CAMENA Early Modern Latin Texts

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

ISAACI CASAUBONI EPISTOLAE insertis ad easdem RESPONSIONIBUS, quotquot hactenus reperiri potuerunt, secundum seriem temporum accurate digestae. ACCEDUNT HUIC TERTIAE EDITIONI, PRAETER TRECENTAS INEDITAS EPISTOLAS ISAACI CASAUBONI VITA; EJUSDEM DEDICATIONES, PRAEFATIONES, PROLEGOMENA, POEMATA, FRAGMENTUM DE LIBERTATE ECCLESIASTICA. ITEM, MERICI CASAUBONI, I. F: EPISTOLAE, DEDICATIONES, PRAEFATIONES, PROLEGOMENA, ET TRACTATUS QUIDAM RARIORES. Curante THEODORO JANSON. AB ALMELOVEEN. [gap: illustration] ROTERODAMI, TYPIS CASPARIS FRITSCH ET MICHAELIS BÖHM, MDCCIX.

ISAACI CASAUBONI DEDICATIONES ET PRAEFATIONES.

ARNOLDO CASAUBONO, Parenti plurimum observando, ISAACUS CASAUBONUS S. P. D.

[note: 1583.] MAgna me spes tenet, Pater Venerande, fore, ut hoc munusculum, quod tibi a me nunc offertur, gratum tibi acceptumque sit. Nam etsi est id quidem, si ipsum spectes, exiguum ac levidense: tamen quia a me, hoc est, ab eo, quem tu unice amas, quemque tu his literis summo studio ac labore imbuisti, proficiscitur; non dubito, quin has studiorum meorum primitias sis amaturus, et alacri libentique animo accepturus. Quemadmodum enim bono colono nihil gratius potest usuvenire, quam ut fructus ex iis percipiat arboribus, quas suis ipse manibus severit: sic ego existimo tibi volupe futurum, fructus istos qualescunque ex eo horto decerptos videre, quem tu, Pater dulcissime, in gravissimis occupationibus tuis, tantâ curâ tantoque studio solus solum coluisti. Vellem quidem, observande Parens, aliquid ejusmodi possem tibi offerre, quod magnitudini tuorum in me beneficiorum saltem aliquâ responderet ex parte: verum quia id ego non possum, in eo saltem quod potui, deesse mihi nolui, quin aliquod tibi grati animi testimonium exhiberem. Atque hoc sane consilio Notas has tibi, mi Pater, do, dico, nominique tuo consecro: quas horis, ut scis, succisivis in Diogenis Laertii libros scripsi. Erat quidem animus, ipsum Diogenem, nostro studio et operâ emendatiorem factum, quam fuerit hactenus, edere: sed quum non paucae postea rationes ab eâ me sententiâ deduxissent, interea visum est, Notas has publicare, quas doctis hominibus eo acceptiores fore speramus, quod arduum nobis fuit, hâc praesertim aetate, gravioraque in studia incumbentibus, eum Auctorem emendare, quem doctissimi viri cum summâ laude, prope, ut videbatur, in pristinum splendorem restituissent. Verum nos quidem quid praestiterimus, docti homines, tuque imprimis, [gap: Greek word(s)], aestimabis: cui si non displicuerit hoc nostrorum studiorum qualecunque specimen, abunde satis operae meae consecutus mihi pretium videbor; eritque cur non omnino eam me putem, cum haec scripsi, lusisse. Vale, Parens etiam atque etiam observande, meque filium tuum, tibi perpetuo obsequentissimum amare, ut facis, perge. Iterum vale. Ex Musaeo nostro a. d. x. Kalend. Mart. CIC IC LXXXIII.

DE DIOGENE LAERTIO.

DIogenis Laertii paucissimi sunt e veteribus qui meminerint: iique non alii quam Grammatici, quorum omnium antiquissimus est Stephanus, qui [gap: Greek word(s)] conscripsit. De tempore autem quo floruerit, haud ita facile est conjicere: facilius enim dixeris, quibus temporibus non vixerit, quam quibus vixerit. Nam quia Plutarchum non semel laudat, meminitque Sexti Empirici nepotis ejus, et Epicteti, quem perhibent auctores rerum veterum, vitam produxisse ad Marci Antonini imperium usque, facile intelligimus non vixisse Diogenem ante Annum a Christo ducentesimum. Rursus quia ita ejus meminit Stephanus, quasi auctoris satis antiqui, multo ante annum a Christo quingentesimum vixisse eum dici potest: id quod ex eo etiam licet intelligere, quod de Polemone loquens, ait eum fuisse [gap: Greek word(s)]. Fuisse autem hunc ait Suidas ante et post Augustum. Nec certius quicquam adhuc de hac re potui comperire. Porro, ubi, quomodo, et quamdiu vixerit, dicam quum invenero qui me doceat: nam nunc quidem parum, aut omnino potius non liquet. Cilicem eum fuisse, et a Laerta Ciliciae oppido Laertium appellatum docti viri [gap: Greek word(s)]: a quibus cur dissentiam, caussam non habeo. At fuisse auctorem hunc Epicuri philosophiae deditum, eamque sectam secutum, non pauci horum librorum loci indicio esse potuerunt. An alia scripserit, praeter hoc opus, de vitis et placitis philosophorum (quod ad mulierem nescio quam fuisse missum, ex unico qui est in Platone loco intelligimus) et [gap: Greek word(s)], cujus in his libris toties meminit: ne hoc quidem compertum habeo. Qui putant autem eo potissimum nomine institutum hoc opus a Diogene fuisse, ut sua poemata nobis hac ratione obtruderet: nae illi haud animadvertunt, per esse verisimile [gap: Greek word(s)] multo ante conscriptum hoc opus in manus hominum pervenisse. Nam sane Diogenes, quoties fere aliquod suum epigramma ascribit, indicat id se describere ex eo opere: et in Empedocle, ejus verba sunt haec, [gap: Greek word(s)]. Ecce, ait [gap: Greek word(s)]: quomodo [gap: Greek word(s)], si is liber nondum fuerat vulgatus? videtur autem tulisse annos [gap: Greek word(s)]. Nam quod Joannes Tzetzes, scriptor vanior stolidiorque (nemo qui legerit dicet secus) quam antiquior, Diogenem [gap: Greek word(s)] appellat, crediderim visam ab eo [gap: Greek word(s)]: quae nihil aliud fuit, quam volumen poematum et epigrammatum in viros illustres, omni carminum genere factorum. Divisum id opus fuisse in varios libros testatur ipse: ut in Thalete. Caeterum, quam saepe in hoc opere scribendo vacillans memoria Laertio fuerit fraudi, aut otium judiciumve ad ea digerenda defuerit, quae satis confuse congesserat, poteris, benevole Lector, ex his nostris Notis cognoscere: plenius multo cogniturus, si dederit Deus Opt. Max. ut institutum et prope jam affectum Commentarium, quem in hunc auctorem paramus, absolvere liceat.

ISAACUS CASAUBONUS HENRICO STEPHANO.

[note: 1584.] MItto ad te, Vir eruditissime, quae superioribus hisce diebus, Eustathii Vignonis, dignissimi typographi, mihique amicissimi, rogatu, in quosdam Theocriti locos scripsi. Is enim cum in animo haberet hunc poetam denuo edere, non ante conquievit, quam impetravit a me, ut eum perlegerem, et si quid haberem, quo posset ornari ejus editio, secum id, atque adeo cum omnibus ejus poetae studiosis, communicarem: quod quam aegre ei receperim me facturum, vel ex eo intelligas, quod saepe postea mutare mihi contigit sententiam. Merito: videbam siquidem haud ita esse facile, in tantis praesertim temporis angustiis, spicilegium post tuam messem in eo poeta colligere, quem tu olim, doctissime Stephane, bis summo studio et diligentiâ emendaras. Veruntamen diu reluctatus, quum viderem hoc, quod mihi ipse intriveram, esse mihi exedendum; coepi, dum ad finem perducitur haec editio, schedas meas colligere, in queis memineram me nescio quid in hunc poetam, ut et in alios utriusque Linguae Auctores non paucos, aliquando annotasse: non quidem, ita me Deus amet, in eam spem, ut illa unquam ederentur, sed in privatum usum meum. Iis igitur adjutus, atque etiam scriptis duobus exemplaribus, altero Theocriti, altero Scholiastae, quae in manus meas opportune ante aliquot dies venerant, mox pauca haec, partim in Theocritum, partim etiam in alios nonnullos Auctores, exaravi. Ea qualiacunque sint, volui esse amicitiae nostrae testimonium. Vale. Ex Musaeo nostro, VI. Idus Augusti, CIC IC LXXXIV.

JACOBO LECTIO, Viro Patricio et clarissimo, doctissimoque Jurisconsulto, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1587.] SI verum est, Vir clarissime, quod omnes semper existimavere docti et sani judicii homines, nihil esse quod hominem ingenuum ac liberaliter educatum, maximeque eum qui ad Rempublicam cogitet accedere, vel erudire, vel ornare magis possit, quam historiarum cognitionem: dignissima profecto sunt studio et operâ nostrâ ea omnia, quae ad historiae cognitionem praesidium aliquod et adjumentum adferre possunt. Quae quum varia sint, nec unius generis, mihi tamen primum inter illa locum merito sibi videtur vindicare ea, quae a Graecis Sapientibus, quod orbis descriptionem polliceretur, Geographia

[note: 1587.] est appellata. Neque haec sententia nostra magis est, quam veterum omnium doctorum hominum, qui ad scribendam historiam animum appulerunt: quorum nullus est (eorum quidem certe qui hodie exstant) qui non plurimis locis Geographi partes in suis scriptis suscipiat. Putarunt enim doctissimi viri, non posse historias, quas narrarent, recte prius intelligi, quam fuisset lectorum animus rudi saltem eorum locorum, ubi res gestae fuissent, cognitione informatus. Et merito quidem ita illis visum. Nam sicut Imperatori, locorum, in quibus versatur, imperito, difficile fuerit praeclarum quicquam et memorabile praestare: ita iis, qui res ab aliis gestas legunt, difficile est de iis sincere judicare, et recte statuere, absque aliquâ eorum locorum, ubi res gestae fuerint, notitiâ. Ac quamquam alias quoque plurimas, easque maximas, secum Geographiae cognitio utilitates adfert: tamen haec mihi praecipua fuisse causa videtur, cur clarissimi quique veteres Philosophi hoc argumentum studiosissime persecuti sint. In hâc siquidem se exercuêre palaestrâ antiquissimi illi Philosophi Anaximander Milesius, Hecataeus, Democritus, Dicaearchus, et qui hos sequuti sunt, Eratosthenes, Hipparchus, Posidonius, aliique multi, quorum hoc loco nomina recensere longum sit. Ipse quoque Marcus Tullius, opus Geographicum se aliquando meditatum esse, in iis quas ad Pomponium Atticum scripsit epistolis, testatur. Qui si opus institutum, rei, ut ipse fatetur, difficultate permotus, non deseruisset, fortasse minus esset cur hodie Graecorum Geographorum scripta, quae omnium edax et consumptrix vetustas abolevit, desideraremus. Accidit enim magno nostro damno, et insigni eorum hominum, qui superioribus seculis vixere, negligentiâ, ut ex omnibus antiquis, qui in hoc argumento ante Ciceronis tempora versati erant, nemo interitum effugerit, ne unus quidem: quae jactura tanta sane est, ut haud sciam an majorem aliam res literaria senserit. Ac nisi divinâ quâdam providentiâ iisdem fere temporibus, frustra tentatum a Cicerone opus, ab alio fuisset perfectum, nae nos hodie in summâ Geographiae, hoc est, rerum pulcherrimarum et utilissimarum ignoratione versaremur. Nunc, postquam Deo Optimo Maximo aliter visum est, unus extitit Strabo Philosophus, [gap: Greek word(s)] quidem Stoicus, caeterum doctus, Deus bone, et laboriosus, prorsusque ad unguem factus homo: qui omni doctrinâ eruditus, iisque omnibus praesidiis abunde instructus, quae ad hanc rem desiderari possunt, rem et magno animo suscepit, et tantâ felicitate confecit, ut persuasum habeam, si quis diligenter hujus scripta versare voluerit, eum antiquiorum Geographorum jacturam patienter ferre. Opus namque relictum nobis est a summo scriptore, quod praeter accuratissimam totius orbis tunc cogniti descriptionem, tantâ doctrinâ, tamque variâ omnium rerum scientiâ refertum est, eâ denique arte contextum, ut si unius aut alterius e veteribus scripta excipias, nihil plane in omni vetustate reperiam, cum hoc opere comparandum. Quo magis dolendum, neque integrum id ad nos pervenisse, et quae pervenere, ita fuisse ab imperitis hominibus accepta, ut vix alius scriptor vel plura, vel graviora vulnera acceperit: prorsus ut jure queas illud tragici Poetae usurpare, [gap: Greek word(s)]: adeo nihil reliqui fecere imperiti quidam et barbari homines, quin hunc autorem omnibus modis male acciperent, et quantum in ipsis esset, mancum et contaminatum nobis traderent. Neque vero [gap: Greek word(s)] factum est, cum coepit praestantissimus hic scriptor ab impuris illis harpiis inquinari. Anni sunt quingenti, et fortassean amplius, cum coepêre Strabonis codices ita corrupti circumferri, ut saepe viris doctis, qui imprudentius eos sequerentur, imposuerint. Mirari vero subit in tanto doctissmorum virorum numero, quos nostra haec et parentum aetas tulit, quum nullus jam relictus sit vetus scriptor, quem non certatim emendare, illustrare,

[note: 1587.] et interpretari, multi contenderint: vix tamen unum aut alterum adhuc extitisse, qui de Strabone nostro cogitarit. Atqui rei literariae intererat, hunc potius scriptorem legi quam emendatissimum, quam vel Apuleium, vel Martialem, vel Petronium, vel alium quempiam etiam meliorem his scriptorem: neque hoc dico quod doctorum virorum, qui in illis scriptoribus laborarunt, consilium reprehendam: hoc tantum volo, rem videri indignam, nondum fuisse repertum aliquem, qui ex tam excellentis operis emendatione laudem sibi et nomen parere studuerit. Non enim dici hoc potest, ita fuisse ab interpretibus hoc negotium confectum, ut docti abstinere ab eo postea debuerint. Imo ita infeliciter et negligenter in hoc opere versati sunt interpretes, ut nondum constituerim, fueritne illis honestius, negotium non suscipere, quam susceptum ita negligenter exequi. Nos vero, quum jam ab illo tempore, quo vix ex ephebis excesseramus, Strabonem unice amare et admirari, partim sponte nostrâ, partim optimi parentis hortatu coepissemus, nihil magis in votis unquam habuimus, quam ut susceptam hanc provinciam ab aliquo docto viro audiremus. Itaque quum aliquando intellexissemus, summum virum Josephum Scaligerum, principem hujus memoriae Criticorum, emendationem hujus autoris esse aggressum, dici nequit, quam grata ea res ad nostras aures acciderit. Verum postquam comperimus praestantissimum virum aliis studiis intentum, vix hac de re quicquam cogitare, quum indies cresceret in nobis Strabonis amor, decrevimus tandem faciendum non esse, ut diutius ab omni ope destitutus optimus et nobilissimus scriptor relinqueretur. Etsi autem eramus ipsi nobis nostrae tenuitatis optime conscii, tamen non dubitavimus arduum opus aggredi: partim, aequitate doctorum hominum freti, quibus nostrum saltem consilium probatum iri sperabamus: partim, ut vel cum existimationis nostrae periculo, doctiorum studia excitaremus. Quod nisi multa nobis post susceptum hoc negotium contigissent, quae alacritatem et impetum nostrum pene frangerent, magnâ in spe eramus, posse nos studio et diligentiâ nostrâ, ita de hoc autore mereri, ut etiam docti viri, qui his studiis delectantur, aliquid se nobis hoc nomine debere essent agnituri. Nunc coacti sumus opus affectum potius, quam effectum (praesertim quod ad posteriores septem libros attinet) in vulgus emittere. Quod si alia fuissent tempora adhuc promere decreveramus. Et tamen, ne sic quidem diffidimus doctos viros conatus nostros aequi bonique esse consulturos: praesertim si haec a nobis eo tempore scripta meminerint, quo praeter publicam calamitatem in hoc concussi orbis motu omnibus bonis communem, multa nobis privatim contigêre, quae animum a studiis persaepe avocarent. Quorum omnium, cum tu mihi testis sis locupletissimus, Lecti clarissime, elegi te unum ex omni amicorum meorum numero, inter quos tu familiam ducis, cui hoc opus, qualecunque tandem id esset, donarem ac dedicarem. Nam sive id ejusmodi est, ut excusatione egeat, non possum meliorem testem mearum occupationum, et eorum omnium, quae mihi dum id molior, non semel contra animi sententiam contigerunt, exhibere: sive contra, ejusmodi haec sunt, ut laude aliquâ possint digna videri, neminem habeo, cui potius ista, quam tibi oblata velim; imo debeam: debeam, inquam, tum publico nomine, tum etiam privato. Publico, quia nemo est bonus, qui te non plurimum colat et observet: ut qui jam locum eum in tuâ civitate obtineas, quem haud scio an eâ aetate, quâ tu es, ullus alius nemo ante te sit consecutus: nec mirum; nam quum eo parente nasci, cujus sola memoria aditum tibi ad quosvis honores patefaceret, divino munere tibi contigisset; tu tamen ab ineunte aetate non destitisti sedulo operam dare, non ut honores adipiscereris: sed ut iis quam dignissimus piorum et bonorum

[note: 1587.] omnium judicio posses videri. Quod etiam cumulatissime tibi Deus Opt. Max. solus [gap: Greek word(s)] ut poetae aiunt, concessit. Nam et sapientia, et cum aliarum artium bonarum, tum Juris Romani scientia ita te instruxit, ut unus omnium repertus sis, qui eodem tempore et Reipublicae, consiliis prudentissimis prodesses, et juris studiosos doctissimis lectionibus juvares. Privato autem, quia, quum tot argumentis fuerit mihi perspectus et exploratus, singularis quidam amor, quo me jampridem constantissime prosequeris: graviter peccare mihi viderer, si occasionem hanc testandi amoris erga te mei praetermitterem. Habe igitur, Lecti clarissime, amoris et observantiae meae pignus fidissimum: et, siquidem gratum id tibi futurum est, eripe gravissimis tuis occupationibus aliquot horas, quibus hoc opus, quod tibi parum politum trado, recognoscas, atque pro acerrimo judicio tuo corrigas. Hoc mihi gratius contingere nihil potest. Vale. Datum e Museo nostro, pridie Kalendas Septemb. Anno ultimi temporis CIC IC LXXXVII.

DE STRABONE, ET EJUS SCRIPTIS.

STRABO, genere Cappadox, (ut eum Josephus nominat) natus est in urbe clarissima, Amasia, sicut ipse libro XIV. testatur: quo loco Amasiam eo studio et curâ depingit, ut quanta fuerit ipsius erga patriam charitas testatum satis superque fecerit. Neque dubium est, patrem ei fuisse unum aliquem e principibus ejus urbis viris: quanquam ipse paternum suum genus reticet. Nullus est enim in his quidem libris locus, ubi ejus facta reperiatur mentio. Nam quod in editione Xylandri lib. XI. legitur, Moaphernem fuisse patris Strabonis patruum; nos eum locum esse corruptum ex veteribus libris docuimus: in quibus legitur, [gap: Greek word(s)]. non [gap: Greek word(s)], ut primus Xylander edidit: qui non meminerat iterum lib. XII. sic scriptum esse, [gap: Greek word(s)]. Itaque de paterno ejus genere quod dicamus amplius nihil habemus. Maternum, ut ipse non uno loco docet, traxit a Dorylao Tactico, viro forti, et claro, qui fuit unus e Mithridatis Euergetae amicis ac ducibus. Hujus Dorylai stirpem ex variis Strabonis locis infra descripsimus.

