeris) Pontificij in suorum dogmatum sunt possessioneet longâ tempor is praescriptione gaudent, adeoque probare nihil tenentur. Verum hic quidem praetextus est vesanus: jam enim ante dictum, dogmata illa, ut omnia alia quae sunt extra primorum principiorum censum, credi, vel (si libeat translatis uti vocibus) ab intellectu humano rite possideri non posse, nisi vi aliorum principiorum: quae simulac memoriâ excidunt, etiam consequentium dogmatum scientia perit. Contra quam sese res aliae habent; quae
proprie possideri queunt interdum malâ fide, interdum bonâ quidem, ut tamen ignores primum possidendi titulum. Nulla ergo scientiae possessio permittit scire quidquam citra probationem: nulla quoque possessio tua eximit te ab illâ naturae et Christi lege, quâ teneris docere errantem. Par ratio est ejus praescriptionis quam longum tempus parit. Neque vero diuturnum tempus demonstrationis indigam sententiam facit demonstratione ne egeat: quin antiqua sententia saepe antiquus error est. Multo minus, ne doceas alium, neve tua probes, ab aeternâ naturae et Christi lege, praescriptione quadam liberaris. Est autem par si non major stoliditas alterius illius Nihusiani, (an Veroniani?) placiti, de attendendis gymnasticis disputationum institutis in sermonibus [gap: Greek word(s)] , ijsque collationibus omnibus, quae veritatis ergo utrique inter duos pluresque ineuntur. Huc sane tendunt quae passim ad ravim usque urget de Respondentis et Opponentis officio in sacris controversiis, inque illo Lotharij negotio observando. Quis vero in homine Logices peritiam et quidem singularem jactitante toleret, ignorari discrimen inter dialectica exercitia et demonstrativas aut [gap: Greek word(s)] tractationes? Certe Aristoteles, doctrinam quidem de inventione probabilium argumentorum philosopho inservire posse, totum autem illud quod ad respondentem et interrogantem pertinet, nullum illi usum praestare diserte profitetur c. 1. l. 8. Topicorum. Et vero quid ab omni ratione est alienius, quam veritatem sectanti ac docenti satis esse quidvis citra omnem probationem prolibitu ponere, idque ab insultibus adversarij ita tueri, ne quid ille hinc absurdi elicere, aut te ad confessionem ejus quod thesi tuae adversatur, sive palam sive clancularijs artibus, possit adigere? Atqui in hoc uno omne dialectici adeoque veri Respondentis munus
situm est. Quis dixerit irretire et circumvenire Respondentem aut eum qui aliquid proposuit, (quod Opponentis artificium est) sufficere ad solidam falsi ostensionem ac probationem? Ne quidem, si duo pluresque veritatis inquirendae ergo inter se disputent, leges illae dialecticae [gap: Greek word(s)] respondendi opponendique, exacte servari possunt. Longe siquidem aliud est velle [gap: Greek word(s)] , aliud velle verum quaerere. Tantum abest, dialectica illa disputandi praecepta simpliciter convenire [gap: Greek word(s)] . Quem errorem omnium ineptarum Nihusii Artium [gap: Greek word(s)] jure dixeris. Enim vero Apostolos non theses respondentium more gentilibus proponere, sed docere jussit Servator. In hunc Nihusii modum adversus haereticas sententias nemo veterum, nemo pene recentiorum pugnavit. Ita in Fidei serijs negotijs procedere, diserte vetuit Apostolus. [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] . Neque vero, [gap: Greek word(s)] voce collationes placidas doctrinae gratiâ institutas significavit: (hae enim per sunt utiles imo necessariae instruendis imperitioribus:) sed concertationes [gap: Greek word(s)] , aut [gap: Greek word(s)] , aut [gap: Greek word(s)] , aut si quo alio nomine velis appellare disputationum id genus, ubi Respondentis unicum institutum est [gap: Greek word(s)] , Opponentis incautiorem adversarium convincere. Non est instituti mei multis hîc de discrimine docendi, ac [gap: Greek word(s)] (utor voce ex more Lycei) disputandi agere: fiet illud ipsum alias commodius. Indicare nunc satis habeo, quomodo Nihusius ipsa docendi disputandique fundamenta verterit. Et vero eas quoque respondendi opponendique novas leges tulit, quibus ipsaemet exercitationes [gap: Greek word(s)] non minus funditus evertuntur, quam eversa ab illo est omnis [gap: Greek word(s)] , quod tertio loco ante notabamus. Ita vult Respondentem nunquam prorsus teneri rationem negationis suae reddere:
contra quam et Aristoteles olim in Topicis docuit et ab optimis quibusque dialectices nostri aevi scriptoribus (quos inter solum Fonsecam nominatim nunc laudo) prod tum est. Fac vero improbatam a Respondente inductionem Opponentis, aut formam syllogisticam argui; si Opponens inducendo per omnia singularia eat, syllogismum etiam suum ad leges formae syllogisticae ubi examinavit, protestetur nihil se invenire vitij; an aequum fuerit persistere tum Respondentem in negando? Certe id si fecerit, boni viri aomen haud tuebitur, omnisque illa disputatio fuerit vana inanis et plena ineptiarum. Opponentem porro astringere vult Nihusius, ne utatur ullâ aliquâ praemissarum aut consequentia quadam, nisi ante cognitum habeat, nihil horum a Respondente negatum iri. Quod ut hactenus nusquam auditum ita sane stultissimum est. Quis enim certo scrat, quidnam is quî cum controversia est, sive per imperitiam sive per proterviam forte sit negaturus? Vt enim praescias, quid negari merito possit aut debeat, aut quid negare hactenus adversarius soleat; semper tamen, quid ille sit concessurus necne, praesciri non potest, quoniam neque de peritiâ neque de candore omnium potest cuiquam certo constare. Si ergo solis illis, quae Respondentem non rejecturum certo praenoscuntur, licet uti, quis mentis sanae Opponentis partes velit sustinere? imo quis hominum poterit sine vitio id praestare, si opponendi munus adjunctam habeat conditionem ingenij humani captum longe excedentem? Fac vero hac lege disputent inter se duo: quis disputationis illius erit usus? Quod si enim [gap: Greek word(s)] nullus fuerit locus, Opponens sane neque exercere se poterit cum Respondente, neque ejus doctrinam explorare, multo minus veritatem inquirere. Nunquam enim non victor abibit Respondens, si Opponentiad quamvis adversarij negationem statim
sit obmutescendum. Quin ergo omnis disputatio e medio tollatur, aut satius sit imposterum audire quid Nihusius aut alius aliquis non dubiae sanitatis Respondens deliret, At Bartoldus his legibus expetit Respondentis munere perpetuo fungi. Si quid sapit, hac unâ in re dixeris illum non omnino desipere: crediderim autem hoc votum illi cum alijs commune esse, qui ex impudentiae et inscitiae praelijs inanes triumphos captant. Nescio an ab omni Opponente id exigat idem ille quod a Calixto nostro postulavit, cui sese Respondentem novis illis insanis legibus stitit. Illud est, ut Calixtus aut unum aliquod argumentum proponat, cujus praemissae undequaque placeant palato Nihusiano; aut ex multis a Calixto propositis Nihusio sit optio unicum eligendi, sed eâ conditione, (verba ejus recito ex Triumpho) ut si fuerit vel minimo id nixum inconcesso (h. e. si Nihusius ad alterutram praemissarum suum nego proferre velit) non hot tantummodo sed et reliqua ipsius argumenta omnia, utut necdum audita nihili sint habenda. Nescio, inquam, an omni Respondenti concedat, facultatem non nisi durâ hac conditione Opponentem admittendi. Si concedit, habemus novum insaniae genus. Sin; magnâ profecto injuriâ Calixto libertatem Opponentibus omnibus communem vult praereptam. Quur enim etiam illi haud liceat aliâ aggredi viâ, quod unâ forte effici non potuit? Dices, tamen Nihusium pari modo spopondisse, sese, ubi unico argumento concessis omnimodo praemissis constante victus fuerit, confestim in omnibus Fidei controversiis cum Calixto facturum, imo in omnibus etiam alijs illi assensurum. Audio. Verum enimvero non sponsio minus, quam postulatum insanit. Scilicet non est simpliciter in nostrâ situm potestate, credere quidvis aut non credere, assentiri vel non assentiri: assensio omnis a vi rationum est sive
verâ sive apparente. Itaque nec si unâ aliquâ in re fueris convictus te errasse, tui arbitrij est omnia alia hactenus forte credita animo delere. Ni sane omnia uni fuerint fundamento superstructa, idque eversum forte sit, fieri non potest, ut ob unam sententiam confutatam in omnibus alijs menrem commutes. Atqui non de principijs vel Christianae Fidei, vel omnis intellectionis, argumentum aliquod a Calixto nostro exigit Nihusius, sed promiscue de aliquo placito nostro religioso. Sed fortassis, quem admodum Sabini quicquid volunt somniant, ita Nihusius quiequid vult credit, aut non credit, alios autem ex ingenio suo aestimat. Fac vero, omnia illa quae de Respondentis privilegijs et miseriâ Opponentis iste persuadere nobis voluit, ita sese habere; an credis triumphaturum unquam Nihusium, si quis eorum, quos Lutheranos vocat, ijsdem legibus respondendi provinciam sibi sumat? Sed illis Respondentibus esse per Nihusium non licet. Quare vero? quia susceperunt Romanae Ecclesiae placita convellere, adeoque opponendi partes sibi sumpserunt. En cor Zenodoti, enjecur Cratetis! Verum quid prohibet quo minus qui nunc vicem Opponentis fungitur, non interdum Respondentem agat? Quis haec munera ita distinxit ut eadem semper ab ijsdem exerceantur, nec jure possint vicissim permutari? Vnus Nihusius. Scilicet ne quid sani amplius supersit in omni docendi disputandique ratione, etiam hoc addendum fuit. Et tamen illas hominis chartas quibus haec inventa sua mirifice jactat, non puduit, insignium scholarum Coloniensis et Lovaniensis Doctores duos, alterum apodictici libri, alterum facilis et solidae methodi titulo insignire. Quin si Nihusio credimus, plurimi alij in telligentes novis illis artibus applaudunt. Sed fortassis etiam haec inanis gloriatio est. Si qui tamen sunt, sive triumphatores sive triumphantium acclamatores, illi profecto cum intelligentiâ
et ratione insaniunt. Me et Nihusii et laudatorum ejus (si qui modo sunt) ex animo miseret; adeo illos a rectâ ratione prolapsos, ut tam stolida et omni retro antiquitati, omnibus omnium partium paulo doctioribus, neque visa neque audita hactenus, pro regulâ habeant docendi ac disputandi. Nec tamen dubito, solum sectae ardens studium hanc caliginem imo stuporem animis hominum induxisse. Nempe surdos et coecos reddi, qui sect as amplexantur, jam olim, etiam Galeno meo, notatum est. Nihusium vero quis non videt, ut suae partis coeco amore ita dissidentium omnium acerbissimo odio flagrare? Alios multos ejusdem sectae pari animo esse, utinam non sit verum! Sane nonnullos, eo quod caritatem exuant, adeo severe nobis mandatam, arcano Dei consilio tradi [gap: Greek word(s)] , non est forte quod dubitemus. Equidem sanctum illud numen veneror, ut per Spititum suum zelotarum omnium corda caritate rursum Christianâ inbuat; quo, remotâ odij amorisque spissâ illa nube, claram veritatis lucem liceat illis perspicere.
Sed quô me trahunt Nihusianae et injuriae et ineptiae? Id tantum initio sig nificatum volui, ad argumentum hoc de Origine Juris Germanici tractandum permotum me indignis illis et contumeliosis triumphis, queis et famam maximi Georgii Calixti nostri, publice perstringere, et veritatem ab illo proditam convellere, homo ille est conatus. Et sane hac unâ de caussâ, ad opusculum ante hos novem annos a me dictatum accuratius elimandum adductus sum. Neque enim mihi a rei medicae operibus nisi exiguum admodum otij superest: et in quovis alio argumento malim si quid horae vacuum est impendere, quam in hoc, quod laboris mulrum delectationis parum habet. Neque is est Nihusius quî cum, si libeat, possis non sine fructu vel in hoc campo contendere,
effrenem videns hominis maledicentiam; quin merito semper animo obversetur illud: CAVE CANEM. Itaque et prudentius fortasse fuerit, non irritasse crabronem, sed jubere illum potius vel minutos versiculos tornare, vel caligas rusticanas cantillare, quod nuper instituit otiosus presbyter. Verumtamen, quod ab initio dixi, adeo vehementer me commovit injuria praeceptori et amico illata, ut impium duxerim, relinquere illum intentum melioribus, hac parte indefensum, et veritatem acontumelia non vindicare. Tum vero haud parum metui, ne inolitus error novo illo Bononiensium paxillo suspensus, apud eos quorum animos antehac occupavit, aut quibus curae non est hoc expendere, veri aliquam speciem recuperet. Sane non mihi Nihusianas calumnias (quas praevideo non defuturas) adeo vitandas censeo, ut propterea vel amicum in bona causâ, vel veritatem deseram: praesertim, cum uno contemptu liceat famam bene sibi consciam ab improbis convitijs tueri.
Caeterum opusculum meum excutienti mihi plurima vel antehac non satis cognita vel negligentius tradita occurrerunt: itaque novis accessionibus pene novum opus edolandum fuit. Et vero crevit illud sub manu in eam magnitudinem, quam animo non conceperam, fateor, aut speraveram. Ita urceolum instituenti fere amphora exiit. Proindeque vereor, ne quae hoc nomine calumniae sustinendae sint. Ausim tamen veniam mihi ab intelligentibus et aequis lecto ribus promittere, quoniam de alieno nihil molis adjeci, uno meo argumento contentus; nec licuit historiam legum, a gentis nostrae primâ memoriâ deductam, breviore fortassis gyro constringere. Enimvero non ultima tantum persequi visum: sed ab ovo quasi deducere tam nobilis rei seriem, operae pretium judicavi. Scilicet leges, etiam forenses, dimidium animae, ut ita dixerim, civiratibus praestant: nec reipubl.
naturam integre perspexeris nisi per omne ejus fatum animo diffuso: adeoque nec Germaniae nostrae rempublicam plene liceat exponere, (quod mihi aliquando consilium fuit) nisi legum nostrarum originem, statum, progressum per omnia tempora fueris persequutus Est autem apprime etiam utile scitu, quibus moribus, legibus, atque institutis res Germanica vel floruerit olim vel in discrimen devenerit. Quanquam enim ego leges cum legibus, instituta cum institutis, mores cum moribus, non contenderim, imo a commodis atque incommodis eorum omnium indicandis consulto abstinuerim, quod mihi quidem nimis id arduum visum sit; non dubito tamen, eos quibus et major est cum juris tum gerendae reipublicae prudentia, otiumque, mihi nunc negatum, suppetit in res omnes Imperij nostri accuratius animadvertendi, haut difficulter bona malaque Germanicarum legum magno cum fructu suo percepturos. Et tamen etiam hanc rem, spero, saltem adjuvare posse meum hunc commentarium: quum utique non liceat decernere, quaenam leges omni tempore expedierint Germaniae, nisi ante noveris quaenam semper obtinuerint. Posterius autem, nisi vehementer fallor, luculente exponit ille remotis fabulis; quae omnem prope veri sensum vulgo hactenus eripuerunt. Enimvero in hoc argumento mihi cum fabulis, pene ut cum hydra Herculi, fuit perpetuo colluctandum. Nec tamen ipsemet ego veritatem fortasse semper sum assequutus: adeo omnibus impeditis, nec a quoquam alio ante me viâ isthac calcatâ. Quamtumvis autem forte et a me nonnulla sint commissa, plurima omissa, haud dubito tamen Juris Germanici nostri, totiusque adeo reipubl. penitus cognoscendae, facem sat illustrem a me accensam esse. Si et in eo fallor opinione, saltim aliorum qui et me doctiores sunt et in rebus nostris exercitatiores, quibusque hoc agendi
facultas major est, operam studiumque ad investigandum verum hoc meo labore excitatum iri, confido. Qui si erroribus meis castigandis ita fuerint dediti, ut voluntatem ipsam bene de publico merendi haud infesto animo persequantur, optime mecum agi existimabo. Si ne hoc quidem impetravero ab omnibus, contentus ero integrâ boni studij conscientiâ et paucorum aequitate. Verum non est fortassis cur aliorum censuras pertimescam, si librum meum vobis, Magnifici Nobilissimi Amplissimi et Consultissimi Viri, approbavero. Ea enim estis et juris omnis et Imperij Germanici peritia, eaque judicij acrimonia, ut verum a falso heic distinguere nemo vobis queat rectius. Unum tamen vereor, ne quae cum omnibus pene jam multos annos mihi amicitia intercedit, atque illa qua me semper complexi estis benevolentia, deflectat nonnihil judicij aciem in partes mitiores. Ut enim odium, ita nec amor suam judicio libertatem relinquit. Quanquam vero mihi hoc vehementer sit metuendum, quum tamen alios noverim nullos qui exactiore trutinâ ponderare haec possint, lice at a vobis contendere, ut seposito nonnihil amore, in ea quae a me disputata heic sunt, isthac qua valetis mentis acie, animadvertatis. Sane vobis maxime omnem hunc commentarium offero. A quibus si probabitur, poterit etiam fortassis ille ad posteritatem esse meae erga vos observantiae qualecunque monumentum. Valete, viri optimi, in reipublicae nostrae commodum maximum. Helmestadio ex Acad. Julia Kalend. Martijs Anno M DCC XLIII.
OFfero Celsit. Tuae, Serenissime Prineeps, librum mole quidem exiguum at argumenti neutiquam proletarij. Agit quippe de illo nomine illisque juribus Germaniae nostrae, quibus maxime illa jam aliquot seculis prae alijs Europae rebuspubl. fuit conspicua et illustris: licet eorum ratio obscurior sit et erroribus vulgi obnoxia. Neque vero, ut nomina illa in vulgus sunt cognita, ita perinde etiam quid sibi velint omnibus notum est: sed multum id hodie quidem videtur obscutum, exortis passim sententijs: quae Germanicae libertati ac dignitati queant aliquando per esse noxiae, imo jam tum haud leve dederunt detrimentum. Enim vero ex quo perspicere haec penitius aliquanto incepi, optavi idemtidem ut quis, tenebris omnibus discussis, solem veritatis etiam hîc spectandum iterum exhiberet. Verum dum aliorum operam circumspicio et desidero, ipsemet ego, nescio quî, adigor invitus ad suscipiendum laborem illum, ut a vitae genere ita ab animo alienum. Neque enim declinare licuit hoc negotium, neque non invitus potui id agere quod ab artis medicae studiis, quibus me et vitae ratio et munus Academicum adstringit, toto pene, quod ajunt, coelo remotum est. Fateor tamen, minus me necessitatis legi obluctatum esse; quod existimaverim, horas illas succisivas, quas hoc proximo tempore huic rei impendere debui, non
male me collocaturum; quoniam quicquid hoc est libelli possit aliquando nimis, (heu!) afflictae Germaniae non inutile esse, vel saltem alios ad illustrandam veritatem incitare. Namque et nostris hominibus arbitror succurrendum, ne nominis illius Imperij Romani, quo nunc passim audit Germania, ancipite sensu decepti, sequius de majestate patriae suae suspicentur: et Romanorum Pontificum insolentiam retundendam, qui ut possessionem urbis Romae ita et jura omnia possidendi populo Germaniae eripere allaborant. Quamquam enim ea sit hodie Germaniae miseria, ut vix sese domi suae tueatur, imo tota fere abeat in solitudinem, tantum abest ut de recuperandis alibi amissis possit hodie cogitare: etiam tamen nunc operae est pretium, illa vetera animo repetere, ne paulatim per haec mala illorum memoria obliteretur; fortassis etiam brevi aerumnis hisce finem dabit clementissimum numen, et ad priscam gloriam Germania resurget. Quemcunque vero tandem usum adferre hic meus labor possit, Tuae illum Celsitudini, Seren issime Princeps, dedico consecroque; non quod dignus sit qui in tam illustrem conspectum prodeat, sed quod propter argumenti indolem haud alij quam magno alicui Germaniae Principi, quique non studeat tantum dignitati pristinae Imperij, sed et jura ejus calleat, videatur offerendus. Et vero Celsitudinem Tuam dignitate inter primos esse Germaniae Principes, studio autem publici boni ut et eruditione ac prudentiâ nulli eorum secundum, nemo est qui ignoret. Ego sane nullus dubito, neminem Germaniae Principum accuratiore censurâ, quae a me dicta sunt, posse dijudicare. Sed veritus haud parum quoque fui, ne, cum mei ordinis omnes dominis ac nutritijs nostris potissimum nostra debeamus, dum exspecto donec grande aliquod opus, Celsitudine Tuâ non indignum, ex Artis meae sacrarijs depromam, nimis longa mora suspectum
me faciat neglecti officij. Sed et audaciorem fecit me illa benignitas, quâ non tam id quod offertur quam offerentis animum soles spectare. Meum vero, in Celsitudinis Tuae cultu, possum equidem nullo alio inferiorem polliceri. Deum veneror, Serenissime Princeps, ut quam feliciter recuperatâ regiâ Tuâ Lycopoli annus hic Celsitudini Tuae defluxit, ita proximus toti Germaniae vel saltem hisce terris integram suam reddat tranquillitatem. Ex Academiâ Julia X. Cal. Jan. Anno M DC C XLIII.
QUem nunc edo libellum, benevole lector, ad eum conscribendum invitum me et praeter animi sententiam compulsum esse, non dissimulabo. Artis enim medicae negotijs occupato mihi parum profecto superest temporis adeo diversa ut curem. Sed et ea est hodie Germaniae miseria, ut de illius priscis institutis ac juribus cogitare (quod, fateor, summam aliquando voluptatem mihi attulit,) non possim sine ingenti animi moerore. Hic autem affectus cum et alias perpetuo fere quemvis bonum Germaniae civem affligat, refugit profecto mens omne illud, quo sibi duplicatum iri dolorem praesentit. Caeterum ex sententia vivere non licuit mihi hoc tempore, et otio tantum medico frui, per injuriam insignem; quae tamen nescio vel quo auctore vel ubi illata sit. Biennium scilicet est et quod excurrit, quum nobilissimus adolescens quidam libellum thesium de Imperatore Romano Germanico Academiae hujus examini submitteret, me praeside, ut loquuntur, defendendum. Professus ille aperte
erat semetipsum autorem scripti, nonnulla tantum meis dissertationibus deberi, reliqua aliunde esse desumpta. Adjecerat corollaria, partim ad dignitatem Germaniae facientia, partim sapientia philosophiam. Nihilo tamen minus inventus est superiore anno qui libellum istum meo nomine evulgaret, titulo praescripto perquam insolente, Discursus novi de Imperatore; credo quo pelliceret emptorem, quove hedera suspenderetur vino alias minus vendibili, Utque lateret fucus, et suum et loci sui nomen dissimulavit typographus, corollarijs alijsque praesectis. Id scriptum cum ante hos sex menses in manus meas incideret, obstupui sane eo rediisse mores, ut quis tantum facinus fuerit ausus me vivo. Maxime dolui, quod suum locique sui nomen subticente typographo, libellus raram adeo prae se ferens frontem, hac tempestate sequiorem facile suspicionem movere, et notam famae meae possit inurere. Graviter profecto momordit me haec injuria; praesertim quum exemplo forte careat, nec pro merito queat vindicari. Neque vero ego aliud restituendae in integrum existimationi meae (illam enim laesam crudo isto ac supposititio foetu non possum non credere) remedium potui excogitare, quam si ipsemet argumentum illud sumerem pertractandum. Ita ego coactus sum horas, quas proximis hisce septimanis potui ordinario labori suffurari, alienis illis studijs impendere. Necessitati igitur obsecundans hunc libellum conscripsi: simulque ut adolescentiae scholasticae, cui sanos de republica etiam nostra sensus a teneris instillare hercules oportet, eo rectius inservirem, per partes bis produxi in palaestram Academicam. Utinam vero tibi, lector, adeo accepta fuerit libri lectio, atque mihi molesta fuit ejus scriptio! Certe, si quid hinc utilitatis speres aliquando in Germaniam nostram redundaturum, et minus me poenitebit hujus operae, et injuriam illam aequiore animo tolerabo. Vale Lector et Fave.
NEscio pene quo sit Genio factum, si ita loqui fas est, Illustrissime Comes, ut cum aliarum gentium omnium veterum recentiorumque historia multum me semper delectaverit, nulla tamen affecerit perinde, atque memoria eorum quae in Germania aut Germanicis populis omni tempore contigerunt. Neque enim haec nostra alijs illis omnibus praeferenda existimo: cum nonnullis Germanorum facta ne contendere quidem ausim: monumenta etiam plaeraque nostra sordes et quisquilias dixerim prae illis, quibus Romanorum Graecorumque res sunt comprehensae; et tamen singulari me voluptate nostra isthaec potius ad se pertraxere volvenda pernoscendaque. Ea sane occulta ratione identidem hodieque adigor, ut quas horas a negotiis studiisque severioribus vacuas nanciscor, quales tamen oppido rarae mihiobtingunt, rerum nostrarum statui et fortunae investigandae magna animi delectatione impendam. Neque enim sufficere arbitror, in ijs quae a scriptoribus nostris sunt annotata, acquiescere, sed in caussis quoque rationibusque eorum quos illi memotant eventuum inquirendis, (quod illi aut non satis intellexerunt, aut habuerunt insuper) praecipuam curam censeo mihi collocandam. Eapropter certe permotus quoque sum, ut corporum Germanicorum habitum, et qualis ille est ab antiquis memoratus, et qualis
nunc superest, diligentius non tantum annotarim, sed et quid utramque illam conditionem effecerit, sumpserim exponendum. Fuit autem hoc quidem eo jucundius, quo speculatio isthaec in intimiora naturalis philosophiae et medicae artis, queis praecipue vitam addixi, penetralia me quasi manu duxit. Non tamen vel hasce meditationes meas publicare facile instituissem, nisi mihi persuaderem, fore ut ex earum lectione nonnihil utilitatis in commune sit redundaturum. Enim vero, nisi admodum fallor, luculente a me, et quidem domestico nostro perillustri exemplo est ostensum, quantum in omnem partem ad corpora mutanda victus valeat et ratio vivendi: cumprimis vero naturae congruentissimam esse simplicem illam, quaeque hodie rustica censetur et barbara vita: hac conservari sanitatem, hac vites ali, hac formae decus parari; ex adverso sumptuosi illius et luxuriosi victus elegantiam hominum potius opinione quam veritate constare, quin et vires et staturam eo corripi, nec nisi morborum aliquod seminarium et amplissimam segetem hinc praeberi medicinae, nihil tamen vel parum proficientis in corruptela illa perpetua. Plena sunt doctrinae hujus cum aliorum tum medicorum scripta: et praeter nos alij etiam vicini populi (ut veteres nunc taceam) idem nobiscum ex simili vita corporum suorum detrimentum patiuntur; fortassis tamen nostros proprium potius gentis damnum in meliorem sententiam perduxerit, quam vel tot praecepta, vel mala aliorum. Nec tamen ego vel sperare ausim, persuaderi omnibus nostris posse, ut suam hanc, elegantem scilicet vitam, cum simplice majorum commutent: nec id quo obtinerem haec disserui. Adeo enim rediisse mores dudum intelligo, ut plaetique nec vitia nec vitiorum remedia toleremus. Ne maximis quidem propositis poenis aut praemijs Caesar ipse Principesque vel Germanicum vulgus, cui quidem aliquid in
bonis superest, illuc adegerint; ut quod malit non vivere quam non luxuriose vivere. Saltim aliquos tamen et bonos et intelligentes frugi fore majus damnum veritos existimo. Si et illa spes decollet, et boni viri et boni medici officio tamen functus sum: qui studuerim pro virili recte monendo antevertere morbos, et corpora ad pacis et belli artes idonea praeparare: de reliquo bonum factum ratus, si pro conditione temporum et morum fecerim medicinam, quamvis non laudatam, carentem tamen mea culpa. Enimvero non in medicorum sed aliorum potius usum totum hoc a me scriptum est: eoque et orationem adhibui auribus populi magis quam scholae attemperatam, et in solemni Academiae panegyri, quum ante hos octo menses magistratus mihi crederetur, priorem partem coram juventute nostra virtutis et sapientiae studiis consecrata recitavi, reliqua jam tum eodem loco additutus, si stato tempore abire provincia licuisset. In tuum vero nomen, Illustrissime Comes, quicquid hoc est edo: tantum ut leve aliquod ad posteritatem exstet mei erga eum, quem nascendi lex Principem mihi dedit, devoti animi monumentum. Etsi enimpuer annis abhinc viginti quatuor amplius studiorum gratia huc missus, ex eo numquam pene non extra patriam vixerim, quin ex Batavia praeter spem hucrevocatus, jam tredecim annos, munere professorio suscepto, Lares heic fixerim, adeoque possim a natali solofere alienus videri; non tamen vel patriae amor, vel Principis mei nativi cultus, tanta temporum locorumque intercapedine quidquam est in me deminutus, ut non jure cum quovis aliorum, qui magnis a patria bonis prae me sunt ornati, pia mentis gratitudine etiamnum queam contendere. Necvero in nullo beneficio colloco, quod terra isthaec maternam familiam ab omni memoria aluerit, jam a centum amplius annis avum paternum
Drentia ac Transisalania civili bello pulsum benigne exceperit, patri (cujus grandaevi senis ante hosce quatuor menses pie defuncti mortem nunc lugeo) non solum nascenti primam auram sed etiam ultra nonaginta vitae annos cum domieilium tum dignitatem publicam concesserit, cognationem denique meam pene omnem hodieque vel mortuam teneat, vel vivam sinu suo quasi foveat. Omnes certe, Illustrissime Comes, Tibi inprimis tuisque consilijs debemus, quod sic satis feliciter et tranquille vitam degere licuerit. Quae cuncta nisi mente grata recolam, impius equidem fuero. Vale Illustriss. Comes in plurimos annos patriae bono: et si hoc addere fas est, me utut peregrino loco positum inter civestuos numerare ne desine. Helmestadij in Academiâ Juliâ II Kalend. Mart. M DCC XLV.
QUantum ad amicitiam parandam ingeniorum valeat et studiorum similitudo, clarissime Severine, si non abunde jam alias nobis constaret, doceremur profecto solo ipsomet exemplo nostro. Natus tu es in extremis magnae Graeciae oris ad Crathidem amnem, vetere Thuriorum coloniâ; ego in ultimo Oceani littore Frisico prope Amasum. Nec tu Italiâ, nec ego Germaniâ pedem extulimus: tantum abest ut alter alterum coram viderit. Simulac tamen aureum opus tuum de reconditâ abscessuum naturâ legere datum fuit,
mitum quam in amotem et cultum tui exarserim. Te vicissim non multo post meorum de Fermentatione et Sanguine librorum strenuum laudatorem nactus sum: quo tempore nullae tamen adhucinter nosliterae commeabant. Ubi hunc mutuum affectum utrique significasset communis amicus noster Guilhelmus Schefferus vir clarissimus, illico arctissima coiit animorum necessitudo. Ego sane non tantum nihil in te potui exeo desiderare eorum quae amici solent, sed etiam muneribus amicitiae prope sum victus, Neque enim praedicare satis possunt Bodij fratres, lectissimum sane et praestantissimum par juvenum, benevolentiam quâ illos peregre adventantes, tantum quod a me laudati venirent, excepisti. Adhoc multum laborasti, in doctissimorum hominum cum aliorum tum praecipue Petri Castelli Philosophi et Medici Messanensis excellentissimi, et de republ. literariâ optime meriti scriptoris, amicitia mihi comparandâ. Quo nomine profecto plurimum tibi debeo: ut qui virtutis et doctrinae laude praestantium hominum amorem in maximo fortunae beneficio collocem, Accessit in cumulum opusculi elegantissimi in nomen meum editio; cum ob honorem mihi habitum grata, tum gratissima quod volueris eo ipso Castellum [gap: Greek word(s)] perpetuo mihi vinculo conjungere. Enimvero Severine, vox illa Frisiorum in Pompeji theatro Neronis aevo audita, nullos mortalium fide ante Germanos esse, quantum speraverim hodieque vera est, ego certe haud patiar temere amicitiae me officijs superari: non queo tamen diffiteri in aere me tuo esso positum. Nedubites autem bona fide expunctum iri quod contractum est nominis. hunc vadem tibi publicum sisto, meum de Calido Innato foetum. Quamvis enim haud dubitem meliore illum apud te loco fore, quâ tu es benignitate et erga me affectu; tamen ego duntaxat cupio nunc, haberi illum amoris mei fidejussorem.
Utinam vero ita etiam ille sit ornatus, ut sine rubore in conspectum tuum possit prodire! Quae etenim a te proficiscuntur omnia in admirationem quemvis rapiunt, et non chirurgicae tantum artis te facile principem probant, sed omni etiamphilosophiâ medicin que excultissimum: mea autem suae sibi sunt tenuitatis conscia, eoque limatissimum judicium tuum merito reformidant. Ne quid tamen diffitear, multum in benevolentia tua spei mihi positum est: ut aliorum potius debeam linguam ac nares extimescere, quibuscum nullum mihi ejusmodi vinculum intercedit. Et sane rem omnium quidem orepervulgatam, scrupulosam tamen atque oppido impeditam aggressus, more minime pervulgato ita tractavi, et contra receptas opiniones eâ disputavi libertate, ut in varias censuras non possim non incurrere. Neque vero quod Aristotelem ducem sequar, aut quod in illa de ignea calidi animalis natura jam a viginti annis (nam et adolescens id defendi) nihil ipse erroris deprehenderim, benigna omnium judicia ausim mihi polliceri. Sordet enim multis ipsum Aristotelis nomen: imo quoniam ab illo est jam contemnitur, ijs praesertim qui Galeni in verba quasi juraverunt. Verum hoc quidem genus hominum non ejus est notae ut ab illorum judicijs pendeas: alij sive docti et rerum gnari sive indocti quid sint existimaturi experiundum est. Si operae feci pretinm assecuta veritate, ponam in lucro: sin minus, saltim tibi, optime senex, amicum anin um probavero. Vale decus patriae tuae et Conringio favere perge. Helmestadij Saxonum, ex Academia Juliâ Ducum Brunsvico-Lüneburgensium, quorum Serenissima familia ante hos ducentos sexaginta amplius annos regno Neapolitano et Tarentinae provinciae tuae dedit Ottonem regem et principem fortissimum, Joannae Calabricae maritum. M DC C XLVII. X. Kal. April.
HVnc ego, in abstrusis latebris multâ arte Prometheus
Et densis septum tenebris quem clauserat IGNEM,
Mille petitum oculis, tua tantum signa secutus,
Magne Stagirites, produxi in luminis auras.
Accipe nil quicquam veritus, doctissime Marce,
Prende manuintrepida. molli illum Pallas olivo
Nutriit, et tenero formavit pollice Pboebus:
Aspera dum diros tibi morbos flamma cremavit,
Atque Machaonio grassata est dextera ferro.
Fallor? an hunc etiam, te laudatore, fovebit
Parthenope, divûm genetrix, opulenta virûm vi?
Hunc etiam sero dicent, Campania felix,
Et Crathis et Sybaris, Vesuvique incendia montis,
Messanaeque dabunt angusti claustra Pelori?
Salve Grajugenum quondam nutricula tellus.
Salvete ô docti manes; Acherusia seu vos
Lympha tenet, calidam seu concessistis in AEtnam.
Non ego purpureas violas, non lilia porto:
Gratum opus hoc, fateor, solis sed mollibus umbris.
Chartaceum doctis donum fero: quale sed inter
AErumnas, dum tota perit Germania bello,
Frisia ab Oceani extremâ submittit arenâ.
In grandi tenuis fuit hic labor. Optima rerum,
O utinam, niveâ rursum circumdata pallâ
Pax redeat! Pietasque suis comitata ministris,
Qualiserat primo fluerent cum secla metallo,
Invisas repetens terras, sua munera reddat!
NUnquam bene adeo comparatum quidem fuit, ut in Ecclesiae clero deessent, qui vel dignitate sua vel oblatis piorum bonis abusi, nonnihil interdum insolescerent tria tamen Ecclesiae prima secula sancte fluxisse merito dixeris. Intra modicum enim stabant tum oblationes: nec unius Episcopi erat omnium administratio, sed in partem curae apud singulas ecclesias presbyteri veniebant: nec populo nullus locus erat in ferendis legibus, in electione cleri, in judicijs ecclesiasticis: eoque multum sane tum aberat ut Episcopi ecclesiis suis [gap: Greek word(s)] dominarentur. Accedebat numquam pene non imminens Christianorum capitibus commune periculum, a potentissimis persecutoribus et quidem Caesaribus ipsis; quo non poterat non coerceri quicquid vitiorum laetius alioquin adolevisset, praesertim quod Episcopi ipsi prae alijs, ut coetuum capita, ad supplicium traherentur. Postquam Ecclesia ad Christianos principesvenit, (verba
sunt S. Hieronymi in vita Malchi) potentia quidem et divitiis major sed virtutibus minor facta est. Nimirum non tantum securitas ex eo tempore concessa, sed et immunitatibus multis evectus est clerus magis magisque, in sacrum usum praecipue collata sunt amplissima et longe pinguissima patrimonia. Quam insolentem liberalitatem nescio num uni pietati fassit referre acceptam: superstitionis nonnihil fuisse admistum, alios vitae suae quantumvis vitijs immersae perdonaria isthaec coelestem veniam exspectasse, manifestius videtur quam ut egeat res probatione. Exceperunt autem passim hanc potentiam et has divitias ea quae solent subsequi res secundas: in clero omni videlicet (pentshos enim bonorum semper administratio fuit) luxus, ambitio, et divini muneris sui negligentia. Quam maxime tamen Episcopos vitijs hisce contaminatos dixeris, et quidem eo magis, quo prae reliquis majore fuerunt in dignitate atque existimatione. Ne enim alia nunc tangam; id operam videntur multi dedisse, ut translata in solos sese omnium Ecclesiae opum pote state, haberent unde et ipsi viverent lautissime et cognati ac familiares ditescerent. Quo nihil ab Apostolorum exemplo alie nius est: ut qui in id diaconos instituerint, quo omni isthac cura soluti liberius ipsi munere docendi defungerentur. Vereor tamen ne Episcopos suos suspectos jam tum hoc nomine habuerint illi, qui notantur concilij Gangrensis canone VII: quod oblationes suas non per Episcopos fecerint distribui. Certum est, haut multo post, malos mores quorundam orientalis dioeceseos Episcoporum, gravissimum illum canonem Antiocheni concilij ultim um expressisse, quem in occidentalis Ecclesiae usum ita vertit Dionysius Exiguus: Episcopus ecclesiasticarum rerum habeat potestatem, ad dispensandum erga omnes qui indigent, cum summa reverentia et timore Dei. Participet autem et ipse quibus indiget:
si tamen indiget: tam suis, quam fratrum, qui ab eo suscipiuntur, necessariis usibus profuturis, ita ut in nullo qualibet occasione fraudentur. Juxta sanctum apostolum sic dicentem: habentes victum et tegumentum, his contenti sumus. Quod si contentus istis minime fuerit, convertat autem res ecclesiae in suos usut domesticos, et ejus commoda vel agrorum fructus non cum presoyterorum conscientia diaconorumque pertractet, sed horum potestatem domesticis suis aut propinquis aut fratribus filiisque committat, ut per hujusmodi personas occulte caeterae laedantur ecclesiae; synodo provinciae poenas iste persolvat. Si autem et aliter accusetur episcopus, aut presbyteri qui cum ipso sunt: quod taquae pertinent ad ecclesiam, vel ex agris vel ex alia qualibet ecclesiastica facultate sibimet usurpent, ita ut ex hoc affligantur quidem pauperes, criminationi vero et blasphemits tam scrmo praedicationis, quam hi qui dispensant taliter exponantur; et hos oportet corrigi sancta synodo id quod condecet approbante. Quamvis vero Patres illi hoc ita sanxissent, Episcopos tamen aliquos non tantum clam presbyteris suis et diaconis, sed et absque omni oeconomo, contra quam vulgo solere vel ex canone laudato Gangrensis synodi planum est, bona Ecclesiae administrasse, indicat canon Chalcedonensis oecumenici concilij XXVI: Quoniam in quibusdam ecclesiis, ut rumore comperimus, citra aeconomos episcopi facultates ecclesiasticas tr actant: placuit omnem ecclesiam habentem episcopum, habere aeconomum de clero proprio, qui dispenset res ecclesiasticas secundum sententiam episcopi proprii, ita ut ecclesiae dispensatio praeter testimonium non sit, et ex hoc dispergantur ecclesiasticae facultates, et sacerdotio maledictionis derogatio procuretur. Quod si hoc minime fecerit, divinis constitutionibus subjaceat. Nec tamen vel hoc fuerunt contenti illi, qui propter turpia lucra conductores alienarum possessionum sunt facti, et secularia negocia subcura sua susceperunt, Dei quidem ministerium parvipendentes secularium vero discurrentes
domos, et propter avaritiam patrimoniorum sollicitudines sumentes: eoque permoverunt eosdem Chalcedonenses Patres, ut canone III omnem secularis negotij curam Episcopis et clero severe interdixerint. Eadem sane de causla conditus est circa haec tempora et canon, Apostolorum qui dicitur, VII: Episcopus aut presbyter aut diaconus nequaquam seculares curas adsumat; sin aliter, dejiciatur. Nec alteri fini repetitum deinceps illud canone XXCI: Diximus quod non oporteat Episcopum aut presbyterum publicis se administrationibus immiscere, sed vacare et commodum se exhibere usibus Ecclesiasticis. Animum igitur inducito hoc non facere, aut deponitor. Nemo enim potest duobus dominis servire juxta dominicum praeceptum. Adeo varios, adeo severos canones merebantur jam illa aetate Episcopi, nec tamen effluxerat seculum Christianum sextum.
Haud dubie tanto in numero nusquam terrarum defuere, qui officij memores avaritiam et fastum sanctissimo Ecclesiae studio posthabuerunt; ejusmodi enim omnino cum alios tum illos piissimarum legum conditores fuisse ecquis negaverit? Vereor tamen ut major pars vel tum fuerit extra hanc culpam. Non fuit sane, si credimus ijs quae Gregorius Nazianzenus, Severus Sulpitius, et post alios multos Salvianus quatuor libris de Ecclesia conquestus est. Non fuisse, indicio ipse fuit populus. Praeter paucissimos quosdam (dixit idem Salvianus l. 3. de gubern.) qui mala fugiunt, quid est aliud omnis coetus Christianorum quam sentinae vitiorum? Adeo verum scilicet est illud Severi Sulpitij: auro non strui Ecclesiam seddestrui. Neque vero aliunde morum illam in Episcopis a prima pictate mutationem licet arcessere. Intimius sane omnia perspicientibus apparet haud difficulter, nusquam licenrius grassata esse vitia quam ubi auri vis praevaluit. Valuit autem quam maxime procul dubio in
opulentissimis urbium: quales tum fuere Roma vetus pariter ac nova, Alexandria porro et Antiochia. Enimvero luxum illum prius Romae quam in provincijs caepisse, vel ex Ammiano Marcellino intelligere est. Ubi enim ille de Damasi et Ursicini funestis certaminibus pudenda nonnulla disseruisset, haec subjungit: Neque ego abnuo, ostentationem rerum considerans Vrbanarum, hujus rei cupidos ob impetrandum quod appetunt omni contentione laterum jurgari debere: cum id adepti futuri sint ita securi, ut ditentur oblationibus matronarum, procedantque vehiculis considentes, circumspecte vestiti, epulas curantes profusas, adeo ut eorum conviviaregales superent mensas. Qui esse poterant beati revera, si magnitudine Vrbis despecta, quam vitiis opponunt, ad imitationem Antistitum quorundam provincialium viverent: quos tenuitas edendi potandique parcissime, vilitas etiam indumentorum, et supercilia humi spectantia, perpetuo numini verisque ejus cultoribus ut puros commendant et verecundos. Non minorem vero tum luxum obtinuisse Constantinopoli, satis indicat Gregorius Nazianzenus, illa oratione qua dimissionem petit illius urbis tum Archiepiscopus. Exprobratum enim sibi conqueritur, quod nec mensa lauta et opipara nec veste magnifica sit usus, nec splendide in publicum prodierit, nec ad eos a quibus conveniebatur gravit atem et fastum adhibuerit. Mitto de alijs similia adferte. Nec enim vel dominandi libidinem specioso crescentem praetextu nunc tangam, qua tamen ipse Coelestinus Papa meruit olim ab Africanis Patribus audire: nolite concedere, ne fumosum typhum seculi in Ecclesiam Christi, quae lucem simplicit at is et humilit atis diem. Deum videre capientihus praefert, videamur inducere: qua item Antiochenus Patriarcha effecit, ut Oecumenicum Ephesinum concilium monuerit, cavendum: ut ne sanctorum patrum canones praetereantur, neque sub specie administrationis rerum sacrarum potentiae secularis typhus irrepat,
sensimque imprudentes libertatem eam amittamus, quam nobis proprio sanguine domtnus noster Jesus Christus, omnium hominum liberator, largitus est. Haec inquam et alia nunc haud art ngam, ceu ab instituto aliena. Caeterum quo tempore Gregorius et Ammianus isthaec scribebant, currebat adhuc seculum quartum. Posthaec vero in provincias quoque serpsisse tanti exempli vitia, luxum ajo et avaritiam, non est quod miremur. Nec vero dissimulavit Deus populi sui gran ia ist haec peccata: coque tanquam in vindictam, ex Germaniae et Scythiae remotissimis quibusque angulis evocata numerosa variarum gentium multitudine, quasi diluvio florentissimas occidentalis Imperij Romani terras tecit inundari, et tantum non in solitudinem redigi. Alibi justo itidem judicio divino, non tantum per Mahumetem nova et seculi illius moribus sic satis atremperata religio inventa, sed eadem inusitatâ armorum felicitate brevi ita propagata est, ut plurimis locis Ecclesiae vix aliquod vestigium tandem manserit reliquum. In Occidente sane hoc ipso Ecclesiarum reditus ita sunt attenuati, ut Episcopis plaerisque non tantum instrumenta luxuriae perierint, verum longo tempore multum etiam defuerit ad necessarios maxime usus.
Cum Romano Papa mitius videtur actum. Quantum enim ex Gregorij Magni epistolis colligere est, satis an plum illi semper superfuit patrimonium per Italiam, Siciliam, Africam, Galliam, Sardiniam, alibi: utut hi proventus fuerint fortassis infra censum veterum oblatjonum. Qualis etiam illorum qui Gregorium sunt secuti vita memoratur, nihil illi omiserunt quod ad augendas divitias et potentiam ampliandam potuit data quavis occasione proficere. Nihil sane a vitijs illis Deo usque adeo in visis mutavere. Octavo seculo etiam id quod numquam antea tentaverant, quove nihil est ab Ecclesiastica functione alienius, moliri caeperunt. Id scilicet operam
dedere, quo jure omni Caesarum soluti, bonae etiam parti Italiae regia potestate dominarentur. Quod profecto ipsis ex voto sic satis evenit, ubi populari odio objectis primum Caesaribus adeoque legitimis dominis suis, mox et Langobardorum regibus, ex adverso Pipini et Caroli, validum profecto robur, in cupiditatis suae ministerium flexissent. Unum id praeter exspectationem accidit, quod Romani cives alijque recens illud et novi generis Papale imperium aegrius ferentes, non fuerint veriti ipsimet Papae manus truculentas inferre. Hoc sane malo adactus fuit Leo id nominis tertius, expetentibus praesertim idem civibus Romanis, ut Caesareae iterum auctoritati Pontificiam sedem subjiceret, in Caesarem electo Carolo Magno Francorum tum et Langobardorum rege longe potentissimo. Imo eadem de caussa liberati iterum Pontifices Francorum imperio, Ottoni Magno et Germaniae nostrae regibus denuo jus Caesareum ultro detulerunt: donec per Hildebrandum omni reipubl. majestate conculcata, Caesari ipsi et regibus omnibus sacrum quendam dominatum intentaverunt. Quo nihil monstrosius singi vel excogitari potest. Taedet ista multis referre. Vel meminisse horret animus, et refugit jam luctu. Et tamen illocum monstro hodieque omnis Europa conflictatur. Inpraesentiarum sane unice me delectat memoria illius cultus et obsequij quo Carolum Magnum, creatum jam Imperatorem, coactus tum fuit Papa prosequi. Fuit ea res hactenus bonam partem in obscuro: quod ex illo aevo ad nos rarissima quae huc facerent monumenta sint transmissa: eoque non nisi argumentis hinc inde conquisitis, libro quem de Germanorum Imperio conscripsi, probari et exponi etiam abs me id potuit. Plenius omnia loquuntur ipsiusmet Papae Leonis ad Carolum literae nonnullae, quas inter membranas Bibliothecae nostrae Juliae anto biennium praeter propter reperi. Enimvero hoc nomine
dignas illas judicavi quae mea cura publicarentur. Quio idem mecum sis judicaturus, generose Schencki, equidem nullus dubito. Neque enim me latet, quanto odio prosequaris horribile illud Pontificium regnum, quamve bene cupias reipubl nostrae Germanicae, quae Pontificum primo artibus a culmine suo praeceps data est. Debes animum illum nobilissimo generi tuo et genti Suevicae: qua nulla alia improbis Pontificum conatibus fortius sese olim opposuit, aut pro reipubl. pugnavit dignitate, Henrici III IV et V, Friderici item primi et secundi Caesarum ac Sueviae ducum (apud quos majores tuos summa fuisse auctoritate, publica hodieque monumenta testantur) auspicijs praeeuntibus. Et vero Suevicae vestrae nobilitatis primores de republica et Ecclesia optimis fuisse sententijs imbutos, vel carmina illa eorum Germanica significant, quorum gustum nobis dedit Melchior Goldastus. Qui si omnia ex thesauro suo prompsisset, haberemus inter ea et gentilis tui Ulrici Schenck a Winter stetren poemata, quae illc semel iterum loco te stimonij adduxit in suis ad Winsbekias paraeneses animadversionibus. Enimvero erectus ille animi tui sensus, vir generose, me invitat maxime, ut quas edidi Leonis epistolas, et Caroli Caesaris Capitulare, simulque mea adjectanea, ad te praecipue nunc adferam. Quamvis enim isthaec me facere alia etiam multa suadeant, (aequum enim est ut in publico exster affectus erga te mei testimonium) tamen ijs hodie non perinde moveor, et officij mei rationem rectius alias habebo. Quod si sen entias meas quas hic, alibi, aspersi, cum tuis convenire, certe non multum ab ijs dissentire, intellexero, magnum satis pretium me operae consecutum esse, nunc quidem arbitrabot. Helmestadio ex Academia Julia, XVII Kal. Septembr. M DCC XLVII.
QUas transmisisti Mulmannianas de Purgatorio Assertiones, Calixtianae, (ita falso appellavit eam cujus tu auctor es) et Crocianae disputationi oppositas, non inspexi tantum sed et legi. Vere autem usu venit mihi, ut liceat profiteri: [gap: Greek word(s)] : Voluit apud suos videri Mulmannus, quasi quae abs Te et Clarissimo Crocio prolixius sunt disputata, minutis illis plagulis everterit. Quum tamen plaeraque vestra ne verbulo quidem attigerit; alia leviter tantum carpserit; nihil dixerit, quod non prius et a suis dictum et a nostris sit confutatum. In eo laudandus, quod calamum a scurrilibus convitijs temperaverit, contra quam solet Sociorum vulgus; non ferendo in sacris utique dissertationibus more; quodque sic satis ingenue, perspicue, et nervose sua proposuerit, quae boni disputatoris virtns est. Vt multis contra agas, mihi sane non videtur fore pretium operae. Satis puto litatum veritati, si scriptum tuum, (quo equidem in hoc argumento nihil vidi doctius) recudi facias adjecto Mülmanniano; data Lectori utrumque arbitrandi facultate. Neque enim Tibi de adversarijs victoriam sed unam veritatem (quae pietas tua est) scio cordi esse: nec video
quicquam deesse Tuo veritatis patrocinio. Quod si tamen breves notas adjicere placuerit, nec id improbaverim. Quae mihi expendenti hoc argumentum in Mülmannum natae sunt Anim adversiones, eas pro amicitia nostra legendas nunc mitto. Vale Ecclesiae commodo et plur. salve. Helmestadij M DCC XLVII. XV. Decembr.
QUum primum prodierunt Judicium Theologicum et ejus Vehiculum, Itenaeus noster non crediditdigna illa esse confutatione, sed contemptu: eo quod contra torrentem communis sententiae, quam hactenus tot Imperatores, Reges, Principes, Episcopi, Clerici, Theologi, Jurisconsulti, et optimi doctissimique Laici, sunt secuti, niterentur. Observavit tamen postea praeter exspectationem, illis chartis turbari imperitiorum, zelo tamen catholicae fidei ardentium, animos, idque magno publicae tranquillitatis malo, quippe cui illis scriptis nihil magis potest adversari. Confutationem itaque hanc Judicij Theologici, et haud paulo meliorem Consultationem exaravit. Nomen dissimulavit; quod exemplo praeiverint adversarij: proditurus tamen illud, ubi aperta fronte alij pugnaverint, aut res idipsum exposcere videbitur. Rationem cum ratione contendere enim magis ex re veritatis est, quam a persona capere praejudicium. Quod si sane seposito amore et odio, quae hîc dicta sunt cum aliorum ratiunculis conferantur, non dubitamus, etiam illos, quos fluctuare fecerunt illi
alij libelli, prono in pacem publicam animo sore, et qui hactenus negotium pacis summo studio curaverunt, a calumnijs et convitijs adversariorum satis defensos esse.
COnscribenti librum de Hermetica Medicina, cum recurrendum subinde veniat ad illos [gap: Greek word(s)] commentarios, in more Peripateticorum antiquissimo, illa quae ad historiam universae sapientiae faciunt, admodum adolescens consignavi, dant sese in manus etiam isthaec adversaria, in quibus cum [gap: Greek word(s)] alia tum nonnullas tenerae ejusdem meae aetatis, de primorum Asiae et Aegypti regnorum temporibus, meditationes, tumultuarie ut fieri solet, annotavi. Nec enim vel tum credidi operae me aliquod pretium facere in historia posse nisi temporum doctrina sic satis probe perspectâ. Quamvis vero ab illo studiorum genere dudum fuerim alienissimus, tamen nescio quî usque me adeo afficit illa pene jam oblita primorum annorum exercitatio, ut non dubitaverim in ordinem redigendis saltim meis istis paradoxis meditationibus, (alia enim tangere non visum: [gap: Greek word(s)] ) hisce aliquot diebus horas pauculas succisivas rursum impendere. Video sane ne nunc quidem abire me posse ab ijs quae in mentem tum venere: licet
a vulgaribus chronologorum imo summi viri yosephi Scaligeri placitis plurimum dissentiant, neque me hodie omnino lateant cum aliorum, tum Dionysii Petavij hoc in argumento subtilissime (utinam et eâ, qua par erat, animi moderatione, cum ipse in potissimis quibusque Scaligeri sententias coactus sit amplexari, et in universum infinita illi debeat) disputata; quae cum primum isthaec mihi nascerentur vel nondum prodierant in lucem vel fugerunt adolescentis manus. Perstat enimvero sententia, Herodotum prae alijs Graecis in barbararum gentium rebus sequendum, et per summam injuriam historiae illum Graecae patrem vulgo exsibilari. Cumprimis autem per mihi est haec revolventi jucundum, etiam in hisce minutijs Sacrae Historiae veritatem denuo advertere, firmis rationibus ex antiquissimis variarum gentium monumentis ita comprobatam, ut oblatrantium frontes in ruborem non possint non agi si quis impiis pudor superest. Verum fallar ne ego animi, an autem sim assecutus, ut existimo, veritatem, longe me rectius Tu Excellentissime MEIBOMI, judicaveris: nec enim hominum quisquam sibi non blanditur interdum plus justo, eoque de meis quidem laboribus non adeo ideoneus ego forte judex sum. Tu vero ad Philosophiam et Medicam artem, raro exemplo, eam omnium temporum omnium gentium ex Graecis Latinisque scriptoribus peritiam adjecisti, ut nihil eorum temere te lateat quae in arcanis jactitant ipsa philologorum Eleusinia.. Id sane cum mihi aliunde notum est, tum posteritati tutemet ostendisti jam elegantissimo in Hippocraticum [gap: Greek word(s)] nostrum commentario, luculentissime probabis in Maecenatis historia et Medicorum vitis, quorum desiderio orbem literatum fecisti flagrare. Quod si tibi operam lusisse videbor: tantum ut me tueri velis adversus illorum [gap: Greek word(s)] nostrorum obtrectationes, qui ultra
artem quid tentare Medico nefas judicant, etiam atque etiam rogo, quo ut ante hac ita et imposterum liceat, tempus, quod illi forsan alea vino otio conterunt, sine famae medicae dispendio studiis alienis nonnunquam concedere. Vale, Helmestadij ex Academia Julia Kalend. Martijs Anno M DCC XLIIX.
QUod identidem me conqueri meministis; cum alia artis nostrae, tum praecipue illa, quae circa id quod praeter naturam humano corpori evenit occupantur, (quam partem vulgo [gap: Greek word(s)] nuncupamus) multum adhuc a justa perfectione videntur abesse. Ut nihil tandem aliquando sit quod in arte desideres, haud ignoro sane, quae est nativa ingenij nostri imbecillitas pariter et rerum obscuritas, fieri non posse. Verum tantam perfectionem neque ego neque alius prudentior exigit; id doleo multa hactenus negligi, multa nesciri de morbis humanum corpus infestantibus, (ut hoc unum nunc tangam) quae tamen debita facta attentione jam dudum potuissent exacte intelligi. Ita autem evenisse existimo, duabus maxime de causis: ignoratione nimirum et ejus quod ad plenam morbi alicujus facit intelligentiam, et viae qua ad illam pervenitur, quodque persuasum vulgo sit ad curandi facultatem, in cujus usum morborum scientia solet expeti, accuratam adco doctrinam minus
esse necessariam. Caeterum, nisi fallor, et ignorantia pariter illa, et error iste absque magna difficultate potest nobis eripi; eoque saltim in futurum liceat meliora quaeque expectare, si modo diligens cura, ab ijs qui ingenij dotibus rocte in structi artem exercent fuerit adhibita. Etenim cuilibet nonnihil attentius rem consideranti non potest non suapte sponte apparere; cum morbus quisque non rantum sit constitutio aliqua partis viventis laedens primo ejus actionem, sed etiam sua quaedam habeat accidentia, qualia sunt mali magnitudo, motus, mos, et eventus, alia item vel subjecti, vel causae morbificae vim singulatim comitantia, quae omnia ipsam cujuslibet morbi naturam permultum variant; ut plene singulorum affectuum teneas rationem, nihil horum oportere ignorari. Neid quidem latet quem paulo doctiorem, accuratam et exactam scientiam illam demum esse, qua non tantum quod res hoc aut alio sese habeat modo vel sensu percipimus, vel ex effectis aut quibusdam signis colligimus, verum etiam qua singulorum eventuum causasintegre perspexisti: eoque non sufficere, si corum quae ad morbum quemque pertinent [gap: Greek word(s)] , ceu loquuntur, fueris assequutus, sed porro quoque omnium illorum caussas, quoad fieri licet, esse tibi indagandas.
Caeterum caussas omnium pervidere, superat fortassis indolem ingenij nostri. Ego sane veniam dandam censeo laboranti hac in parte inscitiae. Quin tamen etiam hic multum a nobis praestari, et majorum conatus possint anteverti, non est quod dubitemus. Notitiae [gap: Greek word(s)] si nonnihil desit, eo minus ferendum est, quo facilior est comparatu prae illa altera. Consequi videlicet illam licet magna ex parte sensu atque experientiâ, prout circa naturae res alias fieri etiam assolet. Sane si nihil diligentiae omittamus, et sensus nostros strenue fecerimus attendere circa omnia quae singulis
in morbis eveniunt (circa omnia, inquam, [gap: Greek word(s)] non tantum actionis laesae, sed etiam illa quorum paulo antememinimus,) non poterit nobis deesse magnus pathologiae thesaurus. Adhibendi vero sensus fuerint non tantum ad ea quae in corporibus integris datur percipere, quorum numerus tamen major est, sed etiam in mortuorum corpora incisa eorumque viscera et reconditos recessus summo studio animadvertendum, regum Aegypti antiquissimo observato exemplo, quos, Plinio teste, compertum est corpora mortuorum ad scrut andos morbos insecasse, ne quid de Herophilo et Erasistraro dixerim, qui, ut auctor est Cornelius Celsus, nocentes homines a regibus ex carcere acceptos vivos inciderunt. Ad hunc censum pertinent morborum historiae, a viris fide et doctrina praeclaris annotatae. Neque enim historia fere quidquam aliud est, quam commemoratio rerum sensuum usu perceptarum: eoque ingens historiae omnis generis cum multitudo datur, tum varietas, prout ad multa et varia sese dimittunt sensus nostri, eaque investigant et scrutantur. Etsi vero firmius haereat et tutius forte sit si tutemet expertus rem fueris, nec ab aliena fide pendere sit necessum, ceu est usus efficacissimus rerum omnium magister; attamen cum in dubium vocari jure non possit, quod ab homine perspectae integritatis et prudentiae est proditum, perinde ferme ad morborum peritiam te multae historiae duxerint, atque usus proprius. Imo facilior ad prudentiam hanc medicam via est per historiam, quam per usum ipsum: utpote cum hic seris demum ab annis veniat, historia etiam juvenem erudiat; hic de omnibus uni homini vix contingat, historia omnium in promtu sit singulis: plane atque sese res habet de civilium rerum usu pariter et historicâ memoriâ. Sed ea quae sensus nostri percipiunt et usu experimur non nisi singularia sunt. Ideoque ne sic quidem ut aliarum rerum ita et morborum
naturam intelligere est, nisi singularia isthaec in communia pronunciata transeant, quod demum inductionis, ceu vocant logici, beneficio fieri notum est. Enimvero scientia omnis et omnis ars, universalium quorundam non autem fingularium notitia constat; ad hunc finem autem conducere singulorum illa experimenta et historias oportet, atque adeo summa ope hoc agendum est, ut ex singularibus illis deducantur, quae semper et ubique suum locum habent si quando morbi incidunt. Non est, fateor, cujusvis universalia pronunciata ex singularibus eventis construere: verissimum quippe est illud Hippocraticum: [gap: Greek word(s)] idque hac in re cumprimis locum invenit; attamen si inductionis, si experientiae (nam et hujus aliqua ars est) leges observentur ac praecepta, qualia illa saltim ab Aristotele sunt tradita, non usque adeo id effectu est difficile. Certe ut in alijs doctrinae generibus a varijs praeclari nominis viris, ita hac in parte ab Hippocrate communia quae cum admiratione in Aphorismis, Prognosticis, Prorheticis, Coacis praedictionibus, imo et passim in Epidemijs leguntur, ut ut hujus operis pleraque ad historiam potius [gap: Greek word(s)] pertineant. Quantum sane animalium historia ab Aristotele, Stirpium a Theophrasto prodita, maximum ad philosophiam confert momentum prae ejusdem argumenti historijs magna voluminum strue ab alijs confectis, tantum Hippocraticae istae demum juvant scientiam morborum. Neque vero alterum illud historiae genus philosophiae inservit proprie: certe non perinde inservit, sive [gap: Greek word(s)] videas de monstrationis, sive ad affectiones attendas; minime omnium sane singularis isthaec historia adauget principiorum [gap: Greek word(s)] thesaurum, quo omnem, cui philosophari est animus, instructum utique oportet esse. Quod si sane in illa morborum historiâ fueris probe versatus, jam es aptus
investigandis et morborum et omnium quae circa morbos eveniunt causis; imo jam tenes pleraque corum quibus cognitio [gap: Greek word(s)] absolvitur. Pleraque inquam: pars enim hujus etiam ratiocinando adquiritur quidem per [gap: Greek word(s)] , sed illa exigua est, et non aeque ad usum necessaria.
Quantumvis vero magni sit merito aestimanda haec notitia morborum, qualem usu atque experientia eo quo dictum est modo, ex parte autem et demonstrando datur consequi, licet tamen multum ultra progredi, causâ nimirum rationeque istorum omnium penitius perspecta: quod jam ante affirmavimus. Istam certe notitiam demum exactae scientiae nomen mereri, constat inter eruditos. Non est tamen forte quod difficultate etiam ejus terreamur, si ad ingenij dotes accesserit demonstativae artis peritia, et ejus quam laudavimus historiae. Enimvero qui [gap: Greek word(s)] illam habet Aristoteli usque adeo commendatam, quâ natura ferimur in scrutinium causarum non minus adeo atque odora vi venatici canes in latentes feras, simulque demonstrandi aliquem, ut ita loquar, habitum sibi comparavit, illi in facili est per experimenta et historiam penetrare in arcana quaeque abstrusae morborum scientiae. Quam commodissime autem indubie fieri id potest, si singulorum quae circa morbum quemlibet eveniunt causam proximam accurate investigaverimus. Etenim cum omnia illa morbum sequantur, atque a morbo ipso tanquam a causa, partim per accidens, proficiscantur, eo ipso quo symptomatum causam tenemus simul necessum est nos habere accuratam morbi ipsiusmet notitiam. Est haec sa ne illa veterum elementaris docendi ratio, in cujus laudem non semel Galenus noster digreditur: absque illa qui in hac scientia operae queas pretium praestare haud liquet: quod jam dudum alibi monuimus. Neque vero aliud quidquam temere scientiae pathologicae
profectum aeque hactenus impedivit, me judice, atque hujus viae sive ignorantia sive contemptus. Certe qui eam ingressi olim sunt, (quos inter eminent Aristoteles, Theophrastus, Galenus) mirifice statim locum hunc omnem exornaverunt.
Caeterum contemptus sive negligentia illa indubie ortae est ex ea persuasione, quae perquam multos omni tempore occupavit, quasi omne hoc studium ad artem faciendam sit inutile. Paucos quippe invenias excellenti adeo et magno ingenio, qui sola ducti veritatis cognoscendae jucunditate, insuper habitis opibus et honoribus, quibus cumulandis vulgo humanum genus omnem operam impendit, morborum corporis nostri naturam rationemque voluerint inquirere: plerosque videas usu omnia, ut usum ipsum lucro metiri, eoque negligere quae ad farinam (ut ajunt ipsi) non faciunt: digni me hercules, qui et farinam bajulent. Verum ut fortassis artem facturo accuratior horum notitia non sit perinde necessaria, digna tamen est quam persequatur is qui a sapientiae studio affectat nomen, cujusmodi est Philosophus: neque enim vel hîc deest in obscuro licet delicescens veritas, etiam hanc casam sui dij in habitant, quo Heracliti dicto ad animalium philosophiam invitat nos magistrorum maximus. Non dicam nunc cum Cornelio Celso primo medendi scientiam sapientiae partem habitam, ut et morborum curatio, et rerum naturae contemplatio sub iisdem auctoribus nata sit: Semper sane medicorum [gap: Greek word(s)] ad officium suum pertinere arbitrati sunt, vota et labores ingenij non compingere intra artis angustias; eoque partem philosophiae, saltim quae vicinissima est arti, occupandam sibi duxerunt. Qua in re ita favit successus bonis conatibus, ut naturalis philosophiae multo maxima perpetuâ cultura pene philosophis
erepta, usu caepisse Medicinam nostram videri possit. Quis vero non videt turpe esse metallorum, plantarum, animalium que philosophiam occupare medicos, et negligere morborum? quae utique saltim longe proprior est artis negotijs quam illa altera, si non intra ipsa medicinae pomaeria recipienda est. Sane quae causa optimos maximos quosque medicorum ad metalla, stirpes, animalia (quae omnino naturali sunt philosophiae propria) compulit; illa majore profecto jure eosdem adigit ad accuratam morborum scientiam.
Non sine injuria vero haec scientia extra artis limites projicitur: neque fortassis ullum lauda veris auctorem id qui in totum asseruerit. Etsi enim vetus contentio sit, num solis experimentis absolvi ars queat et persici, an vero nisi corporum rerumque ratione comperta non satis potens sit usus (illud ijs qui se Empiricos ab experientia nominarunt, hoc qui rationalem Medicinam professi sunt, acriter astruentibus) inter omnes tamen hactenus convenit, eo usque in morborum notitiam pergendum, quo usu et experientiâ datur pervenire. Ulterius autem quam fit vulgo posse nos pertingere, fecimus urique, semitâ indicata, manifestum, et fortassis vacat dubitatione. Hinc sane veterum laudatissimi Empirici, evidentes morborum causas ut necessarias amplexi sunt; taentum obscurarum caussarum et naturalium actionum quaestionem ideo supervacuam esse contenderunt quoniam incompre hensibilis natura sit, ceu eorum mentem nobis Celsus exposuit. Et vero plurimum referre ad curationem, num omnia singnlorum morborum Symptomata adeoque ipsas inter sese morborum differentias teneas; num quâ quisque affectus soleat, esse magnitudine, quemadmodum moveatur, quo eventu terminetur, (ut alia praeteream) accurate pernoscas: an vero horum vel nihil scias, vel parum quid:
clarius est meridiano. Usque adeo compertum est illud, quod scite olim dixit Philosophus Ammonius non ille Sacas aut Plutarchi magister, sed filius Hermiae ex Procli Lycij scholâ profectus, [gap: Greek word(s)] . Si hoc autem concesseris, vicit jam tum rationalium Medicorum disciplina; et necessario fatendum tibi etiam veniet, eum quam rectissime euraturum, quem prima origo causae non fefellerit; adeoque ad ipsum medendi officium pertinere, in ipsas caussas omnium affectuum quoad licet investigando penetrare. Nec vero est quod cum Empiricis, incomprehensibilem morborum hanc naturam esse, praetexas. In uni versum omnia exacte comprehendi non posse, etiam ipsi fatemur: simul vero ea parte, qua humani ingenij vim deserit causarum notitia, etiam artes imperfectas et esse et semper fore cognoscimus. Superest vero latissimus campus in quo sese exerceat mens nostra, et potest illa etsi non omnia satis tamen multa, imo plura quam vulgo creditur, sua industria feliciter satis adsequi: utque saltim illa comprehendamus, exigit munus medicae artis, caeteroquin vehementer mutilae et defectae. Neque enim ultra quam medendi usus postulat velim procurrat haec causarum investigandarum medica sane curiositas, etsi laxiores Philosophiae sint limites. Rectissime enim Galenus [gap: Greek word(s)] : propria cujusque artis theoremata scopus definit et judicat. Nec tamen minus etiam recte Aristoteles. [gap: Greek word(s)] : ei qui circa methodum quamvis philosophatur, neque respicit tantum ut operetur, illi convenit nihil praetervidere, nihilque praetermittere, sed exponere singulorum quorumvis veritatem. Proinde ut non peccet medicus, si quaedam extra curam suam seponens Philosophorum
industriae relinquat; ita peccat tamen, si omne omnino latentium caussarum scrutinium illud ab artis officijs removeat.
Quantumvis vero etiam hac parte socordia vel negligentia invenerit aliquam excusationem ac veniam; nefas tamen est historicam affectuum corporis nostri notitiam, qualem commendavimus, non ad medendi scientiam unice necessariam existimare. Nec vero audiendum est, etiam absque hac omni tempore aegros perductos ad sanitatem: quippe quum usus doceat quotidianus, non aliunde frequentiora esse funera, quam ab hac medentium imperitiâ, multis caeco quodam ductu experimenta per damna imo per mortes hominum facientibus. Qua sane fit ratione, ut remedia morborum laudatissima perdant saepe famam etiam diligentissime adhibita, nisi quod aberrantes in morborum differentijs et proximis causis, remedia causis quibusdam remotioribus feliciter adversantia omni tempore valitura credimus, quasi eadem semper sit morbi natura, et ab ijsdem causis dependeat? Sed non est hujus loci rationalem medendi disciplinam adversus Empiricorum proterviam prolixe defendere, cum id abunde satis jam a Galeno nostro sit praestitum: sufficit ostendisse et viam, qua ad exactiorem, quam vulgo habetur, morborum peritiam licet pervenire, et ipsiusmet illius scientiae necessitatem. Et sane utrumque, nisi fallor, satis luculente docuimus.
Quamvis autem illi quae passim nobis superest doctrinae haud parum existimemus dcesse, a solertia ingenij humani, eo quo diximus modo, supplendum; fatemur tamen jam tum hac in re haud parum profecisse Artem nostram, cura magno et excellenti animo praestantium hominum. Nec enim hactenus defuêre, qui multum sane praestiterunt; etsi non omni tempore, omnique
in loco par fuerit adhibita diligentia, aut par successut conatum exceperit. Enim vero Hippocratem multum adeo studij huc contulisse dixerim, ut omnes post secutos longe anteverterit. Sedulitatem ipsius in annotandis singularibus aegrorum historijs loquuntur Epidemij libri, quos illi pro ad versarijs fuisse manifestum est. Aphorismi, Prorrhetica, Prognostica, Coaca, alia, tota constant ex universalibus pronunciatis diuturno singularium usu constructis: ad quod exemplum omni post aevo nihil natum est. In his ipsis passim inspergitur aliquid [gap: Greek word(s)] , subrili mentis ratiocinatione collectum: in nonnullis libris alijs pene hoc unum agitur. Quo profecto patet per calumniam virum maximum a nonnullis in Empiricorum ordinem conjici: cum nihil ab illa schola sit remotius, quam circa latentium caussarum inventionem occupari. Quem laborem Hippocrates tamen sibi sumpsit; ut nota est ejusdem praeclara vox: [gap: Greek word(s)] : qua sententia nihil Empiricis perinde est invisum. Neque enim moror librum de Veteri Medicina: ut qui Acronis scholam sapiat non Hippocratis, nec a quoquam veterum Hippocrati sit attributus, si Erotianum excipias hominem Grammaticum. Sunt (fateor) pleraque etiam alia Hippocratico codice comprehensa incerti nominis; ne quidem ante laudata omnia ausim sine dubitatione in Hippocratem teferre auctorem; saltim nonnulla tamen ab illa manu sunt profecta, omnia vetera sunt: eoque manet sane laus illa quam modo Hippocrati adscripsimus, nisi quod ex parte eandem et alij tum meruerint, sive Coae, sive Cnidiae, sive Siculae disciplinae. Aristoteles ejusque sectatorum principes quantum laboris impenderint huic argumento, quantâ sint felicitate illud prosecuti, produnt superstites libri, ut aliorum testimonia advocare
non sit nececessum. Multa sane cum in alijs, tum in Historia Animalium et Problematibus legere est, quae diligentiam Stagiritae indicant in observandis morborum historijs: eadem problematum opuscula, et quibus animalium scientia exactior traditur affectuum complurium causas rationemque exhibent subtilissime inquisitas: qui quintus inscribitur de Animalium ortu totus [gap: Greek word(s)] est, atque morborum doctrinam unice illustrat. Ejusmodi est etiam qui vulgo decimus Animalium Historiae audit, immerito tamen; ut qui ne quidem Aristotelicus sit, si quid judico, a Laertio tamen jam olim titulo [gap: Greek word(s)] in illam classem conjectus. Magistri industriam si non superavit certe aequavit Theophrastus Eresius, ceu liquet ex fragmentis opusculorum de sudoribus, de lassitudine, de vertigine. Neque enim a quoquam alio, etiam medici nostri ordinis, adeo multa aut praeclata ad illum locum allata sunt: imo nihil superest de alijs affectibus pari studio elaboratum, hoc est, ubi et historiae simul sit satisfactum et scientiae causarum. Atqui idem Theophrastus super illa, de epilepsia, enthusiasmo, animi deliquio, contagiosis affectibus, melancholia, ebrietate, paralysi, suffocatione, delirio singulos, de humoribus quinque integros libros conscripserat, ceu nos docet Diogenes. Qui cum perierint magnam profecto jacturam fecit morborum haec philosophia. Etiam hujus vero in Lyceo successor Strato Lampsacenus exaraverat unum de morbis, unum de fame, unum de oculorum obtenebrationibus: non minus indubie feliciter, quam est confectus ille de coloribus, qui Aristotelis nomine circumfertur, perinde plenus [gap: Greek word(s)] atque in causis eorum exponendis sedulus. Quantum profecerint in hac doctrina Philosophorum illius tempestatis alij haud habemus dicere, cum nulla corum monumenta forte superent: in hanc curam tamen
nonnullos eorum incubuisse non est dubitandum: multos quippe ex sapientiae professoribus medicinae peritos fuisse accepimus, clarissimos vero ex his Pythagoram, et Empedoclem et Democritum et Alcmaeonem Crotoniatam. Vereor tamen, ne parum felices fuerint saltim in causarum scrutinio, ut qui ne historiam quidem partium corporis humani satis compertam habuerint, et naturalem philosophiam reliquam multis ineptijs collutulaverint. Enimvero et ipsummet Hippocratem nostrum ex [gap: Greek word(s)] imperitia gravissime labi, atque causarum doctrinam minus dextre expedire animadvertimus, quo nemo tamen alius ad morborum historiam plus contulit. Non dubitandum porro est, et Dioclem Carystium, et Praxagoram, et Chrysippum, praecipue Herophilum et Erasistratum, aliosque illius aevi praeclaros medicos hoc in loco fuisse occupatos, cum multa corum in Galeni monumentis hanc industriam loquantur. Ipsum Asclepiadem, et Themisonem, et Thessalum credidisse hunc laborem sui esse officij, ex eodem Galeno nostro et alijs discere est. Sed nos quidem illorum studium parum juvat hodie, postquam scripta perierunt. Imo in morborum saltim causis indicandis parum illos potuisse arguunt absurda placita, quibus exterminandis Galenus noster multum adeo temporis impendere est coactus. Caeterum Galenum ipsum et in historijs et in causis affectuum maximum studium eximio successu collocasse, res loquitur. Et vero fuit ille [gap: Greek word(s)] , ingenio excellentissimo, judicio analytices peritia subacto, ab anatome quoque prae omnibus antegressi aevi (Herophilum excipio) instructus. Hinc sane Hippocratem ipsummet multum supera vit in exponendis affectuum causis, salvo licet ejus in historia principatu; quam tamen itidem diligenter a Galeno esse excultam indicant praeter varias aegrorum historias sparsim memoratas, frequentes in Hippocratem animad.
versiones, quibus ipsam Aphorismorum dignitatem haud dubitavit semel atque iterum infringere.
Longe priscis illis omnibus inferiores, sese praestiterunt Philosophiae pariter et Medicinae Graeci scriptores, quorum scripta nobis dens aevi fecit reliqua. Aretaeum tamen prae alijs commendaveris, a diligenti annotatione eorum quae circa morbos solent accidere: quin imo isthoc nomine palmam commeritus est. Sed et Alexander Trallianus interdum probat industriam suam indicandis affectuum causis, et Stephanus Atheniensis, et Joannes Alexandrinus. Quo nomine etiam laudandi veniunt problematum scriptores Cassius, et Alexander quidam Aphrodisiensis junior: alius enim est ab illo nobili peripatetico Aristotelis interprete, alius etiam a Tralliano, etsi hoc doctissimus Mercurialis non nullis persuaserit. Laudandi inquam etiam hi sunt, saltem ob conatum: parum licet praestiterint, Cassio etiam methodicorum nugis impedito. Inter Arabes quoque vix est, qui hoc in loco pretium aliquod operae fecerit. Avicenna tamen et Rases non fraudandi sunt laude, diligentiore symptomatum recensione, et aegrorum aliquot historiolis parta. Par ratio est medicorum, qui a seculo post decimum tertio usque ad sextum artem scriptis tradere sunt conati: ceu quibus satis est visum vestigia premere antegressorum et praecipue quidem Arabum. [gap: Greek word(s)] tamen pauculas Gentilis de Fulgineo, Guilielmus Placentinus, Valescus Tarantanus, Gerhardus de sole, Nicolaus Nicolus, Mattheus Gradius, Gattinaria, alij, nobis memoraverunt.
Superiore seculo ab avorum usque memoria caepit hic locus haud parum solito felicius excoli; perinde nimirum ut reliqua omnia mirifice sunt exornata et locupletata, omnibus pene praeclariore indole viris in id quasi certatim insudantibus, ut nominatim singuloslaudare non sit necessum. Nec
tamen ab uno aliquo integrum quidem hoc argumentum pertractatum est, sed aliam atque aliam partem pene quisque, in eo ingenij secutus ductum, arripuit: nonnullis circa historiam, alijs circa causas potius occupatis. Nisi fallor autem, melior successus historiam excepit: certe longe plures hoc sibi negotij datum arbitrati sunt, ut notarent si quid insolens, aut novum, aut rarum circa morbos inter medendum occurrit, idque ad posteritatem commemorarent. Et vero a quam multis non tantum sparsim inter alia, sed etiam singulatim in id proprijs confectis voluminibus, hoc praeclare adeo est actum; ut nostra aetas possit videri omne anteactum aevum antecellere. Immortale nomen hinc commeritis cum alijs tum praecipue Benivenio, Dodonaeo, Amatho, Valleriola, Wiero, Coitero, Foresto, Schenkio, Marcello Donato, Platero, Hechstettero, Ballonio, Epiphanio Ferdinando, Carolo Pisone, Fabricio Hildano, Gregorio Horstio, Henrico ab Heer, Zacuto Lusitano, Nicolao Tulpio; quorum ego nunquam soleo sine tacita gratiarum actione meminisse. Haud diffiteor, omnes hosce tantum in singularibus eventis enarrandis laborasse, nec quenquam hactenus inde sive ad universalia pronunciata, sive ad justam causarum indaginem processisse: incredibile tamen est dictu, quantum illae historiolae illustrare artem possint et in omnem partem adjuvare. Sane ex ijs ars nostra haud difficulter insigne potest incrementum capere, non minus atque brevi tempore observationum et [gap: Greek word(s)] subsidio in admirationem usque crevit siderum scientia. Me profecto libelli ejusmodi Historici plurimum delectant eximio suo fructu: utut identidem judicium et industriam narrantium cogar desiderare. Ea propter nunquam etiam non me publici boni amor stimulavit ad edendum hoc, quod nunc bonis avibus lucem demum adspicit, historicum volumen: quin jam dudum
animo gessissem morem, nisi me et tardasset descriptoris inertia, et ab alijs hanc operam expectassem. Incidi enim in mendosissimum exemplar, munere Martini Heintzij quondam nostri, cui id miserat Valentinus Rupizius Ascaniensium hodie medicus, usu et peritia eximius. Sed et (ne quid diffitear) non ea cura eaque pumice opus expolitum deprehendi, ut omni ex parte placere Aristarchis queat: eoque veritus nonnihil sum, ne quid maculae contrahat optimi autoris nomen a mea culpa. Excussit tamen hunc metum multa doctrina, qua liber iste potest contendere cum plurimis ejusdem notae et argumenti. Et vero quî illa non veniam atque excusationem impetret, reliquis minus exquisitis? Praesertim cum auctori per aulica servitia, atque in viciniam omnem diffusam aegrorum curarionem, non licuerit ex voto omnia accurare; superveniente praesertim praematuro obitu, quo Dessaviae virum doctissimum
Abstulit atradies, et funere mersit acerbo.Sane si quae in edendo culpa est, mea illa est: cui tamen si vos, Amici, dederitis veniam, aliorum ego reprehensiones non magnopere pertimescam. Scilicet et quem hactenus feci sermonem, et hanc ipsam editionem vobis cumprimis opto probari. Probabitis vero, scio; utpote cum vos praecipue me urgeatis ut quae cum alias tum etiam te auditore, Clarissime Conerdingi, de affectuum corporis nostri natura et causis disserui, nonnihil aliter quam vulgo fieri consuevit, ea tandem aliquando faciam publici juris; id autem commode fieri nequeat nisi hisce Salmut hianis praemissis, utpote quorum testimonijs identidem uti soleo. Quod si illa spes decollat, dignabimini tamen, nisi fallor, ipsum Salmuthum, mea culpa velut fracta e nave expulsum in littus, hospitio vestro: ut quod ego per amicitiae jura nequeo impetrare, ipsemet si non eruditione sua et utilitate (quam ego sane
facio maximi) saltim infortunio suo apud vos inveniat. Valete. Dabam Helmstadij in Academiâ Juliâ Kalend. Junij M DCC XLIIX.