Dorylaus [gap: Greek word(s)], Mithridatis Euergetae amicus: Hic in urbe Cretae Cnosso e Macedonissa muliere Sterope sustulit filios duos

Atque haec de Strabonis parentibus, qui quidem vel eo nomine laude dignissimi sunt, quod filium suum tanto studio instituendum et erudiendum curarint. Vix enim ullus fuit illis temporibus in ulla Asiae schola clarus doctrinâ

[note: 1587.] et literarum nomine vir; cujus Strabo [gap: Greek word(s)] et auditor non fuerit: idque a teneris annis, ut ipse testatur. Nam admodum juvenis cum esset, Nysam (quae fuit minoris Asiae urbs,) studiorum causâ profectus, Aristodemo, Aristarchi filio, magna cum laude tunc duas scholas obtinenti, (quum quidem mane Rhetoricam, vesperi Grammaticam profiteretur) operam navavit: postea etiam Tyrannionem, celebrem et ipsum Grammaticum, audivit. Atque ita in Rhetoricis et Grammaticis horum operâ eruditus, ad studia Philosophiae se contulit. Atque ut variae tunc fuere Philosophorum sectae, ita variorum operâ in Philosophiae studiis usus est. Ipse aliquot ex suis praeceptoribus commemorat: ut libro XIV. Xenarchum Seleucensem Peripateticum; et lib. XVI. scribit, se [gap: Greek word(s)], hoc est, exercuisse se in Philosophia Aristotelis cum Boethio Sidonio. Unde adductus est Xylander, ut putaret Peripateticae sectae fuisse addictum Strabonem: idque (inquit) ex sparsis hoc opere disputationibus variis licet intelligere. Sane si docte et subtiliter scribere ac disputare, solis Peripateticis convenire et proprium esse concedimus: concedam ego quoque libens Peripateticum Strabonem fuisse, et quidem [gap: Greek word(s)]. Sed profecto non ita est: neque vere hoc a Xylandro est annotatum. Ipse Strabo multis locis Stoicum se fuisse satis aperte, nisi [gap: Greek word(s)], indicat: et veteres fere Strabonem quum laudant, Stoicum semper nominant. Et vero id ut non esset, disputationes quas Xylander ait, ipsum jugulant: in quibus nihil non [gap: Greek word(s)], et ex penitissimis Stoicae disciplinae fontibus haustum reperies: quod quia suis locis a nobis est annotatum, non refellemus hoc loco pluribus insignem hunc Xylandri errorem. Porro quo vitae genere usus sit, et ubi potissimum vixerit, itemque ejus mortem, quum nemo veterum ea de re scriptum quicquam reliquerit, nos hodie ignorare necesse est: nisi quod ipse de se, et suis peregrinationibus (quae maximae fuere, in Italiam, in AEgyptum, in AEthiopiam, et alias longinquas regiones) multa, prout dabatur occasio, literis mandavit: quae cum omnibus obvia sint hos libros volventibus, non teram frustra tempus pluribus hoc loco ea commemorans. Scripsit praeter Geographicum hoc opus, etiam historicos Commentarios: quod opus, si Suidae credimus, in libros XLIII. fuit distinctum: videtur autem mihi ejus pars proprium nomen habuisse [gap: Greek word(s)]. Sic enim puto accipienda ejus verba lib. XI. quibus ait de Parthis plura se scripsisse [gap: Greek word(s)] ut idem liber intelligatur, qui fuerit sextus totius operis, secundus autem [gap: Greek word(s)] Meminere autem Strabonis aliqui e veteribus: sed admodum pauci, et, ut opinor, praeter Plutarchum, Josephum et Tertullianum, nemo. Nam Julianum quidem Architectum, Suidam, Eustathium, Jornandem, et reliquos id genus praetermitto. Jam quod scribit Strabo libro secundo se [gap: Greek word(s)], nescio an ita debeamus accipere, ut fuisse ab eo historiam Alexandri conscriptam intelligamus: non enim alibi factam reperio ejus operis mentionem: et videntur posse illa accipi de iis quae cum alibi multis locis, tum maxime libris tribus postremis, de rebus gestis Alexandri scribit. Illud constat, post conscriptos historicos Commentarios tum demum appulisse Strabonem animum ad scriptionem hujus operis, cum jam aetatem eam esset assecutus, quae scientiam et experientiam rerum quam plurimarum afferre (studiosis quidem certe hominibus) potest, soletque. Id enim ipse testatur libro primo. Quanquam quum attentius hos libros lego, venio in hanc sententiam, ut putem multis ante annis de hoc opere eum cogitasse, primaque ejus lineamenta duxisse, semperque in eo exornando perseverasse, donec ad extremam

[note: 1587.] senectutem pervenit: quo quidem tempore opus it a limatum et perpolitum in vulgus edidisse videtur. Id ex eo maxime intelligimus, quod multa narret Strabo, ut recens facta, vel quae adhuc gerantur, quae tamen historiae eorum temporum testantur non mediocri temporum intervallo fuisse disjuncta: unde constat, non uno aut altero mense conscriptum hoc opus fuisse: sed longo annorum spatio magnâ curâ et diligentiâ elaboratum: ut jam mirum non sit, tantam ejus esse praestantiam, quantam docti viri et sani judicii, uno ore agnoscunt omnes et profitentur. Restabat ut de Strabonis aetate aliquid diceremus: quae quidem quaestio, et per se satis est difficilis (maxime ob locum Athenaei) et quorundam tenebrionum culpâ ita nonnullis obscura fuit, ut non defuerint qui negarint Strabonem esse qui hodie in studiosorum manibus versatur: sed alium nescio quem, quem ipsi Stratonem indigitant. Primus hujus sententiae autor, Franciscus Patricius, homo Italus: qui in suis Peripateticis discussionibus longâ digressione hoc paradoxum probare conatus est; et si stamus quorundam sententiae, abunde probavit. Deinde secuti sunt alii, qui ut omnia sibi esse lecta ostenderent, hunc praestantissimum autorem non Strabonem, ut reliqui mortales, veteres, recentiores, omnes: sed Stratonem appellare coeperunt. Ac quanquam non ita diffidimus doctorum hominum judiciis, ut longâ oratione ad horum sententiam refellendam opus esse putemus: diceremus tamen ea de re quid nobis videatur, et Achillea illa Patricii argumenta dilueremus: nisi, et temporis premeremur angustiis; et factum id a nobis esset, in eo scripto quod adversus Patricii librum paramus: quodque brevi, faciente Deo Opt. Max. edemus. Interea testatum hoc volumus, non recusare nos ut inepti, nullius judicii, ac plane stulti habeamur; si vel unicum verbum in hanc sententiam ab illo magno Critico, aut magno potius errorum hamaxario, prolatum sit, quod falsum non sit, ineptum, et prorsus eo homine dignum, qui nullo judicio in bonis scriptoribus versatur: idque ita esse, suo loco, ut jam diximus, manifestissime probabimus. Sed et ad librum XII. notare nos meminimus, videri Strabonem diem suum obiisse (aut desiisse certe scribere, ac paullo post obiisse) ante annum A. U. C. dcclxxviii. qui fuit annus Tiberii XI. vel XII. quo anno Cyzicenis ademptam fuisse libertatem Tacitus autor est, quem ipse disertis verbis eis tribuit. Atque hoc ante me observasse scripsisseque eruditissimum Taciti interpretem video.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in DIONYSIUM HALICARNASSEUM, editum anno 1588. in folio, apud Henricum Stephanum et Eustathium Vignonem.

[note: 1588.] NUnquam existimaram fore, Lector candide, ut in Dionysium Halicarnasseum quicquam ederem. Etsi enim, quum ante decem plus minus annos admodum adolescentes eum legeremus, eâque editione, quae sola tunc exstabat, uteremur, quaedam videbamur nobis haud penitus [gap: Greek word(s)] observasse: tamen quia non ignoraremus, jam tum provinciam hanc emendandi ac denuo vertendi Dionysii ab aliis, qui magnam de se spem facerent,

[note: 1588.] fuisse susceptam: adeo nihil in eum moliri voluimus, ut vere possimus affirmare, nunquam nos ab illo tempore de Dionysio quicquam cogitasse: ac ne in manus quidem sumpsisse unquam, nisi rarissime, et quoties usus esset. Quod nunc sententiam mutaverimus, casu id factum, potius quam voluntate nostrâ: qui profecto maluissemus, quae hîc annotavimus, maxime ea, de quibus nobis cum novissimis interpretibus non convenit, iis ipsis communicare, et hoc scribendi labore supersedere. Non enim tantum ab re nostra otii nobis est, ut in repellendis ejusmodi scriptis haud sane admodum [gap: Greek word(s)], ullam temporis, quod vacuum nobis superest, partem, melioribus studiis nostris relictis, libenter collocemus. Verum, quia experti sumus non probari ipsis nostrum id consilium, visum est faciendum, ut quae pridem ad. oram libri mei (ut fit) annotaveram, relegerem, colligerem, et cum praestantissimi hujus Autoris studiosis communicarem. Relegi igitur, collegique: ac licet arrepto semel calamo multo plura quam initio constitueram, annotaverim, brevissimo tamen tempore descripsi: omnia, Lector, in tuam gratiam. Tu, dum majora a nobis expectas, utere, fruere, et nos ama. Vale. Nonis Augusti, CIC IC lxxxviii.

Nobilissimo, generosissimoque Viro, PHILIPPO MORNAIO, PLESSIACI DOMINO, etc. ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1588.] INterea dum horribilis illa tempestas saevit, Vir Nobilissime, quae miseram nostram Galliam tot jam annos concutit: nos, quibus [gap: Greek word(s)], quod unum possumus, precibus ad Deum Opt. Max. pro Reipublicae, et bonorum omnium salute, dies noctesque excubamus: doloremque nostrum, quem ex hac tanta rerum omnium perturbatione summum, pro eo ac debemus, percipimus, quibuscunque rationibus possumus, lenire ac minuere conamur. Quam ad rem quantum litterarum studia valeant, ii demum mihi videntur posse ignorare, qui aut earum suavitatem nunquam degustarunt: aut rei adversae periculum nullum unquam fecerunt. Itaque, qui a natura ita comparati essemus, ut sine litteris vitam nullam vitalem putaremus, ac ne optaremus quidem: nunc multo etiam magis in litteras nos abdimus, iis vacamus, iis nos totos dedimus. Hâc ratione quantum alii proficiant, nescio: nos quidem, si nihil aliud, hoc certe consequimur, ut animus interea noster a cogitatione tantorum malorum avocatus, et litterarum dulcedine recreatus, laxamenti aliquid capiat, et novas vires colligat, quibus par esse tantis aerumnis, atque adeo eas vincere et superare ferendo possit. Quum autem amplissimus sit litterarum campus, visum est nuper, gravioribus studiis intermissis, eorum librorum lectione animum recreare, qui convenientissimum his temporibus argumentum complecti videbantur: eos potissimum intelligo, qui de re militari Graece ab eruditissimis olim viris conscripti fuerunt: quorum pars alia, eaque maxima, pridem est quum fuit: pars adhuc in privatorum bibliothecis, aut

[note: 1588.] omnino, aut ex meliore sui parte delitescit. Nos vero, qui eorum aliquot, dum prae desiderio bene de litteris et litteratis hominibus merendi, omnia satagimus, tandem adepti sumus, quorum alii nunquam usque adhuc editi fuere, alii vero non nisi Latine: quum ex eorum lectione voluptatem haud parvam cepissemus, faciendum putavimus, ut optimi auctores, et doctorum hominum votis saepenumero expetiti, nostrâ operâ in publicum tandem prodirent. Eorum e numero est, is, qui tibi nunc a nobis, Vir Nobilissime, offertur, POLYAENUS: scriptor antiquus, elegans, acutus, eruditus, et, quod ad rem facit, haudquaquam [gap: Greek word(s)]: sed qui utramque militiam, (sagatam, inquam, et togatam,) secutus est. Is praeclara Imperatorum ac Ducum facta, Graecorum, Romanorum, Barbarorum, non quidem omnia: sed ea tantum, quae proprio nomine stratagemata nuncupantur, octo libris est persecutus. Quod argumentum quum apud Latinos quoque Frontinus auctor non ignobilis tractare instituerit, si quis hos duos scriptores inter se comparet, facile intelliget, quam sint Graeci, quicquid susceperint, in eo tractando et uberiores et diligentiores Romanis. Accedit huc sermonis elegantia, quam Graecus noster longe majorem habet: non linguae tantum bono et praerogativâ quâdam, sed studio etiam et industriâ partam. Fuit enim Polyaenus orator et patronus causarum apud Impp. Antoninum et Verum: quas partes qui obiret, eum oportuit non leviter litteris tinctum fuisse, et in oratoria facultate haud mediocriter exercitatum. Hunc igitur scriptorem, Graece nunc primum a nobis editum, ac locis paene infinitis emendatum, ausi sumus sub tutela nominis tui evulgare, et de tuo splendore lucem illi, parum adhuc in vulgus noto, parare. Non enim dubitamus, quin, si probari is tibi potuerit, etiam reliquis omnibus, in quorum ille cumque manus veniet, gratus sit futurus. Nam quem alium quisquam potius quam te harum rerum aestimatorem ac judicem desideret? aut cujus ego patrocinium Polyaeno meo potius quam tuum conciliem? Si enim rei militaris scientia quaeritur, ecquis est, non dicam in nostra Gallia, sed apud exteras nationes, qui ignoret, quâ prudentiâ tu bellicas res administrare, quantâque alacritate animi praeliorum adire pericula soleas? quam fortiter in iis te geras? Si litterarum, et ejus linguae cognitio, quâ Polyaenus loquitur: tu vero unicus paene es ex omni nobilitate Gallica, qui studia Musarum cum Marte serio conjunxisti: quique studia tua non ad oblectationem animi tantum, quod pleraque hodie nobilitas facere amat: sed ad gravissimarum rerum scientiam, et ad scrutanda religionis mysteria retulisti. Cujus quidem elegantissima, et gravissima scripta eruditissimi quique studiose, nec sine admiratione reconditae cujusdam doctrinae, legunt. Taceo singularem prudentiam tuam, quae pari cum charitate patriae conjuncta, in omnibus tuis sapientissimis consiliis elucescit. Taceo reliquas virtutes tuas, quibus ita te praestantem natura finxit, ut omnium, etiam invidorum, judicio, paucos nostra haec aetas ferat, qui tecum comparari possint: neminem qui tibi jure queat in contentione virtutis anteponi. Macte animi, Vir Maxime: haec vera, haec germana est nobilitas, quâ mortales in his terris ad caelestium naturam quam proxime accedunt: haec vera via, quâ in caelum et ad astra post hanc vitam itur. Quod superest, peto a te etiam atque etiam, ut munusculum hoc, dignitati quidem tuae longe impar, sed ab eo profectum, qui tuas virtutes eximias omnium maxime admiretur, hilari vultu pro tua humanitate accipias. Hoc si me a te impetrare siveris, cum mei me voti compotem reddideris, tum etiam effeceris, ut ego tuâ auctoritate confirmatus, nullius obtrectatoris calumniam posthâc extimescam. Vale. Ex Museo nostro, Kalend. Decemb. CIC IC LXXXVIII.

PRAEFATIO praefixa POLYAENO. Lectori Candido.

[note: 1588.] POlyaenum Macedonem, scriptorem antiquum et elegantem, nostro tandem beneficio, benevole Lector, habes: beneficio, inquam, nostro: qui etsi in privatos usus magno aere eum nobis comparaveramus, tamen quum haud aequo animo pateremur, tam eleganti scriptore tamdiu te carere, libenter fecimus ut occasionem hanc bene de tuis studiis merendi arriperemus, et praeclarum scriptorem primi omnium in vulgus edere occuparemus. Ecce igitur eum tibi, non nostrâ tantum liberalitate e tenebris erutum: sed nostrâ etiam industriâ haud mediocriter adjutum. Nam qui nobis ita [gap: Greek word(s)] fuisset traditus, ut nec pes in eo, nec caput, nec ulla totius corporis pars sana superesset: eum nos tibi exhibemus vulneribus paene infinitis aut sanatis, aut certe obligatis, pulchriorem multo, et longe suaviorem quam nos simus eum experti. In quo recensendo non dicam quantum nobis fuerit la-boris sustinendum: hoc certe fuit nobis iste labor, etsi paucorum admodum dierum, molestior, quod ita primum ad eum accesseramus, quasi animum casu miserrimae patriae moestum, et curis confectum, voluptate aliquâ recreaturi, non novâ ullâ curâ essemus cruciaturi. Semel tamen susceptum negotium, quâ potuimus industriâ, diligentiâ haud mediocri, fide vero maximâ, gessimus, curavimus, confecimus. Multa nos suo loco ab imperitis librariis mota in suas sedes revocavimus, multa confusa quae erant distinximus, multa corrupta emendavimus: multa, dico: imo paene omnia: nam quid noster Codex habuit aut non distortum, aut non luxatum, aut accepto vulnere aliquo non aspectu foedum? adeo nihil Polyaeno nostro adversus vim et injuriam librariorum sua stratagemata profuerant. Diceres ex Alliensi aut Variana clade eum effugisse. Porro quae videbantur ancipitis esse emen-dationis, nec facile ex vestigiis litterarum posse emendari, aut omnino etiam sine meliori libro non posse, ea nos in Notarum libellum retulimus: ubi quid nobis de iis videretur, breviter, ut oportuit, et sine ulla ambitione exposuimus: aliis etiam scriptoribus non raro lucem attulimus, prout eorum loci mendo aliquo in simili historia affecti, sponte suâ se nobis offerebant. Unum adhuc restabat: ut cujus nomine [gap: Greek word(s)] pependissemus, cujus etiam vulnera maxima ex parte sanassemus, eidem in publicum prodituro, vestem quoque novam, hoc est, Latinam interpretationem daremus: quod etsi nobis haud ita difficile fuisset praestare, tamen qui et otio omnium minime abundaremus, et sciremus [gap: Greek word(s)] esse [gap: Greek word(s)], Polyaenum jussimus hâc nostrâ liberalitate esse contentum: ne nobis bonae horae, quas aliis studiis destinamus, in eo negotio perirent: et ne multis, quibus magnum hoc videbitur, occasionem praeriperemus laudis parandae ex nova ejus versione: aut, si malint, ex Vultejanae interpretationis emendatione. Mihi nunquam hoc fuit propositum, ut ex librorum Graecorum, historicorum praesertim, versione in Latinum sermonem, multo minus ex earum versionum, quae ab aliis essent profectae, emendatione nomen mihi parerem: quod neque admodum arduum fuit nobis, quoties libuit experiri, neque palmarium

[note: 1588.] unquam judicavimus, aut dignam omnino rem, in qua, quod superest nobis ex gravissimis nostris occupationibus otii, collocaremus. Quare desinant, obsecro, doctissimi viri de nobis conqueri, quod superiore anno quum Strabonem nostrum ederemus, peccata interpretis non simus sigillatim omnia persecuti: qui si factum id ita interpretantur, quasi non essent illa a nobis animadversa, nae illi nos non nôrunt: qui profecto si id egissemus, et quae illi notant, et alia quamplurima, quae non omnes fortasse vident, notare nullo negotio potuissemus. Sed num, quaeso, inique faciunt, qui plus a nobis exigunt, quam nos polliceamur? Emendare enim et commentari Strabonem fuit nobis propositum: non interpretis peccata notare: quod si quando a nobis factum (et factum sane, cum ante in Strabone, tum in Polyaeno nunc,) alia causa fuit: nempe si quid ea res faceret ad lectionis veritatem. Jam quod alio loco iidem summi viri annotationem quandam nostram ad quartum Strabonis tot machinis labefactare conantur: nisi tamen aliud proferant, nunquam consequentur, ut in ea vel unicum apicem censeam mutandum. Ipsi sane si totam illam nostram annotatiunculam perlegissent, non commisissent, ut qui omnia in iis admirer, candorem tamen in hac ipsorum responsione desiderare possem. Sed haec pluribus alias. At morosos istos (non jam te alloquor, magne Belga) et iniquos alienae industriae aestimatores, nunquam tanti faciam, ut responsione dignos putem. Scilicet urit eos, quod nos eâ aetate (vix dum enim vigesimum octavum aetatis annum eramus ingressi quum Strabonem edidimus) conati simus palmam illis praeripere, ad quam ipsi per tot lustra ac decadas annorum contendebant. Atqui, quod eos magis etiam urat, si Deus, fautor unicus studiorum nostrorum, vitam et otium suppeditet, faciemus profecto, ut intelligant, nos ad poliendum et perficiendum opus, quod temporum iniquitas nobis invitis extorsit, eorum opem non admodum desiderare. Redeo ad Polyaenum: in cujus versione si quid mutatum reperies, (reperies autem multa) id omne Joanni Tornaesio nostro acceptum feres: qui quicquid typis suis mandat, id ut quam emendatissimum, et, quantum in ipso est, omnibus numeris absolutum exeat, eniti solet. Nobis satis fuit, ex cimeliis nostris depromptum auctorem, qui usque adhuc latuerat, candide tecum communicare: et eum quidem, quoad ejus fieri potuit, quam emendatissimum. Tu Lector, si aequus es, factum nostrum, (etiam si quid a nobis in hoc negotio admissum fuerit) bene interpretaberis, et muneris nostri editioni favebis: vel eo saltem nomine, ut ad reliqua evulganda, quae penes nos sunt, reddas nos alacriores. Quod si aut ab ingenio, aut ab otio, aut a libris melius es instructus, age, curriculum ingredere: reperies [gap: Greek word(s)], qui superari in hoc certamine adeo non moleste ferat, ut etiam optet. Tu modo ne tibi, ne nobis desis: en lampada tibi trado. Vale. Ex Museo nostro, Kalend. Decemb. CIC IC LXXXVIII.

PRAEFATIO praefixa Operibus ARISTOTELIS. Ad candidum et antiquae Philosophiae studiosum Lectorem.

[note: 1590.] SAEPENUMERO intuenti mihi in viros maximos maximisque ingeniis praeditos, qui post revocata in lucem, quae perdiu sepulta fuerant, cum

[note: 1590.] linguarum, tum omnium liberalissimarum artium ac disciplinarum studia, effloruerunt; admiratione digna res visa est, quid causae sit, cur in aliis quidem scientiis et disciplinis omnibus quam plurimi qui excellerent, exstiterint: in studiis vero Philosophiae, quibus humana omnis sapientia continetur, vel paucissimi. Nam quocunque te animo et cogitatione converteris, permultos admirabiles in quoque genere, non dicam mediocrium artium, sed etiam maximarum, et quarum cognitio difficilis merito creditur, videbis. Ut enim de ea scientia primum loquar, quae scientiarum omnium fastigium est et consummatio, et, ut Plato loquitur, [gap: Greek word(s)], quis est quin fateatur sacrosanctae Theologiae exquisitam cognitionem, haud minoribus constare laboribus quam aliae cujusvis scientiae? Quis autem dubitet quin plurimos, eosque summos Theologos, et qui etiam cum veteribus Patribus certare possint, nostra haec, et patrum nostrorum aetas viderit? Jam vero cum latissime pateat Juris Romani scientia, sitque cum summis difficultatibus conjuncta; nemo tamen inficias ire queat, vel unicam nostram Galliam, ut de aliis regionibus nihil dicam, summos tulisse viros qui cum antiquis Scaevolis, Labeonibus, Africanis, et Papinianis jure merito contendi et comparari posse videantur: prorsus ut quod suâ aetate de Philosophia ajebat Aristoteles, merito nunc de Jurisprudentia liceat augurari: quod tanta paucis annis accessio facta sit, brevi tempore absolutam eam fore. Quid illa humani generis conservatrix, Medicina? nonne in ea quoque qui excellerent, et veterum Asclepiadarum gloriam aequarent, multos nostra haec aetas vidit? In studiis vero linguarum, humanitatisque, ac totius antiquitatis, quae studia etsi superioribus scientiis jure cedunt, ejusmodi sunt tamen, ut neque suis careant difficultatibus, nec sine industria saltem mediocri, diligentiâ vero et labore immenso, quisquam in iis possit excellere: in his igitur, quis ignorat, summos viros, ad miraculum usque doctos, omnique laude dignissimos et extitisse, et nunc quoque exstare? At vero in Philosophiae studiis excellentes viros si requiras, cum omnia diligenter lustraveris, haud tamen scio an non jure possis Satyrici Poetae illud [gap: Greek word(s)],

Rari Philosophi: numeris vix est totidem, quot Thebarum portae, vel divitis ostia Nili.

Imo res eo rediisse videtur, ut bene cum genere humano actum iri sit putandum, si singulis aetatibus singuli aut paulo plures excellentes Philosophi, et qui tanti nominis mensuram impleant, inveniantur. Non enim de vulgari aliquo Philosopho loquimur, qualium magna semper fuit copia, sed de eo qui neque illotis, ut aiunt, pedibus ad Philosophiam sese contulerit: verum iis praesidiis probe instructus, quibus quisquis fuerit destitutus, nunquam futurus est graviorum scientiarum [gap: Greek word(s)]: neque de eo qui aliquam Philosophiae partem sibi selegerit, in qua se exerceat: sed qui omnibus ejus partibus, quae mirifice inter se aptae connexaeque sunt, operam navaverit: qui denique non ex coenoso aliquo aut lutulento rivo scientiam hauserit, sed ex limpidissimis illis purissimisque Philosophiae fontibus, praestantissimis, inquam, et omni scientiarum genere refertissimis veterum sapientum monumentis. Tales igitur Philosophos omnibus fortasse saeculis raros, sicut etiam Imperator Severus in Rescripto quodam ait, hoc nostro autem rarissimos esse, fatendum sane est. Majus enim profecto est Philosophia, quam aut vulgus, aut multi etiam qui supra vulgus sapere deberent, opinentur: et quod M. Tullius de dicendi arte, longe minori jure dicebat, pluribus ex artibus studiisque collectum: cujus splendorem et divinitatem videntur plerique

[note: 1590.] rique hodie, qui se ejus doctores profitentur, nunquam animo concepisse. Quorum quidem videas alios in Logices gyris et maendris misere consenescere, neglectâ interim earum rerum cognitione, absque quibus esset nullus Logices usus, nulla aut necessitas, aut utilitas foret. Quo enim Logica, nisi ut aditum nobis ad scientias, quarum jure veluti clavis et janua esse censetur, patefaciat? Alios cernas qui Naturae arcana, quorum amoenissima est contemplatio, non tam viâ et ratione, quod eorum erat munus, possint suis vel lectoribus, vel auditoribus explicare, quam frivolis et ineptis quaestiunculis sese aliosque implicare, diesque totos in eo consumere, ut de omnibus semper dubitent, nihil unquam sciant. Alii sunt, et ii quidem oppido quam multi, qui quod linguarum aut nullam, aut admodum tenuem cognitionem habeant, etiam nunc, in tanta literarum luce, [gap: Greek word(s)], agrestem illam et degenerem atque ineptam Philosophiam colant: atque etiam (quae est ejusmodi hominum scaevitas) in eruditissimos viros, qui studia sapientiae e situ et squalore priorum saeculorum liberare nituntur, insurgant, honestissimosque eorum conatus ultro irrisum eant, nedum eâ laude quam merentur, afficiant. Enimvero tolerandum aequo animo fortasse istorum factum videatur, qui non tam animi malignitate, quam ignoratione, et eorum culpâ a quibus fuerunt in Philosophiae studiis eruditi, errant prae vaesana Sophistarum quorundam amentia, perverse ingeniosorum hominum, qui verae Philosophiae simul et ejus auctoribus [gap: Greek word(s)] bellum ausi sunt, bellum nefarium nunc nuper indicere. Illos intelligo, qui cum alios veteres plerosque omnes, tum Aristotelem maxime summum, bone Deus, virum, et unicam Philosophiae aquilam! omni calumniarum genere vexare, odiumque illi et invidiam apud minus catos cautosque homines conflare conati sunt: atque utinam conati tantum essent, non etiam nunc conarentur. Adhuc enim ardet flamma illa sive incendium, quod patrum memoriâ excitatum, paucis annis per plerasque omnes orbis Christiani Academias est grassatum. Adeo brevi tempore sese extulêre hujus infelicis arboris rami: adeoque Sophistis istis insanum hoc ausum cessit feliciter: si felicitas ea est appellanda. Sed nimirum, plerique hominum, quod Venusinus Poeta ait, cerei sumus in vitium flecti: facileque errores et falsas opiniones admittimus, atque alte in animos demittimus: veritati contra aures foresque occludimus, et, sicut eleganti Graecorum proverbio dici solet, [gap: Greek word(s)]. Atque haec ratio est, cur cum pauci semper fuerint, qui verae Philosophiae studia amplecterentur, contra nova ista, tam multos statim quam nata est, sectatores invenerit, et eos quidem ita cupidos, et amore ipsius ardentes, ut nihil supra. Dicas immensum aliquem boni thesaurum nactos esse, qui ei disciplinae semel nomen manusque dederunt: ita se, miseri, beatos putant, atque adeo praedicant. Quod etsi mirum sane est, et omnibus legitimae Philosophiae studiosis ex animo dolendum; est tamen quod eos merito consoletur, ac meliora sperare jubeat: nam licet ingens est, quae ingentem hunc errorem fovet, turba: tamen profecto est tantum, et [gap: Greek word(s)], qui nec Sophiae nec Gratiis litarunt, [gap: Greek word(s)]: quos quidem vel melior institutio defecit, vel spes meliora consequendi. Ita enim fato nescio quo comparatum est, ut in studiis tantum quisque probet, quantum se posse assequi sperat. Denique, ut prudenter de aliis cum Thebano vate doctissimus Galenus ait, [gap: Greek word(s)]. Nam cordatis quidem viris, et liberaliter educatis, quosque vel ingenii abundantia, vel diligentiae fiducia ad spem meliorum erexit, constanter videmus cum universam istorum rationem improbari; tum imprimis odio atque execrationi esse immanem illam, ut ipsi appellant, libertatem,

[note: 1590.] ut res clamat ipsa, licentiam ab animi impotentia summa profectam, quâ isti calumniatores Aristotelis passim usi sunt: quorum libri, si non famosi libelli potius sunt appellandi, vel eo nomine dignissimi me judice sunt qui fiant [gap: Greek word(s)] Nam quid, obesecro, aliud aut sentire aut dicere possis de iis, quos effraenata quaedam maledicendi libido eo evexit, ut summo et facundissimo Philosopho, cujus oratio adeo pura, casta, elegans, ac saepe etiam venustatum Atticarum plena est, ut facile quemvis ex Graecis Oratoribus possit provocare; ignorationem Graecae, hoc est, vernaculae linguae objicere sustinuerint? O insignem hominum prodigorum nominis sui, ut modestissime dicam, confidentiam! Itane vero, in tam erudito saeculo talia monstra reperiri potuerunt? aut si reperta sunt, non statim tanquam interitum literarum brevi imminentem portendentia, in novas terras deportata sunt, et piacularibus sacris procurata? Pace vestrâ liceat dixisse, Viri Principes, qui Reipublicae clavum tenetis: ipsi vestrâ indulgentiâ non Philosophiam tantum, sed omnia omnium scientiarum studia itis perditum. Nam si haec, quae sub falso libertatis nomine toleratur, licentia latius serpere permittatur, certum est de studiis honestarum disciplinarum ac scientiarum etiam graviorum actum esse. Exiguum enim temporis medium, et statim, ut quisquam erit impudentissimus, et ad confingendas in veteres auctores calumnias ingenio paratissimo, ita plurimi a misera juventute, ut est illa aetas fraudibus Sophistarum obnoxia, fiet: is unus doctor praestantissimus habebitur: unus ceu munere divino terris concessus, coletur: denique unus ille erit qui deturbatis, tanquam senibus aliquibus depontanis, de gradu suo veteris sapientibus, quos tot anteactorum saeculorum auctoritas comprobavit, tot doctissimorum virorum judicium confirmavit, vacuam eorum possessionem occupet. Longe vero fallimur, si futurum putamus, ut hac fini istorum stet audacia: nam ut principia se dant, non est dubium quin quâ temeritate in Aristotelem, Platonem, Ciceronem, aliosque doctissimos viros sunt debacchati; eâdem, aut majore etiam, graviore certe cum periculo, eos quoque auctores aliquando invadant, quorum sacrosancta auctoritas esse debet, multaque in iis quae fixa esse oportet atque [gap: Greek word(s)], innovent: nolo enim dicere, multa jam eos innovasse, aut innovare certe voluisse. Quid enim est tam sanctum, quod audaculi isti contaminare non ausint? quos quidem palam et passim audire est gloriantes, quasi soli post homines natos reperti sint, qui scientias et disciplinas omnes viâ et ratione aliis possint tradere. Tanta est vanorum hominum vanitas et [gap: Greek word(s)]! quâ quidem re meum semper judicium fuit, nullam esse pestem humano generi perniciosiorem. Quibus de causis clarissimos doctissimosque viros, qui ubique locorum sapientiae puriorisque Philosophiae simul et politioris literaturae studiis delectantur, etiam atque etiam rogatos obtestatosque velim, ut quo pauciores sunt qui veram Philosophiae viam, arduam illam quidem primo aditu et salebrosam, sentibus etiam ac vepribus obsitam, sed per quam ad suavissima loca et amoenissma Tempe mox pervenitur, insistunt, eo fortius ipsi et animosius in praeclaro instituto suo persistere velint: et ut cum exemplo suo adolescentibus honestissimis, quorum simplicitas Sophistis istis quaestui est, praeeant, inque rectam viam eos reducant: tum vero auctoritate etiam suâ insanos eorum conatus infringant, qui Philosophorum titulum et nomen sibi arrogantes, germanam Philosophiam funditus extirpare, et fidelissimos ejus doctores ex animis et manibus studiosorum hominum excutere atque extorquere omni opere adnituntur: suâ denique navitate, industriâ, et solertiâ, cum Philosophiam ipsam augere et illustrare; tum Principum Philosophorum, Platonis

[note: 1590.] et Aristotelis, scripta pene divina, et adversus recentes istorum aliorumque his similium calumnias, defendere, et a priorum saeculorum barbarie magis magisque vindicare pergant. Sane enim nulla ratio est, nulla, inquam, quâ omnes omnium Sophistarum conatus facilius retundi possint, quam si viri summi, quales nunc quoque reperire liceat, suam industriam et ingenii aciem, ad veram Philosophiam illustrandam, et aurea veterum Philosophorum scripta suo nitori penitus restituenda, serio et sedulo contulerint. Nam id quidem parum digne adhuc a doctissimis viris, qui post veluti renatas literas vixerunt, praestitum esse, vel nova haec Aristotelis, ut de Platone nihil nunc dicam, editio, planum testatumque faciet: quae cum eo consilio ab optimis viris et juvandae rei literariae cupidis esset suscepta, ut cum Graeco contextu fideliorum ac politiorum interpretum versiones conjungerentur: ubi ad rem ventum est, piget dicere quam pauci libri ita tractati a nostris hominibus et conversi reperti sint, ut non adhuc eruditi alicujus, et industrii, navique interpretis operam manumque desiderent. Ergo agite, doctissimi Viri, qui quantum adhuc in hoc philosophico agro operis faciundi supersit, probe cognitum habetis, tanto operi vos accingite, eique manum ipsi quoque admovete: aut si jam admovistis, quod spes est factum esse a quibusdam e vobis, qui nunquam nisi sero expectationi quam de se pridem concitarunt, satisfacient; nolite, obsecro, doctissimos vestros labores verae Philosophiae candidatis diutius invidere. Utinam vero, quod patrum nostrorum memoria fuit in Anglia, etsi irrito conatu, a tribus viris, Latomero, Grocinio, et magno illo Thoma Linacro institutum, ut ad illustrandam Aristotelis Philosophiam, et vertendos denuo ejus libros, societatem jucundissimi et fructuosissimi laboris inirent: id, inquam, ô utinam nostrâ hâc aetate vigiliis et industriâ doctorum qui nunc sunt virorum, et magni alicujus Principis liberalitate effectum liceat videre: Dux namque et auctor opus est: bonus nimirum aliquis et literarum ac boni publici amans Princeps, cujus auspiciis tam praeclarum et vere regium opus institui ac perfici possit. Quod bonum immensum dum adhuc expectatur, fruantur interea homines Aristotelis amantes hâc librorum ejus editione: ad cujus expolitionem cum ab amicis viris qui eam curarunt, etiam atque etiam rogatus essem velut symbolam conferre: etsi etiam iis adminiculis parum suffultus, quae ad tantum opus desiderantur, feci tamen non invitus, vel ut amicorum hominum voluntati, adeo praesertim honestae, obsequerer,et quo possem modo de tanto scriptore ejusque studiosis bene mererer, ut operam aliquam in recensendis ipsius scriptis ponerem: et cum variantis scripturae diversitates, quas vel editionum collatio peperisset, vel aliquot veterum codicum, qui mihi ad manum erant, tum meas etiam locorum aliquam multorum emendationes, ad oram libri annotarem. Quo in negotio (haud sane ita facili ac nasutulis quibusdam scio videri, qui cum sint ipsum ignavum fuci pecus, nihil aliud quam alienae industriae monumenta dente Theonino rodere, et livoris atramento nôrunt perfundere) etsi non plus temporis est impensum, quam quantum partim operae vix aliquando interjungentes, partim aliae occupationes nobis concedebant: spero tamen non defuturos gratos homines, qui nostro hoc labore se adjutum iri fateantur, ac proinde gratiam nobis aliquam habeant Is enim auctor est Aristoteles, quem vel minimum juvisse aliquam fortasse laudem mereatur: nedum tot locis emendasse, quot sunt a nobis partim librorum ac veterum interpretum ope, partim aliâ ratione correcti, et in integrum restituti, foede in omnibus editionibus, ne ea quidem excepta quae nuper ab eruditissimis hominibus est profecta, depravati. Quamob

[note: 1590] rem unum illud certe assecutum me spero et confido, nemo ut inveniri queat, cujus annnus tantis invidiae angustiis contineatur, quin nostrum hoc in Aristotelem studium, et qualemcunque ei navatam impensamque a nobis operam aequi bonique consulat, et benigne interpretetur. Et vero, quod praefisscine dictum sit, non ita de nostris studiis desperamus, ut non majora his, et polliceri [gap: Greek word(s)], et favente divinâ ejusdem clementiâ, suo etiam tempore reapse praestare, atque in communem severiorum Musarum sacris. operatae juventutis utilitatem, evulgare possimus. Vale Lector. Ex Museo nostro, Idibus Martiis, CIC IC XC

Praestantissimo Viro, NICOLAO BRULARDO A SILERI, Henrici IV. Francorum et Navarrorum Regis Christianissimi, in sacro Consistorio Consiliario, et apud Helvetios Rhaetosque Legato, ISAACUS CASAUBONUS.