PErmultum saneseculo nostro debet medica ars, PRINCEPS OPTIME, eandem tamen hac ipsa tempestate vehementer afflixit Paracelsi schola. Quemadmodum nimirum in fabula est Glauco marino in naufragio quasdam partes contusas, quasdam fractas, quasdam omnino sejunctas et undis ablatas esse, contra algam conchilia et si quid est aliud quisquiliarum maris lacero cadaveri ad haesisse: ita quae per [gap: Greek word(s)] comparatur corporis nostri notitia totaque adeo medendi methodus ex indicantibus et indicatis constituta omnino ab Arte avulsa, morborum et sanitatis doctrina, ut et germana pharmaceutice sic fracta sic contusa ut nihil amplius supersit coloris pristini; Magia contra, divinatoria astrologia, [gap: Greek word(s)] , ficticia loquendi scribendique ratio, et nova quaedam religio cum turpissima maledicentia et arcanorum vanissima ostentatione, intimos ejus sinus occupaverunt. Et vero hoc mali usque adeo grassatum est, ut multis in locis vetusveraque medendi Ars non alia quam illa Glauci effigie superfuerit; frustra pro salute
ejus laborantibus optimis quibusque et doctissimis. Causam miserandi adeo naufragij super alia, opinor, fuisse hactenus, non tam Paracelsicos ipsos quam credulitatem nimis facilem populi, nullius non morbi sanationem exspectantis et hiantis ad quodvis aucupium auri. Enimvero Paracelsi quidem asseclas lucri quam maxime cupiditate videas duci, eoque isthac spe decollante nihil tentare sed vetera quaeque polliceri mutatis velis. Quod si profecto populus negasset speratum sectae quaestum, jamdudum illa tota interiisset arbitrot; quemadmodum passim eam decoxisse cernimus, et quam occupaverat tyrannidem amisisse. Quam vis enim ingenita aegros omnes, etiam aetate decrepitos, teneat insania omnium plane morborum curationem exspectandi, eoque pronissima aure excipiant Paracelsicos tanta pollicentes, nec facile ferant illi spei adversantes alios: quamvis etiam auri congerendi libidine non avari tantum sed et prodigi et ambitiosi quique capiantur, atque sic a Paracelsicis jactata auri conficiendi ars omnibus hisce supra quam dici potest blandiatur: tamen infinitis damnis rectius edocti quamplurimi minus quam antehac faciles Paracelsicis aures praebent, certe minus prompta manu desiderio illorum obsequuntur. Id quod si omnes pergant agere brevi actum erit de secta, et licebit illi exequias ire quibus commodum est. Non necessum autem fuisset post tantos demum labores ad paenitentiam pervenire, et immanibus impensis hanc quidem sapientiam emere; tantum si affectibus sepositis vel leviter placuisset consilium ante omnia cum ratione inire; id quod faciundum esse prius quam opus aliquod coneris, nobiscum nata utique prudentiae lex est. Scilicet in propatulo est Paracelsicos ipsosmet quotquot sunt, perinde atque Paracelsum ipsum, et varijs tentari morbis et morte saepe praematura deficere, lugere item illos suorum cum aegritudines tum obitus; quis itaque non statim
hinc colligat, quae illi de suae artis miraculis deque remediorum suorum stupendis narrant virtutibus, putida esse agyrtatarum mendacia, eoque ab illorum promissis tanquam a vanis hominum mendacium ostentationibus cavendum, certe cum ijs non esse micandum in tenebris? Quis ferat porro artis alicujus peritiam pollicentem, cujus vel usum nunquam est expertus, vel rationem per demonstrationes haud didicit, vel notitiam coelitus non est indeptus? Atqui tales plane sunt omnes Paracelsici gregis [gap: Greek word(s)] professi; et tamen nimis quam multis pro artificibus sese probaverunt, et maximis eos mulctarunt sumptibus. Neque vero credi potest experimentum artis fecisse egenus ciniflo; nec demonstrandi imperitissimus didicisse firmas artis regulas per demonstrationes: nec denique aliquis vel quaestui totus deditus vel mendax divinitus edoctus artem, doceri divinitus non solitam. Non ego in praesens vocabo in dubium, num quis mortalium [gap: Greek word(s)] hactenus tenuerit, Paracelsici gregis neminem tenuisse magno suo damno Europa didicit; ut ut uni alterique aurificem pulverem alicunde fuisse, largiaris. Vanis tantum commentis hoc sese artificio omnes jactitasse, etiam absque hoc damnoso fuisset experimento, tamen in facili fuisse collectu, modo diximus. Non tantum vero qui sese ferunt artifices, sive [gap: Greek word(s)] illius sive medicae artis, convincere vanitatis, inproclivi est; verum omnem quoque illorum doctrinam a recta ratione et quotidiano usu dissidere uti probes, adeoque saltem artem medicam veterem a contemptu vindices et corruptelis, non est operosi vel impediti multum laboris negotium. Quamvis enim hoc non cuivis indocto liceat efficere: tamen Artis non perfunctorie peritus quilrbet, nisi fallor, haud aegre praestiterit. Me, uti hac quoque parte tyronum studijs benefaciam, muneris mei Professorij officium non semel quidem admonuit, nunc demum
tamen id agere aliae occupationes plurimae permiserunt. Simul vero visum est operae me facturum pretium, si Paracelsicae medicinae doctrinaeque omni, adeoque et Chemiae, larvam illam, quâ vulgo sibi vetustatis opinionem conciliat, tanquam in Aegypto jam caeperit Hermete auctore apud seculum prius, detraxero. Video enim hactenus a nemine id tentatum, sed contra quasi consensu meliorum doctiorumque passim confirmari. Tum vero apud plerosque esse hodieque Aegyptiacae et Hermeticae sapientiae fa mam majore in pretio quam illa unquam commeruit, animadverti. Est autem et hoc conjunctum cum non levi dispendio et veritatis et receptae doctrinae: praetextum hinc capiente non calumnia minus quam inscitiâ, innovandi omnia ac turbandi. Eapropter quum ferret occasio placuit et hunc errorem in publico commonstrare, atque disciplinae nostrae cum medicae tum philosophicae saltim aliqua ratione securitatem pristinam conservare. Verum responderit nec ne successus conatibus meis, alij rectius judicaverint. Te sane CELSISSIME PRINCEPS, uti per otium, curarum reipublicae vacuus, censendi laborem velis suscipere, etiam atque etiam rogo. Eâ enim omnium cum aliarum, tum Mathematicarum artium cumprimis, excellenti es peritia, ut demonstrandi artem familiarem Tibi feceris; qua instructus idoneus demum est judex solidae cujuslibet doctrinae. Tantos quoque in Chemicis exercitijs progressus fecisti, ut facillimum tibi fuerit dijudicare, num quae ego, de illis remediorum praeparationibus atque ita paratorum usu, contra Paracelsicos prolixe disserui, veritati sint consentanea nec ne. Quod si profecto sententiam meam probaveris, magna ad illam auctoritas accessit, et potero ego fortassis secure spernere dissidentium voculas. Sin minus, quo tamen es magno animo et affectu vere regio, non improbabis, scio,
meos conatus, sed veniam dabis adeo confidenter judicij tui aequitatem appellanti. Ego vero Deum veneror, ut Celsitud. Tuam in reipublicae commodum diu sospitet. Ex Academia Julia Helmstadij M DCC XLIIX. Kalendis Sextilibus.
ANtiquam medentium doctrinam, et prisca instituta cum ijs quae hodie passim recepta sunt contendentibus, haud difficile observatu est, nostra a prioribus permultum dissidere. Nec tamen in universum haec illis, aut illa his dixerim esse praeferenda. Quamvis multi soleant ita priscis esse addicti, ut nova omnia fastidiant, alij contra tantum novis delectentur vetera omnia spernentes, quasi [gap: Greek word(s)] omne rude sit et impolitum, sola autem, ut ita dicam, mustea laudem recti mereantur. Enimvero illa est artium omnium scientiarumque natura, ut quoniam humano ingenio atque industriae ortum progressumque suum debeant, cum tempore capiant incrementum, cum tempore quoque detrimentum patiantur et tantum non intereant; prout nimirum plus minusve, ab hominibus magno ingenio et judicio praeditis, doctrinae cuique excolendae impenditur. Eo sane fit saepenumero, ut majorum res nostris, ut nostrae quoque illis multum antecellant. Certe ad commendationem vituperiumque non
satis est vel vetustum esse et obsoletum, vel novum et recentissimae foeturae. Eapropter nec veterem medentium consuetudinem doctrinamque nostriaevi institutis, neque haec illis equidem praetulerim, unius temporis ratione habita: quin recentiora quaedam vetustis, quaedam vetusta recentioribus censeo multum praepollere. Nec vero difficile id probatu fuerit, si res et locus hic idipsum exposcerer, imo si id patetur. Et sane si eam quae manu medetur medicinam spectemus, haud obscurum fortassis est, longe illam hodie inferiore esse conditione quam fuit olim. Etenim qui eam hodie vulgo exercent, nulla reliquarum artis partium peritia, nulla personae dignitate instructi esse solent, homines plerumque [gap: Greek word(s)] et e fece vulgi; qui medici autem titulo laudantur, et artem cum dignitate faciunt, rarius videas illa [gap: Greek word(s)] didicisse, saepenumero contemnere ac despicere. Olim vero non perinde aliud fuit Chirurgum aliud Medicum esse. Sane qui ipsi Homero audit [gap: Greek word(s)] is gnarus [gap: Greek word(s)] . Ille omnis medicinae parens Hippocrates non minus hanc quae manu curat artem, quam aliam omnem excoluit, et quidem felicius quam a prioribus exculta est, Cornelio etiam Celso judice. Ejus exemplum optimi quique multis deinceps seculis sunt secuti: Galenus certe princeps nostri medentium ordinis et compluribus eam libris exactissime docuit, et exercuit opere ipso. Haud me latet, jam tum prisco illo aevo hîc, alibi, discerpta quasi in partes, ut ita loquar, fuisse Medicinae officia; in Aegypto praecipue pene singulis morbissuos singulatim medicos datos, eoque Chirurgiam ab alijs artis partibus deductam per professores ibi increvisse, maxime Philoxeno autore. Attamen hic mos non profecto sese probavit excellentissimis quibusque artificibus nostris; qui proinde artis omnem partem et animo et opere complecti exre esse existimaverunt.
Sequiore demum tempestare, a seculo usque Christiano VI, inter Arabes praecipue et Barbaros Graeculos, mos ille novus inolevit; contage hinc serpente in Occidentalia Europae regna, quae seculo tertio decimo, ut Philosophiae ita et Medicinae studia, ex Arabum libris Latine versis coeperunt petere. Permultum autem ille mos nocuit humano generi. Ex quo enim omnis illa manus opera ijs, qui sanitatis morborumque majorem curam suscipiunt, medicis justo minus coepit perspici, factum est, ut Medici quidem illi, isthoc remedij genere destituti, saepenumero passi sint vim quorundam morborum ad desperationem usque augescere, qui a manu potuissent accipere medelam: Chirurgi vero artis Medicae imperiti perfrequenter confugiunt (ut alia nunc taceam) ad aspera ignis et ferri remedia, non tantum nullâ poscente necessitate sed etiam morbi natura id improbante. Certe isthaec Chirurgiae a reliqua arte divisio peperit nobis et illam utriusque ordinis infelicem medicationem, et Chirurgorum maxime, qua illorum plerique laborant, stupidam imperitiam. Non ego contendo, manum omni operi ab ipso qui medicinam facit esse admovendam: non enim id postulat ratio sanitatis, fortassis et infra decorum est ac dignitatem, qua Medicos pollere in hominum societate par est. Nec vero ab architecto etiam quis prudens exegerit vilissimas quasque operas struendae domui necessarias. Tantum volo, illi cui sanitatis cura committitur etiam manuaria illa remedia intime cognita esse oportere: siquidem spem de se excitatam velit tueri, adeoque suo satisfacere officio. Et vero jam ab avorum usque memoria id passim elegantissimis quibusque medentium est visum: qui proinde, utut manum suam abstinuerint ab opere, tamen in tantum Chirurgiae sibi peritiam acquisivere, ut [gap: Greek word(s)] illis imperare didicerint, haud aliter atque famulantium manus architectus moderatur et gubernat. Hinc ex
eo tempore scriptis praeclarissimorum quorundam medicorum illum in modum vetustissima isthaec medicinae pars denuo est exculta, ut non tantum ad priscum illa decus resurrexerit, sed (nisi fallor) in nonnullis antiquiaevi superaverit conatus. Nec enim non eximiam laudem jam tum ante hosce centum amplius annos commeriti sunt apud Italos Joannes de Vigo praecipue, et cujus ego aureum de Fractura Cranij librum multo studio emendatum adolescens feci iterum in Batavis excudi, Jacobus Berengarius Carpus, ut et illius discipulus Marianus Sanctus Barolitanus. Quorum vestigijs feliciter institerunt deinceps Angelus Bologninus, Michael Angelus Blondus, Bartholomaeus Maggius, Alfonsus Ferrius. Imo quos superarunt cum alij tum Gabriel Falloppius, Caspar Taliacotius, Julius Caesat Arantius, Caesar Magatus, Joannes Andreas de Cruce, Hieronymus Fabricius ab Aquapendente, et qui unus pro omnibus est, Machaon nostri seculi, Marcus Aurelius Severinus. Gallia quoque ita hoc in loco laboravit, ut Italiae dubiam palmam fecerit per Tagaultium, Vidum Vidium patria quidem Italum qui tamen Francisci regis auspicio Parisiis docuit, Bartholomaeum Cabrolium, praecipue vero per Ambrosium Paraeum. Pauciores quidem Germania in aemulationem hujus laudis produxit hactenus, forte tamen (ne quid de Matthia Glandorpio dixerim) licet unum Guilhelmum Fabricium Hildanum multis contra Italorum Gallorumque aestimare: sive industriam spectes, sive in excogitandis judicandisque remedijs illis promprissimum ingenium. Non inferiora Thomam Fienum secutum fuisse, docuerint soli libri de cauterijs, quos jam tum junior edidit: multo maxime monstrabunt, quos nunc primum edo ejusdem libelli varij. Anni viginti sunt et quod excurrit, cum adolescens Lugduni Batavorum in publica librorum auctione, Lovanij quondam exaratum codicem,
et hos et praeterea alterum de Hominis generatione alterum de Spiritibus continentem, mihi comparavi. Jam tum videlicet colebam Fienum summae doctrinae nomine, excitatus diligenti lectione scriptorum ejus, potissimum quae de Viribus imaginationis, deque foetus formatrice causa ediderat; cujusmodi contemplationibus isthaec mea aetas unice delectabatur. Quanquam enim sententias suas omnes haud mihi persuasisset, admirabar tamen ingentem viri eruditionem, inque disputando schola sticam subtilitatem, in medico argumento a nemine quod scirem adhibitam. Et vero non tantum artem ille medicam feliciter et fecit et excoluit, sed in florentissimos Philosophiae campos digressus, vel solis ingentibus conatibus admirationem commeruit; ut qui docere sit aggressus, non accurate minus quam summâ ingenij libertate, quibus rimandis acies mentis humanae vulgo obtundi solet. Caeterum etsi isthoc thesauro, favente fortuna, prae alijs fuerim potitus, neutiquam tamen illum mihi soli vindicavi, sed et legendum et exscribendum petentibus amicis nunquam non concessi: imo jamdudum publicassem, nisi intercessisset autoritas ipsiusmet Fieni. Cum enim statim atque emissem codicem illum, ejus editionem Typographus flagitaret, nec ego renuerem, prius tamen duxi Fieni ipsius voluntatem mihi per literas explorandam. Atque ille quidem humanissime respondit; ab edendo autem deterrere me est conatus, caussatus opusculorum ruditatem, ceu quae nec limata satis, inque tyronum usum deproperata potius quam claborata sint. In doctrina de Spiritibus multa exercitij gratia disputata, a quibus ipse nunc dissentiret: de Generatione autem hominis justum jam volumen sibi prae manibus esse mox lucem visurum. Non multo post vir plane eximius animam optime de solidiore Philosophia et Medica arte commeritam Deo reddidit: coque isthaec Epistola prope testamenti
loco apud me fuit hactenus, a cujus legibus non liceat abire. Simul autem ratus sum, curam edendi fortassis alteri alicui in Belgio commissam, quoniam plurima exquisiti illius ingenij [gap: Greek word(s)] superesse intellexerim. Longe tamen praeclarius semper de opusculis illis, quae in meam possessionem venerant, judicavi. Etenim ut forte mutaverit autor nonnulla quae de Spiritibus disputavit animati corporis, tamen perstitisse illum in fabulosis illis spiritibus explodendis, docent quae paulo ante obitum Ludovico Gardinio et Antonio Ponte Santacrucio reposuit. Nec observavi hactenus, praeter paucula in doctrina de hominis generatione, a meis illis dissidentia: et licet justo alio volumine autor nobile hoc argumentum sit exsecutus, tamen meum illud et perdoctum est, et nihil pene negligit eorum quae huc faciant. In Chirurgicis quoque libellis gravissima quaeque omnis ejus medicinae sunt perspicue breviter et summo judicio disputata: quorum pleraque nostro primum aevo usum aliquem acceperunt, ita tamen ut in vulgo etiamnum aut ignorentur, aut vel nunquam vel perperam exerceantur, magno humanae sanitatis incommodo. Ea sane librorum utilitas identidem me dubium reddidit, num debeam ab edendo abstinere, quemadmodum placuit Fieno; an vero publici boni causa a praescripto illo fas sit discedere, et plurium votis aliud contendentium satis facere. Et vero haudignoro, Maronis quoque Aeneida, divinum carmen, immiti patris sententiâ damnatam, contra ultimam voluntatem non tantum servatam a rogo, sed et publicatam, eoque nomine omnem posteritatem Augusto Caesari gratias agere. Hactenus quoque frustra me fuisse video in expectandis Belgis; quorum de studijs cum omnium optime Fienus merderit, utique illi ad majorem prae alijs erga defunctum pietatem obligantur. Igitur duxi tandem, commodi publici rationem ponendam
merito ante duram illam Fieni in foetum suum inclementiam; atque adeo nunc voluminis mei Fieniani edendi initium facio a duodecim Chirurgicis libellis, qui primi quoque isthoc in ordine sunt collocati: reliqua primâ occasione additurus. Neque enim dubito, si quae in ijs minus accurata, aut Fieniano acumine indigniora, occurrerint, veniam illa apud aequum lectorem facile impetratura; ut quae non tantum non ultimam sed ne altetam quidem autoris manum acceperint. Ego sane Varij exemplo nihil ausus fui mutare: sed consultissimum judicavi, relinquere omnia prout in manus sese meas dederunt. Tibi vero, Nobilissime Lilienstromi, prae alijs opus hoc quando mitto, nescio num mihi apologetico sit opus, quod ausim viro reipublicae negotijs occupatissimo Chirurgica, meo amico magno peregrinum munus quasi consecrare. Sed primum quidem illud facile excusavero vel eo unico, quod ab ijs qui reipublicae curam gerunt nihil sit merito alienum, quod ad civium salutem quoquomodo pertinet; cujusmodi Chirurgica isthaec esse nemo non prudentior censuerit. Ad hoc constat, reges principesque optimos ab omni usque aevo non tantum medicinae artifices magni aestimasse, et praemijs ingentibus fovisse, verum quosdam etiam non dubitasse suâ manu aegrotis medicin am facere, remedia morborum invenite, eaque posteritati suo etiam indito cognomento transmittere. Fateor equidem non esse idregiae professionis; nec licere, nisi quando respublica permittit otiari et alia agere; invitat tamen medicos hoc exemplum hand immerito, ad sua scripta offerenda ijs qui in republica versantur administranda. Fortassis etiam non alienum opus, sed meum haberi debet, quod viginti amplius annorum possessione mihi vindicavi. Sed nolo hoc nunc praetexere; quin ultro affirmo, aequum esse, et amicitiae nostrae veteri, tuo cumprim; sin me favori,
conveniens, ut aliquod ipse met excitem ad posteritatem necessitudinis nostrae monumentum. Imo id me daturum operam sancte promitto. Tantum itaque volo accipias haec Fieniana, Nobilissime Lilienstromi, tanquam pignus illustrioris secuturi testimonij meae erga Te observantiae, siquidem Deo visum fuerit vitam prorogare. Etenim nunc quidem dignum utroque nostrum nihil ad manum est: ubi otium fuerit, promam forte aliquid ex politico meo penu. Interea etiam sic, arbitror, ex parte constabit in publicum, mutuus inter nos amor, et qua te colo reverentia. Sanctissimum numen veneror, ut hic annus Germanico Imperio reddat pacem, regni Sueonum continuet felices successus, et tibi tuisque sit prosper ac salutaris. Helmestadio ex Academia Julia, Idibus Januarijs, Anno M DC XLIX.
ACcepi literas tuas, ornatissime D. Conringi, tribus abhinc vel paulo amplius septimanis; quibus quod ab urbe abfuerim, citius respondendi occasio non fuit. Quandonam tuae datae fuerint, merito dubitate possem, quia videris errasse in designatione temporis. Scripsisti enim datas esse 1629, et tamen propridie Calendarum Septemb. quae simul consistere non possunt; sed conjicio satis probabiliter, te pro verbo Septemb. voluisse scribere Decembris. Interim mihi gratissimae fuerunt, tum propter disputationem tuam de Calido innato, quam illis adjunxisti, quae mihi perplacet et tuam doctrinam luculenter testatur: tum quod tuum erga me declarant affectum, pro quo gratias ago. Gaudco videre studia illa theorica et Philosophica, quae nunquam ante tempora Dn. Jacchaei; saltem a 46 vel septem annis, quibus ego in illa universitate olim habitavi; hucusque in pretio
fuere, quod nunc sub ipso incipiant florere. Confido autem, ea ingenio et doctrina continuo auctum, aliosque Professores illius exemplo paulatim magis magisque ad ea accensum et instigatum iri. Rogas, an bona venia mea liceat tibi nonnullos meos tractatulos mearum lectionum, quondam a quodam hic scriptis exceptos in lucem dare? Rogo te per affectum tuum erga me, hoc ne facias, quia nomini ac honori meo injuriam faceres. Scio esse rudes, impolitos, non limatos; sicut sunt omnia dictata mea, quae studiosis praelego. Habemus semper et rarissimos auditores, (omnes in Italiam semper confluunt) et communiter stupidos, ignaros, nec dignos doctis limatis aut valde clucubratis lectionibus. Hinc dictata mea semper leviter conscribo, confisus rationi auditorum facile suffectura. Infinites scribo ea summâ celeritate, mediâ horâ, imo saepe quadrante horae, ante tempus cathedrae ascendendae. Testor Deum me non recordari, quod decies in vitâ illa unquam rescripserim; tantum abest ut curiose limavetim; sed semper sicut primo in calamum incidere ita in cathedra per os exiere; et saepissime uti in ipsamet ex tempore concepta, ita praelegi. Quis tam abortivos et informes foetus desideret in lucem prodire? Nunquam fuit mihi vel minima cogitatio lectiones meas in lucem edendi, im o ne a quoquam me invito ederentur studui: semper ergo soleo eas sub finem relinquere imperfectas, ne a quoquam possint suppleri et sic edi. Curationes illae chirurgicae nullius doctrinae sunt, nec dignae ut possint justum libellum conficere. Tractatum de Spiritibus scio valde esse rudem et imperfectum, et multa continere paradoxa, exercendis solummodo studiosorum ad publicas disputationes ingenijs posita, quibus non adsentior. Tractatus de Generatione hominis nulla ratione edendus est: quia de illa materia jam justum volumen prae manibus habeo, quod spero
brevi lucem visurum. Scripsi septem aut octo abhinc annis de potentia conformatrice foetus; contra quem multa scripsit quidam Doctor Hispanus nomine Sancta Cruz, ad eum mea quaedam apologia sub praelo est: mox ut edita erit, Dn. Jacchaeo vel tibi exemplar unum transmittam. Ipsum dignaberis officiose a me salutare, rogareque, ut honorem nostrum ubique tueri dignetut, sicut ego ipsius quoque libenter tuebor, ubicunque occasio erit. Vale Ornatissime Dn. et si non grave erit, clariss. virum Dn. Snellium mihi a puero notum, cujus parenti Rudolpho olim triennio cohabitavi, a me saluta. Vale, Lovanij 24. Januar. An. 1629. quem faustum ac felicem tibi precor. Anhelamus hic omnes ad inducias: si Deus eas dederit, et mihicum illis vitam, antiquos lares adhuc semel invisam. Iterum vale. Raptim.
Tui studiosiss.
Thomas Fienus.
IAmdudum est, Princeps GEORGI WILHELME, cum patriae regimini te destinatum omnes magno gaudio nobis gratularemur. Non quod taedium aliquod caperet nos praesentis tum temporis (quî enim potuerit capere, rerum potiuntibus partim patruo tuo, sanctissima illâ animâ, partim fratre virtute et prudentia aetatem antegresso?) sed quod, cum mortali sorte etiam Principes vos nasci Deus voluit,
praevideremus non interruptam iri reipubl. hujus felicitatem degenere quadam successione. Scilicet jam tum puer prodebas indolem capacem magnarum rerum, et nihil non praeclari pollicentem: praesertim accedente ad nativas dotes digna loco et natalibus educatione, summo vitae omnis magisterio. Ego sane maxima quaeque nunquam dubitavi promittere huic reipubl. saltim ab illo usque die, quo a Serenissimo Patre tuo in tuum fratrisque natu maximi literarios progressus, praesentibus Ordinum provinciae amplissimis delegatis, jussus inquirere, eum utrumque vestrum non sine admiratione deprehendi, ut omnium calculo ex scholae umbra in liberiorem vitae palaestram dimitteremini. Nec vero potuit me non vehementer afficere cum alia doctrina tua, tum illa historiae omnis generis peritia, qua vix ephebus omnium exspectationem longo intervallo jam superabas: idque quoniam nullus ad prudentiam felicior quam per historiam gradus, nulla ad rempubl. recte gerendam tutior via quam per prudentiam est. Confirmavit spem secuta aetas, non otio non voluptatibus non ineptijs data; sed in Belgij Galliae Italiae ac Germaniae nostrae moribus rebusque penitius inspiciendis, ductu exactissima virtute ac prudentia viri, magno labore multoque studio, id quod in vita regibus est felicissimum, exacta. Quo major autem me spes tenuit hactenus, eo impensius nunc gaudeo videns te jam occupantem paternum Principatum, et quidem in ipso statim initio ita te gerentem, ut senectutis laudem juvenis praecipias, ipsumque meum votum multum infra virtutem tuam fuisse reapse ego comperiam. Nullam quippe reipubl. partem non primo statim momento composuisti: idque non tam aliena quam propria cura, consilij omnis caput, corpori tuo praesens. Vix aggressus rempublicam eras, cum et Academiae tuae Juliae clavum summum illico apprehenderes: illud
quoque inter prima officij tui regij esse existimans, cavere ne quid Ecclesiae ac reipubl. seminarium capiat detrimenti. Et vero serio in id hactenus laborasti cum multis alijs modis, tum praecipue a calumnijs defensa, quantum in te fuit, innocentia virorum optime meritorum. Haec cuncta quo expeditius agas indies, omne otium, omnem luxum, omnem libidinem, commessationes omnes, omnem crapulam ex aula tua inusitato exemplo profligasti. Non morio, non scurra, non adulator, non psaltria, vel inter mensae tuae oblectamenta comparet. Cum initium adveniens ita dederis, parum abest, Princeps bone, quin aureum aliquod, te Duce, seculum speremus; facile certe jam solamur longi belli dispendia, neque dubitamus saltim meliores quosque ad exemplar vitae tuae sese et sua composituros. Enimvero nullus equidem ambigo, nihil te non acturum quo tua haec regio, opibus firma, copiis locuples, gloria ampla, virtute honesta sit: cum unice habeas propositum curis tuis beatam civium vitam. Quae itaque incautius irrepserunt qua publice qua privatim vitia, illa tuo singulari beneficio paulatim correctum iri confidimus: eoque et judicijs ipsis pene jam tum audemus meliorem aliquam formam polliceri, praesertim cum et reliqua omnis provincia et haec ipsa tua Julia non unum Tribonianum aut Dorotheum facile id acturo possit commodare. Servette Deus nobis incolumem PRINCEPS OPTIME: quo tu gloriae, nos voti reddamur compotes: eaque nobis felicitas maneat diuturna. Ego sane istum in morem Deum venerari non desinam: ac proinde istius affectus mei certissimam arrham cupio esse hunc, qui solus nunc ad manus est, libellum, mole quidem tenuem argumento tamen fortassis haud omnino te indignum. Cui si inter gratulantium tuorum munera locum exiguum dederis, tu quidem nihil praeter solitum facies, simul tamen et scripto
illi aperies humanitate tua favoris publici viam, et mihi addes calcar majora molituro. Kal. Sextil. Anno M DCC XLIX.
ITerum tibi damus, Lector, de Origine Juris Germanici commentarium, nulla quidem sententia mutata, passim tamen insertis multis longe auctiorem. Nam cum nova editione desiderio, imo flagitationi, plurimorum satisfaciendum esset, visum est officij esse, si ultra non detur pervenire, aliqua saltim tenus illam solito meliorem comptioremque producere. De praefatione in primam editionem rursus addenda, fui fateor, dubius: quod in argumento versetur a juris nostri historia alieno. Ut repeterem tamen, pervicit, cum quod illa narret occasionem quâ ad scribendum adductus sum, tum ne qua parte peccem in memoriam magnorum reipubl. nostrae hominum et mihi amicorum, quorum nominibus ut prima editio est consecrata, ita nihil magis est in votis quam ut ad posteritatem omnem monumentum aliquod supersit meae erga illos observantiae. Verum si praefatio isthaec luci reddenda, omnino addenda quoque fuerunt, poscente id caussae connexu nativo, quae novis Nihusianis objectionibus in defensionem meam respondi, quamvis itidem ab historia hac juris multum abeant. Ut adderem aliquid de Juris publici Justinianei per Germaniam hodie auctoritate, visa est postulare ipsa Germanici juris historia: quae nimirum non satis integra videtur nisi et hoc probe sit expeditum. Nec tamen opus esse duxi novo id libello agere; sic satis omnibus quae huc faciunt
pertractatis, inter edita olim ad Tacitum de Moribus Germanorum Prolegomena. Tantum itaque satis habui inde nonnulla Excerpta proferre, praemissis quibusdam in tutelam, adversum Johannis Ottonis Taboris V. C. immitem censuram. Irnerium Nihusii, aut Bononiense potius de Irnerio responsum, subjunxi ad ultimum: quo rectius pateat quam contra illud institui disputatio. Nihusiana quippe editio raro comparet: et futurum brevi videtur, ut Nihusianae quisquiliae omnes piper et thus amiciant, eoque una cum alijs pereat hoc de Itnerio responsum, ineptijs Nihusianis insertum, nisi aliâ operâ ab interitu vindicetur. Quod uti fiat saltim mea interest, si non veritatis suapte luce radiantis. Kal. Sextil. M DC C XLIX.
LIber tuus, Clarissime Stockhusi, multis de causis plurimum placuit. Primo enim ipse ille tuus conatus explicandi naturam morbi minus in vulgus cogniti haud exiguam laudem mereri est visus: praesertim cum in tanto scripturientium numero paucos invenire liceat, qui non cramben saepius recoctam in epulas literarias detrudant, summo cum sapientum omnium fastidio, nullo certe cum fructu. Interest vero et sanitatis, eoque publici boni, ut quicquid est morborum exacte cognoscatur: ac proinde hac inre qui
ignorantiae nostrae student mederi, illi mihi legitimi Apollinis filij, deque familia Aesculapij esse videntur. Reapse porro ita argumentum tuum es persecutus, ut sive causam morbi spectem, sive ejus curationem, pertraxeris me saltem ita in sententiam tuam, ut illi refragari non ausim. Scilicet ne quid diffitear, morbos istos metallicos usu minus compertos habeo; cogor proinde, quod experientiam quidem attinet, aliorum fide niti quam maxime. Sic vero industriam tuam mihi a quam multis annis, ex quo et hîc auditorem Scholae nostrae et in illa antiqua ac celebri urbe jam Medicum agens, hactenus probavisti, ut narrationibus tuis credam securus, idque non minus quam alterius cujuspiam medici doctissimi et maxime seduli. Nec vero me movet quidquam, quod ab alijs haec non sint perinde dicta. A paucissimis quippe scriptoribus est tactum, quos affectus ex metallicis fumis sentiant [gap: Greek word(s)] . Nec enim ex veteri aevo id qui docuerit, quem laudaveris; inter nostri temporis Medicos haud temere itidem reperias qui id praestiterit eâ qua par est curâ, etsi per eos accessionem arti factam esse, invidia fuerit negare vel improbitas. Cujus ego causam existimo, quod paucis contigerit medicinam facere illis locis, ubi metalla omnis generis exterris eruuntur, praeparanturque in vitae humanae usum: multo paucioribus allubescat, pergere ulterius suopte ductu quam quo vulgo est itum, sive per imperitiam sive per negligentiam. Caeterum a lithargyri fumo esse illum quem describis morbum metallurgis vestris familiarem, me quidem judice recte colligis. Si enim solis illis, qui circa lithargyrum versantur contingit hoc mali, nec nisi tum quando vehementi igne in fumum uritur, quid nî proba sit tua collectio? Accedit quod quae a Nicandro in Alexipharmacis, a Dioscoride (sive quis alius fuerit auctor, quod verisimilius) l. 6. c. 27. a Scribonio Largo c. 18, ab Aetio, ut et ab hujus
exscriptore Avicenna narrantur, a lithargyrio poto pervenire, partim eadem sint, partim non multum diversa ab ijs quae metallurgi vestri patiuntur. Et vero quidni ex parte alia sint symptomata fumi in ventrem attracti, alia ipsius lithargyrij crudi? indubie enim [gap: Greek word(s)] nonnihil contraxit fumus, cum ipse crudus lithargyrus levi corporis nostri calore vim aliquam concipiat nonnunquam, et quasi accendatur; ferme haud aliter atque argentum vivum; quod et Andreae Caesalpino est observatum. Nervis inimicam esse evaporationem, non est quod miretur quis: cum eadem sit plumbi et plum beorum omnium non minus pene atque hydrargyri malitia, et plumbi naturam lithargyrus participet. Sed et ipse lithargyrus sine nervorum noxa saepe haud tractatur: ceu figulis est notum, qui ex lithargyro cum arenâ vitri aut stanni cinere vitream crustam fictilibus suis inducunt, contractis inde doloribus arthridem mentientibus, convulsionibus item et resolutionibus nervorum. Memini ante hos decem annos curatum abs me eximium juvenem; qui cum ad scabiei pertinaciam tollendam rubri cujusdam lithargyrij uncijs quatuor, diebus canicularibus, interque maximosaestus, lumbos et articulos inunxisset, non multo post incurrerat in frequentissimum spasmum, dolorem nocturnum, alvi et vesicae tarditatem, cum perfrigeratione habitus corporis gingivarumque, et ventriculi nausea, ac multa siti: quae mala ego tum maximam partem non dubitavi perversae lithargyrij illius facultati adscribere. Ut ad tuum itaque morbum revertar, ego non video, quare non debeam accedere opinioni tuae de illius causis. Non displicet vero et quam laudavisti curandi ratio, praesertim cum et veterum et quotidiana experientia illam commendet. Perge vero quo coepisti pede ad alios quoque metallicis vestris familiares affectus penitus scrutandos. Nec enim dubito,
multos eorum vulgo itidem minus cognosci. Certe nemo est, qui in toto hoc argumento fecerit scripto aliquo pretium operae; etsi plurimos hominum vestrorum affectus ad causas manifestas reducere citra laborem liceat. Quin tu possis aliquid posteritate dignum praestare, equidem nullus dubito: velim vero etiam ipsimet tibi id sit persuasum, ne dum nimis humiliter de te sentis etiam conatum omnem bene merendi intermittas. Vale mi Stockhusi, et salve plurimum. Helmstadij 1649. Kal. Octobris.
DIssertationem de eo quod est in morbis divinum, quam transmisisti, Clarissime Jordane, legi, et quidem prout rogaveras, non oscitanter, sed cum quadam curâ. Placuit illa mihi mirifice: cum argumenti raritate, tum exacta tractandi ratione, imo ne quid dissimulem, etiam eo, quod tibi jam adultiori viderim adhuc probari sententias, quas a me junior acceperas. Neque vero etiam ipsemet ego, ex quo tempore Juliam nostram tu reliquisti, mentem super ist hac re mutavi. Sed perstat sententia: Hippocrati quidem (sive quis alius est Prognosticorum scriptor) illud [gap: Greek word(s)] significare aliquid naturae vires excedens; ejusmodi vero in nullo non morborum genere frequentius delitescere quam vulgo credimus: subesse autem, non tantum quando [gap: Greek word(s)] aperte produnt [gap: Greek word(s)] , vel vehementiâ suâ vel ipsa specie, sed etiam quum videantur intra suetos mali limites consistere, si optimis ex arte adhibitis remedijs non cedant, quibus
alias solent curari. Sane doleo, raram adeo in medicorum libris hujus rei memoriam reperiri: esse qui omne hoc rideant, miror. Galenum atque ex pago alios habeo excusatos, quod hominibus illis omnia divina suspecta merito reddiderit avitae et passim receptae religionis vanitas. Galeni vero autoritatem plus valuisse hactenus apud CHRISTI cultores adeo multos, quam (ne dicam de rei ipsius evidentia) ex divinis literis petita tam illustria exempla; hoc est quod me vehementer movet. Caeterum haec opinionum illa vis est: imus qua itur non qua eundum est, et sequimur antecedentium gregem. De curatione morborum divinorum recte censes, non posse illam probe institui per remedia alias adhiberi solita, aut viâ vulgo tritâ. Quare ne quidem Magicae herbarum vires voto respondeant, ejus causam esse arbitror, quod illas herbas daemones olim voluerint esse pro arcanis quibusdam symbolis (si loqui ita fas est) suae in cultores gratiae; adeoque [gap: Greek word(s)] e medio sublatâ frustra ab illis decantatis herbis auxilij quicquam expectari. Quae de supernaturali morborum istorum curâ disseris, itidem perplacent. Velim tamen abs te diligentius expendi, quae adversus Martinum Delrium et alios disputasti. Nec enim tecum ausim equidem impietatis aut superstitionis accusare illorum sententiam. Ut tamen nihil mutaveris, dignissima est Dissertatio tua luce publicâ: quippe quae et breviter et erudite adeo omne hoc argumentum est persecuta, ut aliorum grandibus voluminibus dubiam, me judice, palmam fecerit. Certe si publico meditationes tuas non invideris, bene de re Medicâ nostrâ es meriturus. Perge vero in illo studiorum genere, ut soles; ac ostende quid sit, ex Helmstadiensi disciplinâ esse profectum. Vale mi Jordane, et plurimum salve. Helmstadij in Academia Julia Non. Maji Anno 1648.
FAcinus laude dignum praestitisti, mi Jordane, qui Dissertationi tuae justam libri formam induens, multa antehac non tacta addidisti, explicasti alia obscurius dicta, nonnulla et in melius versâ sententiâ commutasti. Scilicet in officio est viri philosophi, omnibus omnino [gap: Greek word(s)] , eaque exposcente [gap: Greek word(s)] , ut eleganter jam olim locutus est Aristoteles noster. Nec aliud praeclarius argumentum facile potuisses eligere, in quo ingenium exerceres; imo in quo ostenderes doctrinam tuam, non unius artis aut scientiae limitibus circumscriptam. Quâm placuerit liber, non est quod roges: quum jam tum animi mei sententiam de Dissertatione, procul amore quo te alias maxime prosequor, per epistolam exposuerim. Absit enim ut probem illud [gap: Greek word(s)] : magnus liber magnum malum. Tua certe quo prolixiora eo gratiora sunt. Imo ut pergas in hoc campo laborare quâ caepisti ratione, etiam atque etiam suadeo. Enimvero ut in morbis saepius quam vulgo arbitramur latet [gap: Greek word(s)] : ita reliquis omnibus Naturae operibus frequentissime Geniorum vis est permista. Quam rem tamen aeque negligenter et infeliciter hactenus egerunt Philosophi, atque in divinis morbis cum dignoscendis tum curandis Medici nostri sunt versati. Id quod cum indignum sit veritatis studio, sim ulque pietati in DEVM vim faciat, impetus mihi non semel natus est occupandi hunc locum, vacuum hactenus, aut certe a Philosophis vulgo derelictum: eoque nec dubitavi istam operam libro de Hermeticâ Medicinâ publico polliceri. Nolo tamen me exspectari, si tu velis idem aggredi. Quod
fortassis non adeo difficile fuerit jam versato in hac de divinis morbis materie: utpote quum ijsdem ex fontibus petenda sit ejus, quod omni mundo inest naturae vires exsuperans, notitia, unde intelligitur id quod singulatim divinum in morbis reperitur. Vale, mi Jordane, in publicum bonum. Helmstadio ex Academiâ Juliâ Non. Octobr. 1649.
VNiversae omnem per terrarum orbem extensae Ecclesiae eum, qui aliquot proximis seculis fuit, statum intuenti liquido apparet, multum quidem illum ubivis mutasse a primis in stitutis, nusquam tamen magis quam in hoc Occidente et Septentrione; quae pars Romanum Papam addictius coluit. Mores sane vitamque omnem hisce in terris non populi tantum, sed etiam cleri, et quidem hujus maxime, a prisca sanctimonia omnino degenerasse, usque est adeo notum, ut nec hodie id negare quisquam temere ausit; et qui ausit, publica voce Alvari Pelagij, Bernhardi Morlanensis, Nicolai Clemangij, Joannis Gersonis, Petri de Alliaco, aliorumque plurimorum, quorum extra controversiam est fides et auctoritas, facile possit coargui. In tanta vero morum omnium corruptela nec doctrinae suam mansisse integritatem, etsi aliunde non constaret, tamen vel ipsa illa
corruptela satis proderet. Quod ipsum alijs quoque jam notatum est, interque eos ipsi Alphonso de Castro, cujus haec sunt verba l. 3. c. 5. De justa haereticorum punitione: Difficile est nisi Deus ipse custodiat, tanta sacer dotum indignitate, et tam scelerata illorum vita existente, Christianam religionem esse ubique integram. Et vero ita cum ingenio est humano comparatum, ut siquando in vitia prolabitur perversas mox sententias, quae aut foveant scelus aut blande excusent, incipiat fingere, easque initio quidem verecundius, inde vero, peccandi crescente audacia, aperte propugnet. Quod omnium gentium exempla nos docent: in quibus licet non defuerint qui rectum et sentirent et facerent, ad multitudinis tamen desideria quamvis pessima compositae passim sunt publicae sententiae. Et vero ita usu venisse in hac Occidentis et Septentrionis Ecclesia reapse experimur. Sunt Salvatoris nostri instituta omnia a potentia struenda, ab augendis opibus, a luxuria, quae vulgo prima mortales aestimant, quam alienissima: tantum certe abest illa isthucfacere, ut quicquid hujus est studij potius im probent, cumprimis ab Episcopis et clero procul esse severe jubeant. Quo ipso im pudens non minus quam impia calumnia refellitur: tanquam non nisi in reip. aliquem usum callide efficta sit religio omnis Christiana, etiam prisca illa et genuina: quum tamen illa votis et spei plaerorumque hujus mundi regnorum civitatumque frequentissime adversetur, et aerumnas magis exspectare nos hîc jubeat quam tranquilla et felicia. Caeterum ea vis fuit ambitionis et luxuriae, ut veteris quidem illius et sanctae doctrinae pars magna in lucri et potentiae instrumentum verterit, vix solo eo intaminato quod in usum ejusmodi torqueri haud idoneum est; alia vero aut noviter fuerint efficta aut jam ante superstitiose exorta laetissime adoleverint, prout quaestui et potentiae inservire quaeque sunt credita. Enimvero
si excipias [gap: Greek word(s)] illa prisco fidei symbolo comprehensa, nihil pene non Christianae disciplinae a pestilenti hoc sidere est afflatum. Ita pro Dei unius cultu aucta in immensum [gap: Greek word(s)] , sanctorum martyrum, imaginum, et [gap: Greek word(s)] Iucrosa veneratio. Productus in medium purgatorius furnus, isque ab infernali flamma excalefactus; inde tamen evadendi proposita spe per jubilea et indulgentias, felicia ad parandam pecuniam aucupia. Singulorum criminum confitendi necessitate primum omnibus incussus magnus metus, inde ingens desiderium, quovis pretio expiandi delictum; cuius ut fietet compos Papa cum suo clero, intensa excommunicationis et interdictorum vis, dispensandi insolens licentia introducta, votorum juramentorumque dissolvendorum addita potestate, inque id poenitentiariae taxa est proposita. Ut populus in stuporem conjiceretur adeoque ille eo promptius serviret, non tantum linguâ populo ignotâ sacra solennia sunt instituta, sed sufficere illi ad salutem, Ecclesiae solam caecam obedientiam cum omnis Christianae fidei ignorantia conjunctam, persuasum est. Quo clerus plurimum emineret doceri etiam caeptum est, uni illi datum [gap: Greek word(s)] offerre: eo autem ipso sacrificium quale in cruce Dominus peregit fieri, atque adeo in cleri et quidem unius cleri esse arbitrio situm, Christum ipsum sistere, includere, promere, circumferre. In eundem finem commode arrepta est quae sensim irrepserat pessima consuetudo, utroque [gap: Greek word(s)] symbolo solos clericos pascendi, quasi gemino beneficio indignum sit vulgus. Caelibatus clero, ut sanctimoniae exemplum praeberet, quondam laudatus, etsi in fornicationes, concubinatus, adulteria, et nihil non spurcitiae cessisser, severa tamen lege fuit servatus, tantum non palam facta libidini venia; quod experimento esser edoctum, legitimae conjugis sobolisque amore vacuos, Principum patriaeque
cura minus tangi, atque ad Papae obsequium esse aptissimos. Ut idem clerus in totum subduceretur Regum Principumque imperio, divinae legis beneficio hoc illi privilegium datum esse tradiderunt. Cumprimis Pontifex Romanus est evectus, attributa illi rerum divinarum humanarumque tantum non omnium nullis legibus vinculisque limitata potestate; tanquam ille sit a Deo constitutus vicarius unicus, a quo velut a divino quodam visibili capite omnis plane absque discrimine et Christianae doctrinae et Ecclesiae res dependeat. Cui consectarium est id quod Bonifacius IIX pronunciare non erubuit: subesse Romano Pontifici, omni humanae creaturae omnino esse de necessitate salutis. Mitto alia complura, quaestus et ambitionis causâ multum a vero detorta: nec enim enarrare isthaec omnia mei est instituti.
Quamvis autem omniaevo haud defuerint, qui et voce et scripto turpem hanc Ecclesiae faciem perstrinxerint; nunquam tamen serio de emendandis malis videtur in publico quidem cogitatum, quam a Constantiensis et Basileensis concillorum patribus. Si propius tamen intuearis, ne tum quidem magnopere aliud ab Episcopis fuit agitatum, quam ut sibi parta libertate, intolerabilis Romana tyrannis nonnihil in ordinem cogeretur: reliqua stabilita magis dixeris quam correcta in melius, quasi Episcopos sola libertatis suae cura momorderit. Hinc sane ipsummet Sigismundum Caesarem, sperato fine srustratum, poenituit impensae in Concilium illud operae: ut testis locuples Jacobus Spigelins l. 4. commentar. ad AEneam Sylvium commemorat. Vltus vero est hanc rem justissimus Deus: eoque permisit, ut pene nihil effecerint suis conciliorum decretis ipsimet Episcopi, parumque abfuerit quin mox in pristinam servitutem relaberentur. Certe Romani Papae ab eâ quam sibi hectenus arrogarant, omnium omnino rerum divinâ potestate,
nihil quiequam remiserunt, adeoque omnem a suis sententijs ad Concilium universale (cui subjicere cos tentaverant Constantienses et Basileenses) provocationem jam tum Pius et Julius, id nominis secundi, publicis bullis damnare haud dubitavere. Tantum etiam abest, modestius dehinc locutos esse curiae Papalis adulatores, aut eorum impietatem a Papis coercitam; ut jure affirmes, vilia esse quae antecesserant prae ijs quae Innocentius IIX Alexander VI Julius II Leo X non in libris tantum, sed etiam coram in aula, imo in concilio ipso Lateranensi, acclamari sibi permiserunt; ut pote qui Deo uni debitis honoribus a ffici sese passi sint. Non tantum quoque nihil tum emendavit Romana curia, eorum quibus omnem ecclesiam coinquinaverat, sed etiam ad cumulum haud parum adjecit scelerum. Usque adeo ut ipsimet Adriano VI hanc confessionem res ipsa expreslerit: Scimus in hac sancta a sede aliquot jam annis multa abominanda fuisse, abusus in spiritualibus, excessus in mandat is, et omnia denique in perversum mut atae: nec mirum si aegritudo a capite in membra, a summis pontificibus in alios inferior es praelatos descenderit: nos declinavimus, unusquisque in vias suas, nec fuit jamdiu qui faceret bonum, non fuit usque ad unum. Quin itaque summe fuerit necessaria occidentalis Ecclesiae emendatio sole est clarius. Imo eam bonos quosque calidissimis votis expetijsse jam tum Leonis X aevo, clarissima veritatis luce coacti sunt ipsi adversarij nostri confiteri. Ipsiusmet Adriani VI jussu dixit Franciscus Cheregatus in Norimbergensibus comitijs, uni versum mundum reformationem avide desiderare.
Caeterum contigit quidem singulari Dei beneficio, ut magua Europae pars et viderit tandem Ecclesiae suae inolita vitia et emendaverit; quae tamen Romano Papae manfit addicta, ut ut et ipsa molita aliquid fuerit, magis tamen solito
videtur prolapsa. Etiam ipsa scilicet reformationis suae necessitatem summam agnovit; urserunt quoque illam quo potuerunt studio cum alij quique boni, tum ipsi Caesares Reges et Principes; eumque in finem, post plurimas Romanae curiae tergiversationes, in Concilium tandem Tridenti coitum est. Verum enimvero decollavit spes omnis, et in contraria quaeque vertit. Morum enim correctionem quod attinet, cum omnes summa exspectatione tenerentur mutandae in melius ipsiusmet Romanae curiae, ac frenandae ejus immoderatae licentiae, utpote quae fons sit malorum Ecclesiae tantum non omnium, horribile hoc sacrum ne tactum quidem est. In reliquo etiam clero potissima sunt dissimulata. Solet autem tale silentium, talisque conniventia, manifestis quidem criminibus vim quasi dare et auctoritatem. Nonnulla haud male legibus sunt instituta: at quo niam in omnibus Papali dispensationi apertus simul campus fuit, perinde ferme est quasi lex nulla lata sit. Et vero, indulgente Papa, cernere est nihil eorum hodie non idemtidem violari. Vix soluta erat synodus, cum Papa Pius IV, (verba sunt Thuani) gratiam multarum rerum, quae concilio Tridentino prohibitae fuerant, palam et accepta pecuria fccit. Certe ad primitivae Ecclesiae sanctissimos mores et severos canones nihil in Concilio Tridentino revocatum est; frustra reclamantibus Caesaribus, Regibus, Principibus per literas per legatos, idque coram et in curia Romana et in ipso concilio. E contrario multa ibi in secularis quam vocant potestatis praejudicium et damnum sunt condita. Usque adeo, ut quamvis Gallicanus clerus summo studio nunquam non id exsequi laboraverit, quam vis etiam inter ipsas reconciliationis leges a Papa Henrico Magno id fuerit praescriptum, non tamen hactenus Concilij hujus decretorum promulgatio auctoritate regia in Gallijs fuerit instituta: videntibus regibus multum detrimenti
se accepturos, si in rem deduci decreta ista paterentur. Nullum porro dogma, etsi a recta ratione maxime alienum, quod irrepserat, vel leviter Tridenti est correctum. Imo haud pauca hactenus scholarum liberrimis disputationibus ventilata, appensis anathematismis, in censum eorum quae sine salutis dispendio in dubium nequeunt vocari, recepta sunt. Ut sine quibus Ecclesia mille et quingentos ann os fuerat Christiana et catholica, absque illis imposterum catholicae et Christianae illi esse per Tridentinos non liceat. Ejusmodi profecto sunt decreta de septenario sacramentorum numero, de indelebili charactere, de diversitate baptismi Joannis et Christi, de materia et forma confirmationis, de meritis operum, de canone S. Scripturae, deque authentico ejusdem textu Latino et similibus. Nec enim haec unquam, ab initio usque Ecclesiae, adjecto anathemate fuerant in medium proposita: nec fas est credere coelitus revelatum Tridentinis, ipsimet Deo placere non nisi hisce admissis quenquam imposterum aeternâ vita donare: nec vera Christ, Ecclesia illi quae semel tradita est fidei quidpiam addit, perinde ut nihil in ea unquam permut at nihil minuit, ceu recte loquitur Vincentius. Haud ignoro nonnemini visum, Anathemata Synodi Tridentinae esse tantum contra privatorum dicta, qui quam non sat is perceperant catholicorum doctrinam, acerbius traduxerant. Verum suggessit haec viro caeteroquin summo nimius Ecclesiasticae pacis amor; cui modum non inveniebat nili figmento quodam emollitis anathematismis Tridentinis. Rigidiorem Synodi fuisse sententiam verba decretorum utinam minus clare prae sese ferrent, aut non vulgo omnibus, et quidem in ipsa Roma, animo esset fixum! Sane Marco Antonio de Dominis tam mitis interpretatio Romae fuit capitalis, in ipsum ejus cadaver infami flamma saeviente. Huic porro Concilio deber orbis inusitati illam exempli tyrannidem
in libris suspectae notae proscribendis, quae hodie Romanae Ecclesiae est familiaris. Scilicet jam ante quidem Leo X damnato Luthero libros simul ejus omnes, poena excommunicationis proposita, legi vetuerat. Qui vero hunc sequuti sunt Pontifices, in diplomate eo, quod in Caena appellitant, damnatis haereticis omnibus, mox ijsdem diris prosequuti erant etiam illos qui in libris haereticorum istorum forte versantur, intra solos tamen haereticorum quos sic vocant et quidem damnatorum libros stabat prohibitio. Vlterius quoque extenderat quidem sese Pauli IV immitis animus, Indice quodam proposito, effectu tamen caruit rigor, superstite adhuc pristinae libertatis apud Ecclesiam conscienria. In Concilio vero non probata tantum est illa Pauli IV praegravis severitas, sed etiam multum aucta, arbitrio Papali re omni commissa, et praescriptis quibusdam regulis longe durissimis. Qua auctoritate fultis Pontificibus facile deinceps fuit, inusitata tyrannide Ecclesiae suae addictos opprimere, cum libera omni veritatis voce de dogmatibus ac Papae et cleri vitijs corrigendis quasi interclusa, tum auribus ad cam audiendam obstructis. Et vero quicquid Papae immani potentiae, aut ei quam sibi vulgo arrogant clerici libertati repugnat, non minus proscriptum est, quam quod aliquandiu receptis fidei sententijs adversatur. Nec in nupera duntaxat scripta in hunc modum saevitur, sed in ea etiam quae jam octingentis abhinc annisnata, ipsa vetustate dudum autoritatem meruerunt tantum non sacrosanctam. Namque et horum multa vel penitus excutiuntur manibus, vel acri calamo et ferro mutilantur. Quodque maximum est, fiunt omnia haec ad unius Papalis curiae, et illorum qui ab ea dependent librorum censores, nutum: ut proin hodie quidem nec doceri temere nec legi quidquam fas sit nisi ex Papae arbitrio. Qua severitate nescio an quae unquam tyrannis fuerit
usa; in Ecclesia certe totius terrarum orbis haec carens [reading uncertain: print blotted] exemplo. Et tamen, ceu ante diximus, hoc quoque institutum a Tridentino concilio. si non profectum, roboratum est tamen.
In causam vero quae tanti nominis conventum usque adeo praecipitem dedit inquirenti, merito quidem ante omnia offert sese divina indignatio, ex caeco illucescentis Evangelicae veritatis odio provocata: ceu solet identidem vitiorum unum, arcana Dei talione, in alterius ultionem cedere. Pontificum tamen artibus haud parum jure tribueris, quibus illi omne illud concilium suam in potestatem redegerunt. Hoc enim impetrato, ecquis miretur, nihil ibi decretum, nihil actum, quod aulae Romanae studijs et votis quoquo modo obnititur? Quid profici potuit in illo concilio, ubi summa rei fuit penes cos quorum maxime intererat ne quid recepti dogmatis aut moris corrigeretur? Nec vero nunc quidem laterc amplius potest quidquam earum artium, quibus Synodus illa fuit irretita et uni Pontifici devincta, postquam propitio Deo omnia ejus etiam arcane gesta, velut ex orci ipsius tenebris produxit, immortali opere, Paulus Sarpa Venetus, qui tamen, quo formidandas et plumbeas imo igneas suorum iras effugeret, per [gap: Greek word(s)] , Italica phrasi observata, Petrus Suavis maluit audire. Etsi enim et huic soli noctem offundere iterum hodie tentent Jesuitae, per suum Terentium Alciatum, aut quem alium, uti jactitatur, frustra tamen erunt. Vtque sint frastra, haud difficile effectu fuerit; etiam num superstitibus passim, per Italiam cumprimis, Galliam, Hispaniam, et ipsam Germaniam nostram, libellis memorialibus, diarijs et arcanis literis, in ipso concilio, curia Romana, aulis Caesarum, Regum ac Principum, alibique in secretos usus exaratis: quae in manibus fucrunt scribenti historiam Paulo, et si opus fuerit
prottahi in medium poterunt. Nec tamen adeo clam fuit Synodi illius servitus, ut non et aliunde ea jamdudum fuerit prudentiori orbi manifesta. Plena sunt superioris seculi monumenta querelarum, quas non tantum populi passim, sed et ipsi Romanae Ecclesiae addicti Caesares, Reges, Principes, Episcopi super concilij illius iniquitate in publico, coram omnibus, non dissimulanter effuderunt. Quas utut maleferiati illi Indices Prohibitorij suspectos reddere et manibus excutere conentur, aeternum tamen clarissimo splendore suo perstringent malignos oculos, in veritatis testimonium. Hujus sane plurimum refert, ut in perpetua memoria haereant. Quod uti fiat, etiam nos laboravimus hoc ipso opere, hinc inde repetitis optimis quibusdam libellis, ijsque in claram iterum lucem productis- Qui vel soli nos doceant qualis fuerit Tridentini concilij institutio, quamque illa prudentissimis quibusque et pientissimis Principibus displicuerit, dum solis Legatis Papalibus fas fuit et deliberanda proponere et deliberationes ipsas temperare, dum in dubijs quibusque responsa omnia Roma sunt velut Delphis aut Dodona petita, spiritu illius concilij manticis tabellarij incluso: dum denique omnes bonorum omnium conatus, famelicorum curiaeque gratiam aucupantium atque in assentandum conductorum Episcoporum, corumque magnam partem titulatium, longo et numeroso agmine Papae oppresserunt et in herba quasi suffocaverunt. Nihil etenim horum non elucer vel ex hisce Caesarum Regum Prineipumque literis quas exhibemus; in promptu tamen est plurimis id citra controversiam fide dignis testimonijs alijs comprobare, si res expostulet.
Illud cumprimis dignum notatu est: quando Tridentini jam tum suas de Peccato, de Justificatione, de Sacramentis in genere, de Baptismo et Confirmatione definitiones publicassent,
Carolum tamen V Caesarem in suo INTERIM, haud probatis illis alia nec leviter diversa passum sanciri: ejus vero fratrem Ferdinandum Caesarem hujusque filium Bohemiae tum regem Maximilianum, jam finita et conclusa omni illa Tridentina Synodo, de conciliatis religionis dissidijs alia plane consilia agitasse, Georgij Cassandri et Georgij Wicelij, doctrinae et moderationis laude celebrium ea tempestate hominum, sententijs exquisitis. In medio est Formula illa INTERIM: nec minus passim est in manibus Cassandri responsum. Vt Wicelij quoque libellus imposterum in usu sit publico, nosillum nunc damus exgrandi Memorabilium Wolfiano opere decerptum. Certe si quod aliud luculentum est, optimos illos et maximos Caesares, non uti vulgo a multis fir, Tridentina placita superstitiose veneratos esse: quorum vestigijs utinam successores in haesissent! Non est mei instituti ulcera Tridentina nunc tangere, multo minus ad vivum resecare: estque id jam tum ab alijs factum ab alijs idem exspectatur: tantum mirari hic subit, adeo improbe et perverse gesti concilij decreta potuisse apud prudentes doctos et minime impios auctoritatem sibi conciliare priscis concilijs supparem. Sane haud negaverim dissidijs vitiisque nostris haud parum ali apud multos Ecclesiae suae existimationem, tamen vereor ne etiam hic subsit arcana vis divinae indignationis. Quic quid sit, longe certissimum est nihil minuisse Ecclesiae Romanae mala per Tridentinum concilium, sed in universum potius aucta: ita ut ipsam Papalem tyrannidem, nutantem jam et a concilio sibi male metuentem, confirmatam et stabilitam illo haud injuria dixeris. Et vero sublata jam pene est ex scholis quaestio, supra concilium nec ne sit Papa: nihil conciones, nihil subsellia, nihil pulpita perinde ac Papae praerogativas, omnipotentiam et infallibilitatem detonant. In Regibus, Principibus, rebuspublicis
per saevam excommunicationis formulam omni imperio exuendis, haud remisisse Papas de pristino, patrum aetas experta est aliquoties: ipsemet Philippus Rex, et potentissimus, et Romanae fidei cum potentiae suae dispendio summo vindex, fuisset expertus, nisi Sixti V saeva consilia praecipitata mors abrupisset. In dispensando contra canonum praescriptum eadem quae olim licentia. Breviarijs, Missalibus, Indicibus, Calendarijs aliisque noviter solius Papae auctoritate editis mirum quantum Papalis potentiae opinio in vulgus invaluerit. Plura adhoc solito peregrinantibus aperta sunt templa, plures indulgentiae, plura jubilea concessa. Additi sanctae Virgini supra morem tituli, et intensa ejus veneratio. Quae omnia ut opinionem veri inveniant cum laborent prae alijs Jesuitae, horum Societas supra quam dici potest honoribus, opibus, et privilegijs est evecta.
Quando ita vero omnia Papis successerunt, quid de Ecclesiae istius reformatione sperandum sit imposterum, haud fortassis difficile am plius divinatu est. Vt scilicet ipsiusmet curiae Romanae consensu illa instituatur, frustra exspectari, docent profecto omnia anteacti temporis exempla. Tot enim vota, tot conatus Caesarum, Regum, Principum, populorum cum eluserit illa hactenus, et quidem feliciter cluserit, quî in futurum meliora praesumpseris? Nec vero est quod exspectes, ab aliquo eximie bono Papa id iri praestitum. Fac enim talem aliquem fore: reapse ille comperiet, quod Adrianus VI conquestus est, miseram esse Pontificum conditionem, ut quibus recte faciendi facultas desit: etiam cum maxime velint et in id operam ac diligentiam impendant; quodque Marcello II meliorum desperatio expressit, teste Onuphrio: non videre sese quomodo qui locum illum altissimum tenent salvari possint. Agnovit hoc ipsum ipse Cardinalis Sadoletus et conquestus est ad Cardinalem Contarenum ceu videre
est 1. Epistolarum nono. Tota scilicet fere quanta quanta est curia illa ex injurijs est conflata, infallibilitatis et omnipotentiae Pontificiae opinionibus subnixa. Quas nisi tollas frustra fuerit reformatio, quod ipsis Constantiensibus ac Basileensibus patribus fuit observatum: tollere autem non poteris nisi curia eversa. Et vero ne quid tale speremus, jamdudum cavit Spiritus S. praedicens, ad ultimum usque excidij tempus regibus terrae imperaturum mysticum illud septicolle scortum; imperare autem non poterit reginae instar felicia quaeque sibi pollicentis et sanguine martyrum ebriae, nisi salva divinae suae potestatis existimatione. Speramus tamen et nos reformationem illius Ecclesiae, et quidem forte piâ Regum curâ (hoc enim unicum ex publico quidem superest auxilium) in stituendam: sed in certum an prius quam fiat illud: [gap: Greek word(s)] . Quod ipsum fore aliquando, ubi eximie mali Pontifices irritatis Regibus necessitatem injecerint hanc sui muneris partem curandi, uti suspicemur, in ducunt nos tempora antegressa; quibus similia mala haud semel viam ad veri dignotionem muniverunt.
Nostrum interea est, ante omnia quidem dare operam, ut bono exemplo emendationem istam provocemus, sopitis intestinis nostris dissidijs, quibus veritatem ipsam suspectam reddidimus; studere praeterea, ut doctrina non convitijs aspera sed sapiente et charitate temperata, segreges ac palantes in unum Ecclesiae corpus nobiscum congregemus. Procul sane absit, ut quia nos plaerique illorum summo odio detestantur, etiam ipsi praestemus paria, ac talionis lege in igne et ferro propagandae veritatis praesidium collocemus. Quanto malo totum orbem, cumprimis Germaniam, inque ea prae alijs ipsos illos saevitiae laudatores dirae illae involverint, nimis (proh dolor!) est in recenit
memoria. Quidni igitur nos simus imposterum cautiores, ut exuto amarulento illo zelo, saltim nostra moderatio innotescat omnibus? Ingens sane est in communionc isthac, cujus et majores nostri quondam fuerunt participes, viventium hodieque ut numerus ita et diversitas. Iniquum proinde fuerit omnes, nullo facto discrimine, eodem modulo metiri. Ipsemet sane Spiritus S. in mystica illa Babylone, et quidem jam ruinae proxima, sub dominatu meretricio, populum quendam suum agnoscit. Gravissimis (fatemur) erroribus implicita haeret pars Ecclesiae illius maxima, ad salutem aeternam cum anathematismo et dissentientium execratione, exigens quae partim falsa sunt, partim ad salutem nihil faciunt. Licet tamen nobis sortasse dicere de illis quod de Arianis olim Salviano: Haereticisunt sed non scientes. Apud nos sunt haeretici, apud se non sunt: nam in tantum se catholicos esse judicant ut nos ipsos tisulo haereticae pravitatis infament. Errant sed bono animo errant, non odio sed affectu Dei, honorarese Dominum atque amare credentes. Quamvis non habeant rectam fidem, illi tamen hoc perfectam Dei aestimant caritatem. Qualiter ergo prohoc ipso falsae opinionis errore in die judicij puniendi sint, nemo potest scire nisi judex. Interim idcirco eis, ut reor, patientiam Deus commodat, quia videt eos etsi non recte credere, affectu tamen piae opinionts errare. Et vero etsi nobis, qui a Domino admoniti et instructi sumus non poterit ignosci, si eadem cum illis amplexemur, forte potest tamen fimplicitati eorum de indulgentia Dominiconcedi venia; quod de Aquarijs olim pronuncia bat S. Cyprianus. De indulgentia inquam Domini veniam speramus, et quidem illorum simplicitati; haud nescij seilicet, et quanta sit vis inolitae opinionis, praesertim subducto omni veritatis indagandae adminiculo, quo misera utique multitudo apud illos laborat: et quam quidem exuberans sit Dei clementia erga simplices
errones, gravis tamen simul ira in eos qui veritatem injuste detinent, aut ut ventri et ambitioni suae obsequantur ignorantiam affectant, et errores, praesertim lethales, eunt promotum, id quod in nonnullos quadrare clarius est quam ut possit negari. Caeterum saeviant illi (mutuemur enim et verba S. Augustini) qui nesciunt quo cum labore verum inveniatur, et quam difficile caveantur errores. Illi saeviant, qui nesciunt quam rarum et arduum sit carnalia phant asmata piae mentis serenitate superare. Illi saeviant, qui nesciunt, quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum. Illi saeviant, qui nesciunt quibus gemitibus et suspiriis fiat, ut ex quantulacunque parte possit intelligi Deus. Nobis nefas est saevire, quorum auribus perpetuo insonat Propherae illud, veritatem et Pacem diligite: quibus ante oculos posita est lex illa Evangelica, quod tibi non vis fieri id alteri ne feceris: quibus denique semper in manibus illud Apostoli: Servum Domini non oportet pugnare, sed placidum esse erga omnes, aptum ad docendum, toler antem malos, cum lenitate erudientem eos qui contrario sunt animo affecti, siquando det eis Deus forte resipiscentiam ad agnitionem veritatis. Certe cum unica hac ratione et Arianos, et Apollinaristas, et Macedonianos, et Sabellianos, aliosque sui temporis haereticos in viam a se reductos, glorietur sanctissimus Nazianzenus, saevitia autem alijs infeliciter cesserit, par utique est ad magni et sancti adeo viri exemplum animos linguas, et calamos nostros componere.
Non quidem ego tanto negocio peragendo aptus: imo conscius mihi sum tenuitatis meae, et minime omnium ignoro quam in me sint imbecilles ingenij et doctrinae vires. Haud diffiteor tamen, nihil perinde esse in votis, quam ut et ipse possim in Ecclesiae illum usum quidquam conferre, utque placeat Domino de paupere etiam manu mea saltim obulum in sacrum gazophylacium recipere, Hoc sane animo
nunc edo farraginem hanc, non e mea penu productam, sed varijs ex opusculis et literis in unum congestam. Nec enim quidquam hic meum praeter ea quae praefatus sum et operam collectionis. Omnia tamen cum sint a summis Romani coetus asseclis profecta, quibus utique tuto licet fidere, operae mihi aliquod pretium audeo polliceri apud quemvis lectorem; ut nempe si ille sit Protestantium ordinis confirmetur in sententia, sin alterius, minus imposterum adoret Tridentinum concilium, deque Papae potestate et controversis alijs religionis capitibus mitius incipiat sentire. Et vero aequa profecto est postulatio nostra, ut qui omnia nostra habent suspecta, saltim suis commodent fidem, ijsque non ex vulgo sed longe maximis, ac pietate et prudentia praecellentissimis.
Caeterum nemo Te rectius, Illustrissime Salvi, judica bit, num quem fructum consilij hujus mei sim accepturus nec ne: utpote qui optime omnium cum alias, tum longa illa Germanicae Pacis tractatione, perspexisti penitus ingenium moresque adversae partis: qua tu vales animi perspicacia et acumine judicij, simulque divinarum humanarumque rerum peritiam multo tibi labore comparasti. Quod si institutum meum non improbaveris, optaverim equidem illud etiam ope et auctoritate tua promoveri. Neque vero post rem tam praeolare Osnabrugis actam, redditamque Germaniae desideratam dudum civilem pacem, in meliore nobilioreque negocio possis ingenium exercere. Tenet me vero etiam spes haud levis, quum placuerit Altissimo, tandem aliquando infinitis et aerumnis et cladibus emollire ad perpetuam nobiscum pacem civilem ineundam (frustra reclaman. tibus Eusebijs et contradicente Pontifice) adversariorum animos; fore ejusdem optimi maximi numinis beneficio, ut ijdem, remoto denso illo sipario, quo oculi corum hodie obtenebrantur
ne videant veritatem, exstinctoque illo quo nos prosequuntur odio, in Ecclesiasticis quoque sensim incipipiant sapere quae pacis sunt, tandemque perspectâ veritate, nos saltim Germani qui unius reip, sumus membra, omni ex parte ejusdem quoque simus spiritus. Quin imo pene mihi persuadeo, in sancto hoc negotio eadem felicitate super alios Te quoque, Vir summe, consilium operamque impensurum, qua in curanda civili pace immortali cum nominis laude es versatus. Vt sane Te ad illa studia quasi publica voce adigam, volumen hoc Illustrissimae tuae Excellentiae nunc offero. Alias nimirum in nomen tuum edam [gap: Greek word(s)] ex proprijs scrinijs quid depromptum: simul tum professurus quid tuis meritis debeam et quanti te faciam. Nunc abunde me voti compotem factum existimabo, si annueris illi meae exspectationi. Quod si tamen hoc volumen affectu quoque illo tuo gratioso fueris complexus, more quidem tuo solens facturus es, utpote qui favore in litteras et litteratos es maximo, meam tamen quam quidem nunc concepi spem longe superabis. Servet te Deus Illustrissime Salvi, et rempublicam prudentibus consilijs tuis porro fortunet.
ANni quatuordecim amplius sunt, quum adhuc puero Tibi, atque inter magistros constituto, Taciti de Germanorum moribus auteum libellum, aliaque ex Romanorum aevo similis argumenti in unum quasi fasciculum congesta
monumenta, prolixa quadam praefatione juvenis comm endarem: audeo nunc iterum summo nomini Tuo inscribere Dissertationes hasce, cum gratia Tua fretus, tum quod illae hereditario quodam jure pertinere ad Te videantur. Non enim pristino favori quidquam decessisse, super alia multa argumentum certum habeo, quod non Tibi minus quam Serenissimo agnato et fratri nuperrime placuerit, eximiam salarij annui accessionem cum novo honore ultro et nihil tale non modo speranti sed ne cogitanti quidem offerre, quo in Julia hac schola porro commorandi animus permaneret. Sane hoc nomine et mihi plurimum gaudeo, et cum Tibi tum reliquis Serenissimis Principibus meis gratias debeo immortales. Effectum autem hoc ipso est, ut non deterreat me hodie vel exigua libelli moles, vel non satis expolita ejus nitela, quo minus augustum illi nomen Tuum praeseribam. Nec vero argumenti caussâ est quod offensam verear, tanquam illud indignum sit Principe; quum Juliae scholae recte inposterum constituendae firmandaeque gratia magnis impensis legatos etiam Tu hoc in loco nuper alueris, et in proxime sequentem annum Directorium ejus Magnificentissimum, quod appellamus, non ordinis magis lege quam cupide susceperis. Quod si tamen indecens aliquid habet haec audacia mea, excusabit me, nisi fallor, debitum illud, quo arbitror non ad alium quam ad Te pertinere, quae magnam partem interca dum vicaria potestare Optimi Principis Friderici patrui tui in Julia hac defungerer, disserui, perinde atque Tu in omnem ejus populum gubernandi hereditario jure successisti. Quicquid hujus sit, equidem non dubito, quantillum hoc est non inacceptum Tibi fore, mihi polliceri. Deum veneror, DOMINE, ut non tantum instans hic annus sed plurimi etiam alij in seram usque senectutem felicitati tuae accedant. Helmstadij prid. Kal. Januar. M DCC I.
QUum nuper ex Suecia, quo me Reginatum quotquot sunt aut fuerunt, fortassis et earum omnium quae erunt aliquando, optima maxima evocaverat, domum reversum exciperet jam tum ante tres menses destinatus Academiae nostrae Juliae magistratus, statim sub initium facile praevidi, id quod res postea docuit, eam publicorum negotiorum molem a multis annis quasi in cumulum congestam, in angustum illud muneris mei tempus incubituram, quae docendo juventuti prodesse non permitteret. Nec tamen ut omnes illi dies sine linea, quod ille ajebat, effluerent perirentque, aequo potui animo ferre; ac propterea coepi circum spicere quidnam meorum [gap: Greek word(s)] et minima omnium cura recenseri, et intra illud breve atque difficile Academici magistratus mei tempus, horis succisivis, per operas typographicas possit absolvi. Ita commodum inciderunt in manus meas, quarum dudum memoriam pene amiseram, sex hae dissertationes, ante decem amplius annos in hac ipsa Julia recitatae, eaeque omnes unius pene argumenti, nec ab ijs quibus immergendus iterum eram curis omnino alieni, ut quae omnes circa Academicarum rerum historiam occupentur. Dum relego tamen et publico, haud dissimulabo sperato majorem mihi molestiam creatam; quod alia novanda augenda alia, omnia accuratius elimanda, et medias quidem inter occupationes, subinde venerint. Num quod operae fecerim pretium tuo, Lector benevole, judicio commissum esto. Longe diversa me in quam multis narrare quam vulgo
creditur, curiosius etiam nonnulla scrutatum esse quae concemni passim solent, neque possum neque volo diffiteri. Si veritatem assecutus sum, novitatis nomine haud vereor accusari: Sin, merebor tamen fortassis saltem bono conatu errorum veniam. Est enim utique quadam prodire tenus, si non datur ultra. Ut sollicitius in haec etiam incumberem, effecit primum nescio quae innata mihi indoles in eorum quae offeruntur caussas et originem sine intermissione inquirendi: dein de, et cumprimis quidem, illa delectatio quam a prima usque pueritia ex historia cum alia tum potissimum literariae rei percepi semper maximam. Et vero haec cum aetate nunquam non accrevit, postquam ipsummet Aristotelem ejusque optimos discipulos (quorum studia jam tum adolescenti fuerunt id quod Themistocli olim trophaea Miltiadis) magnam curam accuratamque diligentiam in originem et actus omnes literariae rei, non minus atque in historiam aliam, impendisse animadverti. Sed et turpe semper duxi ignorare instituta ejus vitae quam amplexaris: quî non in scholarum omnia inquirere igitur fas mihi fuerit octodecim et quod excurrit annos Academicum hactenus professorem agenti? Enimvero ex literariae rei literatorum que historia, tantundem voluptatis capere licet quantum ex quavis alia. Qui in illo sane ordine vivunt ijs non possunt non, arbitror, haec jucundissima esse, nisi suae illos sortis poeniteat. Nec tamen in dissertationibus hisce omnia hujus argumenti sum persequutus, sed multa reliqui intacta, alia non nisi levi quod ajunt tetigi brachio, partim de industria, partim quod non vacarit huic rei amplius immorari, imo quod et nescierim nonnulla, quaedam vero sint jam pervulgata. Quem usum meo judicio in stituta sive vetera sive nova habeant, adeoque num bene an secus cesserint scholasticae rei, omisi hactenus indicare; quod propriae ac singularis id sit operae, et alias fortassis
serio a me docendum; castigare vero ob meritam noxam receptos mores (ut sane mihi haud pauca nostra emendationis videntur indigere) non immune tantum hodie sit facinus sed invidiae etiam atque obtrectationi obnoxium. Nec vero est cur nunc quidem ultro mihi malum accersam: nec paulo prudentiorem possunt fugere quae in rem sunt, si vel pauca isthaec a me dicta eâ quâ par est trutinâ expenderit. Hujus loco subjunxi hac vice tabulas illas, quibus hanc nostram Juliam primum instituit prudentia et aequitate nemini Caesarum secundus Maximilianus: quoniam desiderari illas intellexi a quammultis, et praeclara haud pauca comprehendunt, quae alibi frustra quaesieris, interest vero publici haud ignorari. Meo voto autem, Lector benevole, abunde nunc satisfeceris, si errantem venia, recta docentem savore fueris prosequutus.
AUdens hunc libellum, SERENISSIME PRINCEPS, inaugustum nomen tuum edere, fortassis haud satis ex de coro agere nonnullis videbor: quod et ille ea sit exigua mole, ut quem ambit loco indignus sit, et ipse ego debeam potius ex medico aut philosophico penu aliquid depromere. Non tamen apud teipsum, hisce quidem nominibus, reprehensionem me incurrere scio, virtutis tuae fiducia fretus. Eam enim illa de sese passim gentium famam sparsit,
ut cum tua fuerit injuria conjunctum, si ejusmodi patiar voculis me deterreri. Neque vero ex magnitudine, sed offerentis animo, spectare soles consecrata tibi [gap: Greek word(s)] : et ipsemet illustri exemplo tuo ostendis, non uni seorsim clericorum ordini religiosae pietatis curam incumbere. Igitur cum animum obsequio omni et cultu Serenissimo nomini tuo devinctum, bona queam fide non promittere duntaxat, verum reapse etiam, si id usus exigat, praestare, haud equidem dubito veniam apud te audaciae huic meae polliceri. Deus in cujus Ecclesiae bonum hoc quicquid est libelli a me exaratum est, et Ecclesiae et Reipublicae bono Te, SERENISSIME PRINCEPS, diu felicem tueatur.
QUum ante hosce quatuor fere annos exemplum Assertionum Johannis Mülmanni de Purgatorio, recenter tum Monasterio ex conventu illo pacifico Germaniae sibi advectum, pro ea quae inter nos dudum fuit amicitia, communicasset mecum, Vir et pietate et doctrina non minus quam dignitate et munere sanctissimo Reverendus Justus Gesenius, non legi tantum illud, sed etiam quum dies sacri, ut solent, me ad religiosas curas invitarent, et illos et aliquot sequentes visum fuit an imadversionibus conscribendis impendere. Isthoc impetu vero quum perfecissem quae notanda occurterunt ad theses priores triginta octo, et taedium fateor cepit ingratae operae, et negotia ordinarij muneris ad plane alia me vocavere. Eoque abrupi telam: quemadmodum tamen omnia tum erant sub manu nata ita misi amico, nullo mihi exemplo retento. Sed nec illa redierunt ad me nisi
superiore anno; nec vel tum visa sunt ea quae absolverem, tantum abest ut publicarem. Et vero neutrum ut agerem cumprimis permotus etiam sum, quod viderem Mülmannianos conatus esse jam tum sic satis feliciter repressos ijs Annotationibus, quas Vir Clariss. et jam in Academia Julia collega meus Fridericus Ulricus Calixtus, Georgij nostri [gap: Greek word(s)] filius, una cum Geseniano de Purgatorio libro in lucem edidit. Non adeo pridem tamen mutavi sententiam: posteaquam intellexi ita sibi placuisse Mülmannum et Socios re ab sese gesta, ut non dubitaverint theses illas novo titulo specioso novaque forma indutas in vulgus spargere, passimque etiamnum ostentare quasi earum multa intacta manserint. Quae quidem gloriatio est vana: veritatis tamen et bonae causae interest, ut erroneis placitis, quoad fieri licet, crista penitus praecidatur, imo color omnis, quo sese populo commendat, detrahatur: quod cum uno momento et una opera fieri nequeat, non licet tantum absque vitio eundem laborem saepius repetere, sed etiam id jubet commodum publicum. Et vero cum strictim in quamque thesin (etsi enim eas quae trigesimam octavam inter et quinquagesimam mediae intercedunt ut tangerem non potuerim a me impetrare, tamen quae praecedunt jam ante notaveram, quae sequuntur autem in eas nuper calamum strinxi horis sacris) a me sit animadversum, fortassis jam denique erubescentes desinent gloriari. Sane ea me tenet bonae caussae fiducia, ut quo clarius omnia pateant, et ne quis amplius sit tergiversandi praetextus, ipsiusmet Mülmanni Assertiones, quales illae mihi in manus venerunt, (nec enim scio num quid altera editione ab auctore in ijs sit mutatum) operis hujus fini subjunxerim. Adjeci vero et septem Programmata, ex Juliae nostrae more, quando ejus magistratu sum functus, civibus Academicis, circa dies aliquot festos, publice a me proposita; cum quod et ipsa sacri sint argumenti,
tum quod eorum di vulgatio a multis, et quidem nonnullis magnis viris, saepius a me fuerit flagitata. Fortassis vero et illa nonnihil boni fructus attulerint Ecclesiae Christianae. Quod si profecto id factum sensero, et calcar ad majora additum mihi existimabo, et hisce quoque sacris meis studijs multum gratulabor. Sin minus: non dubito tamen saltim pio conatu haud lusisse me operam, apud illum, qui pauperis viduae binos obulos non dubitavit amplissimis donarijs anteferre. Vale Lector ac fave. Helmestadij in Acad. Jul. IX. Kal. Martij. M DC LI.
PRobo consilium tuum, carissime Benseni, quod constitueris reponere nonnihil improbis Figlovij criminationibus. Si sane illae mereantur responsionem aliquam et unus par tu es illi rei, ut qui jam tum hac aetate ad longe majora sis idoneus, et par est tute unus hoc ur agas. Etsi enim nomine tuo dissimulato in me calamum scurra strinxerit, nosti tamen, in omni illo thesium libello, quem petit, nihil meum esse, sed ex tuo omnia penu profluxisse, neque me amplius astrictum ad ulteriorem ejus defensionem post publicum scholae nostrae examen jamdudum institutum. Ea nimirum est conditio exercitationum istiusmodi scholasticarum, in rebus praesertim levioribus (quales quaestiones meo Galeno [gap: Greek word(s)] dicuntur) ut illae ludi quidam sint [gap: Greek word(s)] ; ut
ostendat respondens, quid possit in defendenda proposita thesi, opponens quid in ea oppugnanda: perinde sicut olim dialecticae disputationes non fuere [gap: Greek word(s)] , ceu loquebatur Aphrodisaeus Alexander. Eo sane animo soleo ego praesidium disputantibus commodare: coque saepenumero patior proponi theses a sententijs meis alienas, tantum si sperem in corona illa scholastica per respondentem meum posse eas defendi. Inique profecto mecum comparatum esset, si omnia, quae in isthac arena aliquando sum tutatus praesidio meo, praesertim si me auctore non sint proposita, (ut sunt plaeraque) inter meas sententias velis numerare, egoque tenear illa serio adversus omnes omni tempore defendere. Si qua igitur desensione opus sit thesibus tuis, mi Benseni, illa profecto non a me expectanda est, sed abs te, qui earum es auctor. Nec tamen video, qui vel tu possis isthuc jure adigi, si provocâris ad Respondentum privilegia: qui nequaquam tenentur theses suas rationibus approbare, aut extra publici examinis actum super ijs cum quopiam contendere. Sed et ea sunt Figloviana, ut ultricem lictorum flammam potius mereantur, quam doctam confutationem tuam. In illa scilicet incidimus tempora, quae et calumnijs in Juliae nostrae dicta, scripta, facta, patulas praebent aures, et per novam illam poplicolarum doctrinam, quam scurra tuetur, omnibus rebuspublicis universi terrarum orbis, horribilem [gap: Greek word(s)] , nisi Deus averruncaverit, minitantur. Et vero ideo plus damni fortassis ab ijs est chartis metuendum, quod in media Germania, loco illustri, a Theologo primario lectae non rejectae tamen, a JCto summo non lectae tantum, sed et manus signo approbarae, ibidem lucem viderint, et frequentissimis nundinis huc illuc libere sint divenditae; cum contra theses tuae intra scholae pene limites sese (ut solet) continuerint. Vt proinde, nisi respondeas, facile
credi possit, thesibus tuis probata illa omnia, aut potius me probare, quaecunque scurra mihi adscribit: cum tamen eorum magna pars non mihi, non tibi unquam, vel per somnium venerit in mentem: sensim etiam Cromvvellica doctrina, auctoritate magni doctoris stabilita; in Germaniam nostram, summa cum reip. noxa queat recipi. Quae causa hominem impulerit, ut te dissimulato, quem non ignorabat thesium auctorem esse, in me virus suum maluerit ex spuere, equidem nescio. Hoc scio, nullo vel verbulo vel nutu me illi unquam molestum fuisse, (nec enim mihi fuit notus) antequam praetextu tuarum thesium, maledicis litteris in caput meum credulam plebem inclutae vicinae urbis concitasset. Pudet meminisse, quas ibi nebulo turbas adversus me commoverit, nihil tale opinantem, et reipublicae patriae ergo profectum peregre: majores daturus, nisi prudentum consilio Deus avertisset periculum. Pene mihi persuadeo, natum in me odium singulare ex eo, quod visus ipsi sim Mislentianam improbitatem nonnihil ipsius opinione acrius insectari. Quantum enim ex alijs intelligo, illas iniquas partes calide est solitus suscipere, dum hic apud nos viveret. Et vero non desunt viri prudentia eximij, quibus, ex eodem isto partium studio etiam Lipsiae favorem illum erga hunc hominem esse ortum, ut licuerit illi per unum et alterum ex summatibus tam petulanter mihi insultare, verisimile videatur. Quorum ego rationibus hactenus tamen nolui fidere (quid enim? tantae ne animis coelestibus irae?) etsi minime omnium melateat, quanta sit factionum vis in partium studio; quale cum aeterno et seculi hujus, et Ecclesiae nostrae inter Protestantes primariae, opprobrio, hisce aliquot annis rursum incipit. Non diffiteor tamen, nihil me causae invenire, quamobrem et Hülsemannus et Carpzovius, quorum in potestate fuit avertere
vel certe moderari, tantam injuriam mihi ab ejusmodi scurra passi sunt fieri, ne quid de re ipsa nunc dixero. Etenim cum Carpzovio nihil mihi hactenus amicitiae intercessit quidem, nulla tamen ille unquam re fuit a me laesus. Nam quod audio conquestum, me ab ipsius sententijs nonnullis dissidere, non negaverim equidem: nunquam tamen ille sive scripto aliquo, sive in Academicis [gap: Greek word(s)] ullo verbulo, nominatim a me est tactus. Nisi autem vehementer fallor, summus quidem Jurisconsultus et Germaniae nostrae isthac in doctrina aeternum ornamentum, non tamen ille est Carpzovius in Politicis vel Imperij nostri negotijs (de quibus forte non idem affirmamus) ut dissentire ab illo injuria sit. Cum Hülsemanno et patria mihi communis est, et aliqua ex parte prima in scholis institutio. Ex quo uterque Professorio fuit munere ornatus, per literarum frequens commercium aliquot annos arctior inter nos amicitia culta est. Ejus fiducia fretus, simulac per amicum intellexi, quid Lipsiae (ubi tum recens advenerat suffarcinatus maledicis chartis, quas alibi, opera tributaria per nescio quos justi atque injusti magistros adjutus, commaculaverat) moliretur Figlovius, et quidem Hülsemanno et Carpzovio conscijs: statim et literas ad Hülsemannum dedi, (nisi quid me fallit) quales amicus amico solet scribere, et simul misi tabulas publicas Senatus nostri Academici, quibus ex hoc loco facinorum variorum causa novus illorum hospes erat non adeo pridem relegatus. Recitabo tibi illas utrasque Benseni, saltim ut per te alij intelligant causam omnem, simulque eo rectius judicent, num quae mihi sit facta, ab Hülsemanno praecipue, injuria necne. Epistola haec erat:
NOn adeo pridem commendavi tibi juvenem fiducia amicitiae nostrae; eodem animo ad te nunc redeo famam honoremque tibi commendaturus. Intellexi nimirum, nomen meum, ut et totius Academiae nostrae, perstrinxisse indignis modis Figlovium quendam; eumque in eo jam esse ut calumnias suas vestris non typis tantum publicet sed etiam praeconijs exornet. Atque ego quidem non est quod nomini detrimentum aliquod metuam, sive auctorem sive rem ipsam spectem. Auctor enim qualis, sit testimonium Academiae publicum, quo hinc jussus exesse, satis ostendit. Theses vero quas oppugnandas nebulo suscepit quantum intelligo, non me habent auctorem sed illum qui respondentis partes egit: id quod ne quidem ipsummet illum scurram fugit. Neque illae aliud quidquam defenderunt, quam non semper summam reipubl. cujuslibet potestatem jure penes populum esse, sed interdum penes multos, interdum ex parte penes unum aut multos aut omnes. In quam sententiam universus pene sapientum ordo hactenus consensit. Imo totus mundus; quippe quum fundamentum sit omnis [gap: Greek word(s)] ; quo subruto omnes resp. totius mundi convellunrur. Hanc thesin itaque vindicare a male feriatorum nebulonum oppugnationibus facillimum profecto est. Neque possum ego animum inducere: quenquam in ampliss. Vestro Academico ordine scurriles hominischartas impiam Anglicanorum Parlamentarium haeresin propugnantes probaturum, aut ut typis publicentur permissurum. Quoniam tamen fortassis negotium hoc aeque omnibus haud est perspectum, neque velim famam meam ab impuro cane admorderi, interim dum
mihi in aulam Suecicam est eundum (id quod fiet Deo volente peren die) rogo te etiam atque etiam, uti pro ea qua vales auctoritate furiosi scurrae latratus compescas; quod ipsum a Brunsvicensis Vrbis est Senatu factum, cui tamen cum Principum Brunsvicensium famosa insectatione studuit nebulo blandiri. Non dubito et bene te velle cum nomini meo tum ipsi veritati, et posse facile improbos conatus praevertere. Sane illud uti agas intererit quoque loci vestri: utpote qui permissa chartarum illarum publicatione vix poterit non maculam sibi insignem contrahere. Vale vir Excell. et favere mihi perge. Helmstadij 17 Maij 1650.
Jungam epistolae edictum Senatus nostri:
TRiennium fere est quando Tu, Johannes Fichlovi Insterburgensis Borusse, in numerum civium nostrorum receptus promittebas, et jurato quidem ut mos fert, te nobis obsequium et reverentiam, et quicquid leges nostrae requirunt, (requirunt autem nihil aliud quam quod in S. Decalogo ab unoquoque Christianorum exigitur) bona fide praestiturum. Et memorem quidem te sanctae hujus promissionis futurum, legibusque nostris obtemperaturum, omnes tum sperabamus. At vero praeter omnem spem ita te hic gessisti, ut, quod dolemus, multorum criminum reus factus sis. Cum enim non ita pridem civi cuidam oppidano sine caussa (quam enim tu praetendebas nullam prorsus judicavimus) grave vulnus inflixisses, et ijs, qui pro tua pariter ac publica salute excubias agunt, quod te ut a convitijs et vi illa desisteres severe dchortati essent, incendium seditiosa voce minatus fuisses, nosque ut vulnerato quae in curationem impendisset, et quicquid ei praeterea abesset (per parvi autem illud aestimatum erat) restitueres, sententia nostra tibi mandassemus, dilata in aliud tempur poena,
in nostrum judicium ejusque inde ab ipsa Academiae introductione receptum procedendi morem non tahtum sic invehebaris, ut omnem modestiam te abjecisse judicaremus, sed etiam peccatum abs te nullum ea in re commissum, imo si non fecisses (de vulnere autem inflicto sermo erat) adhuc te facturum impia voce asserere non dubitabas. Nec his contenta fuit insignis tua malitia sed cum sententiam nostram poenalem parum per suspenderemus, foreque putaremus, ut quod arresto Academico obstrictum te reliqueramus ad meliorem mentem interea redires, aut saltem ad facinus novum non pergeres, tantorum criminum reus, non erubuisti honestissimorum hominum famae insidiari, eamque apud alios passim malitiose in discrimen vocare, sed irrito plane conatu, adeo ut in publico judicio sponte tua et nemine cogente palam tandem fassus sis injuriam te hominbus integrae famae fecisse, ac mendacium te dixisse tuamet manu testatus fueris. Parum autem nimis tibi visum fuit ejusmodi patrare facinora, nisi etiam magistratui contra fidem jurejurando datam insultares eique si quid in te adversi (pro merito tamen tuo) statueretur, dira et horrendum dictu extrema fere minitareris. Ne quid nunc de eo dicamus, quod contemtor sacrorum fueris, quod duello legibus nostris severe interdicto, cum alijs aliquoties dimicaveris, et alia legibus nostris adversa commiseris. Quae omnia inveteratam tuam et ab ipso diabolo tibi paratam malitiam luculenter demonstrant. Ne itaque nobis legibusque nostris diutius insultes, Te Johannem Fichlovium Insterbutgensem Borussum unanimi hoc nostro decreto ad annos XII ex hac Academiâ Juliâ relegamus, ex eaque exesse jubemus. Agnosce si sapis paternam hanc animadversionem, qui longe graviorem promeruisti; et quoniam hic noluisti, apud alios resipisce, Deumque bonam mentem roga, nisi dignam facinoribus tuis poenam et tandem aeternam perniciem incurrere velis. P. P. d. 17. Martij Anno M D C LI
Utrumque hoc recte traditum fuit Hülsemanno et quidem paucos intra dies, adeoque sic satis tempestive, et re omni fortassis adhuc integrâ. Neque forte dubites, Carpzovio per Hülsemannum eadem communicata. Etsi vero uterque non legerit tantum Figloviana, verum etiam (ut sui quisque ordinis est primas) in illa censorem egerit, Hülsemanni quoque auctoritate nonnullae plagulae ijs sint detractae; apud neutrum tamen tantum valuit aequi et honesti et veriratio, (ne quid dicam de communis patriae et amicitiae juribus) ut putida in famam meam, et totius Illustris scholae nostrae convitia et mendacia, per scurram facinoribus suis adeo insignem jacta, delerentur. Ita per illos censores factum est, ut im puri nebulonis calamo, in celeberrima Lipsiâ, quasi coram orbe universo, Julia nostra proclamata sit, tanquam semper aliquid monstri alat; ego pestilentissimorum hominum coetui adscriptus, degener Frisius, Illustrissimi Ostfrisiae Comitis Consiliarius titulatus (nisi fallor autem perinde hoc illi est, atque non sim reapse eâ dignitate, sed tantum nomine tenus, et ne id quidem forte ullo merito) dignus quiin Anticyr as mittar, et similibus alijs nominibus audiam. Immoetsi ipsamet Disputatio te auctorem praesese aperte ferat, Hülsemannus etiam ex literis meis id ipsum intellexisset, tamen passi sunt ambo illi per summam injuriam nomen meum exagitari, contra conscientiam suam. Certe ut Carpzovium hîc excuses, quô tamen colore Hülsemannum fucare possis, haud apparet. Caeterum quae caussa impulerit, ut ita haec fieri a scurrâ in Academiam nostram, ac me, non minore fortassis certe non multum inferiore ac illi sunt dignitate, uterque et Christianus, et Doctor, et Professor celeberrimus, alter Theologus simul et Ecclesiastes, alter JCtus et judicij assessor, et quod caput dixeris, Hülsemannus alter, alter Carpzovius, honesti ac recti postpositâ ratione,
voluerint, etsi multis per sit verisimile, ex insano quodam in hanc Juliam odio id profectum esse, tamen aliorum judicio, perinde ut injuriae vindictam Deo, committere nunc malo. De Carpzovio tu seorsim, Benseni, habes jure quod conqueraris, quia vel non lectis tuis thesibus tamen probaverit censurâ sua Figloviana mendacia, (quis enim feret in Ordinario juridici amplissimi Collegij, ut pronunciet tantum una audita parte? Sane ut sit hoc fortassis cui ordinarium, tamen est extra justi ordinem) vel vero adeo illas oscitanter legerit, ut non attenderit, quam multa affingat nebulo illis tuis Thesibus, quae tamen veltyro aliquis observarit, aut puer qui nondum (ut ille ajebat) lavaturaere. Quam enim pater, illa quae ex tuis Thesibus exsculpit scurra, et mihi adscribit, esse mendacia! Quasi in illis invadas jura liberorum populorum, eosque mancipiis exaeques: Principum manus ad sanguinem innoxium fundendum praepares: popularem statum ad orcum usque deprimas: statum monarchicum ingentibus laudibus, non tamen citra invidiam ornes: simpliciter affirmes, Principes non esse propter salutem populi, sed populum propter Principes: indefinitam Principibus (hoc est ut ipse interpretatur, neque naturae neque gentium decretis, neque conventionibus limitatam) potestatem concedas: probes Hispanorum illa, quae in Americanos isti commisere, aut Graecorum in Barbaros quod sibi arrogabant imperium: tyrannicam potestatens cum vero regno confundas: remp. Principi commissam esse doceas, ut propriam et privatam curet utilitatem: homagium nudam ceremoniam esse statuas: primores vero et antistites reip. Brunsvicensis mirum inmodum exagites. Et quae sunt illius notae alia. Sed fortasse dixerit Carpzovius, solis ijs, quae politici aut juridici sunt argumenti, a sese calculum tributum. Neque negaverim speciem aliquam inesse huic excusationi, si [gap: Greek word(s)] rem omnem agitavisset Figlovius; nunc quum ex professo tuis sese Thesibus objiciat, idque unice agere voluerit videri,
non liquet profecto, qui censor possit praetendere, veluti tua illa caussa ad Politica a sese approbata non pertineat. Quid attuleris vero in defensionem corum quae probata itidem ejus calculo sunt et tamen vere sunt Politica? Vtique enim approbavit cum alia longe iniquissima, tum illa: Status monarchicus inter caeteros eminet quidem, ast propter fastum ac libidinem dominandi, qui affectus huic statui plane familiaris, est bonis molestus: summum imperium dependet proxime a consensu, suffragio et voluntate populi, adeoque non est independens: Summum imperium ratione fundamenti et proprietatis pertinet ad corpus univer salis consociationis, cui radicaliter inest, nec ab eo avelli potest, ratione vero administrationis et exercitij spectat ad summum magistratum, cui a corpore reip. est commendatum: Ab omni crimine vacuus est populus, si injuste imperanti publice renunciet. Evertunt autem haec omnium reip. specierum fundamenta ipsa, divino naturae et gentium omnium jure constituta et hactenus ab orbe usque condito usu recepta, adeoque universum mundum perturbant. Nec enim ipsimet Democratici ista quidem concesserint (hactenus certe corum nulli concesserunt) utpore quum nullus unquam fuerit paulo potentior popularis status, quin imperaverit alijs; et ita quidem, ut jura majestatis in illos subditos suos crediderit sibi soli competere non autem dependere illa a consensione aut suffragio illorum quibus imperat. Sane populus Atheniensis et Romanus tale jus sibi in provincias tribuerunt: hodie Helvetij, Rhaeti, Belgico-Germani liberi, ipsi pridie nati Angli, populis sibi subjectis negant omnia majestatis jura. Liberae quoque Imperij nostri urbes non profecto credunt, suum in vicinos pagos dominium a suffragio agrestium dependere. Sibi solis quoque non subditis provincijs, jura summae potestatis tribuerunt olim Spartani, Carthaginenses, et faederati omnes, sive AEtoli, sive Achaici, sive Thessali. Non in alia hodie sunt sententia Patricij Veneti. Ut
desinant calumniae, quae solos reges ejusmodi jura sibi arrogare blaterant. Pone vero illa Carpzovio probata. Consequens hinc sane est, Reges omnes, Principes, et Optimates, imo uno verbo omnes imperantes, auctoritate populi subjecti dignitate sua frui, nec nisi meros esse magistratus, adeoque si populus non amplius in illorum potentiam consentiat tunc illos ea jure excidere. A moribus profecto Germanici Imperij nostri haec alienissima sunt. Vbi illis qui summis magistratibus funguntur, non utique a populo suo subdito, sed a Caesare regalia quae appellantur, quaeque haud exiguam constituunt majestatis jurium partem, solent concedi: idque jam octingentorum amplius annorum spacio obtinuit; ex quo nimirum Germania universa Francorum armis victa in victorum Regum ditionem devenit. Quam vero et illa juribus Imperij publicis adversantur! Matriculas Imperij vetustissimas esse perfectissimas, et majore reliquis auctoritate: Ejus quod urbs aliqua sit immediate Imperio subdita signum esse, merum et mixtum imperium, jus constituendorum magistratuum, jus venandi, jus cudendae monetae, item quod ejus nomen in matriculis vetustissimis reperiatur. Omnia sane haec Figloviana sunt, et ad jus publicum Imperij nostri pertinent: ac proinde et a Carpzovio sunt probata. Nescio an censor ille extra classem juridicam et Politicam projecta velit, adeoque nec probâsse videri cupiat illa, quae Figlovius passim interserit ad historiam rerump. pertinentia. Quae inter sunt et ista de urbe Brunsvigâ, Serenissimorum Ducum nostrorum juribus, et sententijs summi judicij Caesarei Cameralis [gap: Greek word] opposita, invitis illius civitatis melioribus, et scurram aversantibus. Spero non probâsse. At delere oportuit improbata. Fortassis vero nihil eorum, quae modo dixi, serio probavit Carpzovius. Quî enim istiusmodi placita Doctor, et Prosessor juris non e multis, quique Serenissimo Electori sacramento adstrictus vivit, tueatur,
quae et juri omni adversantur, et nata sunt humanae societati turbandae, et ipsiusmet sui Domini a majoribus in sese derivatam legitime potestatem evertunt? Caeterum et Hülsemanno non potuerunt non saltim plaeraque illorum displicuisse, ut et illa quae de jure regio Hebraeorum disserit Figlovius. Longe sane alia et meliora docuit cap. XX. Extensi sui Breviarij. Et tamen in sacro hoc libro, nihil eorum etiam ab illo est emendatum. Vehementer vereor, ne arriserit liber ideo tantum quod mihi maledixerit, qui faveam Calixto nostro. Perinde ut quondam Cascellius, an nux pinea pomum esset interrogatus, pomum est respondit, si in Vatinium miseris. Ita scilicet cadem modo placent, modo displicent; et infanda quoque laudem nunc inveniunt, si petant nostram Juliam.
Verum ut ad Epistolae initium redeam: etsi Figloviana illa monstra non aliquem cum clava Herculem, sed lictorem cum virga et fascibus mereantur, et in nebulonem ejusque scriptum indubie animadvertent, quibus haec a Deo est potestas data (nec enim te latet, quid jam tum sit a magnis Principibus constitutum) operae tamen feceris pretium, carissime Benseni, si a maledicis chartis theses tuas tuearis, et salutarem orbi doctrinam, prout coepisti, porro pergas proponere. Nec enim parum est periculi, ab illis novis Politicis Anglicanis: quorum infamia in omne aevum facinora, quemadmodum (uti audio,) inter sodales laudare et tueri scurra solet, ita nunc et doctrinam, auctoritate tanti viri munitam, et in mediâ Germaniâ loco celeberrimo publicatam, apud rerum imperitiores quosdam indubie reddidit nonnihil plausibilem. Optime autem fortassis omni huic rei consulueris, si simul ipsasmet tuas Theses in vulgus edas: quoniam non tantum me pariter ac te a putidissimis calumnijs ac mendacijs, etiamsi nihil addas tuentur, sed rem quoque ipsam sic satis dilucide et firmiter proponunt. Nequaquam certe habent
aliquid, cujus te debeat poenitere, aut quod lucem publicam merito fugiat. Meae sane famae abunde arbitror cautum, solâ Thesium illarum publicatione: cum accusationis suae Thersites non aliud adducat testimonium. Nam quod scribit, me antehac etiam Majestatem Caesarum ita minuisse, ut ingens inde mihi fuerit periculum enatum; alibi etiam Brunsvvigam numero liberarum Germaniae urbium exclusisse, eo argumento, quod in comitiis Imperij locum non habeat; adeo spissa sunt mendacia, ut non sit, quod ab ijs nomini meo metuam: quanquam posterius si dixissem, non equidem revocarem. Sed et parum moveor latratibus rabidi canis; quod animal ne non imitaretur, dixeris exspectatum ab illo Sirij ortum, uti oportuno scilicet tempore genuino suo virulento in famam meam et veritatem saeviret. Non dubito autem, quaecunque tibi visum fuerit reponere, Benseni, illa satis fore liberandae veritati a calumnijs et improbis objectionibus illius sycophantae: etiam ipsemet tamen, ubi paulum otij fuero nactus, singulari libro ostendam, quae auctoritas et quod jus populo in rep. competat. Numerum testimoniorum quo jactare sese nebulo studuit, secure potes spernere. Depromta illa magnam partem sunt ex Klockianis tributorum loculis: et adducta, vel ubi nulla opus erat probatione, vel ubi id quod probandum erat cum illo testimonio quod adfertur nihil pene nisi unum aut alterum verbulum habet commune. Fidei qua usus est specimen cape exlepida illa narratione de Alberto Magno, quam recitat exepistolis S. Hieronymi, qui tamen octingentis annis Alberto est antiquior. Prodiit videlicet homo ex schola illorum, quibus religio quidem est absque teste bis duo esse quatuor pronunciare, non vero falsis aut inidoneis testibus omnes decipere. Uno verbo, testimonia illius plaeraque inania sunt plebejae indoctorum laudis aucupia, non rerum argumenta. Vale mi Benseni, et
quemadmodum hactenus, ita porro in studijs civilium rerum, ingenium et industriam exercere perge. Helmestadi in Academiâ Juliâ X. Kal. Majas. Anno M DC C LI.
OMnes inter mortales, quos immensus hic terrarum orbis innumeros comprehendit, nemo unus ( [gap: Greek word(s)] semper excipio) a condito est universo hoc repertus, qui non dico majora, sed qui vel paria sibi adscripserit, deque sese credi voluerit, atque ab Hildebrandi usque temporibus fecit Romanorum Paparum pene quilibet. Pene inquam. Non enim certo constat, num singulis probentur [gap: Greek word(s)] Romanae aulae: multis non probari, facit sane verisimile quorundam probitas et impietas aliorum. Nec vero quibus religio omnis ludus est, quales fuisse nonnullos docent nos monumenta, serio quidem haec affirmaverint. Fortassis autem et aliorum virtus non tulerit hunc fastum, praesertim si aliter fuerint ante edocti: cujusmodi fuisse nonnullos, et scripta ipsorum propria ostendunt luculenter, et testimonijs aliorum dignis fide asseritur. Quicquid hujus sit, quaecunque Romana curia tot jam seculis de Papis suis orbi omni venditavit, illa profecto carent exemplo, si universum etiam hunc mundum et omnia retro tempora in contentionem adduxeris. Etsi enim magnum quid et mirandum fuerit in Prophetis et Apostolis, eamque prae alijs dignitatem sibi quoque divinitus concessam
Muhamed professus fuerit; quantillum tamen hoc est prae illa potestate, quam in sacra et profana omnia universi terrarum orbis, imo in ipsos superos et inferos, Pontifex sibi arrogat!
Tantam rem non temere credere, jubet sane regula prudentiae nobiscum nata. Si enim omnino etiam in alijs minoris momenti negotijs verissimum est illud Epicharmi: [gap: Greek word(s)] : quanto magis opus est cauto in eo, quod quo magis exempli est unici eo a fide est alienius! Et vero operam dandam esse quam maximam, ne fortassis hîc decipiaris, ipsamet rei magnitudo suadet, imo postulat. Unus sane circa haec error aliquot mille aliorum est parens, et vitam omnem trahit in devia, itaque te im pedit, necubi pedem queas in solido vel tuto collocare.
Est autem et hoc quasi natura notum: firmis omni ex parte atque immotis argumentis nisi adstruatur Pontificia illa potestas, neminem intelligentem aut posse aut debere in eam consentire. Plurimum scilicet, admissâ illâ, omnes humanae res publicae privataeque, ab eo quod alias recepti et vulgo inter homines cogniti est juris, mutant: temerarium autem fuerit, nova illa et nusquam hactenus audita, omnemque fidem superantia, spretis ijs quorum ratio ab orbe condito omnibus fuit mortalibus probata, laudare et in usum transferre.
Quid? quod omnino persuaderi jure nemini queat illa Pontificis potentia, nisi adsint quaedam plane divina testimonia. Num sane Deus Op. Max. singulatim constituerit, universum hunc terrarum orbem, aut saltim quacunque diffusa est sancta ejus Ecclesia, regere quodammodo per unum Romanum Papam, ab hominibus nobis sciri non potest, nisi hoc suum consilium mundo ille propalaverit. Arbitrarium enim utique illud est; et quemadmodum ante Pontifices natos sine tali [gap: Greek word] mundum gubernari Deus est passus, ita
et post mero sane est arbittio ejus relictum, unum aliquod toti mundo caput dare aut non dare.
Merito exigas igitur a singulis Romanis Pontificibus miracula quae appellamus aut opera plane divina, idonea nimirum significare coeleste hoc numinis consilium, eamque Pontifici divinitus collatam admirandam potestatem: quippe quum hac unâ ratione soleat Deus fidem hominibus suo nomine quidquam profitentibus facere. Et vero quidni tale a Pontifice quovis exspectes, cum hisce dotibus orna verit Deus Prophetas suos et Apostolos, qui longe minora de sese quam Romanus Papa credi voluerunt? At cum talium operum patrandorum vim sibi deesse ultro largiantur Pontifices, cui paulo prudentiori non statim omne hoc negotium fiat suspectum? Plane praeter naturae ordinem scil. instituerit Deus mundi gubernatorem, eumque voluerit ab omnibus tanquam suum proregem coli, et tamen illum non ornaverit aliqua diviniore majestate; qua tamen constat regnantium auctoritas; imo subtraxerit illi vatibus et Apostolis dari solita.
Sed fortasse satis est, si Apostolorum aut Prophetarum aliquis eam Papae potestatem suo testimonio confirmaverit. Esto. Etsi enim hoc non fuerit ex dignitate rei, tamen tuto poteris omni ejuscemodi testimonio fidem adhibere. Oportet vero si quod tale est, per id esse perspicuum, ita ut jure nequeas causari aliquam obscuritatem. Si sane fuerit obscurum aut difficile intellectu, non potest quenquam obligare, ac habere instar legis. Eam enim debere esse cujuslibet legis dotem, quae quidem vim obligandi velit nancisci, inter ea est quae homines sine omni pene magistro didicimus. Quanto magis autem opus isthac perspicuitate in hoc Pontificis negotio! cum si ejus quidem sententias admittimus, universum orbis Christiani imo totius mundiregimen, (ne quid dicam de ipsamet Christianae doctrinae
certitudine, quam item haud dubitant perquam multi a Pontificis Romani decretis tanquam a paxillo suspendere) longe aliter habere sese debeat, atque recta nos ratio nullis ejusmodi sententijs imbuta docet, et nusquam pene non usu est receptum.
Nec vero est quod dixeris, non teneri homines ad om nia ist haec de Papa certo credenda. Ita vulgo ab ijs etiam qui Pontificis partes tuentur tradi, haud ignoro: ut nec a Papa id aperte improbari. Verum et Papa ipsemet conniventia isthac suspectum reddit negotium suum, (quî enim non urgeat id quod divini est juris tantique momenti, si vere est tale?) et reliqui omnes illud luxant. Hoc enim dum affirmas, eo ipso fateris, Papam non esse lege divina institutum Christi Proregem, qualem sese venditat. Omnes enim utique adstringimur ad divinarum legum observantiam adeoque et certam fidem: multo maxime nefas fuerit in dubium vocare, si quae Deus de Ecclesiae et mundi hujus regimine publico, imo de Christianae omnis doctrinae unico [gap: Greek word(s)] normaque infallibili, sanciverit.
Quod si nulla divina lege nititur jus quod sibi Papa arrogat, intoleranda profecto ejus impietas est, qui praetextu divinae constitutionis proregiam illam divinitatem sibi vendieat. Imo omnis illa Papae arrogantia abs omni est ratione et divinae voluntati repugnat. Nec enim in consilij alicujus modum detantis rebus vero est simile a Deo quid constitutum: ita sane regimen publicum nullius quamvis exiguae civitatis aut solet aut potest institui.
Igitur si Deus eam potestatem atque illa jura Pontifici contulit, factum illud est lege quadam, eaque disertâ ac omnibus qui observare illam tenentur cognitu facili. At profecto in ijs codicibus, quos quidem novimus sancto Spiritu moderante exaratos, ejusm odi legem nusquam reperias: imo de Pontifice Romano ne quidem [gap: Greek word] ullum, nullum vestigium. S. Petro Apostolo dictum accepimus super hanc petram,
et Pasce ovesmeas: Ut autem haec ad Papam trahas, multis opus est et obscuris ratiocinationum anfractibus utaris: qui procul sunt a natura legis. Ad hoc ipsemet ille sanctissimus Apostolus Petrus clarissime significat, in sibi commissa ovium pastione non latitare divinam quandam [gap: Greek word] : ut qui plane eodem modo scripserit omnibus [gap: Greek word(s)] presbyteris: Pascite qui penes vos est gregem Dei. Utque petra, super quam structurum sese Ecclesiam suam dixit Servator, sit ipse Petrus, ne quidem ita tamen Apostolo illi eximium quid verbo isto datum, arguit manifesto S. Johannes in Apocalypsi sua, tradens murum Urbis sanctae illius mysticae, sive Ecclesiae, habuisse duodecim fundamenta, in quibus erant duodecim nomina Apostolorum agni.
Lege quadam non scripta in stitutam esse Papae illam potestatem, cui fiat verosimile? qui novit literas esse ut T. Livius loquitur, unam custodiam fidelis memoriae gestarum, nec dubitat Deum, quoad humanae res patiuntur, optime cavisse Ecclesiae suae. Cui persuaseris, tot inter scriptis comprehensa fidei et morum praecepta, nusquam ab Apostolis factam mentionem ejus quod (si Romanae curiae credis) palmarium est, imo ipsummet primum Christianae fidei principium? Sed et illius [gap: Greek word(s)] saltim aliquod leve vestigium supersit necessum fuerit, in monumentis Ecclesiae primitivae. Quin imo plena et illa fuerint oportet ejus legis, et hinc secutarum consuetudinum: quemadmodum hodie usu cernimus fieri: quum illa aetas ut maximae pietatis fuit ita maximâ reverentiâ Christi leges coluerit. Atqui nec de lege ejusmodi quadam usquam quidquam extat. Quod si attendas ad Ecclesiae regimen, quale illud ex priscis monumentis potest disci, nihil ibi [gap: Greek word(s)] reperias, imo nec aliquod aliud unum commune universae Ecclesiae regimen, sed pro vinculo communi mutuam duntaxat cum fide caritatem. Vnus scilicet erat tum quidem
Episcopatus, sed Episcoporum multorum concordi numerosit ate diffusus, ceu loquitur sanctissimus martyr Cyprianus. Nec vero difficile id definitu est, modo summa regiminis omnis publici capita, quemadmodum sese habuerint circa rem Ecclesiae, observaveris. Perinde nimirum ut in civili omni republica in tribus quasi collocata est forma cujuslibet [gap: Greek word] , in eo quod [gap: Greek word] vocant, in magistratibus, in judicijs: consimili plane ratione neminem lateat Ecclesiasticae reipublicae species, si didicerit quem penes sit vis [gap: Greek word] quod [gap: Greek word(s)] primum est, Episcopi et Presbyteri (qui sunt magistratus Ecclesiastici) a quibus et quomodo creentur, et denique Ecclesiastica judiciorum potestas a quibus et qua ratione instituatur. Haec universae quidem Ecclesiae tria, si per complura eas secula, observaveris luculentissime, non fuisse ea vel unius cujusdam aristocratici corporis; tantum abest, ut haec jura fuerint penes unum aliquem et quidem Pontificem Romanum. Ipsa illa per provincias Ecclesiarum consociatio sub capite uno metropolitano serius caepit: nondum certe ita invaluerat quum Cypriano crederetur, Singulis pastorlbus portionem gregis esse adscript am, quam regat unusquisque et gubernet, rationem sui actus Domino redditurus: Item: Episcopatum unum esse, cujus a singulis in solidum pars tenetur: ut et, quemlibet Episcopum ab alio judicari non posse, quemadmodum nec ipse alium judicat. Sed et sole clarius ex historia est, diu post Apostolorum aevum sensim crevisse Romani Papae cum auctoritatem tum arrogantiam, per Latinam cumprimis Ecclesiam: et principe demum Hildebrando integram suam [gap: Greek word] , hactenus orbi terrarum ignotam, prodidisse.
Verum de his latius agere extra institutum est. Et vero, nisi vehementer fallor, jam tum liquet, quae vendicant sibi iura monarchica Papae, illa a divino quodam instituto non proficisci.
In facili vero est idem quoque illud colligere vel ex Paparum omni vita ac moribus. Hi profecto clamant, et omnibus faciunt manifestissimum, non tantum nihil humani a Papis alien um esse, sed et eorum perquam multos vitijs esse contaminatissimos. At vero, quem Deus sigillatim suae per omnem orbem dispersae sanctissimae Ecclesiae praeficit, an non etiam ornaverit illum prae alijs et reddiderit conspicuum singulari aliqua dote? Num Spiritus Sanctus inhabitet impura pectora, qualia fuere adeo multorum Pontificum?
Dixeris: hoc tamen habere eximij Papas, quod fallere et falli in fidei morumque controversiis nesciant. At hoc non omnino certum esse, nemo etiam fautorum Pontificis ausit diffiteri: nec enim hactenus defuere in ipsa illorum Ecclesiâ, imo in ipso Pontificum ordine, multi praeclarissimi viri, id qui negaverunt; et qui affirmant, adversae tamen sententiae haereseos notam inurere non audent, etsi haeresi proximam profiteantur. Et vero quei fiat verosimile, ea una parte infallibilem redditum Papam, de reliquo omni humanae imbecillitati esse obnoxium? Notum sane est, actiones omnes humanas circa singularia occupari, adeoque et prudentiam, quae humanas actiones dirigit, spectari quam maxime in singularibus illis, et in his quam maxime prudentia esse opus. Universalium enim prudentiam longe esse comparatu faciliorem. Singularium igiturrerum dirigendarum infallibili prudentiâ debuisset potius divinitus instructus esse Papa. Ita sane demum prae alijs idoneus esset gubernandae Ecclesiae Dei. Quem illa dote Deus non in struxit, quei illi uni immensam istam molem universae regendae Ecclesiae commiserit? Ad fidei morumque communem doctrinam non opus adeo est infallibili quodam judice. Insimplicitate enim fides est, in fide justitia est, in confessione pietas est. Non per difficiles nos Deus ad beatam vitam quaestiones vocat, ceu recte loquitur S. Hilarius. Jam
vero fides illa semeltradita est, per Christum scilicet et Apostolos ejus. Nobis autem curiositate opus non est post Christum Jesum, nec inquisitione post Evangelium. Et in iis quae aperte in Scriptura posita sunt, inveniuntur illa omnia, quae continent fidem moresque vivendi. Ad talia cognoscenda cujuslibet piae mentis captus sufficit.
Nequaquam enim audiendi illi, qui, ut Papam suum extollant, eumque orbi necessarium ostendant, cum Scripturam universam obscuritatis accusant, tum eunctis hominibus eam tribuunt nativam ingenij ineptitudinem, quasi certam nullam Christianae doctrinae scientiam queant sibi comparare. Alterum videlicet impium dictu est: alterum Pyrrhoniam [gap: Greek word(s)] invehit, adeoque ineptum est ac stultum. Etsi enim nemo non erroribus sit obnoxius; non in omnibus tamen talis est, nec semper. Nec enim sensus nostri fallunt aut falluntur circa suum quodlibet objectum proprium; et tametsi singuli circa commune objectum queant errare, universi tamen minime errori sunt obnoxij. Sunt quoque aeternae, et immotae, et infallibiles, cum interpretandi sermonem quemque tum ratiocinandi regulae, quas si observes extra periculum eris aberrandi: observatu autem non adeo sunt difficiles. Et vero quî vel certo scias quid Pontifex doceat, et num id quod docet veritati sit consentaneum, nisi ingenita nobis sint ejusmodi [gap: Greek word(s)] ? Ad hoc non clarius docuerit Papa ea quae ad salutem aeternam comparandam scitu sunt necessaria, quam id factum est in Scripturis. Ast harum auctores fidem sibi certam pepererunt infinitis miraculis, Papae nullo. Cum duo videlicet summa sint capita quaestionum, quae circa doctrinam Christianam possunt oriri, alterum quid Christus agendum credendumve docuerit, alterum num id quod docuit vero sit consentaneum: nec prius nec posterius a Papa commode hodie didiceris, optime autem ab Apostolis, qui Christum
ipsum audivere, et tot miraculis certam sibi auctoritatem conciliaverunt. Ita et non opus est praeter Scripturam alio quopiam novo judice aut infallibili doctore, et tutius longe peti ab Apostolis potest salutaris doctrina quam a Papa. Praesertim quum ipsemet signum nullum divinae illius suae dotis quam venditat queat edere, et ad Scripturae testimonium tanquam ad unicum asylum in propria etiam caussa provocet.
Nihil sane in vita omni et moribus, omnibusque adeo Paparum deprehendas rebus, quod vel speciem veri arrogatae isti infallibilitati multo minus immensae omni illi potestati queat facere. Imo omnia ista spectanti jure merito plane aliud non potest non videri.
NEC tamen multum opus est per omnia ire: attendat mihinunc tantum pro se quisque ad ea quae circa Paparum ELECTIONEM solent contingere. Illa quemadmodum sit instituenda etsi plurimum intersit Ecclesiae, si Papa is est quem sese vult haberi, nihil tamen neque per literas sacras, neque alia qua traditione Deus Opt. Max. Ecclesiae suae mandavit. Quod utique manifesto indicio est, non majori illam curae Deo esse, quam aliquam aliam Episcopi, quamvis contempti et tenuis. Et vero ut reliquorum Episcoporum omnium ita Pontificum electio humanae est prudentiae unice relicta: ac proinde omnibus etiam humanis vitijs aeque est obnoxia. Imo eo illis est magis prae alijs tenuioribus obnoxia, quo dignitas ipsa est excelsior, adeoque in ambitum omnia magis patescunt.
Hujusrei jam tum ipsum quartum Christianum seculum, quod tempus plurimum adhuc splendebatauro vetere, funestum specimen dedit. Perinde ut alibi terrarum passim ita et Romaetum erat praeter clerum popularis juris Episcoporum electio: discordantibus vero populi factionibus quantum in rem suam Damasus et Vrsicinus fuerinttum abusi, pene pudet memorare. Ammianus Marcellinus in hunc modum loquitur:
Damasus et Vrsicinus supra humanum modum ad rapiendam Episcopalem sedem ardentes, scissis studiis asperrime conflictabantur, adusque mortis vulnerumque discrimina adjumentis utriusque progressis. Constat, in basilica Sicinini, ubi ritus Christiani est conventiculum, uno die CXXXVII reperta cadavera peremptorum: effer atamque diu plebem aegre delinitam. Adeo ferale quid nescio an usquam alibi tum contigerit; nam etsi Alexandriae a caede mutua itidem tum non fuisse temperatum in electione Episcopi, ex historijs Ecclesiasticis noverimus, non eo usque tamen excrevit malum. In provincijs et locis tenuioribus scelus ejusmodi haud legas perpetratum. Eoque Ammianus, scriptor gentilis quidem et minus castigatae eloquentiae, quem tamen ab animi integritate et prudentia laudaveris, addit: Neque ego abnuo, ostent at ionem rerum considerans Vrbanarum, hujus rei cupidos ad impetrandum quod appetunt omni contentione laterum jurgari debere: cum id adepti fururi sint ita securi, ut ditentur oblationibus matronarum, procedantque vehiculis insidentes, circumspecte vestiti, epulas curantes profusas, adeo ut eorum convivia regales superent mensas. Qui esse poterant beati revera, si magnitudine Vrbis despecta, quam vitiis opponunt, ad imitationem quorundam Antistitum provincialium viverent: quos tenuitas edendi potandique parcissime, vilitas etiam indumentorum, et supercilia humi spectantia, perpetuo numini verisque ejus cultoribus ut paros commendant et verecundos. Usque vero adeo hic tumultus fuit vehemens, ut cum ab exquaesitore Palatij Viventio non posset componi, a Caesare Praefecto Vrbis Praetextato, viro magno quidem sed gentili, committi debuerit. Hic est ille Praetextatus, de quo Hieronymus: Praetextatus, qui designatus Consul est mortuus, solebat ludens beato Papae Damaso dicere: Facite me Romae Vrbis Episcopum, et ero protinus Christianus.
Post illa aliquandiu minus turbarum, habuit electio,
quod populi factiones Caesarum Regumque Italiae auctoritate non nihil compescerentur. Etiam ita tamen schismati omni, et turbulentis imocruentis comitijs non est cautum, ceu de causa Symmachi primi notum est: et in tantum invaluit ambitus, ut de illo temperando jam tum Bonifacius Caesarem Honorium per supplices literas rogaverit, et hic lata lege constituerit, si duo Romae scissis populi studiis ordinentur utrumque pellendum Vrbe. Quam Caesaris constitutionem, Dionysio Exiguo curante, ipsimet Papae Codici Canonum Romano veteri inseruere; unde in Decretum Gratianus transtulit. Quibus vitijs Symmachi Papae aetate comitia ista laboraverint, non aliunde opus est ut discamus, quam et ex historia ejus et verbis Concilij Romani adversus Episcopalem ambitum tunc habiti. A Justiniano Caesare et Papa Vigilio (cujus ingressus tamen, scribente Onuphrio, parum legitimus fuit cum praeter Ecclesiasticas regulas, praedecessore Silverio vivente, per vim Pontificatum Romanum occuparit) ad Benedictum usque secundum modestiora nonnihil fuere comitia, quod electus nemo consecraretur Papa nisi electionem ratam ante habuisset Constantinopoli degens Imperator. Non tantum enim id reipublicae profuit, cujus intererat ut Imperator certus esset (verba sunt doctissimi Onuphrij) de conditionibus novi Pontificis, cujus tum maxima esse auctoritas coeperat, Imperatoribus praesertim Italia absentibus, ne aliquo Pontifice fa. ctioso vel Imperatoris hoste ordinato Vrbs et Italia eo auctore ab Orientali Imperio deficeret: sed tranquillitatis etiam Ecclesiasticae, ut popularibus clerique studijs in ordinem redactis minus valeret in comitijs ambitus. Eoque cum veteri licentiae frenum iterum imprudenter laxasset Constantinus Caesar Heraclij pronepos, non multo post Caesares quidem illi imperio exuti sunt per Papas, comitia autem Papalia graviter turbavere; imo ipsi Papae, nulla Caesarum auctoritate amplius
muniti, populi et clerici sui petulantiae sunt expositi.
Nonnihil omnia haec in melius rediere, Caesareâ in Papae cum electionem tum mores auctoritate revocatâ, et translatâ in Francos: at illa iterum paulo post concidente simul et omnia Ecclesiastica Romae collapsa sunt. Nescio quo fato accidisse dicam, ait Platina, ut una cum industria Imperatorum simul etiam Pontificum virtus et integritas defecerit: quae quidem tempora infelicissima esse arbitror, cum auctoritate Platonis tales soleant esse reliqui cives quales sunt inrepublica principes. Caeterum caussam tanti maliille idem Platina indicat, de Sergio III agens: nempe quod non exstarent qui Paparum vitia coërcerent- Idem paulo ante scripserat in hanc, memorandam sane et gravem sententiam: Sanctitate et doctrina, quae non nisi magnis laboribus consummataque doctrina comparantur, Pontificum decus sine ullis opibus primo quidem auctum est inter tot hostes et obstinatos persecutores Christiani nominis: mox vero ubi cum ipsis opibus lascivire coepit Ecclesia Dei, versis ejus cultoribus a severitate ad lasciviam, peperit nobis tanta licentia peccandi, nullo Principe flagitia hominum tum coërcente, haec portenta, a quibus ambitione et largittone sanctissima Petrisedes occupata est potius quam possessa. Haec Platina: recte etiam id notans, non homines amplius sed portenta quasi fuisse ejus temporis Papas. Qua in re nihil illum affectibus dedisse, non etiam illi, qui Papas quam maxime ornandos sibi sumpsere, audent diffiteri. Cardinalis Baronij, viri profecto maximi, de illo tempore verba sunt: Intrusi in cathedram Petri, solium Christi, sunt homines monstruosi, vita turpissimi, moribus pudicissimi, usquequaque faedissimi. Alibi ait: intrusa esse visu horrenda monstra. Exclamat alias: Quae tunc facies sanctae Ecclesiae Romanae? quam foedissima: quum Romae dominarentur potentissimae aeque ac sordidissimae meretrices? quarum arbitrio mutarentur sedes, darentur
episcopi, quod anditu horrendum et nefandum est, intruderentur in Sedem Petri earum amasii Pseudopontifices, qui non sunt nisi ad consignanda tanta tempora in catalogo Romanorum Pontificum scripti. Quis enim a scortis hujusmodi intrusos sine lege legitimos dicere posset Romanos fuisse Pontifices? Item: Qualesnam reris delectos ab hisce monstris presbyteros et Cardinales fuisse putandum? quum nihil tam natura insitum sit, quam unumquemque sibi similem generare. Idem quum de Stephani in [gap: Greek word(s)] violenta dixisset invasione, addit: Ita quidem omnia Romae tam sacra quam profana factionibus miscebantur, ut penes illam partem esset promotio ad Apostolicam sedem Romani Pontificis, quae potentior appareret: ut modo Romanorum proceres, modo Hetruriae princeps intruderet seculari potentia quem vellet, et dejtceret quem posset Romanum Pontificem, a contraria factione promotum. Quae toto hoc ferme seculo sunt actitata, quousque Germaniae Imperatores Othones medij intercessere, utrique parti contrarij, arrogantes licet et ipsi sibi pariter Papae electionem atque electi dejectionem. Hactenus ipsemet Baronius. Ingenue sane confessus integrum ferme seeulum horrendis illis vitijs fuisse pollutum, ab Ottonibus demum facta aliqua in melius correctione, quos immerito tamen accusat alicujus circa Papas arrogantiae. Et vero ab Ottonibus nonnihil est remedij collapsis Paparum rebus additum, quum Leo VIII Romanorum inconstantiam pertaesus (verba sunt Platinae) auctoritatem omnem eligendi Pontificis a clero populoque Romano ad Imperatorem transtulisset. At vero cum Caesares suo isthoc jure raro uterentur, atque ita ad Romanos eligendi facultas rediret, parum profecto fuit isti Ecclesiae, ipsismet etiam Ottonibus vivis, consultum, nec nisi quando a Caesaribus Pontifices darentur. Itaque ne tum quidem monstra illi Sedi praeesse desierunt. De hisce ipsis, teste Gerberto tum Remorum Archiepiscopo inde Papa Sylvestro id nominis altero, dixit in
Remensi synodo Arnolphus Aurelianensis. Num talibus monstris hominum, ignominia plenis, scientia divinarum et humanarum rerum vacuis, innumeros sacerdotes Dei, scientia et vitae merito conspicuos, subjici decretum est? Deillo qui tum temporis sedit Papa Joanne XV subjunxit: Quid hunc, reverendi Patres, in sublimi solio residentem, veste purpurca et aurea radiantem, quid hunc inquam esse censetis? Nimirum si charitate destituitur solâque scientiâ inflatur et extollitur Antichristus est, in templo Dei sedens et se ostendens tanquam sit Deus. Si autem nec charitate fundatur, nec scientiâ erigitur, intemplo Dei tanquam statua tanquam idolum est, a quo responsa petere marmora consulere est. Increvit vehementer post Ottones malum, Caesaribus secutis emendando vitio imparibus; donec monstroso exorto triplici capite, Henricus tertius vifactâ in medium Ecclesiae illi consulere adactus est. Platina ait: Henricus in Italiam cum magno exercitu veniens, habitâ synodo, cum Benedictum nonum, Sylvestrem tertium, Gregorium sextum, tanquam tria teterrima monstra abdicare se magistratu coëgisset, Suidigerum Bambergensem Episcopum, cui Clemcnti secundo appellatio fuit, Pontificem creat. Ipsam porro eligendorum Pontificum rationem pristinam coacti sunt optimi Caesares nonnihil mutare. Qua de re idem Platina: Henricus accepta a Clemente Imperij coronâ, Romanos in verbasuae jurare coëgit, Pontificum electionise nequaquam interfuturos, nisi jussu Imperatoris id facere cogerentur. Videbat enim Imperator eo licentiae factiosum quemque et potentem quamvis ignobilem devenisse, ut corruptis suffragiis tantam dignitatem consequeretur: qua certe nisi sanctitate et doctrinâ bene meritis volente Deo demandari cuipiam non deberet. Ex eo meliores solito Pontifices aliquot ex Germania a Caesare submissi sunt. Hinc Onuphrius ad Clementem II Platinae notat: Quatuor sequentes Pontifices, viros quidem sanctissimos, optimos, et de Dei Ecclesia bene meritos, ex Imperatoris Henrici III auctaritate
creatos constat. Quo uno Onuphrij testimonio licet confutare calumniam cum aliorum tum et Stapletoni: quasi a Caesaribus intrusa sint in Romanam sedem illa hujus temporis [gap: Greek word(s)] . Certe Henrico illo Caesare mortuo, et adhuc puero Henrico IV, cum electio popularis iterum irreperet, coactus fuit Nicolaus II, et Benedictum factione nobilium contra leges ac vitio creatum pellere, et hanc legem oppido salubrem ferre: si quis pecunia vel gratia humana aut populari militarive tumultu, sine concordi et canonica electione Cardinalium fuerit in throno Petri collocatus, is non Apostolicus sed apostaticus meritovocetur, liceatque Cardinalibus, cleris, et laicis Deum colentibus, illum ut praedonem anathematizare, et quovis humano auxilio a Sede Apostolica propellere, atque quovis in loco, si in Vrbe non liceat, catholicos hujusce rei caussa congregare. Eam legem flagitavere mores statim atque fibula Romano populo aliquantulum fuit laxata, et adhuc superstite Caesarum circa electiones Paparum auctoritate. Hanc vero omnem mox e medio tulit Hildebrandus, iniquissimo canonum praetextu: quippe qui magnam partem non aliam habeant vim quam quâ leges valent quas positivas nuncupamus, eoque etsi fortassis aliud ijs olim fuerit constitutum non tamen est nefas ab illo abire, si ita exigat Ecclesiae usus, qui suprema om nium regula est. Id quod paulo postapert confirmavit Innocentius II: Quo auctore populus Romanus a Pontificiis comitiis, teste Onuphrio, omnina exclusus est, et ad solos Cardinales Pontificis electio, paulatim cleri etiam primoribus omnino exclusis vel in Cardinalium collegio cooptatis, redacta. Hoc sanc repugnat et canonibus et moribus universae antiquae Ecclesiae; et tamen, quantum judicio possum assequi, non abs re ita est constitutum, populo Romano nimium quantum vitijs contaminato, adeoque ad eligendum Papam nequaquam idoneo. Nec tamen etiam
ita omni ex parte consultum fuit electioni. Ad Eugenium III in haec verba scribit Bernhardus: Quem dabis mihi in tota maxima Vrbe qui te in Papam receperit, pretio seu spe pretij non interveniente? Schismata quoque varia sunt exorta et ejus pertinaciae dissidia ut nova lege in Conclavi aliquo recludendos electores Gregorius X sancierit. Paulo ante sane Clemente IV vita functo, Cardinales (verba sunt Onuphrij) qui tunc in curia Romana praesentes erant numero septemdecim, in creatione futuri Pontificis dissentire caeperunt, electionisque ratio adeo discordiis agitata est, ut prope in triennium protraheretur. Saepius siquidem congregati negocium conficere nulla ratione valuere; dum unusquisque ipsorum ad Pontificatum adspirans, nemini cedere vellet. Quo interim tempore ad curiam Romanam Viterbium venerunt Philippus Francorum et Carolus Siciliae reges, collegiumque pro celeri et matura Pontificis electione rogantes, parum profecerunt, sed rebus infectis reversi sunt. Tunc Joannes episcopus Cardinalis Portuensis videns Cardinalium pertinaciam, tis in comitio existentibus et Spiritum S. invocantibus, publice dixit: Domini, discooperiamus tectum camerae hujus, quia Spiritus S. nequit ad nos pertot tecta ingredi. Qui etiam cum Papam Gregorium renunciatum animadvertisset, hos de ejus electione versus edidisse fertur:
Papatus munus tulit Archidiaconus unus,
Quem patrem patrum fecit discordia fratrum.
Postremo post longissimum duorum annorum mensiumque novem interregnum, quod maximo reipubl. Christianae malo fuit, a Viterbiensibus propemodum coacti, cum discordantibus animis ut unum exse eligerent fierinon posset, tandem per viam compromissi in sex Cardinales facti, in Pontificem maximum renunciaverunt, Theobaldum Vicecomitem, extra collegium Cardinalium et absentem. Haec omnia Onuphrius: quae in medium adducere visum operae fuit pretium, ut appareat, quid tandem Conclavi
constituendo occasionem causamque dederit. Quanquam vero Gregorianas illas de Conclavi leges merito laudes, Hadrianus tamen V et Joannes XXI eas iterum abrogavere, eoque sex ordine Pontifices extra Conclavesunt creati usque ad Bonifacium octavum. Etiam hic vero licet in Conclavi creatus suo exemplo ostendit, quam etiam Conclave parum sit aptum clectioni Pontificum intra limites recti coercendae. Platina utique testatur; adeo illum cum adhuc Cardinalis esset dignitatem Pontificatus exoptasse, ut nil ambitione et fraude praetermiserit, quod ad eam rem consequendam pertinere arbitraretur. Conclave restitutum non emendasse pristinos Cardinalium mores, sed electionem Paparum etiam ita plurimum, perinde fere ut antea, laborasse, cum schismata varia magis quam opineris manifestum faciunt, tum crebra illa et diuturna interregna. Quid? quod nusquam ante ita a schismate male habuerit sese Romana sedes ac post Bonifacium? quippe quorum unum integros quinquaginta annos, succedentibus sibi per factiones Pontificibus aliquot, duraverit, summâ cum omnium Europae rerum perturbatione. Cum stupore legas quae cum alij tum inprimis Theodericus de Niem, Scriba ejus temporis Pontificius, singulari libro est persequutus: qui etsi hodie per Indicem Expurgatorium est proscriptus, a fidei tamen et doctrinae praeclaro illo Onuphrio egregij voluminis titulum promeruit. Sed et nistoriae Pontifi cum, ab ipsismet eorum clientibus et Pontificio nomini studiosissimis descriptae, non silent alios perquam multos, qui malis artibus pontificium ipso in Conclavi impetraverint. Quin imo illae crebo hactenus repetitae, et varijs modis anxie huc illuc flexae de Conclavi leges, vitia comitiorum numquam non repullulantia, quamvis studiose omnia tegas, in claram lucem producunt. Perpetuum scilicet est illud Platonis oraculum, legum multitudinem morum corruptelam comitari: illa sane minime fallax hujus indicium est.
Quod si vel leviter ipsos in mores Conclavis animadvertas, jure merito pronunciaveris, vix quenquam Paparum oligi, si non pretio saltim spe pretij, ut dicebat ad Eugenium Bernhardus, non inter veniente. Qua enim alia de causa, non vitae sanctimonia, non sacrarum rerum peritia ullam munit ad Papatum viam; sed sola liberalitas, et a purpuratorum patrum ac magnorum Principum studijs non alienus animus? Quei adeo candidatos senectus commendat? Nihil mag is in votis habent, ait doctrina probitate et fide perinde illustris Thuanus, populus in Vrbe et Cardinales in Conclavi, quam ut brevis aevi Pontifex creetur: dum hi ad illud fastigium adspirant, et crebrae mutatione in spem ejus adipiscendi eriguntur; populus autem qui aedium direptionibus gaudet, cum aliquis a collegio, plerumque falso Pontifex renunciatur, id quotidie evenire exoptat. Quei fir, quur solis hodie Italis pateat, cum aliarum omnium gentium injuria, ad Papatum aditus, nisi quod Cardinales illius populi sicut numero potiores sunt, ita suis rebus maximum hinc fructum sperent? Quid movet hodie Hispanum, Gallum, Hetruscum, et alios, ut magno redemtos aere Cardinales, suae quisque factionis alat, quorum suffragijs Papam inveniant studijs suis saltem non inimicum? Ridicula sane est simplicitas Petri Matthaei JCti illius qui septimum Decretalium librum congessit, quando scribere non dubitavit: Tanta integritate inauguratio Pontificis peragitur, ut nihil sanctius nihil incorruptius judicetur: quamobrem leges in comitiis Conclavis observantur pro electione Papae religiosissime: observatur et fides, ut elucescat omnibus quam longe absit a fuco et ambitu, tum simoniaca pactione. Mirum vero, nisi haec homini im peritia rerum et coeca superstitio expresserint. Magis mireris, cam utriusque vim esse tanta in rerum luce, et usu adeo frequente. Quae fides in Conclavi obtineat multo rectius Thuanus observavit, notans in Gregorij XIII elcctione ita
Cardinales mutuo sibi dedisse verba, ut ex ea octasione verba Conclavis quasi sublestae fidei plena in proverbium abierint. Verum Matthaeo et ejus similibus forte haud injuriâ ignoscas; sit enim ruditas pro excusatione: at qui Conclavis artium rerumque est gnarus, ille profecto nequaquam, si quidem sapit, paria senserit. Leve sane et ineptum quamvis Francisco Lottino aliisque vulgo probatum indicium est intercedentis electioni Spiritus Sancti, quod illa contra primam eligentium exspectationem identidem eveniat. Quei enim fieri aliter potest, in illa discordiâ omnium et scissis studijs, inque illo Conclavis taedio et molestia? Si de pessimo tyranno constituendo comitia ejusmodi haberentur, num alio illa successu queant procedere? Quanto verosimilius spiritu hujus mundi agitari comitia illa dixeris, ubi, sanctimoniae posthabita aut certe exigua habita ratione, omnia commodis et incommodis profanarum rerum et ducuntur et aestimantur! Quicquid tamen hujus sit, utque interdum dirigat illa comitia Spiritus Sanctus, (interdum inquam: semper enim id fieri quamvis super stitiosissimus et imperitissimus non affirmaverit) vel sola tamen illa quae circa Paparum electionem contingunt, ceujam ante diximus, liquido demonstrant, non esse eum Papam, quem illum Romana curia orbi venditat, sanctissimi numinis unicum in hisce terris Proregem, unicumque Christianae fidei infallibile columen, ac sine quo Ecclesia salva esse nequeat. Quei enim ille sit adeo orbi necessarius, sine quo et orbi et Ecclesiae per complures annos, imo per integrum seculum et quod excurrit, sua salus constat? Utique enim interdum nullus est Papa, interdum illegitimi complures, quod perinde censetur ac si nulli sunt. Quei Proregem suum et fidei [gap: Greek word(s)] per schismata orbi terrarum et Ecclesiae praeficiat Deus; quae nonnunquam ea sunt, ut nemini hominum constare possit quisnam tandem verus sit
Papa? Desui temporis schismate ita conquestus olim est Joannes Gerson, prudentiae probitatis et doctrinae laude inter primos tum clarus: Ad tantam ambiguitatem universalis Etclesia devenit, quod ignoravit apud quam partem vera sedes Romana erat, nisi forsitan Deus alicui revelasset, aut Salomonis judicium de puero dividendo et vera ac falsa matre, hoc persuaderet. Et vero quis hîc non aberret, cum ipsosmet Papas ejus rei ignaros esse, manifesto ipsi prodant numeris nominum suorum? Liquido certe hinc patet, alios atque alios ex Antipapis in [gap: Greek word(s)] ordine censeri. Sic Gregorium duodecimum ejusdem nominis decimus tertius quartus et quintus: Gregorij Antipapam Alexandrum Alexand. sextus agnoscunt. Alios adducere eadem ratione dissidentes nihil attinet. Quo magis laudaveris Germanos nostros, qui Eugenio et Felice Papis quondam contendentibus neutri adhaesere, neutralistae hinc dicti! etsi ut recte judicat Platina, ea res Romanae sedi esset perniciosissima, et cum magna imminutione majestatis Ponrificiae conjuncta. Quei porro vix aliter, quam per veritas artes aut prava seculi studia Proreges suos constituat Deus, quos tamen simul velit devotissime ab omnibus coli? Atqui taciro naturae instinctu abhorret pius animus ab eo quem impie constitutum noveris. Quei velit Deus a belluis et meris monstris orbis universi et sanctae suae Ecclesiae salutem conservationemque suspendere? Agnoscimus Dei indignationem in tyrannis: sed aliunde virtuti cautum est. Agnoscimus et verbera Dei in perversis Episcopis: sed nequaquam ab ijs dependet Ecclesiae salus perinde ut a Papa creditur suspensa; et in promptu semper sunt divina eloquia quae pium gregem in femita detineant ne aberret. Quei postremo velit Deus obligari homines ad id ut Papae tanquam Dei vicario obediant, cujus tamen electio si non fuerit legitima non pollet ille Papali auctoritate, nec potest interim non merito semper cuivis
esse suspecta num sit legitima nec ne, si studia eligentium videas et cupiditatem eorum qui eliguntur? Ut taceam, quam sit incertum, num vel cum intentione baptizantis Papa ille sacro sit fonte initiatus: quod tamen ipsemet Papa ceu necessarium quid exigit. Imo quam sit dubium, num qui eligunt Cardinales non sint vitio creati. Multos ita creari certum est: sed et quei aliter creentur in diuturno schismate quando ipsimet Papae sibi non constant? Enimvero qui unum illud serio perpendit, quam bene Deus velit Ecclesiae suae, quamve ex adverso ea ratio, quam in Papis eligen dis videmus obtinere, inepta sit ad id ut [gap: Greek word(s)] aliquis unus Prorex divinus, et unus quis Christianae fidei falli nescius arbiter constituatur; illi non potest non saltim suspectum reddi id omne quod Papae vulgo adscribitur: imo si contendas cum aliatum civitatum quarumlibet haec Romana comitia, nescio, an uspiam aversam adeo numinis curam queas deprehendere. Non sane in hunc modum Prophetas et Apostolos olim legit Deus. Omnis illa missio divinitatis aliquid prae sese tulit: Papae missio nihil minus habet, et tamen ille Apostolis ac Prophetis reapse major censetur. Ita vero, uti diximus, habere sese etiam hodie post tot severas et merito laudandas leges comitia illa, nemo intelligens potest dubitare, nisi superstitione ductus ipsimet sibi velit imponere. Quam ipsa nuperrima bina quae Urbanum octavum et decimum Innocentium praebuerunt, nequicquam contra nitente Gregorij decimi quinti bulla, ni hilo plaerisque alijs rectius sese habuerint, et tametsi non fuerint pessima, a virtute tamen et sanctis Ecclesiae canonibus plurimum discesserint, ipsae illae quas libellus hic comprehendit, clarissime exponunt.
Te sane nihil horum latet, scio, PRINCEPS RUDOLPHE AUGUSTE: indubie enim ut alia omnia quae universo geruntur orbe Serenissimi Patris curâ studiose accipis,
ita et Papalia negotia, quandoquidem creduntur tanti et multos adeo dementant, non pateris a conscientia Tua aliena esse. Eoque non in id ego mitto commentarios hosce: quo Tu ex ijs discas quod te hactenus fugit; sed uti illustri exemplo tuo etiam alij ad ejusmodi et legenda, et curate expendenda invitentur. Nisi autem vehementer fallor, etiam illi qui rerum minus quam par est satagunt, circumspicient solito attentius et ad haec quoque advertent, ubi a Tuis etiam studijs non aliena haec esse intellexerint. Fiet autem idipsum magno eorum commodo: quippe quum unum hoc pene satis sit vel retinendo alicui in regia hac veritatis via, vel aberranti in eam reducendo. Commendaverit autem fortassis haud injuria tales libellos ea etiam quae praeclaris omnibus ingenijs insita est, varios hominum mores et omnis generis diversa instituta cognoscendi cupiditas. Et vero tanquam in speculo optimo hic videre est fraudes, dolos, et [gap: Greek word(s)] , quibus in comitijs potest alicubi esse locus. Quis etiam paulo curiosior non studeat arcana illius reipublicae pernoscere, quae omni pene mundo facit fucum, et quam latissime, etiam post tantam jacturam, per orbem universum dominatur, estque hodie omnium omnino celeberrima? Certe ignorare haec etiam is non debet, qui ad plenam Imperij Germanici notitiam adspirat: saltim ut intelligat, quo nunc denique reciderit prisca Caesarum circa Pontifices constituendos auctoritas. Me profecto mirifice haec delectant; ac proinde ubi sensero non displicere Tibi, PRINCEPS OPTIME, consilium meum, aliosque ductu quasi Tuo ad ejusmodi studia allici: dabo operam ut alia quamplurima curiae Romanae sacra [gap: Greek word(s)] , et occultae imperandi ditescendique artes, omnium oculis exponantur. Invitabis me etiam isthac Tua gratia, ut ausim aliquando gravioris curae scriptum in Illustrissimum Tuum nomen elucubrare. In praesens Deum veneror, uti
Celsitudinem Tuam Germaniae universae, cumprimis vero hujus terrae Tuae avitae, quin imo et Academiae Juliae commodo, in plurimos annos sospitem felicemque tueatur.
QUas tibi hic exhibemus, LECTOR, binas Papalium electionum historias, debemus industriae et laudabili sane curiositati, qua fertur in varia rum rerumpublicarum notitiam, virtute non minus ac doctrina quam genere eximius juvenis Franciscus Henricus Witzendorffius, Luneburgensis patricius; qui eas in Italico itinere nactus, versas Latine nobis edendas tradidit. Auctorum nomina ignorari non est mirum; quum omnis ejusmodi scriptio lege sit vetita. Indubie vero ex Conclavistarum, quos appellant, ordine fuere; a quibus vulgo ejusmodi scripta solent proficisci. Fidem omnium praestare non est nostrum: sed et vix fieri potest, ut in tam callida versutiae humanae palaestra omnium studia et arcanas singulorum artes adsequaris. Quum tamen nihil praeter solitum hic occurat (eadem enim in omnibus Conclavibus fabula agitur, mutatis duntaxat personis) nihil causae videmus, quare saltim de plaerisque merito subdubites.
Adjunximus Gregorij XV Bullam, quam de Pontificum electione novissimam promulgavit; quo lux major historiae affulgeat, utque simul luculento exemplo appareat, quam fese versutia et cupiditas hominum, quibus cruda virtus et pietas non est cordi, nullis quantumvis exquisitis legibus in rationis gyrum patiatur redigi. Damus autem illam (ne de fide dubites) qualem in opere suo Archontologiae Cosmicae
edidit nescio quis Gallus minime sane Protestantibus addictus, et post illum I. Lud. Gothofredus.
Lottini (hominis Itali, et qui non diversus videtur ab illo Volaterrano cui Marcellus II Papa unum suorum trium quae hactenus obtinuerat sacerdotiorum concessit, in carcerem vero conjecit Paulus IV, Onuphrio Panvinio in vita Marcelli et Pauli Pontificum teste) dissertatio legi cumprimis meretur, quoniam breviter, etsi nonnihil confusius et cum quadam obscuritate, omnes omnino artes sacri illius Conclavis nos docet, idque post multa facta experimenta. Edita illa typis jamdudum est, primum quidem Italice, quemadmodum eam auctor ipsemet conscripsit, Mediolani ipso anno seculari sextodecimo, una cum dissertationibus alijs Politicis quamplurimis, in volumine cui Thesauro Politico est nomen: inde cura Casparis Ens Latine reddita, mutilatim tamen, inserta est eodem nomine operis parti primae: per eadem tempora et, Philippo Honorio satagente, Italice ac Latine cum alijs prodiit Francofurti: nec multo post ab Nicolao Bello in Dissertationum Politicarum tomum primum est cooptata.
Ex eodem volumine adjunximus similis argumenti nescio cujus Itali dissertationem, scriptam circiter annum 1585. excerptamque exalia majore: quae Ensio tomi primi apotelesma secundum usurpatur, Honorio tomi item primi altera est relatio, Bello autem discursus est decimus primi itidem segmenti. Partim vero illa confirmat quae a Lottino sunt dicta, partim et alia habet non contemnenda: quanquam et nonnulla post mutaverint, ut quod de Gallorum circa electionem Papae studijs narrat.
In eodem opusculo de Sixti V electione etiam multa disseruntur; sed illa non addidimus: non quod non et illa lectu sint digna, sed quoniam pari jure et aliae multae ejusmodi Conclavium historiae debuissent addi, id quod procul est a nostro
instituto. Quibus id unice nunc est propositum, clarissimis documentis ostendere, Conclave Pontificium antiquis moribus et morbis hodieque agitari, quantumlibet illi curando sedulam operam post alios Gregorius XV impenderit; atque adco meliorem ejus faciem non esse fortassis in ista vitiorum colluvie quod speret Christianus orbis.
Tantum majoris lucis ergo ex Onuphrij Panvinij, luculentissimi sane scriptoris et rerum Pontificiarum peritissimi, notis doctissimis, quas ad Platinae Pontificum historiam anno seculi superioris quadragesimo septimo edidit, subjunximus ad ultimum excerpta nonnulla de Conclavis legibus quas ille compendio in unum collegit: Unde saltim hoc discere fuerit, quemadmodum ad istam usque aetatem omnia illa sese habuerint.
LIterae tuae, Clarissime Bartholine, mirifice me exhilaravere, idque multis nominibus. Jamdudum enim ex quo Anatomica paterna clegantissime abs te bis recensita, et quae de Animantium lumine, Latere Christi aperto, Armillisque veterum edidisti, in manus meas pervenere, suspexi ingenium tuum, boni publici studiosum atque ad solidam gloriam erectum, nec minus varia doctrina subactum excultumque: ausus etiam sum reipublicae literariae et nostro huicseculo praeclarissima quaeque de te polliceri, ubi vidi indicem aliorum
abs te editorum librorum complurium. Itaque cum jam ante amarem te, prout merebatur virtus ac doctrina tua, vehementer sanesum gavisus, quando ex literis tuis intellexi, provocari me quasi abs te, ad ipsa penitioris amicitiae sacra dudum desiderata. Quidni vero etiam me exhilararent illae quibus me prosecutus es, laudes? Quamvis enim rectissime omnium ego intelligam quantum illae captum indolis meae excedant, non potest tamen non me afficere impetus ille magni erga me amoris. Esto igitur inter nos, mi Bartholine, imp osterum vera et solida amicitia, quoniam ita vis: nec enim patiar in me quicquam desiderari: idque ut tibi persvadeas etiam atque etiam rogo.
Haud parum vero delectaverunt etiam me literae tuae, elegante illâ Pecquetiana observatione Anatomica, tuo studio industriaque egregie exculta. Ne fando quidem de illâ hactenus mihi in notuerat quidquam: eoque illa quidem doctrina omnino mihi inlperato accidit. Adeo autem desiderium, oculis rem illam novam contemplandi, penitus in me accendisti, ut simulac nonnihil otij a laboribus alienis plurimisque (qui me tantum non conficiunt) nactus sum, statim ad vivorum canum [gap: Greek word(s)] , vetera mea oblectamenta, redierim. Nec vero ad tuas respondere, nullo facto ante experimento, fas duxi; quin haud alia de causa perinde fui hactenus in respondendo tardior. Ita aute est, mi Bartholine, prout narras: omnia qualia descripsisti et ego heic invenio: sed et vidi praeterea ramulos varios a lactea illa thoracica in cavam venam sparsos. Quin imo spem certam concepi, fore brevi, ut alij novi ductus connexionesque lactearum cum venis inveniantur hactenus incogniti. Neque vero copia lactei chyli et angustia paucitasque hactenus cognitorum vasorum, aptorum in id uti chylum exreceptaculo possint alio transferre, me quidem permittit dubitare de alijs hactenus ignotis vijs. Ut sane per
illum a Pecquetio inventum ductum omnis possit meare [gap: Greek word(s)] est [gap: Greek word(s)] . Nimis etiam paucae sunt et angustae venulae, quas in venam portae, in cava hepatis, in venam cavam, inseri dudum cum alijs tum etiam mihi (quidquid neget Pecquetius) est observatum. Jam ante decennium nonnihil ea de re sum suspicatus, quod habetur pag. 8. libri de Sanguine editionis Batavicae: imposterum, si ferant negotia, curiosius inquiram; imo vero Tu, felicissime Bartholine, invenies: Efficiunt autem adeo diversae lactearum connexiones, ut magis magisque de clinem in antiquissimi aeviillam [gap: Greek word(s)] sententiam: nempe [gap: Greek word(s)] (ceu loquitur Aristoteles) sive primum sanguinis rudimentum in venis fieri, adeoquein hepate non nisi [gap: Greek word(s)] , in corde autem quoniam ibi calor est maximus ultimum accipi complementum: non quod omne eo momento quo in cor pervenit statim et perficiatur (id enim vetat me credere is qui sanguini permistus est [gap: Greek word(s)] crudus, quem per cor traductum esse nultum est dubium, et tamen nondum plene excoctus est) sed quod tamen sine vi cordis nunquam ita queat perfectionem suam ultimam consequi. Certe paucitas illa et angustia meatuum lacteorum qui in hepar pergunt, non permittunt, uti credamus inposterum, hepar praecipua quadam vi [gap: Greek word(s)] valere. Et vero videtut naturae rerum rectius consultum, si chylus varijs multisque in locis cum venoso sanguine misceatur, quam si omnis uno loco temporeque conficiatur, hoc sane longe est difficilius quam prius illud. Num illa eum jugulari connexio singulatim faciat aliquid ad citam restaurationem virium cordis (ut affirmen tibi quod sentio, Vir clarissime) multum dubito. Primo enim aeque expedita et brevis via videtur in cor ex hepate aut vena cava abdominis; et omnino ante illam connexionem ramuli, cen ante dixi, sparguntur in cavam qua parte est cordi propinquior, atque
est jugularis externa. Secundo in illa thoracica lactea nihil reperias nisi aliquot a pastu horis; ut proinde chylus ex cibo crassiore confectus videatur per hunc meatum deduci, is autem non est facilis et idoneus ad restaurandas corporis vires. Hae scilicet sitae sunt in isthoc animali igne; quem pinguissimis sanguinis partibus ali, fortassis haud vanis argumentis probavilibro de Animali Igne. Sed quid ego tibi narro cogitationes meas? Tuas porius unice exspecto; quanquam pro recentis amicitiae jure libere apud te sententiam inposterum sim dicturus. Vale Vir clarissime, et plurimum salve. Helmestadij 6. Febr. 1652.
P. S. Misi nuper libellum de Electione Paparum: eum spero jam reddirum. Ejus auctarium ut et librum de Germanicorum corporum habitu secundae [gap: Greek word(s)] habebis propediem. Quod si et reliquorum meorum quid petieris, mittam; si quidem ad manum fuerit. Rogo autem, ne graveris meo nomine salutare magnum illud Hafniae, imo omnis Septentrionis ornamentum, Wormium, epistolari consuetudine mihi quondam familiarem.
CLarme Vir, D. atque Amice longe maxime et plur. honorande. Dum redeo ab exercitio Anatomico, quod per octo amplius dies jam in virili cadavere obeo, offeruntur mihi literae tuae, etiam hoc nomine gratiores, quod nonnihil
avocent me ab illis perpetuis molestijs rei Anatomicae, quae tandem nescio quid taedij secanti docentique adferunt. Quoniam autem video longe majores mihi labores imminere, et nihil perinde desiderem atque perfectum videre tuum de Medicorum vitis opus, statim respondeo ad tuas, etsi haud parum defatigatus. Schenkius etiam me olim multum turbavit, praesertim cum nemo esset dux ijs in Arabum desertis. Nam testatur quidem Andreas Alpagus prooemio in Avicennam, versam a se nescio quam Medicorum et Philosophorum Arabum historiam: Johannes etiam Leo lib 3. historiae suae Africanae Vitas Philosophorum Arabum a se scriptas refert, in qui bus indubie et nonnulli fuere praeclarissimorum ejus gentis Medicorum: a Ben Casen item doctissimorum Arabum historiam proditam, non semel notant duo illi Maronitae Parisienses ad Geographum Nubiensem: inter libros porro quos ex oriente advectos Bibliothecae Academicae Leidensi intulit Jacobus Golius, reperiuntur volumina quidem duo Aben Asebhi de Vitis omnium doctorum qui stante Arabum imperio claruerunt, volumen item grande Nuveiri Bibliothecae Arabicae, et Pars septima Bibliothecae Arabicae conscriptae ab Aben Aladir, continens vitam et catalogum Philosophorum, Mathematicorum, aliorumque artificum qui ad quadringentesimum a Mahumede annum vixerunt, Aben quoque Alhasli de vitis Philosophorum, et Aben Chaldim de imperio et doctrina Arabum, ut et volumen de vitis et scriptis quorundam Philosophorum et Mathematicorum; qui libri indubie et de Medicis egerunt, ut quorum plerique simul Mathematicae quoque et Philosophiae peritia inclaruerint: quin et seorsim in catalogo Golianorum illorum librorum memoratur volumen de vitis Medicorum qui in Oriente florueruint, est autem, nisi fallor memoria, Saidl Ibn Patric, celeberrimi illius Chronographi et Patriarchae
Alexandrini, qui etiam ipse Medica arte inclaruit: In Britannia quoque superat Gregorij Abulpharaji Historia successum omnigenae doctrinae adeoque et Medicae artis simul studiose referens: imo sunt et aliae hujus tui argumenti Historiae complures Arabice scriptae. Verum ex tanto numero nihil horum hactenus typis editum, multo minus mihi est lectum. Vereor autem ut quis possit in rebus Medicorum Arabum per tempora sua dirigendis, ijs libris destitutus, facere pretium operae, aut cavere lapsum. Eoque mi Amice, neca me exspecta veris aliquid certi, adeo male a libris qui huc faciunt instructo. Non dubito tamen Schenkij conjecturam, si non omni saltim magna ex parte futilem pronunciare. Vtique enim si Galaf est Judaeus Catalanus, non potest non esse diversissimus ab Alpharabio, homine Turcomanno et nequaquam Judaicae religionis. Neque a Schenckio potuit ex scriptorum aliqua collatione colligi, Alpharabium eundem esse cum Alsaharavio: utpote quum nihil Alpharabij, titulo quidem scripti medici, Latine hactenus sit versum, nec Alpharabij nomen inter Medicos multum claruerit, quantum licet capere ex scriptis Arabum Medicorum quae Latina lingua legimus; utut Arti quoque huic studiuisse illum credam, referentibus illud ex Ben Casen ad Caput II et XIII Nubiensis Geograp hiae Maronitis. Fortassis etiam ex nominum levi similitudine haud certo statueris, Alsaravium et Alpharabium diver sos non esse. Albumasarem autem sive Abunasarem, Averroi saepe adeo laudatum, esse eundem cum Alpharabio equidem non dubito: nomen enim magni illius Philosophi Baldacensis integrum est Abunazar Alpharabi, quod vel ex Iuchasin Abra hami Zacuti Judaei liquet, qui aetatem illius in eadem tempora rejicircum BenCasen. Non est mihi hodie ad manum Alsaharavius: lego autem in Adversarijs meis, videri illum antiquiorem Avicenna, quod nec alibi nec tr. 3. c. 2. Theoricae
libros [gap: Greek word(s)] artis nostrae laudans, etsi meminerit quidem Humein, Rasis, Ben Algezar, Isaac ben Amram, Isaac filij Salamonis Israelitae, vel verbulo Avicennam commendaverit. Certe ijs quos modo nominavi vel par vel vetustior fuerit necessum est. Non fit porro verisimilis mihi ejusdem Schenckij conjectura, quasi Abulcasis, (cujus extat libellus Servitoris titulo, [gap: Greek word(s)] magni operis) sit cum Alsaharavio idem: nec enim illius Servitor cum hujus Antidotario multum convenit; utque jam ante dixi, Servitor est pars vicesima octava magni operis medici de medicamentis compositis cui Servitoris titulus erat inditus, quod apud Latinos hactenus desideratur. Autor quoque ille Servitoris Hispanus fuit, nisi nos fallit interpres tractatus I: Alsaravius autem videtur esse Asiaticus. De Albucasi ipsemet facile videris, quam sit ab hisce omnibus diversus: cum libri ejus chirurgici tibi sint in promptu. Joannicij videntur complures fuisse; quantum ex Schenckio apparet. Is qui inter Arabes inclaruit, videtur potissimum notus librorum quorundam Hippocratis et Galeni in Arabicum versione. Humein ut et Hunein celebrius videtur inter Medicos Arabes nomen: passim enim solet in testimonium vocari. Num idem sit cum Joannicio, tecum dubito: nec tamen Alpago ausim temere refragari, viro Arabicae doctrinae inter primos gnaro. Uno verbo: de hisce et alijs Arabum historijs nihil audeo definire ab idoneis libris destitutus. Nec fortassis est quare haec cura remoretur operas tuas, modo de potissimis certiora attuleris. Nescio an usui esse tibi queant mea illa quae de Arabum Scholis Dissertatione 1. De Antiquitatibus Academicis, aut de Chemico eorundem studio c. 26. Hermeticae Medicinae habentur. Plura forte possem suggerere interdum, si propius abessem. Nunc quî possum? Non tamen per epistolam symbolae aliquid addere, unquam gravabor. Quae de morbo narras interpretor
ego de Podagra. Absit enim ut alius valetudinem tuam infestet. Huic precor mite et molle im perium; Teque Amicorum optime plutimum salvere ac valere opto. Helmaestadij XIV. Febr. 1652. D. Doct. Neukranzio salutem plurimam.
LIbellus hic iterata modo editione auctus castigatusque, ad gratiae vestrae aram, PRINCIPES, non tam affectat viam, quam suapte sponte festinat propemodum; idque memoria cumprimis ductus ejus benignitatis, qua illum abhinc septem annos, recenti tum foetura editum, Illustrissimus vester quondam parens excepit. Et vero eram ego optimo isti Principi non nisi fama cognitus, ut qui maximam vitae partem extra patriam a prima usque pueritia exegissem; ubi tamen libellum hunc mole quam vis exiguum pietatis caussa nomini suo vidit consecratum, id quasi operam ille confestim dedit, uti intelligerem, et me et munusculum meum gratum sibi esse, simulqueres meas majori inposterum curae futuras. Sed erant turbulenta tum reipublicae tempora; et non multo post gravis Principem morbus tandemque mors praepropera abripuit, ut optime cogitata expedire minus licuerit. Posteaquam vero in patris locum, cui ille ceu primogenito patriae legibus debetur, ENNO LVDOVICE, successisti, cum aetas
Tua adhuc tenera gerendis rebus minus essetidonea, Illustrissimae quidem matris voluntate, cum valetudinis Tuae Tuorumque, tum praecipue nutantis nonnihil reipublicae, curam ego suscepi: superiore tamen anno, quum ex longa peregrinatione redux clavum regiminis aggredereris, multis modis ita ostendisti mox ipsemet, quantum tibi placeant res omnes consilio operaque mea hactenus gestae, ut et gratias tibi hoc nomine ego debeam, et haud injuria de favore tuo queam forte gloriari. Proinde quum libellus meus hereditario quasi jure, PRINCIPES, ad omnes Ves optimo patre dignos filios pertineat, et vel eo quod jam olim benigne adeo fuerit a patre habitus, Vestram quoque gratiam merito sibi spondeat, Tuus vero erga me animus, ENNO LVDOVICE, singulatim mihi sit perspectus, forte peccem ego si illi patronum alium quaeram. Hicipse tamen annus (fateor) me monet, ut alio potius scripto quodam, quod nempe patriae reipublicae majori sit usui, Illustrissimum affectum Vestrum demerear. Ducenti scilicet adeo nunc anni sunt, quando omnis Ostfrisiae populus pertaesus ingentium malorum, quae non libertas amplius sed licentia longo jam tempore pepererat, Principatu in familiam vestram collato, tranquillitati publicae veraeque libertati consulere imposterum proposuit. Ea res quam feliciter illi cesserit, quamve prospero successu libertas Principatu legitimo, (secus quam nonnulli existimant, qui res illas natura sua insociabiles existimant,) fuerit temperata, et publice interest ut omnes intelligant, et mei muneris quo apud Te fungor, ENNO LVDOVICE, videtur esse ut singulari libro doceam. Verum fortasse potest haec scriptio aliquantulum diffcrri. Id quod si Vobis etiam videtur, PRINCIPES, jure nunc acquiesco; in magna satis felicitate hodie habiturus, quod libellum hunc eo, quo olim Illustrissimus Vester parens, clemente vultu dignemini.