[note: 1591] DOctrinam morum, quae vel utilissima Philosophiae pars est, Brularde praestantissime, non unâ ratione veteres Sapientes tradiderunt. Fuere qui in recte constituenda vitae summa, et inveniendo bono ut putabant, summo, quaerendisque, et explicandis mediis ad beatitatem ducentibus, suam omnem operam ponerent. Fuere qui ad singulas vitae humanae partes studium conferrent suum, et quid cuique personae, cuique aetati conveniret, quae ossicia singulorum, docere laborarent. Illam priorem Veteres [gap: Greek word(s)], hanc posteriorem [gap: Greek word(s)] Philosophiam nuncuparunt. Fuit vero et tertium quoddam tractandae morum disciplinae genus, e re [gap: Greek word(s)] ab iisdem illis nominatum. Pulcherrimam hanc philosophandi viam, primus, ut videtur, senex facundissimi oris, Theophrastus invenit: primus certe, quod ex antiquis monumentis constet nobis, in eo se et elegantissimum illud ingenium suum exercuit. Neque abest conjectura, summum virum cum a Platone didicisset, virtutem, si oculis cerneretur, mirabiles sui amores excitaturam: rationem et vestigasse pradenter, et pervestigasse solerter, quâ cum virtutis speciem pulcherrimam, tum etiam vitiorum dedecus ac turpitudinem ipsis pene dixerim corporis oculis spectandam exhiberet. Magnum sane ausum, et eo viro dignissimum, qui felici illo seculo viveret, quod tulit Socratem, Platonem vidit, Aristotelem generi humano dedit: tres viros constituendae Philosophiae sine dubio divinitus excitatos. (Quorum in sinu et gremio cum fuerit hic, de quo loquimur, educatus, nec dubium, nec mirum est, eam ipsum scientiae [gap: Greek word(s)] esse consecutum, eam scribendi facultatem adeptum, ut nihil unquam sit ab eo profectum, quod non visum sit studiosis sapientiae omnibus numeris perfectum. Testes sunt hujus tantae illius praestantiae, cum alia hominis monumenta, quae in studiosorum manibus, hodieque versantur; tum hic quocque liber, aut libri potius [gap: Greek word(s)], quod me auctore, atque interprete in tuam se clientelam, si pateris, Brularde clarissime, gestit tradere. Est autem

[note: 1592] hic ille Theophrastei ingenii foetus, de quo paulo ante dicebam: liber, sine dolo dicam, aurum contra non carus. Nam quod ille integer ad nos non pervenerit, adeo non debet ea calamitas reliquarum istarum pretium apud nos imminuere: ut contra potius eo majore curâ ac studio, ceu tabulae aliquae ex ingenti naufragio superstites, colligendae nobis colligandaeque videantur. Neque sane vereri unquam subiit, ne, quas horas in emendando, vertendo, et explicando hoc fragmento ponebamus, eas docti viri male nos collocasse judicarent. Et vero praeter gravissimorum virorum adhortationes, quibus excitati primum sumus ad hanc qualemcumque operam Theophrasto commodandam: exemplo etiam sumus confirmati doctissimorum hominum, quos ante nos in eandem descendisse arenam videbamus; qui tantum aut temporis aut diligentiae huic negotio impendissent, quantum res postulabat: facile mihi persuadeo, potuisse illos et mihi, et aliis omnibus occasionem praecipere falcem in ipsorum messem injiciendi. Verum quid inter illorum editionem et nostram hanc intersit, doctis candidisque Lectoribus aestimandum et judicandum relinquimus. In primis autem te, Brularde sapientissime, aebitrum ferimus: cujus judicio si stabit et probabitur nostra haec opella, nae caussa non erit, cur de caeterorum eruditorum calculis aut desperemus, aut multum simus solliciti. Quod enim ille olim de Piatone, id ego non minore jure nunc de te, Unus tu mihi instar omnium. Nam et is es tu, in quo uno cunctas habitare virtutes, quas in aliis mirari solemus singulas, uno omnes ore pridem fatentur. Te quondam in media patria, et in oculis tuorum civium Reipublicae gubernacula, integritate, justitiâ, et moderatione summâ inter praecipuos tractantem, laudibus in coelum omnes ferebant. Te nunc legationis hujus amplissimo munere difficillimis hisce et tantum non desperatis temporibus, prudentissime, foelicissimeque fungentem, omnes mirantur. Te denique fortissima Helvetiorum gens tanquam unicum, et coelo delapsum fidei, constantiae, veritatis, gravitatis, et ut uno verbo dicam, veteris illius Franciae generositatis, quae pridem defecisse in nostra gente artibus corrupta exoticis, videbatur, exemplar intuetur, suspicitque. Quid ego nunc commemorem, non Juris civilis tantum, sed plurimarum artium honestissimarum accuratam cognitionem? quid summum illum amorem, ardoremque in literas, et cum plurima teneas, plura indies discendi desiderium? quod cum a puero maximum tibi Naturae auctor Deus inolevisset, ne nunc quidem inter tantas, tam molestas, tam difficiles curas et occupationes relanguit, nedum exaruerit. Accedit ad has tantas virtutes tuas, ceu inserta pulcherrima, singularis morum comitas: quae te omnibus bonis non minus reddit amabilem, quam illa priora venerabilem. Et erit aliquis qui miretur tantum te gratiâ, tantum auctoritate apud omnes pollere? mirarer potius, si qui esset, qui cum te vidisset, cum loquentem audisset, non stuperet. Equidem ut primum te vidi, et quae ante famâ de te acceperam, praesens majora omnia in te agnovi: nunquam ab eo destiti silentio, atque [gap: Greek word(s)] animum istum tuum tam excelsum, et tot virtutibus exaggeratum venerari, cujus affectus, animique in te mei patere, obsecro te, Vir maxime, extare hoc cuicuimodi est, testimonium: meamque hanc sive temeritatem, sive audaciam aequi boni consule. Vale. a. d. IV. Kalend. Febr. CIC IC XCII.

Viro illustri, JOSEPHO SCALIGERO, JULII CAESARIS FILIO, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1594] ERitne, Vir nobilissime, ut tu me putes otio meo abusum, cum hisce diebus recensendae huic quam tibi mitto Orationi, temporis aliquantum posui? scis enim pater illius quam male apud multos audiat: quam graves de ejus Latinitate sententiae vulgo ferantur. Quod si tu idem censes, quid aliud de me, et ea quam hîc impendi opera pronunties, nisi bonas horas me male collocasse? Ego vero cum ab eo longe absum, ut ita de hoc scripto (nam reliqua ejusdem nihil moror) existimantibus assentiar: tum ejusdem te mihi judicii esse, nullus dubito. Nisi enim illorum opinioni accedimus, qui totius Latinitatis fines sex, septem auctorum scriptis contineri putant; quid est cur hic liber lectione ac studio nostro indignus esse videatur? Nam equidem sic censeo, post tempora Antoninorum vix quidquam aliud extare hodie magis [gap: Greek word(s)], magis comtum, magis denique Latinum. Aut dicat mihi aliquis, ubi major quam in hoc tantulo, et eo quidem forensi scripto, eruditionis non protritae copia. Quam eleganter, quam docte loci hîc aliquot e Philosophia tractantur? quantum in sententiis acumen? quanta in dictione, ut iis temporibus et locis, castitas? Non hîc mihi quisquam reperiat ullos [gap: Greek word(s)] et tumores vanos, aut argutiolas ineptas: non ullas verborum sordes: quae maxima orationis vitia plerisque omnibus ejus saeculi Autoribus, et qui deinceps insecuti, fato quodam Eloquentiae et Imperii Romani simul ruentium, adhaesere. At erunt fortasse qui non verborum, sed retum crimina objectent: quippe Apologiam hanc, a famoso olim Mago pro defensione Magiae scriptam, ab oculis conspectuque nostro esse rejiciendam: more multorum videlicet facient, ut ea damnent quae nunquam legerint, si qui ita sibi persuadebunt. Nos contra, non defensionem hanc esse Magiae, sed gravilissiam ejusdem accusationem, audenter affirmamus. Quid enim aliud hinc colligas, quam fuisse omnibus semper sani judicii hominibus curiosas artes improbatas, et legibus vetitas? Ni ita sit, nunquam profecto, ut docte sanctissimus vir Augustinus disputat, tantâ contentione, tantoque opere id crimen ceu omnium maximum a se Auctor disertissimus amolitum îsset. Quamobrem dabunt, spero, nobis optimi et gravissimi viri voti nostri veniam, quod tam eruditum antiquitatis monumentum non ita lacerum circumferri, neque ita [gap: Greek word(s)] deformari, semper optaverimus. Quamquam votum hoc nostrum nihil aliud nisi votum fuisse, nosque de hac editione nunquam ante hoc tempus quicquam cogitasse, et liquido jurare ipsi possumus, et nôrunt illi optime, quorum petitu suscepta mihi et nata haec scriptio est. Nuper adeo, cum apud me essent amici quidam et familiares mei, adolescentes has

[note: 1594] literas apprime docti, et super mensam orto de hujus libri mendis sermone, ostendissem iis quae pridem inter legendum, ut sit, ad oram mei codicis adnotaveram: coeperunt vehementer a me contendere, vellem illa ipsa cum studiosis communicare. Quid multa? non ante finem orandi mei fecerunt, quam exorarunt. Haec ita accidisse, meque pene invitum, certe [gap: Greek word(s)] horsum fuisse impulsum, illi ipsi amici mei, quod gaudeo, testimonium mihi apud te perhibebunt. Commodum enim, ut spero et opto, eodem tempore et illi isthuc appellent, et haec nostra in tuas manus venient. En igitur tibi, Josephe Scaliger, princeps eruditorum, paucorum dierum dicam, an horarum foetum: quem, etsi [gap: Greek word(s)], ausus sum muneri tibi mittere. Nam et gestiebat pridem animus, mei in te ampris atque observantiae monumentum aliquod in vulgus edere: et me nunc illultris tui nominis patrocinio cum maxime indigere probe intelligebam. Tu ne auctoritatem defugias, per ego te nostram amicitiam, etiam atque etiam rogo atque obtestor. Debes hoc mihi, Vir nobilissime, debes: qui tuis literis ita me nuper excitasti, ita [gap: Greek word(s)], ut si quid in hoc negotio coifidentius a me sit admissum: id ego non tam meum quam tuum judicium sequutus, peccaverim. Quae ergo eius generis erunt, ea tu, pro divina illa tua aequanimitate, quae me non ita pridem in ruborem dedit, excusabis: pro illa singulari eruditione, quâ omnes mortales in tui admirationem rapuisti, corriges: ac, pro tuo, tuique parentis, illius Sophi, more, quae nobis aliisque sunt incomperta, nos docebis. Deus Optimus Maximus te server, [gap: Greek word(s)]. Vale: et proximâ foeturâ, si vitam idem Deus, si otium concesserit, Athenaeum ac Suetonium a nobis exspecta.

Viro Clarissimo, PHILIPPO CANAIO, Fraxineti et Monticuli Domino, Sanctioris Consistorii Regii Consiliario, Germaniae Exlegato, et. In supremo Occitaniae Senatu Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1595] TRiennium ferme est, Praeses clarrissime, cum Suetonii Tranquilli librum fecundum in hac schola publice explicui, in quo negotio ut eâ fide versarer, quam et muneris mei ratio postulabat, et alacritas honestissimorum adolescentium, qui mihi assiduam operam navabant, occasionem nactus sum inquirendi in omnes Historiae Romanae partes, paullo quam fecissem antea, diligentius. Est enim liber ille, quod te minime latet, Vir doctissime, ita scriptus, ut frustra sit aliquis speratitrus, se eum vel explicare aliis, vel intelligere satis posse, quin omnia omnium Veterum scrinia excusserit, in quibus aliquid lateat, aut ad publicum ejus Reipublicae statum, aut ad privatam. singulorum vitam et mores pertinens. Quod cum a nobis non segniter sit tentatum, ejus laboris hunc fructum referre visi sumus, ut plurima, qua in

[note: 1595.] Tranquillo, qua in aliis generis ejusdem scriptoribus, necdum cuiquam occupata, observaremus. Itaque non destiterunt ex eo agere mecum amici quidam, ut ea colligerem ac publicarem. Quibus tamen ut cederem, non ante inducere in animum potui, quam exstitisti mihi etiam tu, quando in Germaniam tuo accitu veni, eorum edendi auctor et suasor. Expugnavit propositum meum auctoritas tua, Vir maxime: quae merito suo tanta apud me est, quanta non temere alîus cujusquam. Cepi igitur ab eo tempore praestantissimi hujus Auctoris edendi consilium: quod saepe tamen postea, destitutus antiquis exemplaribus, praesidio ad eam rem necessario, abjeci. Enimvero praeter omnem spem experti sumus, quod ille ait, --- [gap: Greek word(s)]. Nam unde nunquam existimaram, affulsit nostro huic incepro lux: de quo cum clarissimum virum, Augustum Thuanum, super caetera decora nostrarum quoque literarum amore et cognitione juxta magnum, scripsissem, impetravit is mihi ab humanissimo doctissimoque Petro Pithoeo auxilium libri manuscripti: qui nobis quanto usui fuerit, [gap: Greek word(s)] Adfuerunt mox et alia, tam expetita semper, quam insperata diu adminicula: quorum suo loco facta a nobis singulatim mentio est: Omnium tamen maximum, ne quid dissimulem, fuit, quod ipsi nobis oleo et operâ nostrâ paravimus: dum enim singula Suetonii cum iis contendimus, quae apud caeteros scripta leguntur, multis, nisi fallimur, locis lucem fecimus, quam priores Interpretes non fecerant. Quod non eo dico, ut doctissimorum hominum laudibus obtrectem: praestiterunt alii, quantum tempora permiserunt: alii, quantum per diversa studia et occupationes licuit: omnes, quantum potuerunt: quo majus aliquid velle exigere, pars injustitiae: non vidisse eos omnia, haud ipsorum culpa, sed fanum et lex humanae naturae est. Quare neque illi suâ laude fraudandi, neque nobis, aut iis qui nos porro sequentur, aditus ad eandem palmam debuit esse praeclusus. Laus est publica, inquit ille. Atqui fuerunt, qui rem me facturum dicerent Laevino Torrentio viro clarissimo parum gratam, quod in ejus messem, ut ajebant, falcem injicerem. Ego vero falli eos persuasum habeo: et neque genium nostrorum scriptorum, neque mores tanti viri nosse: quem ex iis quae adhuc edidit, novimus non minus candidi pectoris quam doctum et eruditum. Equidem non tam hujus judicium reformido, quam aliorum quorundam jejunas expecto querelas, quod toties velut e via in diverticulum, ad opem ferendam aliis scriptoribus, Graecis maxime, excesserim. Quos tamen scire volumus, si studio factum hoc a nobis esset, potuisse nos facile vel alterum tantum observationum, aut eo amplius adjicere: atque adeo nihil propius factum, quam ut adderentur et illa. Nam cur oblatam bene merendi de literis occasionem non ambabus arriperem? tempus tantum et orium defuerunt: pleraque enim horum, etsi adnotata pridem in liturariis meis, casu tamen quodam scripta raptim, brevissimo tempore, praelis urgentibus fuerunt. Sed nimirum animos tu faciebas nobis, Praeses clarissime. Tuis auspiciis inchoatum, tuis consummatum hoc quicquid est, qualecunque. Ut militem animat in praelia Regis magni praesentia, redditque [gap: Greek word(s)]: ita me suavissima tui recordatio alacrem, et semper recentem. Sperabam quidem tuorum in me maximorum meritorum, et meae summae in te observantiae Polybium potius fore apud omnes interpretem: sed cum nimis spisse variis de caussis, quae non erant [gap: Greek word(s)], procederet id operis: memor esse [gap: Greek word(s)], et bullam, non potui diutius debere tibi hanc grati animi mei testationem: quae ut in plurimorum manus veniret, meae intererat pietatis: id vero a scriptore Graeco, in hoc studiorum tanto frigore et quasi senecta, expectare non poteram. Paucos enim habes, Vir doctissime, tui similes: qui Graecum sermonem

[note: 1595.] ita amas, ut nemo magis: ita calles, et quoties lubet usurpas, ut vix pauci. Dico audenter, neque vereor, ne ludibrium propterea cuiquam debiturus sim: habeo enim judicii hujus mei obsidem, volumen epistolarum tuarum, Deus bone, quâ elegantiâ scriptarum! quantâ eruditionis copiâ refertarum! Sane qui disciplinam Juris, qui mysteria Philosophiae Aristoteleae mirabili solertiâ scrutetur, eum non linguae tantum, sed literarum quoque Graecarum omnium peritissimum esse, [gap: Greek word(s)] tua quanta sit in utroque genere praestantia, et sciunt omnes eruditi, qui te norunt: et testantur doctissima scripta, quibus aeternitati nomen tuum commendasti. Nolo verecundiam oris tui commemoratione caeterarum laudum tuarum onerare: de quibus si dicero aggrediar,

Nam opes quidem avitas, et honores quos sub duobus maximis Regibus obiisti summos, facile praetermitto: tua enim proprie illa non sunt. Tuae sunt illae eximiae animi dotes, quibus excellis: pietas, prudentia, fortitudo, cujus et in publicis saepe, et in privatis periculis nonnunquam specimen dedisti, et illa animi altitudo, quae in utraque fortuna te semper eundem praestitit. Ista sunt vere tua, vere bona, vere divina: sunt enim a Deo, qui hanc, ut dicam cum Alexandrino Clemente, [gap: Greek word(s)]. His ut fruaris quam diutissime, utarisque ad publicam patriae salutem, Musarum patrocinium, tuum tuorumque decus, supplex Deum Opt. Max. etiam et etiam veneror. Vale, Praeses clarissime, et me usu et mancupio tuum ama,

Amplissimo Viro, PHILIPPO CANAIO, DOM. A FRAXINIS, et MONTICULO, Sanctioris Consistorii Regii Consiliario, Germaniae Exlegato, et in supremo Occitaniae Senatu Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1596.] LIbros Suetonii Tranquilli de XII. Caesaribus, cursim relegi, Praeses amplissime, per hos dies: simul spicas in iis pauculas legi anno invisas nobis, cum nova pumice expolitos ad te eos misimus. Quod tunc ista nos fugerint, non mirabitur paullo quisquam judex aequior. Nemo enim homo natus, tam sollicite diligens unquam fuit, qui in ubere messe nullum relinqueret spicilegium: nemo unquam ita Lynceus, qui, in hoc praesertim literarum genere, cuncta semel pervideret. Sed et posteriorem semper diem prioris esse magistrum, oraculum est, non dictum majorum: Naturae ipsius,

non hominum scitum. Taceo quod superior illa editio properanda mihi hecessario potius, quam maturanda fuit. At esse tam pauca etiam nunc adjecta nobis, miraberis fortasse tu, qui plura his et graviora potuisse addi, pro tua singulari eruditione intelligis. Sed nos cum haec scribebamus, ita habebat occupatos atque exercitos Athenaei recensio, quam virorum doctissimorum hortatu suscepimus, ut alio mihi apud te patrono hoc tempore, quam Athenaeo, non sit opus. Is mihi, scio, facile a te impetraverit, ut quo vultu priorem editionem suscepisti, eodem hanc quoque parvam tantisper digneris, dum augustior alia tibi a nobis paratur. Feres igitur animo non iniquo, Canai, decus nostrum, exstare in Monetae Filiarum Sacrario hanc quoque, licet exiguam, et indicaturae sane quam tenuis, inscriptam nomen tuum tabellam. Esto summae illius admirationis, quam eximia illa tua atque excellens virtus pridem mihi expressit, etiam istud cuicuimodi apud posteros testimonium. Sic voveo; sic spero: sic meritum certe est tuum. Vale. Aug. 1596.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in MONUMENTUM ANCYRANUM, vulgo Suetonio adjectum.