PUblicanti hoc de Imperij Germanici finibus opus, citra longam deliberationem statim occurrit, patrono illi opus fore et magno potenteque, et cui Imperij salus prae alijs est cordi, et denique isto qui res meas non omnino ignoret, imo qui me jam tum gratia quadam prosequatur. Arduum scilicet ac partium praepotentum studijs impeditum argumentum pertractavi; quod nescio an fieri potuerit sine aliqua offensa illorum, qui aliter omnia credi atque a me disputatum est, interesse sua fortassis existimabunt, quorum tamen dignitas auctoritasque longe est in terrarum hoc orbe maxima. Horum ego indignationem haud speraverim quidem jure me commeritum, quando causam ago Imperij Germanicr: quippe qui procul amore et odio, nulla lucri nulla alterius alicujus commodi spe impulsus, solo patriae reipubl. et recti verique amore ductus, cuncta exaraverim: non tamen later me quam sit in vita omni difficile, verum dicere. Caeterum eo quem diximus patrono suffulta veritas tuta, nisi fallor, erit ab in juria:
licebitque Germaniaefines secure defendere sub clypeo quasi magni et salutis Germanicae studiosi Principis. Ast in Tui unius Celsitudine, SERENISSIME DOMINE, ego quidem invenio quae desidero omnia. Enimvero unus simul, et latissime per Germaniam omnem dominaris: et singulatim ex officio Electoralis muneris prae multis alijs honori et commodo Imperij, ceu decet Senatorem ejus principem, cupis: et postremo (si hoc etiam fas est adjicere) non obscura gratiae favorisque indicia jamdudum mihimetipsi exhibuisti. Quin liceat igitur, DOMINE, libro huic meo, frui isto patrocinio, quo uno fretus veritatem audebit publice profiteri. Et vero exigit fortassis ipsa Imperij salus linguam liberam: ne longo silentio et hinc nata ignorantia cum possessionibus et possidendi pariter jura amittantur. Deum veneror, ut Serenissimam Celsitudinem Tuam ejusque potentissimam familiam bono Imperij diu sospitet.
CUm primum scriptioni huic manum appellerem, aliud mihi consilium fuisse atque post reapse quod egi, ipsamet operis frons indicat etiam me tacente. Fuit scilicet animus non nisi Dissertationem edere, et quidem illam quatuordecim circiter plagulis comprehensam: quae brevitas ne qua foret despectui, volui aliquam illi molem quaerere a charactere grandiore. Simulac vero caepi argumentum hoc majore nonnihil cura aggredi, sensim mutata sententia, et laxato quasi freno, liberior stilo cursus indultus est. Deprehendebam nimirum argumenti et nobilitatem, et amplitudinem, et (quia
vix â quoquam ex professo est tactum, vel ecrte maligne tradirum,) obscuritatem difficultatemque, exigere diffusam magiscuram, nec vastum adeo campum, ea quam institueram brevitate, posse sine aliqua Imperij injuria constringi. Ita accidit mihi quod fere soler in scriptione extemporanea, ut ejus initio non usque adeo bene progressus operis respondeat: quod vitare possunt qui non nisi perfecta jam scripta solent typis committere. Quorum ego morem ut laudo, ita hactenus nunquam imitari licuit, per nescio quod ingenij vitium: quo ductus quicquid calamo excidit non patior describi, sed mox, licet minus pulchro charactere formatum in schedis, trado typothetis, illis saepe ringentibus: ne relegere quidem semel scripta sustineo, nisi ex typographeio reddita, quo emendentur. Id quod ideo nunc commemoro, uti et ne ignores, Lector, causam insolentis primae inscriptionis, et simul ignoscas. Nec vero ab extemporanea illa mea scriptione aliud aliquod speraverim crimen magnum commissum: quod videlicet, ut mos est, aut eadem saepius repetita, aut nonnulla alieno loco posita, aut denique ea scripta fuerint quae mutata mallem: ac proinde eo faciliorem mihi unius peccati, in titulo operis commissi, veniam polliceor: praesertim cum non pro amphora instituta urceus, ut illi quondam, sed pro urceolo pene amphora exierit, etsi ab argumento meo ne latum quidem unguem ut ajunt discesserim. Sed et correxi jam illum primum male natum nomen, et in libros duos mutavi falso dictam Dissertationem; ut alter contineat Finium rem omnem, a primo usque Imperij exordio ad fatalem illam ruinam, quae cum Friderico II Caesare tertio decimo seculo contigit, alter coeptam materiam ad nostram usque hanc tempestatem persequatur.
Continui vero me in omni hac scriptione in explicandis duntaxat juribus Finium: caussas quur illi quondam ita amplificati
et rursum contracti adeo sint, quidve liorum vel profuerit olim vel hodie prosit sive obsit, ne quidem verbulo attigi; idque consulto: propterea quod ea esset prioris illius loci difficultas et amplitudo, ut alter commode non potuerit simul agitari. Ingens nimirum est inter jurium illam peritiam, quae circa [gap: Greek word(s)] occupata tantum est, et illam qua simul et caussas jurium illorum adeoque et usum et noxam eorum assequeris, quaeque proinde fere sola prudentiae nomen promeretur, discrimen. Certe facile illud quivis sanae mentis fatebitur, etsi Taboricus stupor id non capiat. Igitur non quod nescirem caussarum illam cognitionem pertinere demum ad exactam jurium illorum Imperij scientiam, aut quod existimarem non esse pretium operae in exponendis illis laborare, non tactus a me ille locus est; sed quoniam, cum et ipse prolixus sit ac difficilis, non potuit hac vice una cum altero illo negotio recte expediri. Et vero sedet sententia seorsim alias exponere, causas et incrementi omnis et decrementi, quod Imperium hoc nostrum a prima origine sua ad haec nostra usque tempora varijs est vicissitudinibus hactenus expertum. Fortassis etiam addam, qua ratione existimem ego collapsam rempublicam erigi rursum posse, quidque inposterum sperandum sit metuendumve. Fortassis, inquam. Minus enim tuto aut commode talia in publico disseruntur: nec forte fas est consilium in tam arduis publicae rei negotijs dare, nisi istud curare in officio tuo sit. Tamen et veteris et nostri aevi magnorum hominum exemplis, qui non dubita verunt editis in publicum libris consulere in medium quod usui fore arbitrati sunt, ad similem operam queam invitari. Caeterum quicquid hujus aliquando futurum sit, in praesentia omne illud a me consulto est in hoc de Finibus opere omissum. Ne tamen sententiam super hac re meam omni nunc ex parte dissimulem, visum fuit subjungere saltim ea, quae ante hos
septemdecim annos de negotio hoc disserui, illa in praefatione quam operi Politico Aristotelis tunc praemisi- Quamvis enim nequaquam omnia quae huc pertinent sim ibi persequutus, quod et laterent me tum nonnulla, nec permitteret argumentum aliter haec quam duntaxat obiter tangere, dixi tamen jamtum, pro aetatis meae et occasionis ratione, nec pauca nec fortasse passim obvia et omnibus aeque in vulgus cognita: quaeque proinde haud incommode heic legas expendasque, donec majora et pleniora depromere licuerit.
In opere ipso ita versatus sum, ut universa a prima Imperij origine arcessiverim, non contentus ultima haec nostri aevi duntaxat prosequi: idque quoniam sentio ipsa haec ultima probe exponi non posse, nisi re omni altius repetita, et prisca tamen illa quadam caligine tecta deprehendi, vix quoquam nostrorum illuc usque excurrente. Observavi porro in omni expositione temporis seriem, et veterem regnorum, ex quibus hoc vastum Imperij corpus coaluit, distinctionem: quo major lux ex probo ordine lectori affulgeat, evitata omni confusione. Eapropter seorsim quoque persecutus omnia sum, quemadmodum sese habuerint ad Friderici II Caesaris aevum, seorsim reliquam tempestatem universam exhibui, quandoquidem usque adeo ingens inter illa tempora discrimen invenitur, et fortuna Imperij quasi binas in partes illas dissecta est. Ad leges provocavi, non illas Romanis proprias, sed quas natura aut gentium consensus instituit: quod illae controversiis hisce decidendis minus sint idoneae, etsi vulgo utramque soleant paginam facere, imo tertium pene quodvis verbum interpolare. Hujus facti et hujus sententiae meae rationes et alibi fusius, et breviter hoc ipso in opere capite nonodecimo, eas attuli, ut sperem aequum judicem quem vis ijs cum cura expensis, aut omnino mihi assensurum, aut certe erranti veniam non denegaturum:
aliorum voculas nec moror nec pertimesco. Cum vero ipsa naturae et gentium jura de acquirenda et amittenda rerum possessione viderentur habere haud parum obscuritatis, duxi operae pretium, digressione quadam facta illustrare nonnihil hunc locum, ne qua caligo remoraretur controversarum Imperij possessionum dijudicationem. In ijs quae facti sunt arbitrandis, usus sum cum tabulis publicis quas potui nancisci, tum testimonijs historicorum quos gnaros maxime rerum et integrae esse fidei censui. Nec vero non excussi monumenta omnia vetera, nova, quae licuit inspicere, si ad illustrandum hoc argumentum facere aliquid posse visa sint: indignum ratus, controversiis de casa agresti obortis chartas omnes magno studio evolvi, rogari testes, et juratos quidem, rem ipsam oculis lustrari, et tamen in latissimarum maximarumque urbium et provinciarum possessionibus dijudicandis levi quadam opera defungi. Verum hoc agenti multa mihi defuisse, fere nunquam non et deprehendi et dolui. Nec enim dubito in sanctioribus tabularijs plurima latitare, hunc locum illustrare peridonea; monumenta etiam historicorum alia nondum typis publicata, alia edita quidem sed in manus meas non pervenisse. Plurimum igitur abest, ut existimem, pro dignitate argumentum hoc universum a me tractatum, aut ab errore omni satis cautum esse. Quei potuit hoc a me fieri a monumentis ita deserto? Quod potui praestiti ego: quibus in promptu sunt tabularia et in arcano hactenus delitescentia monumenta, aut omnibus numeris instructae bibliothecae, illis si accuratiora et pleniora meis attulerint in medium, cedam lubens, non invidebo. Erroribus interim meis ut et ignorantiae veniam spero ab omnibus aequis bonisque lectoribus. Homines scil. sumus omnes ac erroribus proinde obnoxij, eoque et humanitus mecum actum iri confido. Ut illo animo sane mea expendantur, Reges et
Principes, quorum ex sententia fortassis non omnia disputavi, ea qua par est submissione, rogo obtestorque. Occulto reipublicae amore abreptum me interdum, haud negaverim. Quomodo enim hoc caveris bonus civis? At vero lucri aut potentiae aliqua spe vel metu a veri professione me seductum, nemo, scio, dixerit quibus res meae perspectae sunt. Utinam aeque sincerum judicium attulerint ad haec arbitranda alij! Id sane si fiat, operi meo si laudem non impetro, saltim magnum aliquod vituperium non vereor. Efficietur autem simul hoc ipso, ut ab illustrandis Imperij reliquis negotijs ne deinceps abhorream, sed currenti quod ajunt calcar potius aliquod addatur. Unum adjungo: ne quem turbet, quod Imperium non Romanum ex recepto more sed Germanicum appellaverim. Feci illud, ne quis ambigua locutione deceptus opinetur, de veteris et proprie dicti Romani Imperij finibus opere hoc actum. Sed et jam tum singulari libro ostendi, majestatem vimque Imperij nostri non Romanis deberi, sed Germanis vel solis vel exparte praecipua, nomenque illud Romanum nulla gravi ratione ad universa hujus Imperij translatum esse. Helmestadij prid. Non. Apr. M DCC LIV.
ITa est GENEROSE FRIESI: feci ego aliquam spem libri de Ecclesia conscribendi, et fortassis ex isthoc promisso factus sum debitor. Ego vero si me plurimis varijsque negotijs
dixerim impeditum id quo minus hactenus praestiterim, haud habebor forte malum nomen alijs, qui utique non ignorant abores meos, quamve sim ab otio saltim alienus. Verum non utar illa excusatione; nulla quippe negotia, utut magna, utut multa, obstare oportet ijs quae Deo et publico usui debemus: nec ego ad ulla alia, quam vis in speciem magis lucrosa, vel alacrior sum vel pro virili promptior. Vera causa procrastinationis meae, ne quid dissimulem, fuit hactenus: quod magnis amicis illis, quibus spes isthaec a me facta erat, jam tum de Ecclesia prolixis literis perscripsissem, quae satis erant illis in salutari via retinendis; simul quodque nuperrime adeo in illo prooemio quod historijs Papalium electionum praefixi, publice de Romano Papa illa disseruissem, unde nemini non, si non amplius, saltim hoc possit constare, quam ab omni, non dicam vero, sed etiam similitudine veri, absit ea, quae vulgo creditur primum Pontificiae fidei principium, Deo propemodum aemula, certe vicaria, Paparum potestas. Possit autem exinde idem facile constare de Ecclesia Romana omni, quam nonnulli malunt agnoscere fundamentum suae fidei; modo in Papae locum substituatur Ecclesia ist haec: quum iisdem argumentis haec quoque subruatur. Adhoc desperavi ego, fateor, apud illos praeclaros amicos rationibus quidquam effici posse, etsi solem manibus portem: eo subitaneo glaucomate luminibus ipsorum suffusis, quod solet medelam omnem, ab optima quamvis et robustissima doctrina petitam, respuere. Viderant illi, quae in literis disputaveram ab ipsis rogatus: visa et lecta vehementer probaverant, voce, calamo; securo me esse jusso in futurum, tantum abest ut verbulo sese objecerint disputatis meis: et tamen illico mutatis animis ivere in adversa, ratione factisui nullâ omnino adducta. Haec alias quidem temere fieri forte non solent, nisi quando non argumentis, qualibus severitas tuetur, sed alijs quibus
Servator reposuit et exemplo suo docuit reponere unum illud apage Satana, mens percellitur: amici autem nostri quibus sacris telis confossi sint, divinando assequi nequeo, forte etiam latere me voluerunt. Haec fateor, Generose FRIESI, tardiorem me hactenus fecere in solvendis, quae ex promisso debere forte videar. Nec TV, opinor, sciens volensque operam velis perdere: quae mihi simul cum oleo fuisset perdenda. Si existimes tamen non frustra me fore, etsi fortassis non apud illa usque adeo mihi hactenus dilecta pectora (quibus multum vereor, ne ex Pythagorico instituto denique cum lacrumis cogar [gap: Greek word(s)] condere) saltim apud alios, quibus adhuc mens ab occulta illa labe est integra, non equidem labori illi sancto me subducam imposterum. Quo de ne dubites, mitto nunc in antecessum opusculum quod vides, mole quidem perexiguum, idoneum tamen fortassis concutiendae magnae moll Pontificiae Ecclesiae, fundamentis ejus admotum. Studiose scilicet vitaviinane multiloquium, et ab omni orationis purpurisso abstinui: veritate nimirum suo simplice amictu, quo gaudet et splendet maxime, in lucem producta. Si quod pretium laboris fecero, TIBI illud debebitur; qui nonnihil obtorpescentem excitasti quasi ad sacras istas excubias. Placuit vero in praesens pauca duntaxat isthaec, alijs, quae caeteroquin ad manum mihi sunt, plurimis sepositis, producere: cum quod existimem satis illa esse obtinendo proposito, tum ne in tanti momenti, aeternae nimirum salutis, negocio ad captiones et inania effugia ac diverticula quaerenda, videar cui ansam aliquam dedisse. Summa disputationis in eo versatur: nec Papam nec Romanae Ecclesiae Episcopos, qui in Concilijs congregantur quae oecumenica illi vocant, divinis indubitatae fidei tabellis posse ostendere, se eos esse quos volunt se credi et quales a vulgo misere decepto creduntur, sanctissimi numinis in hisce terris circa fidem et mores
infallibiles vicarios: adeoque forte committere eos gravissimum laesae divinae majestatis crimen: certe omnibus Christo fidelibus non minus ab ijs quam a Pseudoprophetis sibi cavendum esse. Bene an secus causam veritatis egerim, TV SAPIENTISSIME FRIESI, alijque rerum gnari et prudentes facile judicaveritis; utpote quum ad axiomata omnibus sanae mentis hominibus communia, ad hypotheses item inter universos Christianos receptas, vim omnem disputationis nunc revocaverim. Neque vero TE aliosque magnotum Principum Legatos magistratusque fugit, quibus documentis fidem sibi Legati et Proprincipes facere debeant, et quid falsarij quive cum ijs colludunt promereantur.
QUae ad bina illa Pontificiorum [gap: Greek word(s)] , a successione Apostolica petita, responderi haud incommode posse duco, ea prout subito in calamum sese dederunt mitto. Non quod arbitrer vel illa solutu esse difficilia, vel non jamdudum ab alijs soluta, sed ne videar desiderio, me quoque audiendi, eorum defuisse, quibus nihil equidem aut debeo aut possum denegare. Enimvero et haberi illa in pretio ab adversarijs, et quenquam nostrum ijs nonnihil moveri, perin. de admiror et doleo: idque multo magis, quod id fieri audiam
ab hominibus caetera intelligentibus et rerum civilium usu peritiaque eximijs. Quis enim eorum ferat aliquem de arbitrarijs institutis reipublicae alicujus disserentem, quemadmodum illa sese habeant, quid Princeps jusserit quid vetuerit, quales voluerit suos esse magistratus, et quos quove modo eligendos, inconsultis legibus statutis et consvetudinibus illius reipublicae? qui pro argumento scilicet unice usutpare voluerit suas quasdam, nullis legibus subnixas, cogitationes. Et hi homines de Ecclesia, hoc est ipsius Dei republica, sive potius collegio aliquo, a solius Dei nutu et libetrimo arbitratu pendente, Deum ipsum audire negligunt, et per quam qualemve Ecclesiam ducere ille nos velit ad aeternam vitam, audent docere mera quaedam animi sui figmenta, insuper habito ipsius divino verbo; quum tamen via quae ad salutem ducit, ipso Spiritu Sancto diserte affirmante, nunquam cuiquam hominum in mentem venerit, prius quam voluntatem suam hominibus nobis Deus prodidit. Quis civilium rerum non infans nescit, frequentissime mutare respublicas, et varias induere species, manente perpetua quadam magistratuum successione? Et tamen si de Ecclesia sermo sit, successio illa creditur ab iisdem certum argumentum perpetuo superstitis ejusdem Ecclesiae status. Quis paulo prudentior doctrinae alicujus vim veritatemque aestimat, ex magistri electione? Quis omne illud quod exigente necessitate extra ordinem fit in republ. vitio factum criminatur, aut propterea universam illam rempublicam verae civitatis nomine et auctoritate audet fraudare? Quis id quod temere est juratum, citra perjurij crimen et posse et debere omitti, non confitetur? Et tamen, si quando de Ecclesiae ministris agitur, in contraria eunt ipsi illi magni Solones. Vehementer vereor, Amice, ne quae subsit arcanior aliqua vis divinae indignationis, contemptu Sacrarum literarum provocatae; quae faede adeo homines
acutos et intelligentes, in mero ut ita dicam meridie faciat caecutire. Eam sane mentis caliginem Deus jam olim Judaeis minitatus est, si neglecta divina Lege velint ratiunculis suis obsequi: nec minitatus tantum est, sed et reapse in eam passus est eos, caeteroquin perspicaces satis et suarum rerum satagentes, incidere. Verum nolo ego hoc nunc agere, ne quem morer auditurum meas ad bina illa non argumenta sed [gap: Greek word(s)] responsiones. Proponam autem omnia breviter, nude, et scholastico; quodam more ut eo clarius omnia pateant, neve quis ab oratione fucus accessisse possit existimari. Qua omni in resi quid Tibi quoque, generose Kansteini, acceptum praestitisse me intellexero, multum mihi gratulabor: quum non ignorem, quanta cura quantave judicij acrimonia sacra etiam haec negotia agites, ad Apostolica et primitivae Ecclesiae aurea monumenta, studiose abste lecta, religiosas aevi nostri controversias expendens; nequaquam solis reipublicae secularibus actis intentus, improbo tui ordinis hominum plaerorumque exemplo.
PRaeclare de publico mereris, Doctissime Madere, illas horas, quas succidere tibi licet ordinario muneri, in id impendens, ut hominibus nostris exhibeas primae illius aureae tempestatis quae superant monumenta. Etsi enim perfectus sit divinarum scripturarum canon, et jamdudum cum S. Augustino didicerimus, solis illis libris hunc honorem timoremque deferre, ut nullum eorum scribendo aliquid errasse firmissime credamus:
per tamen simul est jucundum atque utile, Apostolorum quoque discipulos auditoresque consulere: quid illi scil. a tantis magistris acceperint, aut certe quanta fide doctrinam acceptam servaverint, qui non dubitavere sanguinem suum profundere in Christi testimonium, induti jam proinde stolis candidis, et ante thronum Dei constituti serviunt illi die ac nocte in templo ejus, illo qui sedet in throno habitante super illos, quo elogio martyres Spiritus Sanctus prosequutus est. Saltem illa nefas est contemnere, quae publicâ auditione ipsa vetus et sancta Ecclesia dignata est: ut Polycarpi epistolam in Asiae conventibus, Clementis in nonnullis locis publice lectitatam esse, et Eusebij et S. Hieronymi testimonio novimus. Hanc certe utramque epistolam magni facere parest, vel ideo, quoniam ad utramque, ceu ad secundarium quendam sincerae fidei canonem, jam tum olim adversus haereses sui seculi provoca verit sanctissimus martyr Irenaeus. In utraque autem illa publicanda hactenus tuam operam collocasti, primum Polycarpi nunc et Clementis sanctas illas literas edens.
Neque vero quidquam video caussae, quur suspicemur, alias esse illas nostras ab ijs quas tanto in pretio prisca Ecclesia habuit. In Polycarpi sane epistola deprehendere est ipsam illam de Deo et Domino nostro Jesu Christo sanam doctrinam, cujus nomine refellendissui seculi haeresibus [gap: Greek word(s)] illam pronunciavit commendavitque S. Irenaeus: deprehendere est locum integrum unum alterumque, quem adducit Eusebius, et post illum Nicephorus Callistus, et quidem ita ut liquido appareat fraude nulla insertos esse: deprehendere est exprima Petri epistola deprompta haud pauca, quae idem Eusebius notaverat: deprehendere denique est illud omne, quod Photius, accuratissimus librorum censor, in lecta Polycarpi epistola animadverterat, multis nimirum refertam admonitionibus, [gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] , quodque in ea dicat auctor se Ignatii epistolas ad Pbilippenses misisse, petereque ab illis edoceri si quid de eo inaudiant. Horum inquam omnium desideratur nihil. Adhoc ipsum Epistolae exordium ostendit, scriptam illam, quo tempore non unius exsortis Episcopi in manu Ecclesiae erat administratio, sed communi Presbyterorum consilio et auctoritate omnia regerentur: quod non diu post Polycarpum mutavit. Sed et videre est damnata placita Marcionis de carne et passione Christi, resurrectione item et judiclo mortuorum, illamque adeo solennem et uni illi martyri propriam derestationem, qua obviam sibi Romae factum Marcionem exceptum a Polycarpo, [gap: Greek word(s)] , memorat Irenaeus. Ex adverso, quibus Flacius eumque secuti alij dubiam reddere Epistolam illam tentavere, talia sunt ut in commodum [gap: Greek word(s)] referre nequeas quamvis coneris. Simplicitas certe dictionis et inelaboratus sermo, quae illi causantur, arguunt potius Apostolicam aetatem scriptionemque: ut quae uni illi tempestati et solis Apostolis corumque discipulis familiaria fuerint.
Par ratio est Clementinae illius epistolae ad Corinthios, quam ex vetustissimo Alexandrino codice nobis non adeo pridem Patritius Junius Vir Clariss. communicavit, et tu hodie ex Londinensi exprimis, Etiam hîc enim invenire est, quae cum de illa tum ex illa Veteres omnes prodiderunt. Observamus sane et [gap: Greek word(s)] Corinthi ortam inter fratres, progressam nimirum ad vim et bellum sive duella: et Romanae Ecclesiae non autem unius Clementis nomine exaratas literas; casque ad pacem et concordiam Corinthios flectentes, memorantesque eorum fidem quam recenter ab Apostolis acceperant; plane quemadmodum epistolam illam lauda vit S. Irenaeus. Leguntur etiam hîc, quae de Patre Deo in Epistola docuisse Clementem, refert idem martyr sanctissimus.
Quae Clemens Alexandrinus et Origenes ex illa epistola proferunt, verbis totidem in nostra reperiuntur, et quidem ita ut ibi nata dixeris non autem dolosa manu introducta. Eusebius quoque prodit, dissidio apud Corinthios orto scriptam a Clemente nostro epistolam, [gap: Greek word(s)] ; aut ut alibi loquitur, [gap: Greek word(s)] : eamque dictionis charactere et sententijs cum Epistola ad Hebraeos plurimum convenire: quae omnia hîc luculentissime apparent. Qualem vero epistolam illam Eusebius, talem et S. Hieronymus eam nobis descripsit: ut proinde nostra haec ab illa quae Hieronymo ad manum fuit, nihil abeat. Sed et quae idem S. Hieronym us semel iterumque ex epistola in medium adfert, haud in nostra desiderantur: perinde ut hic reperitur etiam illa phoenicis commemoratio, quam ex Clementis epistola producit Cyrillus Hierosolymitanus. Omni ex parte quoque nostra haec respondet illi descriptioni quam Photius in Bibliotheca habet: argumento videlicet, dictione, et doctrina de mundis trans oceanum, de phaenice et de Christi persona. Tantum deest fortassis, quod S. Justinus martyr, sive quis alius auctor Responsion. ad Grthodox. ex epistola illa refert, quodque ceu Clementi dictum laudat Basilius ad Amphilochium. Verum non est quod propterea sequius suspicemur, cum quatuor integra folia nobis deesse, testetur is cui editionem primam debemus Patricius Junius, et Basilius (vel alius libri illius scriptor) illa sua ex hac epistola forte non prompserit. Nihil sane ex omni antiquitate produxeris de Clementis illa germana epistola, quod merito quem fecerit de nostrâ dubitare.
Jam vero cum cura nostram hanc legenti nihil occurrit fucati aut subdoli; et tamen omnia referunt plane Apostolica tempora, charactere scribendi, et doctrina ipsa. Quod firmo est argumento, saltim ex illo aevo ad nos epistolam illam
pervenisse, etsi de auctore forte non constaret. Sermo sane is est qualem summus criticus Photius judicavit, [gap: Greek word(s)] : extra autem primum illud Ecclesiae aevum frustra formam illam scribendi quaesieris. Sic quod epistola Romanae Ecclesiae, non vero Episcopi et Presbyterorum aut Episcopi solius, nomine exarata sit, alteri aetati quam soli Apostolicae non convenit: paulatim crescente auctoritate primum collegij presbyteralis, inde unius Episcopi, et sensim a curatione sacrarum rerum semoto populo. Sequens etiam aevum longe sublimius de persona Christi locutum est: cum hîc non fere alia reperias, quam illa quibus S. Paulus est usus. Videre praeterea hîc est in ordine hierarchico numerari, non alios quam Episcopos et Diaconos, Episcopi nomine omnes presbyteros comprehendente, et promiscuo tum etiam usu vocum Presbyteri et Episcopi: secus quam infra Apostolica et Apostolicis viciniora tempora obtinuit. Huic uni aetati etiam congrua est sacrisiciorum celebratio in Hierosolymitano templo, cujus haec epistola saltim videtur meminisse; nec enim id certo asseruerim. Quid? quod Petrus et Paulus Apostoli hîc numerentur inter athletas proximos, et illius aevi generosa exempla: quodque effusio Spiritus Sancti pag. 3. et ab Apostolis constituti pag. 56 ceu res illius temporis memorentur. Multa alia non simulatae vetustatis indicia congessit Hugo Grotius vir summus epistola quadam ad Hieronymum Bignonium (in libro Epistolar, ad Gallos est CLIV) quae non possum non probare: nisi in eo erraverit ille [gap: Greek word(s)] , quod neget Clementem aliquid ex Evangelijs quae appellamus adduxisse, cum tamen ex S. Lucae cap. VI verba Domini nostri sint repetita. Satis vero vel illa a nobis allata sunt paria vindicandae suae dignitati illi nostrae Epistolae: eoque nihil attinet plura in confirmationem nunc producere. Et sane Tibi
quidem, mi Madere, fortasse satis est id, quod nemine adversante omnes omnino, penes quos hodie criticae regnum est, epistolam hanc ut germanam admittant. Quidni enim tuto sequaris hac in re Grotios, Salmasios, Calixtos, Horneios, Vossios, Rivetos, Blondellos, Seldenos, Petavios, Patricios, aliosque censores librorum exactissimos? praesertim si nemo doctior dissentiat, ut heic dissentit quod sciam nemo.
Loquor vero, uti novisti, tantum de Epistola illa prolixiore ad Corinthios, non de altera ista, cujus fragmentum itidem publicavit Patricius ille Junius. Quanquam et hanc existimem esse illam Photio lectam, imo illam cujus Eusebius Hieronymus et alij meminerunt, ut Ciementi quidem auctori tributae, sed perperam. Utique enim in hoc ipso fragmento deprehendas quod Photius notavit, nempe [gap: Greek word(s)] . Solam nimirum illam primam cum omni antiquitate germanam agnosco: alteram non item, etsi sit vetusta, et longe melioris notae atque sunt illae quae vulgo apud Latinos Clementis nomine circumferuntur. Et vero non nisi unicam a Clemente epistolam profectam esse, reliqua autem omnia, quae sive Constitutionum Apostolicarum sive Recognitionum sive Epistolarum nomine veniunt, mentiri auctorem, vel illud unum pro sufficiente est argumento, quod S. Irenaeus non nisi unicam illam laudet in veritatis catholicae testimonium, dum studiose oppugnat haereses Episcoporum Romanorum consensu. Imo tanti est roboris illa lrenaei commendatio, ut par sit reliquorum etiam Episcoporum Romanor um ejus aevi epistolis, quas Isidorus Mercator edidit, falsi convincendis. Quod ulcus tangere non est hujus instituti.
Ut redeam igitur ad epistolae hujus meae initium: laudabilem profecto operam praestas bono publico, Vir Doctissime, aurea illa primitivae Ecclesiae monumenta, rariora inventu
hisce in oris et paucis lecta, nostris typis publicans. Non possum sane ego non tibi auctor esse, in illo instituto strenue pergendi. Ejusmodi utique scripta volvere, longe praestabilius utiliusque est, quam rixosis, imo contumeliosis, libellis legendis tempus terere: quales haec nostra aetas aeterna cum infamia edit passim plurimos.
Vale mi Madere et salve plurimum. Helmestadij in Acad. Julia M DCC LIV. VI Kal. Decembr.
QUae Romanam Ecclesiam septuaginta jam amplius annos multum exagitavit de auxilijs divinae gratiae et libero hominis arbitrio contro versia, illa quemadmodum sese habuerit, donec, quod Cornelius Jansenius, gente Batavus, munere primum Theologus Lovaniensis inde Episcopus Iprensis, conscripserat Augustini titulo opus, altero post auctoris obitum anno, Liberto Fromondo curante, Lovanij ac Parisiis ante hosce quatuordecim annos ederetur, et gliscens certamen quasi in aciem prodiret, memorantem ipsum Belgij Primatem, Jansenij tamen partibus addictum, audivisti. Narravit idem, Augustinum illum a quammultis quidem summo cum applausu exceptum, ab Urbano IIX tamen proscriptum esse: quique hinc in Gallia cumprimis et Belgio motus orti sint. Edita autem bis est aspera ejusmodi Ponrificis Bulla, semel anno seculi hujus quadragesimo primo Kal. Aug. iterum sequente anno pridie Nonas Martij: quarum posterior illa est cujus promulgationem, adductis multis
rationibus, libello hoc dissuadet consultus ab Hispaniae Rege Belgij ille primas. Longe majores autem ipsamet haec dissuasio turbas in Romana Curia excitavit. Cum enim Hispanus rebus suis non nihil afflictis Pontificium favorem unice crederet expedire, ac proinde cum damno etiam juris sui in promulgationem Bullae consensisset, tantum nihilominus tamen apud Belgas Praesulis hujus aliorumque valuisset auctoritas, ut cognita Regis voluntate Belgae ad promulgationem quidem Vrbanianae Bullae, sed veteriritu, salvo majorum more, et secundum regionis privilegia procederent, emisso insuper edicto Regis, quo turbantibus publicam tranquillitatem tam clericis quam laicis condignae poenae irrogabantur: usque adeo aegre id tulere Romanae Curiae proceres, ut Protestatione typis emissa auctoritatem Regiam sugillare, inde Pontificio Brevi tempestatem in optimum Archiducem convertere non contenti, ipsum Belgij Primatem et Seniorem ejus Coepiscopum, quod non satis accepta Romanis auribus admiscuissent de Bullae Urbanianae publicatione sententiam dicentes, Romam in jus vocare, atque ad caussam dicendam severis et antehac inauditis mandatis urgere non dubitaverint. Nec tamen Curiam doctrinae Jansenianae negotium adeo momordit, quam quod Bulla Urbaniana per singulas dioeceses et nonnisi addito Regio Placito promulgata esset; cum illa credi vellet, publicationem novarum constitutionum Papalium, Romae si illa fiat in Acie Campi Florae, solam sufficere obligandis mortalibus. Is Curiae insolens conatus occasionem dedit conscribendis duobus longe doctissimis opusculis, quorum alteri titulus, Defensio Belgarum contra evocationes et peregrina judicia: alteri, Jus Belgarum circa Bullarum Pontificiarum receptionem: utriusque evulgationem debemus industriae viri eximij Numae Sedulij. Et vero in solos Belgas adeo saevitum est, cum tamen in Gallia nihilo reverentius habita fuerit Vrbaniana illa Bulla,
majore parte cum Episcoporum Regni illius tum Sorbonae sociorum Jansenianis sententijs favente, licetque haud alio quam illo Belgico ritu Papales Bullas Gallia soleat recipere. Quod tamen nemo mirabitur, gnarus morum Curiae: insestam scil. maxime illam esse ijs quieam metuunt, in alios perquam clementem et indulgentem, ut quae fama et hominum patientia potissimum canstet, ceu quondam ingenue est fassus Cardinalis Sanctacrucius. Excepit vero Urbanianam illam Bullam superiore anno alia Innocentij, quinque propositiones ex Jansenij libro excerptas condemnans.
Nolo de re ipsa verba nunc facere. Satis mihi est si, Lector, ex negotio hoc discas: primum, perperam vulgo credi, in Romana Ecclesia omnia esse pacata, et dissidijs solos Protestantium coetus laborare, cum et Janseniani et Jesuitae alijque Moliniani variarum haereseon hactenus sese mutuo postulaverint, et quidem intra hosce quatuordecim annos libellis tantum non infinitis: Secundo, etiamnum operam dare Curiam Romanam unice, ut in Fidei litibus Pontifex arbiter infallibilis habeatur: Tertio, longe tamen aliter esse animatos perquammultos in ipsa illa Romana Ecclesia, magnates certe plaerosque a servili Paparum cultu multum alienos esse. Quibus quarto hoc etiam merito addas: vel hinc apparere, quam misera sit sub Papali dominio viventium conditio: quippe quibus aut colluctandum perpetuo sit cum Curia, aut ex ejus nutu vivendum sentiendumque. Et sane quamvis multum reluctati hactenus sint Belgae, manus tamen dare Pontifici sensim indubie cogentur: ut qui per Nuncium suum, Abbatem S. Anastasiae, dudum hoc in Belgio jam egerit, ut nemo ad officia Ecclesiastica, et Secularia et Regularia quae appellant, admittatur, nisi in Urbanianam Bullam juraverit Jansenio damnato. Quo movendis hominum animis robustius argumentum haud temere reperias.
QUae tibi nunc exhibetur Starovolscianae Poloniae editio, Lector optime, illa expressa quidem est ex ista, quae ante hosce quatuor annos, curâ Georgij Forstneri Gedani in Prussia in lucem prodiit; innumeris tamen locis emendatior est, atque ad usum civilem aptior: locupletior quoque, saltim ob indicem et mappas, quae maxime desiderabantur in libello chorographici praecipue argumenti. Auctorem ipsum Polonum esse, palam est. Ipsius autem viri doctrinam et mores non patiuntur nos ignorare praeter hunc libellum, etiam alia illius nonnulla, Eques praesertim Polonicus, Elogia bellicâ virtute illustrium Polonorum, et Hecatontas scriptorum Polonicorum: in quibus Latina eloquentia, prudentia, studium libertatis, amor patriae, odium Protestantium immane, perinde ut Romanensium sacrorum inconsulta veneratio, nusquam pene non elucent.
Hunc libellum initio quidem conscripsit auctor Rege adhuc Sigismundo: at passim interpolavit, quo tempore Polonis Rex praefuit Uladislaus, anno circiter seculi hujus quadragesimo. Quare interdum multa turbata sunt: (utpote quum rerum status passim mutaverit paucos intra annos) libellus vero nunc Sigismundi nunc Uladislai tempora referat: et quidem posteriora haec interdum non expunctis prioribus; auctoris ipsius incuria, an culpa librarij, incertum. Occupatur porro libellus potissimum quidem [gap: Greek word(s)] omnium Polonici regni, quod sane amplissimum est, regionum provinciarumque; idque adeo argumentum ita plane
pariter nitideque exsequitur, ut aliorum industriam longe superaverit. Attingit vero etiam alia quammulta quae ad rempublicam attinent, non minore felicitate. Nam et praecla... ...stit [reading uncertain: print faded] saltim de plerisque; et sine fuco sententiam promit in publicum; quorum alterum prudentis, alterum generosi est animi. Ipsa sane etiam reipubl. patriae vitia usque adeo non dissimulat, ut nisi illa jam tum nimium quantum in universi orbis conscientiam venissent, possit videri peccasse in patriam isthac propalatione. Nec vero arcana civitatis mala fas est nudare: tegenda illa sunt, pallianda, etiam purpurisso nonnunquam fucanda, si res ferat. Quorum nihil tamen patitur historia, nudam quippe veritatem professa: in jam apertis quoque reipubl, vitijs id conari, ridiculum est. Infestus auctoris in Protestantes animus (quem cui scholae debeamus, haud temere quem fugit) saepenumero judicium, caeterasatis exquisitum, transversum rapit, ac linguam foedâ deturpat maledicentia. Quam iniquus sane sit in Rigam Livoniae metropolin, vel exuno Paulo Piasecio discas, etsi et hic Romana sacra amplexus sit, imo suae gentis Episcopum egerit. Non tango hominis ulcera reliqua: quum hoc unum satis ostendat, quam ille in similibus nihil mereatur sidei. Et vero alijs quoque in libris suis perinde futili maledicentia in Protestantes injurius est. Quam intoleranda enim illa sunt convitia, quibus tanquam gemmis Hecatontadem suam illustravit! dum Lutherum lutulenti subulci! Melanchthonem Pomeranum aliosque, nunc coenosorum VVittenbergensium porcorum, nunc lutulenti Saxonicorum porcorum gregis, nunc lenonum Saxonicorum, nunc perditorum ac perfido rum hominum, alijs que ex trivio petitis contumelijs incessit. Caeterum in omnes quoque Germanos quam sit animo maligno, imo quam contemptim tantûm non omnes populo exteros prae suis Polonis habeat, vel hic ipse libellus loquitur. [reading uncertain: print blotted]
Non est tamen, quod illa nos moveant, quo minus auctorem in praeclarorum scriptorum censum recipiamus; imo quo minus hunc libellum annumeremus melioribus rerumpublcar. descriptionibus, Nec vero ille pretio suo fraudandus est propterea, quoniam naevis istis sit deformis; perinde ut nec ideo meretur rejici, quandoquidem reipubl. Polonicae omnia non est persecutus. Nam hoc quidem ipsi commune est cum omnibus rerumpublicarum vulgatis hactenus descriptoribus: quorum tamen nonnnulli laudem sibi aeternam jure sunt hinc consequuti. Multa scilicet pertinent ad plenam reipubl. alicujus notitiam: id quod libro de Civili Prudentia pluribus docemus: illorum autem nonnulla haud fas est vulgare: alia occultiora sunt, quam ut facile possis assequi, quorum proinde silentium per injuriam cui vertas vitio. Quin tamen longe uberiora et licuisset et potuisset et debuisset de Polonica republ. Starovolscius dicere, haud diffitemur; eoque ab omni illum culpa vacuum non pronunciaverimus. Majore sane industria locum hunc tractavit Martimus Cromerus, scriptor cum antiquitate comparandus. Vel ideo tamen Starovolscium Cromero ipsi praetuleris, quod hic doceat nos recentissima, quaeque adeo hodie magis ex usu sunt: ille vero ea tradat, quorum pars eximia in desuctudinem jam abiit. Ut solent respubl. pleraeque perpetuo quasi motu agitari, nec unquam stabili pede consistere; etsi corundem vocabulorum inanis species imprudentibus illudat.
Non unâ autem ratione poterit nunc Starovolscius prodesse in publicum. Nec enim non quivis civilium rerum curiosior observator desiderabit scire causam lapsus illius, quonunc fere concidit, illa hactenus robustissimis annumerata Polonica respublica. Illam vero quasi oculis spectandam exhibet hic libellus, interim dum describit vires, opes, militiam, et regimen
Polonicum. In hunc scilicet modum habentibus sese alicujus civitatis rebus, fieri non potest, ut vel salus ipsa eam conservet; tantum abest ut non concidat respubl. si quo graviore malo praeter solitum afficiatur. Simul autem isthoc exemplo alij ad res suas cautius meliusque instituendas excitari poterunt: ac proinde ex Starovolscio discere omnibus in proclivi erit, quae fugienda et vitanda sint sibi rebusque publicis suis, nisi parem cum Polonis fortunam velint experiri. Taceo nunc, quod ipsa Poloniae vicinitas merito saltim omnes illos, qui ad clavum Imperij sedent, ad reipubl. vicinae notitiam invitet: quum non satis sit ad id, ut civitati alicui exacte consulas, res domesticas novisse, verum ad omnes etiam alias, quibuscum potest commercij aliquid intercedere, veniat respiciendum. Quidquid vero hujus sit, neminem lectionis et operae in Statovolscium impensae unquam paenitebit.
NOn nuper demum sed jam annos integros amplius quinquaginta sex, armis inter sese concertavere duo validi populi, Sueci Polonique. Ea vero diuturnitate hoc effectum est, ut hodie quidem fere ignorentur tantorum bellorum primae caussae: praesertim quum in remota et peregrina inquirere grave ac molestum, etsi judicare de ijs prout affectus movet, perquam multis promptum sit ac familiare. At vero nemo prudens non aut suspendit judicium, aut non nisi sedulo et accurate expensis omnibus judicat. Certe vel in lite
de casa rustica non admiseris temere judicem, qui pronunciare ausit partium rationibus utr nque non auditis, imo non cum cura disquisitis. Quanto minus ferendi sunt temerarij illi censores earum quae inter Regna et populos intercedunt contentionum! Quum hodie igitur diuturna illa inter Suecos Polonosque controversia usque adeo in aciem quasi producta sit, ut universum pene orbem commoveat, et in omnium incurrat judicia, operae videtur pretium, proferre in medium saltim potiora quaeque rei isti arbitrandae idonea. Potiora in quam. Sunt enim complura hinc inde et scripta et edita: verum illorum nonnulla satius est aeternis tenebris involvi; alia lectu non indigna sunt, imo interest, ut legantut attamen denuo publicare onerosum nonnihil fuerit, non est sane necessarium. Inter ea vero, quae pro Suecorum causâ prodierunt hactenus in lucem, mihi quidem nihil visum est, quod comparari mereatur cum hoc opusculo; si videas accuratam brevitatem cum rationum pondere simul et argumenti amplitudine conjunctam: utpote quum alia plaeraque vel non omnia attingant, vel a rationibus aptis non satis idonea, vel denique diffusa tractandi ratione lectori nonnihil occupatiori molesta sint. Et vero edidi libellum Auctor ante hosce annos quatuor, quum secunda vice de pace inter Suecos Polonosque componenda Lybecae ageretur: conscripsit autem anno priore, quo tempore prima habebatur eodem loci de pace congressio. Voluit tamen non nisi initialibus nominis sui literis Auctor innotescere: interest vero nomen integrum haud ignorari, eoque a me iteratae huic editioni est additum. Neque vero est hodie quidem, quare vel invidiae vel odio declinando Auctor latere amplius debeat: multo minus pudere illum jure potest tam eruditi libelli Me certe in laudando illo nihil dedisse amori, quo Virum longe eximium, doctrinae virtutis et industriae singularis,
ut et quod gnavum auditorem iillum in hac Julia habuerim, nomine prosequor: ipsemet libellus satis testabitur. Tria nimirum sunt, quae in ejusmodi scriptis omne punctum merentur: provocatio ad leges et jura controversiis liberorum populorum judicandis idoneas: facti aut gestarum rerum ex testimonij monumentis et tabulis fidelibus instituta recensio: et denique expensio accurata facti ad legum illarum normam. Exegit igitur omnia Auctor ad leges illas, quas ipsa rerum natura sanxit aut moratiorum gentium consensio instituit: quibus solis liberi populi, quales Sueci ac Poloni sunt, merito obligantur. In controversia porro, quae inter Regem Sigismundum et Suedici Regni proceres intercessit, provocavit adhaec prudenter ad instituta et consuetudines Suecorum Regno proprias. Atque adeo caute vitavit illum vulgo receptum errorem, ejusmodi gentium lites ad unius populi Romani dudum extincti, uniusque adeo longe a nostrjs diversissimae civitatis, jura examinandi. Praesertim cum neutra gens Romana ist haec vel in fora sua admiserit, imo illa de Principe legibus soluto, tanquam carmina servitutis (verba sunt Stanislai Orichovij Poloni) ex omni felice republica censeat eliminanda. Narrationem gestarum rerum fide et industriâ praeclarâ itidem expressit Auctor ex optimis quibusque monumentis: usus in id familiari opera magni sane viri, Regni Suedici Legati et Senatoris Joannis Adeleri Salvij, cujus summam gerendarum rerum peritiam orbis admiratus est, ipse amicitiam sancte mecum cultam grata semper mente recordabor. Bene an secus omnia in libello disputata sint, nolo ego nunc definire, sed tuo, Lector, judicio integrum relin quere. Nisi tamen vehementer fallor, audeo mihi promittere saltim in plaerisque tuam assensionem. Est autem inter controversias hasce, tempore quidem prima illa de Aestiae possessione: gravitate vero maxima, quae de ipsiusmet
Regni Suedici imperio, inter Regni illius incolas et Sigismundum ejusque filios Poloniae Reges primario, donec auxilijs ferendis suam illam fecere Polonorum quoque optimates, jam pene sexaginta annos viguit contentio. Quapropter huic jure auctor primum locum dedit. Quae de Livonia (nobilissima heu nuper Imperij Germanici provincia!) vertitur lis, bello jam fervente demum nata est. Recentissimam dixeris de utriusque Regni praerogativa quaestionem: nisi quod jam tum in Basileensi Concilio acriter Regni Suedici dignitatem adversus omnes tutatus sit Nicolaus Ravallus Archiepiscopus Upsaliensis: cujus eruditam nobis orationem conservavit Johannes Magnus histor. Gothicael. 16. Ut proinde et justus ordo sic satis recte in libello hoc sit observatus. Unum non possum dissimulare: perperam Polonis credidisse auctorem, quod jam ab Ottone III Imperatore regiam coronam Polonia acceperit, quâ sit usa usque ad Gregorij VH Papae interdictum: id enim fabulose tradi, nosjam evicimus cap. 18 operis de Finibus Imperij Germanici: ostendentes Poloniam sero admodum jugum Germanici Imperij excussisse. Quod ad dignitatem Regno Suecico contra Polonos asserendam facit plurimum.
ECce [correction of the transcriber; in the print EEce] tibi, lector, recusum denuo libellum, qui justificas Armorum Suecicorum in Polonos caussas, publica auctoritate jam tum Stetini editus, exhibet: ut et exemplum literarum cum earum quas ad S. Caesar. Majestatem Serenissimus ac Potenrissimus Rex Carolus Gustavus eodem de argumento
perscripsit, tum quibus Illustriss. Suecici Regni Senatores questi de injurijs, ad seria pacis consilia Senatores Polonicos, re ad huc integra, flectere studuetunt: quorum utrumque seorsim itidem alibi typis est publicatum. Conjunctim enim haec legi interest, ut alterum alteri lucem affulgeat, donec majore opere, quod fiet propediem, omnis haec caussa plene illustretur. Percellunt scilicet non Europam duntaxat, sed orbem pene universum, haec inclyti Suecorum populi arma, inusitati fulminis modo; gaudentibus alijs, alijs invidentibus, alijs sibi metuentibus, alijs plurimum dolentibus: prudenter itaque data opera est, ut sub initia statim justae tanti belli caussae omni quasi orbi saltim brevi tabula proderentur, in grandioris libri antecessum. Et vero justitiâ armorum perceptâ, habent quare merito plus solito gaudeant amici, quare serio culpam suam doleant victi, quare inani se metu solvant innoxij sed meticulosi, quare iniquitatis damnent invidiam suam ambitiosi, quare denique temperent sibi a similibus injurijs improbi. Usque adeo scilicet magnam in omnem partem vim habet, si non ipse tantum justitiae armorum tuorum tibi sis probe conscius, sed benigna quoque sit aequi cujusvis judicis sententia. Nec enim vetus illud nunc adducam:
Frangit et attollit vires in milite caussa:quoniam venalium corporum, quibus hodie pessimo more magnam partem constat militia, rara isthaec cura est. Absit vero, ut saltim Christiani populi armis sua justitia desit: utpote quâ rem otâ quid aliud sint bella quam magna et immania latrocinia propterea pejora quod decretis publicis suffulta? Ipsimet sane olim Romani, non perinde atque nos divinitus instituti, ideo felicia esse bella sua, quia justa essent praese ferebant, nec tam exitu eoram quod vincerent, quam principiis, quod non sine eausa susciperent, gloriabantur. Quod Rhodios ex vero affirmasse, indicant, quae etiamnum supersunt juris fecialis sacrae reliquiae.
Turpe autem fuerit, Christianum populum pietate et morum honestate ab aliquo gentili superari.
MAGNVM est nomen Prudentiae Juris et ingens apud omnes gloria. Si rem ipsam vero spectemus, non unum quid sed multiplex variumque isthac voce usurpatur; idqueuc adeo inter se diversum, ut de nonnullis fortassis haud injuria dubites, num tanti nominis mensuram adimpleant. Enim vero nulla gens, civitas nulla, imo nulla omnino societas, quamvis exigua atque ex liominibus pretij contempti conflata, reperitur aut esse potest, cui non sint jura et leges. Quae jura proinde numero sunt infinita, quem admodum et coetus ejusmodi civiles numero nullo queunt comprehendi. Has leges vero inter cumprimis celeberrimâ dudum fuerunt famâ, apud Judaeos quidem non illae duntaxat quas per Mosen, Deus ipsi Isra elitico populo promulgavis, sed etiam (et praecipue quidem) quas magistri Judaeorum, tanquam a Mose arcanâ traditione acceptas, falso quidem et inepte, venditantes tamen, processu temporis in grande unum volumen Mischnae et Gemarae compegere: in Europa autem tantum non universâ, cum illae quas Justiniani Romanorum quondam, magni sane Imperatoris, auspicijs et jussu, vasto
itidem volumine Tribonianus est complexus, tum quas Romani Pontifices proximis aliquot seculis ediderunt, mole et varietate caeteris haud impares. Etsi autem harum legum praecipua hodie passim sit auctoritas atque existimatio, ac proinde harum cognitio dignitate prima sit: cum tamen et reliquarum Legum in suis civitatibus, quarum sunt in usum conditae, haud minor sit vis, illarum quoque notitia parilem ferme, saltim in singulis rebuspublicis, locum soleat invenire. Eo tamen discrimine, quod ubi leges sunt paucae et intellectu faciles, non ea Peritorum juris auctoritas esse possit, quanta est alibi, ubi prae copia et obscuritate leges in paucorum notitiam perveniunt; utpote quum hi eo ipso legum pene fiant domini.
Caeterum et illarum, quae singulis civitatibus propriae sunt, Legum cognitio varijs sese modis habere solet. Primum enim, cum ipsum cujusque civitatis jus, aliud sit Publicum, aliud Privatum: est quidem interdum ut utriusque juris peritiam quis teneat, interdum tamen abest altera; nec minus tamen illa in vulgus audit peritiae juris splendido cognomento. Romani sane olim privati juris solitaria cognitio isthoc titulo fuit plaerumque venditata. Unde Antonium, virum magnum, Cicero ita disserentem producit: Si quaereretur, quis nam Jurisconsultus vere nominaretur? eum dicerem, qui Legum et Consuetudinis ejus qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum, et ad agendum, peritus esset. Pauci sane tum fuere ad exemplum Atteij Capitonis compositi, quem Gellius, publici privatique juris peritissimum nuncupavit. Nec vero non hodieque idem obtinet, idque moribus Europae tantum non universae. Quoniam vero omnes inter populorum Leges primâ dudum famâ fuerint Romanae, et quidem Justinianeae, usque adeo ut hae Civilis juris nomen prae alijs per excellentiam adeptaesint; hinc secundo has Justinianeas novisse, id praesertim,
esse Juscivile tenere, existimatur. Et tamen multum id abest a peritia juris illius, quod in civitate quavis hodie obtinet. Nec enim Justinianeum illud jus usquam terrarum, nisi aliqua sui parte et quidem exigua, vim legis amplius habet. Alicubi nullum illi pretium est. Ubivis statuta et consuetudines domesticae praevalent; et rebuspublicis libera est potestas jus illud vel de novo acceptandi, vel rejiciendi etsi jam quadantenus receptum. Eoque nec ipse Tribonianus hodie quidem sit idoneus in ulla civitate jus dicere secundum leges. Perinde atque observare passim est, quamvis peritissimos juris illius, ipsi pares Cujacio, in foris nostris exiguum admodum posse, sive agendae causae fuerint sive judicandae. Haeret porro legum illarum singularium peritia, interdum in nuda cognitione sensus legum. Ut nimirum intelligas duntaxat, quid Legibus sit sancitum, quidque adeo illae sibi velint. Est vero et illud scire haud levis operae; tum praesertim, quando leges sunt vetustae, et prae nimia quadam copia aut vere aut certe in speciem inter sese dissident. Id quod usu venit praecipue circa Romanas leges; illas etiam quas Justiniani cura accepimus. In sola sane earum mente exponendâ laboraverunt plurimi: prae alijs vero pretium operae fecerunt eximij isti, Cujacij, Balduini, Pithoei, Fabri, Gothofredi, Fabrotti, et si qui alij Romanarum rerum veterum notitiam accuratam ad hoc Romani juris studium attulerunt. Perinde atque illis adminiculis destituti, vix est, ut integri quidem legum illarum Corporis: (nam de quibusdam legibus, quarum maximus est usus, non equidem id dixerim) plenum intellectum assequantur. Ea sane est et dissicultas et prolixitas studij hujus, ut qui huic animum appulerunt, ipsum fori usum plaerumque negligant, imo ad judicia causarum inidonei pene reddantur, nisi vel ampla ingenij capacitas eos erigat, vel nonnihil ipsi remittant ab isthac cura. Caeterum plaerumque
haec legum cognitio comitem habet solertiam, quâ causae ad leges tanquam normam possunt exigi. Et vero in id potissimum solet peritia isthaec comparari; ut nimirum vel possis judicare controversias quasque civium, vel illis patrocinari ad legum praescriptum. Plane autem posterior illa solertia a legum peritiâ strictim ita dictâ (etsi uno communi nomine vulgo veniat) multum diversa est. Nam omnis quidem civilis ac forensis contentio est de eo, quod contra leges ab aliquo actum creditur; attamen potissimum versatur in ijs dubitationibus: factum sit quidpiam ab illo qui accusatur nec ne, et si factum, sponte an invite, si sponte an deliberato consilio an repentino aliquo animi motu; si invite an per ignorantiam, eamque aut vincibilem aut invincibilem, an vero per violentiam. Quae quatenus verisimiliter queant persuaderi, Rhetoricae, quatenus autem certis argumentis judicanda sint, ejus peritiae est quae in judice postulatur. Ut ad causas sive agendas sive arbitrandas tum demum legum cognitio sit necessaria, quando jam deijs, quae diximus, constat. Sola nimirum superstite quaestione: utrum consentaneum fuerit legibus nec ne id quod est factum. Et vero hanc obrationem, apud Graecos pariter et Romanos (in quibus olim primo omnium causidicina in artem redacta est) illi qui egerunt in foro causas, raro legum sibi peritiam comparavere, contenti in dubiis Jurisconsultum aliquem, (quorum nemo tum egit causas) adiisse. Adhoc solet plerumque, etiam illa ad forensem usum composita legum peritia absolvi, non attento, num lex bene an secus lata sit. Imo vero ea in vulgus obtinet sententia: non esse fas rationem et commoda legum quaerere; utque liceat, inveniri tamen non posse; certe operam esse inanem. Quod verum sit nec ne, nunc haud definio. Caussas legum vulgo ignorari, et tamen illas qui ignorant Peritos ac Consultos imo Prudentes legum existimari, palam est. Posse
tamen etiam rationes usumque legum haud ignorari, et illam scientiam cumprimis laudem mereri perfectae latarum legum prudentiae; non difficile adeo est perspectu.
Enim vero fatemur quidem et nos, verissimum esse Juliani JCti illud: non omnium quae a majoribus constituta sunt ratio reddi potest: si rationis voce intelligas, id quod primam ferendae legi occasionem dedit. Quî enim assequamur illa omnia, praesertim si lex sit vetusta, et gestarum in republica rerum nulla in vulgus suppetant monumenta? Attamen et illa primordia legum novisse, quin plurimum faciat ad veram legum intelligentiam, quantum arbitror, vacat dubio. Certe ad legum aliquot Romanarum interpretationem Franciscus Balduinus, (is enim nisi fallor princeps id vidit) cumprimis vero Jacobus Gothofredus V. V. C. C. plurimum lucis ex historia temporum, quibus leges fuere olim latae, attulerunt. Et huc pertinet Wolfgangi Freymonij labor in conficiendo Indice Constitutionum Imperatoriatum, (quae prae alijs legibus Romanos [gap: Greek word(s)] sunt, imo [gap: Greek word(s)] ) ad temporum seriem dispositarum. Imo collimaverunt isthuc, qui Romanorum Jurisconsultorum veterum illa fragmenta, unde Pandectae Justinianeae constructae sunt, in libros quosque suos postliminio revocarunt. Quos inter eminent Indicibus editis Antonius Augustinus et Jacobus Labittus. Nam et ita in conspectum quodam modo venit, qua occasione quove sensu plaeraque illorum jurium, quae in Pandectis nunc lacera et disjecta visuntur, olim ab auctoribus suis scripta ac pronunciata fuerint. Sed et illis, qui Leges duodecim Tabularum, aliasque antiquas Romanorum juris constitutiones, cumprimis vero qui Edictum perpetuum restituere sunt annisi, eadem videtur mens fuisse. Ut nimirum, quoniam Pandectae sunt conflarae ex fragmentis illorum scriptorum, qui cum primis ad Leges illas veteres et Edictum perpetuum sunt commentati,
factâ collatione occasio dictorum eo rectius elucescat. Verum illa quidem interpretandi Juris Romani diligentia saltim sententiae Justiniani non satis convenit. Utpote qui ista interpretationis adminicula omnia partim aboleverit, praefationibus Constitutionum praecisis, et obscuris multumque disjunctis librorum Juridicorum veterum fragmentis in centonem conjectis; partim incerta reddiderit, sub antiquis librorum auctorum annorumque inscriptionibus, pluribus novis Caesarea sua potestate editis: in universum quoque nihil ab sese cautum voluerit amplius veterum illorum JCtorum aut Caesarum censeri, sed sua. Quod exemplum in Basilicis promulgandis alij Caesares secuti, quicquid illorum (ut ita dicam) adminiculorum in Justinianeo Corpore superfuit, totum abjecerunt. Bene an secus vel a Justiniano vel ab alijs id actum sit, jam non disputo. Id patet, illam interpretandi Juris Justinianei rationem Justiniano ipsimet non probatam fuisse. Liquetetiam, quod illa inquisitio in Legum Romanarum verum sensum, et rationem factae earum lationis, ad illam qua de nos jam loquimur Prudentiam juris nihil faciat. Hoc nimirum volumus: latarum legum omnium talem aliquam cognitionem posse accipi, ut sciamus, num latae leges, ante omnia aeterno illi et nobiscum nato juri, deinde et reipublicae alicujus usui, satis conveniant nec ne. Ad quae cognoscenda, parum praestat scire originem et occasionem factae lationis legum. Tum nempe duntaxat aliquid valet, quando expendere animus est usum latae legis ad tempora ejus prima: quam visetiam ad sensum legum accurate percipiendum, novisse illa omnium primordia, referat semper plurimum. Certe vehementer errant viri magni, inque his ipsemet Jacobus Gothofredus, qui in illa primordiorum (ut ita dicam) cognitione, veram accuratamque Romanarum Legum scientiam collocatam esse arbitrantur.
Est enim quidem illa praestabilis eruditio, quaeve paucissimis contingat; estque adeo illa, quâ olim videtur sese multum adeo commendasse, C. Plinij Secundi judicio, Titus Aristo Jurisconsultus: ab ea tamen quam modo tetigimus juris peritia immane quantum dissidet.
Posse vero talem aliquam acquiri, qualem nos ante indicavimus latarum legum cognitionem, non est quod dubitemus. Utique enim expendi omnia ad naturae jus queunt: nec reipublicae cujusvis singularis commoda atque incommoda novisse intellectus humani captum excedit. Ubi noveris igitur, et quid ipsa rerum natura quasi sanxerit, et quid exigat uniuscujusque reipublicae ratio, poteris utique latarum legum examen ejusmodi quale diximus in stituere, atque adeo talem tibi illarum scientiam comparare.
Et vero omnes inter species peritiae latarum legum, quas modo commemoravimus, haec maxime videtur elucere, et Prudentiae legum nomen promercri. Quis sane merito Prudentiae grande nomen dederit saltim illi legum peritiae, quae circa solum lati juris sensum haerescens inidonea est consulere humanae vitae? Tali autem peritia legum nonnullos esse instructos, jam audivimus. Non equidcm diffitebimur, etiam hanc peritiam mereri eximiam laudem: imo jam tum professi sumus, Romanarum legum talem peritiam non posse quem perfecte consequi sine magnae doctrinae subsidijs, ac proinde hactenus illam solos Cujacios et primae notae alios paucos assequutos esse. Si tamen dicendum quod res est, Philologica potius quaedam, sive, quod perinde est, Grammatica aut Historica haec legum est peritia quam Scientia, vel Ars, vel Prudentia justi et aequi civilis. Civilis cum ajo, intelligo tantum illud jus, quod in aliqua singulari obtinet civitate: nec enim nunc ago de eo, quod diversitate rerumpublicarum multiplex est et diversum. Et vero etsi illa quae plene
assecuta est omnia, quae in aliqua singulari republica hodie obtinent, possit civilis hodierni alicujus juris scientia aliquatenus dici, Romani tamen illius juris plenissima etiam cognitio non id nomen pari ratione meretur; quoniam illud jus nusquam terrarum omni ex parte reapse vim civilis legis retinet. Hujus certe perquam multa novisse perinde ferme est, atque leges Atticas aut Spartanas novisse: quod indicio maximo est, verum esse quod diximus, ejusmodi cognitionem esse historicam.
Longe ad vitam et communem usum est utilior illa recepti juris peritia, quae comitem habet juris ad facta applicandi facultatem. Imo illam qui fraudant Prudentiae titulo, injuriam profecto faciunt insignem peritia isthac instructis plurimis Jurisconsultis. Et vero cum Prudentia sit illa vis, quae circa humana occupatur bona, atque adeo quae id quod in vita utile est aut noxium assequi et consulere idonea est; quo merito Prudentiam non dixeris illam peritiam, quae et novit quid sit moribus atque institutis civitatis consentaneum (hoc est autem illud, quod in publicum est utile) et simul actus omnes civiles ad normam institurorum civilium arbitratur ac dirigit? Hoc omne vero praestat illa juris peritia quam nunc tangimus. Communis sane omnium gentium usus semper ejusmodi peritiam Prudentiae nomine decoravit. Non alia utique peritiâ fuerunt instructi olim Romanorum Jurisconsulti; quos tamen Prudentes juris appellatos esse ab omnibus, vacar controversia. De C. Aquilio Jurisconsulto ipsemet Cicero pronunciat: Ejus prudentiam populus Romanus in cavendo non in decipiendo perspexit. Jamdudum ante C. A lium catum h. e. cavendi prudentem Ennius cecinerat illo suo:
Egregie cordatus homo catus AEliu' Sextus.Tullius certe sapientiae quidem nomen immerito priscis illis
Romani juris peritis tribui censuit: Prudentiae autem ultro largitus est, illa etiam pro Muraena oratione, quâ Jurisconsultis istis iniquior fuisse creditur. Quid, quod illis peritiae hujus contemptoribus, cum Aristotelis voluerint haberi sectatores, ipsemet Aristoteles debuerit merito linguam temperare? Is videlicet ipse Aristoteles passim laudat [gap: Greek word(s)] peritiam Prudentiae cognomento: nec tamen aliam ille legum peritiam judici inesse debere existimavit, quam illam qua de nunc sermo est. Inepte sane Prudentiae titulus ideo denegatur huic peritiae, quod rationem juris nesciat. Ipsae scilicet leges et mores huic Prudentiae sunt loco rationum. Inverso nempe ordine procedit [gap: Greek word(s)] . Illi leges sunt opus aut conclusio: huic principium concludendi aliquid de negotijs civilibus. Nec vero cul legis auctoritas pro norma est, is abs ratione agit. Id sane affirmare, cum injuria est conjunctum non duntaxat legibus obsequentium, sed etiam judicum omnium.
Etsi vero Prudentiae nomine digna omnino sit talis judiciaria legum peritia: indubie tamen majoris est Prudentiae, ipsas legum illarum rationes, atque adeo commoda et noxas, quasilli queant reipublicae alicui praestare, posse expendere atque judicare. Hoc certe usum maximum humanae vitae adferre est idoneum. Certe civitati plus commodi praestare aptus est is, qui tenet legum civilium utilitatem et noxam; quam qui novit duntaxat, secundum leges et mores nsitatos controversias civiles decidere. Ac proinde plus in illa peritia est prudentiae. Et sane in illo qui reipublicae praesidet, sive auctoritate sive consilio, non tam illa quam haec Prudentia unice requiritur. Proinde ut Judici illa fere sufficit, ita haec non nisi leviter adsit necessum est. Nec vero rempublicam probe administraveris, si ignores, num leges et mores recepti recte sese habeant; et si non habeant, quatenus corrigi debeant et mutari. Enimvero non est quod nos turbent illa
Neratij: Rationes eorum quae constituuntur inquiri non oportet, alioquin multa ex his quae certa sunt subverterentur. Agit enim ille non de reipubl. praeside sed de judice, et quidem illo, qui in judicando non tam legum normam velit sequi quam sui animi ratiocinationes. Judici sane illam si permittas licentiam, subvertentur multa ex his quae sunt certa, et legum tandem ipsis in judicijs non nisi inanis umbra superforet: quo nihil est civitati perniciosius. Dispar vero multum est ratio Judicis, et illius qui ad reipubl. sedens clavum civitatem omnem gubernat atque administrat. Usque sane adeo, ut quod huius est in officio; id alteri ne quidem extremo, ut ajunt, digito fas sit attingere.
Sed hoc discrimen variae lati juris peritiae, quodque adeo haec demum prae alijs Prudentia juris sit, quum reliquae nonnullae non nisi commune illud Peritiae nomen mereantur, intelligere fortasse non multum est difficile. Videtur sane ista jam assecutus ipsemet ille meus stupidus adversarius. Novisti hominem, Vir Magnifice, adeoque nolo ejus nomine chartas maculare. Etsi enim antehac me petiisset isthac sua quaestione: An probabilis sit novatorum distinctio inter juris Peritum et juris Prudentem? inque solemni Panegyri eam adversus me curasset ab aliquo dupondiorum suorum magnis clamoribus agitari; in nuperrimis tamen cerevisiarijs thesibus scripsit, cardinem controversiae nostrae versari, in ijs quae Hopperus habet initio tituli 23 libri quarti, ibi vero ab Hoppero gra vissimis verbis sententiam meam damnari. Summa autem doctrinae illius loci est: Politicam legum interpretationem, in Senatu et republica, ubi de legibus condendis et corrigendis agitur, et utrum recte latae sunt inquiritur, potissimum versari: eoque nec in communibus scholis tractari debere, ubi leges ipsas juvenes, nisi triginta quinque annos nati et composito sint animo, non autem judicium de legibus, quas ut decet colere oportet, addiscere debenti:
neque in foro et tribunali, ubi secundnm leges non de iis est judicandum. Quorum cum nihil adversetur illi a me propositae inter juris Peritiam et Prudentiam differentiae, sed potius ipso statim initio illam roboret, videtur ille homo, velle hoc jam incauto lectori persuasum: quasi de ipsa illa differentia nihil inter nos fuerit controversiae, sed forte de eo, an juris lati Prudentiam vel censuram Politicam fas sit in communibus scholis doceri, idque ipse negaverit cum Hoppero, ego affirmaverim. Qualibus figmentis (nec enim illam quam fingit controversiam ego unquam verbulo tetigi) mos est hominis, quaerere effugia, quando captus et convictus est: tanquam scilicet hac ratione in tuto collocetur illius pristina jamque agnita inscitia.
Viderunt vero et alij nonnulli magno ingenio doctrinaque illustres Jurisconsulti Romani, pragmaticam illam forensemque peritiam non aequare pondus, quod inest nominibus, quibus in ipsis Pandectis Justinianeis Romani juris Prudentia extollitur; eoque cogitaverunt de facie aliqua Artis aut Scientiae illi concilianda, modis tamen et conatibus multum diversis. Alij nimirum id dederunt operam, ut legum illarum cum aeterno jure aequitateque consensum ostenderent, rati hoc esse demum veram et non fucatam juris Philosophiam profiteri. Laborarunt Alij in eo, ut communissimis quibusdam axiomatibus niti plurima Corporis Justinianei pronunciata, docerent: hoc sane potissimum fuit curae Matthaeo Gribaldo. Alij denique, si ex pronunciatis Iustinianeis communioribus, nullo naturalis aut positivi juris facto discrimine, fluere multa alia monstrarent, hoc ipso sese Iuris scientiam tradere arbitrati sunt: qua in sententia fuisse Antonium Fabrum prodit sane ejus Scientia Iurisprudentiae Papinianeae. Verum enimvero tot praestantium virorum conatus nemo aequus arbiter non laudaverit quidem plurimum:
neque sibi tamen illi neque alijs cordatioribus satisfecerunt. Quo factum, ut nonnulli haud dubitaverint aperte profiteri, nulla esse latarum legum certa principia, et frustra in Scientiâ legum comparanda laborari. At vero de hisce quidem alias. Ut autem cum illis reliquis nunc agamus. Utique demum in principiorum verorum indemonstrabilium necessariorumque notitiâ rerum scientiam sitam esse, caret dubio. Quae illi vero attulerunt, non profecto sunt Legum, sive Romanarum sive aliarum, vera fundamenta ac propria principia. Faber sane quae produxit ab illo ordine absunt longissime: quod nemo non mecum judicabit Analytices peritus, saltim qui inspexerit opus illud Papinianeae scientiae, coetera eximium. Axiomata a Gribaldo producta sunt illa quidem principia legum atque actionum humanarum, perinde atque rerum naturalium aliarumque pene omnium, (sunt enim ex Metaphysicis magnam partem petita) attamen illa Metaphysica atque adeo communia (perinde atque Physica Mathematica atque Moralia, quae itidem inveniunt suum locum in Politicis aut Nomotheticis demonstrationibus interdum, ceu alibi docemus pluribus) non sunt vere propria domestica et proxima potissimaque Legum principia, quae maxime tamen idonea sunt demonstrandae Legum rectitudini. Et vero etiam illa communia tum demum in demonstratione inveniunt locum, quando ad materiam specialem restricta merentur pro domesticis accipi. Magis ad rem solent accedere illi, quos primo loco commemoravimus. At profecto in nulla republica leges omnes condi solent, quoniam ita jubeat naturalis aequitas: eoque illa quidem non est legum civilium primum principium. Enimvero, saltim plaerarumque, legum etiam optimarum ea est natura et conditio, ut naturaliter justae sint haud alio sensu, quam quod non sint injustae, sive quod naturali juri haud adversentur: (prout vox justum
est [gap: Greek word(s)] ) non quod Natura ipsa ita sanxerlt. Positivae enim utique sunt leges plaeraeque: atque adeo vim justi naturalis non assequuntur. Quae Natura nimirum simpliciter quidem jussit per sunt pauca, plura ex hypothesi constituit; at negotia civilia longe ampliorem normam exigunt. Quinimo ea etiam quae Natura vetuit impune permitti, quae mandavit non mandari, in civitate interdum est necessum.
Enimvero mirari saepe subiit, quî potuerint multi adeo praestantes doctores ita cespitare circa ipsa Juris principia: cum Justinianus tamen Caesar diserte et frequenter adeo, idque verbis optimorum maximorumque Romanae Jurisprudentiae scriptorum, quae Iuris quidem Civilis Romani in universum rationes sint ac fundamenta, omni orbi propalaverit. In ipsum Titulum de Legibus recepit utique Caesar ille haec Pauli: Jus singulare est, quod contra tenorem rationis propter aliquam VTILITATEM, auctoritate constituentium introductum est. Haec item Modestini: Nulla juris ratio aut aequit atis benignitas patitur, ut quae salubriter pro VTILITATE hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum COMMODVM producamus ad severitatem. In ipso Titulo de Iustitia et Iure haec Ulpiani sunt verba: Publicum jus est quod ad STATVM rei Romanae spectat, Privatum quod ad Singulorum VTILITATEM: sunt enim quaedam publice VTILIA, quaedam privatim. Ibidem scripsit Paulus: Jus dicitur altero modo, quod omnibus aut pluribus in quaque civitate VTILE est: ut est Jus civile. Ipsiusmet Papiniani haec verba sunt de jure Praetorio: Ius Praetorium est, quod Praetores introduxerunt, adjuvandi, velsupplendi, velcorrigendi Iuris civilis gratia; propter VTILITATEM PVBLICAM. Titulus de Constitutionibus Principum habet haec verba Ulpiani: In rebus novis constituendis evidens esse VTILITAS debet, ut recedatur ab eo jure quod diu aequum visum est. Idem plane de Iure publico et privato Romano,
tyronibus ipsis inculcatum voluit Caesar, statim initio Institutionum. Imo idem quoque non obscure de Iure gentium voluit doceri illos ipsos Titulo secundo: Ius gentium, in quiens, omni humano generi commune est; nam VSV EXIGENTE ET HVMANIS NECESSITATIBVS, gentes humanae jura quaedam sibi constituerunt. Mitto alia complura, vel enim ex hisce paucis satis constar, principium, saltim magnum, Civilis et Gentium juris, lustiniano Caesare et ipsis illis Iurisconsultorum Romanorum omnium primatibus auctoribus, esse utilitatem. Quid? quod (si bene rem explices) non alia sit ipsiusmet Naturalis justi prope mater et aequi. Etiam hoc scilicet producitur quasi ab Utilitate naturae ejus quae humano est generi communis. Verum id subtilius est forte quam ut huic loco conveniat: alibi tamen seorsim a nobis demonstratur. Illud abunde jam est manifestum, Romani atque adeo omnis Civilis juris, maxime proprium atque domesticum principium ac fundamentum esse, civilem utilitatem. Si sane fides habenda est Caesari ipsi Iustiniano atque optimis maximis illis consultis juris: habenda autem merito est, cum pariter omnium prudentum sententiâ, et evidentibus rationibus, demonstrare id in promptu sit. Hoc ipso autem simul palam fit, quantum illi et a recta ratione et ab ipsorummet optimorum juris Romani conditorum sententia aberrent, qui Leges positivas civiles nullo cerro niti fundamento, sed solo coeco arbitrio stare vel cadere arbitrantur. Verum non est quod illa nunc nos morentur.
Caeterum utilitatem constituti juris intelligere, (quâ in re consistere si non omnem saltim potissimam ejus, si qua est, scientiam, quamve notitiam summe commodam esse omni illi qui ea quâ par est ratione reipublicae suae studet consulere, affirmavimus) possit forte videri difficilius, quam ut hominibus assequi sit concessum. Certe paucissimos reperias,
qui viam rationemque id consequendi tradere sint aggressi. Verum enimvero nec ego quidem nega verim, paucos admodum id certâ quadam via ac ratione agere: usus tamen docet, tantâ sic satis multos pollere judicij acrimonia, ut vel naturâ vel usu longo comparatâ ingenij facultate, commoda et noxas recepti juris optime atque exacte comprehendant. Utique enim videas multos leges receptas corrigere, supplere, mutare, antiquare, imo et novas condere, insigni felicitate: quod profecto fieri non potest, nisi utilitate et noxa legum intime perspectâ. Vobiscerte, Magnifice LANGENBECI, qui ad clavum reipublicae sedetis, familiare hoc est; inque eo non exigua pars vestrae est prudentiae, et praeclarorum de publico meritorum laudis, collocata. Si faciunt autem hoc multi (ut faciunt) vi quadam ingenij, ergo etiam certâ quadam viâ et arte idem effici potest. Licet enim utique observare, et in unum cogere illos modos, quibus utuntur in isto felice Legum judicio illi ingeniosi. Quod est viam certam atque artem quandam producere. Hac sane ratione omnes artes initio sunt conditae. Si vero certa quadam via judicium instituatur, non potest non profecto illud cum summo reipubl. gerendae commodo esse conjunctum; multum sane illa methodus praestiterit isti solis ingenij dotibus innixae facultati.
Evidens hoc usque est adeo, ut etsi pauci, nonnulli tamen, meditati sint Iuris quam vocarunt artem condere. Utinam vero par successus omnem illorum conatum excepisset! At nonnulli statim in ipsa janua, ut ajunt, impegerunt, Artem istam juris collocantes in dispositione quadam concinna legum Iustinianearum: quasi illam qui teneat jam sit artifex legum simpliciter omnium. At nec ego quidem haud negaverim, isthoc sensu memorari: Ciceronem cogitasse de jure civili (Romano scilicet) in artem redigendo, et Celsum ICtum dixisse; jus, h. c. Leges Romanas, probo ordine
collocatas, artem esse boni et aequi. At illa quoque ipsa vocis artis usurpatio multum abit a vero ejus usu: et ejusmodi ars, ad commoda atque incommoda legum pernoscenda, omnino nihil valet. Nec vero vel ipsius Romani juris utilitatem aut noxam illius beneficio assequaris; tantum abest, ut illa te idoneum reddat alterius civitatis legibus arbitrandis. Haud me latet, ea nonnullos erga Romanum jus duci superstione, ut tanquam certum indubitatumque habeant, esse illud omnibus numeris perfectum commodumque; non correctionis porro, non mutationis capax; aptum denique et sufficiens omnibus rebuspublicis: eoque ad illud Ius, quicquid alibi tenetur, tanquam ad normam exigendum; ut illud scilicet ubivis sit utile quod huic conveniens, illud noxium quod ab hoc dissentit. Verum haec quidem postulata (postulant enim haec credi, nulla cum sint ratione instructi) excedunt modum. Et vero satis insaniae illi (insania enim mera est) confutandae sufficit communis omnium gentium, omnium rerumpublicarum, omnium seculorum, ab hoc placito dissensio.
Nec enim ipsosmet Romanos exceperim; utpote qui nunquam adeo inepta superstitione leges suas sint venerati, sed semper ultro fassi, maximam partem suarum legum esse jus suae civitati proprium, ut Atheniensibus Atticum, atque pro usu exigente mutabile, solis naturalibus legibus semper firmis atque immut abilibus permanentibus. Imo vero quas ipsimet leges suas non mutavere! Utique enim prima et maxima auctoritas fuit decem Tabulis: his statim additae duae, ubi animadversum, deesse aliquid istis primis legibus, (ut loquitur ipse Pomponius) neve crederetur vel sic ferendis legibus impositum finem, ipsimet undecimae Tabulae hanc legem inseruerunt: Quod postremum Populus jussit, id jus ratum esto. Eopse pene tempore, (si Pomponio credimus: non mereri autem in
omnibus fidem, dudum doctis innotuit) compositum prudenter illud Ius Civile quo disputatio fori comprehensa, et confectae Actiones legis quae formulis (non dicam qualibus; Justinianus ipse illas appellat antiquae subtilitatis ludibria) constabant. Secutus inde immensus aliarum super alias acervatarum legum cumulus, ceu dicebat Livius; imo (ut Tacitus loquitur) perventum est ad multitudinem ac varietatem legum infinit am; adco, ut quemadmodum antehac flagitiis ita tunc legibus sit laboratum. Quo malo Julius Caesar permotus, teste Tranquillo, Ius civile ad certum modum redigere, atque ex immensâ diffusâque Legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros destinavit. Nec vero mansit duodecim Tabulis primus honor: imo tantam non omnis earum vis, nisi in Legis Actionibus centumvir alium causarum, jam ante Caesarum aetatem, lege AEbutia latâ consopita est: quod Juris peritus quidam jam olim Aulo Gellio respondit. Et vero restis est Ludovicus Charondas, in fragmento quodam Romanae antiquitatis sibi repertum: L. AEbutius Tribunus plebis, vir popularis, legem tulit ad populum, ut XII tabularum capita, quae inntilia essent reipublicae, tollerentur: quae lex multis contradicentibus tandem lata est. Ille certe Jurisperitus Gellianus, Hadriani aevo non dubitavit profiteri, interpretationem Decemviralis Juris non magis ad se pertinere, quam Juris Faunorum et Aboriginum. Eadem tempestate ipse Sextus Caecilius, praestans sane Jurisconsultus, fassus est Favorino, Plaerisque ipsis duodecim tabularum Legibus jam populum Romanum uti desiisse, addita excusatione: Legum oportunitates et medelas pro temporum moribus, et pro rerumpublicarum generibus, ac pro utilitatum praesentium rationibus, proque vitiorum quibus medendum est fervoribus, mutari atque flecti, neque uno statu consistere; quin, ut facies coeli et maris, itarerum ac fortunae tempestatibus varientur. Et vero utique Romanus Populus non ipse tantum processu
temporis plaeraque muta vit suis Senatusconsultis et Plebiscitis; sed et Praetoribus suis facultatem concessit (bene an secus jam non disputo) leges corrigendi adjuvandi et supplendi. Jam vero et Praetorum illud Honorarium Jus, quam instabile initio fuerit, non passus est nos ignorare Dio: Praetores, inquiens, omnes ea jura, secundum quae jus ipsi dicturi essent Albe inscripti proponebant. Nec enim jura et leges omnes ad contractus pertinentes exprimebant, nec id uno eodemque tempore faciebant, nec abs se script aser vabant; sed alibi mut abant scripturam saepius, et in hac re multa, ceu facile creditu, ad gratiam vel odium quorundam fiebant. Igitur C. Cornelius Tribunus plebis rogationem tulit, ut et statim a principio Praetores praedicerent, quo lure essent usuri, et deinde nequaquam ab hoc deslecterent. Illa Praetorij Juris major solito constantia coepit quidem anno v. DCXXCVI, fuit tamen perexigua. Quemadmodum nimirum ipsa Praetura annua fuit, ita et Edicta Praetorum non nisi annalia. Plurimum enim falluntur, qui rogatione Cornelia majorem stabilitatem arbitrantur Edictis datam esse: quum utique Cicero ipse adhuc diserte affirmet: qui plurimum tribuunt Edicto Praetoris, Edictum Legem annuam esse dicunt. Jussu demum Hadriani Caesaris a Salvio Juliano conditum est Edictum illud Perpetuum vocatum. Non vana quidem appellatione, si conferas cum antegressis temporibus, quando varie illud inconditeque a Praetoribus promebatur, ut Aurelij Victoris verba mutuemur: at non eo tamen sensu, quasi nec addere nec demere aliquid illi fas fuerit. Ipse divus Hadrianus (verba sunt ipsiusmet Caesaris Justiniani) in compositione Edicti hoc apertissime definivit; ut si quid in Edictopositum non invenitur, hoc adejus regulas, ejusque conjecturas et imitationes, possit nova instruere auctoritas. Sed et factâ Jurisconsultis Edictum interpretandi facultate, horum commentationibus pene illud enervatum fuit. Justinianus sane conqueritur: Antiquos Edicti
Perpetui commentatores opus moderate confectum in infinitum distraxisse, ut pene omnis Romana sanctio sit confusa. Item: in antiqui Edicti factum esse ordinatione, ut illud brevissimum constitutum, ex differentium comment antium differentia seu diversitate, in infinitam extenderetur multitudinem. Certe ipsum illud Edictum commentariorum mole et discordia tandem quasi suffocatum videtur; atque ita evanuisse. Eadem inconstantia fuit Senatusconsultorum et Plebiscitorum. Tacitus de ijs non dubitavit profiteri; duodecim Tabulas finem aequi juris, sive ejus quae aequalitatem conservârit inter Plebem et Senatum, fuisse: secutas autem leges, etsi aliquando in maleficos ex delicto, saepius tamen dissensione ordinum, et apiscendi illicitos honores, aut pellendi claros viros, aliaque ob prava, per vim latas esse. Plaeraque vero etiam illorum, statim Caesarum aevo, vim omnem legis perdiderunt. Ipsismet porro Caesareis Constitutionibus utique nihil incertius fuit et inconstantius. Cito profecto perierunt omnes quae Hadrianum antecessere. Nec enim aliam temere dederis causam, quare ab Hadriano demum usque Constitutiones Caesareae in Codicem Gregorianum, Gallieno circiter imperante, collectae sint. Non aliae autem Caesarum omnium usque ad Constantinum Magnum Constitutiones aetatem aliquam sunt nactae, quam illae quae in Codice Gregoriano et Hermogeniano locum suum invenerunt: cum fuerint tamen fere infinitae. Voluit vero quondam tantum non omnes, (Rescripta scilicet, quae bonam Constitutionum partem absolvunt) tollere Macrinus Imperator. Ita enim de illo testatur Capitolinus: Fuit in Iure non incallidus, adeo ut statuerit omnia Rescripta veterum Principum tollere; ut jure non Rescriptis ageretur; nefas esse dicens, leges videri, Commodi et Caracallae et hominum imperitorum voluntates, cum Trajanus nunquam libellis responderit, ne ad alias causas facta perferrentur, quae ad gratiam composita
viderentur. Tametsi vero ille Macrini conatus irritus fuerit et (ceu ante diximus) a Gregorio pariter et Hermogene JCtis magna diligentia collectae fuerint Caesarcae constitutiones, ad Constantinum usque, duos in Codices; omnibus tamem illis vim atque auctoritatem, novo Codice edito, Theodosius secundus Imperator detraxit. In Novella certe ejus primâ haec verba legas: Quamobrem detersa nube voluminum, in quibus multorum nihil explicantium aetates attritae sunt, compendiosam Divalium Constitutionum scientiam ex D. Constantini tempore roboramus: nulli poct Kalendas Januarias concessâ licentiâ, ad forum et quotidianas advocationes jus Principale deferre, vel lit is instrumenta componere, nisi ex bis videlicet libris, qui in nostri nominis vocabulum transierunt, et sacris habentur in scriniis. Postremo et Jurisprudentes ipsos Romanos, quibus auctoritatem condendi Juris primus Augustus concessit, (alios enim non tangimus) usque ad Marcum Imperatorem, totas in sectas divisos fuisse constat, latissime diffundente sese sententiarum divortio. Exinde nonnihil moderatiores fuerunt res quidem: attamen nec ita dissidium omne quievisse, ex ipsiusmet Caesaris Justiniani querelis palam est. Ille scilicet in universum affirmat, Romanam sanctionem intestinis praeliis vacillasse. Jamque tum Caesarem illum audivimus conquerentem, de discordia interpretum Edicti perpetui: hi vero omnes utique post Hadrianum vixere. Tantum nimirum illorum fuisse dissidium, ut ne rursum daretur legibus occasio seditionis et dubitationis, territus exemplo interpretum Edicti, vetuerit Imperator, Codici suo commentarios addere. Cum porro Jurisprudentum illorum scripta in duo millia librorum extenderentur, (Amelius enim dicens, Iurisprudentiam multorum camelorum onus esse, videtur respexisse simul et illos, quorum scripturae seu libri ad Ius pertinentes nullis auctoribus in forum recepti vel usitati fuerunt, quosque proinde ab alijs
recte segregat Imperator Justinianus) pauci tamen admodum in judicijs vim aliquam et auctoritatem denique retinuerunt: ut reliquorum dignitatem tandem periisse necessum sit. Imperator sane affirmat, sex tantummodo libros, et ipsos confusos, et jura utilia in se perraro habentes, a voce magistra Iuris studiosos accepisse. Indubie vero igitur non plures in foro retinuerunt aliquem locum; cum judicia a juris peritis in scholâ edoctis regerentur. Imo vero diserte idem Imperator ait: Homines qui antea lites agebaut, licet multae leges fuerant positae, tamen ex paucis lites proferebant, vel propter inopiam librorum, quos comparare iis impossibile erat, vel propter inscientiam: et voluntate judicum magis quam legitima auctoritate lites dirimebantur.
Ex quibus omnibus id utique est sole clarius: saltim ante Justinianum, ipsismet Romanis nunquam fuisse persuasum, suas leges esse simpliciter omnium optimas, ac tales quas mutare sit nefas, quasque adeo recipere debeant omnes populi omnesque reipublicae, utut a monarchico statu plurimum abeuntes. At vero nec ipsemet Justinianus Corpori suo tantas laudes tantamque perfectionem attribuit. Id quidem ille sibi persua deri passus est, omnem suis auspicijs confusionem, obscuritatem, dissonantiam, et superfluitatem Romani Juris, quibus illud vitijs antehac gravissime laboraverat, feliciter sublatam, (assecutus id fuerit nec ne, non est hujus loci agitare) nequaquam tamen existimavit, ita perfectum sese Jus illud dedisse, ut vel solis Romanis rebus omni ex parte illud semper sufficiat; multo minus ut sit idoneum omnium aliarum gentium rebuspublicis moderandis, aut quod debeat esse jus commune omnium hominum. Ingenue et prudenter optimus Imperator, in ipsa Constitutione quâ Digesta confirmavit, aurea haec verba reliquit scripta: Sed quia divinae quidem res perfectissimae sunt, bumani vero juris conditio semper
in infinitum decurrit, et nihil est in ea quod stare perpetuo possit, (multas etenim formas edere Natura novas deproperat,) non desperamus quaedam postea emergi negotia, (scribendum autem censeo: non dubitamus quaedam posse emergere) quae adhuc legum laqueis non sunt innovata (rectius: innodata.) Mox sanxit: si quid tale contigerit, h. e. si novam legem Romanae reipublicae usus exegerit, Augustum implorandum esse remedium: quia ideo Imperialem fortunam rebus humanis Deus praeposuerit, ut possit omnia quae noviter contingunt, et emendare, et compenere, et modis et regulis competentibus tradere. Nec vero (ceu ante sueverat, saltim ad Constantinum Magnum usque) Jutisconsultis voluit concedere hanc facultatem: prudentissimo consilio; praesertim cum illorum interpretationes Romanum Jus (si Iustiniano credimus) dissidijs suis corrupissent, et nimiâ onerassent mole. Non autem sanxit ita solum Imperator, sed reapse complura eorum quae in Digestis et Codice definierat, totis centum sexaginta octo Novellis mutavit: idque non unius Triboniani consilio, ut nonnulli huic iniquiores calumniantur, sed Triboniano etiam dudum defuncto. Et vero mortuus hic est anno Justiniani undevigesimo, Iustinianus vero annis triginta octo et mensibus septem Imperio praefuit. Quo ansam dedit infesto calumniatori Procopio, ut scriberet, illo Caesare nullum fuisse stabile jus. Voluisse porro potentissimum Imperatorem, suum illud Ius, omnibus populis etiam extra Romanum Imperium colloeatis, aut diversis aliis rebuspublicis, non tantum non obtrudere, sed nec commendare tanquam omnibus utile atque idoneum, argumento vel unicum illud est: quod id ipsum nusquam in universo Corpore habeatur. Inepte profecto huc trahuntur illa: Omnes populi legibus tam a nobis promulgatis quam composit is reguntur. Sermo enim ibi est, de populis Imperio Romano tunc subditis. Quo sensu nimirum dixerant jam olim Imperatores, Gratianus Valentinianus et
Theodosius: Cunctos populos quos clementiae nostrae regit imperium: et passim florentibus Romanorum rebus sic loqui mos fuit. Ex adverso autem ita de Jure suo omni ille ipse Imperator etiam tyrones instituit: velle se exponere jura, non simpliciter, sed populi Romani. Hujus porro luris id quod publicum dicitur esse illud, quod ad statum, non omnium gentium, sed rei Romanae spectat. Privatum jus collectum esse ex naturalibus praeceptis, aut gentium, aut civilibus. Esse porro lus civile Romanorum, non quo omnis civitas, sed quo Populus Romanus utitur: Populum exim Romanum partim suo proprio, partim communi hominum jure uti. Perinde videlicet atque omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio partim communi omnium hominum jure utuntur: nam quod quisque Topulus ipse sibi jus constituit id ipsum proprium civitatis esse, vocarique Ius civile, quasi jus proprium ipsius civitatis. Porro naturalia quidem jura quae apud omnes gentes peraeque observantur, divina quadam providentiâ constituta, semper firma atque immutabilia permanere: ea vero, que ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solere, vel tacito consensu populi vel alia postea lege lata. Denique quandonam nova lex fieri debeat, id utilitate aestimandum esse: in rebus enim novis constituendis evidentem esse utilitatem debere, ut recedatur ab eo jure quod diu aequum visum.
Haec est perpetua et constans ipsiusmet Iustiniani doctrina de Iure suo; consentanea rectae rationi et Prudentiae civili gubernandarum rerumpublicarum. Quae immane quantum dissidet ab illis insanis placitis, quae magistrorum nonn ulli hodie orbi persua sum eunt: Iustinian eum Ius omne esse velut coelitus datum jus, quo omnes respublicae atque adeo omnes homines debeant regi, idque nullâ unquam factâ mutatione: non observari quidem illud plene passim, sed cum injuria id fieri et contra aequitatem. Quaeve similia sunt umbraticorum aliquot hominum: (hi enim soli ista solemnia delirant)
portentosa somnia. Quamvis vero istorum crassissimorum errorum ratio non difficulter pateat omnibus, qui in Republ. et Consilio de civilibus negotijs probe instituendis occupati, saltim usu quotidiano edocentur, si aliunde fortassis haud acceperint, quam alienum sit a gerenda republica, eâque bonis legibus moderandâ, ad sola Justinianea respicere, iisque pro unicâ normâ adoratis, id demum salutare arbitrari, quod Juribus illis est conveniens; solet tamen incautiores id nonnunquam reddere aliquantulum ambiguos: si Jus Justinianeum est uni populo Romano, qualis ille fuit tempore conditi istius Juris, commodum, quî ergo fiat, ut illud tantum non in universa Europa sit receptum, quasi in communem omnium tot populorum legem, qui tamen reipublicae forma multum dissident. At vero observandum est, Jus illud Justinianeum non solum civilia sed etiam naturalia et gentium jura comprehendere; quae communis est ratio omnis legum corporis, quo aliqua civitas utitur. Eam porro esse omnium civitatum naturam, ut salvo statu suo multa queant habere communia, etiam civilia in stituta, praesertim si non aspirent ad accuratam felicitatis civilis possessionem. Cum Monarchico denique statu omni Imperium Romanum illud vetus maxime convenire; ac proinde, cum Leges illae Justiniani idoneae fuerint Imperio Romano, saltim plurimas earum locum aliquem in similibus Monarchijs posse invenire. Sed et nusquam terrarum plene Jus illud receptum est. Nec recipi potest: praesertim si publicum Jus spectes. Privati Juris non nisi illa passim obtinent, quae communia vel sunt omnium hominum, vel esse possunt rerumpubl. illarum, quae perfectionem summam suae formae curant negligentius, aut certe quae populi subditi rationem non adeo accutate habentes, permittunr illum quidem vivere secundûm leges dominatui idoneas, modo alijs legibus sit cautum illis quos penes est summa reipublicae
potestas. Si quippe etiam illi velint privatum illud Ius Iustinianeum inter sese observare, brevi tota eorum respubl. mutaretur. In Monarchias recipi juris illius plura possunt, propter similitudinem quam habent magis minusve cum Imperio isto Romano vetere. Certe salutem et conservationem status sui non Romano Iuri, sed proprijs moribus et constitutionibus, debent Respublicae quaeque aevi nostri: abs quibus si esset, dudum cum Romano ilso Iure interiissent. Hinc multae satis Respubllcae cum incautius Romanorum illorum justo plura admisissent, magnam pristimi status jacturam fecere. Quod usu experti prudentiores, hodie passim locorum, sensim Romanis illis rejectis, res suas proprijs statutis in tuto collocant.
Sed (hem!) quantum me detinet illa nonnullorum superstitiosa Romani Juris veneratio! Fortassis autem haud abs re fuit, nonnihil prollxius (cum rationibus multis abstinere ipsum nostrum hoc institutum jubeat) saltim propria Romanorum prudentum Caesarumque ac spontan ea confessione, ostendere, quam superstitio illa non sit consentanea ipsimet Romanorum menti; imo quam illa vehementer isti adversetur. Praesertim cum speciem normae omnium legum Romano Juri falso affingens, veram genuina mque legum in usum civilem censendi arbitrandique scientiam, quantum in se est, propellat, summo cum rerumpublicarum detrimento. Nec vero fas est, ut ad tam pestilentes errores boni atque intelligentes conniveant, offensae metu potenris factionis.
Ut redeamus autem in viam; esse aliquam scientiam, qua liceat examinare leges quasque, utiles ne sint rebuspublicis an non sint, hoc quidem jam palam est: ut et, frustra illam ab aliquâ Romani juris peritia exspectari. Non difficile vero etiam hoc definitu est: non aliam illam esse, quam quae omnibus in universum rebuspublicis leges salutares condere, et noxias
novit rejicere. Enimvero primaria omnium legum censura occupatur in earum ad formam quamvis reipublicae sive publicum statum expensione. Utpote quum prima legis cujusque civilis dos sit, statui civitatis suae utilem, altera illi non inutilem esse, etsi ad alias aliquas necessitates civitatis proxime respiciat. Juste igitur probeque legem ut examines, necessum est, naturam ante omnia teneas illius formae aut illius status reipubl. ad quam examen est instituendum. Ac proinde, ut ad quamlibet formam queas oblatam quamque legem arbitrari, oportet instructus sis omnis generis rerumpublicarum accuratâ notitiâ; quae leges scilicet, qui mores, quae instituta, cuilibet formae conveniant, quae noceant atque adversentur. Est autem hoc illius utique facultatis quam Graeci olim [gap: Greek word(s)] appellavere. Nec vero quae altera scientia commoda et incommoda latae legis dijudicaverit, quam illa quae leges suas cuique rerumpublicarum generi condere atque dispensare idonea est: qualem sese [gap: Greek word(s)] profitetur. Et vero haec demum simpliciter et [gap: Greek word(s)] JURISPRUDENTIA nuncupari meretur. Quippe quum omnis alia singularis civilis juris cognitio Romani, vel Germanici, ac similis alterius sit juris; atque adeo semper, nonnisi cum aliquâ adjecta nota singularis alicujus civitatis, Prudentia juris merito dicenda veniat. Sola vero Legislatoria haec, citra omnem exceptionem ac simpliciter, Prudentiam absolvat juris in universum omnis; quale scilicet in omnis generis civitatibus condi illud et observari debeat. Est autem et haec Philosophiae Civilis illius, quam Politicam appellamus, portio, eaque pernobilis. Nec enim Leges salubres condere, aut a noxijs discernere est, nisi ejus scientiae, quae in universum tenet omnia rerumpublicarum discrimina, quidque earum quamvis servare, quid mutare et corrumpere possit: quod omne curae est uni Politicae Prudentiae, Etsi enim solis Legibus
Politica assequi nequeat rerumpublicarum salutem, imo interdum ex usu sit a legibus abstinere; quoniam tamen leges rectae et salubres optimum sunt ac frequentissimum tutandae reipublicae omnis remedium, itaque non nisi portio quidem est Politices [gap: Greek word(s)] , eximia tamen et usus maximi. Et vero quicquid in Politica doctrina demonstratur utile esse alicui rerumpublicarum speciei, (variae autem sunt et multae species) id omne in legem transit, si opus sit et res ferat. Perinde nimirum atque in Matemathicis ex Theoremate atque Problemate facili negotio fit Canon, qui instar habet civilis legis. Quandonam opus sit autem in leges ejusmodi scita recipere, ut et in universum, quae leges, quo tempore, quâ circumspectione, quo modo, condendae corrigendae abrogandae sint, atque adeo omne [gap: Greek word(s)] negotium, unice itidem pertinet ad curam Politices sive Civiles Philaesophiae.
Utinam vero, quemadmodum haec omnia spectant ad Politicam doctrinam, ita ab ijs, qui magistri audiunt nobilissimae scientiae, exacte pleneque sint tradita! At vero et in veterum pariter et recentiorum scriptis haud parum superest quod desideremus. Princeps omnium apud Graecos Plato de juris et legum veris principijs haud pauca disseruit, cumprimis in opere de Republica. Docuit itidem praeclara multa de legibus et institutis illis, quae ex sua sententia sint observanda in republica, cum eâ quam optando quasi finxit, tum alterâ quam existimavit minore difficultate posse in usum transferri. At vero omnis illa de legum principijs disputatio in eo unice occupata est, ut refelleret pestilentem errorem, qui jam tum animos hominum coeperat inficere: quasi jus omne ex sola hominum libidine et arbitrio suspensum, nihil vero ejus stabile et a naturâ ipsâ profectum sit. Leges ipsas porro suas et instituta adeo laudata, soli optimae reipublicae ipsemet Plato convenire arbitratus est. Longe plura et alia tamen
exiguntur ad id, ut fias ferendarum segum peritus, et quidem non in civitate duntaxat optima, quae vel nunquam vel rarissime reperitur, sed omnino in quavis. Ne nunc dicam, quani illa Platonica instituta a vero et recto in quammultis aberrent. Aristotelis Politica doctrina longe quidem est ad usum commodior, manca tamen vitio aevi et mutila, plusquam tertiâ et nobilissimâ sui parte. Itaque de ijs quae ad statum publicum omnis generis rerumpublicarum spectant, saltim potissima (nec enim dixerim omnia, imo vix pleraque) sic satis feliciter atque exacte tradita invenias in Aristotelico opere. Ut facile sit, ijs quae ibi sunt demonstrata legum aliquam formam indere, atque ad illorum normam omnium rerumpublicarum jura publica saltim potissima examinare. Ipsam tamen [gap: Greek word(s)] (quid nempe in legum latione sit observandum, ut et quaenam privatim debeant in optima, aut non male ordinata, civitate instituta teneri) in illo quidem opere, quale hodie superat, frustra quaesieris. Quamvis ego haud dubitem, saltim horum pleraque virum summum esse persecutum in ijs libris qui interciderunt: quum videam et in Ethicis, et in Rhetoricis quoque, praeclara multa quae huc faciant, eum docuisse. Praeter vero hosce duum viros nemo ex omni Graecorum numero reliquus est, qui vel manum huic negotio admoverit. Latinos inter scriptores veteres nescio an quis praeter unum Tullium aliquid hoc in argumento fuerit conatus: etsi nusquam gentium plures legum peritia inclaruerint. Enimvero quotquot Prudentum juris nomen inter illos sunt assequuti, videas fere in eo ingenium suum exercuisse, ut jura unius Romani populi interpretarentur ad usum forensem. Quod quidem praeclarum et in illa republica fuit utilissimum: a vera tamen juris legumque Philosophia toto, quod ajunt, coelo remotum esse, ex ijs quae ante attulimus jam palam est. Altius legum naturam docere exorsus est
Tullius: nec dissimulavit quas credidit fore maxime commodas. Verum potissima pars nobilissimi voluminis, quo argumentum hoc persequutus est, petiit; ita ut non nisi de paucis, quid ex sententia Tullij sit constituendum, appareat. Interiit quoque ejusdem Tullij opus de Republica, quo indubie doctrina haec itidem fuit illustrata. Ad hoc omnia a Tullio adducta ad usum unius optimae reipublicae spectant: de ipsa vero legumlatione habent nihil. Eoque nec ab illo disertissimo viro multum adjumenti est quod [gap: Greek word(s)] discipulus exspectet. Post Tullium vero nemo Latinorum scriptorum, nemo Arabicorum (qui soli tamen aliquot seculis studia sapientiae aemulati sunt) ultra mille trecentos annos Civilem Philosophiam excoluit quamvis vestigijs veterum inhaerens: tantum abest ut eorum quisquam ipsam [gap: Greek word(s)] , de qua veterum quoque monumenta plerumque silent, illustraverit. Exco tempore, ab eximijs quibusdam viris, quorum alij, in Theologorum, alij Jurisconsultorum, alij in Philosophorum classibus, locum atque nomen consecuti sunt, quae huc pertinent majore solito cura sunt disputata, quae merito laudes: si tamen dicendum quod res est, non nisi obiter sparsimque haec acta, et plaerisque [gap: Greek word(s)] partibus neglectis.
Princeps (quod equidem sciam) imo unus, utilissimum hunc civilis Philosophiae locum serio et data opera aggressus est V. C. Joachimus Happerus, magno, omnique doctrina veterum Philosophorum pariter ac Jurisconsultorum, ut et pietate morumque insigni gravitate, plane imbuto animo. Etenim juvenis jam tum, quando in Lovaniensi Academia Romani juris disciplinam Antecessor doceret, non dubitavit de Juris Arte tres libros publicare: in quorum primo [gap: Greek word(s)] artem ipsam pro aetatis captu non infeliciter tradidit; duobus reliquis Romano Iure in concinniorem methodum redacto; quae itidem opera Ars Iuris meruit vocari, plane diverso licet
a priore significatu. Assessor deinde factus judicij Mechliniensis, quod florentissimarum amplissimarumque feptendecim Belgico Germaniae provinciarum erat ea tempestate summum; imo et in Senatum cooptatus, qui et Bruxellis et in Hispaniâ res universi illius Belgici imperij tum moderabatur, non fori non reipubl. negotijs, a curâ illustrandae [gap: Greek word(s)] abripi se passus est. Imo tot inter molestias atque occupationes elaboravit integros duodecim libros, de Vera lurisprudentia inscriptos, quorum primi quatuor in [gap: Greek word(s)] scientiâ expediendâ totioccupati sunt: quod opus tamen ab ejus morte demum filij duo superstites publicaverunt. Inde etiam Isagogen conscripsit in Veram Iurisprudentiam, quasi epitomen modo laudati voluminis, Cardinali Granvellano veteri amico, tum forte ex Neapolitano regno, cui annos aliquot munere Proregio praefuerat, in aulam a Philippo Rege accito, Mantuae Carpetanorum, anno seculi superioris quarto post septuagesimum consecratam: quae serius licet confecta priore tamen citius vidit lucem. Etiam hujus videlicet Isagoges, prioribus quidem quatuor libris paratitla juris civilis Romani docuit; posteriores tamen libros totidem voluit esse Elementa juris, sive de Principijs justi et injusti. Et vero haec sunt illa Elementa, quae in duos libellos ejusdem nominis non multo post contraxit M. Antonius Delrio: non ineleganter quidem, improbe tamen dissimulato Hopperi nomine. Adhuc majus uberiusque ejusdem argumenti opus, quantum videtur, si non confecit saltim meditatus fuit idem Hopperus; cujusque non nisi compendium debuit esse Seduardus, sive illud de Vera jurisprudentia scriptum. Id sane significatur statim initio Seduardi hisce verbis: Praeter illud majorum vigiliarum opus, quo totam rem omnibus suis partibus ac membris descriptam esse ajunt, sic ut non modo bene fundatam verum etiam penitus exstructam disciplinam contineat, quoddam
aliud minus scriptum esse intelligimus, Regi nostro optimo maximo dedicatum, (innuitur autem Seduardus) quo quasi per epitomen summa ejus capitaunum in locum coacta tanquam in tabula quadam adumbrantur, et sub unum conspectum per breves ac dilucidas partitiones subjiciuntur. Fine operis etiam ita in scenam quasi adducitur Hopperus, tamquam aggtessurus uberrimae illius doctrinae planissimam quandam tractationem. Hactenus nimirum non nisi scaturigines ab adolescentibus tractatas, at rem esse longe praeclarissimam, et quasi fontem quendam perennem, unde omnis omnino Philosophia, et quae inde dependet scientia civilis deducitur; quem sit necessarium cognoscere, ut verum ipsum principum teneatur. Faciunt huc etiam illa verba, quibus libro quarto titulo quinto Seduardi clauditur doctrina Nomothetica illuc usque tradita. Atque hoc quidem modo Deo adjuvante conclusa nobis sint, quae de ea universalis Jurisprudentiae parte dicere habuimus, quam Nomotheticen vocavimus, et vere regiam ac Politicam artem esse diximus. Cujus quidem summa capita hic breviter strictimque tacta; in majoribus autem patris commentariis, quos diximus, singula singulis capitibus ac pene libris explicantur. Et vero videtur, illo opere simul juris Romani, cujus sola fere paratitla prius dederat, politicam interpretationem fuisse adjunctam, aut vero jus publicum privatumque, quale illud veloptimae reipubl. vel alijs speciebus convenit, fuisse traditum. Sed illud quidem volumen confectum sit nec ne, incertum est. Affectum duntaxat fuisse, credere me facit, quod Epitomen illam Verae jurisprudentiae biennio ante obitum ediderit denique, et ipse praematura morte defunctus fuerit, nec a filijs memoriam ejus viderim factam in prooemijs Seduardo praemissis. Igitur cum libri de Arte juris juvenile multum sapiant, illa Epitome autem plaeraque Seduardi non tangat, Seduardum ipsum inter omnia Hopperiana
hujus argumenti uberrimum esse et plenissimum palam est.
Scriprus autem ille est et compositus plane ad morem veterem Platoni usitatum; ficto nimirum dramate, et colloquio inter filios Hopperi habito, eo quasi tempore, cum Cardinalis Granvellanus, moderator tum consiliorum regendi Belgij Margaritae Parmensis, unâ eum Praeside Concilij illius sanctioris Viglio Zuichemo, viro doctrina virtute et dexteritate agendarum rerum summo, et Hoppero ejusdem Concilij senatore, utroque Frisio, reipubl. causa in Frisia diversarentur: circa annum superioris seculi sexagesimum praeter propter, si quid veri inest fabulae. Enimvero illa quae libri septimi titulo octavo decimo de Hoppero memorantur, in aula Hispanica Philippi jam versanre, ibique consilij status et magni sigilli regij praeside, imprudenti videntur excidisse, nec satis memori qualem initio personam suscepisset. Et vero ita ficta hic omnia sunt, quasi colloquium illud habitum sit, dum inter Snecam et Staveram (eximia duo oppida illius Frisiae, quae Flevo maris sinu et Lavica amne intercepta Occidentalis Frisia audit, atque hodie libera republica partem nobilem foederis septem Belgico Germanicae praepotentium provinciarum constituit) navigio (qui mos est regionis) filij quatuor Hopperi adolescentes cum amicis veherentur. Partes sane colloquendi ita sunt distributae, ut Seduardo primogenito interroganti de Nomothesia, sive juris et legum condendarum scientia, per integros libros quatuor fratrum alter Gregorius; per totidem libros de Jure publico Justinianeo quaerenti Gregorio Tydemannus, fratrum tertius; et denique per ultimos libros quatuor ad interrogata Tydemanni de privato jure Justinianeo respondeat fratrum minimus Cajus Antonius. Unum tamen commune omnibus libris duodecim inditum est ab autore nomen SEDUARDUS:
in memoriam, quantum suspicor, dilectissimi filij sed cum opus fuit confectum jam defuncti Seduardi. Fuit scilicet [gap: Greek word(s)] Hopperus, more pene communi populi Frisici, certe optimorum atque germanorum quorumque gentis civium, et studiosus suae domus amicorumque: quod fere solet esse ingenium hominum probae et erectae indolis, ac bono et libero genere natorum. Nec vero aliam dederis causam, quare illum in modum hoc (ut ita dicam) drama adornaverit; aut quare et Themidem suam Hyperboream et Ferdinandum effinxerit, unice habita ratione patriae et gentilium, aut cur denique molitus aliquando sit de civili facultate tractare, in Commentarijs de Antiqua Frisiorum republicâ, quorum spem facit initio operis de juris Arte. Qua omni in re ita sese ad ritus moremque Pythagoricae ac Platonicae Scholae composuit, ut post Tullium temere neminem dixeris ad disciplinam illam antiquam propius accessisse; sive gravitatem sententiarum videas, sive in sapientibus fabulis et colloquijs mira suavitate effingendis eximiam felicitatem. Nec vero facile est imitari illam Platonicam per dialogos philosophandi rationem, nisi ad poesin dramaticam fueris idoneus. Ideoque territum isthac difficultate Aristotelem, ne succumberet rei quam assequi non posset, [gap: Greek word(s)] philosophatum esse, haud pauci veterum affirmare non dubitaverunt: quamvis mihi fiat verisimile, studio Aristotelem a dialogo abstinuisse, quod scientijs per demonstrationem tradendis molestus potius dialogus quam utilis ipsi visus sit. Certe multae artis est, probe disponere colloquij omnia. Ex ipsis veteribus sane praeter Platonem, Tullium, Lucianum, et Boethium, vix quisquam id ausus fuit: nec recentiorum quenquam hinc temere laudes, praeter Desiderium Erasmum, qui Lucianum proxime expressit, ut et Hieronymum Fracastorium atque hunc Hopperum nostrum, qui duo adseriam
Philosopiae tractationem dialogo ministro uti sunt ausi.
Verum laus scribendi facultate parta minima est earum quas Seduardus Hopperianus promeritus est. Virtus operis potissima in primis quatuor libris collocatur: qui [gap: Greek word(s)] sive Juris et legum condendarum scientiam comprehendunt. Nec vero elegantius quid temere dederis, sive de illo discrimine jurisprudentiae Verae Vulgaris et Assimulatae, sive de ipsa Legislatoria ac Judiciaria. Adeo exquisita certe et subtilis partitio omnium ubivis est observata, ut pene modum dixeris acumen et diligentiam excessisse; facillimo certe negotio in tabulas memoriae causâ queant omnia referri. Non enim duntaxat in juris positivi civilis, verum et ipsa honesti aut juris naturalis prima principia summo studio inquisivit: quum tamen haec posterior cura non tam ad Politicum proprie sic dictum, quam ad Moralem Philosophum pertineat. Pari autem industria docuit etiam illa quae ad usum (ut ita loquar) ferendarum legum, sive [gap: Greek word(s)] attinent: imo et [gap: Greek word(s)] omnia est persecutus. Ut vere admirabile sit opus atque sine omni exemplo; sive veteris aevi sive nostri monumenta placeat adducere in contentionem [reading uncertain: page damaged] . Non equidem ego dixerim omnia omnibus numeris perfecta. Est sane ubi abundare, est et ubi deesse sic multa satis, quin etiam est ubi quaedam minus bene tradita esse, mihimet ipsi videatur. Sed impium fuerit, detrahere suam laudem scripto pulcerrimo ob paucos naevos.
Imo opere in magno fas est obrepere somnumQuam maxime sane ego id doleo, quod in Aristotelis Civili philosophia minus quam in Platonica Hopperus sese exercuerit: ac proinde multa docuerit vocabulis a Scholarum nostrarum Peripatetica consvetudine remotioribus, ut et minus plene tradiderit [gap: Greek word(s)] illa discrimina quae a multiplice rerumpublicarum diversitate suspensa sunt. Haud vulgarem
tamen laudem merentur et reliqui octo libri Hopperiani Seduardi, quibus Justinianeum jus complexus est: quam vis ultra illam formam, quam paratitlis inesse Imperator ipse voluit, et Graeculus ille exhibuit cujus Paratitla priorum trium Codicis librorum edidit Leonclavius, haud assurgant. Hoc etiam huic doctrinae unicum est, quod cumprimis jus omne publicum Justinianeum exquisitâ methodo in ordinem quatuor integris libris coegerit. Nec sane a quoquam alio id factum est; imo solet jus illud publicum Justinianeum a plerisque hodie contemni et negligi, tanquam nulli am plius sit usui, quum tamen etsi auctoritatem legis passim terrarum amiserit, queat nihilominus salubria consilia multa suggerere cum alijs rebuspublicis tum praecipue monarchicis. Certe ad plenam juris, totiusque adeo regiminis, Justinianei intelligentiam Hopperiana haec publici juris delineatio plurimum valet adjumenti adferre. Minus potuit suam, qua valuit, methodi vim Hopperus in Privatojure Justinianeo exhibendo ostendere; itidem tamen quoad licuit ordinem ab ipsomet observatum Triboniano praeclare proposuit. Nec inelegantia profecto [reading uncertain: page damaged] opuscula Seduardo addita; utpote quae sapiant veterum Pythagoricam sapientiam: ut fuit Hopperus plane compositus ad antiquae et gravis illius philosophiae habitum. In Themide sane Hyberborea, quae Tabula narratur, ficta plane est prudente curâ ad exemplum ejus quae adscribitur Cebeti Thebano, etsi descriptio sive enarratio Tabulae illius multo sit recentior et auctoris incerti.
Caeterum in omni tamen illo opere etsi cuncta sint eximia, afficit me potissimum illa juris et condendarum Legum Scientia: tamquam universi operis pars praeclarissima et doctrina a me alibi hactenus frustra quaesita. Enimvero cum in libro de Civili Prudentia, illud quod inter Politicam et
Iuris est prudentiam discrimen ostensurus, jam multa pridem de varia juris peritia veraque ejus germanaque prudentia disseruissem, id maxime indolui, neminem a me in ventum qui docuisset paria. igitur quarto ab hinc anno forte fortuna oblato ab amico juvene opere hoc Hopperiano, inque eo repertâ quadantenus meâ isthac doctrina, velut de fido sodali deprehenso mirifice sum delectatus. Qui amor cum lectione diligentiore (requirit enim Hopperianum omne opus, si quod aliud, lectorem attentum, sedulum, et valentem judicio) magis ac magis exinde crevit usque in magnam admirationem. Eoque non dubitavi semel iterum in publico laudare Hopperianam illam jurisprudentiam; utque tanti viri auctoritate defenderentur, quae de ingenti illo discrimine vulgaris cujusdam peritiae juris et solidae ejusdem atque regendae reipublicae aptae prudentiae docueram, ad illius consensum provocavi. Quin imo cum exempla operis frustra ab sese peti bibliopolae nostri conquesti, paratos se ostenderant ad sumptus faciendos in novam editionem, non tantum non dissuasi, sed juvi potius illos consilio et opera, ad hanc ipsam adornandam. Praesertim, ex quo vidi a malevolo illo et imperito, quem novisti, adversario meo vix visum, certe non lectum aut intellectum, Hopperum, publicato libello contemni. Perinde sane ac in quavis aliâ, quae mihi cum illo homine fuit controversia, sensi omnia ejus maledicta et calumnias (his enim non argumentis solet certare) evanescere, in medium productis sententijs quas allatrat: ita et conspecto Hoppero bonum quemvis doctumque judicaturum confido, hâc etiam in re, ut in omni reliquâ, hominem calumniae manifestum imperitiam pertinaciamque suam prodidisse. Quamquam hoc forte non sit tanti; et vani hominis voces nullam curam mereantur. Et vero ab hac editione id maxime exspecto, ut quae, magno reipublicae malo, hactenus parum fuit culta, vera et non assimulata
ferendarum ac Politicâ interpretatione arbitrandarum legum scientia, imposterum justo studio justâque diligentia exerceatur. Quod curare provinciae illius est, quam Serenissimi Principes in hac sua Julia, juxta ordinarium munus quo jam ante fungebar, mihi demandaverunt. Eapropter quoque, prae omnibus Tibi, Magnifice LANGENBECI Hopperum hunc meum (liceat cnim illum inter meos referre, quem extenebris ac situ in luccm reduco et hominum usum) offero nunc atque consecro. Quoniam nimirum non vales illa duntaxat vulgari aut sola etiam forensi legum notitia (nec enim haec etiam tibi deest) sed quando quidem multos jam annos, compluribus non ex Justimaneo thesauro, sed ex intimo prudentiae Politicae sinu, depromptis legibus atque instirutis, ijsque Serenissimo Principe CHRISTIANO LUDOVICO auspice, in nobilissimae amplissimaeque reipublicae commodum promulgatis, omni orbi Te ostenderis non minus cautum [gap: Greek word(s)] , quam consilio prudentem ac rebus magnis gerendis parem; haud sane Te meliorem majoremque patronum vel ipsa [gap: Greek word(s)] vel Hopperus meus sibi optaverit. Enimvero id pene commune est omnium, quotquot a fori strepitu paulo remotiores in republica moderanda potissimum laborant, ut vel usu magistro edocti intelligant, quam illi crassis erroribus agitentur, qui Romani juris scientiam ad reipublicae cujusvis statum felicitatemque conservandum sufficere existimant: illos inter tamen Te, Magnifice LANGENBECI, eminere deprehendi. Idque ideo, quoniam omnis literaturae elegantioris ac universae Philosophiae, cumprimis autem verae, non autem plebeiae illius civilis doctrinae peritiam, ad maximorum difficilli morumque reipublicae negotiorum longum felicemque usum adjunxisti. Igitur quemadmodum haud dubito omnium qui ad reip. alicujus clavum sedent patrocinium et ipsi Legislatoriae
Philosophiae et Hoppero sperare; ita Tuo praecipue favore tuâque curâ tuta omnia futura, certo mihi polliceor. Nec. enim id quod potes, veritati laboranti scutum adversus imperitiae tela denegabis. Notus mihi sane animus Tuus est erectus, et contemptor vulgi vel opinionum vel offensae. Imo dudum etiam perspecta mihi est benevolentia, qua me conatusque meos omnes prosequeris: ut in mei quoque gratiam hanc veritatis causam, si nihil aliud invitaret, te suscepturum non possim non exspectare. Verum peccem ego graviter, si privatae amicitiae dari velim, quod ipsi veritati utilissimaeque doctrinae et debes et sponte tua praestare es paratus. Officia quae nobis mutuo privatim debemus alias exequemur. Quare nec hanc Hopperi in nomen tuum editionem acceperis, tanquam de alieno velim solvere partem illius nexus, quo tua me beneficia devinxerunt. De illo alias laborabo, modo par fuero: nunc de Hopperi et legislatoriae prudentiae patrocinio unice sum sollicitus. Deum veneror, magne Amice, ut publico bono diu Te sospitem felicemque tueatur. Ita sane bene erit reipubl. et optimis studijs, simulque potero ipsemet aliquando mea de Juris principijs ac rectâ legum latione, aliaque ad civilem prudentiam facientia monumenta, securius edere. Helmstadij in Academia Julia Kal. Sextil. Anno M DC C LVI.
OPeram egregiam praestas, Clarissime Dürri, Piccartiani illius opusculi, quo is Isagogen in Atistotelis lectionem exhibuit,
novam curans editionem. Excidit enim dudum iste libellus discentium manibus; in quibus versati debebat noctu diuque. Eorum certe, qui ad Aristotelicae doctrinae peritiam adspirant. Quod ut agant omnes, quibus vera et solida sapientiae studia cordi sunt, si non necessarium, apprime sane est utile. Scilicet quamvis eorum me haeresis haud teneat, qui unum Aristotelem sapuisse, unum nihil ignorasse, unum nec fallere nec falli, existimant: inter sapientiae tamen magistros hunc familiam ducere, hunc prae alijs quam multis sapere, hunc non admodum multa ignorare, hunc raro falli raro fallere, omnino equidem arbitror. Quamvis ijs etiam neutiquam assentiar, quibus philosophari est nihil aliud quam rimari Aristotelicae doctrinae mentem, adeoque ipsa Philosophia est nihil nisi peritia illius, quod Aristoteles docuit (reapse onim quicquid ejus est notitiae, opinio sive [gap: Greek word(s)] est, subnixa auctoritate viri perquam sapientis quidem, hominis tamen, et a quo humani nihil alienum fuit: quod ipsum procul admodum abest et a certitudine pariter et ab ipsarummet rerum scientiâ, quae sola dignitatem philosophici nominis assequitur) quoniam tamen haud temere magis quo alio magistro, quam Aristotele, licet in sapientiae studijs proficere, hunc ante omnes consulendum, hujusque scita ediscenda esse sapientiae cultoribus, censeo; ut tanto magistro instructus eo citius et certius ad veritatem et rerum scientiam pervenias. Qua in re sane haud forte quemquam habebo dissentientem, praeter eos, qui Aristotelicae doctrinae sunt imperiti. Nec vero quenquam ita insanire crediderim, ut spernendos sibi omnes magistros, etsi illi in promptu sint, opinetur; quamvis haud ignorem, ea nonnullis, praesertim ijs qui pruritu novandi laborant, insanae [gap: Greek word(s)] incitamenta ore et calamo excidere, quae in om nis magisterij aspernationem tandem recidunt. Caeterum et is
qui Aristotelicae doctrinae non adeo est gnarus, ut mihi illam usque adeo laudanti queat assentiri; saltim utique haud negabit, si quidem sapit (nam qui Aristotelem vix inspectum, vel saltim non lectum de plano damnant, illos ineptis praejudicijs ac fastu abreptos, tantum non delirare in propatulo est) ingentis adeo existimationis doctrinam non posse vel debere contemni: sed discendum esse atque explorandum, utrum tantis laudibus nec ne respondeat. Sane interest veritatis studij, neminis temere sapientiam professi sententias non expendere; quanto minus ejus, qui tot seculis infinitorum hominum doctrinae laude florentium admirationem meruit, qualis est Aristoteles! Etiam igitur illorum quibus fortesuspecta est Aristotelis isthaec passim quam obtinet opinio, in officio est, si veritatem serio amant, Aristotelicam doctrinam sibi cognitam reddere; atque adeo et monumenta ipsius diligenter volvere, ut ex quibus Philosophiae ist haec maxime sincere queat peti.
Ad lectionem autem sicut aliorum scriptorum, ita et Aristotelis, cumprimis opus est manuductione alicujus, jam tum in lectione illa versati. Certe si quae talis haberi possit, eam arripiendam esse, ceu Hermam vialem, manifestum est. Nec enim cujusvis est operae facere pretium in lectione ignoti plane scriptoris; praesertim si ille a plebejâ scribendi ratione abeat: quod facit Aristoteles. Velut insaniae proximum fuerit ducem spernere, ut ita loquar, in densa sylva et vastis campis. Quod ego autem sciam, hactenus non prodiit exiguus quidem libellus aliquis, qui pari elegantia, pari brevitate, parique dexteritate id praestiterit hoc Piccartiano. Nec tamen affirmaverim, omnia quae scire aequum est eum qui Aristotelis lectionem aggreditur, heic pertractata esse. Praeterquam enim, quod de nonnullis scriptis Aristotelicis nihil hîc dictum
sit, haud parvo impedimento cedit Aristotelicis lectoribus, quod de mendis et lacunis, et turbato interdum ordine, quibus vitijs monumenta Aristotelis graviter laborant, nihil hîc moneatur. Debuisset autem cum in universum hoc ipsum moneri, tum seorsim ostendi singulorum librorum multiplex fortuna; alij enim mitiore alij inclementiore fato excepti sunt. Etiam minus recte omissum est doceri: quaenam praecognita debeant esse lectionem illam aggressuris, sive universim sive singulatim magis. Etsi enim quaedam peregregie sint tacta, tamen haud pauca videntur neglecta, de dictione et methodo tradendi Aristotelica: de notitia illorum quorum sententias Aristoteles vel oppugnat vel laudat: de definitionum nominalium praevia cognitione: de historia postremo cujusque rei, quâ de [gap: Greek word(s)] agitur, sive naturali sive humana, eaque aut morali aut civili, praemittenda quoad licet examini cujusvis Philosophiae. In nonnullis praeterea non equidem ego Piccarto assenserim. Sane jam tum, eorum quae ad Politica quidem Aristotelis pertinent, ego multa aliter docui in mea Introductione. Non muto tamen sententiam: cum hoc libello nihil temere comparari posse. In eâ enim opusculi brevitate potius admirari est adeo locupletem Aristotelicae doctrinae, et quidem non e vulgo petitum, thesaurum. Nec dubito, si hodieque superesset Adrasti Aphrodisiensis liber Simplicio alijsque interpretibus saepe laudatus, quem de ordine librorum Aristotelis ille conscripsit, vel is, quem ejusdem argumenti jam ante Adrastum exaraverat Andronicus Rhodius, etsi illi multa forte nos docerent quae nunc cum damno ignoramus, tamen palmam huic libello cessuros. Et vero scripsit quidem opusculum hoc Piccartus ad huc junior; jam tum valebat autem accurato judicio, eratque praeclare institutus a Philippo Scherbio: qui
primus omnium in Germania Aristotelicam philosophandi rationem assecutus videtur. Imo jam tum versatus erat cum cura in lectione Graecorum praecipue Aristotelis interpretum, quos et linguae peritia et usus scriptorum cum ipsius Aristotelis tum auctorum Aristoteli aetate parium aut vicinorum (quae monumenta cum perierint, frequentissime jam nos destituunt in multis difficultatibus enodandis) prae alijs aptos reddiderunt ad sensus Aristotelis integrius accipiendos.
Vt ad Epistolae igitur initia redeam, factum laude dignum praestas profecto Clatissime Dürri, curata ejus libelli nova editione. Neque vero non it eratam editionem merentur Piccarti om nia, utilitatis publicae causâ: usque adeo nihil non ejus perquam est eximium et eruditum. Quin exigunt novas editiones numerosa illa menda, quibus omnia praeclari illius viri scripta foede deturpantur. Cura autem haec sum mo jure ad Te Clarissime Dürri aliosque Altdorphinae Academiae Philosophos cumprimis pertinet: ut qui veluti in cathedram viri successistis, ita etiam heredes quasi doctrinae facti estis: quem igitur prae alijs tenemini omnibus modis fovere pariter et propagare. Quod cum jam tum fecerit exparte Clarissimus Felvvingerus, et tu jam facias, mihi quidem nihil superest, quam utrique vestrum hoc nomine gratias uti publicas agam; utque id quod facitis, pergatis facere, etiam atque etiam cohorter. Sed fortasse nec cohortatione mea opus est tam sponte currentibus in isthoc stadio; nec actione gratiarum, qui bono publico ultro atque unice laboratis. Deum igitur potius obsecro, ut haec studia et hos conatus vestros felici eventu secundet. Helmestadij in Academia Julia Nonis Januarij Anno M DC C LX.
MUltis nominibus laudem maximam mereris, Illustris Baro, edi curans illum librum, quem de Melitae Insulae rebus conscripsit, tuus et itinerum per Germaniam, Italiam, Siciliam, Melitam ipsam, Hispaniam, Galliam, Belgiumque, simul et studiorum, non socius duntaxat sed etiam ductor, BURCHARDUS NIDER STEDIUS, vir eximiae profecto eruditionis. Ostendis enim utique hoc ipso saltim insignem pietatem erga bene de te meritum ephorum: quae rara hodie virtus esse solet; plaerisque non ingrata oblivione transmittentibus duntaxat, sed etiam superbe fastidientibus illos, quos morum vitaeque magistros nacti juvenes fuerunt. Ostendis vero non minus, quod editis praestantibus propriae foeturae libellis jam tum orbi probaveras, praeclarum in re literaria judicium; amari scilicet abs te non proletarij argumenti aut inepte condita scripta, sed ea quae genium habent, plenaque sunt doctrinae elegantis et accuratae. Et vero talis omnino est hic de Melita liber; omnium quos equidem vidi eo in argumento et optimus, et nitidissimus, et absolutissimus. Ostendis denique, te non fortem duntaxat Equitem, sed et doctum esse rerum honorisque sacrae militiae ac diligentem curatorem:
quorum etsi illud pluribus conveniat, hoc tamen oppido est rarum. Meretur autem et virtus et quod ab illo Ordine accipit Christianus orbis beneficium, illustrari militiae illius res quaeque, saltim non ignorari illa [gap: Greek word(s)] , unde propugnatur mari mediterraneo adjacens Europa omnis, adversus barbaram Asiae pariter et Africae tantum non universae vim, Christiano orbi summe detrimentosam.
Nec vero ea hodie sacrae vestrae militiae quae olim primarum in Palaestinam expeditionum, est ratio. Quamvis nimirum et illas religio quaedam excitaverit, vixtamen absolveris ab injuria, aut ab impietate; non sane a summa imprudentia. Infinitam scilicet hominum multitudinem non vulgi folum, sed Regum, Principum omnisque generosi sanguinis, imo fere quicquid tum fortitudinis laudem vel meruit vel affecta vit, per ducentos amplius annos, cruenta strage expeditiones istae, enervata propemodum et opibus simul exhausta omni Europa, e medio sustulerunt. Quod non potuit non regnis populisque omnibus publice privatimque per esse noxium et damnosum. Nec vero quod simul perierit ita quicquid fere domi erar turbidum, tanti est; cum in promptu sint pruden tibus imperijs ejus quidem coercendi rationes multo meliores. Nulli sane reipublicae expeditiones istae vel tantillnm commodi attulerunt: id quod summae regentium imprudentiae certum est argumentum. Pontificibus tamen Romanis illas utiles tum fuisse, haud negaverim. Nec enim duntaxat Caesaribus alijsque Regibus, paratis manu tueri adversus Curiae insolitos conatus prisca a majoribus accepta jura, nova hac, proposito aeternae vitae praemio, evocatâ militiâ, subductum fuit robut validum, sed etiam ipsimet illi, si ferociores viderentur, animis superstiriosae pietatis jugo subactis, procul ablegati sunt, vacuum regnum et oportunum Romano dominatui domi relin quentes. Imo quod multo majus est, ipsum illud
robur universae pene Europae, velut Regibus et rebufpublicis fuit subductum, ita simul in fidem Pontificum transiit; incredibili Pontificij regni incremento. Nec enim in Europa sola, sed etiam in Asia et Africa, quocunque miles ille sacer vires suas extendit, Pontificum majestas immane quantum propagata est. Verum ut Paparum in expeditionibus illis provocandis laudes fortasse calliditatem, eorum tamen quibus publica civilis rei cura incubuit supinam imprudentiam nullo colore excusaveris.
Aeque manifesta vero est et injustitia istorum armorum. Mota quippe illa sunt a nostriorbis hominibus in eos, qui nulla nos injuria affecerant. Nec vero ad injuriam nostram pertinet possessio locorum, quae Deus Israelitis singulati benignitate concesserat quidem in peculium; sed solis illis non aurem nobis, necillis nisi quamdiu viverent ex praescripto divinitus sibi datae legis. Ubi scilicet immorigeri et ipsi facti sunt, jam sine discrimine possidentur jure omnia illa a quavis gente, quamvis Pagana, quamvis Mahumedana, modo justus adsit titulus; qui etsi illis forte defuerit, Europaeis tamen nostris fas propterea non fuit terras illas sibi vindicandi. Spiritualium porro promissionum Sanctis Patriarchis divinitus factarum competit quidem Christianis hereditas; jus haereditarium autem bonorum civilium Israelitici populi neutiquam illis concessum est. Nihil denique refert nostrâ, quod terrae sanctis pedibus quondam calcatae ab impuris hodie am bulentur; nisi quod doleamus merito impietatis vim, quae divinam indignationem usque adeo commeruit: cum ubivis terrarum aeque Deo acceptis, et aeque propinquis coelo, esse nobis liceat, et omnis plenitudo terrae perinde sit Domini. Non ferenda porro est illa quorundam persuasio, quasi justa promiscue sint Christianorum arma, in quosvis a Christiana fide sive prorsus alienos sive nonnihil exorbitantes. Non minus profecto
detestanda est haec opinio; atque illa ex adverso Muham medanorum in alia sentientes quosvis, aut veterum Graecorum in omnes quos barbaros vocabant, tanquam illi natura essent servi, praetensa bellandi licentia.
Quam impia adhoc fuit illa animis militantium penitus infixa tum credulitas! in certamine quod contra infideles geritur quisquis moritur coeleste regnum meretur; quam vis in ipsummet Ponti ficium jus cum tempore sit receptum, et simili illicio adversum Christianos etiam num arment militem suum Muhammedis asseclae. Est sane hoc fere illud, quod olim impius Caesar Nicephorus Phocas persvasum orbi desideravit; testibus Cedreno, Glyca, Curopalate et Zonara; ut videlicet milites bello interfecti pari cum sanctis martyribus honore colerentur. Quanta praeterea promiscue complures enim vere probos excipio) fuerit multitudinis illius sacrae militiae profana im pietas, quam foeda vivendi improbitas, ad posteritarem memoraverunt, qui bella ista prodiderunt ipsi scriptores [gap: Greek word(s)] ; praesertim Auctor [gap: Greek word(s)] Chronici quod appellatur Hrerosolymitanum, Guilhelmus Tyrius, Octo Frisingensis, Conradus Urspergensis, Arnoldus Lybecensis et alij quammulti: ut non moremur nunc Nicephori Gregorae querelas, ceu hostilis Graecorum in nostros animi suspectas. Quis vel hodie non obstupescat ad impietatem saltim illorum, qui ea pellam et anserem, tanquam S. Spiritu afflatas, viae duces coluerunt? fuere autem ducenta millia equitum et peditum. Enim vero spiritus aliqua vi occulta fuisse tum homines agitatos et ad arma quasi abreptos, affirmabit, nisi fallor, omnis qui debita attentione res temporum illorum perpenderit. Spiritum sane quempiam, peregrinum quem appellitat, expeditionis illius, quae Conrado III Caesare facta est, arcanum incitatorem agnovit ipsemet Otto Episcopus Frisingensis, magnus itineris istius socius. Similem agitationem et in Bullionia
contigisse memorarunt Dodechinus, Albertus Stadensis et alij. Quin et seculo duodecimo impetu fanatico in bellum illud raptos pueros, idem Albertus locuples rerum aevi sui testis prodidit. Spiritu igitur quodam homines tum agitatos haud negandum: Spiritus Sancti vero aliquem in his motum rarissimo sane si modo ullo indicio agnoveris.
Sed quo prolabor? Hoc volebam, Illustris Blumenthali, etsi prima sacri belli exordia vitijs gravissime laboraverint, aliam tamen esse hodie rationem Ordinis tui militaris. Et vero nunc intentus ille potius est tuendis Christiani orbis finibus a violentia Muhammedanorum; eoque ipso vincit, quotquot hodie supersunt, sacrae militiae Ordines roliquos universos. Perge autem, Illustris Baro, tua cura non hunc tantum Ordinem, sed etiam istum in quem te Serenissimi Electoris providentia nuper cooptavit, exornare. Ut nempe fideli et cauto consilio patriae rempublicam ad ministres. Quod ut strenue facias, incita mento indubie erit tibi, et Patris, et qui generum (quidni enim Eques sacer Germanicus sacro matrimonij foedere copuleris, dudum praeeuntibus signo suo ipsis Lusitanis?) sibi te jam fortunatis auspicijs delegit, summorum sane virorum, longe praeclarissimum exemplum. Ego vero Deum obsecro, ut consilia tua cedant in felicem patriae tranquillitatem, et perpetuum emolumentum: simulque domi res tibi ex voto fluant succedantque. Helmestadij in Academia Julia Anno M DC CLX. Kal. Febr.
CUm forte fortuna in bibliopolio nostro inter alia, quae Francofurtenses nundinae miserant, librum quoque Viti Erbermanni Jesuitae, illum quem V. C. Johanni Musaeo opposuit, explicarem, statim occurrit cum passim nomen meum perstrictum, tum et Digressio quaedam, (ille ridicule Oportunam [reading uncertain: print faded] appellavit, cum tamen ab instituto longe sit alienissima,) qua Socius iste vellicare studuit nuperam meam ad Cassandrum et Wicelium praefationem. Deprehendi denique et Appendicem, qua vult videri doctissimam Tuam Ostensionem confodere, cum vix levissimam ejus partem vel uno verbulo attigerit. Non improbo consilium Tuum, quod dicto citius arrepro calamo volueris ineptias Animadversionum illarum in lucem producere: idque quandoquidem et eorum quorum simplicitati atque imperitiae facile imponitur, habenda in humana vita est ratio, a Tuo cumprimis ordine, cui bella Domini quasi commissa sunt. Quin hac solum mente etiam Clarissimum Musaeum ad respondendum appulisse jam tum animum, haud dubito. Ut ego tamen cum illo homine, aut cum alijs ejusdem notae, in aronam descendam, de ijs quae jam tum disputata hinc inde sunt, VIX amplius abs me impetro. Video enim nullum me facturum operae pretium, sive apud adversarios, ut quorum summa maledicentia, et altercandi libido, et superbia, intolerabilis est ac deploratae sanitatis; sive apud alios, qui judicandi facultate haud destituti, legere quae utrinque hactenus agitata sunt, procul amore procul odio, haud gravantur, quoniam illorum quidem judicio jam tum omnia mea ex forensi formula audeo submittere. Nec vero opus est litigare amplius, jam excussis probe omnibus quae ad rem faciunt imo interest veritatis, non respondere omnibus voculis, cum illa nimium altercando soleat saepenumero vim suam auctoritatemque perdere. Non sane respondit, etiam in judicio, ad calumnias omnes Salvatornoster. Idem jam ante Socrates fecerat. Lectu digna est bina dissertatio Maximi
Tyrij de Socratis illo silentio. utriusque autem ea summa est, quod veritas atque innocentia interdum apud aequos bonosque judices defensione haud egeat, apud im probos nihil obtineat. Sed et Sophistarum illa inepta ars jam olim a sapientioribus, tanquam indigna homine Philosopho, explosa est; ex perpetuis vitilitigatio nibus gloriam in vulgus captare, et triumphos sibi spondere modo ultimi fuerintin clamando; fere ut prostrati quidam luctatores, si morsu calcem petierint robusti victoris. Bene de illius ingenij hominibus S. Augustinus l. 2. de Civit. Dei: Qui velnon possunt intelligere quid aicitur, vel tam duri sunt adversitate mentis, ut etiamsi intellexerint non obediant, respondent (ut scriptum est) et loquuntur iniquitdtem, atque infatigabiliter vani sunt. Quorum dicta contraria si toties velimus refellere, quoties obnixa fronte statuerunt non curare quid dicant, dum quocunqut modo nostris disputationibus contradicant, quam sit aerumnosum et infructuosum vides.
Quae sane in Concussione Fundamentorum Fidei Pontificiae disputavi, in medio sunt. Constant illa paucis plagulis: proposita sunt perspieue, observatâ ipsa mathematicâ docendi ratione; qua nulla est brevior, nulla apertior, et veritati arbitrandae magis idonea: denique ad principia nobiscum nata omnis controversia expensa est. Nihil hic difficile, nihil taediosum, nihil obscurum occurrit. Aut principia, aut deductiones ex principijs, autipsa disputandi ratio laborent, necessum est; si disputatio mea mendosa est. Quid in officio fuerit ex adverso eorum qui impugnanda sibi sumpserunt mea, ignorat nemo qui Logicae atque Attis Disputatoriae (verae quidem non autem Novarum quas nunc maleferiati nonnulli confingunt) paulo peritior est. Officium illud num tresviri illi mei, bini inquam illi Jesuitae Haunoldus et Erbermannus, ut et Capuccinus Valerianus (quartum enim piget memorare) praestiterint, aut num a me observata sit recta disputandi
ratio; submitto judicio omnium Logicorum, qui vetera sapiunt. Num principia abs me adducta firma sint ac solida, an autem ab hostibus istis subversa: num deductiones postremo meae recte processerint, aut illae etiam elumbatae sint ab istis triumviris: permitto judicium itidem omnibus, qui sapiunt mente haud infecta partium studio; permissurus cuivis etiam extra Christianum nomen versanti, si quis talis praesto fuerit. Jure an injuria ad aliena ab disputatione institutâ, Haunoldus, cumprimis autem Erbermannus, nisi me sint seducere; iidem omnes judicent. Fateor quidem, semel iterum, invitum licet, abiripi etiam me passum esse (ut solemus in vitium vitio flecti alieno, ceu olim loquebatur S. Hilarius) ut sequerer vocantes: An non vero consultius sit abrumpere intempestivas illas concertationes, quam fovere ulterius, quorum prius mihi praeplacet, aliorum arbitrio non minus permitto. Mihi sane illa ideo nunc sunt invisa; quoniam si alam illas, Concussioni meae videor eo ipso robur suum dubium reddere: quod ne fiat, interest veritatis. Num tamen etiam in alienis illis vel ego vel adversarij hactenus vicerint, intelligentium aequo judicio lubens submitto. Judicent iidem, num operae possit esse pretium aliquod, testimonijs Ecclesiasticae antiquitatis cum illis certare, qui ausi sunt falsare S. Basilij verba, et aliorum Patrum nominibus jactare quae nusquam reperiuntur; id vero convicti fecisse, non erubescunt excusare facinus exemplo Becani, Jodoci Coccij et aliorum, qui idem crimen commiserint, (hoc autem fecit utique Haunoldus:) aut qui adeo monumentorum illorum sunt rudes, ut verba Innocentij primi Papae pro S. Augustini dictis venditare, eaque ex cap. 93 Augustini citare non dubitant (fecit autem hoc Magnus Capuccinus:) aut qui pro Vicedeatus Papalis potentissimo omnium testimonio jactitant quaedam nomine Augustini, quae sunt Innocentij I Papae, vel incerti potius auctoris,
alia nomine Hieronymi quae sunt Pelagij haeresiarchae, nonnulla porro Gregorij Nazianzeni et Augustini, sed vi detorta in alienum sensum (quorum omnium a me convictus fuitipse ferocissimus Vitus Erbermannus:) aut denique illi qui adeo sunt rudes priscae lectionis, ut negent hactenus Papas uspiam dictos vicarios S. Petri; quod non erubuit asserere Haunoldus. Judicent postremo iidem arbitri, num debeam contendere porro cum hominibus ad scurrilitatem usque maledicis, et calami petulantissimi: quales utique sese mihi praebuerunt Jesuitae praeprimis illi duo, etsi Christophorus prima vice mitior visus sit, et in secundo demum libello, ad Viti exemplum, scurrilia in me maledicta plurima sparserit. Haec sane et alia non nulla me a litigijs, cum illius notae hominibus, de ijs quae in Concussione disputavi quidem, efficiunt plane abhorrentem.
Par vero ratio est et illorum quae allatravit (quid ni enim ita loquar de more hominis canino?) Erbermannus ad Historiam Electionum Papalium pertinentia. Equidem nullum et heic video pretium operae mefacturum, si cum illo pergam contendere. Num Historia Alexandrinae Electionis abs me edita ideo fidem non mereatur, quia hoc dixerit Jesuitarum unus alterque, et quidem unus quorum negat ist haec ita contig isse et simul fatetur, nihil certide ijs quae in Conclavi aguntur haberi posse: cum ex adverso illa Historia Romae in ipso Conclavisit conscripta, et conveniat cum ijs quae publica fama per universam Europam distulit, quaeque referuntur in pleniore illa Historia quam Generosus Domin. Moltkenius publicavit: non est difficile judicatu. Et qui velit comparare mea reliqua cum Erbermannianis facillime perspexerit, quam pauca vel ausus fuerit Erbermannus, utut ferociat, vellicare, et quam infeliciter etiam isthaec egerit.
Ut tibi quidem igitur, Clarissime Collega, non deest quod
ad scribendum impellit; ita longe plura me a scribendo, saltim de ijs quae jam tum venere in contentionem, reddunt plane alienum. Eoque permultum sane dubito adhuc, num aliquando bonas horas velim perdere, et denuo saltim petulantibus illis Viti chartis, quas Examini objecit, quidquam reponere.
Qualia vero et illa sunt quibus nunc admordit Praefationem meam! Me praefatum libellis quos alter Auctorum moriturus detestatus est, alter pro suo foetu non agnovit. At vero Cassandrum morti jam proximum suam Consultationem detestatum esse, figmenti manifestum a me jam tum factum est altera ad Lectorem praefatione. Wicelium autem Viam Regiam non agnovisse, jamdudum prima editione confutavi, idque Vitum monui in Examine §. 70. Ut tandem desinat Socius istarum nugarum, si potest desinere, quaeso, ubi commodum fuerit, porrige homini Epistolam illam ipsiusmet Wicelij ad Cassandrum, quae continetur Centuria prima Epistolarum Illustrium Belgarum et ad Belgas, loco quinquagesimo quinto, Quamvis enim bilem indubie illa sit concitura in nares iracundi illius et ferocientis Socij, fortassis etiam effectura, ut bonus Wicelius, cui hactenus omnes Indices Expurgatorij (nescio qua fati benignitate) pepercerunt, curantibus Socijs, quae in aula Alexan dri eorum hodie est auctoritas, in haereticorum classem brevi referatur: potior tamen habenda est ratio veritatis, quam offensae vel superciliosorum aliquot Sociorum vel ipsiusmet Alexandri. Epistola autem hunc in modum sese habet. Clarissimo Viro D. Georgio Cassandro Theologo, apud Clevenses moranti, Dom. fratrique suo chariss. in Christo Servatore nostro. S. P. Clarissime Georgi. Vel recordatione libri tui ad Imper atorem Maximilianum, quem nondum vidi, mirum in modum delector. quid obsecro futurum, silegere contingat opus praeelarissimum? Ante totus erat Princeps in tui meique Syngrammatis amicissimo complexu, quam Satanas bellum Transsylvanicum ab imprudentibus
parum bene suasum nobis inferret. Bellum, inquam, quo tam Ecclesiae, quam Imperio nocentius aliud non vidit Germania, quodve Caesaris nostri monarchiam ineuntem statim caede tanta funestavit, ac consilia saluberrima quaeque, et molimina omnia Christianismo restaurando pernecessaria, interturbavit. Qua calamitate publicâ ita discrucior, Georgi, ut prope taedeat vivere. Nihilo secius nos affligunt, tam qui Papae quam qui Lutheri partes sequuntur. Inter quos utrosque Jesuitae, hypocriticumne magis ambigo an malitiosum hominum genus, virulentius nos exosos infestant, quod Ecclesiae faciem hanc deformem, non aliam, quam ut est hodie, defensam velint, emendationem hujus omnino nolint, ne Seraphicaesuae societatis daemoni Zomeno instituto deesse videantur. VIAM REGIAM Caesari commonstratam abs me, una cum Panegyrico, quo minus edatur inpublicum, nullus obstitero, ut abundantius prodesse queam, nisinon liceat. [gap: Greek word(s)] antiquissimorum Ecclesiae Patrum quaereham, et putabam aliquid esse, quod ajunt, moderata durant. Pace nobis per armipotentem reddita, et Marte aliquantisper sedato, de negotio tanto Comitium Vangionicum, ni fallor, dispiciet. Intereae tu, mi Georgi, recte valebis. Literis ad te meisper Arnoldum Bircomannum respondisti nihil. Hunc M. Petrum Artocopum Ignatiaenum meum, sanctae linguae studiosum, mihi homodoxum, imo orthodoxum, tuae sinceritati totum commendo. Moguntiaci: X Septemb. An. Salutis MDLXV. GEORG. WICELIUS THEOL. SENIOR. Hactenus illa ipsiusmet Wicelij Epistola. Qua utique Viam Regiam agnovit suam senex ille. Fortasse vero haud succense bunt mihi Wiceliani manes, si hac propalatione fiat, ut Wicclij nomen tandem aliquando Indice proscribatur. Quantum enim ex A. Masii epistola, eidem volumini 52. cent. I. inserta, liquet, Wicclius ipse optavit nomen suum Indici isti adscribi, cum illie Erasmum quoque videret. Extat vero in eodem Epistolico opere et alia ad Cassandrum Wicelij Epistola loco septuagesimo primo; et quidem illa cui respondet Cassandrina
illa nostrae editionis vicesima quinta, scripta Moguntiaci, (non enim illic loci tum Jesuitica doctrina et Vicedeatus Romanus praevalebat) eodem anno XIII Maij: ex qua saltem hoc discere est, non Wicelium minus quam Cassandrum, jussu Caesarum in eandem sententiam de Religionis negotio consultasse. Pars illius prior ita sese habet: Clarissimo rectioris Theologiae Doctori Georgio Cassandro, viro Dei, Fratri charissimo suo S. P. Quamprimum vidi commendationem, imo approbationem Caesaris, tuo de libro, charissime Cassander, exhibente Arnoldo nostro, protenus gestire caepit animus mihi praegaudio plurimo, in utilitatem Christianismi publicam: nec hoc egogaudio cupiam unquam fraudari, at ist hoc exaugeri magis. Id quod fieri aliter vix queat, nisi copiam legendi libri mihi feceris, ad fidem optime Arnoldo id procurante. Caeterum posthac cura prima nobis erit, ut cum Caesare eodem tempore locove una conjungamur: ad ea nimirum, quae in medium consuluimus, serio pertractanda. Nullibi vero id fieri po terit commodius quam ad Rhenum, partim valetudinis nostrae, partim viciniae gratia. Nam longius proficisci non est nostrum. Haec etiam ibi Wicelius. Ut saltim nuncfortassis possit Vitus secure inposterum Viae Regiae auctorem Wicelium agnoscere. Nec vero est quod quis dubitet, Jefuitas fuisse et in visos et infestos Wicelio: tales enim eosdem etiamnum vivus expertus est et Cassander: ceu liquet ex Epistola Andreae Masii et Johannis Metelli, Clarissimorum utique virorum, quarum illa est farraginis illius Epistolicae centuriae primae quinquagesima secunda, haec quinquagesima septima. Et vero omnis illius disciplinae plebeja saltim faex, ab initio statim usque, id operam unice dedit, ut ne qua fiat ad normam priscae ecclesiae reformatio, utque Romanus Vicedeatus orbi persuadeatur: eoque bellum [gap: Greek word(s)] semper illi fuit cum omni bona et reformationem desiderante mente; ne quidem hodie mutata illa in veterata consuetudine. Ut agnoscamus in illis etlam Homericum
istud, quod in Atheniensibus obsetvabat olim Aristoteles:
[gap: Greek word(s)] .
Quod scomma Wolfii in Medicos jactum, etiam hîc repetere, (nam jam ante fecerat idem) voluerit Vitus, fecit pro ingenio. [gap: Greek word(s)] scilicet [gap: Greek word(s)] : et ideo S. Lucas infeliciter tractavit res sacras, quod Medicus fuerit: felicissime autem id praestitit Forerus Jesuita, quem tamen pharmacopaeum fuisse, et in re culinaria Apicium, narrat Foreri quondam familiaris et amicus summus Alphonsus Vargas.
Astuto consilio novâ me methodo caussam Protestantium voluisse statuminare; idque quod viderim, larvam verbi Dei puri puti sordere, et nobis esse detractam, calum niatur Alastor. Quae initio sane disserui, ijs tantum volui id efficere: Mutationem illam religionis quae avorum patrumque memoria in Europa facta est, non sine divino numine contigisse, utpote quae mirabili felicitate fere ad modum primae propa gationis Evangelicae processerit: coque prudentem quemvis non posse non in illam majore quadam cura inquirere. Veritatem causae nostrae ijs statuminare, ne quidem in mentem mihi venit. Imo disertis verbis id me nolle sum professus, pagina sexta patiter et sexagesima prima. Nec vero talia rei tantae probandae sunt idonea. Omnis eximia felicitas arguit quidem vim divinam, non tamen omnimodam Dei approbationem. Ex solodivino verbo religionis cujuscunque veritatem discere est. E solius enim Dei revelatioue notum hominibus nobis esse potest, quis ipsi cultus ita placeat, ut eum velitae terna beatitudine remunerare, revelatio autem illa divina in Sacra quam dicimus Scriptura primo reperitur. Quae usque sunt adeo manifesta, ut inter ea quae naturâ sunt nota, mereantur recenseri: ceu jam tum in Concussione dixi, non auso oblatrare illi soli quoquam hostium.
Quam Vitus vult esse summam illorum quae disserui ad paginam usque octuagesimam, illa ex parte, fateor, non abit a mente mea: at vero plaeraque ab illo praeterita esse, quaedam et male re citata, nemini non manifestum est, qui summam istam cum meis contenderit. In eo bonam fidem perdidisse Vitum conquererer, si ejus unquam in Vito quid deprehendissem. Obtinet ille et hîc antiquum. Mala mens, malus animus. Ex vepribus nemo prudens ficum exspectaverit. An in plerisque a me in Praefatione adductis appareat putentissima crambe, an non vero Erbermannus more suo impuden tissime calumnietur, judicabunt lectores.
Quae de causis celerrimi progressus reformatae avorum memoriâ religionis disserit Vitus, illa omnia nituntur calidissimo mendacio isto, quo fere sermonem claudit: Mirum potius, inquiens, non affluxisse plures, tam dulci Evangelio invitante, monachos et sacerdotes ad nuptias, Principes ad praedam Ecclesiarum, Plebem ad lioentiam vitae, omni legum politicarum Ecclesiasticarumque imo et divinarum jugo excusso. Non equidem negaverim fuisse, qui, sive quaestus faciendi, sive licentiae obtinendae gratia, accesserint partibus. Quales nimirum nec defuerunt inter prima Christianismi exordia, Apostolica ad huc voce circumsonante: qui scilicet pro velo malitiae haebuerunt libertatem, hoc est excussum Mosaicae legis jugum; quique existimaverunt quaestum esse pietatem; quin imo et docuerunt quae non decuit, turpis lucri caussa. Sicut vitia erunt, donec homines: et vix seritur triticum, quin nocte subsequente mox et zizania serantur. Principes vero simpliciter omnes praedandae Ecclesiae caussa, Monachos item et Sacerdotes libidinis explendae gratia, (id enim nuptiarum nomine intelligit Socius) nomen dedisse mutatis majorum sacris; hoc vero intolerabile et infrunitum est mendacium. Principes haud pauci a bonis, Vito Ecclesiastica dictis, abstinuerunt manus,
et tamen caussam nostram probaverunt. Fecit certe hoc is qui omnium primus Lutherum tutatus est Fridericus Elector. Nec sacerdotes aut monachi omnes qui accessere, coelibem vitam mutavere. Plaerique eorum qui mutaverunt, concubinatui et vagis libidinibus sanctum connubium praetulerunt: quod est ex vita impura ad castitatem emergere. Ipse utique Erbermannus ultro profitetur, circa Lutheri initia, magnam fuisse morum cleri depravationem. Quod igitur ex clero nonnulli maluerint castas nuptias quam foedum suum pristinum coelibatum, quis pius non laudaverit potius? An hoc etiam vitio illis debet verti? Longe intolerabilius vero est, et quasi manu palpabile mandacium, plebem omnem vitae licentiam eo ipso sectatam esse, Sectata enim utique partes nostras sunt tot centena millia eorum, quos exilium, restis, ferrum, aqua, flamma absumpsit: cum nullo crimine alio quam sola mutatae [gap: Greek word(s)] professione maligni haberentur. Quid? si verum est quod mendacissimus ille Socius hîc refert, fuerint utique illi, quotquot sive primi doctrinae Lutheri accesserunt, sive post eidem hactenus assentiti sunt nequissimi bipedum. Soli enim tales affectant vitae licentiam, omni legum politicarum Ecclesiasticarumque imo et divinarum jugo excusso. Nescio an quis nuper ausus fuerit adeo turpiter calumniari. An tales vero fuerunt majores illius Socij apostatae? An tales fucrunt parentes reliquorum qui defecere a nobis? An ipse Vitus et lapsi reliqui fuere tales cum nostri essent? Si non fuerunt, utique mentitus est Vitus: et fuerit mirum si mendacia illius aequis auribus saltim alij isti acceperint. Si fuerunt, gaudemus profecto, ab illa hominum sordida colluvie Ecclesiam nostram esse liberatam. Quae vero doctrina nostra jubet, Principes bona quae sacris dicata sunt in profanos usus rapere, insuper habito omni usu publico? Sacrilegium audit apud nos tale facinus: quisquis etiam tandem illud commiserit.
Non tamen (fateor) credimus, sacrilegium committi, si quae a Clero Pontificio possessa quondam bona, illi erepta alios in usus publicos convertantur. Tentare poterit Vitus, num queat firmis argumentis, non convitijs autem, non clamoribus demonstrare: bona Pontificij cleri, vel sola vel omnia, vere esse sacrum Ecclesiae patrimonium, inque eo subducendo sacrilegium committi. Id autem ut ordine praestet, poterit periculum facere, saltim in confutandis ijs quae a me in contrariam sunt sententiam disputata cap. VI. Animadversionum in saevam illam nuperam Bullam Innocentij: qua, ex consilio hujus Alexandri, (hic enim in Curia tum maxime valuit) Pacis Germanicae pacta, ille immitis Ecclesiae suae Vicedeus, conatus fuit subvertere. Tantum abest vero, per nostrae Ecclesiae doctrinam, aut ab ipsomet Luthero, invitatos esse Principes ad profanam aliquam sacrorum bonorum occupationem, ut multi Theologorum nostrae partis, ipseque adeo Lutherus, non satis accuratâ distinctione bonorum quae a Clero aut asseclis possidentur institutâ, sacrilegij damnaverint facta etiam illa, quae a crimine isthoc sunt multum remota. Ex adverso a Curiâ Romanâ ipsamet per Jesuitas invitatos Germaniae Principes aliquot novimus ad [gap: Greek word(s)] a nostris partibus, in praemium propositis monasticis alijsque opibus, quae sacrae vulgo existimantur. Novimus, in Anglia regnante Maria, Laicos proceres, qui Henrici Regis indultu ejusmodi bona occupaverant, per Reginaldum Polum Cardinalem et Legatum a latere, publico instrumento, Pontificis nomine, de ejusmodi bonis ac possessionibus, quoad poenas et censuras canonicas in perpetuum securos et absolutos esse declaratos, teste Sandero: idque ut Pontificijs denuo sacris illi accederent. Novimus non adeo pridem monasteriorum Germaniae recuperata bona, ipsorummet Jesuitarum instinctu, quaedam Ordinibus militaribus, quaedam Principibus illis qui Episcopi audiunt, quaedam
Cardinalibus jam tum opibus et luxu diffluentibus, quaedam clericis secularibus, multa in belli sumptus Principibus Laicis esse concessa; et quidem ultro id jactantibus Jesuitis in sua quam vocarunt Placida disceptatione, quove et ipsi in partem venirent praedae, alios omnes allicientibus. Immensis propositis opibus et honoribus Principes in partes vocare, Papisticum est non autem nostrum. Sacerdotum et monachorum aliquos invitatos esse ad connubia per doctrinam nostram, haud diffitemur; omnes promiscue esse invitatos, longe est falsissimum. Nec enim aliâ doctrinâ quisquam eorum invitatus est, quam illa S. Apostoli Pauli: Qui se non continent nubant: melius enim est nubere quam uri: aut quam virginibus dedit S. Cyprianus: Si perseverare nolunt vel non possunt, melius est nubant quam in ignem delictis fuis cadant: vel quam tradidit ipse S. Hieronymus, Sanctum virginum propositum, scribens, et coelestis angelorumque familiae gloriam, quorundam non bene se agentium nomen infamat. Quibus aperte dicendum est, ut aut nubant si se non possunt continere; aut contineant si nalunt nubere. Qui igitur ineptos sese ad coelibatum experti connubium amplexati sunt, non tam a nostra quam ab Apostolica et SS. Patrum doctrina invitati id fecerunt: sive sacerdotes sive monachi fuetint. Hoc fuit, et hoc est, non aliud, Evangelium illud, Erbermanno per [gap: Greek word(s)] dulce dictum, quo ad caelibatum minus idonei ad nuptias in vitati sunt, nec desinunt invitari. Et vero illud usque est adeo verum et certum, ut quamvis etiam divina auctoritate repetitum haud esset, tamen ceu a naturali rectae mentis dictamine imperatum, omni vere probo sit observandum. Nec enim positiva aliqua haec lex est, sed aeterna, et ante ipsas Evangelij leges nata; cujus etiam alibi hisce verbis meminit S. Paulus: Propter scortationes suam quisque uxorem habeto, et proprium quaeque virum habeto. Dote virginitatis, (quam perperam Romanenses castitatem
solent appellare, quasi non et matrimonium castus sit vitae status) divinitus haud instructos, arcere a connubio, propter leges aliquas Pontificias aut receptam consuetudinem, hoc vero est transgredi imo tollerc mandata Dei in gratiam humanarum constitutionum. Jam vero ingentem numerum eorum queis sacro ministerio fungi oportet, requirit utique Ecclesiae necessitas: ex adverso autem perquam paucos mortales dote isthac vere pollere, testis est omnium seculorum experientia. Testatur eadem, reperiri non posse idoneum numerum sacra obeuntium, qui simul valeant illo virginitatis heroico quasi affectu. Imo et hoc testatur usus: ubi legibus Pontificijs Clerici a conjugio prohibentur, Cleri tantum non omnia scortationibus, concubinatu, et omnis generis immunditia foedissime inquinari; frustra reclamantibus legibus, frustra habitis publicis supplicationibus, (quale quid in Bajoaria institutum est) frustra indictis poenis, frustra propositis praemijs. Impossibile scilicet est, ut sacra cuncta obeantur per solos illos qui, non dico verbis, sed qui animo omni virgines sunt. Similiter autem impossibile etiam est, ut ingens ille numerus utriusque sexus qui in Romanensi Ecclesia virginitatem vovent, vere observent id quod voverunt. Non observare, itidem usus (proh dolor!) nimium quantum docet. Impudens quidem est jactator suorum Erbermannus, non crediderim tamen ab illo id negatum iri: postquam ab ejus Sodalibus quoque multis libellis pravi Monachorum (ne quid nunc dicam de Clericis alijs et Canonicis et Sacrae militiae adscriptis) mores su nt publice perstricti: quibus refelli statim posset, si negaret. Nonnarum multa claustra, ait Wicelius, quid obsecro aliud suns quam pornoboscia specialia? Quod Jesuitae vivant castius alijs, qui probes? Caurius vivere, non negaverim: idque quoniam, fatente ipsomet Joanne Mariana Socio haud e vulgo, totum Societatis regimen hunc habere videatur scopum, ut quae
improbe in Societate fiunt, injecta terra cooperiantur, et hominum notitiae subtrahantur. At vero quis suspectos non merito et illos habeat, considerata molli isthac vivendi ratione qua plaerique gaudent? Vere Hieronymus: Esus carnium et potus vini, ventrisque saturitas seminarium est libidinis. Et alibi: Frustra quidam simulant, salva fide et pudicitia et integritate mentis, se abuti voluptatibus; cum contra naturam sit, copiis voluptatum sine voluptate perfrui. Quid necesse est jact are pudicitiam, quae sine comitibus et appendiciis his, continentia et parcitate, fidem sui facere non potest? Quis igitur paulo peritior humanae fragilitatis, pingues illos et bene curata cute nitidos, quamvis Jesuitas, dixerit ab aestu libidinis alienos? Vulgo quidem (verba recitabo Alphonsi Vargae ex cap. 14.) Jesuitae, cum in Societatem pueros alliciunt, hoc meliorem esse Societatis quam aliorum Ordinum conditionem esse praedicant, quod Ignatius a Deo precibus obtinuerit, ut per centum annos, inde ab eo die quo [gap: Greek word(s)] ejus sive Regulam Sedes Apostolica probavit, nemo Sociorum in lethale peccatum incidere queat, adeoque nihil sibi ab humanae saturit atis tentationibus esse periculi: cujus gratiae ac privilegij prorogationem Xaverium in alios duccntos annos a Deo Societati impetrasse, Iesuitae in Alsatia plenis buccis gloriati sunt. At fortassis etiam ipsi tantum inter pias fraudes ejusmodi commenta habent: certe Lucianeis veris figmentis annumeranda esse, nemo prudens dubita verit, conscius sine veri documentis haec [gap: Greek word(s)] jactari; qualibus tamen ad faciendam fidem omnino est opus. Castitatis Jesuiticae alia sane exempla aliquot adducit idem Vargas 3. 14. et 15. capitibus.
Quam portentosum porro est mendacium impurissimi apostatae: Plebem ad licentiam vitae, omni legum Politicarum Ecclesiasticarum, imo et divinarum jugo excusso, a nostris vocatam esse! Quam in facili ex adverso fuerit ostendere, per indulgentiarum et absolutionum Pontificiam prodigalitatem, homines
ad peccata committenda haud parum allici, si id res postularet! Imo vero frontem perfricuerit Socius, si vel fuerit ausus ex nostratium monumentis producere, qualia ex Casuistarum Jesuiticorum scriptis excerpta, plena improbae atque bonis moribus adversae doctrinae, in Gallia et Belgio passim publicantur. Eat igitur potius impudens calumniator, et Moralem Sociorum Theologiam defendat adversus suarum partium Episcopos et Doctores, qui non dubitant illam acriter in publico accusare impiae morum corruptelae. Ostendat, si potest, solis praemijs et poenis mere civilibus, non allici in partes Papisticas et in ijs teneri ingente hominum multitudinem. Ostendant Iesuitae (verba sunt Alphonsi Vargae c. 38.) si possunt, solas triginta tres domos in omni Germania, quas suis ungulis, ac non potius Principum edictis, minis, et poenis triverint, et ab baeresi ad Ecclesiae communionem revocaverint. Et vero quî aliter egerint illi? qui in sua Placida Disceptatione non dubitant ridere monachos, verbi praedicatione et vitae sanctimoniâ haereticos ad Ecclesiae communionem reducere conantes. Haereticos enim edictis, minis, atque etiam poenis compellere oportere: hic optimus est, inquiunt, haereticos convertendi modus. Haec sane est illorum plebem convertendi potior ratio. Principes tamen, aliosque aut ambitiosos aut avaros, ab illis inescari suavioribus propositis, nescio utrum ausit ipsemet Vitus negare. Fas utique hoc esse, imo ita agendum, exemplo sui Ignatij edocti sunt. De quo in Vita a Maffeio deseripta Romaeque edita l. 3. c. II. ita legitur. Ignatius mirae fuit solertiae in sollicitandis mortalibus, et a diaboli servitute ad Christi obsequium traducendis: et quibus artibus daemon ad animarum perniciem utitur, easdem ipse, quod liceret ac fas esset, ad hominum salutem transferebat. Voluntates ac naturas eorum, quibuscum ageret festine odorari, ambitiosis splendida, avaris utilia, voluptuosis jucunda proponere, et suo quod ajunt hamo vel esca quemque piscari. Idem vero de
Ignatio etiam Ribadeneira refert l. 5. c. II. gloriatus tanquam de re bene gesta: cujus verba jam tum Haunoldo recitavi. Est autem ipsissima illa [gap: Greek word(s)] , a S. Paulo usque adeo damnata. Ex hisce vero manifestum utique est, illa a Vito per calumniam nobis objecta, ipsorummet esse Jesuitarum inescationes; arma spiritualia scilicet: non tamen nostra, sed Lojolae. Possum pluribus, si sit opus, impias technas Jesuiticas et hinc ortam vitae labem, ex varijs ipsarum Romanensium partium scriptis, imo exipsis Jesuitarum Secretioribus Instructionibus petitas, in medium producere. Sed fortassis nostra nihil refert, quid agant coeci coecorum duces. Sufficit, quod bene nobis conscij, nullis improbis technis vel allici vel teneri nostros homines, mandacia Erbermanni, quae ille de nostratium doctrina plenis follibus efflavit, possimus contemnere: quovis rerum gnaro et prudente veritatis vi coacto, agnoscere nobiscum in admirabili Reformationis negocio vim et manum divinam.