VIvo Augusto aras et templa fuisse in provinciis posita, testantur et historici, et alia prisci aevi monumenta. Primus ipse hoc in honorem patris sui vel imperaverat, vel petentibus concesserat, ut est apud Dionem lib. LI. Quod postquam semel institutum est, pleraeque provinciae exemplum secutae, pro magno beneficio postularunt sibi jus dari arae ponendae, aut templi, in aliqua suarum urbium, ubi communi nomine populi totius provinciae honoris ejus causâ, et sacra facerent et ludos ederent: talis in Gallia Lugdunensis ara, ad quam sexaginta populos convenire solitos refert Strabo: talis in altera Galliae parte ara Narbonensis, et in aliis provinciis aliae, tum Augusto, tum Julio Caesari positae: tanto quidem studio et adulatione, ut earum urbium incolae, quae hujusmodi templa apud se haberent, non alio magis nomine superbirent, quam quod essent istorum [gap: Greek word(s)] numinum aeditui: quemadmodum olim in Senatu Romano Laetorium esse locutum, refert Suetonius libro II. capite V. Sic interpretor veteres illos nummos in quibus extat vox [gap: Greek word(s)]. cujusmodi sunt cum alii, tum isti: [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)]. Antiquarii, quorum diligentiae et industiae plurimum debemus, falso existimant, in hujussmodi nummis vocem [gap: Greek word(s)] idem significare ac [gap: Greek word(s)]: quae Graeci sermonis imperitia pluribus arguenda non est. Sunt etiam nummi, in quibus adjecta particula [gap: Greek word(s)], ut: [gap: Greek word(s)], et [gap: Greek word(s)]. Eâ voculâ putem (si ullus in re perobscura conjecturae locus) geminum templum notari, alterum D. Julio, alterum D. Augusto sacrum. Porro inter alias urbes quae mature templum Augusto extruxerunt, urbs Ancyrae fuit. Nam ibi divinos honores Augusto vivo fuisse exhibitos, testis ipse in Edicto, quod refert Josephus, Originum lib. XVI. cap. X. Verba Edicti sunt: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]. Vulgo legitur in Josephi codd. [gap: Greek word(s)]: nullo sensu. Quare etiam Rufinus, Josephi vetus interpres, ea verba omisit. Sed docuit nos in magno opere De Emendatione Temporum Josephus Scaliger, unicum literarum decus, legendum esse, [gap: Greek word(s)]: quâ conjecturâ meo judicio nihil certius. Etsi subit mirari, cur commune Asiae ei potius civitati illum honorem habuerit, quam Epheso, quae erat per illa tempora [gap: Greek word(s)], et velut metropolis Asiae. At Ancyra non Asiae, sed Galatiae tantum metropolis erat. Sed caussa fortasse fuit, quod Augustus peculiari curâ et amore hanc urbem prosequeretur. Reperio enim, etiam conditorem Ancyrae Augustum fuisse: cujus rei auctorem habeo Johannem Tzetzem, qui id narrat Chiliade primâ, capite de Mida. Olim non totius Galatiae, sed partis tantum Tectosagum metropolis ea urbs fuit: verum postquam tota Galatia per Augustum in unam provinciam est redacta, totius Galatiae caput esse coepit: quod non ex Strabone discas, quem mirari satis non possum, tam levem harum rerum fecisse mentionem: sed ex ista veteri inscriptione, quam Romae extare, testimonio doctorum virorum discimus.

Hinc est quod legimus apud Suidam, Ancyranos dictos esse, qui olim appellabantur [gap: Greek word(s)]. Auctor Itinerarii antiquissimi, a Petro Pithoeo editi, hanc urbem nunquam Ancyram, simpliciter; sed semper cum adjectione, Ancyram Galatiam, aut Galatiae nominat. Similiter et Graeci, [gap: Greek word(s)], ut apud Epiphanium libro III. in Marcello Ancyrano: vel unâ voce, [gap: Greek word(s)], ut apud Athanasium in epistola quadam Patrum Sardicensium. Mortuo Augusto, quin multa ambitiose decreta in ejus honorem fuerint et Ancyrae, et in aliis plerisque oppidis provinciarum, nemo dubitabit qui eorum temporum adulationes noverit. Tunc temporis videntur Ancyrani et petiisse et impetrasse a Senatu facultatem transferendi in templum Augusti, quod in ipsorum urbe erat, hunc rerum gestarum ejus indicem: quem manu Graecorum, linguae Latinae prorsus imperitorum, fuisse vel Romae descriptum, vel postea sculptum res clamat ipsa: adeo multa sunt perperam et contra omnem Latinitatem expressa. Multa in hoc nobilissimo vetustatis monumento nuper erudite animadversa sunt ab eruditissimo clarissimoque viro Justo Lipsio: conabimur et nos aliquam illi lucem ex historia adferre.

HENRICO IV. Christianissimo Galliarum Regi et Navarrae, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1600.] ANIMADVERSIONES nostras in Athenaeum, Graecorum fere doctissimum scriptorem, ausus sum, Rex Christianissime, Majestati Tuae consecrare. Ut auderem, multa me, praeter eximiam lenitatem tuam omnibus cognitam, impulerunt. Opus est laboriosissimum: Tu non Principum modo, sed prope dixerim mortalium qui sunt, qui unquam fuerunt, laboris patientissimus, amantissimus. Ad lucem et rerum et morum antiquorum scriptum est: Tua Majestas quanti cognitionem antiquitatis penderet, cum aliis claris testimoniis saepe, tum insigni nuper palam fecit: cum me viris amplissimis qui tuum consilium participant, de hoc studio notum, Lutetiam accivit, liberali stipendio donavit, marcentem ad spem meliorum erexit. Emendationem denique Opus nostrum profitetur auctoris magni, a vetustate miris modis deformati: Tua Majestas pace domi forisque partâ, virtute Dei, tuâ invictâ dexterâ, in eam nunc curam toto pectore incumbit, ut quicquid in Regno tuo superiorum temporum licentia depravavit, emendet, reformet, instauret. Hae sunt cogitationes, quae coelestem animum tuum dies nocteisque exercent. Et merito, Rex maxime. Pater enim Patriae et diceris, consentientibus omnibus omnium ordinum vocibus; et es revera. Nam quis ille paterfamilias, cui suorum liberorum fortunae majori sint curae, quam tuorum tibi subditorum? Cui vero homini privato ita nota sunt domûs suae negotiae, ut tibi omneis Regni tui, maximae, minimae partes? Et jam tu quidem, magne Rex, in ordinatione Reipublicae tantum paucis annis promovisti, quantum vix multis fortasse lustris alius: nondum tamen, licet tot fessus praeliis, tot inclytus victoriis, ad otium et quietem, ut natura fert hominum, converteris. Quin difficiliora in dies, majora, et meliora, moliris, aggrederis, exequeris. Ibit igitur in annaleis, Rex potentissime, unum te a multis retro seculis extitisse, cujus mens ignea pari curâ ac felicitate belli munia, et pacis artes atque ornamenta coleret. O laudem etiam melioribus seculis, nedum isto ferreo, et magnarum animarum sterilissimo, raram atque inusitatam! Nec mirum: diversissima enim est ad utramque sectam via: dissimilis natura mentium: discrepantes pacis bellique rationes. Non replicabo ambitiose veterum aut recentium temporum monumenta, ut dicto faciam fidem. Sed prefecto ita est: cum omnia evolverimus, vix Principum millesimus quisque invenietur, domi militiaeque juxta bonus. Enituit aliquis in bello? at obsolevit idem in pace. Alius in ista excelluit? at bellandi idem imperitus. Tua Majestas res olim dissociabiles, prudentiam civilem, et militaris rei scientiam miscuit, ac novo exemplo temperavit. Sed bellicas laudes tuas aeternitate dignissimas, tacere malo quam attaminare. Magnitudo quidem rerum a te gestarum ea est, ut celeberrimus quisque ingenio ad prodendam fortitudinis

tuae memoriam sine gratia aut ambitione, bonae tantum conscientiae pretio, pelliciatur. Clementiam vero tuam, propriam et peculiarem tibi virtutem, silentio transire, nefas ingens ducimus. Nam cujus miraculi est, bellatorem tantum, armis et praeliis innutritum, stillam cruoris humani nullam unquam nisi in acie fudisse? ibi quoque vel infensissimis hostium, herbam modo porrigerent, semper libentissime pepercisse? vitam cum multis hominum millibus dederis, nemini unquam exprobrasse? ea denique moderatione constanter usum, facile ut omnibus appareat, Oblivionem te belli civilis malle quam gloriam? Quamobrem, magne Heros, tantae virtutis hoc a Deo praemium tulisti, ut nutans, et prope jam collapsum tuum et majorum tuorum Regnum in suam sedem restituerce, stabilires, et altioribus in posterum radicibus, (Quantum quidem humanis consiliis potest provideri) fundares. Quid dicam cle fama nominis tui, quâ orbem terrarum universum dudum implêsti? Narrant rerum Romanarum auctores, Augustum, Principem divinitus ad maxima electuin, post Janum clausum, mirâ lenitate et aequitate imperantem, moderationis. hujus famâ Parthos, veteres Romanorum hostes, ita cepisse, ut signa militaria, quae M. Crasso et M. Antonio ademerant, reposcenti redderent. Quid posteri de Tua Majestate, Rex augustissime, dicturi sunt? cujus fama tantum apud potentissimum Hispaniarum Regem, Philippum, illum tot regnorum eversorem, valuit, ut non signorum inutilium, sed urbium munitissimarum redditione tuam amicitiam sibi suisque judicaverit redimendam. Nam quod pro magno in iisdem legimus historiis, Nationes exteras amicitiam Augusti expetentes, Legatos undique Romam misisse? quis miretur adeo, qui sciat quâ magnisicentiâ, quo comitatu magnus Allobrogum Dynasta, admiratione tuarum virtutum excitus, usque inde e finibus Italiae et Alpium radicibus ad Regiam tuam nuper sit profectus? Dies me deficiat, imo et annus, si decora figillatim tua recensere instituam. Sed enim, Rex maxime, tot palmis, tot lauris, tot coronis, unus adhuc ut accedat titulus, OBSERVATAS, ET PRISTINO SPLENDORI RESTITUTAS MUSAS, omnes qui literarum puritatem amamus, vota assidue facimus, et ab indulgentia tua petimus, expetimus, ac (si fas dicere: sed fas.) exigimus. Misereare, ô Pacis et Innocentiae magne Vindex, amicissimas pacis et innocentissimas Divas. Patieris, Princeps benignissime, jacere aeternum tuam illam Academiam, clarissimum quondam non solum Galliarum, sed totius Europae lumen? Patieris, doctissimos viros, qui se illi suamque operam addixerunt, opem tuam diutius desiderare? Patieris ut ventura secula, postquam ingentes illas substructionum moles, et nitentia marmore, auroque radiata palatia, quaeque in Urbe, quaeque alibi, tot simul locis regiis. Plane impensis a Majestate Tua excitantur, fuerint mirata, caussam spretae a te Academiae tuae possint requirere? Ne hoc Deus immortalis sirit. Illum nos, Rex invictissime, ut quam diutissime Majestatem Tuam salvam atque incolumem praestet; utque tua omnia consilia fortunet, et ad gratum sibi, gloriosum tibi, utilem tuis finem dirigat, supplices, quantâ maximâ possumus pietate oramus, obsecramus, obtestamur. Exaudi, Deus Opt. Max. et sidus hoc, quod praecipitato in profundum, ac demerso in tenebras orbi Gailico refulsit, velis perlucere. Scripsi Lugduni, in aedibus viri Tuae Majestati addictissimi, Merici de Vicque, veteris Musarum nostrarum hospitis, a. d. XVII. Kalend. Augusti, CIC IC C.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in ATHENAEUM. Ad Lectorem.

Vetus est eruditorum querela, candide Lector, mendis deformibus Antiquorum scatere monumenta. Questi sunt et saepe et graviter de hoc studiorum malo accuratiores omnium aetatum Philologi, historici, Philosophi, Medici Juris periti, et beati etiam Patres: atque uno verbo, sicut alibi clare ostendimus, quicunque fere apud Hebraeos, Graecos et Latinos, ab annis retro bis mille et amplius, cum judicio pariter et amore veritatis, in literarum studiis sunt versati. Nimirum ita res habet: hominis et omnium humanorum operum, qua corporis, qua ingenii, siremps lex est. Nascitur ille et denascitur: sexcentis interea valetudinis adversae incommodis, aliisque casibus obnoxius. Scias et in istis usu idem venire. Itaque cum ex infinita prope veterum scriptorum copia oppido pauci interitum effugêre: tum borum plerique sic laceri, sic corrupti, sic mendis deturpati, vix ut ipsi in suis scriptis si virgulâ, ut ajunt, divinâ huic luci fuerint redditi, sese sint agnituri. Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas. Misera profesto res, et sapientiae studiosis vel veris lacrymis deflenda. Unde enmi nobis eruditio parabilis, unde cognitio disciplinarum, unde totius praeteriti temporis notitia, nisi ex libris Antiquorum? Iis si utimur depravatis, quid superest aliud, nisi ut Ixioni similes, umbram pro re, errorem pro scientia, falsum pro vero amplestamur? Ut plane ridiculi sint, qui emendatone an inemendato libro utantur, sua nihil putant interesse. Isti sunt, partim Democriti populares, et Arcades [gap: Greek word(s)] partim vitiligatores, literas perverse docti, divinae Critices (legitimam intelligo, non istam volgivagam, et ut loquitur Tertullianus, passivam) hostes et contemtores: quorum fatuitatem aut [gap: Greek word(s)] tot locis magnus Galenus tam acriter est insectatus. Nos autem in eo libro, quem accuratissimâ diligentiâ de Critica fecimus, plurimos in vitam errores ab hoc fonte manasse, vero vicimus. Sed studii hujus necessitatem Hebraorum Doclores verbo indicant, qui Legis divinae, (quanto igitur meliore jure humanorum scriptorum?) sepem esse Criticam, non minus vere quam eleganter pronunciant. Enimvero, Lector, ex omnibus illis, quorum ad nos scripta pervenerunt, nulus est, quantum equidem memoriâ repeto, qui a vetustate pejus aut crudelius fuerit acceptus, quam Naucratita ATHENAEUS: scriptor vere [gap: Greek word(s)] vere undecunque doctissimus; et, ut paucis multa complecl amur, Graecorum Varro aut Plinius. Hujus igitur tam eruditi auctoris luculentissima sceripta priorum seculorum barbaries ita vexavit, ut nondum statuerim, magis gaudendumne studiosis fuerit, non peuitus illa intercidisse; an dolendmn, quod sic affecta ad nos sint transmissa. Parum fuit caput misero praecidisse et pedes: priores videlicet libros duos, cum tertii principio, et maxima ultimi parte:. adjecta est artuum aliquot laxatio: in ipsum denique truncum ita saevitum, ut soricinâ naeniâ confessiorem eum nobis reliquerint. En temporum illorum immanit atem, quibus omnis humanitas, et meliores litetae ignorabantur: nedum ut Critices hominibus illis ullus superesset sensus. Postea vero quam singulari

Dei benesicio in Europam literae sunt postliminio reductae; serius quidem, sed tamen extiêre tandem cordati viri, qui Athenaei alîus editione, alîus versione iter ad famam affectarent. Anno demum M. D. XIV. Aldus ille, cui vitam multi scriptores Graeci debent, e tenebris illum in lucem produxit, adjutus a Musuro Cretensi. Fatendum vero quod negari non potest, viros solertissimos et doctissimos neque in exemplaribus nanciscendis felices fuisse, neque in editionis suae emendatione nimis accuratos. Et tamen Musuri diligentiam serio commendat Aldus. Quales igitur fuisse dicemus eos codices, quibus ille est usus, cum eorum comparatione Aldina editio emendatissima censeri mereretur? Secuta est post annos viginti Basiliensis editio. Hanc concinnarunt Jacobus Bedrotus et Christianus Herlinus; ambo, opinor, juvenes Germani: qui etsi a librorum praesidio imparati, neque multo fortasse minus ab idonea eruditione, oneri subierunt viribus suis impari; vel solo tamen bene de literis merendi studio, qui posteritati ostendantur, non sunt indigni. Sed enim destitutum libris melioribus ad Aldini exemplaris emendationem accedere; hoc vero erat, sine navigio mare magnum velle transmittere. Quemadmodum autem horuin conatus manu exaratorum inopiâ in nervum erupit: sic illum Venetum, qui ante omneis alios, (nam de sanga Romano vereor ut credendum sit Paulo Jovio,) Latinum fecit Athenoeum, Criticae imperitia toto opere plus quam pueriliter coegit ineptire. Quamobrem, et si erat ille vir non indoctus, quod alia ipsius testantur scripta, versio tamen edita ab eo est, adeo nullius frugis, aut tam exiguae, ut praeter egregiae voluntatis testimonium, nihil penitus inde laudis reportarit. Non multo post provinciam eandem celeberrimi nominis in hac frequentissima urbe Medicus, Jacobus Dalecampius suscepit, cui viro eruditissimo, si tantum otii ad hanc ornandam spartam quotidiana oegrorum imperia concessissent, quantum fuit in ipso [gap: Greek word(s)] et amoris erga literas; non dubitamus, et meliorem et accuratiorem interpretationem potuisse ab eo sperari. Etsi memoriâ tenemus, dixisse illum aliquando nobis, huic potissimum curae, per annos paulo minus triginta, omnia se temporum successiva donasse. Caeterum quam feliciter hoc negotium viro optimo successerit, ANIMADVERSIONUM nostrarum libri isti palam facient. Quod tamen opus, candide Lector, scibis non eâ fine institutum a nobis, ut in versiones interpretum curiose inquireremus Neque enim ii nos sumus, qui alieni nominis obtrectatione famam aucupemur. Apage hanc ab iis protervitatem, qui Virtuti sacramento dixerunt, quique verae laudi cupiunt litare. Equidem semper potius duxi mea peccata corrigere, quam aliena indagare. Sed nec Commentarios in Athenaum scribere consilium nobis: vel quia propter abundantiam materiae in immensum erat opus excreturum; vel quia minus id esse necessarium, nec nimis dissicile in hac literarum luce, semper judicavimus. Nobis, mi lector, cum huic scriptioni manum admoliremur, hic procipuus scopus ob oculos fuit, ut quae erant in Athenaeo obscuriora, necdum cuiquam illustrata, ipsi iremus illustratum: quae vitio librariorum corrupta multa, quorum interpretibus ne subolevisse quidem videbamus, ipsi pro virili corrigeremus. Id vero inceptum quantis laboribus, quantis molestiis nobis constiterit, frustra tibi narrare instituam, nisi periculum ipse studii hujus fecisti. Porro cum emendandi veteres auctores duplex sit via; e libris, et ex ingenio: utramque nos viam in corrigendo Athenaeo institimus. Priorem quidem ante annos quatuor, cum impulsu optimi atque amicissimi Hieronymi Commelini, eam editionem adornavimus, quae paulo ante immaturum, et studiosis luctuosum illiut viri obitum ex ipsius officina prodiit. Neque levis, neque purum huic

auctori utilis, opera illa nostra extitit. Collatâ enim editione Basiliensi cum ea scriptorum codicum copia, quae tum erat ad manum, multa primi publicavimus, antehac Graece edita nunquam: plurima item emendavimus, in parioribus editionibus corruptissima; partim librorum secuti auctoritatem, partim certas, et omnibus manifestas rationes. Fuit praeterea animus, editioni illi breves Notas adjicere: et hoc amplius, omnium auctorum, librorum, et dramatum ab Athenaeo laudatorum, accuratam descriptionem: quam dudum ad lucem non Athenaei tantum (nihil enim ubique titulis librorum et fabularum corruptius) paraveramus. Migratio nostra ex Allobrogum finibus in Galliam eodem tempore instituta, et ne illa tum a nobis adjicereutur impediit, et ut aliquanto inemendatior ea editio prodiret, fuit in causa. Haec igitur nos jam ante e libris. At longe operosior altera est ratio, quam sumus hîc secuti. Priore illâ operâ vulgatas editiones e veteribus libris auximus et emendavimus: posteriore hac et vugatorum, et manu etiam scriptorum codicum lectionem ad rest ae rationis obrussam exegimus. Nam in scriptis exemplaribus vel antiquissimae manus, [gap: Greek word(s)]. Itaque in illi tractandis judicio magno opus, magnâ eruditione, nec mediocri usu: quea tria Criticum illum [gap: Greek word(s)] perficiunt, alibi nobis informandum. Qui autem codicum vetustatem, praesertim consentientium, recti argumentum et normam ubique certam esse arbitrantur; audiant illi Criticorum non minus quam Medicorum principem Galenum, qui in tertio De Difficultate Respirationis, cum de Hippocratei loci cujusdam vera lectione disputaret. [gap: Greek word(s)]. Jam olim, inquit, librariorum aliquis locum corrupit: deinde edito libro cum illo errore, non mirum servatum esse mendum usque adhuc. Caussas postea servati erroris tamdiu affert istas: [gap: Greek word(s)]. Et it est: librariorum culpâ et dostorum incuriâ atque ignaviâ factum, ut semel commissia in antiquissimis codicibus peccata in omnia deinceps exemplaria propagarentur, ac per multa secula constanter servarentur. Plura alibi Galenus de genere isto mendarum; quas Philemon, Criticus vetustissimus, appellat [gap: Greek word(s)]. Nihil ergo mirum, plenum esse hujus generis mendorum, quamtum extat hodie Athenaei exemplarium. Quae quidem e duobus inter se jam olim diversis omnia esse transfusa et descripta observavimus. Ab eorum altero manavit Aldinum illud, de quo diximus: cui per omnia fere simile est Palatinum, quod in Heidelbergensi Bibliotheca illustrissimi Principis asservatur: item aliud, cujus nobis vir amplisimus Regi ab intimis Consiliis, Andreas Huraldus Messaeus copiam fecit. At longe istis tribus, et aliis omnibus quae ab eodem exemplo sunt orta, et emendatius et integrius illud est, quod in celebratssima Cardinalis Farnesii Bibliotheca habetur. Ei libro acceptum ferre debes quicquid in prioribus desideratum, exhibet nostra editio: multas autem voces, multas periodos integras, interdum etiam plures, singulis prope paginis adjecimus. Ut taceam de insigni fragmento libri ultimi, quod ante nos Gulielmus Canterus indidem nactus publicaverat. Parilem huic codicem etiam in Vaticana Romae servari accepimus. Nostra editio Farnesianum fere exhibet, repraesetatum nobis a clarissimo viro Henrico stephano; qui ante annos ferme quinquaginta, cum Romae esset, accuratissime omnes varietates scripturae ad oram sui codicis adnotaverat. Idem fecerat paucis ante Stephanum annis et Benedictus AEgius spoletinus, qui temporibus illis Romae inter peritisimos