AEque vana autem est ingentis illius per Reformationem accepti a Pontifice damni Jesuitica dissimulatio; illaque inanis gloriatio Viti, quasi res Pontificis Reformatione jacturam nullam fecerint, sed crevisse in utrisque solis Indiis Catholicam Ecclesiam amplius, quam in Europa per levis paleae abscessum decreverat. Vnum solum Franciscum Xaverium plures Christo per baptismum genuisse filios, quam Lutherus a Christi ad suum pellexerit Evangelium. Haec sane Viti sunt verba. Tantas ineptias nempe illud hominum genus non pudet in vulgus spargere: quasi nostrûm nemo statum Romanae per Americam et Indiam Ecclesiae et Xaverij rerum habeat cognitum: imo quasi non in medio essent ipsorummet Sociorum libri, miseram Ecclesiae conditionem per terras illas, cumprimis per Americam, deplorantes. Videor tamen eo ipso mihi audire voces illas stulte superbas, etsi jam extrema quasi tegula stantis Babylonici
scorti: Sedeo regina, et viduanon sum, et luctum non videbo. Utrum porro laetissimus Reformationis ptogressus longe infra Lutheri spem et meam debuccinationem subsiderit, quod cavillatur Vitus, judicent aequi arbitri. Praedixit quidem Lutherus fore, ut sicut fumus omnia Papae evanescant. Ubivis autem terrarum et statim id futurum, non dixit. Magna orbis parte illa jam tum evanuisse, dolet Curia et indignatur Vitus. Optime vero quod Vitus ipse dicat, mentiri sese, nisi Lutherus, instante jam fato, execrandae desperationis plenam emiserit ad suos vocem: Orate pro Domino Deo nostro et ejus Evangelio, ut ei bene succedat etc. Turpiter sane id mentitur Vitus: cum fide digni testes memorent haec fuisse Lutheri verba: Orate Deum ut Evangelii doctrinam nobis conservet; Pontifex enim et Concilium Tridentinum mira moliuntur; ut in Viti fabula nihil omnino sit verisimilitudinis. Quid autem ego tandem de successu felice Reformationis dixi, quod vero non sit consentaneum? Si quid sane tale mihi excidisset, non praeteriisset silentio gnavus sycophanta.
Me non solorum eorum qui pressius Lutheri vestigia sequuntur, habuisse rationem, haud diffiteor. At quos etiam alicubi hallucinantes agnosco, nihil caussae habui, cur erroris commissi ergo statim omni reformatorum coetu excluderem. Diverso me animo esse, nunquam dissimulavi. Nec muto, quamvis Vito displicet. Alios fide infirmos sufferre, et sollicitum esse conservare unitatem Spiritus per connexum pacis, divino Apostoli praecepto edoctus sum. Insonat perpetuo auribus meis illud S. Augustini. Quisquis vel quod potest arguendo corrigit; vel quod corrigere non potest, salvo pacis vinculo excludit; vel quod salvo pacis vinculo excludere non potest, aequitate improbat, firmitate suppartat: hic ect pacificus et ab isto maledicto quod dicit scriptura: vae his qui dicunt quod nequam bonum est et quod bonum nequam: omnino liber, prorsus securus, penitus alienus.
Scio etiam, quod non omnis error sit haeresis: et quod haereticae quoque opinioni si desit pertinacia, indulgentia Domini queat sperari. Et quidni per Vitum liceat, eos qui verbi divini judicio sese suaque humiliter submittunt, aeque benigne habere, atque Romanenses accipiunt illos qui ad Ecclesiae judicium confugiunt? Utique divinis literis saltim non minor quam Ecclesiae habendus est honor.
Lutheri doctrinam vixin paucis Germaniae coetibus sincere sustineri, ingens calumnia est: si sane eam spectes quae Augustana Confessione comprehenditur. Haec autem vere demum Lutheri doctrina censenda est; non illa omnis, quae sive in tenebris Papisticis, sive crepera adhuc Evangelij luce, aut qua alia imbecillitate praepedito, forte excidit.
Martyrum nostrorum fortitudo a me quidem non est adducta in argumentum veritatis doctrinae Protestantium, sed tantum in id, ut liqueat, conscientiae tutandae caussa infinitam hominum vim doctrinam illam approbasse. A Martyrum constantia quod a nonnullis peti solet pro religionis Christianae certitudine argumentum, dudum agnovi perquam esse imbecille, imo nullius pretij. Habet scilicet et superstitio vim maximam in animos huminum: nec uno experimento innotuit, quanta etiam doemonum sit in cultoribus suis ad pertinaciam efficacia. Hinc sane nulla fere, quamvis impia, superstitio non et martyres suos numerat. Utique et ipse Vicedeatus Papalis, quo nihil a recta ratione magis est alienum, habet suos martyres, et quidem haud paucos, Jesuiticae cumprimis sodalitatis. Potuisset igitur Vitus operam etiam illam, quam in Augustini verbis recitandis impendit, longe rectius locare. Quam foeda autem calumnia est, Protestantes (quos Alastor circumcelliones vocat) Evangelio non nisi seditionibus, rebellionibus, conspirationibus in Principes obsistentes, viam muniisse, et ubi rerum potiti fuerunt Neroniana crudelitate
in Catholicos saeviisse, idque omnes historias loqui! Non negaverim, alicubi a populis correpta esse arma, eaque saevienti crudelitati opposita. Astid factum non per initia, sed denique laesâ in finities patientiâ in furorem versâ. Hoc loquuntur omnes historiae. proinde et hae mendacij arguunt Viti calum nias. Jam carnificara fuisse hominum non minus centune millia, priusquam in Belgio multitudo insurrexerit, Grotij testimonio jam in Praefatione probatum dederam. Praevaluerunt tandem ibi Protestantes, et ipsa Hispanica potentia, quae invicta credebatur, parvae subditorum manui fracta succubuit. Frontem videam Erbermanni, si absque rubore ausit pertendere quod hic effutiit, a rerum potientibus Reformatis Neroniana crudelitate in Catholicos ibi saevitum esse.
Quae ad purgandos Reformatores ab objectis maculis dixi, num a Vito in suis Signis diluta sint, esto judicium penes aequos lectores. Pistorij, Serrarij, Foreri, Tanneri improbae [gap: Greek word(s)] dudum orbi innotuerunt. Illa nomina solos movent Jesuitas et qui ab illo Spiritu sunt dementati.
Ipsam Apostolicam primam Ecclesiae aetatem non fuisse ab illo motbo immunem, quod in sancto isto Christianorum coetu orti sint pessimi haeresiarchae, Christiano nomine censiti, adeo est manifestum, ut nec Vitus ausus fuerit negare. Eodem vitio laborasse et exordia Roformationis, ultro fassi sumus. Quae ergo hîc sapientiae culpa? Protestantes accensere Ecclesiae suae OMNES haereticos sui seculi, idque constare ex D. Musaee, impudens est Viti mandacium. Apostolos caeterosque catholicos non porrexisse singulis sacrum codicem, ut hinc sibi quisque juxta proprii cerebri phantasmata articulos fabricaret, fatemur. Ac nec id faciunt Protestantes. Porrexerunt illi omnibus codicem, ut hinc discerent sanam fidei doctrinam, obser vatis aeternis rectae tationis regulis cum interpretandi tum argumentandi. Idem agunt Protestantes, non aliud; etiam tum quando mulieribus,
etiam tum quando idiotis examen et judicium permittunt; illis scilicet qui a sana ratione sunt satis instructi. Quales sunt et mulieres inter, et inter idiotas saepius, quam inter superciliosos Jesuitas; ut quos premit horribilis illa maledictio, ne oculis videant, perditâ sapientiâ sapientum. Hortati sunt Apostoli suos, tenere Traditiones quas acceperant sive per sermonem sive per epistolam. Idem hortantur Protestantes. Non patiuntur autem suis obtrudi Traditionum Apostolicarum nomine, novissimorum temporum impia quaevis commenta; quomodo Judaeorum Rabbini putidas fabulas suas protrudunt in vulgus, titulo Traditionum Mosis ex monte Sina. Qui Ecclesiam non audierit habendum esse tanquam Ethnicum et publicanum: credimus et nos Salvatori nostro. At cum sole clarius sit, dictum id non nisi de injurijs quibus alter alterum afsecerit, dictum item esse de coetibus singularibus, quos in confesso omnibus est interdum graviter labi: illius dicti allatio adversum Protestantium causam, i. e. in fidei dubijs, utique plane est [gap: Greek word(s)] .
Quid vero illud tandem est, quod me Vitus accusat, quasi Independentibus addictior [gap: Greek word(s)] Ecclesiae stabilire pertendam? Quaenam sit eorum, quos Independentes Britanni vocant, de regimine Ecclesiae sententia, fateor me ignorare. Si existimant illi, jure divino omnes Presbyteros pares esse oportere, quod olim sensit Aerius; profecto immani calumnia gravat me Vitus; ut qui Aerij illam haeresin dudum aliquoties publice improbaverim. Nego duntaxat, a Deo aut Apostolis regimen Ecclesiae unicum aliquod esse ita constitutum, ut si [gap: Greek word(s)] aliud postulet, non etiam mutare liceat: inprimis nego, a Deo institutam esse Papalem [gap: Greek word(s)] . Quisnam vero Protestantium haec non mecum negat, si excipi as aliquot paucos Britannos, nimios atistocratici Eeclesiae regiminis patronos? An vero hoc est [gap: Greek word(s)] stabilire? Ego sane ex Politica Philosophia
dudum novi; varias esse, etiam bonas reipublicae formas; et pro ingenio et rebus populi aliam atque aliam civitatibus convenire; nec nisi admodum raro plenam [gap: Greek word(s)] esse utilem: universum porro orbem terrarum commode ab uno homine regi non posse: imo si ex voto constituenda sit respublica, expedire, ut illa non late diffusa, sed arctioribus nonnihil finibus inclusa sit. Haec tyronibus etiam Politicorum cognita, quum in universum sint vera, etiam de Ecclesiae regimine non posse non esse verissima, est fateor sententia mea. Ipsemet Vitus diserte hoc loco affirmat, cum Independentibus me, nullum Ecclesiae regimen admittere, nisi quod protempore et loco visum sit politiae congruere. Id faciens vero, non stabilire utique pertendo [gap: Greek word(s)] . Nec enim regimen Ecclesiae, quod protempore et loco politiae congruit, est [gap: Greek word(s)] . Sed quantum video, illi homini [gap: Greek word(s)] est, omne regimen quod non est plene [gap: Greek word(s)] , idque herile, et quidem non nisi id quod per universum orbem extendit vim suam. Ut delirare illum, et spiritu vertiginis agitari, nemo non agnoscat. Quemadmodum sane Vitus et hîc calumnietur, et in suo quod appellavit Examine meam illam sententiam foedis modis oppugnaverit, quoniam ita vult, quilibet uti expendat, facta cum meis, praesertim illis quae ad Cassandrum praefatus sum a tricesima quinta ad quadragesimam septimam usque paginam, collatione, etiam atque etiam rogo. Persuadeat autem Vitus cum Socijs haec sua [gap: Greek word(s)] primum Episcopis, ijs praesertim qui in Gallia sunt, ut desinant illi damnare Sociorum scripta, quibus Jesuitae Anglicani alijque Episcopalem [gap: Greek word(s)] oppugnaverunt, et tum demum ad Protestantes sese convertat.
An quae a me allata sunt de Miraculis, sint deprompta ex Pharisaico armamentario, et satis protrita et efficaciter excussa a Socio Cornaeo; an vero etiam hîc calumnietur more suo Vitus
et Thrasonem agat, facile deprehendet quisquis mea cum Cornaeanis aequo animo contenderit.
Quo autem Calepino auctore (hic enim Latinitatis Erbermannianae auctor est maximus) didicit Vitus, fanaticum dicendum, qui certum documentum factae divinae revelationis, ab ijs qui Spiritum jactitant [gap: Greek word(s)] , postulant? Calepinus sane, quantum memini, docere possit, fanaticos esse qui atcanum divinum magisterium falso ostentant. Cum proinde ego Spiritum aliquem assistentem non jactavetim, sed a singulis Papis ac sacerdotibus, gloriantibus singularem sibi prae reliquo Christianorum ordine assistere vim divinam, petierim aliquod testimonium divinum, quo illos destitui Erbermannus agnoscit: non ego utique sed Papae et sacerdotes Papales fanatici fuerint. Jure veto an injuria ego tale quid postulaverim; desidero equidem a quolibet prudente et sanae mentis homine expendi; cui facultas fuerit mea et quae contra disputavit Vitus cum cutâ evolvere. Silui sane ad illius ineptias: non tamen alia de causa, quam quod indignas responso judicaverim; inter prima societatis omnis humanae recepto illo: quemque teneri, legitimare (ut loquuntur) personam, nec legatum sese ferenti credendum sine idoneis prolatis documentis. Ne tamen Vitus doleat me siluisse, brevi denuo agitabo hoc argumentum: quia illud unicum, ceu natura notum, sufficit cum discutiendo Papali Vicedeatui, tum praetensae Sacerdotum Pontificiorum divinioris supra reliquos Christianos eminentiae profligandae.
Ad postrem um mirifjce gestit Vitus in Caramuelis convitijs, in nostros opere cui Theologiae Fundamentali nomen, foede sparsis: idque ideo potissimum, quod ego Caramuelis testimonio fuerim usus ad probandam morum nostrorum innocentiam. Verum et hîc nihil praeter solitum agit Vitus: hoc est nugatur, ut mollitur dicam. Mentionem ego feceram in
Praefatione pag. 49 turpissimae illius calumniae, qua omnis vitae probitas nobis denegatur, contentus innocentiam nosttam unius Caramuelis testim onio ostendere. Vitus primo pertendit, nihil dictum a Caramuele pro innocentia nostra, nisi de sola illa, quae externâ in oculos incurrente modestiâ metienda fuerit. At diserte Caramuel negat modestiam nostrorum esse hypocriticam; quod idem est atque non esse solum externam. Diserte idem profitetur, bonis moribus haereticos imbui, et habere bene gubernatas respublicas: quod profecto procul abest ab innocentia et probitate morum, quae tantum oculis ita appateat. Certe testimonium illud Caramuelis turpissimi mendacij convincit Vitum, affitmare ausum accessisse partibus Lutheri, Monathos et Sacerdotes propter nuptias. Principes propter praedam, Plebem ob licentiam vitae, omni legum Politicarum Ecclesiasticarumque imo et divinarum jugo excusso. Petieram autem ego testimonium illud Caramuelis ex ejus opere quod pro Pace componenda conscripsit. Id autem cum Vito, Ernesti de Eusebijs asseclae et osori pacis, summe esset invisum: jubet ille ergo me audire eundem Caramuelem, in opere diu post et consideratius elaborato, Theologiâ nempe Fundamentali. At vero illud equidem opus hactenus non vidi, multo minus legi: consideratius autem illo altero de Pace opere esse elaboratum, verant me multa credere. Nec enim semper [gap: Greek word(s)] . Video sane opus illud tanquam scandalosae doctrinae plenum ab Archiepiscopo Mechliniense Belgij primate jam tum ante hosce annos quinque damnatum atque proscriptum esse. Video idem opus perniciosae doctrinae postulatum, a Curionibus ingentis illius Ecclesiae Parisiensis apud conventum Cleri Gallicani, anno quinquagesimo quarto mense Novembri. Video ab illis et alijs nonnullis ex opere isthoc producta ea, quae evertunt bonos mores et ipsam vim humanae societatis. Observo in iisdem supinum contemptum omnis antiquae Ecclesiae,
cumque etiam a suarum partium hominibus ipsi in publico exprobatum. Uno verbo, observo in excerptis omnibus regnantem Lojolae spititum, eumque itidem homini a suis versum vitio. Cum desierit vero esse Caramuel qui fuerat, probitate insignis et multiplici doctrina eximius, non est profecto cur mihi Jesuita ejus sequiores sententias opponat. Quanquam nec omnia ejus placita, quae opere de Pace voluit perfuadere, mihi sese unquam pro veris probavetint, sed eorum nonnulla jam tum libere sint a me perstricta in Confutatione Bullae Innocentianae. Cum porro in omni judicio favens quidem adversarij testimonium fidem mereatur, non autem si illud oppugnet reum; an non inique ego jubeor stare Caramuelis hominis Pontificij ad versantibus sententijs, licet illo fim teste usus vera ac faventia dicente? Et vero quam multa sunt in illis Erbermanno hîc citatis ab omni veritate longe alienissima! Tale utique est: Chrysostomum, Irenaeum, Cyprianum, Ambrosium, Hieronymum, Augustinum, Ecclesiae Romanae (qualis nempe illa hodie est sub Vicedeatu Papali; nam de hac est quaestio, non de vetere quae dudum mutavit) militasse. Tale est: Lutherum perditissime vixisse et in ebrietate mortuum esse. Tale est: Franciscum a Luthero vere Sanctis annumeratum esse; cum reapse et ipsi et alijs Protestantium non aliter audiat Sanctus, atque Epimenides Cretensis Paulo Apostolo Propheta. Tale est: Praedicantes, vel Ecclesia stas nostros, apud OMNES exosos et infames evasisse. Tale est: omnes qui apud heterodoxos (sive nostros) coluntur esse Papistas, sive Vicedeorum Romanorum adoratores. Tale est: Lutherum et Calvinum fuisse homines perditissimae vitae, neque dignos qui discipulos haberent: idque ipsum fateriquotquot ab utroque seducti. Quid mirum igitur, tale etiam illud esse: apud nos Sanctum et inculpabilis conversationis nullum inveniri? Sed et quis prudens admiserit testimonium illud, cum sit hominis Hispani, et qui nonnisi in
exigua parte Germaniae, alibi autem in Gallia, Britannia, Belgio, omnique Septentrione, forte nusquam visus sit, ac proinde res vitamque Protestantium omnium compertam habere non potuit? Imo cum sit ejus, quem vera quid sit sanctimonia, latere, vel illud indicio est, quod Franciscum illi numero adscribat, hominem prae superstitione tantum non stolidum, eoque obnoxium Diaboli plurimis ludificationibus. Ne quid nunc dicam de inepta illa et ab omni verisimilitudine alienâ Caramuelis narratione sub finem annexa, de Praedicante; qui dixerit se Lutherum et Calvinum, ceupacis publicae perturbatores fuisse repulsurum; cum haud difficulter liqueat, tangi hic Crigotium illum Franckenthaliensem, quem longe alium ipsemet depinxit pag. 10. Syndromi Pacis licitae.
Quicquid sit: applaudat Vitus, fi velit, hisce foedis etiam Caramuelis aliorumque in nostram innocentiam evomitis contumelijs. Per nos licet. Qui sordidus est, sordidetur amplius. Invenerunt similes sua labra lactucas. Ut autem ad initium epistolae redeam, Clarissime Titi, me piget taedetque cum illo maledico, atque ex mendacijs quasi consuto hominum genere, vel verbum amplius commutare. Si sane fcecem istam Lojolae videas, (in quo ordine est Vitus, quam vis sua opinione multum emineat verendus Pater) facile deprehensu est, vere dictum ab auctore Anatomiae Societatis, sive ille Scioppius fuerit: Huc fere (ad convitiandum nimirum) tendunt omnes Jesuitarum libri, quos in adversarios suos emirtunt: quia verenturne velut edentuli et ignavi canes osse et offa priventur, et nulla nova collegia, nulla opulenta monasteria, nulla unctae patrimonia posthac sibi conficere possint, nisi velut furiosi molossi mordicus alios invadant. Et vero solutissimi oris scurrae prae illo coetu sese viros graves probaverint. Prae illo Lojolitanae foecis coctu, inquam. Ea enim est foeditas maledicentiae illorum, ut nec praestantissimi quique Sodalium, nec quivis
Papae, illam aequo animo ferant: ceu liquet vel ex Cardina lis Bellarmini Epistola, quam recitat Becanus libello de Institutione et usu Eucharistiae contra Sartorium n. 36. ut et ex iis quae docet Carolus Regius unus Sociorum l. 5. Oratoris Christiani cap. 21. Illis vero bacchis bacchantibus adversari, mihi profecto nimis ingtarum est. Auctor et tibi sim, Optime Titi, silendi imposterum ad illas contumelias: nisi iu officio tuo esse intelligerem, Ecclesiae causa, versari etiam in medio maledicentiae sterquilinio. Ego quidem igitur relinquo illam Mephytim: Deum vero obsecro, ut Te firma donet valetudine, quo porro, ceu feliciter coepisti, possis sine nausea, Herculem imitatus, Jesuitico, non amplius Augiae, stabulo repurgato, integram posteritati veritatem conservare. Helmestadij, in Academia Julia Nonis Febr. Anno M DC LX.
MAgno diffusoque ingenio erat quem nomine refers Avus tuus, Praestantissime Meibomi, et judicio acri ac limato. Valebat enim cum pangendi carminis, Heroici praesertim, ubere quadam et prompta facilitate, tum peritia antiquitatis Germanicae insigni, Saxonicarum rerum et quidem cumprimis viciniae omnis plane incomparabili. Simul in communi vita erat commodus, jucundus, nemini non acceptus, adhoc domus suae curator diligens. Talem sane illum deprehendi in hac Julia jam ante quadraginta propemodum annos, cum ille jam admodum senex esset, ego autem
vix ephebus: ejus vim poeticam vero et historicam quae posteritati reliquit scripta complura omne in aevum commendant, quamvis sola illa quae ipsemet in vulgus publica vit spectemus, nec in doctrinae testimonium ea quae nondum lucem videre adferantur. Eo factum sane, ut saepenumero doluerim, imo graviter sim indignatus, cum multa editu dignissima Avi monumenta in scrinijs delitescere, tum quae sunt edita, illa jam dudum huc illuc ita distracta esse, ut nulla eorum in librarijs tabernis exempla reperire sit. Nec fecere non idem mecum, quotquot saltim inspexerunt operum Avi indicem, qui nono hinc anno patris tui, V. item Clarissimi et Medici [gap: Greek word(s)] cura, Marienthalensi Chronico additus, et nunc abs Te iterum productus est: quamvis non omnia in eo sint recensita, qualis utique est Chronologia sive Annotatio temporis et series rerum in Chronico Hierosolymitano descriptarum: quam Chronico illi anno seculi superioris octuagesimo quarto subjungi fecit Reinerus Reineccius, summus seculo illo polyhistor et aeternum Academiae hujus Juliae decus. Vehementer scilicet incensum est desiderium operum Avi omnium catalogo istoc, in animis cum intelligentium rem poeticam, tum praecipue eorum, qui didicere medij temporis, hoc est ejus quod fere a Carolo Magno incipit, Germanicas res ex obscuris latebis erutas, suo pretio aestimare. Quod qui non possunt, illos necidoneos Imperij Germanici ejusque partium magnis negotijs curandis. nec multum liberalis ingenij esse, equidem pronunciare haud dubito. Ita scilicet res sese habet, Eximie Meibomi: plurimos videas in populo etiam nostro quos nulla capit historia; multos qui fastidiunt Germanica omnia, illa maxime obsoletiora et quasi cassa, impense nihilominus studentes historijs priscis sed Romanarum Graecarumque gentium. Quis illos autem Historiae omnis contemptores dixerit, liberali ingenio natos? quis gerendis
magnis rebus pares? Quam longe aliter componere, saltim otium si quod sibi superest, soleant animi vere ingenui, quamque illi soleant omnia historiae genera, quandocunque licet, sectari, id nemini temere est ignotum. Nec est qui ignoret, quanta ad prudentiam gerendae reipublicae, sive parandam sive exercendam, vis sit Historiae; illam scilicet hac sine haberi non posse. Itaque illud quidem hominum genus, tanquam alienum ab ingenua mente, et servilis ordinis, sive eos honorum sive opum sive voluptatum cupido sive denique iners otium mancipes effecerit, non est quod alij morentur; quibus sane, ut ille ait,
De meliore luto finxit praecordia Titan.Videntur autem mihi, ceu modo dixi, nec illi satis ingenuo praediti animo (de Germanis nostris nunc loquor, non alterius terrae hominibus) qui ita peregrinis intenti sunt, ut priscas patriae res negligant, vel elatis quasi naribus suspendant. Non sane in hoc ipso ad exemplum Graecorum Romanorumve, quos fortassis ad mirantur potius, sese componunt: ut qui suarum gentium antiquissima quaevis ad minutias usque olim inquisiverint. Cum id Graeci nondum agere instituissent, ab AEgyptijs sapientibus judicati sunt pueri. Quod illorum judicium ipsem et Solon et Plato, sapientiae nomine Graecorum inter primos clari, non dubita verunt posteritati ita memorare, ut haud obscurum sit, simul etiam illud assensu suo, approbasse. Et vero parriae antiquitatis ignorantia, ejus certe cognoscendae negligentia, arguit profecto puerilis animi angustias, saltim in ijs qui doctrinae laudem aemulantur. Quis sane ingenio ad masculam vim erecto non desideret, praeter ea quae rerum nostrarum quasi oculis exposita sunt, vetusta etiam quaeque majorum scire, sive prospera sive adversa fuerint? Delectat utique permultum etiam horum cognitio: atque adeo vel sola illa quae hinc capitur suavis voluptas, idonea
est quemvis ad hanc operam allicere. Agere vero hoc ipsum et pietasquaedam jubet, quam majoribus debemus postgeniti: ut nempe quoad licet memoriam illorum ab oblivione vindicemus, et praeclare gesta grato semper animo circumferamus. Ecquis sane non impium facinus censuerit, supine contemnere majores, et cum possis nulla eos reverentia prosequi? Pulcrum inprimis videtur, dicebat Plinius, non pati occidere quibus aeternitas debetur: quidni ergo sit impium memoriam illorum occidere pati, quos oportet reddere sempiternos? Nihil sane ab animo ingenuo impietate alienius est: nec potest aut solet ille temere quidquam omittere, unde mens innoxiâ voluptate perfunditur. Ut non indoctum igitur dixerim illum omnem, qui antiquitatum nostrarum nihil didicit, si alia sapiat; non tamen vere liberalis et vere ingenuae doctrinae est peritus, nec in majores quidem satis est sanctus. Multo minus verotalis aliquis undequaque aptus est, sive totius Imperij, sive quarumlibet ejus partium reipublicae, prudenter feliciterque administrandae. Ita nimirum est comparatum. Caput ac principium consiliorum in civitate quavis omnium, post ipsammet regendi artem, est nosse rem illam quae in deliberationem venit; praecipue quidem qualis in praesens est, ex parte tamen etiam qualis illa olim sese habuerit. Et vero is demum plene rem novit, qui etiam antiquum ejus statum haud ignorat. Quo quis sane magis tenet priscam cujusque rei conditionem, quemadmodum scilicer illa vel ceperit, vel mutaverit, vel conservata sit, eo aptior est cum ad hoc, ut probe aliquid de re ista etiam in futurum constituat, tum ad id ut sententiam suam alijs persuadeat, ijs certe qui aliquam antiqui status habent notitiam. Quam vis igitur interdum, etiamsi vetera ignores, dare consilium rectum possis; semper tamen non poteris; imo semper rectius poteris, si et antiquissima quaevis haud lateant. Hoc
ipsum inter alia illud est, Meibomi Praestantissime, quod me judice cum coeteris rebuspublicis, tum nostris etiam hisce Saxonicis plutimum damni hactenus attulit; quod nimitum nonnulli eorum qui clavum tenent vetera quaevisrerum nostrarum nimis parum comperta habeant, tantum praesentium curiosi, cum videri tamen velint jura publica agitare, quorum bona pars consuetudine h. c. lege non scripta constat, adeoque non nisi repetitâ retro memoriâ intelligi potest.
Igitur Meibomi, non equidem ego diffiteor, ad civilem prudentiam ipsam, sive universalem regendae civitatis artem, comparandam longe utilius esse, versari in Graeca Romanaque veteri historia quam in antiquis nostrorum rebus. Idque quoniam illa sic tradita sit, ceu fieri par est, non eventis duntaxat exquisite narratis, sed et causis omnium additis: quod genus historiae aptum denique est parandae philosophiae civili: nostra autem monumenta antiqua perquam rudia sint, fere cujusmodi apud Romanos olim Annales quos maximos vocavere, aut qualia Cato Pictor et Piso, ad modum Pherecidis Hellanici et Acusilae in Graecis, condiderunt. Juvat tamen permultum historia antiqua, illa veterum Saxoniae saltim rerum, ad regendas ipsas res hujus regionis; eo ipso quo narrat quemadmodum illa, quorum hodieque passim usus est, vel quae observari jam desierunt, antiquitus fuerint constituta. Nec vero, etsi universa quae historia illa comprehendit haud perinde ad publicum alicujus civitatis nostrae statum faciant, ratio omnium eadem est: cum etiam illa quasi privata saltim ex parte in publicum prosint, vel si non prosint aeque in publicum, suum tamen hisce aut illis nostrae terrae privatum commodum praebeant.
Qua conditione Graecorum etiam Romanorumque historiam superat nostra. Quam enim illius multum, omnino nihil, aut publice ad civilem prudentiam ipsam, aut privatim
conducit! Quam illius multum torquet potius lectoris animum quam instruit! Enim vero plurima ejus ne Grammaticis quidem, sive Graecis sive Romanis, ad Oratorum Poetarumque scripta rectius intelligenda prosunt: plaeraque crucem novam quasi figunt illis, caeteroquin in omni vita inutilia. Qualia enim amabo magnam partem sunt, quae ex Historia Graeca aut Romana Philologi tanto supercilio et captant, et accepta jactitant! Ut nimirum dicant,
Nutricem Anchisae, nomen patriamque noverca
Archemori; dicant, quot Acestes vixerit annos,
Quot Siculus Phrygibus vini donaverit urnas.
Vel vero uti narrent, utra manus Veneris vulnerata sit a Diomede, quod Zopyrionem Grammaticum quaesivit olim orator Maximus. Aut qualia Didymum Grammaticum agitasse scribit Seneca: de AEneae matre vera, libidinosior an ebriosior Anacreon vixerit, an Sappho publica fuerit. Aut qualibus Tiberius Caesar Grammaticos exercuit. Nisi vehementer sane fallor, in rem magis est, scrutari isthaec nostra; quamvis et ipsa non magni interdum sint usus, illorum vero similiumque peritia Litteraturae et Philologiae titulis superbiat, ac nonnullos fere Remmij Palaemonis ritu faciat insanire, ut in nullo doctorum ordine plures vane inflatos merito rideas. Non equidem nego et illorum esse suum aliquem usum, saltim ad rectius intelligenda veterum scripta: eoque nec cum Seneca horum peritiam dixerim plane supervacuam: ceu multa alia necessaria quidem vitae non sunt, non propterea tamen omnino inutilia. Quemadmodum necillud Senecae admitti potest: Plus scire velle quam sit satis, intemperantiae genus est. Is tamen quem praebent illa usum, reapse per exiguus est. Quam scilicet jactura est levis, quantula inscitia, si veterum scripta omnia non exacte intelligas! Bene S. Augustinus de litteratoribus: Nostros familiares graviter miserari soleo, qui
si non responderint, quid vocata sit mater Euryali, accusaniur inscitiae. Sed et de quammultis eorum recte etiam Seneca: Ista liberalium artium consectatio, molestos, verbosos, intempestivos, sibi placentes, facit, et ideo non discentes necessaria, quia supervacua didicerunt. Vt igitur intersit quodammodo isthaec scire: in vitae tamen nostrae usum praestat, quantum arbitror, patria illa et pene domestica haud ignorare.
In hisce ergo eruderandis quum feliciter laboraverit Avus Tuus, Elegantissime Meibomi, praeclare profecto de republica totaque adeo Saxonia ille meritus est. Nec enim isto in studiorum genere cuiquam ille secundus fuit: plerosque superavit, et longo post sese intervallo reliquit. Ne Crantzium quidem, Fabricium, Reineccium, Albinum, Chytraeum, Letznerum, Spangenbergium, Büntingum, principes hujus ordinis, excipio. Valuit enim non industria minus quam limato judicio: quorum hoc vel illud merito in omnibus alijs desideres. Hinc non pie tantum fecisti, edens in lucem praeclara haec Avi monumenta, sed simul Saxoniam omnem insigni affecisti beneficio. Nec sane dubites, rem non Principibus duntaxat, interque eos illi vere AUGUSTO et incomparabili doctrinae aestimatori, sed omnibus promiscue intelligentibus gratissimam Te praestitisse; idque a sera etiam agnitum iri posteritate. Sed perge in praeclaro illo instituto, ô bone, et jam proxime publicato quoque, aut per partes aut uno volumine, varios Avide Monasterijs vicinis, sive jam tum editos sive hactenus delitescentes libellos. Imo novam curato editionem etiam reliquorum, saltim historici generis, Avi operum; cum et illorum plaeraque jam tum in bibliopolijs nusquam compareant, haud exiguo in publicum damno. Ad easdem vero curas vocant Te etiam Parentis Tui, Summi et Philologi pariter et Medici, longe doctissima illa scripta, quibus rem Medicam omnem et Litteraturae studia
egregie excoluit; idque itidem cum ob scriptorum illorum propriam utilitatem, tum ejus quam Parenti debes pietatis nomine. Quid? quod pietatis vinculum ad haec edenda magis etiam Te adstringat: quantum videlicet Parens Avo propinquior est Tibi, Tuque huic majorem debes gratitudinem. Nec vero Tu vel Patri augustius et constantius erexeris monumentum; vel melius de humano genere mereare; vel denique studia tua Medica, quibus paterno Te exemplo addixisti, rectius nunc quidem excolueris. Cumprimis sane ex re fuerit editio praeclari illius operis, quo scriptorum Artis Medicae historiam Parens persecutus est: quippe quod indubie erit aliquando variae ipsius doctrinae monumentum aere omni perennius, et maximo rei Medicae commodo. Cedet vero omnis haec opera etiam Tibi in perpetuam laudem, et tanquam viam praeparabit ad famam proprijs brevi laboribus parandam. Vetant enim ingenij praeclarae dotes, et ingens ille proficiendi ardor, jamque tum hac aetate comparata eruditio, etiam abs Te quidquam nisi magnum exspectare, nihil certe quod sit infra Avi Patrisque illustria exempla. Vale Helmestadij in Acad. Julia IIX. Kal. Novembr. Anno M DC CLX.
BInas abs Te literas dudum accepi: dudum etiam respondissem, nisi constitutum fuisset, in [gap: Greek word(s)] aliquid meum responso addere. Video autem, hanc quidem commoditatem de die in diem procrastinari; labi interea tempus, non sine metu meo, ne moram hanc diuturniorem sinistrorsum accipias; eoque satius esse, saltem hasce mittere sine ullo comite
et vacuas. Igitur quos fidei meae atque institutioni credidisti, illos vel hoc etiam nomine mihi fuisse cumprimis acceptos, quod abs Te laudati advenissent, non dubito jam dudum Te accepisse. Forte vero jam tum etiam ab illis est significatum, quam ego frequenter Tui mentionem faciam cum praefatione laudis, quantopere etiam seorsim Hamburgensia Tua commenda verim. Et vero perspectâ multijugâ doctrinâ Tua, improbus sim equidem si non justa laude Te prosequar. Hamburgensia etiam superant exspectationem. Enimvero jam videram pridem Origines tuas, sive librum primum Hamburgensium: vix autem persuaseram mihi, paria Te et in sequentibus praestare posse. Experior autem, eam abs Te hîc etiam industriam dexteritatemque adhibitam, qualem antehac nemo quisquam adhibuit: atque patriam, Vrbem inclytam, tuâ demum operâ sinistras suspiciones imposterum effugere posse, Tibique proinde non posse ex merito referre gratias. Ego sane quod ijs addam, nihil habeo: nisi forte desideres ex Tabulario Archiepiscopali Bremensium aliquid abs me aliquando erutum, dejure Archiepiscopali in urbem pristino, ad Adolphum Holsatum seculo tertio decimo Christiano devoluto: quo pertinent illa quae ex Leerbekio notasti pag. 147. Spero autem recensurum Te imposterum et ea quae ad rempublicam Urbis attinent, ejusque mutationes et conservationem, simul et statuta sensim pro temporis ratione condita. Haec sane quam maxime Urbium historiam decent; utpote ex quibus quam maxime eluceat cum fortuna earum tum prudentia. Et vero in patriâ Tuâ observo equidem plurima perquam prudenter instituta, quaedam et vitio facta, nihil non memoratu dignissimum. Utinam cives Tui capiant, quantum merearis! Sin, aeterna tamen Tibi laus parata est apud intelligentes et posteritatem, modo Tu perrexeris de patria tam bene mereri. Ubi occasio sese obtulerit, mittam et
meum aliquid saltim ultimae foeturae: abs Te vicissim quod est reliquum omne exspectans. Id autem ut feliciter perficias, valeasque bono publico, Deum obsecro. Helmestadij 24. Junij 1661.
ANnos triginta sex et amplius est, quum in hac ipsa nostra Julia admodum adolescens ego obser vavi atque colui Metrophanem Critopulum, patriâ Berrhoeensem, Hieromonachum ex monte Atho, et Patriarchalem Constantinopolitanae Ecclesiae Protosyncellum. Missus ille aliquot ante annos erat a Cyrillo, qui Lucaris cognomento audit, Patriarchâ Constantinopolitano, in Angliam, inquisitum in doctrinam et statum Anglicanae Ecclesiae. Ut Germanicas Protestantium Ecclesias itidem cognosceret, ejusdem Patriarchae sui jussu, nave primo Hamburgum appulerat, inde moxconcesserat in Academiam hanc Juliam. Ubi aliquamdiu commoratus, peragravit deinceps sed velociore cursu magnam Germaniae partem reliquam, Venetijs mari Constantinopolim trajecturus, atque ita tandem rediturus ad suum Patriarcham: quem admodum etiam fecit. Fuit nimirum Cyrillus iste, postquam Sede Alexandrinâ relicta Constantinopolitanam consecutus est, perquam curiosus indagator Ecclesiarum quae in Occidente hoc atque Septentrione a Romani Pontificis consortio secessêre: eoque magna ipsi semper, etiam cum Oratoribus Britannicis et Belgicis ad Portam ablegatis, alijsque
Protestantibus, fuit familiaritas. Et vero huic cum Britannicis cultae amicitiae debet Anglia illum unicum fortassis hodie Hesychianae editionis, Veteris et Novi foederis Graecum codicem, manu Theclae nobilis foeminae Aegyptiae circa primi Nicaeni Concilij tempora literis grandioribus exaratum; ex cujus appendice publicavit Clementis Romani ad Corinthios exoptatam hactenus sed frustra epistolam Patricius Junius, ut ex ipso codice mox alia atque alia. Cornelij Hagae Oratoris Foederatae Belgico-Germaniae Ordinarij amicitia tantum apud Patriarcham illum valuit, ut hujus suasu denique non dubitaverit, ore et manu Confessionem fidei suae edere, imo uti typis illa anno abhinc uno et tricesimo publicaretur, permittere: con formem omni ex parte Reformatorum sententijs: quam etiam per gravissimas aerumnas aliquot annis, donec infelice reste periit, constanter professus est. Digna cumprimis lectu est viri illius actuum historia, qualem Analectis Historico - Theologicis octavae dissertationi appendit V Cl. Joannes Henricus Hottingerus, aut vero ut illa traditur libello de Turbis Jesuitarum in Oriente. Cui tamen licetaddas, quae memorat Vir item Clarissimus, Leo Allatius lib. 3. cap. XI. n. 2. 3. et 4. operis cui titulum fecit, de Ecclesiae Occidentalis et Orientalis perpetua consensione. Quamvis hic sit hostis Cyrilli infensissimus, prae summo in Romanam Curiam studio: atque omnino is, qualem ipse depinxit, livoris occulti plenus, (nosti vetus illud Hesiodeum: [gap: Greek word(s)] ) Petrum Arcudium Graecae suae gentis magni item nominis scriptorem, ejusdem libri cap. 7. n. 14. Tenacior Graecorum dogmatum et [gap: Greek word(s)] fuit suo Patriarchâ Metrophanes. Nec enim audiendus Nihusius, qui susque deque habens etiam a calumnijs et figmentis patrocinium suae causae quaerere, quum pater tuus [gap: Greek word(s)] Conradus Horneius Graecos idem nobiscum de S. Scripturae canone sentire, ex hoc ipso quem nunc edis Metrophanis
libello asseruisset, non dubitavit erumpere in haec verba Prologo in Allatium de lohanna Papissa: Cyrillus fuit Calvinianus, agnoscentibus etiam Genevensibus ac Batavis, qui Calvinum sectantur; illoque adeo nomine dein condemnatus ab Ecclesia. Groeca ipsamet Synodis Constant inopolitanis duabus, quae typis mandatae prostant publice. Et Metrophanes Critopulus iste erat ejus Cyrilli assecla. Quid mirum igitur, si magistri contraxerit indolem? Sane, sicuti Cyrillus fuit mentitus, confessionem quam ipse vulgavit esse Graeeorum omnium, ita nec meliore fide Graecis iisdem adsiripsit suae confessionis privatae nescio quam epitomen Critopulus. Quin imo non erubuit repetere haec initio statim sui Obeli: Metrophanes ille Calvinianus magis quam Graecus erat, quum testaretur istud: sicutieum etiamnum talem esse ex Graeco habeo, qui et amicus ipsi et eidem pariter secta affinis, asserens teneri nunc ab eo Patriarchatum Alexandrinum. Non viderat quidquam hujus libelli Nihusius, et aliunde satis constat communis Graecorum de Canone a Tridentinis dissensio, et tamen homo ille ita ausus fuit de libro hoc nunquam ab sese viso judicare. Multo maxime vero Metrophanem ab illa suspicione nunc liberaverit apud omnes ipse hic liber publicatus. Sed et qui Cyrilli sententias amplexatus sit Metrophanes jam tum Alexandrinus Patriarcha, quum utique Nihusio haud latuerit nomen Metrophanis hujus, tanquam Papae et Patriarchae [gap: Greek word(s)] , primae illarum ab sese laudatarum Synodorum subscriptum, qua singulis fere Cyrilli sententiis, curante Cyrillo Berrhoeensi, dictum est anathema? Non dissimulabo tamen, illius Cyrillianae Synodi formulam, qualis quidem Latine primum Laureti anno tricesimo nono in Vindiciis Sylvestri a Petra sancta Iesuitae, inde et Graece in Batavis ex Leonis Allatij manuscripto anno quadragesimo quinto, et triennio post in opere Allatij de perpetua Occidentalis et Orientalis Ecclesiae consensione l. 3. cap. XI. n. I. edita est, per quam
suspectam mihi videri. Non quidem, quasi Berrhoeensis ille Cyrillus, quem parricidam successorem nactus est infelix Lucaris, posset credi mitior in Lucarem. Fuit enim Romanis partibus, quorum nummis Patriarchatum adeptus erat, totus addictus, institutus etiam in lesuitarum scholis, et jamdudum Lucaris inimicus capitalis. Quas inimicitias non religionis causâ fuisse natas sed ex ambitione, ipsemet Leo narrat in illa ad Nihusium epistola, quam in laudem Berrhoeensis istius publicavit n. 5. Recitabo tibi ipsamet viri verba. Cyrillus Lucaris Patriarcha Berrhoeensem ad Ecclesiae res procurandas animisque Christianorum providendum Thessalonicam mittit; qui splendore magnitudineque civitatis pellectus ab eodem Lucari Thessalonicensem Episcopatum exorat. Cum non impetrasset ab amico cui maxime fidebat, et a quo majora etiam sibi pollicebatur, ir â sibi facem subministrante, odia capitalia in Cyrillum exercuit; quae neque novis promissis, neque amicorum intercessionibus, neque ullo alio beneficentiae munere, restincta sunt. Hinc frequenter insidiae ac saepius pertentatae ab utroque fraudes Constantinopolitanum Clerum exagitarunt: donec ejecto Cyrillo suffocatoque ipse Patriarchatum iniit. Haec Leo. Discere vero est ex eadem epistola, illum Berrhoeensem fuisse obstinatiorem obfirmatior emque in propriis consiliis; et cum iracunde non tantum verbo, sed etiam manu cum Praesulibus egisset, multorum invidia subita, contumeliose e sede trusum et Tunetum ablegatum, ibique tandem laqueo suffocatum periisse, sedin communione cum Ecclesia Romana; eoque actum Romaede illo in sanctorum Martyrum numerum referendo. Non igitur ideo mihi suspecta est isthaec formula, quasi habeat aliquid ab animo Berrhoeensis illius alienum, sed duabus aliis de causis longe gravioribus, quas suggerit edita et Parisiis pariter et in Hollandia, idque sive cum aliis sive in Leonis illo opere, Synodus Constantinopolitana a Parthenio Patriarcha habita anno secundo post quadragesimum. Primum enim observare est nomina eorum qui subscripsere
huic synodo plane alia ab iis quae leguntur notata synodo illius Berrhoeensis, etsi iisdem fuerint muneribus functi, et necdum triennio haec Partheniana ab altera distet; tam brevi autem temporis intervallo magnam adeo hominum rerumque factam mutationem, haud fiat verisimile. Deinde in praefixa illis Parthenianis synodicis epistolâ Arsenij Hieromonachi Constantinopolitani, scriptâ anni quadragesimi tertij initio, quo probetur Cyrilli Lucaris Confessionem non placuisse Graecae Ecclesiae, tantum memoratur unica Synodus Partheniana, prioris alicujus nulla omnino factâ mentione: quae tamen silentio tegi nec potuit nec debuit, si quae talis fuisset celebrata. Nec vero non licet longe tutius sidem habere illis Parthenianis; ut quae Parisiis statim publicata sint ad exemplar in Moldavia excusum, cum praemissa Arsenij illius monachi epistola, idque curante et Latine vertente ipsomet Hugone Grotio (si credimus B. Nihusio id narranti Programmate posteriore libri, cui nomen, Concordiae Nationum Christianarum) et inserta deinceps Allatiano operi.
Sed non est quod multum nos moremur illas improbas fraudes: (absit enim, ut pias vocemus) revertemur potius ad nostrum Metrophanem. Is quum apud nos degeret, (degit autem, nisi fallor memoria, annum integrum, cum omnibus gratus, tum cumprimis magnis illis duumviris, Calixto nostro et patri tuo, alterius domo alterius convictu utens, familiaris) rogatus conscripsit exiguo libello Orientalis Ecclesiae compendiosam hanc confessionem. Orientalis inquam h. e. Constantinopolitanae et quae cum illa hodie doctrinae tesseram habet communem: quamvis olim florentibus Imperij Romani rebus, Orientalis Ecclesia [gap: Greek word(s)] audiverit illa, quae in Dioecesi, ceu appellabant, Orientis Patriarcham agnoscebat Antiochenum. Potuit sane quod rogatus erat optime omnium praestare: quandoquidem valebat ingenio, judicio,
et doctrina non proletaria. Ecclesiae autem suae fidem et placita qui ignoraverit, institutus [gap: Greek word(s)] in monte Atho, illo seminario monachorum uberi adeo ut hinc sancti montis nomen acceperit, et ob peritiam ac dexteritatem in [gap: Greek word(s)] sive primarium sigilli Patriarchalis custodem, (quae magna in Patriarcheio est dignitas) jam tum evectus? Non levis etiam erat aut vanus, quales mentiendi libidine agitantur, sed vir plane gravis in omni vitâ et probitate singulari. Nec erat, quare apud nos quidquam Ecclesiae suae dissimularet: omnibus ingenuum candidumque testimonium flagitantibus, nonnuliis ea quoque Graecarum rerum peritiâ valentibus, ut non temere posset ipsis imponi. Multo minus sive honor, sive opes, sive voluptates, ostensae fuerunt fingenti in praemium. Procul abfuerunt semper nostratium mores ab ejusmodi corruptelis et improbis lenociniis. Tales inescandi artes ad profitendum consensum damnat universa Ecclesia Protestantium. Foeda certe et turpi calumniâ Ecclesiis nostris im pingitur, quasi illae unquam ejuscemodi illecebris Graecam Ecclesiam in unionem allexerint: quam vis merito omnes eam salva veritate optemus ac desideremus, et technas illas Romanensibus perquam fuisse familiares haud nesciam us. Qui proinde sequius aliquid de hoc Metrophanis libello suspicari velit ad Nihusii exemplum, is profecto magnâ, aut bonum illum virum aut nostros, imo utrosque, injuria affecerit.
Sufficit autem in tutelam sibi ipsemet liber: omnes quaecunque vel cum universis occidentalibus, vel seorsim aut cum Romanensibus aut cum Protestantibus, Graecae Ecclesiae intercedunt controversias, et ingenue narrans et pro virili propugnans. Nec vero quod equidem sciam quidquam ejus hic dissimulatum reperire fuerit, quantumvis forte de paucis nonnulli inter Graecos etiam dissentiant, quemadmodum et alias
fieri assolet. Quapropter Tu etiam, Vir Clarissime, rem egregiam praestitisti, non tantum publicato, sed etiam Latine verso hoc opusculo: utpote quod compendiose exhibeat placita omnia, certe pleraque, Ecclesiae Graecae, etiam quibus illa abs reliquis Ecclesiis dissentit. Scio quam sit difficile Ecclesiae alicujus doctrinam tradere: idque quandoquidem illa est reapse coetus integer hominum multorum: quorum bona pars saepe ne assequitur quidem omnia, quae sapientioribus sunt tamen [gap: Greek word(s)] , sive prae simplicitate ingenii, sive ex summa incuria: pars assequitur quidem et consentit, sed interdum tamen interpretatione nonnihil aliâ atque aliâ adhibitâ Iam vero, si accurate quidem velimus loqui, non potest Ecclesiae appellari sententia, quam bona ejus pars ignorat: nec illae singulares interpretationes referri possunt inter totius Ecclesiae [gap: Greek word(s)] . Quaecunque tamen sententia non rejicitur sive ab omnibus sive a plerisque, illa quin possit Ecclcsiae vox haberi, non videtur dubitandum. Saltim hujus vero census est haec Metrophanica Graecae Ecclesiae confessio. Neque enim habet haec quidquam, quod videas ab hujus aevi Graecis scriptoribus Ecclesiasticis aut omnibus aut plaerisque rejici: quamvis reperire sit Graecos nonnullos de cultu imaginum, adoratione sanctorum, rituum auctoritate, aliisque longe crassius philosophatos.
Ex hac sane Confessione et similibus scriptis multo rectius petere fuerit Graecae quae nunc est Ecclesiae placita, quam quâ ratione indaganda isthaec vult Leo Allatius, cum alio tum illo praesertim quem de Purgatorio edidit libro. Praefert scilicet Ille Liturgica: quasi haec demum auctoritate Ecclesiae publica loquantur, ac proinde omni exceptione majus praebeant testimonium. Verumenimvero non caret quidem similitudine recti isthaec Allatij sententia, quoniam sunt libri illi Ecclesiae publici, atque adeo merentur fidem: primo tamen
non omnia continent quae saepenumero ab Ecclesiis quam maxime in praesens urgentur: deinde inusitatas insperatasque patiuntur nonnunquam interpretationes, quarum sensu unice constant illa quae obtinet Ecclesiae do ctrina, perinde ut alias in vita humana magis ad receptas interpretationes respiciendum est quam ad primaevum genuinum que vocabulorum usum. Enimvero non in Ecclesia minus quam in omni civili societate, gliscente jam tum magnarum etiam rerum mutatione, manent tamen nomina prisca; imo saepe illa integra superant dudum jam obliteratis perditisque primis verisque corum significationibus. Sic Tacitus observat, Romae Augusto Caesare eadem magistratuum vocabula, at verso civitatis statu nihil usquam prisci et integri moris superfuisse. In Romana Ecclesia idem accidisse, usque est adeo notum, ut aequiores quique ac prudentiores id diserte fateantur. Ipsamet Gabrielis Albaspinaei doctissimi Aurelianensium Episcopi verba produxi in meâ ad Cassandrum praefatione. Quidni igitur idem accidere potuerit in Ecclesia Graecâ? Nemo certe prudentior non id metuat, gnarus cuilibet contingere posse quod potest cuiquam. Si ad nuda verba sane respicias, semotâ nonnihil curâ interpretationum, dixeris omnes Christianos sentire idem, cum et S. Scripturam omnes venerentur et consonent in eodem Fidei symbolo. Igitur etsi libri illi Liturgici merito consulendi sint quo Ecclesiae Graecae placita intelligas; nec omnia tamen inde poteris discere, nec nisi adhibita interpretatione quam [gap: Greek word(s)] suggerit et consentiens doctrina eorum qui in Ecclesiae rebus probe sunt versati. Indubie, si animum intendat, hoc ipsemet etiam Allatius intelligat qua est insigni eruditione. Tacebo enim nunc, quod alibi Triodium et Typicum, solennes Graecorum Liturgicos libellos, haereticos proclamet nec tamen velit Graecos esse haereticos. Tantum scilicet amor tuendi illius paradoxi, quod Ecclesia Graeca idem cum
Romana sentiat de Purgatorio igne, quo nihil magis utriusque Ecclesiae communi et publicae sententiae adversatur, adegit virum, rejicere apud omnes hactenus receptum morem discendi Ecclesiarum dogmata.
Quin ergo Metrophanica haec Confessio idonea sit ad id, ut hinc Graecae Ecclesiae doctrina, saltem praecipua, possit addisci, non est quod in dubium vocetur. Bene meritus sane es, Clarissime Horneje, et de nostro pariter aevo et de posteritate, qui libelli hujus cum Latinâ versione tum publicatione, illa vulgo minus cognita jam passim omnes doces. Absit enim ut propterea tibi quis succenseat, quia hic liber simul doceat quantum Ecclesia Graeca et in universum a Latina omni, et seorsim a Protestantium quoque Ecclesiis dissentiat. Dolori enim quidem merito est omnis illa dissensio, (quis sane Christianus non malit omnia et inter sese et cum vero consonare?) praesertim quum hinc liqueat pariter, quam longe etiam in Oriente paulatim a regia salutis via discessum sit, postquam [gap: Greek word(s)] in partem divinae vivendi regulae transierunt; attamen ex re imo suave est scire, etiam naevos, etiam morbos, quamvis am plissimi illius Christiani coetus: cum
quibus ipse malis careas quia cernere suave est,tum potissimum quo liceat rectius Graecorum quoque affectibus mederi, quod fieri non potest, si ignores illos sive inani eorum dissimulatione tibimetipsi aliisque imponas.
Procul absit sane, ut quoniam et Graeca Ecclesia a Protestantibus dissentit, propterea sequius suspicemur de dogmatum nostrorum veritate. Enimvero dudum edocti sumus, sententias religiosas ad unicam S. Scripturae normam et quae huic succenturiatur unanimem primaevae aureae Ecclesiae consensum expendere, spretâ sive multitudine sive paucitate idem aut diversum hodie fortasse sentientium. Hoc illud est Protestantium Palladium: haec propria illorum gloria. Etiamsi
nec inter illos desint controversiae, regula tamen et norma fidei omnibusuna haec est eademque. Eoque nec dissensio quae est Graecorum a Romanensibus et cum nostris consensio, a quoquam Protestantium numerata est inter veri nobis faventis certa indicia; sed allata duntaxat in aliquam ejus illustrationem. Quod sane Allatius scribit, suâ ad Alexandrum Papam libro de Purgatorio praefixâ epistolâ: hoc nobis esse clavam Herculis, Ajacis Clypeum, et Achilleum argumentum; ad cumulum illum pertinet calumniarum, quas passim in Protestantes plenus zeloticae insaniae effundit. Est autem in viro isthoc eo minus id tolerandum, quum non fugerit illum, a nostris hominibus ultro edita esse omnia quae inter Patriarcham Hieremiam et Tybingenses Theologos fuerunt agitata, Chytraei item de statu Ecclesiae Graecae orationem; imo quum ipsemet libro tertio cap. XV. n. 44. operis de Perpetua consensione, adduxerit varias nostrorum de erroribus Graecorum plurimis querelas. Et vero ut dolemus, ita etiam non diffitemur, satis multa esse Graecis etiam communia quae in Romanensibus nos reprehendimus. Imo eorum nonnulla caepisse primum in Oriente, et hinc in Occidentem propagata (illam scilicet nimiam [gap: Greek word(s)] sanctorum martyrum et imaginum adorationem, illam monasticae vitae [gap: Greek word(s)] , et fabulosam sanctorum historiam) omnia licet in pejus aucta sint apud Latinos, dudum nostri sunt conquesti. Quin nec illud volumus dissimulatum, quod in quibusdam nostrae et Romanensium Ecclesiae consentiant adversum Graecos: qualia sunt ex. gr. illa [gap: Greek word(s)] et de fermentato. Esse tamen per satis multa etiam, quae Graeci nobiscum in Romanis detestantur, gaudemus et merito nos Romanensibus objicimus.
Nec vero est quod moveat quempiam Allatiani illius operis titulus: De perpetua Occidentalis et Orientalis Ecclesiae consensione. Quamvis enim opus sit magnum et a multa lectione egregie
instructum, nihil tamen minus agit quam quod titulus pollicetur; qui reapse totus est inanis, imo ipsimet operi plane adversus: omni scilicet grandi illo volumine, si pauca quaedam noni decimi et duodecimi capitum libri tertij excipias (quaedam, inquam, namque et haec capita dissensionum plena sunt) in certaminibus, quae multis jam seculis Graecam Latinamque Ecclesiam divisere, sive narrandis, sive in Latinorum gratiam propugnandis, occupato. Nec vero vel tale quid agit, quale Petrus Arcudius circa Sacramenta est conatus, vel praestiterunt hactenus cum Romanensium tum Protestantium nonnulli viri eximij, ostendentes illas [gap: Greek word(s)] , deque fermentato, et similibus, Graecorum sententias, non mereri schisma, multo minus haereseos nota infamandas esse. Ex nullo sane opere alio dissensum utriusque Ecclesiae plenius forte didiceris: ut nec alius illi titulus rectius conveniat quam hic: De Occidentalis et Orientalis Ecclesiae dissensione. Ea re permotus scripseram ego jam tum libro de Purgatorio in haec verba: Rectius omnis ille liber discordiam Graecae et Romanae Ecclesiae prodit, quam utriusque concordiam: utut hoc potius prae sese ferat libri titulus: Clarissimus Titius noster, sententia mea probatâ, addiderat, opus Allatianum inscribendum potius: De dissensu Orientalis et Occidentalis Ecclesiae. Allatium vero, cum ad hoc a Bartoldo Nihusio (ita enim videtur) esset inc itatus, usque id adeo pupugit, ut denuo Romae Dissertationem ediderit, titulo: De perpetuo Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis tam in dogmate quam in ritibus consensu, quam appendicem voluit esse libri cui nomen indidit: De utriusque Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis perpetua in dogmate de Purgatorio consensione. In utroque autem aeque sese inepte gessit, quamvis in Protestantes, qui illi Graeculo non audiunt nisi haeretici, peracerbus. Ringitur enim in suâ Dissertationi praefixâ Epistola, quod ita nos judicaverimus, non additâ sententiae probatione: quasi
scilicet hoc fuisset instituti nostri, aut quasi multâ opus sit probatione. Percurrat enim quis modo Synopsim magni illius operis, qualem ipse prae misit, si paucis illis exceptis aliud tribus integris libris agi observaverit, quam quod diximus, de perpetuis certaminibus, paratus sum recantare sententiam. Iam vero etiam ipsamet illa Dissertatio, maximâ utique sui parte, versatur itidem in propugnandis Occidentalium placitis adversum insultus Graecorum: in concordiâ autem quadam ostendenda per est parca: denique vero affirmat, nullum sese dubitare, posituros nos pervicaciam, et intellecturos, in POTISSIMIS mysteriis fidei utramque Ecclesiam, et Romanam et Graecam, eadem tenere et sentire, tanquam hoc fuisset probandum et nostrorum quisquam negasset. Quod quid est aliud quam repetita vice nugari? Est vero et libri de Purgatorio propemodum haud dispar tractatio; ut nunc taceam ridiculam disputandi rationem, quae adversus me ibi adhibetur, de qua alias. Enimvero pari jure quis inscripserit I. Caesaris commentarios, De concordia Romano - Gallica, aur De Pace civili: quo Allatiani isti libri, consensionem Romanae et Graecae Ecclesiae ab sese doceri, volunt credi.
Verum haec tanquam inepta ut merito contemseris: ita indignationem forte mereatur, quod idem ille Allatius passim disserat; quasi soli Protestantes doceant, aliquandiu hactenus et nunc etiam, Occidentalem Orientalemque Ecclesiam inter sese de nonnullis graviter dissentire: cum tamen dudum ante Protestantes natos, ab ipsismet Papis Romanis, ab ipsismet Conciliis quae Latinae Ecclesiae oecumenica audiunt, imo a nullo fere non, qui mentionem fecit utriusque Ecclesiae, sive Latino sive Graeco scriprore, hoc ipsum sit aperte traditum: cumque ab exortis porro Protestantibus, nemo itidem id quidem negaverit: et quod caput est, cum ipsemet Allatius pene totus sit in certaminibus illis narrandis. Et vero praeter illos [gap: Greek word(s)] Consensionum libros,
publicavit Allatius duo integra volumina Graecorum pro Latinis pugnantium scriptorum (ipse Graeciae Orthodoxae titulum ijs fecit: quasi paucorum aliquot Graeculorum cum Latinis [gap: Greek word(s)] Graeciae [gap: Greek word(s)] demonstrare possit) quae inter unicam Ioannis Plusiadeni de differentiis inter Graecos et Latinos deque synodo Florentina Disceptationem, legisse satis est, quo intelligas, num Graeci agnoverint Ecclesiae suae cum Romanâ concordiam. Igitur illa quidem Allatij calumnia ut viro docto est indigna, sic nimium quantum a recto abit. Gemina tamen est illi ejusdem Allatij alteri, quâ alibi Ioannae Papissae fabulam, haereticorum (hoc praeclaro nomine audiunt semper Allatio Protestantes) imposturam appellitat: quum tamen ipsemet haud ignoret, jam â quatuor amplius seculis vulgo passim terrarum in Romana Ecclesia creditam, et a primo Ioanne Aventino, Protestantium utique fautore, confutatam illam esse, imo cum videatur in media Roma nata, et ab ipsismet Romanis Papis, saltim illis qui Ioannes vicesim us primus et vicesimus secundus haberi voluerunt, ante aliquos centum annos pro vero habita. Fortassis vero illa nimia calumniae istius insania facit, ut non tam indignatione quam commiseratione auctorem ejus debeamus prosequi: Virum scilicet Graecae Latinaeque linguae peritia egregie in structum, ad illas ineptias a zelotico in Romanam curiam affectu abripi potuisse. Vt illis potius sit succensendum librorum censoribus, qui etiam Romae talia edi atque ipsimet Papae Alexandro offerri et patiuntur et approbant: cum tamen sint conjuncta cum Pontificiae Sedis et universae Romanae Ecclesiae haud exiguo dedecore; cedant imo in opprobrium ipsi Alexandro: cui Consensionem Allatianam probanti adhuc Fabio ut ignoscas, haec nova [gap: Greek word(s)] tamen jam Papa jamque vicedeus ut admittat, in eundemque rursus ut impingat lapidem, haud est, tolerandum. Si nimirum perpetua fuit hactenus inter Romanam
Graecamque Ecclesiam consensio, si nullam est utriusque Ecclesiae de Purgatorio lis, si soli Protestantes credunt dissidere illas Ecclesias; utique doctores Romanae Ecclesiae tantum non omnes, Concilia item Latinorum complura, Pontificum denique plurimi, qui per aliquot secula non dubitarunt schismatis, imo haereseos, varia ob dogmata, damnare Graecorum Ecclesiam, immanem in modum et ipsimet sunt falsi et fefellerunt alios, atque universum Christianum orbem gravissime turbaverunt. Longe profecto rectius et prudentius, quin et actis perpetuis conformiter magis, (etsi itidem non omnino recte) etiam post Leonis Allatij Epistolam sive Dissertationem jam tum Romae editam (quam tamen ait sibi nondum visam: quod mireris, cum praecedente anno ibi prodiisset in lucem) in haec verba anno quinquagesimo sexto Romae scripsit Honoratus Fabri Iesuita, libro tertio operis quod Indifferentibus hujus seculi, quos appellat, voluit oppositum: Graecorum errores damnati sune diversis conciliis; scilicet Later anensi quarto, Lugdunensi secundo, Viennensi, Florentino: quibus, si Viennense excipias, ipsi Graeci interfuerunt, manusque dederunt post longas disput ationes, in quibus semper inferiores extiterunt. Mira profecto est hujusmodi Haereticorum aut Schismaticorum indoles: qui toties errores suos ejur arunt Ecclesiae Romanae reconciliati, ac deinde ad vomitum redierunt. Quater et decies conversos ac relapsos esse, antiquis historiarum mouumentis traditum est. Haec ille. Quae ideo etiam merentur attentionem aliquam, quoniam nonnullis hoc quoque lesuitae opus quantivis videtur pretij. Iam dudum ante vero ejusdem collegij Socius inter primos Bellarminus scripserat: Quod apud Graecos non sit Ecclesia probamus hoc modo: quia nimirum convicti sunt legitime in tribus plenariis conciliis Lateranensi, Lugdunensi, et Florentino, de schismate et haeresi. Illâ ipsâ bullâ qua Lutherum damnavit Leo Papa, simul etiam Graecos haereticis accensuit. Imo nondum effluxit seculum, cum Pius IV
Papa edita bulla, de Graecis in regno Neapolitano et Siciliae secundum mores et ritus Ecclesiae Graecae viventibus, scriberet: In diversas haereticas nefariasque opiniones et absurda deliramenta passim prolabuntur: asserentes inter alias eorum blasphemias, nullum esse defunctorum Purgatorium, Romanum Pontificem aliquam in eos jurisdictionem vel auctoritatem habere negantes, indulgentias abillo concessas damnantes, Ecclesiasticas sententias et censuras ab eo latas spernentes, sanctissimae Dei genitricis virginis Mariae beatorum Apostolorum et aliorum Dei sanctorum festivitates ab Ecclesia Romana sanctisque Patribus ordinatas von observantes, sanctissimum Eucharistiae Sacramentum suis infantibus in baptismo exhibentes, inhumata defunctorum cadavera superstitione quadam impia et plusquam barbarica e sepulchris eruentes igneque comburentes, et Ordinariorum locorum quos habitant visitationem jurisdictionemque contemnentes, et Ecclesiasticam disciplinam perturbantes; ac demum hujusmodi aliisque suis opinionibus erroneis atque sacrilegis populos Latinos inficientes, correctionemque legitimam suae praetensae exemptionis clypeo repellentes, in suis impietatibus abusibusque consenescunt et immoriuntur, in suorum vicinorumque populorum, praesertim simplicium animarum, perniciem, et scandalum plurimorum. Bulla ist haec et Bullario magno ab Antonio Cherubino et septimo Decretalium libro a Petro Matthaeo inserta est. In facilivero mihi est, similes complures Pontificum Graecos ceu haereticos damnantium bullas, ex omnibus ante seculis a Photij usque aevo repetitas, adducere, si pateretur institutum. Vt merito non possimus non indignari, eo impudentiae Romanenses quosdam nunc prolabi, ut fronte perfricta ausint, tantum quo nobis aegre faciant, jactitare Graecae Romanaeque Ecclesiae perpetuum consensum, contra perpetuam fidem utriusque Ecclesiae monumentorum, ipsorumque Paparum infallibiles scilicet bullas.
Et tamen simul Romae placuisse visum est improbum facinus,
mox usque adeo crevit insipientia, ut Bartholdus Nihusius, (ad insaniam usque odio Protestantium partium a quibus inconsulta levitate desciverat, flagrans [gap: Greek word(s)] , is qui idem Allatio incentor fuerat profitendae Consensionis, non fuerit verecundatus, Moguntiae publicare librum superbo hoc titulo: Concordia Nationum Christianarum per Asiam Africam et Europam in fidei Catholicae dogmatibus, apud borealis Europae Protestantes deseri contrafas pronuper coeptis, indicata ab Abrahamo Ecchelensi Maronita et Leone Allatio Graeco: quibus duo ipse Nihusius addidit [reading uncertain: print faded] quae vocat Programmata, histrionicâ vanitate, risui aptâ movendo, referta. Est autem qui ibi continetur liber Leonis Allatij illa eadem Dissertatio, cujus paulo ante memini, sive Epistola de perpetua consensione Latinae et Graecae Eclesiae, (de cujus justo pretio jam est dictum) addita Ioannis Vecchi Patriarchae Constantinopolitani sed loco pulsi de Processione Spiritus S. pro Latinis disputatione. Abrahami Ecchelensis autem jactantiam ejusdem esse cum Allatianâ notae, sufficit duobus indiciis ab ipsomet suggestis addiscere. Haec scilicet ejus verba ex epistola quadam adducit Nihusius Programmatis primi pag. 50: Orientalium dogmata vel haereses ex eorum scire fontibus, plurimum interest. Si haeresibus autem sunt Orientales illi infecti Abrahamo fatente, quî possunt esse in Fidei Catholicae dogmatibus cum Romanis concordes? In praefatione libelli haec ejusdem sunt verba de Orientalibus: Nationes istae longissimis terrarum dissitae sunt spaciis, variis imbutae moribus, diversis utantur linguis, et quod caput est, inveterata intima atque incredibilia tam inter sese quam cum Romanâ Ecclesiâ exercent odia, ob ea discrimina quae inter illos controvertuntur de mysterio incarnationis Verbi divini; de hoc enim omnium Christianorum Orientalium tam inter sese quam cum Ecclesia Romana, discordia versatur. Haec cum verissima sint, quâ fronte licet nihilominus gloriari de dogmatum Fidei inter Orientales et Romanos concordiâ?
Dixerit quis fortassis; in reliquis tamen dogmatibus esse concordiam. Et vero jactitat Ecchelensis iste alibi: in me recipio demonstrare, Orientales illas nationes in nullo quidem vel minimo articulo cum Novatoribus ac sigillatim Calvinistis convenire; praesertim in iis qui inter istos et Ecclesiam Romanam controvertuntur articulis. Caeterum non est hujus loci vel hanc vanitatem gloriosi hominis justis argumentis coarguere, cum constet, saltim Sacrosanctae Trinitatis fidem Novatores quos vocat habere cum Orientalibus communem eandem que; et in universum omnes Orientales negent infallibilitatem cum Ecclesiae tum Pontificis Romani, non minus atque Novatores, de quo tamen praecipue inter hos et Romanenses hodie controvertitur, cum Romanensibus sit primum Catholicae fidei principium. Vt taceam quam plura alia, quae facile prodiderint sese, si decreta et fulmina Tridentina jubeas illos suo consensu roborare. Nec vero est, quare et circa Papae auctoritatem omnes concordes esse credamus, moti ridiculo Abrahami promisso, de libello qui exhibebit Consensum omnium populorum de primatu S. Petri et successorum ejus. Sed quid te detineo in illis deliriis? Nec enim nostrâ multum refert, quid Orientales illi sentiant; quia utique non ab Apostolis ipsis, quibus solis nos credimus, sua hauserint placita, sed longe recentiore caeperint origine. Quam sane vel illa sint fabulosa de Thomae Apostoli in Indiam propagata doctrina, Thomaeos autem Indos nomen suum haeretico aevi sequioris homini debere, ipsos inter Pontificios rerum Indicarum peritiffimi non amplius dissimulant.
Redeundum est ab illis Orientalibus ad Orientales nostros Graecos. Hos in nonnullis propiores Romanensibus esse, attamen etiam ab hisce graviter dissidere, affirmabam. Est vero id quidem apud utriusque partis scriptores in universum omnes extra controversiam positum; nisi quod primus Leo Allatius ausus sit perpetuam consensionem summa et intolerabili vanitate profiteri,
ac Protestantibus per calumniam adscribere, quasi illi soli discordiam Graecos inter et Latinos superesse doceant. Agam vero alias cum Leone de omni isthoc argumento prolixius fortassis, ubi vacaverit examinarelibrum ejus de Purgatorio: quem mihi voluit Romae oppositum, nomine tamen et meo et libelli mei dissimulato, verbis quoque meis mutilatis perversis et confusissimo ordine productis; quod novum est genus cum adversario coram orbe judice contendendi. Caeterum de controversiis Romanae Graecaeque Ecclesiae ita quidem non dubitavit scribere et Hugo Grotius [gap: Greek word(s)] in suo quod appellavit Pro pace voto: Inveni in Oriente eadem esse dogmata quae sunt in Occidente Conciliis universalibus definita, de regimine Ecclesiae exceptis cum Papa controversiis, de sacramentorum perpetuis ritibus sententias consonantes. Miror tamen, haec potuisse excidere viro tanto. Et sane cum Concilia alia sint Orientali pariter atque Occidentali Ecclesiae communia, eoque vere [gap: Greek word(s)] , alia solius quidem Occidentalis quae nihilominus huic tamen universalia audiunt: quid est notius, quâm Orientales vehementer conqueri de additione voculae Filioque ad symbolum quod in Constantinopolitano Concilio Oecumenico est conditum, a Romanâ item curia non admitti Oecumenicam synodum Chalcedonensem, quâ parte docet, Romanae Ecclesiae [gap: Greek word(s)] data a Patribus [gap: Greek word(s)] ? Quid notius quam id quod paulo ante Honoratum Fabri et Bellarminum Jesuitam dicentes audivisti, Graecorum quaedam dogmata tribus vel quatuor Conciliis, quae Romana Ecclesia pro Vniversalibus itidem venditat, damnata esse? Quae cum Papa praeterea intercedunt Graecis controversiae, non regimen duntaxat Ecclesiae attinent, sed ipsum Fidei funmentum, cum Romanenses velint primum fidei esse principium: quicquid Romanus Pontifex, aut saltim Romana Ecclesia, definit, id infallibiliter verum est ac sequendum. Sed et illae de
regimine Ecclesiae controversiae tales sunt, ut alterutra sententia non possit non esse haeretica, et mereri [gap: Greek word(s)] : cum utique Romana curia suorum Pontificum Vicedeatum velit esse ab ipsomet Deo lege institutum. De Sacramentorum denique ritibus quînam sint consonantes sententiae, cum bona Graecorum pars et baptismum Occidentalium damnet ob mersionem non adhibitam, et Eucharistiam sine vino, nec in S. Coena admittat panem azymum, Tridentina quoque synodus nonnullos ritus sub anathemate sancierit, qui in Ecclesia Graeca suntignoti vel habentur [gap: Greek word(s)] ? Satis est huic rei probandae, conferre duntaxat Tridentinos canones cum Graecis ritibus Confirmationis.
Esse igitur quidem capitalia dissidia inter Graecam Latinamque Ecclesiam, non potest sine impudentiae culpa negari. Vtrum vero salvâ Ecclesiae Catholicae pace non tolerari utrinque merito debeant saltim nonnulla dissidentium placita, prudentioris est considerationis. Nonnulla inquam: qualia sunt illa [gap: Greek word(s)] . De quibus Protestantium quidem doctorum primores moderate satis et aeque censent; secus quam fit a Romanensium plaerisque, imo secus quam fieri ab illis potest, si velint [gap: Greek word(s)] de Pontificum et Conciliorum suorum infallibili auctoritate [gap: Greek word(s)] . Operae feceris pretium, legens quae de hoc argumento et pie et erudite nuper Reverendissimus Reinbothus noster, et aliquot ante annos adversus Aurelianensem Episcopum in Gallia Clarissimus Dallaeus disputa vere. Me litem de Purgatorio minoris item aestimare, non dissimulavi jam tum ad Mülmannum Jesuitam. Reliqua autem omnia paris notae esse, absit ut affirmem. Vicedeatus certe Romanus asseri et negari non potest sine alterutrius partis manifestâ haeresi. Sed et eorum quae Protestantes inter et Graecos seorsim sunt dissidia, quaedam satis gravia videntur. Etsi nihil obstet, quum integra
fint praecipua Catholicae et Apostolicae fidei de Deo et Christo fundamenta, quo minus nos quidem simplicitati illorum de indulgentia Domini veniam polliceamur, quamvis nobis qui a Domino admoniti et instructi sumus non poterit ignosci, ceu de Aquarijs olim loquebatur S. Cyprianus.
Verum quorsum prolabimur? Qua in re sive consonent Graeci et nos aut Romanenses, compendio poterit disci ex hoc Metrophanis libello. Quem proinde cum publicas Latine etiam a Te versum, praeclare profecto mereris de Ecclesiae communi bono. Abs Tevero unice hanc operam hactenus equidem exspectavi; praesertim recordatus illam inter Patrem Tuum (cujus memoria nunquam non mihi est veneranda) et Metrophanem cultam olim sanctiorem familiaritatem, quodque Tuo Patri cumprimis hunc libellum sciam deberi. Perge vero, Clarissime Horneje, cum valeas, ita porro adjuvare emolumentum rei literariae, et hujc Juliae nostrae, paterna secutus vestigia, addere claritatem. Nosti sane vetus illud: [gap: Greek word(s)] : neque ego dubito, summam maximi Parentis industriam et indefessum studium Tibi pro calcaribus nunquam non futurum, Poteris vero simul cum Patris memoriae quam optime consulere, tum juventutem nostram erigere ad praestantes conatus, si, quod in alijs jam non sine laude praestitisti, quamprimum Graeca illius poemata in unum collecta in lucem produxeris: quoniam illa utique possint cum ipsa antiquitate contendere, longo certe intervallo superent etiam ipsiusmet Leonis Allatij, quam vis Graeci hominis et hac quoque parte gloriosi, earmina non alioquin asperanda. Vale. Helmestadij in Academia Julia pridie Kal. Julij anno M DCC LXI.
QUum homo nihil mente praestantius habeat, Clarissime Frölingi, mentis autem exercitatio omnis vel in studijs virtutis, quam moralem nuncupamus, vel in veri indagatione cognitioneque occupetur: (quarum utra maxime antecellit, non refert nunc definire, perinde atque hujus loci non est quidquam omnino de morum studio addere) in summis quidem et naturae nostrae maxime convenientibus bonis est veri scientia; atque adeo malum est ingens nescire, errare, labi, et decipi. Ita nascimur tamen, ut scientia omnis labore acquirenda nobis sit ac paranda; in ipsâ autem ejus investigatione saepenumero frustra conemur aut etiam fallamur gravissime. Quo efficitur, ut nunc ignorantiâ laboremus, nunc perversis opinionibus; dum habemus scilicet incognita pro cognitis hisque temere assentimur. Quae vitia ut tolerabilia nonnihil sint circa res multum obscuras ac difficiles, veluti non necessarias; si in alijs tamen melioribus et excellentioribus haereant, miseria est maxima.
Ea propter id quidem vacat omni dubitatione, si quouae fuerit ars, quae certam viam cum inscitiâ tum erroribus nos liberandi monstrare sit idonea, illam cumprimis habendam in pretio et in usum adducendam esse. Sed esse talem aliquam â nonnullis constanter fuit negatum jam tum olim; quales fuerunt Pyrrhonij omnes et tota pene Academica Schola. A quibus interdum et nostriaevi homines haud multum dissentiunt,
et quidem alii improbo unius hominis, ducis sui, cui sosi volunt vim inditam infallibilem, eoque illius honori ad insaniam fere usque addictisunt, amore abrepti, alii vana gloriae ex quovis dissensu captatione ducti. Coeterum hos quidem omnes nunc spernemus, saltim non morabimur. Neque vero fas videtur dubitare amplius, num quae veritatis indagandae noscendaeque certa ars sit. Te coram sane Frölingi, quenquam dubitare audere, turpe merito duxeris, et cum tua conjunctum injuria, ut qui eam publicâ doceas Principum nostrorum auctoritate. Illud potius ego tecum nunc doleo conquerorque; primum quod pauci justâ cura addiscere artem istam soleant, quamvis summe sit omni in vita omnibusque necessaria, quo ab inscitiae et errorum foedâ contage purgemur: deinde quod in profitentium illam numero rari eam vere doceant, plaerique inane duntaxat ejus simulacrum ostentent, nubem pro Junone. Et vero quod pauci dent operam Arti isti discendae excusationem videtur mereri, propterea quoniam pauci sunt qui illam uti par erat doceant, plaerique contra ita de illâ disserant ut ultro pene fateantur, nullum, aut perexignum certe, suae quam profitentur Artis usum esse posse. Quotus quisque sane tali arti discendae velit studium impendere? Imo quis debeat? Fuerit sane hoc operose nihil agere: quod profecto in tanta multitudine eorum, quae cum emolumento sapientiae disci et possunt et debent, intolerabile facinus est. In universum enim utique verum est illud, quod de Medica Arte definivit magnus Hippocrates: [gap: Greek word(s)] : cumprimis vero in omni vita temporis est ratio habenda; [gap: Greek word(s)] ; quod verbum fuisse olim Teophrasti Eresii a Diogene Laertio accepimus.
Esse vero eam de Arte sua confessionem plaerorumque hodie artificum, negari non potest, Inter omnes enim partes
ejus disciplinae quam Logicam hodie (licet contra loquendi veterem morem, ipsimet Aristoteli observatum) nuncupamus, illa sola utique pars veritati cum inveniendae tum judicandae unice est dedita, quae Demonstrativa vel Graece [gap: Greek word(s)] usurpatur, et solus syllogismus Demonstrativus [gap: Greek word(s)] perhibetur. Jam vero Sacrae quidem illius doctrinae quam Theologiam vulgo appellamus, nihil demonstrari posse, usque adeo est, etiam alijs, praetextu nimis super intellectus humani imbecillitatem evectarum rerum, quae proinde credendae quidem sciri autem nequeant, persuasum, ut pene in commune scholarum placitum sit receptum. Demonstratio quoque omnis vulgo excludi solet a Prudentia cum latarum legum tum judiciorum secundam latas leges instituendorum: idque praecipue quoniam Demonstratio rerum est quae aliter atque aliter sese habere nequeunt, qualia non sunt quae legibus definiri solent, aut in forum adducuntur. Eadem de causâ creditur porro nec in Artibus nec in Practica ulla doctrina, ac proinde nec in Morali nec in Civili Philosophia, Demonstrationi esse locum: ut quae itidem versentur circa res obnoxias multum mutationibus, et necessitate carentes, atque ex ijsdem accipiant suas omnes ratiocinationes. Eodem autem praetextu possit et Natur ali philosophiae omnis demonstrandi facultas eripi: nam et naturalia omnia tantum non in perpetuâ sunt mutatione, si coelestia excipias: solent tamen ab illis magistris huic concedi syllogismi demonstrativi, sed pauci (ut dixeris ex singulari favore natam hanc gratiam) qui me autem judice nihil sunt minus quam quales eos volunt esse, vere [gap: Greek word(s)] . In Metaphysicis iidem, subtiles scilicet doctores, admittunt in Demonstrationum numero itidem non nisi perpaucos syllogismos: quidam nullos. Erga Mathematicas disciplinas malunt plaerique esse liberaliores, si in caussam vero inquiras, videas id eos facere, inductos frequentibus potius
laudibus Aristotelicis Mathematicarum [gap: Greek word(s)] , quam vi veritatis: utpote quum Philosophiae illius sint imperiti. Non dubitavit vero Alexander Piccolomineus, celeberrimi inter Italos Philosophos nominis, etiam spreta Aristotelica commendatione, firmiorem quamque demonstrandi potestatem Mathematicis eripere: cui Benedictus Pererius est assensus. Si hisce itaque magistris credendum, quis usus quaeso fuerit Analyticae sive Demonstratoriae Attis? Quid est, quare operae fuerit pretium vel discere illam vel docere?
Mihi vero pridem visum, ita qui sentiunt disseruntque non satis attendere quid dicant aut profiteantur: quod tamen illorum pace assertum esto. Agnoscunt videlicet illi ipsi, (vel coguntur agnoscere, nisi Scepticas aut Academicas nugas velint amplecti) in nullo non doctrinae commemoratae hactenus genere certam immotamque multorum satis scientiam reperiri, quae tamen non per experientiam, sed ratiocinatione aliâ sit comparata. At vero nulla est ratiocinatio (si quidem experimentalem excipias, quamvis et illa si sit solitaria, non videatur tanti pretij) ejusmodi certam cognitionem parere apta, praeter illam quae alias [gap: Greek word(s)] sive Demonstratio audit. In omnibus igitur disciplinis dari Demonstrationes, et quidem non paucas sed multas dari, velis nolis, fateare est necessum.