Graecarum literarum est habitus. Ejus etiam codicem vidimus nos inter alios neutiquam vulgares Petri Gelasii Hispani libros. Fecerunt idem postea et alii item multi. Itaque Farnesianas illas Notas passim reperias in eruditorum bibliothecis, non solum Italorum, sed et Cisalpinorum. Habuit eas uterque interpres: habult et vir eximius Conradus Gesnerus, cujus librum doctissimi Gasparis Wolfii operâ nacti sumus. Easdem et nobilissimus, studiorumque nostrorum studiosissimus, Marcus Velserus Augustâ Vindelicorum ad nos misit, ab Andrea schotto, altae eruditionis viro, secum communicatas. Haec igitur omnia exemplaria, sicut modo dicebamus, mendis inquinata sunt: adeo vetustis, ut ante Eustathium et eo priorem Excerptorum auctorem, qui multas illarum retinent, sint natae: adeo non facilibus ad emendandum, ut eruditus vir, qui ante malta secula Epitomen illam confecit, fateatur ingenue multa se, quod essent corrupta, missa facere: [gap: Greek word(s)] ait ille non semel, [gap: Greek word(s)] Non igitur bodie atque heri coepti sunt Athenaei Codices depravati circumferri; verum ante annos quingentos, et amplius. Atqui non desunt, quibus tantam esse mendarum, quae bonos auctores obsident, antiquitatem, aegre persuaseris. Sicut anno accedit: orto enim super mensam apud amplissimum et praestantissimum virum Mericum de Vicq sermone de illa paginarum aliquot transpositione, quam in omnibus libris commissam, neque auctori Epitomes, neque interpretibus animadversam, libro quarto primi observavimus; mirari qui aderant viri doctrinâ judicioque praestantes, et multa de auctoritate manu exaratorum disserere. Clara res tamen est, certisque argumentis a nobis probata. Inter antiquissimas veterum librorum corruptelas, trajectiones sunt hujuscemodi. Jam olim Critici antiquissimi, quorum extant in Homerum et Hippocratem observationes, corruptos hoc vitii genere locos multos adnotarunt. Sed et aetatis nostrae docti viri similia peccata in multis libris deprehenderunt. Vel unus ille Hercules Musarum, Josephus scaliger, quam multa apud Tibullum, Propertium, et Manilium mire perturbata, nitori pristino hac ratione restituit? qui etiam superioribus mensibus de illa Athenaei luxatione per literas nos monuit. Ac licet multo ante idem nobis fuerat observatum. mirisice tamen vir incomparabilis hoc sui judicii indicio et delectavit nos, et in sententia confirmavit. Utinam et caeteris omnibus conjeccturis nostris eadem ubique. [gap: Greek word(s)] Atenim, candide Lector, cum in genere omni literarum, tum in studio maxime critico verissimum Galeni dictum: [gap: Greek word(s)]. Nos vero et homines sumus, et occupati: adeo quidem, ut temporis totius, quod ab instituto opere est lapsum, partem multo maximam frequentes [gap: Greek word(s)] nobis surripuerint. Ut alia sileam studiorum nostrorum gravissima damna. Sed non morabor te pluribus; neque committam, ut aequitati tuae dissisus possim videri. Vale, candide Lector: et Prolegomena nostra, quibus de Athenaeo, operisque hujus argumento prolixe actum est; necnon de convivatore Larensi, et omnibus convivis, quia casu quodam edi nunc non sunt quita, brevi, cum Deo. Iterum vale. Lugduni Segusianorum.

PROLEGOMENA praefixa Notis ac Emendationibus in HISTORIAE AUGUSTAE SCRIPTORES.

ILlustrium virorum vitas literis mandare, et antiquissimum institutum est, et cum ad instruendam praeclaris exemplis Vit am adprime utile; tum etiam ad Historiae ipsius omnes numeros explendos, planes res necessaria. Est enim Historia nihil aliud, nisi Philosophia quaedam exemplis utens, ut antiqui Sapientes pronuntiarunt. Illa autem non Respublicas tantum instituit, legibusque ornat; verum mores quoque singulorum suis praeceptis separatim informat. Quemadmodum igitur Annales, et quae de publicis rebus scriptae sunt Historiae [gap: Greek word(s)] Vitae singulorum; utique privatorum, et eorum hominum, quos vel sapientia, vel literarum, aut scientiae civilis, militarisve rei, aut cujuscunque alîus peritia iusignis, aut casus denique aliquis, fecit illustres, et dignos gui posteris narrarentur. At qui virorum principum vitas composuerunt, necessario duos quasi parietes de una fidelia dealbantes, mixtam scriptionem ediderunt, non [gap: Greek word(s)] solum [gap: Greek word(s)] sed etiam [gap: Greek word(s)]. Neque enim Imperatoris alicujus aut Regis vitam ad plenum possis explicare, ut non de Republica simul agas, cujus ille vilut anima est ac forma. Quamobrem omnium generis hujus scriptionum duae sunt [gap: Greek word(s)] partes; publice gesta, et privatim: sive, ut loquitur Suetonius, qualis quique fuerit in imperio; et interior ac familiaris vita. In harum duarum partium temperamento vario positam fere videas disserentiam praecipuam, quae inter Historiae Augustae veteres Scriptores potest observari: quippe alii, quae ad publicae rei statum spectabant, susceperunt [gap: Greek word(s)] dicenda; quae proprie ad Principem [gap: Greek word(s)] ut dicerent Stoici: aliis contra, praecipua cura et operis potior pars Princeps ipse, quaeque ad illius originem, educationem, mores, gestas res, et mortem pertinent: Respublica, [gap: Greek word(s)] illis attingitur, et quasi per occasionem. Priorem viam ingressi sunt Cornelius Tacitus, Dio Cassius, (Xiphilinus enim Dionis umbram exhibet, non Dionem) Herodianus, Ammianus Marcellinus, et similes: posteriorem, Suetonius Tranquillus, et alii olim quam plurimi, qui e re libros suos Vitas Caesarum, sive de Caesaribus inscripserunt: nam illi priores monumenta sua Historias vel Annales jure dixerunt. Utriusque generis auctores non male Historiae Augustae Scriptores appellaveris: quomodo Vopisous Cornelium Tacitum nominat: nec multo aliter Herodianus opus suum, [gap: Greek word(s)] Possis etiam, Caesareorum temporum Scriptores: qui titulus apud eundem Vopiscum in Aureliano legitur: qui etiam in Probo cum ita scribit, imitatum se Suetonium in vita Principum et temporibus disserendis, partem utramque bujusmodi Historiarum, de qua modo dicebamus, distincte expressit. Ad posterius referri genus debent sex [gap: Greek word(s)] Caesarum hi, quos simul pridem jungi suetos, simul nunc edimus Ante aliquot retro secula factum, ut veteris Historiae Romanorum Principum studiosus aliquis hoc corpus concinnaret, Suetoniano operi subnectendum: quod et exinde obtinuit. Antiquitatem ejus Critici ex eo conjicimus, quod illius adhuc aetate integra horum omnium opera extarent: quorum hodie tantum videmus superesse, quantum illi placitum. Periisse autem jam olim caetera scriptorum istorum omnia, argumento illut

est, quod in tanta [gap: Greek word(s)] copia, qui Ecclesiae et Imperii tempora unâ operâ descripserunt, neminem adhuc invenimus, qui cujusquam istorum aliud quid praeter contenta hoc volumine laudaret. Scripserant autem (instituerant quidem certe) quatuor ex his, AElius Spartianus, Julius Capitolinus, Vulcatius Gallicanus, et AElius Lampridius integram [gap: Greek word(s)] omnium Purpuratorum Historiam, orsi a Julio Caesare. Extant Spartiani et Vulcatii de suo consilio luculenta testimonia: illius in principio et sine AElii Veri Caesaris; hujus in ea, quae sola ex omnibus ipsius siriptis superest, Commodi vita. De Capitolino et Lampridio, etiamsi tacerent ipsi, certum sit tamen e Vopisci Probo. Sed quousque Historias suas omnes hi perduxerint, merito dubites: nam cum vixerint omnes sub Diocletiano et insecutis Principibus, quod in Notis probavimus, videtur horum nemo ad eum finem, quem sibi proposuerat, pervenisse: proximos enim aetati suae Principes neminem eorum attigisse, manifestissime evincunt quae scribit Vopiscus initio Aureliani: negat ibi praecise, expositam adhuc cuiquam Latinorum ejus Augusti vitam: cui querelae nullus omnino fuisset locus, si, non dicam omnes quatuor, sed vel unus saltem eorum quod proposuerat implesset. Fuit autem Vopiscus omnium natu minimus: qui etiam praeter Spartianum et Gallicanum reliquorum meminit omnium. Neque hic, neque Trebltius Pollio aliud quicquam in hoc genere, quam quod hodie extat, videntur sciripsisse. Quid fuerit consilii collectionis bujus auctoris, quando in istam formam hoc corpus digessit, vatibus relinquimus divinandum. Suspicamur tamen, totius Historiae principalis a Julio ad sua usque tempora tres illum partes distinctas, velut [gap: Greek word(s)] quasdam, animo concepisse: quarum primam vellet e Suetonii Caesaribus cognosci: alteram ex his libris, hoc modo a se comparatis: tertiam, quae fere de Principibus Christianis erat, a scriptoribus Christianis, nisi fallimur conjecturae, reliquit petendam. Cum igitur ex illis tot Historicis, qui comprehensos hoc secundo volumine Principes in literas miserant, nullum inveniret, quem vel propter [gap: Greek word(s)], aut nescio quam, malum! aliam ob caussam, instituto suo accommodaret; ipse decerpens ex singulis quae vellet, hoc audaci facinore voti sui compotem se fecit. Atque ego non dubito Tribonianum istum cum hoc fecisset, visum sibi bellum hominem, qui erat saperda merus. Nam quare in alieno opere voluit esse ingeniosus? quare vetustam sapientissimi Pythagorae legem migravit? [gap: Greek word(s)] Synesii sunt verba [gap: Greek word(s)] O legem publicae rei literariae salutarem, et totâ cupiditate expetendam! Hanc qui ignorant aut contemnunt, pestes sunt et venena literarum. Sed de Pythagorae Legis vi et necessitate serio disputamus alibi. Sciolus igitur iste operae suae egregium istud praemium tulit, ut sequens aetas, hoc Catone contenta, caeteros ejudem Historiae scriptores, aut horumdem etiam libros alios, non desideraret: quo facilius fuit, ut tot vigiliae tot Historicorum, (nam quinquaginta minimum possumus nominare) cum aeterno superiorum seculorum dedecore, penitus interirent. Aperiret saltem nobis consilii sui rationem: diceret cur operis initio Nervam et Trajanum, duos bonitate insignes Principes, omitteret: nam de hiatu, qui est inter Gordianum III et Valerianum, satis suo loco actum a nobis. Diceret quid fuerit caussae, cur conjunctissimas vitas, puta Macrini patris et Macrini filii, e diversis auctorious promeret. Postremo doceret nos, quî sit factum, ut in nonnullis vitis tam multa non suo loco posita, aut sine caussa repetita saepîus hodie inveniantur: cujus culpae ut non absolvimus in totum ipsos auctores; ita non dubitamus maximam ejus partem, qua penes hunc alienae

mercis institorem, qua penes librarios, genus hominum perdendis literis natum, haerere. Plane libri heic nonnulli sunt, quos jure dicas, centonum instar, e diversi coloris pannis fuisse consutos. Nemo leget quae notamus ad Marci vitam, quin nobis assentiatur. Possis et de aliquot aliis idem facere judicium. Sed de [gap: Greek word(s)] istius flagitio satis. Quod autem modo dicebamus, auctores ipsos excusari penitus hac in parte non posse, ita prorsus est. Alibi judicium desideres limatius: alibi diligentiam exquisitiorem: in quinque praesertim primis, et omnium maxime in Capitolino: nam de sceriptore oppudo erudito, et prae caeteris accurato, Flavio Vopisco, minus licet queri. Quae meo judicio dos Historiae est primae proxima, perspicua rerum explicatio, et quod Graeci melius dicunt, [gap: Greek word(s)] id nos in illis prioribus non invenimus. Ejus [gap: Greek word(s)] duae sunt viae, tritae ambae maximis scriptoribus: cum res explicantur vel per tempora, vel per species, ut ait Suetonius in illa divina Augusti vita. Dionysius Halicarnasseus appellat: [gap: Greek word(s)] harum neutram cum isti satis tenuerint, haut mirum si [gap: Greek word(s)] quibus tanto commendatur opere historica narratio, non sunt assecuti. Fatetur Capitolinus vitam se Marci sciripsisse breviter et congeste; vere ille quidem; multa enim carptim congerit, non digerit: neque id in illo tantum libro, qui miris modis est conturbatus; sed etiam in aliis. At non solus hic in eo luto haeret: habet culpae socios et Spartianum, et Vulcatium, et Lampridium; nonnihil et Trebellium Pollionem. Dicam clarius, et quod volo exponam sub exemplo. Poterat Spartianus in contexenda Hadriuni vita, vel temporum servare seriem, vel per partes sic dicenda distinguere, ut de publice gestis, de peregrinationibus, deque privata caetera illius vita separatim ageret: nunc cum in prineipio visus esset temporum rationem servaturus, non longe post rationes conturbat. Vulcatii, qui solus superest, liber ita contextus est, ut videatur auctor quid diceret fortasse pensi habuisse: at quo modo, ne minimum quidem. In Lampridii Alagabalo, et Alexandro etiam, vestigia sunt initae tributionis in species, ut auctoris, quem amamus valde, vocem retineamus. Sed lucis scintillam eam esse, non plenam lucem, intelligent, qui cum illa Suetonii, quam diximus, vita contenderint. Jam quod eadem reponantur saepius, est ubi peccatum jure censeas alienum: est ubi indiligentiam auctorum agnoscas. Quoties Serviani caedem legas in Hadriano Spartiani? et tamen praestare ausim omnia [gap: Greek word(s)] Adoptio Marci a Pio fasta, et AElii Veri a Marco, quam saepe, quam varie cum Spartiano, tum Capitolino exponitur? iteratio ab incuria est: varietas narrationis ex eo, quod modo hunc, modo illum sequerentur auctorem. Maximum et Pupienum non diversarum personarum, sed ejusdem bominis esse nomina, non semel et iterum, neque bis aut ter, verum saepius inculcat Capitolinus: ut qui vel optimo stomacho sint, ad hanc cramben non possint non nauseare. Idem cum in extremo de Maximinis libro Aquileiensium pro Romanis eam fuisse devotionem scripsisset, ut etiam crines mulierum pro nervis ad sagittas emittendas tonderent; in eo, quem de Maximo et Balbino fecit, hoc ipsum bis posuit: credo, ut vetus distum tolleret, [gap: Greek word(s)]. Cum autem tot imperitissimorum Grammatistarum versibus suas lucubrationes inquinarunt, quid aliud quam per alienas ineptias sese ipsi traducere, et [gap: Greek word(s)], ut ait Cous senex [gap: Greek word(s)] voluisse videantur? Nam et in hoc genere malus judex litem suam facit. Verum enimvero hos velut in bona forma naevos, facile excusabunt, qui sic naturâ esse comparatum meminerint, nullum ut cujusquam mortalium sine venia placuerit unquam ingenium quamvis maximum. Lestione

enim nostrâ et commendatione dignissimos esse hos sex Historicos, nemo tamvel imperitus, vel judicii nullius, qui negare ausit. Subjectum primo nobilissimum: universae namque Augustorum Historiae pars magna necessario hinc petenda: nisi quis forte tantâ [gap: Greek word(s)] laboret, ut aliorum e Latinis compendiosa Breviaria cum horum luculentis narrationibus putet comparanda. Ne Graeci quidem post decurtata [gap: Greek word(s)] Dionis monumenta, ullum e suis nominaverint, cum his nostris in eadem lance ponendum, Herodianum aliquis fortasse dicat excipiendum, politissmum et judicii non vulgaris rerum conditorem: sed ejus Historia, contentae his libris pars solummodo est. Annos enim sexaginta ibi, heic paulominus centum et sexaginta invenies descriptos. Porro autem ca conditio fuit temporum, de quibus libris istis agitur, ut in incerto sit, plusne Romanus populus cum illa sierent, quae tum acciderunt, aerumnarum sit expertus; an utilitatis et oblectationis qui haec legent, sint percepturi. Nam ubi major rerum varietas; ubi illustriora ludeutis in rebus humanis fortunae exempla? quam notabiles maximorum Principum exitus? Herodianus quidem ante omnia in opere suo [gap: Greek word(s)] admonet observandas: verum hae tam variae, tam frequentes Principum mutationes, in nostris, ut in longioris temporis spatio, apparent non paullo evidentius. Est invenire septuaginta, et eo plures in horum temporum serie, qui vel juste vel injuste aut Caesarum aut Imperatorum nomen babuerint: adeo erant in illo principatu, quem omnes tamen mirantur, comitia imperii incerta. Tumultuario populi concursu, aut incondito militum strepitu, interdum et per jocum ad ludum, Imperatores creabantur: et Orbis terrarum dominatio in sceleris ac parricidii (Principem enim suum occidere, teterrimum parricidii genus est) praemium cedebat. Occidebant igitur et occidebantur, immanitate pari: cum in armis esset jus omne regnandi. Inde haec tam spissa principatuum mutatio: quâ re nulla alia miseris populis ne dici quidem aut singi queat perniciosior. Ut quoties venit hujus in meutem nobis, Franciae patriae meae felicitatem non possim non praedicare; quae sub imperio Regum LXIII. non dicam clx. annos, sed paullo minus CIC et CC. (rem omnibus seculis inauditam!) et beata egit, et egisset beatior, si sua semper bona intellexisset. Tanti est, jura regiae successonis trabali lege semel fixisse. Sed redeo ad nostros auctores: quotum lectio cum omnibus et Historiae et morum antiquorum studiosis necessaria, nedum utilis; tum vel maxime iis, qui cognitione Juris civilis Romanorum delectantur. Quam multa enim toto sparsim opere invenias, quae ad Jurisprudentiae studia proprie pertineant? quam multis locis aut novum jus aliquod introdustum, aut vetus antiquatum observatur? Ut taceam, quod absque his Scriptoribus fuisset, plurimos prudentes, quorum extant in Pandectis et nomina et fragmenta, ignor aremus: taceam item dictionis genus, in multis commune cum antiquis Jurisconsultis. Quid? tot Principum pulcherrimas epistolas, tot gravissima Senatusconsulta, alia publica monumenta, e scriniis Augustorum, Actis Senatus et Populi, aut nescio unde ex abdito eruta, quanti censemus facienda? aut quem mihi dabis ex omni veterum auctorum numero, cui propter similem vel sidem, vel diligentiam tantum debeamus? Nec praetermiserim eruditas illas, neque longe petitas, sed e re natas digressiones, quibtus hi libri, tanquam segmentis purpurae veri luminis, variis locis sunt ornati. Hi igitur tam boni, tam utiles Scriptores, cum a priorum seculorum barbarie pessime fuerint accepti; mirati saepe sumus, quid caussae sit, cur post renatas literas nemo adbuc extiterit, qui serio se illorum vindicem prositeretur: nam et Egnatii et Ur

asini, eruditissmorum hominum, conatus, et si suâ laude non carent; minoris tamen molitionis esse omnes intelligunt, quam ut inter serias ipsorum curas haberi mereantur. Invitaverat nos quidem ante hos sex septem annos aliorum cessatio, ut post navatam Suetonio operam, manum et his ejus comitibus admoveremus; sed qui animati melius quam parati negotium suscepissemus; non multo post, gnari quid sit sine liborum veterum ductu et auxilio cum vulgatarum editionum monstris pugnare velle, [gap: Greek word(s)] consilium mut averamus: quod postea tamen iterum mutavimus: nacti enim manu exaratum codicem, quem ditissima Regis Christianissimi Bibliotheca nobis suggessit ausi sumus repetere auspicia, moxque operi nos accinximus. Ei libro ferri acceptum volumus quidquid nostra haec editio studiosis potest imputare: non quia tanta sit illius bonitas: verum eo nomine, quod ille primus scriptionis hujus occasionem nobis praebuit: nam ipse quidem nec vetustate praestat, nec fide: imo vero deformiter etiam ipse est depravatus. Quia tamen aliter fere corruptus est quam vulgata lectio, locis innumeris ipsa vitii diversitas viam nobis ad verum aperuit. Multa igitur in ipso textu ope regii codicis emendavimus; plura Notarum libro, vel certâ ratione ducti, vel probabili saltem conjecturâ. Omnino autem veterum exemplarium borum Scriptorum non magna in Europa copia est: et illa ipsa quae reperiuntur, scias indidem pleraque fuisse descripta, quia simillime sunt depravata. Quare etsi mendis gravissimis nostrum scatet; nihilo tamen Italica sunt meliora, quorum superioris aevi Criticos mentionem video fecisse. Plane illud, quo usus olim Angelus Politianus in codice suo emendando, cujus fecit nobis copiam Richardus Thomson, amicissimus noster, regio fuit geminum: et quis scit an illud ipsum? nam hoc ex Italia maximus et sapientissimus Princeps, Ludovicus XII. (aliter scripsimus alibi: sed falsi sumus) captâ Mediolano, in suam librariam, multarum Italicarum spoliis superbam, intulit. Nibilo etiam melius est Augustanum illud, unde excerptas scripturae varietates amplissimus Marcus Velserus, et doctissimus Haeschelius ad nos miserunt. Idem et de illo possumus pronuntiare, quod ante viginti tres annos penes Vincentium Pinellum, meritis in Rempublicam literariam insignem virum, scimus fuisse. Levîus aliquanto quam caeteri a mendis laborat, quod Romae in Vaticana servatur. His duobus codicibus, usus fuit in Italia Vir clarissimus, Claudius Puteanus, inter praeipua Galliae ornamenta, dum viveret, merito suo semper habitus; qui etiam scripturae discrepantias omnes curiose in schedis adnotaverat: quo illius labore uti nobis contigit beneficio Christophori Puteani, Claudii filii, viri eruditissimi, et non minus propter virtutes suas, quam propter. patris memoriam nobis charissimi. Cum autem diu ignorassemus, ex quibus Italiae Bibliothecis eos codices [gap: Greek word(s)] Puteanus esset consecutus; invenimus tandem manu ipsius adnotatum, altero se usum Venetiis, Pinelli munere altero Romae ex Vaticana, cum anno cic ic lxx. hyemem ibi ageret. Atque hoc eo libentius referimus, quia non semel mirati sumus, Fulvium Ursinum, cum suas in hos Auctores Notas Romae scriberet, Vaticano libro, omnium facile optimo, non esse usum, Quare hoc saltem nomine Ursinianis praestant, quas heic studiosis paravimus epulas, quod ferculis Italicis, et quidem Romanis sunt instructae, quae civis Romanus vel ignoravit, vel sine caussa est aspernatus.

HENRICO STEPHANO, Arcae Quaestori Operum Dominorum, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1604.] NIhil poterat opportunius, Henrice Stephane, Vir amicissime, quam cum superioribus diebus Dionem Chrysostomum pari fide et diligentiâ recens a se editum, Claudius Morellus mihi legendum obtulit. Eram tunc temporis [gap: Greek word(s)], de morbo uxoris, patruelis sororis tuae, longe periculosissimo, supra modum anxius; eoque nomine quotidianae vitae officia intermiseram: studia quoque literarum fastidiens; sine quibus tamen, ut vel paucos dies agam, pretium aetas altera sordet. Ubi vero allatas chartas semel in manus sumsi, partim gravitate captus dissertationum excellentissimi Philosophi; partim pulchritudine illectus novae hujus editioris, sic animum obduravi, ut aegre priusquam volumine integro pellecto destiterim. Hujus autem operae, quam uni mihi necessario meo tempore impenderam, ut etiam in publicum fructus manaret, Fredericus Morellus, Academiae hujus Professor clarissimus, bonum factum putavit, atque adeo impulsu hortatuque suo effecit. Quippe Vir eruditissimus, cum Aldinum codicem, mendis quam plurimis deformem, critico suo pumice magnâ curâ expolisset; memor Homerici praecepti [gap: Greek word(s)], egit mecum pro mutua inter nos amicitia, ut quae mihi inter legendum adnotaram, in communem studiosorum utilitatem paterer publicari. Equidem facile conjiciebam, eâ felicitate istam provinciam ab illo fuisse administratam, ut quamcumque eodem symbolam conferrem, pannus purpurae adtextus posset videri: me tamen ea cogitatio nihil deterruit, quominus amici viri aequissimae petitioni adnuerem. Longe enim mores nostri a [gap: Greek word(s)] ambitione absunt; qui existimationi suae tantum putant detrahi, quantum alienae industriae fuerit tributum. Fatale hoc levium et ventosorum ingeniorum est vitium; quae [gap: Greek word(s)] plena, omnisque solidae eruditionis inania, magnam ex febriculosis scriptis suis potius, quam bonam famam captant. At viros graves, qui literas non vanitate, sed miraculo colunt, nihil minus deceat, quam [gap: Greek word(s)], aut in promovendis rei literariae commodis lentos esse, et [gap: Greek word(s)]. Statim igitur arrepto calamo, cum praesertim Dei virtute molestissimâ curâ nonnihil levati essemus, [gap: Greek word(s)] hanc in Dionis [gap: Greek word(s)] Diatribam effudimus, verius quam scripsimus. Tibi vero, Henrice Stephane, Vir integerrime, ut hoc quicquid est [gap: Greek word(s)] lucubratiunculae inscriberem, graves multasque causas habui. Sive enim amicitiae ratio fuit habenda; tu mihi amicissimus: nec magis propter arctissimam necessitudinem, quâ jungimur invicem, charus unice; quam propter singularem naturae bonitatem, fidem, comitatem, et [gap: Greek word(s)], quam boni omnes in te amant: nos qui propius novimus, etiam miramur. Sive aliquid etiam in hoc versatur officii; feci lubens, ut tua in me beneficia in prima animi mei parte esse posita, hoc cuicuimodi testimonio tibi probarem. Quod si patronus innocenti scripto, [gap: Greek word(s)], erat

[note: 1604.] mihi quoerendus; cui potius quam tibi eas deferrem? qui etsi in eligendo vitae genere majorum tuorum fectam non es secutus; in amore tamen literarum ita vestigia eorum pressisti, ut Stephanicae genti, tot in Rempublicam literariam meritis nobilissimae, non mediocre accessurum sit decus, si quae adolescens ad Poetarum Graecorum lucem orsus es, detexere in animum aliquando induxeris. Vale, Lutetiae Parisiorum, a. d. IV. Eid. Maritas, CIC IC CIV.

Nobilissimo illustrissimoque Viro, D. ACHILLI HARLAEO, Equiti, amplissimique Ordinis Principi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1605.] NICIAM, Pictorem quondam excellentissimum, dicere solitum legimus, Praeses amplissime, artis pingendi non minimam partem in eo esse positam, ut argumentum eligatur pingi dignum, et quod spectantium oculos idoneum sit tenere. Hujus ego exemplum, quanto minus ingenio fidebam, tanto diligentius imitandum mihi esse duxi, cum de elucubrando aliquid coepi cogitare, quod in sacrario Musarum tuo, ceu tabulam [gap: Greek word(s)] appenderem; tot tantorumque beneficiorum, quibus me tibi fecisti dudum obnoxium, testem; meaeque adeo observantiae erga te summae, posteris, si forte, monumentum aliquod; tibi certe pignus, uti spero, non ingratum futurum. Id igitur animo volvens, quum scrinia omnia mea excussissem, ex illo auctorum numero, quorum illustrationi vigilias meas impendi, Persium Flaccum certo judicio elegi, quem non vulgari curâ, nec studio mediocri a me recensitum, et novo Commentario enarratum, tibi offerrem, Vir amplissime, atque nomini tuo splendidissimo consecrarem. Ductus autem sum hac minime fallaci conjecturâ, quod scirem eam demum studiorum sectam tibi prae caeteris probari, quae neque amoenitates solum captet, sicut magna pars hodie facimus; neque rursus, mansuetioribus literis spretis, supercilium rigide nimis contrahat; sed sapientiam cum eloquentia et eruditione justo quodam convenienteque temperamento misceat; et, ut Graecorum non ignobilis scriptor ait, [gap: Greek word(s)]. Quo in utroque genere si gravissimum hunc morum censorem, et virtutum praeceptorem fidissimum contendam excellere; tam certus sum victoriae sub te judice, quae tua est eruditio, et in literis quoque rectum judicium; quam illud non ignoro, ludibrium me sibi debere, sophos illos esse dicturos, quibus satis acceptum est, nullum Poeticae aut Eloquentiae cum gravioribus disciplinis commercium intercedere. Nam quid aliud ab illis exspectem, qui fatali quâdam ignaviâ, res naturâ suâ conjunctissimas, studia dico scientiarum et humanitatis artes, adeo separant, [gap: Greek word(s)], ut scribit Platonicorum mellitissimus, [gap: Greek word(s)]: ut si quis illa curet jungere, hunc statim alienum esse omni Philosophiae clamitent? Scilicet assensuri isti sunt veteribus Sapientibus, Poeticam,

[note: 1605.] [gap: Greek word(s)], (ipsis enim verbis illorum utar:) quos videmus omni curâ morum posthabitâ, quae vera Philosophia est, in nescio quibus argumentatiunculis, in nugis sophisticis, in puerilibus argutiolis, [gap: Greek word(s)] denique [gap: Greek word(s)], quod suâ jam aetate Euphrades Themistius conquerebatur, summam sapientiam ponere. Scilicet facundiae Persii virile robur, aut recondita illa eruditio eos capiet, quibus pristinam barbariem mordicus, retinere, et in Antiquitatis totius ignoratione versari, potius videtur esse ac melius, quam possessionem literarum, olim simili socordiâ extinctarum, memoriâ vero Patrum, magno Dei immortalis beneficio, in lucem revocatarum ex alta hominum oblivione, sibi vindicare, et pro sua quemque virili posteris asserere: quod qui non faciunt, caussam dicere nullam possunt, quominus pro tanti muneris bonitatis divinae parum aequis aestimatoribus, imo vero iniquis ingratisque aspernatoribus sint habendi: adeo crimen ingens est, quod istis ne minimae quidem culpae affine judicatur. Equidem, Vir maxime, pro meo in literas amore sincero, hoc genus hominum meminisse nunquam possum, quin statim ejus mihi in mentem veniat, quod in Dissertationum Arriani pulcherrimis libris aliquando legisse te, quem meliorum literarum nihil fugit, non dubito. Scribit vero Arrianus, sapientissimum senem illum Epictetum impietatis in Deum eos insimulasse, qui in Philosophiae studiis [gap: Greek word(s)], sive sermonis curam tanquam rem levem aspernarentur: quoniam quidem, ajebat vir divinus, [gap: Greek word(s)] en germanum Philosophum: en vocem auream. Nec minus memorabile Synesii, Philosophi praestantissimi, vaticinium tristi eventu confirmatum, quod multo ante ab ipso est editum, cum rationem studiorum similiter perverti ab aequalibus suis cerneret. Disputans enim contra [gap: Greek word(s)]: hoc est, adversus eos, qui ad sanctissimae Theologiae studia infantiam et sophisticen pro solida eruditione afferrent, fatidicam hanc quasi sortem edidit: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Utinam defuisset huic oraculo fides: sed profecto, si verum amamus, depravationi illi et hujus scientiarum reginae, et omnium aliarum, quae postea accidit, occasionem quidem Gotthorum et Alanorum invasiones praebuerunt: at caussa illius propior ac vera est, ratio studiorum perversa, et in liberalibus disciplinis prava institutio, ac linguarum simul et universae literaturae melioris ignoratio. At enimvero quantum isti a recta studiorum ratione deflectunt, tantum alii diverso erroris genere peccant, qui in lectione antiquorum Sapientum assidui sunt, non ut animum, sed ut ingenium excolant: non ut discant vivere, sed ut loqui: neque ut meliores ab illis discedant, sed ut doctiores tantum: qui denique Grammaticorum solum oculis scripta eorum legunt, qui de virtute praecipiunt. Atqui non in eum certe finem viri magni et praecepta et exempla virtutum memoriae commendata ad posteros transmiserunt, ut ad inanem aurium oblectationem, vel jactationem vanam inutilis eruditionis ea cognosceremus; verum ut suis nos lucubrationibus excitarent ad effodienda, et in actum producenda recti honestique semina, quae quum a natura accepissemus, vitiis tamen circunfusa, et tantum non obruta, sic in nostris animis, nisi cultura melior accedat, latent, quasi in altum quendam scrobem penitus defossa. Huc spectant, quod te minime latet, Vir sapientissime, tot illa volumina, quae de morali disciplina Philosophi confecerunt. Tendit eodem et Graecorum Latinorumque Poetarum pleraque manus: sed itineribus diversis. Quot sunt enim Poetarum genera, (sunt autem quam plurima,) tot fere diverticula et viarum ambages eo ducentium. Brevis et directa via est, quam Persius et reliqui Romanae Satyrae

[note: 1605.] Poetae institerunt: omissis enim fabulis et omni Poetarum aliorum [gap: Greek word(s)], rem ipsam dicunt, et cum vitiis [gap: Greek word(s)], quod ajunt, [gap: Greek word(s)], eaque ridenda omnibus propinant. Qui si eo animo hodie tractarentur, quo scripsisse ipsos, ante ostendimus; uberrimos, ita me Deus, operae suae fructus et interpretes eorum, et lectores reportarent: nam ut solae [gap: Greek word(s)] Literae animi morbos possunt curare, sic ejusmodi Poetarum assidua lectio curationem adjuvare; et quum sanare nequeant, possunt tamen sanabiles reddere. Fit enim nescio quomodo propter humani ingenii cum numeris cognationem naturalem, ut virtutis praecepta carmine alligata, et memoriae firmius haereant, et in ima praecordia efficacius descendant. Hoc igitur animo quum ante multos annos Persii Satyras interpretati essemus, ut ipsi nos primum ad amorem virtutis, odium vitiorum capessendum stimularemus: deinde ut studiosae juventuti ad similem conatum duces nos praeberemus, de quo priores interpretes parum videbantur cogitasse: ausi sumus, Praeses amplissime, de illustris tui nominis splendore stricturam aliquam luminis nostrae huic scriptioni ire mutuatum. Quod ut aequi boni consulas, tenueque hoc munusculum benigne ut accipias, per illam ipsam naturae tuae bonitatem te obtestor, quae nullo meo merito tuam mihi tantam benevolentiam conciliavit, quantam vel optare sine audaci temeritate non poteram. Quum autem meritorum in me tuorum is sit cumulus, ut fides mea sine beneficio tabularum novarum liberari nequeat; aequitatis tuae magnitudinisque animi fuerit, non quid adferam tibi, sed quo animo attendere. Neque enim id ago, ut nexu me exolvam operâ tam levi: sed ut ingenuâ bonae copiae ejuratione quantum tibi a me debeatur, palam omnibus faciam. Ut hoc non esset, merebatur tamen tua virtus, ne alium praeter te patronum sibi Persius adscisceret: cui enim potius supplicet tam severus morum censor, quam illi, cujus vita censura est? qui censorias illas virtutes, [gap: Greek word(s)], indeclinabilem, inquam, justitiam, vitae sanctitatem, gravitatem et constantiam, quas tantopere in suo Catone Romani stupebant, longo adeo temporum intervallo praestas redivivas. Neque hoc dico, ut Catonem tibi comparem, nedum ut te Catoni: qui sciam tanto majorem te omnibus Catonibus, quanto vera in Deum pietas caeteris, quamvis maximis, praestat virtutibus. Itaque imago vetustatis, columen sapientiae, exemplum severitatis sic haberis ab universis Franciae populis; sed non solis, ut non tantum adspectus, verum etiam cogitatus emendes, ac censuram exerceas. Neque quisquam adhuc tam malevolus aut invidus est repertus, qui Curiam ingredientibus, cujus tot jam annos Princeps es, aliud optandum existimet, nisi ut ad tuum se ductum applicent, te mirentur praesentem, de te cogitent absente. Et tamen venerationis hujus, quam omnes Ordines debere se tibi et fatentur, et prolixe exhibent, nihil potest haec canities, alioquin venerabilis, tibi imputare: quae enim rarissima laus est, in ipso adolescentiae flore pro canis tui mores tibi fuerunt. Jam tunc cum vix aetatem ingressus virilem, Augustoriti Pictonum extraordinario cum imperio jus dicens, severitate animadversionum in potentissimos reos, et inexorabili, vereque Achilleo animi robore contra gratiam aut minas, omnium oculos in te convertisti. Quare cum post aliquot annos Christophorus Thuanus, illustri laude vir conspicuus, orbam Curiam, et sui desiderio lugentem, diem supremum obiens reliquisset, non putavit Henricus III. esse quaerendum sibi ecquem in illo sublimi dignitatis fastigio collocaret: unus enim tu occurrebas, dignus qui viro incomparabili absque te fuisset, succederes: qua in statione quae et quanta sapientiae, prudentiae et fortitudinis, (nam

[note: 1605.] et hac per conditionem superiorum temporum opus tibi fuit,) exempla edideris, unius epistolae angustiis velle complecti, res longae historiae, hoc vero sit [gap: Greek word(s)]. Maneat Annalium conditores haec cura: quorum ut quisque erit veritatis amantissimus, patriae charitate ferventissimus; vel, ut aliis verbis idem dicam, Christianissimo Regi nostro devotissimus, in tuarum laudum commemoratione plurimus est futurus. Nos interea, quod assidue facimus, Deum Opt. Max. venerabimur, amplissimo Senatui, et universo Regno incolumem te quam diutissime praestet: nobilissimum filium tuum, per medias laudes in hac juventute sua quasi quadrigis vehentem, ex Anglica legatione sistat tibi reducem: utque tu illo, ille te longum fruamini. Vale, seculi decus immortale. Lutetiae Parisiorum, pridie Eidus Februarii, CIC IC CV.