Et vero quanta est necessariarum copia probationum in Mathematicis, Geometria cumprimis et Arithmetica! Quarum plaerasque ostensivas esse, et ex caussis desumi solere, haud inepte ostendit Josephus Blancanus. Theorematum sane probationes ex formali plaerumque caussa, Problematum vero etiam ex ea, quam materialem ( [gap: Greek word(s)] tamen) dixeris, ab Euclide ipso, sive Pappo aut Theone, perquam frequenter accipi, vix potest obscurum videri saltim illi, qui noverit quid materia proprie sit et forma, simulque Euclidem
cum curâ iuspexerit. Non minus facile idem probatu est et de Metaphysicis argumentationibus longe plurimis: ad quarum rerum constitutionem quoniam integrae quatuor caussae interdum requiruntur, observare etiam est ex nullo non earum ordine argumenta institui. Fateor tamen nullam doctrinam suppeditare majorem vim axiomatum: (qua de caussa habitum simul principiorum comprehendit,) cum axiomata autem pene omnia sint [gap: Greek word(s)] , hactenus [gap: Greek word(s)] quamplurima demonstratione haud indigent. In Physicis demonstrationibus facilius peccatur et [gap: Greek word(s)] quaedam committuntur; quandoquidem omnia naturalia constant multiplici compositione texturaque; ut difficile sit quae per se ad rem aliquam faciunt ab ijs quae per accidens conjuncta sunt discernere: et tamen omnis argumentatio veram certamque scientiam apta gignere ex solis ijs quae per sese suntnecessum est uti constet. Si tamen attendas aut discrimen probe instituas, satis multae demonstrationes heic etiam possunt confici. Aristotelica sane Philosophia hisce plurimum abundat: quamvis non perinde multi eorum vim assequantur. Operae autem fuerit pretium, evolvisse saltim Procli elegantissimum libellum illum quem alij de Motu, alij Elementorum Physicorum titulo inscribunt: ut quae epitomen mathematico more exhibeat omnium fere Aristotelis de motu et caelestibus demonstrationum. Nec vero corruptibilitas et mutationes naturalium rerum singularum tantopere obstant Demonstrationum de universis confectioni. Eadem autem mutabilitas rerum efficit, cum in Artibus omnibus tum in Practica quam vocamus Philosophiâ, Morali inquam et Civili, ut in demonstrando saepius justo errores committantur. Absque hoc saneforet, aeque tuto et frequenter atque in Mathematicis, liceret utique et hic domonstrationes instituere. Vindicavi ego Civilem scientiam ejusque Demonstrationes prolixe libro meo
quem de Civili Prudentia et Politicum inscripsi, capite octavo ac decimo; imo capite duodecimo ostendi (quod fateor [gap: Greek word(s)] esse) non universalium duntaxat, sed singularium etiam civilium rerum cognirionem certam et indubitatam, adeoque et demonstrationes earum reperiri quamplures. Quae omnia quoniam assensu tuo approbasti, Clarissime Frölingi, equidem gaudeo. Nihilo differt autem certitudine aut probandi ratione Moralis Philosophia a Civili: ac proinde reapse communem quasi causam egi, etsi institutum non pateretur nisi desolis loqui civilibus. Quin imo eadem omnia pertinent quoque ad Artes: usque adeo mea illa reapse sunt communia ac late patent. Et sane mireris merito, Demonstrationes denegari Artibus, etiam ab illis, quibus Aristotelem secutis Ars omnis est [gap: Greek word(s)] ; quasi vera ratio ali a sit ab eâ quae certa est, certa autem ulla sit (experimentalem semper excipio) quae non sit [gap: Greek word(s)] . Imo vero nulla ars, qualis illa cunque tandem fuerit, quamvis [gap: Greek word(s)] et illiberalis, siquidem vera ars est, non suis instructa est aeternis demonstrationibus, et quidem per omnia causarum genera. Juris illa prudentia vulgaris porro, dum in foro causas judicat, versatur quidem circa singularia potissimum: verum et huic suae sunt demonstrationes in facti pariter et juris quaestionibus, non secus atque in actibus et Artium omnium et omnigenae Prudentiae. Id certe necessum est uti fatearis, nisi sententias quasque forenses velis accusare incertae justitiae et veritatis. Legum porro latarum peritia acquiritur potissimum Artis Interpretatoriae facultate: cujus praecepta aeterna utique sunt, et certa, non minus atque ullius artis alterius, quantumvis hactenusa nemine fortasse sint ex dignitate scripto tradita.
Ejus Artis autem beneficio intelligitur etiam indubitata mens traditae divinitus Scripturae: adeoque saltim hactenus Demonstrationibus utitur etiam sacra, quae ex Scripturis illis petitur,
doctrina. Et potest vero et solet ex illis sententijs, proxime de Scripturae fonte haustis, firmâ certâque ratiocinatione ulterius procedi. Est autem et ejusmodi omnis ratiocinatio vera demonstratio, gignens scientiam, non quidem absolute, [gap: Greek word(s)] tamen. Quasi nempe tu dicas: si Scripturae dicta vera sunt, vera etiam sunt quae hinc necessario consequuntur. At ipsammet Sacram Scripturam veram esse, hoc illud est quod certo haud sciri posse, bona pars neget pernegetque. Videtur autem illa quidem assertio indigna esse S. Scripturae auctoritate; simulque periculosa admodum, ut quae Scripturam exponat ludibrio et contemptui atheorum, omniumque in universum eorum qui sacrae doctrinae fidem non hahent. Quidni enim Iulianus aliquis incessat rursum nos Christianos illis convitiis: [gap: Greek word(s)] ? qualia Apostatae verba recitat Gregorius Nazianzenus. Quidni Galenus aliquis Mosis et Christi doctrinam respuat, tanquam nullis demonstrationibus subnixam? id quod fecit ille quondam secundo de Pulsuum differentijs libro. Haud ignoro quid praetendi soleat. Horum scilicet Primum est: quod res ipsae h. e. quae de Dei essentia et voluntate, de Christo ac redempto per illum humano genere, alijsque in Scriptura habentur, nequeant ulla demonstratione accipi: Alterum, quod gratiaedivinae beneficio circa Fidem salutarem obtinendam locus praecludatur, ac Pelagij im pijs sententijs accedi videatur, si demonstratione Fides possit exprimi. Est autem utrumque nihili. Vt enim de posteriore dicam prius; ita comparatum est cum ingenio humano, ut veritatem, etsi fulgentissimam, mens non assequatur nisi a praejudicijs et malignis affectibus sit liberata, ac proinde in ijs potissimum quae mores et sanctimoniam attinent, circa quae versatur fere omnis doctrina sacra, difficillime veritati assentit: sine singulari autem divino beneficio non ista sane nebularum discussio
potest fieri: quae violentia est [gap: Greek word(s)] . Vnde, jam olim ipsis Stoicis fuit observatum, nullam mentem bonam esse nisi a Deo. Est porro assensio veri non unius generis: alia levis scil icet, alia plena certa et stabilis. Prior in Moralibus negotijs, est eorum etiam quos incontinentes vocamus (ceueleganter ab Aristotele in Nicomachijs observatum) posterior autem demum prudentiae laudem aliquam promeretur et cum vera morali virtute solet conjungi. Par ratio est fidei. Alia est impijs etiam et daemonibus communis, quâ nimirum daemones quoque credunt et contremiscunt: Alia omnibus numeris perfecta atque sola demum salutifera. Vt priorem igitur aliquis, non perfecta divinâ gratiâ subnixus, possit sola Demonstrationis vi nancisci, posterior tamen eaque vere salutaris illius unius gratiae est beneficium. Perperam vero ex eo, quod demonstrari nequeant a priori, ut vocant, quae de Deo alijsque id generis in Sacris literis traduntur (nam hactenus sane longe est verissimum Ambrosij illud: talle argumenta ubi fides quaeritur) colligi solet, credi cuncta isthaec citra omnem demonstrationem. Creduntur scilicet haec non nisi ob certam indubitatamque Sacrae Scripturae auctoritatem; (absit enim ut Petrum Abaelardi et Arnoldum Brixiensem probemus, si illi quidem docuerunt id quod epistola 190 refert Bernhardus, fidem sine ratione admittendam non esse) ipsamet tamen illa auctoritas Scripturae; hoc est, illorum quorum est manibus exarata, cum certa notitia eorum quae prodiderunt, tum voluntas studiosissima veri (quibus duobus constat scribentium existimatio) firmis demonstrationibus persvaderi potest. Nec diffiteor tamen, a quam paucis intelligi vim talium Demonstrationum; quin imo apud plaerosque, argumenta si spectes, opinionem magis inveniri quam certis rationibus munitam divinorum scientiam. Nec tamen itidem diffiteor, opinionem, si bona sit ac recta, ijs quibus ad scientiae instar fuerit plene persvasa,
sufficere ac satis esse consequendae saluti. Prout etiam alias in Moralibus et Civilibus pariter Artiumque operibus solet venire usu. Verum enimvero non quandoquidem pauciscientiam aliquam vere tenent, nec quia promiscue omnibus scientia aliqua haud necessaria est, ideo scientia nulla reperitur. Et quid opus est verbis, cum in promptu sint ratiocinationes firmae et solidae, auctoritatem indubitatam S. Scripturae demonstrare idoneae? Taceo nunc, quod in ipsa Scripturâ sic satis multa firmis demonstrationibus non autem nudis edictis aut solâ divinâ traditione doceantur: quod item non desint in quam multis aliae Demonstrationes in confirmationem doctrinae sacrae. Vt saltim hactenus non omnis Scripturae doctrina sit [gap: Greek word(s)] .
Sed quorsum prolabor? Hoc volebam, Clarissime Frölingi: perperam hodie a quam multis tuae quam doces Artis magistris, pene omni doctrinae demonstrandi vim denegari; reperiri autem contra in nullo pene non doctrinae genere magnam demonstrationum multitudinem, quippe quibus confecta sit omnis ferme quae usquam est certa rerum cognitio. Et vero demonstrationes adhibentur vulgo ab ijs etiam qui sese demonstrare nesciunt: haud secus atque urit ignis ignorans sese urere. Est autem tanti tamque vulgati erroris non alia caussa, quam [gap: Greek word(s)] , aut ut apertius dicam verae [gap: Greek word(s)] inscitia.
Inscitiae autem illius caussa, ne quid dissimulem, videtur esse, quod ex omni aevo unicum fere Apodictices magistrum habeamus Aristotelem, hujus vero de hac Arte superstites libri, nec perspicue nec plene nec satis ex dignitate, nobilissimam hanc Artem doceant. Enimvero, quod mireris, ne Mathematici quidem omnis decursi aevi, etsi quam maxime demonstrationibus soleant dare operam, ipsi Demonstratoriae arti docendae videntur vel manum admovisse. Sicerte post
Aristotelem Euclides Apollonius Pergaeus et Aristaeus quidquam hujus edidere, id quod Pappus initio septimi [gap: Greek word(s)] scribit, illud omne dudum interiit. Fortassis vero nec fuit tanti ut servari mereretur. In Analyticis enim libris Artem tradidisse memorantur, qua proposito quovis theoremate aut problemate, possit facile ex eo tanquam vero accepto investigari aliqua veritas. Hoc sane illis Mathematicis esse [gap: Greek word(s)] , videre est apud Theonem ad propositionem primam libri tertij decimi Elementorum Euclidis, et Aphrodisaeum Alexandrum in commentariis ad Priora Analytica exaratis. At vero illa quidem Ars saepe fallit (quamvis hodieque ejusmodi ratiocinatio Mathematicis haud sit infrequens) quandoquidem ex falsis etiam vi formae syllogisticae possit veri aliquid elici, quod jam ab Aristotele prolixe est ostensum; atque adeo non omne possit verum judicari, ex quo vera instituta est collectio. Necvero, quoniam felicissime omnium hactenus Mathematici sua theoremata ac problemata demonstraverint, argumento id est, habuisse illos inpromptu elaboratam probe apodicticam methodum Praeterquam enim quod nusquam talis compareat, docet usus, simulac Mathematici illi aliam aliquam philosophiam illustrare suscipiunt (quod et nostro aevo, a nonnullis factum meministi) tum vero gravissime imo ridicule illos plaerumque hallucinatos esse eoque dixeris, objecti potius sui mathematici conditione, alijs firmiore et simpliciore, immunes servari ab erroribus, quam peritia demonstrandi. Et vero ipsa Aristotelis Analytica priscis quidem Mathem aticis, adeoque et Euclidi, plane ignorata videntur; sub terra scilicet cum melioribus alijs Aristotelicis scriptis tum defossa. Hac sane de caussa verisimile est factum esse, ut et ipsae Apodicticae anti propriae voces, [gap: Greek word(s)] ipsa, [gap: Greek word(s)] , aliâ ab Aristotelico usu significatione Euclidem secutis Mathematicis audire coeperint: [gap: Greek word(s)] item eodem auctore novum
plane acceperit sensum: cumm Aristoteli quodvis propositum in medium [gap: Greek word(s)] significarit. Euclidem inquam secutis: aliis enim priscis [gap: Greek word(s)] etiam id dicitur quod [gap: Greek word(s)] Euclidi; ceu recte ad Heronis [gap: Greek word(s)] notavit quoque Bernardinus Baldus.
Quam vis etiam Proclus ad primum Euclidis satis ostenderit suam in Aristotelicis Analyticis peritiam, nostri tamen aevi mathematicorum paucissimi operae aliquid in ijs collocarunt. Imo plaerique superbo fastu videntur hactenus illa sprevisse. Quicquid sit, neque a priscis neque a recentioribus mathematicis Apodictica doctrina aliqua ad nos translata est. Nec vero in hunc censum referri commeretur Hieronymi Cardani Dialectica: quantumvis illam pene in coelum non dubitaverit ipse extollere. Nec hactenus lucem vidit, fortassis etiam haud videbit, omnium nostri seculi in id elaborandum longe caeteroquin aptissimi, Joachimi Iungij Heuretica sive Analysis, cujus auctu (ita loquuntur) problemata amissa restituuntur, ante non soluta solvuntur; quae nova theoremata invenit, novos canones condit, et dubia firmat. Cum Mathematici autem nihil nos juverint, quid mirum forte, neglectam esse hanc operam ab alijs? Et vero nonnemo illius ordinis haud dubitavit nuper profiteri, ex sola mathematicarum demonstrationum collatione artem hanc posse confici. Perinepte tamen; quandoquidem non ab solo inductionis beneficio exspectanda haec ars est. Et cum in Mathematicis (Geometria inquam et Arithmetica) nec materialis, nec efficiens, nec finalis, nec sine quibus non appellatae caussae, ut nec effectus proprie dicti ullum habeant Iocum (circa quae tamen omnia versari atque ex quibus peti Demonstratio frequenter solet) plerarumque Demonstrationis specierum exemplum nullum ex Mathematicis licuerit adducere. Quod obiter hic monuisse fas esto.
Vtin viam aute redeamus: praeter Aristotelem Peripateticos inter antiquissimos; legas quidem et Theophrastum et Eudemum
Rhodiumm proprij quodam ingenij ductu Analytica excoluisse: attamen et illud quanti fuerit non habemus dicere, quoniam istud omne jam pridem interiit, Reliquarum Philosophicae scholae sectarum veterum nulla, apud Graecos pariter Latinosque, apodictica vel attigisse videtur. Refert enim quidem Diogenes, Platonem docuisse [gap: Greek word(s)] Leodamantem Thasium: in omnibus ramen Platonis scriptis vel laudatam [gap: Greek word(s)] vix invenias sed frequentius Dialecticam, longe rarissima sane indicia Analyticae cujusdem peritiae. Platonis vero sectatores Academici dicti ad Sceptica deliramenta prolapsi sunt. Stoicorum porro Dialectica plane fuerunt alia ab Apodicticis, et multum inepta: quod jam tum pridem altera Aristotelis laudatione probavimus Ex reliquo denique aevi sequioris Peripateticorum ordine nemo quisquam, sive Graecorum, sive Arabum, sive Latinorum, vel conatus heic quidquam fuit, praeter Aristotelici operis interpretationem. Cum omnes vero gravissime conquerantur de scripti illius obscuritate ac difficultate, hi autem intenti unice fuerint hujus illustrationi, Arti ipsi parum profecto lucis attulerunt: multi contra ex male intellectis Aristotelis dictis potius tenebras solito majores videntur offudisse. Sed eam Analytici quidem voluminis obscuritatem plaetique non dubitant profiteri, Aristotelem de industriâ induxisse; quamvis in consilio illo exponendo non omnes consentiant, alio scilicet aliud conjectante. Mihi tamen, fateor, nemo hactenus quidquam hujus persvadere potuit, etsi mitisma suspicatus: utpore quum saltim boni magistri, si non et boni viri, laudem nihil non ejus Aristoteli detrahat. Quod mihi semper visum nimis iniquum et tanto viro indignum. Ego omnem fere culpam soleo imputare communi illi Aristotelicorum operum infelicitati, quâ factum, ut illorum tantum non omnia, magis tamen minusve, ad nos pervenerint, disjecta, mutila, hiulca, mendorum plena. Disseremus hac de re latius
aliâs in Annotatis ad Primam Aristotelis laudationem; et jam tum hujus infortunij specimen ostendimus nostrâ illâ novâ Politici operis editione. Et vero non perspicuitas, non ordo integer, non justa connexio, non plena doctrinae tractatio, quae Aristotelicis scriptis maximam laudem conciliant, heic quidem reperitur: saepe nullus orationis est sensus. Si initium videas, dixeris ab illo agnitam non nisi unicam Demonstrationis speciem: at passim ipso in opere mentio fit Demonstrationis ducentis ad impossibile, colligentis ex effectu, ex signo, ex principijs nunc indemonstrabilibus nunc alibi demonstratis, universalis, particularis, affirmativae, negativae [gap: Greek word(s)] . Quaedam operis plana sunt et intellectu facilia; quaedam plusquam aenigmatica: quaedam munita firmis demonstrationibus et longe praeclarissima, quaedam probationibus omnibus destituta cum tamen exigerentur, eoque nihil fere non infra exspectationem et ab Aristotelis accuratâ docendi ratione plane alienum. Tantam vero docendi varietatem, ut et tot vitia tot virtutibus mista, ultro ac consulto ab Ariftotele esse commissa, nunquam sane mihi patiar persvaderi: praesertim quia librorum Aristotelicorum infelix fatum jam tum olim Strabo nobis prodiderit.
Miror autem et doleo, cum premamur hac parte illo infortunio, repertum neminem unum bis mille annorum spatio (tantum enim fere temporis ab Aristotelis aevo effluxit) qui Aristotelicis illis fragmentis instructus, propriâ industriâ, tam nobilem tamque necessariam doctrinam perficere aggressus sit. Nisi fortassis tale quid olim Galenus praestiterit: quo post Aristotelem nemo Demonstrandi artem magis commendare solet, nemo studiosius coluit, nemo felicius exercuit: sed quod vitio temporis perierit. Quae citra cujusquam injuriam uti accipiantur, etiam atque etiam rogo. Nec tamen vel Te, Frölingi, hujus quidquam praeterit: ut qui ipsiusmet
etiam Schegkij vastum hujus argumenti volumen studiose volveris. Ex Philosophorum sane â Peripato dissentientium nostri aevi ordine, nonnulli universam Logicam risere atque aspernati sunt hactenus: Petrus Ramus Aristotelis apodicticam plane tulit e medio: et Verulamius ejus loco cudit nobis novum suum Organum in solum [gap: Greek word(s)] usum, hanc unam venditans scientiae methodum. Vsque adeo plurimum abest, vel nostrâ hacce florentissima tempestate quidquam artis Aristotelicis fragmentis accessisse.
Eapropter cum juveni mihi in Batavorum Academia degenti, anno abhinc tricessimo secundo, forte fortunâ, Bartholomaei Viotti de Demonstratione inscripti libri in manus inciderent, dici non potest, quantopere laetatus fuerim. Sed nec fefellit me omnis exspectatio. Reperi enim in hoc volumine justa serie et perspicue tradita, quae in Aristotelico sparsim et perobscure docentur: haud pauca etiam quae in Aristotelico desunt, utilia tamen imo necessaria scientiam certam affectantibus. Quamvis cum Aristotelica nonnulla tum et alia ad Apodicticam pertinentia heic etiam praetermissa sint. Reperi praeterea ibi praeclara quaeque Apodictica praecepta, quae passim nunquam satis laudatis monumentis suis Galenus feliciter inseruit; ut qui parentis sui ductu nihil aeque a pueris studuerat quam demonstrandi prius scientiam tenere, deinde summo hanc studio exercere, quod ipsemet testatur, libro contra Julianum [gap: Greek word(s)] , sive Artis medicae Alexandrinum professorem, conscripto. Qui sane liber mereatur hoc in argumento cum Viotti illo comparari, hactenus nullum vidi: certe ad usum Apodicticum melior alius non temere invenitur. Nec tamen utile adeo et praeclarum volumen dignam sui existimationem hactenus videtur impetrasse, Neque enim Viotti nomen justam claritatem doctos inter adeptum est. Opus sane hoc de Demonstratione non
nisi apud unicum Jacobum Zabarellam memoratum legere memini: qui tamen itidem nulla id laude est persecutus, sed quaedam ejus carpere instituit, meo judicio parum feliciter. Caeterum quare minus innotuerit volumen, super aevi inscitiam aut aemulationem magistrorum, fortassis raritati exemplarium ferendum est acceptum. Non nisi semel videlicet typis est exscriptum; idque Parisiis, jam tum ante hosce centum amplius annos. Sed et praeter hoc opus aliud nullum a Viotto divulgatum est, quam alterum de Balneorum Naturalium viribus, repertu itidem rarissimum. Ut proinde a Viotti fama non potuerit facile operi huic alias ignoto existimatio conciliari. Simulac vero intimius mihi perspecta Viottiani operis fuit eximia eruditio, nunquam desii illud laudare et commendare omnibus accuratae sapientiae studia aemulantibus, idque publice privatimque. Quo ipso tamen quoniam non nisi desiderium ejus excitari a me intelligerem, volumine ipso nusquam fere comparente, non semel consilium ejus denuo edendi mihi natum est. Imo jam pridem edidissem si per negotie plurima alia licuisset hanc curam hactenus suscipere, et nisi tu denique, Clarissime Frolingi, invitante pariter in id publici muneris officio, lampadem hanc tradi tibi fuisses passus.
Quam operam quandoquidem jam exegisti, ego sane gratias Tibi maximas in publico agere non dubito; idque nomine quasi omnium, quibus veritas et solida rerum scientia cordi est. Videor sane mihi jam videre, imposterum longe rectius et felicius studia omnis generis doctrinae exculta, et praestantia quaeque ingenia ad insignes conatus excitata. Nam qui opibus tantum struendis et parandis honoribus inhiant, aut voluptates sectantur, ut homines improbae frugis, non moramur. Non dubito sane, nostram saltim studiosum juventutem, te duce, Viotti huic doctrinae percipiendae,
justam diligentiam et in dustriam impensuram, te vero nihil intermissurum, (cum utique id possis) quod ad ejus illustrationem queat facere. Ubi quid otij fuero nactus, (id quod futurum spero) etiam ipsemet fortassis adjuvabo longe utilissima haec studia, editis de Experientia, Demonstratione, et Humani testimonij auctoritate, meis qualibuscunque meditationibus. Interea Deum venerabor, ut laboribus tuis, usque adeo laudabilibus et frugiferis, prosperos successus benigne largiatur. Vale. Helmstadij in Academia Julia Anno M DC C LXI, VII Kal. Augusti.
DUo sunt Geographicae doctrinae summa quasi genera, eaque multum diversa, Clarissime BUNO: quorum Alterum [gap: Greek word(s)] dixeris, Alterum [gap: Greek word(s)] . Enimvero illud nihil est aliud, quam orbis terrae partium secundum longitudinem et latitudinem ex Mathematicis principijs facta descriptio. Quae proinde veluti [gap: Greek word(s)] est Arithmeticae, praeprimis vero illi Geometriae parti quam [gap: Greek word(s)] appellamus: perinde fere atque sunt Optica, Mechanica, Musica, Hydraulica, Gnomonica, Dioptrica, aliaque id genus quammulta. Quamvis sane etiam alijs haec Geographia (quae si vocis primam vim spectes, vere est [gap: Greek word(s)] ) adminiculis utatur (sicut nostra hac aetate admiranda illa Magnetica vis in auxilium assumi solet) omnia tamen diriguntur potissimum Mathematicis regulis.
Caeterum est quidem haec Geographiae tractandae ratio
maxi me accurata, nec enim terrae partium mensuram exquisite quidem aliter definieris; est quoque et Astrorum scientiae summe utilis, saltim ex parte aliquâ, quandoquidem coelestium motuum calculus, nisi ad compertae explorataeque latitudinis si et non longitudinis loca exigatur, constare sibi non potest; est denique cum alijs, tum nauticis praecipue per vastum Oceanum instituendis negotijs, quae hodie prae lucti amore insanis adeo conatibus peraguntur, perquam commoda; ac proinde optanda profecto etiam humanae vitae; Attamen simul illa est difficillima acceptu, fortassis etiam nunquam integre im petranda. Nec vero nisi a multum eruditis comparari poterit, et magno studio, vel unius alteriusque loci omnibus numeris (ut ita dicam) accurata mensura. Omnium igitur locorum orbis universi plenam ejusmodi cognitionem, quis vel ausit exspectare, in eorum qui talia docti sunt exigua multitudine? Sed et requiritur huc rerum sive coelestium sive rerrestrium quarundam diligens et plena otij exploratio. At nihil est verius eo, quod ingenue asseruit Athanasius Kircherus, nunquam satis laudati operis de Arte Magnetica libro secundo parte quinta cap. 6. q. 2. disquisitione ultima. Magna, inquit, ille, cautela et circumspectione in experimentis capessendis opus est, antequamrem ita sese habere asseratur: dici enim vix potest, quam saepe aliud quam quod intenditur proveniat. Quod cum in omnibus, tum in Magneticis observationibus verum est. Videmus enim excellentissimes et longo diuturnoque usu exercit atissimos artifices diversit ate observationum adeo perplexos reddi, ut saepe quid dicant sentiantque nesciant. Quod et Keplerus de se ipso ingenue fatetur. Qui cum postsepties observatam diametri solaris quantitatem, semper diversam, nunquam eandem deprehendisset, impatientiâ motus de Astronomiae perfecta instauratione parum abfuit quin conclamatum scripserit. Inest enim visivae potentiae et humoribus opticis, nunc ob compressionem dilatationemque,
modo propter aliam et aliam dispositionem organi, jam ex infinitâ diversitate mediorum, in quibus aliter atque aliter species refringuntur, nescio quid deceptitium. Vt proinde mirum non sit, diversas inde promanantes observationes ingentem errorum materiam inducere. Adeo ut ausim affirmare, ob servationem, ut perfecta sit et omnis erroris fallaciaeque expers, ab angelo fieri debere. Quod tamen nolim ita accipi, quasi coelestium observationum nulla sit certitudo. Est enim; sed omnino perfecta observatio rarius reperitur. Prorupit vero in haec verba Kircherus, posteaquam prolixe et maxima industria congessisset complura in id, quo possit certa ratio haberi latitudinis omnium locorum in terrae per experimenta facta: dixisset item quamplurima de Magnetis lapidis in polos directione pariter, et ejusdem a linea meridiana multiplici declinatione, in quorum exactâ notitiâ [gap: Greek word(s)] nostri temporis Geographi Mathematici maximum illius doctrinae, imo unicum praesidium, aliquamdiu collocavere; cumque tandem coactus veritatis vifuisset, fateri ipsiusmet illius Magneticae variationis multiplicem variationem, atque adeo nec ab illa quidem cognitione certam indubitatamque Latitudinis inveniendae artem posse exspectari, Id quod est longe verissimum. Perinde atque laudanda est ejusdem ingenua confessio de impossibili investigatione certae longitudinis per Magnetem; quam habet ejusdem libri parte sexta problemate sexto.
Quam difficilis autem sit et alia quaevis ratio certo explorandi elevationem poli sive Latitudinem, non obscure pro. fecto videtur indicare praestantissimorum quorum vis Mathematicorum, post multiplicia experimenta, et inter sese et cum semetipsis de uno eodemque loco dissensio- Non dubitavit sane ipsummet Tychonem, de ea quae Uraniburgi est poli altitudine, inconstantiae arguere Martinus Hortensius:
quamvis illa, fateor scrupulum non excedat. Ejusdem Tychonis errorem circa altitudinem Pragensem, post Snellium accuratissimum utique mathematicum, perstrinxit etiam Ricciolus in suo Almagesto. Quanto difficilior autem Longitudinis certa investigatio! Certe ut Latitudinem, diligentissima cum sideribus facta collatione, tandem acquiri posse haud negaverimus, de Longitudinis tamen firmâratione comparanda, propemodum est uti desperemus. Non ita pridem, ait idem quem ante laudavi Kircherus, prooemio in partem quintam libri secundi, vir Geographicae disciplinae peritissimus, ad me Romam misit Tabellam discrepantiae Geographorum in unius Romae et Coloniae, celeberrimarum licet urbium, longitudine et latitudine assignanda propalatam: in qua quindecim auctores allegat, ad unum omnes non in longitudine tantum sed et latitudine harum urbium assignanda discrepantes. Quid dixerimus de alijs locis minus celebribus, minus vicinis? Quid dixerimus de locis omnibus universi orbis?
Inter antiquos Graecos Mathematicos sane est conatus dare posteritati ejus generis plenam Geographiam ipsemet Claudius Ptolomaeus: (una certe illa ex omni aevo isthoc hodie superest) quanta autem ille errorum portenta tradidit? Si quis voluerit Tabulas Ptolomaicas cum modernis leviter conferre: (recte scribit idem Kircherus) in sola Indiae Orientalis orae comperiet is modernas a Ptolomaicis discrepare, modo triginta, aut quod dicere pudet quinquaginta gradibus: qui ad AEquinoctialem circulum efficiunt milliaria Germanica communia quadringinta quinquaginta. Nemo Geographorum Astronomorumque nostri aevi de Ptolomaeo nonidem conqueritur. Dixerit quis forte, faciem terrae mutasse multum abaevo Ptolomaei. Mutavit sane. At grandis adeo mutatio, quâ sit effectum ut in nostri aevi statum vetera omnia Ptolomaica fuerint traducta, cuinam fiat verisimile? Enimvero haud quidem pauca
hodieque supersunt in septentrionalibus etiam hisce terris indicia ingentis factae mutationis (quae inter, me quidem judice, et illae muscae et ranae aliaque similia succino comprehensa indicant, aridum olim fuisse ubi nunc Balthicum mare super succini divitias est diffusum) at illa mutatio omnis facta jam tum olim videtur vi magni illius diluvij, quo terra universa fuit obruta. A Ptolomaei autem aevo nihil simile contigit. Ptolomaei praeterea exemplo Geographiam hanc etiam Arabes nonnulli excoluere, sed praeter Asiatica vix illi quicquam fere attigerunt, illa autem ob longinquitatem tuta sunt ab examine nostro; licet etiam apud credulos facile in veniant fidem, suspiciones tamen prudentium haud temerê patiuntur sese eximi. Recentiores Europaei nostri, sparsim quidem, non tamen sine insigni profectu, doctrinam hanc excoluerunt. Quamvis enim tenebras etiam offuderint, vel certe molestias creaverint haud exiguas, temerario ausu mutandi pro lubitu primum meridianum; nec omnium mcnsuram hactenus vel aggressi sint explorare; in multis etiam explorandis minus feliciter sese gesserint; vel scilicet solis Magneticis auxilijs subnixi, vel non justa cura cum coelestibus instituta terrestrium collatione; attamen negari haud potest, multorum illos passim per universum orbem locorum mensuram situmque jam prodidisse: atque adeo, sinon quantum ad Astronomiae et maritimarum navigationum, tamen ad communem vitae usum, Geographiam Mathematicam haud parum nostra aetate excultam esse: certe longo intervallo (sive amplissimam terrae partem veteribus plane incognitam, sive majorem solito in mensurâ cognoscenda industriam spectemus) nostra tempora superare isthac in re Ptolomaicum aevum, multo magis Eratostenis aut Hipparchi secula. Quin imo, etsi omni ex parte absoluta universi orbis Mathematica Geographia excedat captum humanarum
virium, eoque sperari nequeat: non dubito tamen, observato illo, quod ingeniosissimus Athanasius Kircherus dedit Consilium, brevi magnum illius doctrinae incrementum secuturum. Ut fortassis ulterius ne voto quidem opus futurum sit.
Longe minoris operae est et expeditu facilius Geographiae illud studium, quod Historicum appellavi; si praesertim non nisi tui temporis rationem habere animus sit. Quin imo videtur majus quodque studium egredi limites hujus doctrinae. Et vero obtentu hujus Geographiae bona pars historiae cum naturalium tum civilium rerum potest doceri: quae tamen seorsim atque alio loco potius fuerit tradenda. Is vero [gap: Greek word(s)] docendi mos jam tum olim inoleverat. Ariftoteles sane in Rhetoricis affirmat, [gap: Greek word(s)] Sunt videlicet illae [gap: Greek word(s)] , libri Itinerarij, quibus terrarum situs et descriptiones continentur: cujusmodi ex prisco aevo hodieque superant opuscula Scylacis Caryandensis et Hannonis Carthaginiensis, multum diversa ab Itinerario Antonini quod appellatur et Burdegalensi, Tabulisque Peutingerianis, ut et Periplis Arriani et Marciani Heracleotae, Pertinent autem utique omnia talia adhoc genus Geographiae. Atque Aristoteles quidem videtur potissimum, praeter opusculum Scylacis (quem perperam nonnulli Dario Codomanno aequalem faciunt, cum fuerit missus a Dario Hystaspis filio, ignotas Africae terras exploratum, ceu narrat Herodotus) habuisse in animo Eudoxi opus [gap: Greek word(s)] titulo olim celebre: ipsemet vero satis ostendit, minus sibi placere illam operosiorem naturalium civiliumque rerum cum Geographicis mistionem, seorsim animalium historia doctissimis scriptis exhibita, seorsim item praeclaro opere omnium fere civitatum non Graeciae solum sed etiam Barbariae moribus
institutis et disciplinis descriptis. Ad quod exemplum sua componens Theophrastus, seorsim item multijugis voluminibus cum Leges omnium gentium tum Plantarum historiam fuit persecutus. Quale quid videtur post et Dicaearchus praestitisse, ut Theophrasti discipulum agnosceres; tales enim fuerunt illius tres libri de populis Graeciae eorumque civitatibus ac moribus, quorum hodieque exigua quaedam fragmenta superant.
Caeterum paulo post relapsus videtur iterum ad priscum fere institutum ipsemet Eratosthenes: parcius tamen. Quapropter scribit libro secundo Strabo: illum [gap: Greek word(s)] : vitio scilicet vertens Eratostheni, quod saepius versetur in ijs, quae sunt [gap: Greek word(s)] h. e. quae propria magis sint Geographiae Mathematicae, quam scientiam appellat. Id quod tamen in Eratosthene ego quidem potius laudaverim, ut qui tenuerit in historijs modum. Quem utrum observaverit ipse Strabo, fortasse haud injuria dubites: quamvis omnis ejus plena sint variae et solidae doctrinae, civilium cumprimis retum: quarum scientiâ valuisse virum vel una illa Massiliensium reipublicae descriptio indicaverit. Pomponium Melam et Solinum et Latinos paucos alios religiosiores dixeris; nisi prodidissent, fecisse id prae inopia eruditionis, non sapiente aliquo consilio. Idem vero plane est Genius scriptorum, quae Anonymus ille Nubiensis et Abulfeda ex Arabum natione ad nos transtulerunt: quanquam Abulfedam merito illis omnibus praetuleris peritiâ Geographiae Mathematicae et accuratioris tractationis. At cum mille amplius annos Geographiae studia omnia per Europam refrixissent, eaque nonnihil vicissim erigere caput caepissent seculo praecedente, multum denuo illâ Historiae nimiâ abundantiâ Geographiam oneravit cumprimis Sebastianus Münsterus: culpandus ideo etiam, quod fere totus sit
in Germaniae rebus narrandis, cum universi tamen orbis (cujus Germania est pars perquam pusilla) descriptionem dare debuisset. Alij parcius quidem historica illa persecuti sunt, attamen et hos deprehendas occupari in narrationibus a Geographiae negotio planeremotis. Quo vitio laborant profecto etiam illa, quae niditissimis suis tabulis Geographicis, Ortelius, Mercator, Hondius, Blauius alijque addiderunt.
Et sane, siverum fatendum est, sola illa quae ad situm ac mensuram regionum, populorum, urbiumque attinent, narrare, Geographici est argumenti: reliquum omne ab illo quidem loco alienum; quantumvis et illae narrationes multum habeant cum jucunditatis, tum etiam commodi. Enimvero in qualibet methodo atque disciplinâ suntsola illa domestica et propria, quae primo ac per sese competunt objecto circa quod versandum est. Nec temere illi sunt limites egrediendi. Illis sane haud observatis, usu venire solet, ut identidem quae docenda erant non doceantur, doceantur autem quae docenda saltim ibi non erant, et [gap: Greek word(s)] excludant. Iam vero habet pro subjecto Geographia tellurem: at non simpliciter (pertineret enim isthuc pene omnis Naturalis historia imo et Philosophia, pertinerent omnes artes, pertineret omnis humanarum rerum historia, pertineret universa Philosophia practica) sed intantum duntaxat, inquantum partes terrae omnes sunt varij situs, variaeque longitudinis et latitudinis. In hoc campo igitur et demonstrationes et narrationes Geographicae debent decurrere: si extra illum vagentur, in vitio sunt.
Nec enim in hisce solis licet occupati, non satis invenient Geographiae magistri quod agant. Amplissimum scilicet terrae spacium est, et ingens multitudo ejus partium; quarum situm narrare in officio illius disciplinae est. Crevit certe labor plurimum, ex quo Americae, quam vocant, et tot insularum Oceani cognitio centum et amplius annorum intervallo
accessit. Crescit paulatim magisque, novis subinde terris industriae navigantium versus Antarcticum praecipue polum sele aperienttbus. Quae omnia doctissimis quibusque veteris aevi latuerunt. Nec enim nunc moror de Atlantide Plaroni prodita, aut illos S. Clementi Romano in Epistola ad Corinthios memoratos trans Oceanum mundos, aut denique felices Phoenicum et Carthaginensium ultra Herculis columnas navigationes, et quae hisce sunt similia. Platonica enim illa fabulis simillima, saltim incertissimae fidei; et mundi Clementis transmarini nihil forte sunt aliud, quam Britannia aliaeque Oceani insulae, ceu visum est Patricio Iunio, etsi aliter videantur accepisse Origenes, Hieronymus, Epiphapius et Photius: navigationes postremo Phoenicum et Carthaginiensium ad Cassiteridas aliasque insulas, perrexisse ad insulas Capitis Viridis, fortassis etiam ad Fortunatas, ut non est vero absimile, ita ulterius ivisse fidem indubitatam haud meretur. Non etiam ego quidem negaverim, debuisse merito jam tum olim saltem sapientioribus quibusque suspiciones nasci, de vastâ telluris trans Oceanum amplitudine, vel ex eo, quod coeteroquin altera pars telluris alteri nimium praeponderaret, atque ita centrum magnitudinis terrae cum centro universi non posset convenire. Eo sane argumento ductus equidem haud dubito profiteri, terram Australem, quam vocant, insigni item esse magnitudine; nisi forte perperuae rupes pondere suo magnitudini quid detrahant, Verum enimvero certum tamen est, suspiciones ejusmodi, simodi ulli, natas paucis: vulgo certe hominum non venisse in mentem. Quicquid sit, nihil de horum omnium positu quidquam certi est monumentis antiquis traditum, atque adeo Geographorum ingenia olim macerare non potuit illud secus atque fit hodie. Quid, quod vetus illud aevum ne Europae quidem Asiae et Africae omnia perinde atque hoc nostrum habuerit cognita? Ipseinet
Strabo fatetur: Quae trans Albim ad Oceanum sunt nobis prorsus sunt ignota. Etiam id vero quod Rhenum inter et Albim est tum demum innotuerat; et Britannia ante Caesarem perinde Romanis fere audiebatur atque hodie nobis Terra Auftralis. Longe adhuc majoris circa septentrionalia veterum Graecorum ignorantiae indicia praebent hodieque nobis Meteorologica Aristotelis scripta, Istri originem ex Pyrenaeo arcessentia. Quae ideo adfero, ut appareat, quam sit hodie operosior atque olim Geographica plena cognitio.
Non diffitebor autem; quamvis late satis diffusa sit isthaec omnis Geographica disciplina, modo nostri aevi conditionem velis eâ qua par est curâ componere; posse tamen illam justo adhibito studio facilius longe comparari, quam fi etiam priscorum temporum statum accurate intelligere sit propositum. Hîc scilicet quasi mare aliquod vastum, plenumque errorum, tibi ingrediendum fuerit. Enimvero veterum rerum plaerarumque memoria ad nos pervenit perquam parce atque obscure, eaque non nisi perpartes et varijs monumentis est sparsa: ut perquam difficulter in unum colligi et perspicuâ oratione prodi res illae possint. Longi porro temporis vitio immane quantum pene omnia mutavere: ut campos nunc videas, ubi Troja fuit; alia mari et fluctibus absorpta, alia terrae motibus eversa, alia inculta hodie et derelicta, alia vi militari diruta. Quibus vicissitudinibus ipsi montes et flumina fuerunt interdum obnoxia. Vnde iterum multa caligo animo objicitur: nullo ferme supperente conjecturis subsidio; imo tenebris potius nascentibus, ex ijs, quae oculis nostris nunc subjecta sunt. A quibus molestijs et laboribus, imo et erroribus, vacua omnino est recentis omnis terrae descriptio. Eo fit sane, ut vetera illa soli, qui antiqua monumenta quaelibet summo studio tractare, et accurata mentis acie dispersa colligere atque judicare solent, assequi
ac docere sint idonei. Quanti sane est confusis ordinem, obscuris lucem, obsoletis nitorem, defunctis vitam restituere! Quam paucis hoc quidem praestare datum est! Enimvero hanc ego difficultatem praecipuam caussam arbitror, quare tanto in scripturientium numero pauci adeo veterem Geographiam illustrare sint aggressi, longe pauciores in ea pretium fecerint operae. Accessisse tamen fateor etiam illud, quod veteris Geographiae nullus sit hodie usus, nisi ad intelligenda scripta quae supersunt ex aevo prisco. Quod officium adscribi olim solet secundo Grammaticae Artis generi, quod [gap: Greek word(s)] nuncupavere et [gap: Greek word(s)] . Vndevetus Geographia solis doctis, et quidem cumprimis Philologis istis, inservit maxime: cum recens quaeque telluris enarratio omni hominum generi, et ad nostrae vitae commoda prosit plurimum.
Inter veteris autem illius Geographiae excultores equidem familiam ducere, et omnium principem ârbitror Philippum Cluverium. Nec dubito idem mecum sensuros alios, qui quidem animo defoecato volumina illius, saltim quibus, Germaniam Italiam et Siciliam antiquam illustravit, legerint. Aliter enim alios nonnullos in Batavis judicasse non me fugit; scio vero etiam, illos partium et certaminum quorundam studio nimium fuisse deditos. Produnt certe scripta illa viri industriam in Geographico isthoc studio incom parabilem. Et quidni? cum non gravatus fuerit pedes universam Italiam et Siciliam lustrare, quo utramque eo accuratius posset narrare. Produnt eadem lectionem infinitam, judicium acre simul et elegans. Nec tamen ab omnibus illa erroribus vacua dixerim. Ego fateor in haud paucis a Cluverio, in Germaniae cumprimis nostrae rebus, dissentio: quas meas sententias tibi etiam, Clarissime Buno, jam video probari. Nec tamen minus principatum in hoc doctrinae genere illi tribuere,
vel tantillum dubito: idque quandoquidem inlonge plurimis, imo in prope infinitis, non tantum conatus omnium antegressos superaverit, me judice, sed etiam meliorem spem praeceperit: ad quam doctrinae vim collati errores nihil sunt nisi naevi exigui in corpore formosissimo. Vtinam sane haberemus veteris Geographiae ab illa manu reliqua! Vtinam modo Graeciam antiquam haberemus Cluverij industria elaboratam! Quanto id esset conjunctum cum fructu literariae rei! Haberemus autem, nisi mors pra propera virum abstulisset. Nunc cogimur contenti esse nostris Catonibus, quamvis neutiquam Cluverio comparandis. Neque vero te praeterit, Quanta in exspectatione fuerit Graecia Antiqua a Ioanne Laurembergio illustrata: quamve multum sit impar Cluverianae Italiae Siciliae et Germaniae: utpote quae praeter Tabulas, affabre licet confectas, nihil pene habeat quod vel vere Geographicum dici mereatut. Et tamen cum desetuerit nos Cluverius, nunc impense laetamur, vel ita demum desiderio nostro satis esse factum. Perinde scilicet atque infelix illud Cluverij fatum acceptiora nobis reddit, quae in hoc studio, cum alij, tum Mercator inprimis et Ortelius posteritati reliquerunt.
Eapropter, ceu antehac feci, ita nunc etiam laudo, operam abs Te, Clarissime Buno, impensam in id, ut per compendium literario ordini exhiberes Italiam pariter et Siciliam antiquam Cluverij: idque cumprimis quandoquidem ipsamet grandia ejus volumina et rarius hodie inveniantur venalia, et prae magnitudine lectores quammultos absterreant potius, quam ut alliciant: et tamen ad intelligenda recte monumenta vetera, Romanarum saltim rerum, Cluveriana isthaec longe sint utilissima. Non desinam etiam Te impellere, ut perficias quod moliris et jam habes affectum, compendium scilicer Cluveriani operis de Germania antiqua: quantumvis
veterum scripta minus fuerint circa res Germanicas occupata, atque adeo ille tuus labor ad explicanda illa veterum monumenta non perinde possit adjuvare atque ille Italiae et Siciliae adhibitus. Fuisse autem Cluverium non duntaxat antiquae, sed et recentis nostrae Geographiae perquam peritum, luculentissimo sane argumento est posthumus ille libellus, quo per epitomen veteris nostrique orbis descriprionem est persequutus. Nec vero vel huic quidquam simile videas. Quis enim alius veterem novamque Geographiam unâ operâ docuit? Vtut haud negaverim, multa satis etiam hic reperiri valde mendosa: quae tamen jure excusationem mereantur, quoniam ultima manus non accesserit, sed foetum immaturum mors praepostera informem propemodum multis partibus effecerit. At bonum factum, Clarissime BVNO, quod ne hoc quidem in libello Cluverium deserveris. Et vero sentio abs te annotationibus illustrata plurima coeteroquin obscura intellectu: alia etiam rectius tradita: Tabulis praecipue novis additam quafilucem maximam. Novis inquam. Etenim quas ex Ortelio in Batavis nonnulli adjecere, parum abest quin officiant illae potius quam prosint, ob sententiarum Cluverium inter et Ortelium discordiam. Accedit quod Index etiam ille, quem magnâ curâ confecisti, non poterit non eximio esse usui. Dixerim certe, nunc demum posse libellum reapse efficere, quod debuit quidem, frustra tamen hactenus fuit ab illo exspectatum. Non potuisses sane melius de studiosa juventure mereri dum scilicet paras illi aditum, cum ad eruditae vetustatis scripta intelligenda, tum ad hujus etiam orbis ejusque praecipuarum partium notitiam Perge vero, o optime, in hunc modum bene mereri. Perge praestantia quaeque scripta, saltim ad historiam pertinentia, ceu eximie caepisti, laram in lucem producere. Referet Tibi gratias immortaies, si non hoc aevum,
utique odij et invidiae vacua posteritas. Ego autem Deum obsecro, uti integras vires corporis Tibi largiatur; quo possis animo id praestare, quod in votis tibi esse, satis compertum habeo. Helmestadij in Academia Iulia XV Kalend. Sept. Anno M DC C LXI.
Vir Clarissime. Hesterno die Redekerus noster et salutavi me tuo nomine, et simul obtulit priores aliquot plagulas cum Compendij Theatri Orientalis tum Appendicis Compendij Theologiae Iudaicae; adjecit et Tabulas binas rei nummariae, tum unam Cipporum Hebraicorum, denique etiam si quid habeam nummorum id generis, uti depingi curarem tibique transmitti, rogavit. Ego vero magnas tibi gratias habeo pro hisce omnibus: ante omnia Deum precatus, uti incolumen te porro server bono publico rei litterariae; quippe cui es profecto utilissimus, sive industriam spectem sive Orientalis doctrinae inusitatam peritiam. Et vero ipsae illae plagulae mirifice in me incenderunt amorem pariter tui et admirationem: quae cum me pridem occupassent, jam tum aliquoties publicis scriptis utrumque restatus sum. Vix sane fero desiderium utriusque tui Compendij. Sed et novam Cipporum editionem avide exspecto. Vtinam vicissim tuo etiam desiderio saltim nonnihil satisfacere in mea fit potestate! Sed a ererum nummorum, Graecorum Romanorum aliorumque
copias haud exiguas magno studio etsi collegerim, Hebraicorum tamen, quod quidem ausim genuinum credere, nihil mihi est. Neque vero binos illos quos possideo Sicli titulo insignitos, alterum Samaritanis alterum Hebraicis hodie sic dictis, sive Assyriacis Esdrae, characteribus inscriptum, arbitror vel vetustatis vel notae bonae esse. Vterque sane justo sicli pondere caret. Samaritanus manifesto recentior est: alioquin plane geminus illi, primo loco quem exhibet tabula tua primae editionis libellide Cippis. Hebraicis litteris inscriptum nullum arbitror genuinum reperiri: multo minus ergo hunc meum laudaverim. Habet Serenissimi et vere Augusti Principis mei filius natu minor, paternae autem virtutis aemulus, Ferdinandus Albertus in Cimelijs suis binosaeness: sed video alterius imaginem jam abs Te, fortassis ex Clarissimi Schraderi nostri opusculo, expressam nova illa tabulâ, alterius cum effigie Mosis jam tum primâ editione exhibitam. Est vero et ille Mosaicus indubie adulterinus et a recente atque imperitâ manu. Habuit etiam [gap: Greek word(s)] Georgius Calixtus noster argenteum Samaritanis characteribus Siclum inscriptum, haud parum vetustum. Sed et ille apud nos morari desiit: visus quoque mihi suspectus, cum quod magnitudine non nisi semisiclum aequaret, tum quod duntaxat esset pondere drachmarum duarum, totidem scrupulorum, et sex granorum cum justus Siclus fuerit [gap: Greek word(s)] . Erat coeteroquin plane similis siclo secundo et tertio Villalpandi, suâ inscriptione pariter et figura. Habet amicus meus Lipsiae Samaritanis literis inscriptum aureum: sed nec illius vel descriptio vel figura ad manum est. Igitur quamvis pervelim, hac tamen parte juvare Te nequeo. Vt intelligas tamen animum desiderij tui explendi cupidum, en tibi de pictos aliquot nummosmeos, optimae quidem notae sed mihi ignotis characteribus insignitos. Priores duo argentei sunt, quasi denarij. Punicos esse suspicor, idque quoniam
Antonius Augustinus, dialogo VI itidem Carthaginenses duos aureos sibi esse testatur, in quorum parte altera facies foeminae altera equus sit expressus: unius etiam inscriptae literae videntur esse quales Punicas expressit in Sicilia sua Paruta. Tertius aureus est sive potius inauratus: sed qui sit nescio, nisi forte Gothicus aliquis fuerit. Quartus pariter et quintus aeneus est et longe vetustissimus, incompertae vero mihi gentis, nisi quod itidem Punici videantur. Sextus nisi vehementer fallor vetus est Hetruscus. Video siquidem hîc signa auguratus et pontificatus, qualia ab Hetruscis acceperunt Romani. Ut vero jam sum fassus, quicquid horum affirmo, tantum levibus conjecturis nititur: certo quod asseram nihil equidem habeo. Malo igitur ab alijs doceri. Quod nisi tu possis, fortasse poterit nemo. Quis enim in similibus te superet?
Ut vero ad nummos Ebraicos redeam, non dissimulabo tibi [gap: Greek word(s)] quaedam mea. Primum est: nullum nummum Ebraicum olim Sicli nomine dictum, qui non fuerit argenteus. Alterum nullum nummum qui imaginem hominis refert genuinum esse: eoque illum Salomonis et Mosis effigie insignitum, et si qui alij sunt similes, cumprimis qui imaginem habet nostri Salvatoris, adulterinos omnes esse. Tertium est: nullum nummum characteribus Ebraicis ornatum esse bonae notae, aut multo vetustum. Quartum est: non posse ullo certo indicio ostendi, nummos qui literas habent inscriptas Samaritanas captivitate Babylonicâ esse antiquiores. Quintum est; nummos illos omnes esse cusos Hasmonaeorum ac Herodum temporibus, et quidem ab ipsis Judaeis, postquam cudendi nummi potestatem ab Alexandro Rege Syriae Demetrij filio fuerunt nacti; Samaritanos enim characteres fuisse in usu vulgari, Ebraicos autem solis sacris codicibus describendis quasi dedicatos. Sextum denique est;
unum duntaxat fuisse Sicli genus, non veto alium Siclum sacrum alium profanum. Haec mea [gap: Greek word(s)] posse mearbittor non vanis argumentis saltim vero perquam similia facere. Ast nunc quidem potius malo exspectare secundam editionem libelli Tui: idque quoniam fortassis adferes in medium rationes propter quas cogor mutare sententiam. Id quod facere sum paratissimus, simul docear certiora: utpote quum fatear, non constare haec mihi certâ [gap: Greek word(s)] , sed tantum probili quadam collectione. Vale Vir Clarissime, et salve plurimum faveque. Helmstadij XXI, Augusti 1661.
P. S. Proximis nundinis exhibebit tibi exemplum libri mei de Bibl. Augusta Illustris noster Boineburgius, idque in pignus amicitiae. Observabis vero pag 113. memoriam tui nominis: ut mihi illa semper est sacra. De Cippis Ebraeorum velim audire sententiam tuam, num quem eorum censeas esse valde vetustum. Mihi videtur sane, aut ficta esse plaeraque, aut cippos illos extructos esse a Judaeis, postquam mutavit in Palaestina imperium Christianorum Europaeorum. Et vero etiam illi qui diligentissime (ut Brochardus) sunt persecuti ex Christianis nostris res Palaestinae, quales illae fuerunt ante hos trecentos amplius annos, vix unius et alterius cippi fecere mentionem.
Optime profecto mereris, Clarissime RACHELI, non de nostra tantum juventute Academica, cui erudiendae
es praefectus, sed etiam de alijs quamplurimis, qui id quod ex usu est librorum auxilio discere propositum sibi habent; ut ante hac, Nicomachiorum Aristotelis Moralium elegante curatâ editione, ita nunc, revocato in lucem hoc dudum desiderato Commentariorum codice. Nec enim saltim argumentum utriusque operis non est longe utilissimum. Quae sane fuerit utilior, quam de viâ perveniendi ad veram humanae vitae felicitatem consultatio? Id vero qui doceant, habemus quidem magistros vere divinos, fallere et falli nescios, quique adeo idonei etiam sunt docere [gap: Greek word(s)] , quae oculus non vidit, auris non audiit, in cor hominis non ascenderunt, Deus autem praeparavit sese diligentibus: quibus proinde pares magistros alios quaerere, sive certitudine sive perfectione doctrinae, frustra fuerit, alios addere haud necessum sit. Non aspernandi tamen sunt, si qui non perinde divinitus edocti, in nobilissima hac doctrinâ humano generi proponendâ non omnem omnino operam luserunt. Fecere id autem, quotquot, perspecta hominis naturâ, illi quidnam conveniat expediatque, scrutari et tradere tentaverunt. Et vero dubio omni vacat (saltem oportet vacare) perfectionem illius naturae nostram felicitatem esse, atque adeo illam quod perficit unice nobis agendum, quod turbat omittendum, quod corrumpit plane vitandum esse. Ad hunc modum ipsamet profecto nostra nos natura obligat: haud secus, atque ad commoda morbis abigendis remedia sanitas, si recuperanda fuerit; imo quemadmodum in universum finis necessario exigit sua ad obtinendum media. Neque hactenus quidquam est difficile, aut quod merito animum suspensum teneat. Eoque videas, quamvis dissonas Graecorum Sapientum de vita agenda sententias, sese inter do hisce consentire. Verum enim vero circa hominis illam naturam cognoscendam perquam multi, si non omnes, divinae
lucis vacui, gravissime lapsi sunt. Sicut in varias sane sententias hîc abierunt, ita deinde et moribus alia atque alia praecepta condiderunt. Et vero quî corpori tribuas honorem suum, si est vinculum aut carcer animae? imo si semel in pulverem resolutum plane desinit esse? Quî animae non deroges, si ex atomis corpusculis conflata cum corpore interit? Quî utriusque debitam curam habeas, si nihil est humano relictum arbitrio sed omnia fatali fiunt necessitate, si nullum Numen bene gestis praemium aut male patratis poenam constituit, si denique impune et gratis omnia aguntur? Sapienter Silius Italicus:
Heu! primae scelerum causae mortalibus aegris,
Naturam nescire Dei.
Merito licet addere: atque hominis, h. e. animae et corporis humani. Vt non male dixerit Juvenalis:
e coelo descendit [gap: Greek word(s)] .Sed quorsum prolabor? Hoc volui. Quam vis magistros morum a Deo ipso acceperimus, ex re tamen esse, etiam alios inferioris ordinis consulere, si qui hîc operae fecerunt precium, quod factum a nonnullis: atque idcirca, cum Aristotelis Nicomachia jam antehac dederis, nunc aliquot Graecorum in Ethica isthaec commentaria publices, praeclare te, Clarissime Racheli, de nobis omnibus mereri. Est scilicet Aristoteles Moralis Philosophiae Dogmaticus quidem magister forte princeps; in primis certe unus. Quoniam tamen, nec providentiam humanarum rerum divinam, nec animae conjunctae quam appellant immortalitatem, multo minus vel defuncti corporis cum anima redunitionem, vel divinum humani generis judicium, vel salutem poenamve aliquam aeternam, miser agnovit: hinc doctrinae morali passim vim demonstrationum haud addidit, in ijs quae de Fortitudine disseruit vereor ut satis observârit suarum hypothesium consequentiam, quam vis fuerit aliâs judicij in talibus accuratissimi.
Agnovit ipsemet ratiocinationum suarum im becillitatem: sed excusat praetexens, [gap: Greek word(s)] , idque quandoquidem [gap: Greek word(s)] non sit constans et stabilis, sed insigni laboret [gap: Greek word(s)] Id quod ex parte utique verum est: simpliciter tamen verum non est. Nec enim revera est tanta illa [gap: Greek word(s)] et illa [gap: Greek word(s)] , quantam ille causatur, modo fundamenta morum scientiae bene jacta fuerint. Eoque et [gap: Greek word(s)] sic satis insignem admittit Ethica: quamvis propter amplitudinem materiae, circumstantijs variae, non facile adeo, ut in Mathematicis, officiorum canones possint condi, nulla exceptionc languidi, aut qui omnia comprehendant. Male sane fuerit nobis a natura consultum, si ea quae ad felicitatem vitae attinent accurate sciri nequeant. Id profiteri est incusare sapientiam ipsiusmet naturae creatoris. Quî vero virtus sit aut hominis perfectio, ne mortis quidem formidine ab honesto deterreri, si mors extremum homini damnum inferat, quod faretur Aristoteles, et reapse felicitatem humanam omnem evertat? Non est homini bonum, quod illum summe reddit miserum. Virtus illa vere generosa stultitia fuerit. Nihil horum te etiam fugit, Clarissime RACHELI: idque ostendisti luculente, doctissima illa tua in Moralem Aristotelis Philosophiam Introductione. Quod non tamen hisce etiam vitiis fueris deterritus, a curanda Ethici operis Aristo telici editione, id est quod equidem vehementer laudo. Quâ scilicer vales aequitate judicij, observasti nihilominus, quae reliqua est corporis illius Ethici, inusitatam pulcritudinem. Et vero nemo Philosophorum, veterum quidem, meretur cum Aristotele hac etiam parte comparari; si videas [gap: Greek word(s)] , imo si et videas doctrinae patentem late campum. Non quoque posterorum quis temere ipsi fecit paria, quam vis librorum mole multum superent
et nonnullos Philosophiae hujus locos prae Aristotele splendide illustraverint. Omne videlicet Naturale jus Moralis est Philosophiae: cujus bonam partem quidam nostra tempestate peregregie excoluerunt. Quos inter eminet utique [gap: Greek word(s)] Hugo Grotius,
velut inter ignes
Luna minores.
Non tamen illorum quisquam omnem Philosophiam Moralem, ad Aristotelis exemplum, unum in corpus hactenus redegit. Sed et illi qui maxime heic fuerunt aliquamdiu occupati, Morales Theologi, Jesuiticae cumprimis sodalitatis, jam in adeo absurdas, ineptas, imo improbas sententias delabuntur, ut saltim si illorum novae de probabili conscientia Philosophiae credimus, fere nullis sceleribus sua amplius possit excusatio deesse, omnia reapse vacent culpâ. Quo in ordine cum legi Dianam, principem illorum Rabbinorum novorum, a Caramuele laudari, ceu agnum Dei quitollit peccata mundi, equidem ferme
Obstupui, steteruntque comae, vox faucibus haesit:visus autem mihi sum audire Lucretium aliquem, [gap: Greek word(s)] canentem suo Epicuro, quod
Humana ante oculos faede quum vita jaceret
In terris oppressa gravi sub relligione,
- - - arctis
Relligionum animos nodis exsolverit.
Coeterum horum hominum pestilen tia placita, simul otium fuerit, Te, Clarissime RACHELI, justa animadversione persequuturum, spero. Imo illud uti quamprimum facias, etiam atque etiam contendo. Vales utique, et officij ratio jubet, te hoc agere. Nunc cumprimis persuasum id tibi habe as cupio: et antehac in Aristotelis Ethicis Nicomachijs, et jam in Commentatoribus eorundem edendis, magnum te pretium operae fecisse. Indigent nimirum Ethica illa explanatione
quadam doctae manus: quam non infeliciter, saltim plaerisque libris, Graeci illi ad hibuerunt. Et sane tres isti quibus auctoribus creduntur hi Commentarij confecti, Aspasius, Eustratius, et Michael Ephesius, magnum in Aristotelicorum Commentatorum ordine nomen quondam sunt consecuti.
Enim vero Aspasius videtur jam circa extrema seculi Christiani primi floruisse: ut cujus discipulo Galenus adolescens magistro fuerit usus; quod testatur libro de cognoscendis et curandis animi morbis; cujus item commentarium in Categorias sibi lectum memorat, libro de libris propriis capite undecimo. Quod ipsum liquet etiam ex eo, quoniam Alexander Aphrodisaeus ad librum primum Metaphysicorum commentario quadragesimo quinto, Aspasii mentionem faciat, ctsi perperam ibi legatur Haspasius: et Simplicius ad librum primum Physicorum commentario vicesimo sexto, recitatâ Aspasii interpretatione, addat illam refutatam esse ab Alexandro. Constat autem Alexandrum vixisse Severo Augusto, sub finem seculi secundi, Galeno aetate fere supparem. Scriptos autem ab Aspasio commentarios, in Categorias quidem, testimonio illo paulo ante laudato Galeni novimus: in librum [gap: Greek word(s)] , ex Boetio manifestum est: in libros octo Physicorum, ex Simplicio; in libros Metaphysicos, ex Alexandro jam tum memoravimus: in plaeraque Aristotelis alia itidem editos, per est verosimile. Tanti autem fecit eos ipsemet Plotinus, ut cum aliorum Peripateticorum libris in schola sua legi illos curaverit: ceu in historia vitae Plotini narrat Porphyrius.
Non Eustratium porro sed Eusthatium in Ethica commentatum esse, passim in Discussionibus notat Franciscus Patritius, diserte illum ab Eustratio diversum faciens I. X. tomi primi: sed videtur memoria lapsus, vir omnium Aristotelis hostium optime de Aristotelicae Philosophiae historia meritus;
quandoquidem et Graeca Aldina et Latinae Feliciani interpretis editiones, constanter referunt Eustratij nomen. Idem quoque nomen invenio in Catalogo manuscriptorum Bibliothecae Florentinae pag. 87 Henrici Ernstij curâ publicato. Is autem quando vixerit exacte quidem memorare jam nequeo, quod non sit ad manum nomenclator [gap: Greek word(s)] Episcoporum Nicaenorum, quem mihi aliquando lectum recordor. Non dubito tamen, vi xisse demum post seculum Christianum decimum, quo Philosophiae studia in Graecorum Imperio, Bardae Caesaris felicibus auspicijs, reflorescere caeperunt. Caeterum doctrinam viri, et in Aristotelica Philosophia illustrandâ industriam pariter et peritiam, ostendunt clarissime, perdocta in secundum [gap: Greek word(s)] librum commentaria: quorum Latinam versionem Andreae Gratiolo debemus; illi (quantum arbitror,) qui et Avicennae nonnulla Medica doctis scholijs illustra vit, et de Peste scripsit Italice.
Clarum vero est Mishaelis quoque Ephesii nomen, et a Petro Victorio e Medicaea Bibliotheca editis in quatuor libros de Partibus animalium Scholijs, et alijs in libros de Animalium generatione, quae Philopono perperam a nonnullis adscribi solent: ut et Expositionibus in Parva Naturalia ab Aldo editis, Latine autem cum a Philaltheo tum a Gesnero versis; quas manu exaratas in Medicaea pariter et Bavarica Bibliotheca adhuc superesse, liquet ex Indicibus divulgatis. Laudatur porro ejus [gap: Greek word(s)] libri de Coloribus, qui Aristotelicis monumentis solet addi, est autem Stratonis Lampsaceni: verum hactenus illa non venit in manus meas. Vixit autem et hic Ephesius post seculum decimum: aetatis tamen momentum fortassis itidem haud potest definiri. Nisi sane fuerit Psellus ille, quem Ephesium et [gap: Greek word(s)] vocat Cedrenus: ille inquam, quia Pselli complures fuere, ceu Leonis Allatij singularis libellus ostendit.
Hi tres igitur citra controversiam non sane in postremis sunt censendi. Video tamen, perquam adhuc esse difficile definitu, quidnam hujus operis ab hoc vel illo vel isto sit profectum; etiam ipsismet antiquis exemplaribus ea in re non satis intersese consentientibus. Quod enim jam tum est etiam abs te in laudata modo Introductione admonitum, aliter de nonnullis Aldinum Graecum, liter Feliciani Latinum pronunciat: imo utrumque exemplar de plaerorumque librorum commentarijs variâ am biguitate loquitur. In Mediceae Bibliothecae Ernstiano catalogo legitur pluteo octuagesimo primo: Aspasii expositio in IX librum Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum. Quae Expositio si non alia est ab ea, quae hoc opere comprehenditur, fuerit haec nova sententia, nec Aldino scilicet nec Felicianeo exemplari conveniens. Quitamen in Primum et Sextum librum est Commentarius Eustratio, qui in Quintum Michaeli Ephesio, qui in Septimum et Octavum Aspasio, non dubio omnium assensu adscribitur. Vt hactenus quidem de secundi duntaxat, tertij, quarti, noni et decimi libri explanatione auctor sit incertus.
Exipso vero opere accipere etiam est primo, quod is qui in Sextum est commentatus simul etiam Primum librum exposuerit. Id enim scriptor ille sua in Sextum, ad nescio quam Reginam, praefatione diserte profitetur. Ratio autem commentandi in hoc codice in Primum et Sextum librum plane eadem est. Vt proinde possimus fortassis utrumque commentarium huic Eustratio acceptum referre. Alterius autem libri alicujus expositionem itidem Eustratio tribuere, equidem non ausim. Nec enim ullus simili est ornatus praefatione: nec usquam similis est explanandi modus: et auctor Sexti jam causatur senio sese et morbis oppressum; ut non sit verosimile, sine ulla excusatione posthac denuo librum aliquem aggressum esse. Felicianus quoque in suo ad Alexandrum Farnesium prooemio
testatur, se incidisse in Commentaria Eustratij quae in Primum et Sextum librum conscripserit: quod indicat, illo quidem volumine aliud nihil comprehensum fuisse, tanquam illa sola sint Eustratij. Est certe utriusque istius libri scriptor homo Christianus et multae eruditionis.
Quinti libri scriptio nihil simile habet cum Scholijs Marci Ephesij ad libros de Partibus et Generatione Animalium aut Parva naturalia. Doctior enim est et locupletior. Nec tamen ausim abjudicare Michaeli, contra illum consensum: praesertim quoniam unus idem que varios potest expositionis modos instituere. Sed et illud est librorum de Partibus animalium argumentum, cui nihil temere addi potest ab eo qui non fuerit in sectione animalium versatus, qualis peritia Michaeli Ephesio defuit. Alia vero ratio est argumenti Ethici de Justitia.
Non ausim etiam temere refragari consensui de Aspasio, septimi et octavi commentarij auctore. Nec tamen deprehendo hîc Aspasij laudibus dignam cruditionem. Sed et sequius quid suspicari me facit, illa sub finem fere libri septimi facta mentio [gap: Greek word(s)] . Nec enim Peripatetica prisca schola angelos agnovit.
Commentarius certe in nonum non est Aspasij cum sit hominis Christiani, et laudet amicitiam Gregorij Nazianzeni ac Basilij. Verosimilius est auctorem ejus esse Michaelem Ephesium. Memorat enim Commentarios a sese exaratos in Sophisticos Elenchos, in libros item [gap: Greek word(s)] , et in Metaphysica. In Aristotelis autem plaeraque commentatum Ephesium esse, jam tnm constat.
Scholia in Ethicorum secundum esse Aspasij, quod a nonnullis credi refert Aldinus Graecus codex, non equidem negaverim. Veteris sane esse auctoris indicat, quod Platonicos perstringat [gap: Greek word(s)] tanquam Platonicum dogma introducentes.
Vnde haud obscure liquet, aetate auctoris illius Platonicos illos floruisse: caepit autem Platonicorum cognomentum post Ciceronis aetatem demum, seculo Christiano primo, atque adeo paulo ante Aspasij tempora: quod facile est demonstratu. De Stoicis tamen ita fit sermo, quasi jam tum esse desierint: quod non convenit aetati qua vixit Aspasius. Ita enim legitur in Feliciani editione: Stoici affectum esse vehementem incitationem opinati sunt. Item: Stoici generales esse affectus quatuor statuebant. Verum nihil tale in Graeco Aldino codice reperitur: et Felicianus fatetur ipsemet, multa ab sese addita et mutata in commentarijs secundi tertij et quarti libri. Itaque et haec, et quae ibidem ex libro qui Andronico adscribitur [gap: Greek word(s)] adferuntur, aliaque complura, ab alienâ sunt manu. Eustratij non esse Commentarium illum, cum illa Platonicorum commemoratio, qui tempore Eustratij nulli superfuerunt, tum quod Deorum cultum agnoscat, quod alienum est ab homine Christiano, arguit.
Aspasij vero esse et Commentarium in librum quartum Nicomachium, quod habet Codex Aldinus, multo adhuc magis est verosimile. Nisi quem dubium reddat diversa illa commentandi ratio. Antiqui certe scriptoris esse, liquet utique ex eo, quod saepe in testimonium adducantur scripta, quae non solent memorari nisi ab antiquioribus. Vt Theophrastus de divitijs et demoribus, Myrtili Comoediae, Callistrati liber primus [gap: Greek word(s)] , Platonis Comoedia Legati dicta, Clitarchi interpretatio verborum Aristotelis. Perspicitur antiquitas eadem etiam ex hisce verbis: [gap: Greek word(s)] : quasi tum adhuc culti fuerint genij tutelares. Meretur quoque observari, quod in hoc Commentario saepe adducantur variae lectiones textus Aristotelici: quarum Aspasium maxime curiosum fuisse, ex Alexandro, Boetio, et Simplicio palam est.
Commentarius libri tertij reverâ incerti scriptoris est. A spasij enim non esse liquet ex eo, quod Luciani laudet Hermotimum: cum tamen Lucianus vixerit Marco et Commodo imperantibus. Est tamen ut doctus ita et antiquus. Quod significant testimonia adducta ex Cephisodoro Ephoro et Anaximene historicis: quorum libri recentiorum nemini solent memorari. Neque hic ulla Christianismi vestigia observaveris. Quae in Commentario libri non tantum primi, sexti et noni, sed etiam decimioccurrunt haud pauca. Etvero decimum commentarium esse Michaelis Ephesij recte tutemet colligis ex eo, quod scriptor Heraclitum vocet civem suum.
Quum tantorum itaque auctorum sint hi Commentarij, et plaerique perquam docti, quidni tuam hisce denuo edendis adhibitam curam laudemus, quotquot Moralem sapientiam in melius promoveri desideramus? Et vero dudum hi Commentarij in paucornn fuere manibus, magno Philosophiae hujus malo. Vnum optaverim ab illis Commentatoribus observatum monitumque: ubi nempe laboret textus Aristotelicus, sive hiatibus, sive trajectionibus. Quamvis enim Ethicum hoc opus longe sit sanius Politico, attamen hîc etiam passim deprehensa abs me sunt vitia quaedam: tu quoque in Introductione de quinti et sexti libri infelicitate jam conquestus es. Verum talia negligere, et obscuritatem Aristotelicae doctrinae in nescio quaealia rejicere, familiare est omnibus Aristotelis antiquis interpretibus: quod videantur ignorasse fatum illud Aristotelicorum scriptorum a Strabone posteritati proditum. Itaque hic naevus in hisce quoque Commentationibus videtur dissimulandus. Perge vero, Clarme RACHELI, ceu praeclare caepisti, de utilissima hac Philosophia bene mereri. Poteris id sane; modo quae habes jam affecta varia opuscula hujus argumenti, in lucem produxeris. Vale. Helmestadij in Acad. Juliâ Anno M DC C LXII Idib. Augusti.
Reipublicae singularis cujuslibet cognitio, Clarme BVNO, in ijs potissimum quae vel praesentia adhuc sunt vel proxime antec essere, consistit quidem: ea tamen denique cunct is est numeris perfecta, quae simul omnium retro temporum memoriâ excussâ, nihil omnino vetustissimarum quarumque rerum ejus ignorat. Quamvis sane ad deliberationes, praesentia cumprimis aut recentissima quaeque alia scire, conducat, atque vetustissimorum raro habeatur ratio; est tamen haud infrequenter, ut et illa debeant merito attendi. Idque modo ut reipublicae bonis quibusdam institutis, quae apud imperitos novitatis forte accusabantur, sua justa prodita vetustate auctoritas conservetur: modo ut reipublicae mutata a pristino facies eo rectius appareat: modo etiam ut bona malaque, omnium temporum factâ collatione, quam penitissime intelligantur. Si persvadendum sit aliquid, multum certe valet antiquum reipublicae tuae statum posse in exemplum adducere; quo praesentia vel corrigantur, institutis ad priscam formam revocatis: vel roborentur adversus inanes opiniones novaturientium. Sed et quamvis nihil talis commodi adferre sit idonea vetusti illa aevi peritia, habet tamen nescio quid latentis voluptatis qua se omnibus commendet, praesertim in republica illa versantibus. Nec fortassis haud est turpe, saltim senatorem virum ignorare, quae in civitate sua, cui operam addixit, etiam olim acciderunt. Ea res praeter alia (quae nunc repetere nihil attinet) effecit, ut jam tum juvenis commendaverim
nostris hominibus adeo diligenter, accuratiorem in Veteris Germaniae instituta mores atque actus inquisitionem. Ob commoda scilicet, quae exinde ad Germanicae reipublicae nostrae statum pernoscendum queant promanare. Serius enim quidem Germanicum hoc nostrum Imperium in unum illud vastum corpus coaluit; ab omni tamen retro memoriâ Germanicis populis suae respublicae fuere, ab eaque antiquissimâ origine haecipsa etiam nostra propagata est. Et juvat itaque et utile est scire, quae olim reipublicae fuerit aliarumque rerum conditio, quamobrem multa a prisco mutaverint, multa supersint integra, aliorum saltim vestigia superent. Reliqua videlicet adhuc sunt haud rara indicia ultimae vetustatis, circa ipsum reipublicae regimen, circa statum personarum, circa mores publicos privatosque, multum a Romanis diversa; quae intolerabili errore, sola Romana doctis nonnullis nova et nupera esse existimantur. Non solum vero ad nostri Germanici Imperij, sed etiam ad tantum non omnium universae Europae rerumpublicarum aliarum, plenam isthaec notitiam faciunt. Enimvero habet hodieque Septentrio latissimos Sueonum, Danorum, Norvvegorumque populos, Germaniae magnae ab omni memoriâ partes eximias: eoque nunc etiam plurimum trahentes ex antiquissimis communis Germaniae moribus atque institutis. Hispania a Gothis, Gallia a Francis, Britannia ab Anglis et Saxonibus, Italia a Langobardis alijsque Germaniae gentibus occupatae, etiamnum bonam partem Germanicis legibus et moribus reguntur: etsi sensim alibi atque alibi nonnulla mutaverint. Venedi jam olim vestitu et lingua Sarmaticam originem prodiderunt; fere Germanico tamen more habuere rempublicam: ceu ipsis Taciti docemur monumentis. Vt non sit mirum, in Polonis et Bojohemis similem Germanico regimini statum adhuc observari; more videlicet communi prisco omnium Venedorum, quorum
hi reliquiae sunt. Plurimum sane diversa et fuit olim et nunc est reipublicae ratio, per Asiam et Africam universam. Neque haec olim in Europâ obtinuit forma, priusquam Romani Imperij occidentales quaeque provinciae a Germaniae populis occuparentur. Quo ipso omnis pene Europa in Germaniae gentium ditionem transiit. Soli Hungari et Turcae et Tatari, ut Asiaticae sunt originis, ita et Asiaticas respublicas colunt: Hungaris tamen jamdudum in Sarmaticos et Germanicos mores avita gentis instituta commutantibus.
Caeterum prisca illa Germanica ex domesticis monumentis accipi a nobis nequeunt: quandoquidem nulla talia majoribus quondam fuere, contentis recti conscientiâ et rerum fortiter gestarum rudibus cantilenis: a Iulij tamen Caesaris aevo Romani Graecique bonâ nos fide haud pauca docuerunt. Quos inter eminet profecto Cornelius Tacitus; singulari etiam libello avorum mores atque instituta de industriâ et consulto persecutus. Vtinam vero qui nostra aetate vetera illa tradere itidem susceperunt, sola illa fidelis memoriae monumenta sequenda sibi credidissent! Non profecto cum ineptijs et fabulis luctarem ur; quae auctoribus doctrinae opinione claris persvasae vulgo, utilissimae rei vim suam auctoritatemque detraxere. Eapropter aeternam mihi laudem mereri semper est visus Philippus Cluverius: in hoc campo scilicet rectum iter tenens, variâ et summe industriâ integrae fidei scriptorum lectione subnixus, spretisque inanibus conjecturis, spretis figmentis, spretis sequioris a vi malae notae narrationibus. Quamvis enim et ipsemetsuas omnes sententias neutiquam mihi probaverit, quod minime omnium ignoras Clarme BVNO, alibique multae earum sint a me ijs rationibus confutatae, ut nec tu meis partibus accedere dubitaveris; si populorum aliquot antiquas sedes mutata nomina, et in universum vestitus omnium, et mores nonnullos, ac reipublicae statum
spectemus: plaeraque tamen ea diligentia, eo judicio, ea elegantia, eâ integritate persecutus mihi videtur, ut omnes qui hoc in studio quidquam sunt conati, longissimo intervallo superatos equidem non dubitem pronunciare.
Etiam tu igitur, Optime BVNO, praeclare mererisnon tantum de nostri Germanici Imperij, sed universae etiam Europae rebuspublicis, exhibens per Epitomen harum rerum omnibus curiosis, quae vasto opere tradita a Cluverio, partim raritate voluminis partim prolixitate sua, justo pauciores hactenus lectores invenerunt. Nec vero dubito, imposterum utilem hanc curam solito pluribus fore cordi: idque cum eximio in publicum commodo. Iuvisti scilicet hactenus quam multos, Italiâ et Siciliâ Antiquâ ejusdem nunquam satis laudati Cluverij simili brevitate editis. Ast ille fructus fere solo veterum Latinorum pariter Graecorumque scriptorum rectiore intellectu, ut ita dicam, quasi absorptus fuit: qui ex hoc autem tuo libro promanat, in ipsam nostram imo universas Europae respublicas redundabit. Non minus certe utilis haec tua opera fuerit, atque illa quam nuperrime Geographico Cluverij aureo illi libello impendisti. Deum obsecro, ut diu supersis integra valetudine; quo diu possis praeclare adeo, ceu hactenus, te gerere. Abignavo enim otio alienum, valde aptum vero excolendae illustrandaeque historiae te esse, certus sum, multis experimentis edoctus. Helmestadio ex Acad. lulia Non. Martij Anno M DC C LXIII.
NOn possum non laudare institutum tuum, Clarissime GISELERE, publicandi historiam corum quae tibi in nupera illa lue pestilenti, qua Brunsvicum urbs inclyta graviter fuit afflictum, obtigerunt. Cum enim, ut aliarum artium ac plaerarumque scientiarum, ita et Medicinae nostrae, duo sint immota fulcra, Experientia et Apodictica ratiocinatio, quas inter illa ut tempore prior ita certitudine alteri par est: hinc raticinando indagaturis mali istius naturam omnem et rectam medicationem, necessum est Experientiam ante ut consulant. Et quidem cum Experientia proprie in singularibus eventis occupetur, ex singularibus autem illis jam compertis demum universalia enunciata formentur (quae itidem, etsi minus recte, Experientiae attribuuntur;) non potest non ipsum scientiae omnis exordium ab illa, quam tu instituisti, specie Experientiae accipi. Nec tamen hactenus fere quisquam, circa hoc quidem morbi genus, multa adeo publice communicavit singularia [gap: Greek word(s)] , quam abs Te est factum: eoque tanto majores tibi gratias posteritas debebit. Id quod ideo etiam poteris tibi certo polliceri, quandoquidem haud videtur mihi pestilentium morborum cognitio plene hactenus nobis innotuisse: cum tamen intersit plurimum, tam funesti et tetri mali nihil ignorare. Multiplex scilicet luis forma uno Pestis nomine comprehenditur: quae omnis hoc quidem habet commune, quod magnam hominum stragem cito edere soleat, caetera multum est difformis, variamque proinde curandi rationem postulat. Praeterquam sane quod Colica quaedam pestis jam olim Paulo Aeginetae fuerit memorata, Pleuriticas, Peripneumonicas, Phreneticas, Hepatiticas, Anginosas, Sudoriferas patrum et nostra aetas perpessa est, quasdam a causis naturae vires excedentibus quoque profectas. Quamvis etiam longe sint frequentissimae quas bubones et carbun culi comitantur, etiam illae tamen alijs quammultis symptomatibus
plur mum saepe diversae sunt. Quod vel ex illis liqueat, quae Rolandus Capellutus de Peste Parmensi retulit singulari opusculo: quod ego propterea dignum antehacjam censui, quod absme denuo in lucem revocaretur. Ac tua quidem observata illustrant cumprimis buboniae Pestis naturam et medelam. Eoque tanto sunt utiliora, quanto illud wali genus mortales nos affligit saepius, atque adeo frequentius cum praeeaveri tum tolli debet. Nec enim veterum quidem monumenta hîc nos multum juvant. Imo vereor ut illi pestilentium morborum omnia habuerint plene explorata: quam vis Hippocrates istoc cumprimis nomine quam maxime soleat quondam laudari. Saltim paucis utique violentia, nunquam pene non in Peste grassantis, contagij videtur satis perspecta. Quae res superiore etiam seculo ipsos magnos illos Medicos Patavinos, Capivaccium, Mercurialem, et Aquapendentium circa Pestem Venetam, et nostrum quoque Joannem Cratonem circa Germanicam, in gravissimos errores conjecit. Tuae sane observationes luculenter et contagij et pestilentis veneni vim ostendunt: non catharticis scilicet, non venae sectione, sed alexipharmacis potissimum profligandam. Imo nihil pene non rectae de Peste bubonia doctrinae, explosis Helmontianis similibusque de illa delirijs, tua illa observata mirifice confirmant. Quapropter ipsemet etiam, quae antehac et ore et scripto de Peste docui, tuis illis perlectis, jam majore quadam fiducia et tenco et alijs trado. Perge vero mi GISELERE, ceu coepisti: et quicquid obtigerit in facienda arte dignum memoratu pristinâ diligentiâ calamo annota. Ad hoc opus sane praeter insignem proprium tuum usum, invitant te exempla maximorum quorumque medendi artificum, imo ipsiusmet principis Hippocratis: cujus Epidemia utique non alterius sunt argumenti. Vale et plur. salve. Helmstadij in Acad. Julia 3. Non. Mart. 1663.
SUmma animi cum voluptate inspexi nuper grande volumen illud tuum, Nobilissime SCHOTTELI, quo omnem sermonis Germanici diffusam longe lateque amplitudinem justae artis formam subire compulisti. Jamdudum enim tale quid et optaveram et desideraram, sed frustra hactenus: eoque jam damnaveram fere illud votum meum; spem certe jam abjeceram. Nisi quod per partes, et a quam multis, istiusmodi quid processu remporis effectum aliquando iri, tamen existimaverim. Enimvero et Graeci pariter et Latini, qui prae alijs populis linguas suas excolendas suscepere, hoc studium itidem non nisi per varia augmenta, et longo demum tempore, multiplici item opera, sero denique, ad laudabile aliquod fastigium perduxere. Apud nos vero qui vel primordia artis probe fuisset exsecutus, praeter te unum noveram equidem neminem. Non ignorans ergo quale tu agas vitae genus, noctes diesque scilicet eipublicae gravis. simis curis coactus impendere, quî potui, abs te quidem, ultra illud quod jam ante annos complures hujus argumenti edidisti, vel opusculum aliquod exspectare? Dum adeo longo igitur intervallo vota spesque meas abs te, et uno quidem
impetu, et uno tempore, et ab homine occupatissimo, superatas deprehendi, in magnam fateor, tuo illo volumine conspecto, abreptus fui admirationem. Erenim ut non par sit dignitate, naturae rerum et sermonis accuratior inquisitio; tamen et sermo inter summa Dei beneficia numerari promeretur: non soli profecto humano debetur constituto, sed ex parte non levi arcano divino instinctui et agitationi. Verum me dicere, non equidem negaverit, qui Mosaicam insanae illius Babylonicae turris historiam ea quâ par est fide et auctoritate exceperit. Sed et idem agnovit, cum illa nescio quae Sybilla, cujus verba Flavius Josephus retulit, tum Abydenus, cujus verba itidem et Eusebius et Alexandrinus Cyrillus (indubie tamen ab Eusebio accepta, haud fortassis probabili, quam vis isthac aetate reliquis etiam Christianis in certamine cum paganis frequente satis, plagio) nobis conservavere; in quibus legere itidem est, unilingui hominum generi Deos ipsos immisisse linguarum difformitatem. Majus certe quid meri humani arbitrij opere, in primâ saltim totlinguarum origine, tenetur etiam quisque alius suspicari, qui cum curâ animum ad haec adverterit: etsi ijs, qui sermonem naturae ipsius donum esse affirmant, minime is accesserit. Quo manifestum utique fit, non minus fere atque Naturae opera; etiam sermonem quemque mereri attentam curam et acrem inquisitionem. Neutiquam sane tolerandos, qui talia tam quam prudente et docto indigna homine, superciliose aspernantur. Et vero ipse olim Plato [gap: Greek word(s)] : ceu loquitur Alcinous. Aristotelem ac Theodectem Verba et Nomina et Conjunctiones tradidisse, observavit etiam Fabius Quintilianus. Quorum hodieque et in Poeticis et Theodecteis Rhetoricis Aristotelis superest memoria. Sed et cuivis in promptu est, passim in Aristotelicis subtilissimae quamvis Philosophiae monumentis
observare, accuratam in vocum et originem et usum inquisitionem. In Laertianis quoque librorum indiculis legimus Theophrasti [gap: Greek word(s)] , et alium [gap: Greek word(s)] librum; Chrysippi item Stoici [gap: Greek word(s)] . Sunt autem hi Graecorum Philosophorum planeipsi principes: quos proinde linguae suae Grammaticam artem infra curam Philosophi hominis non collocasse, palam est. Apud Romanos quoque curam artis (Latinae videlicet linguae) tantam increvisse, ut neclarissimi quidem viri abstinuerint, quo minus et ipsi aliquid de ea scriberent, diserte memorat Suetonius. Qui alibi prodit, ab ipso Julio Caesare scriptos de Analogia libros. Vir doctissimus undequaque Varro, Romanorum utique citra controversiam eruditissimus, et magnis in republica belli pacisque curis admotus, quam varia, quam prolixa de Romanâ suâ linguâ condidit volumina, parte eorum aliquâ adhuc superstite! Ciceroni studium hoc multum placuisse, vel illud est documento, quod Caesar pariter et Varro ejus argumenti scripta sua in hujus nomen publicaverint: tanquam et amatoris eorum et justi arbitri. Non dicam nunc de Claudio Caesare, tres novas literas super numerum vulgo receptum commento; quas Princeps jam factus in usu promiscuo fecit obtineri. Non dissimulo enim, bonum illum Claudium videri et corde et capite fuisse dubiae sanitatis. Hadrianus vero Imperator et fortissimus simul fuit et plurimae prudentiae; quantus simul tamen Graeci Latinique sui sermonis Grammaticus! Id certum, tanti illa studia universo populo Romano aestimata, ut Suetonio teste, in Urbe super viginti celebres scholae temporibus quibusdam floruerint, eaque fuerint pretia ac mercedes Grammaticorum, ut constet Lutetium Daphnidem ducentis millibus nummûm emtum, L. Apuleium quadringentis annuis conductum docuisse. Non multo post nullum etiam celebrius in provincijs oppidum magno aere, Graecos Latinosque Grammaticos
aliquot, doctores publicos non aluit: ubi scientiarum magistri exiguo aut nullo honore habebantur.
Apud nos Germanos, fateor, non ea hactenus fuit linguae nostrae existimatio. Imo quam multis visum est doctum hominem non satis decere, illi colendae aut naturae ejus rationique scrutandae quidquam operae impendere. Verum ut ille recte ajebat; non tamquid fiatquam fieri quid debeat spectandum est. Et vero meretur utique non minus sermo Germanicus accuratum aliquod studium, quam vel Graecus vel Latinus; msi nostra per injuriam despicere velimus, et sola admirari peregrina ac vetera. Enimvero si magnae Germaniae limites saltim priscos attendamus, nemini non manifestum fuerit, Germanicae linguae, varijs licet dialectis distinctae, usum jam olim, flotentibus adhuc Romanorum rebus, non minus late quam Graecae, longelatius quam tum Latinae, patuisse. Non difficile autem probatu fuerit, qui extra Germaniam vivere tum crediti sunt, omnes peneripam Rheni Gallicam tenentes populos, adeoque Belgas fere omnes, Treboccos nimirum, Nemetes, Vangiones, Ubios, Sicambros, Gugernos, Treviros, Nervios, Batavos, Germanice item locutos esse perinde ut fit hodie. Dereliquis tamen Galliae populis minime id dixeriin: quam vis non indoctis ita placuerit. Post hoc, fateor, bonam Germaniae partem, (quicquid scilicettrans Albim et Salam usque in Suevicum aut Balthicum est mare) Sarmatici Venedorum populi occupavere; attamen, si Bojohaemum et Poloniae illam partem quae cis Vistulam est excipias, omne illud recuperatum vicissim a Germanicis colonijs, hodie nihil fere nisi Germanicum sonat. Imo ipsum Bojohaemum vis et consuetudo Germanica jam bilinguem reddidit. Diffusa vero una cum populis lingua Germanica nunc etiam est, per Helvetios, Rhaetiae plaetaque, Vindeliciam, Noricum, Pannoniae quoque et Daciae multa: per Aestios item omnes, quibus Taciti aevo sermo
fuit Britannico, cujus hodie in una Cambria aliquid forte superest, propior. Britanniam ipsam tantum non universam Angli et Saxones Germanicam reddiderunt. In Africa Vandali, in Hispania Suevi et Gothi, in Gallia Celtica Franci et Burgundiones, in Italiâ Ostrogothi et Langobardi, linguam pariter et mores devictarum a sese gentium acceperunt quidem; multa tamen etiam in sermonem earum Germanica intulerunt. Quid? quod ipsa in Taurica Chersoneso Germanicae linguae haud leves reliquiae etiamnum superent? quod vel ex Busbequij rerum Turcicarum Epistolis novimus. Imo Thessalonicae, Macedonum in metropoli, qui ditissima ibi metalla curant, illos vocabulis ex Germania acceptis frequentissime uti, memini legere me in Amati Judaei Medicarum Curationum centurijs. Cum late autem sit adeo usus linguae Germanicae porrectus per omnem Europam, profecto vel illa sola ejus dignitas merito nos invitaverit ad universam ejus rationem perscrutandam.
Habet vero eadem, quâ sese prae Graecâ pariter et Latinâ commendet, simul incredibilem atque infinitam vocum componendarum vim et felicitatem: habet primitiva plurima, modo probe eruantur. Nec est aliquid temere elegantiae, quo cuiquam linguarum sit secunda: nisi quod, dum verbis auxiliaribus cogitur alijs suppetias nimis frequentes ferre, justo possit videri prolixior, et Graecanicam Latinamque brevitatem haud assequatur. Quas dotes et quam felicitatem non agnoscere, ideo autem duntaxat vilius illa aestimare quoniam exotica non sunt haec bona, indignum profecto facinus est, nec tolerandum prudentibus.
Eapropter amavi equidem semper plurimum illos omnes, qui juxta Graeca Latina Ebraea aliaque (haec enim insuper habere, nefas fuerit) nostra quoque Germanica excolere caeperunt. Et vero nonnulli insignem ea in re operam
praestiterunt: alijs Hollandicam dialectum alijs Misnicam praecipue excolentibus. Ut jam tum habeamus, qui et prosa et versa oratione neutiquam vel Italis vel Gallis concesserint. Quin video, a nonnullis et ipsas subtiliores scientias in nostrum sermonem transferri coeptas. Quorum tamen ego studium non probaverim: quum in promptu sit Latinus; ille inquam omni Europae doctorum ordini dudum communis Mercurius, quo simul discere plurima licet ac plurimos docere: quae felicitas a nulla aliâ linguâ temere hodie exspectari potest. Nec profecto est, ut illi discant subtiliores scientias, quos prae ignavia taedet Latini aliquam sermonis facultatem sibi comparare. Sed et puniunt se ipsos fraudantque fama ac laude sua, qui uni suae genti scribunt cum possint toto orbe inclarescere. Quamvis Italos et Gallos Hispanosque idem agere, haud me fugiat. Nec dissimulaverim etiam, videri haud paucos novorum illorum linguae nostrae cultorum ad ridiculas ineptias delabi. Qui scilicet dum ditiorem reddere et elegantiorem solito linguam conantur, condunt nova vocabula, nunc ineptis compositionibus, nunc cothurnatis metaphoris. Qualia fuerunt olim illa ab Aristotele Alcidamantis Gorgiae et Lycophronis acerrime reprehensa frigora. Quae vitia committi solent prae imperit a partim dicendi artis partim et literatoriae. Et vero Grammatica etiam sive literatoria ars, in qualibet omnino linguâ fundamentum est pulcherrimum literarum, gloriosa facundiae mater, quae cogitare novit ad laudem et loquisine vitto: ceu recte in Varijs dixit olim Cassiodorus. Certe vel in id nobis pleniore solidioreque Grammaticâ quadam nostrâ opus est, ut luxuriantia et grallatoria ejusmodi ingenia in rationis ac rectae dictionis gyrum revocata, desinant, si non sibi, saltim alijs imposterum molestias facessere.
Ut redeam igitur ad Epistolae hujus initium, Amplissime
SCHOTTELI, tu profecto isthoc tuo inusitati laboris volumine de Germaniâ nostrâ optime mereris. Per tescilicet demum linguae nostrae, incomparabilis utique boni, justus suus decor in lucem producitur. Per te recluduntur absconditae hactenus illius divitiae. Tu demum nos omnes recte scribere, (quae laus [gap: Greek word(s)] , me quidem judice, fuit huc usque unius Hollandiae) recte prima vocum rudimenta ex originibus suis eruere, apte omnia connectere, concinne pedum mensuram ac numeros observare, docuisti: quo imposterum Germanus etiam sermo, non minus quam Graecus ac Latinus, et emendatus sit et ornatior fieri possit. Nec vero dubito tua opera hac adjuta posteritate, quicquid adhuc stribliginis superest in debitam elegantiam mutatum iri. Capiet utique si nondum nostra (quae interdum prae invidiâ etiam, aut aemulatione, aut simultate, caeca est) saltim subsequens aetas commoda immensi laboris tui, et quas nunc forte nondum accipis, grato animo laudes operis depraedicabit. Nec tamen etiam nunc haud deerunt, scio, tuae industriae aequi aestimatores: gnari scilicet, et quanti sit laboris, nemine praeeunte vastissimam linguam, nullâ ejus exceptâ parte, integro Artis corpori includere; et quanti sit ad recte loquendum commodi, certis legibus universum sermonis ambitum continere. Ego sane Deum obsecro, ut pro tot laboribus molli te et tranquillâ et longa beet senectute. Helmestadij in Academia Julia 4. Eid. Mart. Anno M DCC LXIII.
Perlustravi quas misisti plagulas libri de Gratia et Praedestitione, Clarissime HENICHI. Attente omnia expendere nec per festinationem ejus, qui tuis allatis mox reditum ad te parat urgetque responsum, nec per negotia, licuit. Quaecunque tamen mihilecta sunt perplacuerunt omnia. Eoque et de reliquis idem sperare me jubent: praesertim quum abunde mihi nota sit, quam alijsin tractationibus hactenus adhibuisti [gap: Greek word(s)] . Et vero meretur hoc argumentum plane talem docendi rationem, quali tu uteris, solidam nimirum et simul mitem: quae sinistri nihil adversantibus impingit et quasi confessum quod ipsimet haud agnoscunt; sed gaudet laetaturque propter recte dicta; in id tantum sollicita, ne adhaerescens error contagio quodam corripiat ipsa illa recta et tandem enecet. Et sane hic disputandi modus vere est Christianus; vere demum aptus purgandis errantium animis: cumprimis si illi odio et amore diutule aestuaverint. Quod profecto circa hunc de Gratia et Praedestinatione locum nimis diu factum est hactenus, summo cum Ecclesiae discrimine.
Nec vero illis ego accesserim, qui quicquid est hujus controversiae, velut et nimis arduum et parum utile, omittendum censent: qui proinde hoc nomine etiam tuam, HENICHI. accusabunt hanc operam. Omnino enim quidem et ego satius duco, haud tangere quae talia sunt; certe non temere
tangere; tunc potissimum, quando sacrae Ecclesiae quieti aliquid incommodi hinc metuendum est. Facile etiam largior: plenam perfectamque Gratiae divinae Praedestinationisque cognitionem longe superare mortalis ingenij captum: utpote cum reapse hic sit illud Paulinum [gap: Greek word(s)] , atque huc quadret illud multo verissimum Servatoris nostri: [gap: Greek word(s)] . Quae tamen abs te hîc agitantur, saltim eorum plaeraque, intellectu faciliora sunt; modo sepositâ magistrorum auctoritate, unius Dei vocem audire, ceu par est, velimus. Ad pietatem vero cumprimis etiam utile est scire, quid beneficij mortalitas nostra per sui reparationem et regenerationem a Deo acceperit, et inquantum ipsosmet nos etiam oporteat salutem operari. Et vero tua illa fere isthuc redeunt. Vtrum actiones humanae, omnes virtutes item ac vitia, salus porro hominum et damnatio aeterna, ab aliquo fatali Numinis constituto, sive absolutae Praedestinationis necessitate dependeant. Plurimum autem interest pjetatis virtutisque omnis, quidnam hujus statuas. Enimvero juxta tecum ego quidem sentio, si
Fata regunt orbem, ac certâ stant omnia lege,
Nec nos obniti contra, nec tendere tantum
Sufficimus,
nullam amplius in hac vita, virtuti, vitio, poenis et praemijs locum esse, multô minus aeternas a morte flammas jure impios manere posse, autaeternam felicitatem pios. Ex adverso videtur mihi fore justissimam et rectissimam illam improborum cantilenam:
Solvite, mortales, animos curisque levate,
Totque supervacuis animum deplete querelis:
Fata regunt orbem, certa stant omnia lege.
Nec immerito circa Deos negligentiorem fuisse quondam
Tiberium Imporatorem, propterea quod addictus Mathematicae, persuasionisque plenus esset, omnia fato agi: id quod de illo narrat Suetonius. Et vero hoc quidem dogmate de fato, saltim ex consequente, omnem omnino religionem, atque adeo et Christianam, funditus everti arbitror.
Operae itaque summum fuerit pretium conniti, uti illae quidem sententiae ex animis hominum eradicentur. Ac proinde quod laboraveris veritatem hîc docere, Clarissime HENICHI, rem apprime utilem praestitisti. Quamvis enim apud paucos admodum, pestilens virus illud suum prav a illa placita hactenus soleant in vim transferre, praevalentibus plurimis melioribus; ijsque partim nobiscum quasi genitis, partim et sacrarum literarum magisterio acceptis et nulli non Christianorum confessis notitijs; cavendum vero etiam est, ne vel pauci in sequiora per errores ejusmodi pertrahantur.
Coeterum est tamen quod merito gaudeamus: apud illos etiam fatalis necessitatis plaerosque patronos, ipsa virtutis et pietatis quasi fundamenta et principia (quod modo dicebamus) salva atque immota hactenus perstitisse. Non minus sane circa moralia innocenter sese gerunt Fatalistarum plaerique, ac circa medicam artem, quae tota itidem a Fato evertitur, si quando ipsi illi afflicta sunt corporis valetudine. Quin imo quod mireris merito, ipsos illos de Fato errores bonae patronorum parti deprehendere est, ad virtutem atque religionem calcar saepe fuisse et incitamenrum. Soli scilicet inter priscos Graeciae Philosophos Stoici Fatum propugnavere, idque magno studio et acerrime. lidem vero simul Philosophorum illorum omnium maxime rigidi et seduli virtutis exercendae colendique Numinis magistri exstiterunt. Epicteti certe et Senecae Moralia praecepta quae supersunt spirant plane sanctimoniam quandam propemodum Christianam. Aristoteles ipse utrum omni ex parte rectam de libertate arbitrij
sententiam amplexus fuerit, haud injuria dubites; si quidem videas persvasissimum ipsi fuisse, quicquid movetur ab alio moveri, nec moveri appetitum praeterquam a suo objecto. Quibus dogmatibus arcte adhaerentes Petrus Pomponatius et Simon Portius, doctissimi profecto avorum memoria Aristotelici, non dubitaverunt Stoicam pene fatalitatem in Lyceum adducere: quo Peripatum liberare quidem annisus est Fortunius Licetus, vereor tamen ut incassum laboraverit. In Aristotelicâ nihilominus de Moribus ipsis doctrina nil temere occurrit quod offendat, imo quod non laudes; fuitque Philosophus ille ipse in omni vita vir probabilis. Quis inter Christiani nostri ordinis homines sanctior quondam Augustino? quis religiosior? quis omnigenae pietatis magis acer assertor atque exactor? Et tamen princeps ille absolutum illud atque [gap: Greek word(s)] Praedestinationis decretum, dogma hactenus inauditum, in Ecclesiam invexit, turbatis haud parum ex consequenti pietatis officijs. Et profecto jam tum vivo illi jure opposita sunt a Galliae quibusdam sanctis Antistibus. Superfluus labor est, si neque rejectus ulla industria potest intrare, neque electus ullâ negligentia potest excidere: quoquo enim modo se egerint, non potest aliud erga nos quam Deus definivit accidere; et sub incerta spe cursus non potest esse constans, cum si aliud habeat praedestinantis electio cassa sit annitentis intentio. Nemo porro hactenus, sive Prosperum aut Hilarium, sive Fulgentium, sive Johannem Maxentium proni in impietatem animi vel suspectos habuit. Imo Fulgentium non dubitavit Africana Ecclesia in Catholicum Episcoporum ordinem recipere. Prosper et Hilarius non nisi laici quidem fuerunt (quantum quidem mihi videtur) et Maxentius monachus: omnes tamen illos sanctitatis elogio et sua et postera omnis aetas dignata est, quamvis istorum S. Augustini dogmatum de industria susceperint hi defensionem. Lucidum presbyterum et Gotschalcum eadem
sed minus circumspecte docentes, acrius quidem nonnulli exceperunt: haud legas tamen, in illorum moribus desideratam pietatem. Aliquot post seculis sic satis dure et impetuose Augustini illa omnia recepit, imo ex parte auxit, Thomas Bradvvardinus Anglus, sine omni tamen morum vitio, imo non sine aliqua pietatis fama. Constanter porro inter Monachos sequioris aevi, universus Praedicatorum ordo Thomae Aquinatis vestigia secutus, Absolutum illud Praedestinationis decretum amplexus est, tutatur etiamnum summa animi contentione, cumprimis adversus lesuitas: nec tamen hoc quidem nomine vita ipsorum male hactenus audivit. Qui primi sanctum illud reformandae Ecclesiae opus superiore seculo sunt aggressi, in universum dixerim omnes rigidissime egerunt idem. Ipsemet Lutherns noster, ipsemet Melanchthon, quam aspera et horrida proferre in eandem sententiam haud dubitaverunt! Non contenti scilicet limitibus, intra quos prudenter sese continuerat Augustinus. Sanctae nihilominus fuerunt animae, imo ulrra communem piorum sortem. Nec illi quidquam profecto omiserunt docere atque urgere, quod ad pietatis studium possit facere. A magistris illis edoctus populus passim terrarum idem sensit: sine tamen ullâ hinc in moribus et vitâ exortâ impietatis macula. Inter Pontificios non adeo pridem, post Michaelem Bajum, nihil non veterum hujus controversiae Augustini dogmatum quasi recoquere visus est Cornelius Iansenius: utut vero ille plurimos in sese concitaverit suae Ecclesiae hominum, ipsamque adeo et Romanam cutiam: qui tamen ipsius pios mores culpaverit, aut in doctrina ipsius quod diserte ad corruptelam faciat pietatis, repertus hactenus est nemo. Ex sectatoribus illius, qui Catechismum Gratiae conscripsere, simul et formulas precum pro impetranda divina gratia illa absoluta et coactiva ediderunt; quae tamen frustra, me quidem judice funduntur,
admissa Absoluta et necessitante Praedestinatione. Vsque adeo verum est: hactenus quidem ita Fatum, saltim a plerisque, esse agnitum defensumque, ut tamen pietatis officia manserint integra, utque moralis illa salutarisque fidei doctrina (quamvis minus convenienter hypothesibus) nihil detrimenti senserit.
Quam equidem ego caussam esse potissimam arbitror, quare errores illi de Fato aut Absoluto et [gap: Greek word(s)] decreto, omni pene retro aevo, utut adversarios sint nacti nunquam non, semper tamen habiti sint mitius nec quicquam temere durius perpessi. Promovit vero hanc clementiam et illud, quod cum certum sit, non omnibus eandem vim et multitudinem Gratiae a Deo impertiri, idque ipsum fieri, nullo meritorum nulloque operum respectu, hinc minus cautis possit facile de Absoluto Praedestinarionis decreto suspicio nasci. Revera certe heic objicit merito sese illud Apostolicum [gap: Greek word(s)] ; ut tanta errandi in re adeo obscura pronitas veniam mereatur. Iuvit haud parum praeterea hanc indulgentiam, quod nonnulla in ipsismet sacris literis, Veteris pariter Novique foederis, reperta dicta, queant videri Fatali illi necessitati, circa virtutem et vitia, circa fidem et infidelitatem, circa salutem et mortem, haud parum favere. Auxit denique eandem moderationem ipsa errantium, non e vulgo duntaxat, sed ex summo doctorum sanctorumque hominum ordine, ingens multitudo.
Et sane sunt haerationes ad pacem, quamvis graviter hic errantibus concedendam, maximi profecto momenti. Nec enim dogmata ex improbis consequentibus aestimanda sunt, si illa neutiquam admittantur ab errantibus: multo minus si haec consequentia iti dem illi non dubitent damnare. Ita scilicet comparatum est cum veritate pariter atque errore: ut veri omnis sit insolubilis et perpetuns quidam nexus, errorque proinde
quilibet, apertâ licet fronte non nisi unam veri partem tangat, ex consequenti tamen omnem omnino veritatem turbet. Fuerit ita que omnis omnino error lethalis, et nullus omnino mereatur veniam, siquidem illud omne damnandum sit quod aptum est per consequentiam salutari doctrinae vim aliquam facere. Iam vero illud de Fato aut necessitante Praedestinatione dogma minitatur, fateor, pietati periculum per consequentias; directe autem non ita. Saltim hactenus igitur nefas fuerit et crudele, anathema illi dicere. Praesertim quum illas consequentias procul esse jubeantipsi illi errantes, et de reliquo circa pietatem ejusque doctrinam inculpatos sese praestent.
Similiter natura ipsa omnibus mortalibus nobis mandavit, ut saltim ijs quae intellectu difficiliora, et ubi lapsus est facilis, nostrae sortis communis memores, alter alteri humanitus indulgeamus. Naturae illud praeceptum frequentissime a Deo in sacris est literis inculcatum. Quî itaque fas fuerit, propter errorem in negotio perplexo obscuro et difficili commissum, oblivisci mortalitatis nostrae, et coetera bonum, coetera pium coetera fidelem damnare de plano?
Est itidem Naturae juris et nobiscum natum, quod Lex quaelibet in tantum minus obliget, inquantum sui aliqua parte intellectu est obscurior: quodque adeo justus quilibet legislator nolit, si quidpropter illam legis obscuritatem fuerit ab ijs, qui alias animo sunt obtemperandi cupido, sequius ex errore commissum, criminibus accensere; sed affectum potius obtemperandi aestimare, et hoc spectato nonnihil errori parcere. Ita in omni vita quilibet justus aequus et bonus sese gerit. Quidni igitur pari simus et nos animo erga errores, quos ipsorummet sacrorum quorundam dictorum (quae utique sunt nobis pro divina lege) perplexitas saltim aliquatenus peperit? Quid nos damnemus, quod ipse Deus clementi venia prosequitur? Si voluisset sane nullam hic errori veniam concedere, non fuisset
passus illa lubrica ipsi Sacro codici inferri. Non equidem diffiteor, plura longe, eaque sic satis aperte dicta, esse quae fatalem Praedestinationem evertant, quam quae in speciem videri possint illam ponere; oportere item omnino in dubijs quibusque non plura ex paucorum, sed pauca ex plurium sensu interpretari: certum tamen est, quod nonnulla haud desint, scrupulum legentibus non satis instructis injicere idonea Neque sane ego dubito, nihil omnino illorum, quae diversos sensus ob aliter atque aliter dicta facile admittunt, ex divino instituto ita simpliciter esse ad salutem necessarium, ut non confusa eorum notitia satis sit, distincta et omnis erroris vacua haud exigatur- Unice probans scilicet ex adverso illud S. Augustini: In iis quae aperte in Scriptura posita sunt, contineri omnia quae pertinent ad fidem moresque vivendi.
Est postremo itidem recepti hactenus apud omnes juris, in civilibus saltim hominum rebus, quod etiam in culpam quan libet mitius sit animadvertendum, si major fuerit peccantium numerus. Quanto magis autem ad excusationem fortassis faciat erroris, si illum erraverint multi coetera docti, coetera pij, coetera sancti? Utique enim numerus ille saltim argumentum videatur esse alicujus inviti. At vero circa Fatum aberrantium ingens est multitudo, eaque et eruditorum et piorum et sanctorum. Non poterit profecto quis fraternitatis et pacis Ecclesiasticae limitibus excludere eos, qui nunc hac parte cespitant, nisi et S. Augustinum eique ad haerentem Ecclesiam Africanam illius aevi omnem, nisi innumeros viros sanctos antegressorum seculorum, nisi ipsum B. Lutherum, imo nisi omnes fideles illos in vinea Domini repurganda primos operarios, nisi infinitos alios, qui pietatem et sanctitatem animi ipso sanguine pro veritate fundendo abunde utique nostra patrumque memoriâ testari sunt, crudeli sententia simul damnare velis. Aut omnibus sane parcendum, aut in omnes promiscue saeviendum fuerit.
Quantumvis vero nulla harum rationum in promptu alicui fuerit, sola tamn ab omni tetro Christiano aevo exercita in errores istos clementia temperare duros quosque animos, et rigidos immitesque flectere nonnihil debeat in moderationem. Enimvero qui ex aureâ primae Ecclesiae aetate superant, videas quidem illos fatum Stoicum rejicere consensu quasi unanimi; non propterea tamen omnem Stoicae Philosophiae laudem eripere. Ubi a S. Augustino contra veterem doctrinam Absoluta esset Praedestinatio laudata, qui ea in re applaudere Augustino dubitarunt inventi quidem sunt, nemo tamen ejus novae doctrinae anathema dixit. Ipsi Papae Romani, quorum erat jam tum magna in universo Catholico orbe auctoritas, nihil asperius vel dicere in Augustinum sustinuerunt; quamvis eâ parte haud probarent. Taceo quam etiam tum statim multi novellam illam doctrinam et amplexi sint et propugnaverint: reluctantibus quidem alijs nonnullis, non tamen damnantibus. Primus omnium, cum Lucidus Presbyter eadem docuisset, Faustus Rhegiensis Episcopus vibravit anathema, atque ab hoc inducti fuerunt idem facere Arelate undecim Gallicani Episcopi alij, ut et paulo post Lugduni plures, circa finem quinti Christiani seculi: ceu palam est ex Fausti libro, cujus prima publicatio Erasmo debetur. At vero praeter nosce paucos nemo vel in Gallia idem egit. Imo pene illo ipso momento idem Faustus postulatus Semi-Pelagianismi. et damnatus a Papis et Concilis, omnium suorum conatuum vim perdidit. Nec vero vel Synodus Arausicana secunda quidquam damnavit Augustini dogmatum, sed aliquid duntaxat Supralapsarijs proprium. Nono seculo, in Gotschalco monacho, et Moguntiaci et Rhemis et in Carisiacensi Concilio, denuo illa dogmata sunt damnata quidem; verum enimvero mox non Lugdunensi tantum Ecclesiâ, sed alijs, cum scorsim (quos inter est et Lupus Servatus, cujus libellus nuper
demum lucem videre coepit) tum in Valentino Concilio congregatis, acriter sese opponentibus, pax Ecclesiastica sententijs illis Augustini iterum reddita est. Imo vero ex eo tempore, sequioribus etiam seculis, sic satis multi doctorum eas amplexi sunt; justâ licet moderatione animi tolerantes et diversa (nisi quod unus Bradvvardinus universum fere suae tempestatis orbem Pelagianismi postulare fuerit ausus) ipsi vicissim pari aequanimitate ab alijs dissentientibus tolerati. Posthac Ecclesiae Reformatores in universum omnes, ceu jam tum diximus, totis viribus et cum violentia quadam, isthaec Augustiniana (forte quod Lutherus noster quasi in Augustini schola ad huc monachus fuisset educatus) non tantum non improbarunt, sed defenderunt, imo multum auxerunt eorum duritiem: donec Philippo in alia magis magisque digresso, sensim nec invito Luthero, ab Ecclesiis Augustanae Confessioni addictis, illa de fato dogmata feliciter exterminari caeperunt. Idque integra Ecclesiasticâ pace: nec Luthero scilicet Philippi, nec Philippo Lutheri placita damnante. Neque ex eo inventus est nostrûm quispiam, qui Luthero vel ob servum arbitrium anathema dixerit: omnibus ex adverso clementer errorem illum excusantibus, ceu aequum erat, quoniam de caetero integra servasset Fidei fundamenta et heic, non nisi ex zelo quodam contra sui aevi Scholasticum Pelagianismum, per ignorantiam et pio affectu lapsus. In Romanensi quoque Ecclesiâ saepenumero, Jesuitas inter et Dominicanos hinc exorto dissidio, tolerantia mutua imperata est: donec Jesuitarum artibus, et spe sibi facta stabiliendae suae monarchiae, Innocentius decimus et hujus exemplum secutus is qui hodie Romae sedet Alexander septimus Papa, nuperrime contra Jansenium solito asperius decrevere.
Adeo mitis vero cum fuerit omnis fere retro Ecclesia:
ejus vestigia aequum est profecto sequi potius, quam duritiam quorundam recentium. Igitur saeviant anathematismis in errores illos, qui nesciunt quam facilis in difficilibus lapsus sit, et quaenam lapsui tali clementia debeatur. Saeviant anathematismis in errores illos, qui nesciunt non deesse ipsis in Sacris literis, quae, nisi diligenter caveas, te isthuc deducant. Saeviunt anathematismis in errores illos, qui nesciunt, nolle Deum cujusquam distinctam et undequaque absolutam cognitionem ceu ad salutem necessariam exigere, cujus ipsis in sacris legibus ambigua merito possit esse interpretatio. Saeviant anathematismis in errores illos, qui nesciunt quam in finiti viri sancti plurimis seculis, citra dispendium salutis suae, illos erraverint. Saeviant qui nesciunt, hosce inter esse et ipsum S. Augustinum et B. Lutherum, imo omnes sanctissimos corruptae Ecclesiae primos restauratores. Postremo illi saeviant in hos errores qui nesciunt, quam a paucis, intra mille ducentos amplius annos, quidquam asperi in illos statutum sit, quam moderate ex adverso boni docti et pij illos toleraverint. Ego fateor, cum longe alia omnia didicerim, saevire in illos non possum; sed non dubito talia quidem errantibus de indulgentia Domini veniam polliceri.
Supra igitur quam dici potest placet mihi eâdem de caussâ etiam tua isthaec, Optime HENICHI, quae in libro transmisso passim lucet, circa illos errores aequanimitas et benigna omnium censura. Jam tum ante vero Theologicum Collegium vestrum omnem illam caussam mihi probaverat, quae in doctissima Epistola (pro quâ missâ, simulque in ea prodito eximio erga me affectu, gratias ago maximas; quamvis haud convenire mihi illud quo me prosecuti estis, invidendum eruditionis praeconium agnoscam, malimque omissum) nuperrime agitata fuit. Beati ô pacifici, quia filij Dei vocabimini! Beati ô mites, quia haeredes terrae eritis! Ad
vos enim, ô boni, omnino pertinet utraque benedictio illa mitissimi Servatoris nostri: imo ad omnes qui vobiscum, spretis ferocientium voculis, paci Ecclesiae componendae dederint operam. Pergite modo in praeclaro illo instituto; per quamvis etiam aspera, per dura, per adversa. Trahet in consensum Epistola isthaec vestra haud dubie multos, qui hactenus a magistris suis male instituti bonum tamen et docilem animum ad lectionem ejus adferent. Id quod saltim de plaerisque ut praesumatis, jubet Christiana caritas pariter, et quam illi alijs in negotijs ostendunt laudabilis aequitas. Bene sperare me etiam jubet Remonstrantium, quos Batavi vocant, laudabile exemplum: qui durissime ab adversarijs habiti, etsi prae dolore immitius in Praedestinatianos antehac anim advertissent, perquam leniter tamen ad ultimum pronunciaverunt, cum in alijs libellis, tum illo eximio quod Leidensium Theologorum Specimini reposuerunt. Scio tamen nec dissimulabo, quam inique multi adversae partis nostras sententias Pelagianismi itidem condemnent, quâmque adeo ab omni seria nobiscum ineunda pace alieno sint animo. Neutiquam praeterea, quia ipsemet vidi, ignoro, quum in Batavia â rigidis Calvini placitis non nulli deflecterent, quantas ibi turbas dederint [gap: Greek word(s)] , quantumque non anathematismis duntaxat sed et civilibus paenis in dissentientes illi saevierint. Absit nihilominus ut par pari nos referamus, qui jussi a Domino sumus bonum pro malo rependere. Quos hortatur Spiritus sanctus (facio mea Optati Milevitani ad Donatistas verba) per Esaiam Prophetam, dicens: Vos qui timetis nomen Domini, audite nomen Domini: Si qui nos odio habeant et nolint se dici fratres nostros, vos tamen dicite iis FRATRES NOSTRI ESTIS. Moderatio isthaec nostra ubi innoruerit (ceu debet utique) mitigabit fortassis dura etiam aliorum pectota: ut concorditer uno ore glorificemus Deum ac Patrem Domini nostri Jesu Christi.
Sed quo prolabor jamdudum Epistolae modum supergressus? Deum obsecro, uti te Clarissime HE NICHI, cum Collegis tuis, quos omnes plurimum salvere jubeo, diu bono Ecclesiae publico sospitet. Helmestadij Anno M DCC LXIII. ipso passioni Dominicae festo die.
NOvae hujus operis editionis abs te factam curationem, Clarissime Racheli, non equidem dubito, ut sunt hominum mores, in duo reprehensionum genera incursuram. Alterum, quod liber hic omnis Theologici sit argumenti, alienus itaque a demandato tibi Moralis Philosophiae docendae officio, et quasi falcem Tu miseris peregrinam in messem. Alterum, quod eidem huic libro jam tum ante hosce quinque annos, ab eo qui Bernhardus Stubrockius Viennensis Theologus dici voluit, illae sint inustae Notae, ut videatur orco dandus, non certe redire in lucem oportere nisi ante gravi Apologetico famae suae sit restitutus. Sed quantum equidem judico, iniqua est utraque reprehensio: atque adeo non est quod
illas unius aestimemus assis.Neque tu praeter officium quidquam; imo id quod muneris tui ratio omnino postulavit, praestitisti.
Enim vero primi quidem illi reprehensores, praeterquam quod injustissime operas eruditi varia animi intra angustias publici cujusque muneris compingant, inscitiam profecto
suam produnt, uni Theologico ordini accensentes volumen quod saltem maximam partem Moralis est Philosophiae. Habet scilicet ille liber nonnulla mere quidem sacri illius fori, ad illam quae inter Romanenses fervet, de Cornelij Jansenij Episcopi quondam Iprensis a Papa Innocentio X iterumque ab Alexandro VII damnatis quibusdam placitis, contentionem attinentia; ast haec pauciora sunt et abs te ideo potissimum nunc edita denuo, quandoquidem a reliquo corpore sejungi commode haud potuerint, ne capite et caudâ ut ita loquar volumen elegans mutilaretur. Absque vero etiam hoc fuisset, operae in editionem impensae tamen, me quidem judice, fecisses tu pretium, quoniam sacrorum talis curatio in officio est cujuslibet Christiani: et interest Ecclesiae, ut Romanensium litium arcanissima quaeque a nostris etiam hominibus, quibus nihil in speciem majus quam discordia objici solet (quasi Romae mera sit malacia et tranquillitas) intelligantur. Quod reliquum autem est operis, id utique citra controversiam unice est Moralis argumenti. Quicquid nimirum ad Epistolas a quinta usque ad sextam decimam pertinet. Imo et in alijs, cumprimis in tertia, reperias haut pauca quae huc faciunt. Audiunt quidem et illae non Pbilosophiae, sed Moralis Theologiae nomine: verum latiore quodam vocis Theologiae usu id fieri, haud obscurum est. Scilicet Theologiae, prout a Philosophia diversum est doctrinae genus, id demum est proprium, quod ex divinitus editis eloquijs sive plane [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] quodammodo accipitur. Qualia de omni morum ratione ex utriusque foederis, Novi cumprimis, codicibus sacris plurima promi possunt. Horum autem nonnulla quidem aliunde haud cognoveris, plaeraque tamen etiam naturâ nota, atque ex principijs evidentibus demonstrari apta, atque adeo hactenus quidem Philosophico foro tribuenda sunt. Quandoquidem autem hinc,
etiam ipsis illis in sacris codicibus, multa de moribus, non tam ex divino praecepto, quam factâ ex naturâ ipsâ ratiocinatione docentur, quia porro ab alijs quoque omnibus, quibus salutis aeternae hominibus curandae commissum munus est, (quae curatio Theologica est) quam frequentissime idem fiat, postulante idipsum partim necessitate, (in Sacrae scilicet Scripturae silentio) partim insigni ad populum movendum accuratiusque docendum utilitate: ideo vulgo Theologiae Morali adscribi solent, illa etiam quae reapse Philosophicae sunt possessionis. Non alio tamen jure, quam quo ad Medicos vulgo creditur pertinere accuratior mineralium plantarum animaliumque scrutatio; postquam illam qui Philosophi audiunt neglexere, Medici vero quasi usu fecerunt suam: Philosophiae scilicet Naturali merito hîc etiam priscis suis limitibus manentibus integris. Quantumvis igitur tibi, Clarissime Racheli, haud fuerit fas manum Theologico argumento admovisse (quod dictu iniquissimum est) licuit tamen tibi vindicare Philosophiae tuae Morali hujus operis disputationes: ceu quae totae reapse Philosophicae sint et solo titulo Theologicae. Atque adeo poteris tu primum quidem illud reprehensorum genus secure spernere.
Pari modo autem non itidem est, quod alteros illos vel unius facias flocci. Et Stubrockium scilicet illum non minus atque Wendrockium ac Montaltium legisti: recteque judicasti, non esse Stubrockiana paria tollendae doctrinae adversariorum. Laudanda scilicet potius ab emendata stili Latinitate et acri scriptione, quam retum pondere. Et vero Montaltij omnia (loquor de Moralibus) docta utique sunt; et minus hactenus in vulgus notae Jesuiticae Philosophiae foeda [gap: Greek word(s)] felicius ille quam ferro aut igne possis, aggressus est. Scribit magnatum nonnemo, Epistolas illas Parisiis esse lictoris manu ex decreto Parlamenti combustas; vereor autem ne
vel error aliquis alius, vel eorum quorum interest hoc credi deceptio scribenti imposuerit. Nam illae quidem Literae jam anno 55 et 56 Lutetiae prodierunt in lucem; et tamen nondum anno 59 ibi ignem infamem expertas esse, certo mihi argumento est ipse Stubrockius, non semel quidem memorans anno illas septimo quinquagesimo flammis ex Parlamenti decreto Aquissextijs traditas, Parisiensem autem similem saevitiam tacens, neutiquam id facturus si contigisset. Post demum id factum, cui fiat verifimile? Quin imo cum soli Aquisextienses Senatores ita exarserint, facile liquet, reliqua Galliae Parlamenta longe aliter judicasse. Id certius, Epistolas illas a Sacra Congregatione in censum prohibitorum librorum jam septimo quinquagesimo anno relatas. At vero Romana illa Censura quam procul absit a falli nescia, quae Papis tribuitur, arbitrandi facultate, haud etiam sui dissimulant, praesertim Transalpini: apud quos jamdudum evanuit pene illius censurae auctoritas. Fortassis quoque Jansenistica potius sacra placita damnata voluit, quam putidae illius Moralis doctrinae justam reprehensionem. Et vero ab eadem Congregatione biennio post damnatus quoque est Epistolis hisce oppositus Casuistarum Apologeticus.
De Montaltio ipso nihil mihi constat. Esse vero et Gallum et Jansenianorum dogmatum fautorem, id facile est decernere. Aeque ignotus mihi autem est ille qui sese Guilhelmum VVendrockium appellavit. Etenim et illud nomen fictum esse, liquet quidem. Nec tamen certo dixerim Germanum esse, quamvis voluerit Theologus Salisburgensis audire: et habuerim heic ego ante octennium citciter per hebdomadas aliquot familiarem Jansenistam, qui nomen suum et gentem dissimulans, per annos complures in aula Salisburgensi vixisse sese inde autem discessisse Jesuitarum metu, ostendebat. Erat sane virille in S. Augustini lectione versatissimus et in Lovaniensi
quondam institutus schola: jamque tum tecto nomine nonnulla pro Jansenij partibus ediderat: gente, (ut post intellexi) Suecus, sed ex patria religionis causa jamp: idem profugus: quihinc abiens Lybecae obiit suum diem. Illum tamen sub Wendrockij persona utiles hosce ludos fecisse quare haud credam, facit solida in omni Morali sapientiâ eruditio in Wendrockij opere clare splendens; qualem me in altero illo non deprehen disse memini.
Bernhardus Stubrockius Wendrockij adversarius Viennensem Theologum sese professus est; sed perinde fecit fucum. Jesuita noluit videri, esse tamen haud temere negaveris. Quisquis sit, pollet utique exquisitâ convitiandi et maledicendi facultate. Quae dos hodie Jesuitis compluribus est quasi propria, imo ut ipsi censent, plane virtus quaedam: velut calumnia ipsis bonum opus censetur, si cum adversario justissimam actionem intendente cuiquam res sit. Quam rem Monraltius Epistola quinta decima et ad illam Wendrockius justa animadversione perstringunt. Ubi vero immania convitia isthaec tuleris e medio et acerbissimas sugillationes, libri illius Stubrockiani parum supererit. Adeo in ijs totus est. Summa capita sane ejus quae praeter haec est responsionis, fere reduxeris ad pauca illa, quorum meminit in praeambulis ad Epistolas quae sequuntur quintam Wendrockius: hoc est ad inepta effugia libellorum Gallicorum, contra Montaltium in defensionem Jesuitarum et Casuistarum exaratorum. Illa pene sola cum furiosâ maledicentiâ repetenslibrum suum Stubrockius absolvit: de suo addidit vix quicquam, praeter sexcenties jactitatam Censuram Romanam in Janseniana dogmata et Provinciales Epistolas: quasi scilicet ad Moralia quoque isthaec Jansenianorum dogmatum damnatio pertineat, aut simpliciter satis sit Montaltij Epistolas Romae esse legi prohibitas. Praeter item superbas cavillaetiones
in Moralium illorum placitorum damnationem, a Clero potissimum Gallicano pariter et Belgico institutam. Praeter denique oppido paucos noviter inventos turpis doctrinae fucos. Qualis est quo utitur in defendenda perversissima illa philosophia: quod probabilis sententia quamvis falsa et legi divina contraria a peccato coram Deo absolvat; tum demum scilicet illam Deo invisam esse, si errore constet plane invincibili. Id quod Probabilitatis novorum magistrorum nemo dixit; imo adversatur eorum illi doctrinae, qua concedunt, licere minus etiam tutam et minus probabilem sectari opinionem contra quam ipse sentias. Id quod liquidum est ex Epistola quinta Montaltij et notis Wendrockij. Passim vero idem personatus Stubrockius non etiam verecundatur, (perinde ac fecerant jam Montaltij duo adversarij) perfricta fronte negare, quae sole ipso sunt clariora. Nisi forte reapse haud neget: sed (ceu fieri solet ab iis qui mentiendi, aut quam ipsi vocant aequivocandi artem profitentur) ludat mentalibus restrictionibus; ut verbis perfidae methodi liceat uti.
Talis vero cum sit Stubrockius, quis intelligens vitio tibi vertat, Clarissime Racheli, quod non attento illius hominis judicio caussam Montaltij et Wendrockij probaveris? Praesertim quum plaeraque eorum, quae uterque carpit, Stubrockius autem defendere voluit, jam tum ab ipsis Theologis Parisiensibus et Lovaniensibus, a Parochis bonae Galliae partis, ab Episcoporum denique Galliae pariter et Belgij flore ipso, proscripta sint et damnata. Imo cum ipsa illa quae Montaltio oposita est Apologia Casuistarum, cujusque patrocinium Stubrockius suscipere non erubuit, non ab illis quos dixi Episcopis duntaxat, sed tandem a Papa Alexandro ipsomet orco sit tradita. Quis bonus non laudavetit te, Vir Clarissime, quod in Germaniae quoque nostrae usum, volueris luci dare
librum longe doctissimum pariter et utilissimum, caeteroquin tamen vix cuiquam conspicuum?
Et vero spes me tenet, saltim optimos quosque etiam nostri Episcopalis Cleri, tandem aliquando insuper habita Jesuiticâ factione, ad praeclarum illud exemplum Gallorum Belgarumque, doctrinam morum ab improbis corruptelis vindicaturos. Quod si autem illi officium publice facere, Jesuiticam veriti potentiam, non fuerint ausi; non dubito tamen, complures Romanensium partium saltim in occulto deprehensuros tandem, qualibus magistris, qualique doctrinâ, tot millium animarum, implacabili innocentiae nostrae odio infectarum, curatio hodie in Germania subnixa sit.
Nostris hominibus cumprimis utile fuerit, non tam discere hinc, quid sibi etiam in perversa morum doctrina sit cavendum fugiendumque (hoc enim non est, Deo sit gratia, ut vel a Montaltio vel a Wendrockio nunc demum doceamur) quam divinae indignationis vim in illos, qui malunt timere Dominum juxta mandatum et doctrinam hominum potius quam ex praescripto divini verbi (quo ipso nempe per occultum Dei judicium, perit a sapientibus sapientia, et intellectus prudentum absconditur) in morum doctrina non minus quam in alijs clarissime splendentem, et admirari pariter et cum horrore venerari. Et vero non ovum tam est ovo simile, quam veterum Pharifaeorum et Casuistarum nostri aevi infelix fatum. Ut apud illos scilicet olim, ita nunc apud hosce nostros, certante cum multâ eruditione (nec vero hanc laudem citra injuriam ipsis detraxero) inusitato stupore.
Quoniam vero Jesuitae ipsi ambiunt primi et esse et videri in Casuistarum illo ordine, ad illos quoque maxime hoc pertinere, nec ego negaverim. Non tamen toti Societati velim imputari culpam. Quamvis potissimi quique suam illam fecerint: cumprimis illo suo in Generali nuper conventu,
decreto ad accusationes omnes silentio, cum nullâ tamen perversae doctrinae publicâ vel agnitione vel correctione, ne quid pristinae existimationis in vulgus sibi pereat. Haec enim solent esse consilia illorum, quibus potior est vani honoris quam pietatis cura. Nullus nihilominus dubito, superesse in tanto Sodalium numero, et bonos et pios et doctos, qui saltim clam doleant et deplorent vibices sui ordinis, moniti autem infelicitate etiam suorum (qui vel mutire hactenus fuerunt ausi contra vim Societatis criminum) publice tegunt animum et dissimulant. Quin imo dixerim forte haud injuria, eodem esse animo Alexandrum ipsum cum sua Congregatione: quae Jesuiticae factionis Romanâ in Curiâ hodie est potentia: etsi haud vacet gravissima culpâ
dans corvis veniam et vexans Censura columbas.Sed fortassis non est, quod magnopere illorum qui extra sunt caussa nos mordeat.
Te vero, Clarissime Racheli, etiam illo nomine gratias magnas apud intelligentes aequosque inventurum confido, quod voluetis addere operi alieno tuum insigne De Probabilitate opusculum. Quamvis enim novam illam improbam doctrinam sic satis egregie et prolixe Wendrockius persecutus sit, tuum quoque tamen ferrum omnino postulavit virulentia tanti carcinomatis. Actum videlicet est de omni probitate, actum de omni religione, nisi in tempore radices ipsae usque adeo improbae doctrinae evellantur. Mirum vero, ni stuporem illum magnis magistrorum ingenijs afflaverit idem ille Spiritus, qui Rabbinos olim fecit profiteri, suas omnes quamvis contradictorias sententias Deo perinde probari verasque esse. Certesi a peccato est alienum quicquid ex sententia fit alicujus probabilis magistri, eodem recidit res, et sibi adversantia licet magistrorum placita Deo aeque tamen accepta fuerint.
Utinam, Clarissime Collega, tibi supersit tantum otij, uti parem
industriam possis impendere in exagitando aquivocationum portentoso artificio! Hunc sane Jesuitarum proprium dixeris foetum: ut quem ipsemet magnus aliquamdiu Jesuitarum parasitaster, eorum tamen malis artibus tandem loco motus (si credimus Valeriani Capuccini Defensioni pag. 52) Caramuel, non dubitarit artem mentiendi appellare. Tetigit enim quidem hoc etiam ulcus Montaltius Epistola nona, sed parce admodum, nec uti exigebat vis mali. Prolixius idem hoc jam pridem egerat Casaubonus suâ ad Frontonem Ducaeum Epistola, sed itidem infra meritum. At vero perierit fides ab omni fere humano commercio per illud monstrum. Thomas sane Sanchez operis Moralis lib. 111. n. 15. diserte profitetur, justas esse utendi amphiboltis causas, quoties id necessarium est, aut utile adsalutem corporis, honorem, res familiares tuendas. Hujus vero quam latus est ambitus! Ex Joannis Sanctij porro mente Epistolae quintae hujus operis addita, disco aequivocationi etiam locum aliquem esse in promissis, imo in ipsis sacris criminum confessionibus. Brevi omnia infecerit illa pestis, nisi caveamus. Etiam tua itaque opera hic multum proderit bono publico.
Feceris vero laboris precium circa etiam unumquodque reliquorum in hoc opere confossorum, imo et aliorum (multa enim hîc intacta abierunt) portentorum. Nihil sane non ad examen tuum pertinet. Sed et poteris tu nihil horum non feliciter expedire, modo animum attenderis. Sed te id facturum simulac licuerit, haud equidem dubito: conscius et industriae tuae non minus quam eximiae doctrinae.
Non possum autem non laudare etiam, Doctissimo Racheli, quod subjungere volueris illa, quae novissime agitata sunt Parisiis de Papae Romani circa facti quaestiones infallibili auctoritate. Enimvero quî Papa fuerit Christi vicarius, qualem sese venditat, sine illa circa [gap: Greek word(s)] divinâ quadam facultate
non equidem video: quandoquidem administratio rerum in singularibus maxime est occupata, et in hisce potissimum opus est prudentiâ. Hinc sane manifestum omnino videtur, aut Papam Vicedeum non esse, aut alterum illud ipsi competere. Cum nemo itaque Paparum hactenus in facti quaestionibus infallibilem sibi auctoritatem adscribere fuerit ausus, equidem etiam illud magno semper apud me fuit argumento, totum illum Vicedeatum nihili esse et merum commentum. In publicum itaque multum profuerit, de hoc quoque argumento concertantes videre Jansenistas pariter et Jesuitas, in ruinam scilicet impij illius Vicedeatus Papalis. Nihil sane est certius, quam novam haeresin esse Jesuiticam: quod Papa sit in facti quaestionibus infallibilis. Nihil itidem est certius, quam quod profitentur nunc hi Jesuitae: absque tali infallibilitate non constare sibi Vicedeatum.
Sed quo prolabor? Absolvam me paucis. Perplacet, Clarissime Racheli, illa opera quam impendisti et in volumine ist hoc Montaltio ? Wendrockiano secundum edendo, et cumprimis in turpi illo Probabilitatis monstro singulari disputatione conficiendo. Non temere profecto potuisses nunc rectius de humano genete mereri. Nec tamen est quod mihi uni hoc credas, firma jam tum [gap: Greek word(s)] subnixus, adeoque nullo indigens suffragio. Habebis autem brevi consentientium testimoniorum vim magnam, ex omnibus partibus omnibusque hominum ordinibus, etiam illis quibus nostra alias suspecta sunt, (praevalente scilicet vi veritatis) saltim bonis quibusque et aequis. Jesuitarum pessimae notae (nec enim vel illi promiscue omnes, spero, succensebunt) odia secure poteris spernere, sat Deo felix amico. Solis nempe ijs quos Jesuitae habent sibi obnoxios metuenda illorum infausta potentia est. Quin potius tu id egeris, quod te paulo ante rogavi. Hoc est, perge quaeso in reliquis etiam illis monstrosae Philosophiae
capitibus, cumprimis illa mentalium restrictionum hydra, contundendis. Non minus sane tibi quondam gratias referet pia posteritas, quam Herculi [gap: Greek word(s)] . Ego Deum venerabor, uti et vires et facultates tam praeclaro facinori suppares tibi benigne largiatur. Helmestadij in Academia Julia Nonis Martijs M DC C LXIV.
PRaeclarum est institutum tuum, Clarissime KIRCHMAIERE, docendi juventutem antiquissima etiam quaeque Germanicarum rerum. Ingenuum scilicet est, et liberalem animum cumprimis decet, non recentia tantum novisse, sed ab omni retro repetita tempore quaevis gentis nostrae etiam vetustissima: saltimne pueri habeamur, quod Soloni et Atheniensibus olim Aegyptij exprobravere. Et vero in pueris natis merito excusaveris istam ignorantiam; ut et in illis, quos vel fortunae iniquitas, vel sorsnascendi angusta, vel occupationum quaedam major vis, ad justo humiliora vota deprimit: saltem illos tamen qui videri affectant sapientes, atque vulgi ultra vilitatem provecti, majorum res ignorare indecens est. Interest vero et reipublicae, probe omni quidem ex parte administrandae, veterum illorum perquam accurata cognitio. Enimvero est utique primum deliberationum quarumvis caput, quam exactissime novisse
rem illam quae in curam venit: ac proinde et de ipsâ republicâ tunc demum undequaque perfecta institui consultatio potest, quando nihil ejus temere ignoratur. Id quod haud obtinueris, nisi ad maxime prisca subinde reflexeris quoque memoriam, atque adeo nova ab antiquis juste discreveris. Plurimum certe juvat, haud nescire, quando quave ratione reipublicae singula ceperint, quando item quave de causa mutaverint nonnulla, ut et quamdiu et quemadmodum alia hactenus integra perstiterint. Et vero a nostris hominibus quammultis videas hâc in re gravissime peccari: qui nostro Romani Imperij titulo decepti, quaecunque aliena a Romanis sunt moribus tanquam nova et haud satis legitima despiciunt; cum sint tamen saepenumero vetustissima majorum instituta, Romana vero illa nunquam apud nos obtinuerint, nec possint vel debeant obtinere. Id haud difficile est intellectu, modo quis haec nostri aevi cum ijs etiam, quae Tacitus alijque prisci de Germanorum institutis posteritati tradidêre, contenderit. Quamvis enim memoria isthaec veterum rerum perquam sit tenuis, neutiquam sane omnia prodignitate persequatur: attamen vel illa quae superant, facem ingenrem nostris reipublicae negotijs allucere, idonea sunt. Quid? quod vetera illa Germanica novisse, plurimum quoque conducat accurata notitiae quarumvis universae pene Europae civitatum aut rerumpublicarum. Ex quo videlicet gentes Germanicae Romani Imperij veteris tantum non omnes Occidentales regiones, suam in potestatem redegerunt, omnibus illis in locis per Germanicos antiquos mores compositae sunt respublicae: quorum proinde reliquiae adhuc plurimae passim exstant. Ut nullam fere Europae rempublicam intime pleneque cognôris, nisi ex Romanis monumentis quasi in auxilium adscita veterum Germaniae rerum memoria. Ex Romanis, inquam,
monumentis: quandoquidem domestica verera omnia deficiunt; majoribus nostris agere fortiter doctis quidem, literarum vero usum omnem ignorantibus.
Sed quo prolabor? Hoc volebam, Perquam placere mihi, Clarissime KIRCHMAIERE, exquisitos tuos, revocandi juvenes ad Germanica etiam prisca addiscenda, conatus: cum quod eorum cognitio deceat liberalius quodque ingenium, tum quoniam absque illâ Imperij etiam Germanici, ejus quod nunc est, exacta notitia haberi nequeat. Et vero quia Taciti libellus quem ille de Moribus suae tempestatis Germanorum scripsit, quasi thesaurus est antiquitatis nostrae, hujus merito sequeris ductum, atque ad hunc ornandum illustrandumque appellis tuas curas. Ad exemplum nempe tot magnorum nominum, quae itidem in hoc campo famam ingentem sibi pepererunt. Perge vero quâ caepisti viâ, idque strenue. Nemo sane reipublicae nostrae rerum plene addiscendarum cupidus, imo erectioris animi nemo, non applaudet tam lauda bili studio tuo. Ego certe Deum obsecro, uti tua haec opera aeterno cedat Imperij Germanici emolumento. Helmestadij in Acad. Julia. IV Eid. Quinctil. Anno M DC C LXIV.
PErvolvi, quas misisti, plagulas Theologicarum Institutionum tuarum, mi HENICHI; easque deprehendi, qualia tua esse solent, doctas scilicet, perspicuas, et ut verbo
dicam, vere institutiones; adeoque recte illud agentes, quod titulo profitentur. Vere nimirum instituis sacram doctrinam aemulantes, neque ullam institutoriae operae virtutem passus es in tuo isthoc volumine desiderari. Primum enim haut temere quidquam de est sacrae eruditionis isti operi: quin imo video ea, quae sanctimoniam morum attinent, prolixe cumprimis te persecutum, quod perquam vulgo solet negligi. Doceri nimirum juventus solet, non tam bene vivere, quam bene sentire, ut molliter dicam: ut quod res est, strenue cum diversum opinantibus rixari et contendere. Quod equidem non omnino improbo; doctorem enim Ecclesiae oportet posse etiam [gap: Greek word(s)] . Quoniam autem vitae cumprimis et pietatis habenda sit ratio, illaque item non careat suis salebris, in vitio est, ita alterum agere, ut quod potissimum est negligas. Non versaris porro usquam in ijs quae aliena sunt a sacra Institutione: quae altera rectae scriptionis virtus est. Vagantur namque nonnulii et dilabuntur frequenter ad ea, quae ad rem non faciunt, ut saepe [gap: Greek word(s)] ipsomet [gap: Greek word(s)] longe sit majus: incitante et agitante scriptorem nunc arrogantiâ in ostentationem, nunc penuria convenientis doctrinae quasi in molis supplementum, quo lateat quam curta domi sit supellex. Non possum praeterea non laudare, quod soleas, quae sentis, non dictitare et velut edicere, ceu faciunt in solentes magistri, quibus sua autoritas pro ratione est; sed probare idoneis argumentis. Et vero hoc demum reapse est instituere et docere, saltem ea, quae ipsis non sunt sensibus obvia aur exsensu perceptis non proxime quasi resultanr; quorum numerus est longe maximus. Cumprimis placet, quod tantum non omnia muniveris ex aureo Ecclesiae aevo petitis testimonijs. Quamvis enim, fateor, non simpliciter id necessarium sit: quandoquidem post rectam et naturae congruam argumentationom sufficiat nobis Scripturae
canon, animum tamen nonnihil fluctuantem, aut a judicandi acrimonia non satis instructum, integrâ via detinere, aptissima profecto sunt testimonia illa. Ne nunc urgeam, quam sit suavis pio et [gap: Greek word(s)] isthaec cum sanctis Martyribus et nostrae Ecclesiae, ut sic, dicam, contesseratio, quam aurea illa primae aetatis dicta eximie ostendunt. Cui porro jure displicuerit ille abs te observarus instruendi ordo? Sane et ille si probe sese habeat inter virtutes bonae scriptionis meretur recenseri. Quamvis vero non eodem cum alijs tramite incesseris, nec satis conveniat hactenus inter magistros de Theologici Systematis justo ordine, possemque fortassis nonnulla haud improbanda etiam ipsemet isthoc de argumento tecum disputare: non dubito tamen, quem tu pressisti ordinem, et defendere, si opus sit, et praedicare. Sed non locatae in eo suntopes, utita loquar, doctrinae sacrae: itaque isthaec cura haud est, quare anxium quem teneat. Mirifice autem adfecit illa tua facilis, plana, et perspicua docendi ratio: quoniam illam cumprimis exigit lex instiruendi. A qua dote alij nonnulli Institutionum doctores, hem, quam longe absunt! Enimvero hac de causa nunquam probare potui, Institutionum titulum volumini suo, caetera plaeraque eximio, Joannem Calvinum indidisse: quum improbatâ Melanchthonis facilitate usus fuerit oratione splendida, et movendis huc illuc animi adfectibus magis aptâ quam instruendo judicio. Non sane nisi solum tenue et [gap: Greek word(s)] aequabile ac temperatum sermonis genus doctrinae tradendae convenit: quod tamen diversum est ab humi repente et abjecto, multo magis a barbaro et soloeco, cujusmodi fuit aliquor seculis Scholasticae quam vocant Theologiae. Ut omni autem doctrinae tenuis demum ille character orationis aptus est, ita multo magis is Institutionibus convenit; quoniam hae in tyronum gratiam potissimum elaborari solent, quibus planissime
omnia proponenda sunt. Non tantum vero dictionem tuam isthoc nomine laudo, doctissime Henichi, sed ipsam etiam illam tuam per quaestiones responsionesque instituendi rationem; quandoquidem nimirum haec omnium est simplicissima, atque ita plane parentes liberos, magistri discipulos, quam familiarissime erudiunt. In universum sane, quemadmodum casta matrona quum nil olet optime olet: ita tua illa Institutio quo minus habet ornatus eo est elegantior. Summâ ad ultimum censeo laude dignum, quod et proponas quidem et confutes illa, quae minus recta visa sunt, modeste tamen et citra contumeliam errantium; memor humanae imbecillitatis pariter et officij Christrani. Quum ex adverso nullus fere doctorum ordo tuo isthoc, quem ornas, impetuosior esse soleat et inclementior, magisque turpem prodat animi impotentiam, ut et minus concordiae studeat ac moderationi illi nostrae, quam Apostolus vult omnibus innotescere. Nec vero docuisti, fulminibus et execrationibus aberrantes quosque excipere: sed amice in recti notitiam in vitas et erudis leniter eos, qui contrario sunt animo adfecti, si quando eis det forte DEVS resipiscentiam ad agnitionem veritatis.
Tantis virtutibus igitur quum tuae polleant Institutiones, mi Henichi, fac ut quam primum in lucem prodeant, et ferant fructum. Nec enim est, quod dubites pretium operae exspectare apud bonos et intelligentes: quamvis fortassis haud etiam sint defuturi qui mordeant. Sed nec tu velis forte omnibus placere, modo boni faveant: utque tu velis certe non possis, nec si placenta fias aut vinum Thasium, ut ille Graecus olim jocabatur. Ego Deum obsecrabo, ut vires pijs conatibus aptas largiatur, teque Ecclesiae bono sospitem in multos annos conservet. Hoc me acturum certo polliceor. Tu autem vicissim pergas me redamare. Helmestadji in Academia Julia XVII. Octobr. Anno 1664.
NAtalis octogesimus secundus quemlibet pium prudentemque civem adigit, et admirari inusitatam divini Numinis benignitatem, et saltim animo cum Seren. Celsit. Vestrae tum huic terrae gratulari. Etsi enim et alijs privatae sortis hominibus tale quid interdum contingat, etiam hoc tamen rarum est. Longe rarius est, tantum aevi exegisse corporis pariter animique functionibus sic satis integris: quod itidem Seren. Celsitud. Vestrae datum est: viventibus plerisque alijs potius in dispendium quam in augmentum felicitatis. Multo rarissime ea aetas, inter superstites animi et corporis vires, Regibus Principibusque concedi solet. Germaniae Principum sane, quantum equidem inpraesens memini, haud ulli hactenus id obtigit: ne quid dicam de Serenissimae domûs Vestrae omnibus retro majoribus. Imo nec universa hodie Europa (Europam quid dico?) non Asia non Africa non America exemplum simile non tantum nunc exhibere potest, sed nec jamdudum exhibuit. Ipsa prisca aetas, praetet Agesilaos Masinissas et Hierones, habet vix quenquam, qui in contentionem venire mereatur. Atque ego quidem hactenus non nisi arcanâ animi reverentiâ felicitatem illam Sereniss. Celsitud. Vest. colui et admiratus sum: nunc animus est repe titâ editione libri de Germanorum Imperio Romano dudum Seren. Nomini Vestro consecrati, brevi in publico et praedicare inusitatam hanc beatitatem, et simul ostendere illud gaudium, hactenus occultum, coram toto orbe atque ad
ipsos posteros, quod mihi fortuna illa Principis mei conciliat: rumpente scilicet tandem occultae reverentae vincula beatitudinis Vestrae immensitate. In id igitur tantum hasce literas nunc exaro, ut Sereniss. Celsitudo Vestra meum quoque nomen adscribere possit vitae rerumque suarum illis pijs cultoribus, qui non dubitant animi sui devotum affectum publice profiteri. Quod ut Sereniss. Celsit. V. facere dignetur, etiam sane atque etiam rogo: Deum veneratus, ut felicitatem hanc et hoc nostrum gaudium, diuturnum ad huc porro esse velit, jubeat. Helmestadij x. April 1660.
Sereniss. Celsitud. Vestrae omni fidelis obsequij pietate addictissimus.
DEbemus profecto quotquot publicam salutem amamus, gratias Deo Opt. Maximo, quas mente concipere possumus, quod non tantum preces nostras exaudire, sed insperato etiam beneficio afficere nos voluerit. Annus scilicet est cum longam quidem valetudinem Sereniss. Celsitudini Vestrae precaremur: eramus tamen maxime solliciti de anno aetatis octoagesimo secundo. Is vero non tantum valetudine integra effluxit, sed praebuit etiam Serenitati Vestrae nepotem alterum: hoc est firmum Serenissimae dom ûs in futura tempora fulcrum, et spem certam melioris felicitatis. Ne quid nunc dicam de recuperatis amplissimis bonis: quae itidem praeter exspectationem quasi in cumulum aut superpondium adjecta sunt. Facit illa eximia plane divina benignitas, ut non dubitemus paria, si non majora, in proximum quoque annum sperare, imo certo nobis polliceri. Nihil sane in votis
magis est, quam videre Serenissimam Celsitudinem Vestiam annum etiam octoagesimum tertium exigere, sine omnibus senectae molestijs, molliter, domi forisque felicem, et ceu hactenus, Deo superis atque hominibus quibusque bonis (malos enim non moramur) gratum atque acceptum. Scio equidem inusitats me optare ac petere (nec enim a quam multis seculis illa felicitas Regum aut Principum cuiquam, Germaniae summatum nemini unquam, ut nec ulli Majorum, contigit) at quidni liceat inusitata bona Sereniss. Celsitudini Vestrae optare, cum inusitatâ virtute rem omnem publicam, quamvis adeo senex, quamvis adeo occupata laboribus, regat, atque administret? Deum ex imis visceribus oro atque obtestor, ut votum meum ratum esse jubeat. Helmestadij 10. April. 1661.
Serenissimae Celsitud. V. omni fidelissimi obsequij pietate devotissimus.
CUm ante annum precarer Sereniss Celsitud. Vestrae felicia quaeque, nihil omnino dubitabam saltim de unius anni prosperitate, conscius scilicet, cum quam multa pia vota pro incolumitate Vestra fiant, tum quam adhuc sit firma corporis constitutio. Evenisse tamen ita prout tunc speravi precatusque sum, etiam sane atque etiam gaudeo. Laborant quidem nunc nonnihil crura, iterum tamen haud dubito etiam in proximum annum optima quaeque polliceri. Idque ijsdem quibus antehac de causis. Funduntur scilicet etiamnum aeque pia et multiplicia pro Serenit. Vestrae salute vota: et corporis eo est ratio, ut Medica ars mea quidquam sinistri vetet
metuere. Enimvero Deum ego veneror, ut Sereniss. Celsit. Vestrae non proximus tantum annus sed multa ad huc aetas felicissime decurrat. Id faciunt mecum plurimi: qui quidem mecum norunt, quantum publice intersit, Serenissimam Vestram Celsitudinem diu adhuc superesse.
Helmestad. 1661. 30. Decemb.
Serenitatis Vestrae quoad vixero sidelissimus minister.
PErgit fortuna, imout loquar rectius, pergit Divina benignitas, exauditis piorum votis, AUGUSTE PRINCEPS, tuae perpetuae annuere felicitati. Enim vero exacto anno bis visa est remittere nonnihil de solito velle, primum turbatâ corporis robustâ illa valetudine, inde erepto Nepotum, fulcri et spei domus Augustae, altero. Nihil horum non perculit vehementer Tuorum animos. Et quidni? Quam videlicet admiramur felicitatem inusitata plane est: si quid mali ergo usitati eveniat, veremur merito, ne omni ex parte intra suetos mortalitatis nostrae limites fortuna revertatur. Qui qualesnam sint, quam angusti, quam periculis obnoxij, neminem fugit. Verum valetudo in integrum ita mox restituta est, ut rejuvenescere quodammodo visa sit ipsa senectus Tua: nihil certe virium pristinarum non redierit: quo nihil in sene et quidem aevi tam provecti, magis rarum esse solet. Exstincti Nepotis jactura intra triduum (quis non miretur?) resarta est. Hora quasi undecima vespertina quincti dici Martij mensis surripuerat (eheu!) LEOPOLDUM AUGUSTUM, alteram sane ad posteritatem Principalis domûs exspectationem: prima pomeridiana octavi diei ejusdem mensis
felici, quam vis luctu et dolore confectae matris, partu (ut nihil non sit insolens) reddit AUGUSTUM WILHELMUM, infantem elegantem lepidum et plenae sanitatis. Deus avita ipsi omnia largiatur. De coetero fluxit annus ille tertius post octoagesimum aetatis Tuae, AUGUSTE Princeps, plane ex tuorum voto: hoc est, felicitate inusitata. Quam enim illud aevi est alias miserum, si cui contingat! Corporis robur, quale ab aliquot annis. In victu nihil novi. In labore idem qui antehae vigor. Ingenium promptum. Judicium exquisitum. Memoria non recentium minus quam veterum tenacissima. Pristina sciendi omnia curiositas: et agendi omnia, publica privata, indefessa industria. Non alia quam antehac in Deum pietas, erga necessitudines caritas, humanitas erga omnes. Morum idem lepor: nihil ex senio tetrici aut morosi. Eadem quae antehac semper, inter negotia gravissima otij et recreationis vice, perpetua librorum cura: unde et Bibliothecae Augustae suum perpetuum incrementum. Accessit pristinae felicitati haud levis nova alia, ex Filiae cum Serenissimae familiae Saxonicae fortissimo Principe, desponsatione. Tam raram tamque insolitam exacti anni fortunam excipit hodie, PRINCEPS OPTIME, Natalis Tuus octogesimus quartus, paribus auspicijs, parique omnium exspectatione. Et vero quid vetat paria exspectare, cum nihil remittat benignitatis suae is a quo omnia sanctissimus Deus? Hoc certe unicum videtur ille obsecrandus, ne peccatis nostris offensus sequius aliquid constituat in nostram poenam. Vixisti scilicet, AUGUSTE PRINCEPS, fortasse Tibi satis, satur gloriae, et undequaque, patiuntur inquantum humana haec, beatus. Nondum vixisti autem satis necessitudinibus tuis, non populo tuo, non Imperij rebus, non etiam (si fas est adjicere) huic tuae Juliae. Ut in horum saltim commoda supersis adhuc aliquamdiu, Deum precamur, Deum obsecramus, Igitur AUGUSTE PRINCEPS, Deus Te
servet! AUGUSTE PRINCEPS, Deus Te, ceu hactenus, beet! OPTIMO PRINCIPI VITAM! SAPIENTISSIMO PRINCIPI VALETVDINEM! PIENTISSIMO PRINCIPI FELICITATEM. Ita cum alijs plurimis ex intimo animi affectu voveo, et Deum precor atque obsecro, ego etiam
Serenissimae Celsitudini ad consilia et obsequia devotissimus.
Helmestadij x. April. 1662.
Effluxit tandem et quartus post octogesimum aetatis Tuae annus: quinctus vero jam incipit. Atque ego quidem sic satis secure felicia quaeque Serenissimae Celsitudini Tuae statim ab initio sperabam, eoque nihil magnopere praeter meam exspectationem annus elapsus attulit. Ne quid tamen saltim apud Celsitudinem Tuam dissimulem, potuissent etiam mihi, (cui salute tuâ nil est carius) perinde ut factum est alijs, metum aliquem incutere illorum praecepta, qui per hebdomades et ennneades humanam vitam dividentes, hinc fata pene omnia suspendunt atque arcessunt: nisi ego vanitatem illorum dudum habuissem exploratam. Duodecimum scilicet septenarium aetatis Tuae absolvit annus ille proximus: quem valde infaustum imo funestum magistri illi praedicant. Verum per gradus quasi et scandere et descendere corporum nostrorum robur integritatemque, certum quidem est. Tempora quoque isthaec a natura rerum terminis quibusdam velut circumscribi, eosque perfrequenter triadibus hebdomadibus et enneadibus praeter propter numerari posse, haud equidem negaverim. Sed ad hosce numeros vitae ac valetudinis nostrae momenta quaeque arcte adstringi, ab ijs illa proficisci, ab ijs dependere,
ne ego credam, expetientia eorum, quae indies fere bontingunt, cum mea propria tum maximorum Naturalis sapientiae antistitum prohibet. Negant utique hoc et Hippocrates, et Aristoteles, et Galenus, ut alios taceam. Quibus cum Aegyptij sacerdotes, Graecorum item nonnulli, et in Romanis Varro ac Macrobius, similesque alij secus qui sentiunt, haud merentur (Naturae quidem si spectemus peritiam) qui vel in levem veniant comparationem. Non difficulter autem idem quemque vel usus doceat, si observet duntaxat illa quae indies sese nostris oculis quasi objiciunt. Neutiquam videlicet eâdem homines promiscue omnes conditione natos: sed differre aetates plurimum ipsas, pro sexus etiam, pro victus, pro coeli, uno verbo pro temperie diversâ praecipuarum corporis partium. Et vero nihil aliud quam illa viscerum tuorum, Dux Serenissime, athletica constitutio, initio praecedentis anni, et nihil non benigni polliceri, et contemnere illa hebdomadica terriculamenta, fecit. Victam fateor nihilominus spem meam inusitatâ fatiscentis nonnihil roboris pristini eâ redintegratione, quae etiam sero jam auctumno, aere jam multum horrido, et equitem Te et venatorem reddidit. Eadem corporis tui ratio et in hunc quem hodie ingrederis annum, pari de causâ securiorem me praestat: Ut scilicet, qui vitae et salutis mei benignissimi Domini sollicitam ceu par est curam gero, pene in utramque (quod ajunt) aurem me dormire jubeat. Non tamen ita me geram. Scio enim ab unico Numinis divini nutu vitam hominum omnium, quantumvis nativis dotibus instructam, ante tempus corripi; quantum vis imbecillem et languidam produci in longum, et posse et solere. Itaque et grarias ago Deo, quod usque huc sospitem Serenissimam Celsitudinem Tuam nobis servaverit, et eandem supplex oro obsecroque, ut non in hunc duntaxat sed et alios secuturos annos complures pari nos felicitate velit beare. Quod Nobis,
inquam, contigerit Tua illa felicitas, AUGUSTE Princeps, gratias agimus. Nobis in plures annos eandem petimus. Tua scilicet vita, PRINCEPS OPTIME, Tua salus, Tua felicitas, non tam Tua quam nostra est, qui Tui sumus. Nobis vivis, Nobis vales, Nobis felix es, ipsemet satur vitae, satur fortunae, satur gloriae.
Serenissimae Celsitud. Tuae ad consilia et obsequia devotissimus.
Helmestadij X. April. Anno 1663.
FActum est quod vovi Deumque precatus sum, Serenissime Princeps, Domine clementissime. Exactus jam est Serenitatis Tuae annus octoagesimus quinctus sine ullo valetudinis, ulloque pristinae fortunae decremento. Quin imo vicit, ne quid diffitear, ipsammet spem meam Tua felicitas. Corpori sane additum aliquid novi roboris apparet, et animus visus est recepisse nonnihil juvenilis etiam leporis. Nec vero vanum hujus rei indicium est, quod jussu Tuo edi nonnullos feceris libellos, non sacri duntaxat et severi argumenti, sed plenos etiam lepidae elegantiae: quibus non morosior plerumque senectus sed aetas adhuc viridis solet affici. Quo tamen nihil detractum immensis serijs illis negotijs, publicis pariter ac privatis: quibus peragendis ne centesimus quidem juvenum par fuerit. Enimvero ceu antehac ita et elapso anno, ipse indefessi laboris, ministrantium longe plurimos, quamvis animi corporisque viribus validos et perquam solertes, perpetuâ magnarum rerum curatione, defatigare unus haud cessavisti. Quam vis etiam imminentis Turcici peticuli magnitudinem, et Imperij male compositum regimen, ad animum graviter prudenterque revocaverit Serenissima Celsitudo ac Sapientia Tua: minime tamen animum despondisti, sed cum arma socia jam tum hosti Turco fortiter reposuit,
tum generosis et justis consilijs labascentem rempublicam fulcivisti. Quod non esse senum solet, sed aetatis vegetae. Neque vero defuit tantis conatibus dispar successus: sive armorum sive consiliorum felicitatem spectemus. Usque adeo praesens ubique adfuit Numinis benignitas. Et vero nec domesticis quidem rebus defecit ille divinus pene insolens favor. Conjux, liberi, generi, nepotes, neptes, valentes florentesque. Filia quae sola supererat innupta, Principi genere ac virtute plane consimili, in connubium tradita est. Unius Nepotuli inopinatus obitus non nihil gaudij cursum corrupit; cum certâ tamen exspectatione propediem reparandae jacturae. Interim vero et legibus prudentissimis publicatis Aulae judicium, quod vocatur, denuo sapienter est constitutum: opus desideratum ab annis compluribus. Nec augeri perpetuis incrementis AUGUSTA Bibliotheca desiit, jampridem magnitudine et commodo usu nulli in terrarum orbe temere secunda, passim certe in omnium admiratione. Universis autem hisce aequâ lance cum quovis antegressorum annorum ponderatis, nescio equidem an cui quintus ille octo agesimus ulla felicitatis parte debeat cedere. Quantum vero illud est, quod is annus adeo felicem Serenitatem Tuam quasi transmittat in octogesimum sextum! Idque praestet eo ipso tempore, quo Resurgentis Christi memoriam celebrantes, excitamur omnes in certam reflorescentis a morte etiam vitae exspectationem? Praeteritus certe ille annus vel hoc ipso intelligentibus et bonis quibusque in hunc qui hodie incipit parem fortunam pollicetur. Bonis, inquam, et intelligentibus. Nec enim est quod moremur, vel eos, qui nesciunt quid sit quasi sub alis vivere ejusmodi Principis, vel eos, quorum iniquitati et malitiae bonus Princeps gravis et molestus est. Deus Te porro servet in hunc et multos alios annos, PRINCEPS OPTIME! De nostris annis Tuos augeat Deus, si opus sit AUGUSTE! Sis et imposterum felix qualis antehac, Dux BEATISSIME! Stet inconcussa Serenissima
omnis domus Tua! Vivat, floreat, Tuus ille egregius Principum sanguis! Hoc votum est intelligentium omnium. Hae preces sunt bonorum. Ita voveo, ita Deum obsecro, ego etiam
Serenissimae Celsitudini Tuae ad Consilia et obsequia sancta fide devotissimus.
Helmestadij 10. April. 1664.
PErgit in continuandâ felicitate Tua Optimus Maximus Deus. Namque, ut quod sentio libere fatear, praeteritus annus etiam mollius solito fluxisse mihi visus est: adeo inoffenso pede decurrit et valet udo pariter, et rerum omnium cum publicarum tum privatorum successus. Omnium memoriam pleniorem decimus Aprilis proximus et animo et calamo suggeret: eoque nunc non nisi verbo gratulor tam feliciter exactum hunc annum. Simul autem Deum veneror, ut hunc quem jam incepimus annum aliosque complures inusitatae, Principum cumprimis ordini, longevitati Tuae addat aeque felices: idque cum reipublicae tum et tuorum bono. Ita obsecro
Sereniss. Celsitud. Tua devotissimus.
Helmestadij Kal. Jan. Anno 1665.
VErba non invenio, quibus exprimam vel laetitiam quam animo peperit acceptum divinum beneficium, vel desiderium novi impetrandi. Quî enim non impense laeter; considerans, preces illas meas, quas
pro incolumitate annua ipso Serenissimae Celsitudinis Vestrae natali sexto post octogesimum fudi, non exauditas duntaxat, sed etiam quasi auctario quodam divinitus mactatas esse? Enimvero id cumprimis in votis fuerat, uti in sano corpore AUGUSTUS ille Serenitatis Vestrae animus pristinâ valeret sapientia ac retum agendarum dexteritate. Non haec autem solum evenere; sed nacta quoque est Serenissima Vestra Celsitudo et conjugem, et tres filios, et totidem silias, nepotes item neptesque undequaque felices. Et vero etsi illam numeris omnibus absolutam felicitatem mors unius et alterius nepotuli nonnihil attentaverit, hoc tamen omne brevi compensatum iri haud dubitamus. Quantae autem felicitas est, formidabili isthoc bello Turcico solutam rempublicam, neque gravi aliquo epidemio morbo regionem hanc afflictam esse! Corrupit, fateor, nuper gaudia nostra immaturus Agnati Principis obitus: ea tamen est Serenitatis Vestrae prudentia et aequitate parta existimatio, ut etiam illi quos maxime haec tangit jactura, a vestris consilijs, tanquam a sacra anchora, rebus dubijs et afflictis opem certam desiderent, nos autem illam polliceri haud vereamur. Neque enim illo admirando superstite corporis animique robore spectato, quisquam tallum rerum gnarus, non et in futurum quoque annum parem fortunam, atque adeo gerendarum rerum prosperos ceu ante successus, exspectaverit. Quin imo et pium illud opus, quod raro exemplo Serenissima Celsitudo vestra in Dei gloriam et Ecclesiae commodum nunc meditatur, vetat sequius quid metuere, priusquam etiam illud fuerit ad finem perductum; quo cani scil. demum possit id: Nunc dimittis servum tuum Domine in pace. Ego sane hoc Deum oro: hoc obsecro: hoc voveo: hoc spero: hoc certus scio. Vive Optime Princeps, proximum etiam septimum atque octogesimum annum, Ecclesiae, reipublicae, et tuorum omnium bono. Etsi tibimet ipsi dudum satis vixeris, ut tot vixisti antegressos. Vince imo Nestorem aetate, ut superas pietate ac prudentia. Deo carus es AUGUSTE senex: ille exaudiet haec etiam vota mea, ceu fecit hactenus. VVolfenbutteli in aula 10. April. Anno 1665.
Serenissimae Celsitudini Vestrae devotissimus ad consilia et obsequia.
FINIS.
[gap: Index epistolarum]