[note: 1605.] VEterum Criticorum notulas in A. Persium a Petro Pithoeo, viro magno, et judicii castigatissimi, excerptas olim ac publicatas, editioni huic nostrae adjiciendas tuâ gratiâ, Lector candide, curavimus. Primum quia Persii vita illis praefixa est lectu dignissima: sive sit ejus auctor Valerius Probus, ut pleraque exemplaria antiqua testantur; sive alius. Deinde autem quod in his pauculis notis invenire est nonnulla exquisita, et quae frustra alibi quaeras: absque quibus tamen foret, loci aliquot Poetae hujus vel doctissimis futuri sunt obscuri: ut de antiquitate ejusmodi [gap: Greek word(s)] nemo sit jure dubitaturus, qui ad multorum retro saeculorum barbariem et antiquitatis totius imperitiam animum adverterit. Longe istis uberiora sunt Scholia illa, quae sub Annaei Cornuti nomine ab Elia Vineto Santone aliisque sunt edita: quibus multa item alia poteramus adtexere ex antiquis Persii codicibus, quos reperire est passim in omnibus Bibliothecis et interlinearibus Glossematis bene farta, et marginalibus adnotationibus probe oppleta. Sed neque illa, quae publicâ luce donata sunt ab aliis; neque illa, quae in membranis nostris, aut clarissimi eruditissimique viri Jacobi Bongarsii, aliisve invenimus, tanti sunt visa, ut ab eorum lectione juventus studiosa paratior multo posset discedere ad intelligenda, si quae sunt in Satyrographo nostro difficiliora: neque enim ejusmodi erant, quae hactenus videre nobis contigit, ut merito de illis dicas, [gap: Greek word(s)]: sed illud potius, [gap: Greek word(s)], paucissimis, si forte, exceptis. Sibi igitur quisquilias ejusmodi habeant, qui libros non nôrunt nisi mole aestimare, [gap: Greek word(s)].

PROLEGOMENA IN PERSIUM, Commentario praemissa.

[note: 1605.] SATYRAM Romanam duo ista praecipue constituunt; doctrina moralis, urbanitas et sales. Caetera communia sunt ejus Poetis, cum aliis multis; acumen disserendi, eloquendi facultas, numerorum concinnitas: anima vero, ut sic dicam, et [gap: Greek word(s)] ejus carminis est, vitiorum insectatio, et ad virtutem cohortatio: ad quae perficienda salibus et jocis tanquam telo utitur. Habet hoc Satyra Romana cum Ethico Philosopho commune, quod de moribus tractat: sed tract ationis proprius est modus: docet hic; illa plurimum castigat. Naturam et caussas virtutum ac vitiorum Ethicus inquirit: satyricus Poeta vitiosos fere objurgat; bonos parcius laudat et rarius. Praeterea censurae suae scommata, risum, atque interdum etiam comicam et [gap: Greek word(s)] Satyricus admiscet: quo nihil alienius a severitate philosophica: nam Cynicos et similis petulantiae magistros, praeter habitum nihil quicquam Philosophorum habuisse certum: [gap: Greek word(s)] vero Satyrae, metri lex. Minus recte sentire eos, qui Romanam Satyram cum Graecorum Satyrica Poesi comparant, ut ab illa ortam, satis probavimus eo libro, quem de utraque illa Poesi in gratiam nobilissimi doctissimique viri, Johannis de Rieu, Rutenorum Praesidis, a nobis scriptum Persio comitem adjecimus. Cum autem trium Romanae Satyrae Poetarum, Horatii, Persii, et Juvenalis, idem sit propositum, idem scopus, quem ante diximus; magna tamen inter ipsos est differentia: quod breviter heic ostendere constituimus; non eo quidem animo, ut alium alii ambitiose anteponamus: sic enim existimamus, omnes esse eximios, omnes lectu dignissimos, et qui diversis virtutibus laudem prope parem sint consecuti: sed quando neque hi, neque omnino quisquam mortalium [gap: Greek word(s)], munire viam juventuti volumus, ad aestimandas ipsorum virtutes judicio recto; et [gap: Greek word(s)], siquae illae sunt, animadvertendas: qua in re, cum vel suavissimus studiorum positus sit fructus, difficultas sine controversia versatur maxima. Praeclare enim hoc Dionysius Longinus, ut alia multa: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]: nos vero ut huic oneri subiremus, non humerorum fiducia, sed publicae utilitatis studium compulit. Accedit huc, quod consentientibus Veterum suffragiis, qui Poetam nostrum mirati sunt, auctoritatem judicii sui recentiorum non nemo opponere non dubitavit: at qui vir? tanti judicii, tantae eruditionis, tam portentosi acuminis, ut et Persius magnum folatium habeat, quod AEneae magni dextra cadit: et nos vel bonam caussam prodere, diu constitutum ac certum habuerimus, potius quam cum illo Hercule in certamen descendere. Verum de censura divini illius viri postea: nunc quas diximus differentias proponamus. Prima, et omnium maxima est circa [gap: Greek word(s)] jam enim diximus, non levem esse huic Poesi cum morali Philosophia affinitatem: quid enim Philosophiae proximum et affine, si hoc non est, de virtutibus et vitiis disputare? Heic vero magnum inter hos discrimen; ut enim quisque fuerat educatus, ut erat doctus et moratus, ita

[note: 1605.] versatus est in hac parte. Horatius, libertinae prosapiae homo, et patre coactore natus, etsi magno parentis studio eductus nihil spirat heic altum, sed ubique circa vulgatissima morum praecepta occupatur: quodque longe gravius est, et fatetur ipse de se, parum sibi constat, nec fidelem virtutis magistrum agit. Passim enim in aliena transit castra, non tanquam explorator, sed tanquam transfuga: saepe Stoicum dicas, saepe Epicureum, aut Aristippeum; saepe vero de Anyti et Meliti aut Aristophanis gente prognatum: adeo frequenter et acerbe Stoicos, penes quos solos illâ aetate sapientiae magisterium fuit, suggillat, et irridet: neque dubitandum est, qualem videmus in ipsius scriptis, talem fuisse in vita quoque inconstantiam; scripsit enim sicuti vixit. Juvenalis mores ignoramus: in Satyris quidem suis [gap: Greek word(s)] sic tangit, ut facile appareat, diuturniorem ipsum Rhetori quam Philosopho operam dedisse: e Rhetorum enim schola et declamationum exercitationibus ad Satyram scribendam haut dubie se contulit: unde illa acuta dicta, et ut vocabant, sententiae, quas in opere admirabili De Poetica tantopere Julius Scaliger est admiratus. Persius vero qui ad Satyrae scriptionem, ut testatur ipse in quinta, ab eodem Cornuto fuerat institutus, a quo rerum Stoicarum cognitionem acceperat, (magnis enim opibus innutritus, ac felicissime fuit educatus) et utroque [gap: Greek word(s)] est: et eo nomine Horatio longe melior, quod uni aequus virtuti, perpetuus ac constans vitiorum hostis, sui semper similis, instrumento graviorum artium Poeticam locupletat: Stoicam denique professionem nunquam obliviscitur, adeo exacte et docte aliquando [gap: Greek word(s)], ut ne Zeno quidem ipse aut Chrysippus, quod alibi dicebamus, porticum illam melius fuerit fulsurus. Itaque cum universae hujus Philosophiae duae sint partes a Sapientibus proditae, Decreta et Praecepta, sive [gap: Greek word(s)] omnis Horatii et Juvenalis de virtute oratio ad praeceptivam partem spectat; decreta serio attingunt nunquam. Persius vero assurgit altius, et Stoicum de ultimo fine dogma ubique urget, ubique inculcat: gnarus praecipuum caput [gap: Greek word(s)] doctrinae hujus eo contineri. Qui igitur non ignoraret, longum iter esse ad vitae emendationem per praecepta; breve et efficax per dogmata; prudentissimo consilio utrumque institit: quod nos suis locis diligenter observavimus. Scias vero cum Persium legas, sentire illum quae dicit, et quod Graeci aiunt, [gap: Greek word(s)]. Didicerat nempe nobilissimus juvenis a Cornuto praeceptore suo, viro juxta sapiente et docto, non magis de virtute loqui, quam ex virtute vivere. Quod enim probitatem, quam in aliis exigebat, ipse praestaret, testis est qui vitam ejus scripsit, auctor dubio procul antiquissimus; testis etiam est modestia illa divina, quam ubique prae se fert in hoc libro; testis et illa consuetudo arctissima cum Thrasea Paeto, viro ad exemplum virtutis nato; et Arria, Paeti conjuge, ipsius cognata, prioris illius Arriae [gap: Greek word(s)], filia, matri quam simillima: testeis denique et alii, quorum amicitiâ usum legimus, viri omnes gravissimi, et magna sui saeculi ornamenta, Servilius Novianus, Lucanus, Seneca. Quamobrem omnium Persii laudum hanc primam, et velut fundamentum caeterarum ponimus, quod ad praecipiendum de virtute, non ut aliquis e circo aretalogus, aut indoctus e trivio Cynicus prosiluit; sed scientiarum plenus, et disciplinis Philosophorum diu excultus, eo accessit; propter emendatos mores suscepto operi non minus aptus, quam eloquendi facultate abunde instructus. Est et alia non contemnenda circa hanc partem inter hos Poetas differentia: nam Horatius, quod aliis ipse sapienter praecepit illo versu,

[note: 1605.] nunquam ipse, aut rarissime in Satyris suis scrvavit: quamcunque enim materiam fuerit aggressus, eam mox deserit: nudas saepe praeceptiones congerens, non multo aliter ac vetustissimi illi, [gap: Greek word(s)], Theognis, Phocylides, et his similes. Itaque pars maxima Satyrarum Horatianarum meram lancis illius saturae et [gap: Greek word(s)] imaginem exhibent. Longe aliter Poeta noster; qui, more Philosophorum, a proposita initio thesi vix digreditur, abit certe nunquam: ut non aliud fere scribere Satyram ei fuerit, quam petitos e Philosophia locos carminis legibus includere. Lucilium sine dubio imitatus est Horatius: Persius vero, primus omnium Romanam Satyram hujus generis, (duplex enim fuit) hac observatione auxit, correxit, atque in melius mutavit. Etsi enim ad priorem imitationem, maxime autem unius Horatii, totum se comparaverat; judicio tamen ubique usus est suo: ut etiam inferius sumus observaturi. Probavit Persii consilium Juvenalis; qui non per saturam, quod ajunt, varia argumenta eodem carmine complectitur; sed Persiano more cuique satyrae [gap: Greek word(s)], ut plurimum, addicit. Huc etiam pertinet, quod in Persiana Horatii Imitatione observabamus, de gravitate in disputationibus nonnullis Stoicorum explicandis, Persio servata, Horatio neglecta: cujus rei illustre est exemplum in Persii quinta, et Horatii Davo; ex quorum carminum comparatione ingenia utriusque Poetae diversa, et discrepantes ideae, quas Rhetores dicunt, optime queant dignosci. Differunt praeterea hi Poetae in salibus et illa urbanitate, quam Satyrae Romanae propriam diximus. Necessitatem hujus partis in hoc Poeseos genere docet Persius, cum scribit de Horatio:

Quare non potest dubitari, ipsum in Satyris scribendis id habuisse propositum, ut trisititiam argumenti et reprehensionum atrocitatem jocorum festivitate exhilararet. Sed Persius jam tum in illa sua adolescentia gravis, totusque ad severitatem factus, Xenocrati quam Menippo similior, Gratiis, meo judicio, raro litavit: longe enim hac laude et ab Horatio superatur, et a Juvenale; quorum uterque felicissime est assecutus, quod voluit noster, nec potuit. Excellunt igitur in eo Horatius et Juvenalis; etsi ratione diversâ: nam illius sales [gap: Greek word(s)], et ut ita dicam, plebeium aliquid fere sapiunt; hujus omnes joci, quibus abundat, sic sunt urbani et salsi, ut acumen saepe atque eruditionem prae se ferant, et ingenium longo declamandi usu probe subactum. In nostro vero loca non pauca sunt, quae palam ostendunt, non displicuisse illi jocos, sed non contigisse; quod de Demosthene Fabius scribit: velut in prima, ubi diserte ait, ridere se malos Poetas: ille vero non [gap: Greek word(s)] solum, sed etiam [gap: Greek word(s)]. Jocosa et non invenusta illa:

[note: 1605.] indignationem illius magis arguunt, quam aptitudinem ad movendum risum. Quin etiam, sicut in Demosthene observarunt veteres Critici, nunquam adeo a sese ipsum abire, quam ubi facetus vult videri; ita nos de Persio pronuntiare non vereamur, si qua sunt in ejus libro frigidiuscula dicta, si qua ex periculo petita, in ea ipsum incidisse, dum quaerit jocos et vult ridere, quod per naturae suae temperamentum illi nequaquam licebat. Frustra enim est cum persuadere vult nobis, fuisse se petulanti splene cachinnonem. Ain' tu, Persi? [gap: Greek word(s)], et nobis ignosce, qui hoc tibi non credimus: quin potius existimamus in te expetiisse, quod apis Attica de Persa nescio quo dixit: [gap: Greek word(s)] Enimvero cum sint loci plures, e quibus ridicula dict a ducantur, Horatius et Juvenalis eos jocos non raro usurparunt, quibus aliquid inesset obscoeni: quâ impuritate cum fere in totum Persius abstinuerit, non ambigent sani judices, quin etiam in eo dicendus sit vincere, in quo culpa ingenii vincitur: nimium enim risus pretium est, si honestatis et probitatis impendio constat. Sed quae ridere negavit Persio natura, ingenti dote defectum et [gap: Greek word(s)] istud pensavit, cum illi vim dedit et acrimoniam, et illud, quod Magistri dicendi [gap: Greek word(s)] dicere consuêrunt: quam virtutem tanti facit Criticus Halicarnassensis, ut Isocratis orationem, quod eâ careret, animâ carere dicat. In Persio vero, qui spiritus? qui ardor? qui stimuli? nam libertas quidem tanta, ut ne mortis quidem metu adduci potuerit, quo Neroni parceret: et tamen lenissimorum fuisse morum accepimus; sed acrem faciebat impressum ejus animo, altisque nixum radicibus vitiorum odium. Quod igitur desiderant Sapientes, contra vitia dici aspere, contra pericula animose, contra fortunam superbe, contra ambitionem contumeliose, ut ad Senecam suam scripsit olim Lucilius; id cum noster efficiat, illud simul [gap: Greek word(s)] praestat, quod ante, dicebamus; ut liqueat tibi, illum sensisse quae scripsit. Atque hae sunt differentiae praecipuae, quas in tribus hisce Poetis circa illa deprehendimus, quae Satyram Romanam proprie [gap: Greek word(s)]. Ad reliquas vero quod attinet virtutes [gap: Greek word(s)], ne longum faciam, ita sentio: puritate sermonis gratiâ narrationum et [gap: Greek word(s)], atque inexplicabili quodam, etiam extra jocos, lepôre excellit Horatius: ubertate inventionis, copiâ exemplorum, tractandi dexteritate, [gap: Greek word(s)], denique [gap: Greek word(s)] praestat Juvenalis. Persius inter hos duos interjectus, neque castitate sirmonis Juvenali cedit; et illa, quam exposuimus, pugnacitate, celeritate, et [gap: Greek word(s)] Horatium superat. Character dicendi in Horatio humilior; in Persio grandior; in Juvenale, ut plurimum, sublimis. Figurarum quae sunt orationis lumina, beata apud Horatium et Juvenalem copia: noster illis potissimum, quae rebus addere pondus sunt idoneae, et [gap: Greek word(s)] pene regnat. Vel illas mihi considera hominis fordide parci descriptiones, quas in quarta, in quinta, et in sextae duobus locis posuit: non poterant tenacium mores effingi majore cum evidentia. Taceo de verborum tropis, quorum crebritatem apud Persium sola excusaverit Satyrae licentia: densitate enim suâ orationi tenebras nonnunquam offundunt: de quo mox. Numerorum vero concinnitatem cum apud Horatium nullam invenisset, nullum juncturae studium; hanc secritatem Persius nequaquam probavit; sed numeris ita consuluit. ut istâ laude eum, quem sequebatur, longo intervallo pone se reliquerit. Quid enim hujus versibus numerosius? quid absque mollitie concinnius? Neque electione est opus omnes apti; omnes sonori: quidam vero ita magnifici, ut ad majestatem Maroniani carminis videantur aspirare. Neque aliquis mihi illum objiciat,

[note: 1605.] prebavimus enim, ingeniosissimum Poetam arte et judicio usum, viribus suis eo loci pepercisse. Exposuimus hactenus, ut erat noster captus, praecipua capita institutae comparationis inter Romanae Satyrae clarissimos Poetas: ostendimus, quae singulorum propria essent [gap: Greek word(s)], quae [gap: Greek word(s)]: clarissimeque, nisi fallor, demonstravimus, ex illis esse neminem, qui virtute quâdam sibi peculiari reliquis non praestaret: neque rursus esse ullum, qui caeteris ratione aliquâ non esset inferior. Persium vero adeo non esse indignum, qui comparetur cum Horatio et Juvenale, ut vel de palma cum utrovis eorum jure suo possit contendere: etsi non sine aliqua, ipsius insuria potest cum tantis ingeniis committi Persius; cui per brevitatem vitae totum se palam facere, et ingenii sui dotes maximas publicare non licuit: ut ex uno libello, atque eo imperfecto, necdum perpolito, illum aestimare, hoc vero sit leonem ex ungue, et quod apud Homerum faciunt proci, [gap: Greek word(s)]. Quid igitur de gravissimi illius Censoris judicio dicemus, qui tantum virum suffragiis privatum in Caeritum tabulas retulit? et quidem non censoriâ notâ affectum, sed ignominiae elogio misere jugulatum: ineptum pronuntiat, indignum qui cum reliquis in comparationem veniat, ostentatorem eruditionis; obscurum denique, non secus atque alterum Heraclitum vel Cinnam. Pax! vir incomparabilis, [gap: Greek word(s)]; Persius ut sit ineptus? Si ineptum diceret, quem Graeci [gap: Greek word(s)], concederem. Ne nos quidem enim imus inficias, facultatem hujus rei illi defuisse; sed ostentatorem eruditionis quod nominat, omnino haut persuadet. Fatemur eruditissimum Poetam eruditionem ubique ostendere; usquam ostentare, negamus Illud doctissimi quique solent: quis autem uberius quam [gap: Greek word(s)] hic Gensor? cujus scripta omnia [gap: Greek word(s)], si quis negat thyma Veterum undique redolere, haut mecum sentit. Hoc solet vanissimus quisque tantum, insolentissimus [gap: Greek word(s)]: quorum nihil in splendidissimum hunc Romanum Equitem cadit; de cujus singulari modestia, et liberali educatione sub maximis Praceptoribus, non autem Cathedrariis Sophistis, et vitae illius auctor meminit, et nos aliquid supra attigimus. At obscurus est, et dignus cui nomen indatur Scotino. Mirari subiit non semel, de obscuritate Persii verba fecisse illum virum, cui nihil erat obscurum: certe aliud Quintilianus judicabat, cum verâ laude dignum pronuntiaret: aliud Hieronymus, cum disertissmum Satyricum vocaret. Mihi quoque non pauci bujus Poetae versus ita clari et [gap: Greek word(s)] videntur, ut vel in cisio a mediocriter dostis legi possint. Quare non totus liber profecto est obscurus; sed loca tantum nonnulla. Quid? solus hic obscurus? non etiam optimus quisque attentissimum et [gap: Greek word(s)] requirit lectorem? Non commemorabo Thucydidis [gap: Greek word(s)], et similia multa, quibus obducta caligo ingens illius Historiae. Silebo Platonis [gap: Greek word(s)], de quibus Longinus: hoc solum dicam, maximarum difficultatum ea potissimum scripta esse plena, quae omnium seculorum docti homines maxime sunt admirati. Quis Pindarum intelligeret aut Aristophanem, absque eorum interpretibus? quis Graecis literis doctus choros Tragicorum inoffenso pede percurrit? Theocriti [gap: Greek word(s)] notant veteres Critici, neque indignentur. Nos offendent. Persianae difficultates? et qui laboriosas illius opilionis ineptias non gravamur; tam severum hujus carmen ut intelligamus, operae nos poenitebit? Porro obscuritatis hujus diversas afferre caussas possumus, easque certissimas: in auctore sunt aliquae, aliae extra illum, quaedam in interpretibus. Non negabo, perobscura quaedam esse in quarta; prima quoque: sed Poetae facile ignosco, cum cogito, crudelissimi et [gap: Greek word(s)] tyranni, in quem illa

[note: 1605.] erant, metu, de industria atramenti sepiarum aliquid esse affusum: neque dubito, sapientissimum Praeceptorem Cornutum scribenti adfuisse, qui vetus verbum crebro illi insurraret, [gap: Greek word(s)] quod etsi diserte Probus, sive quicunque est vitae scriptor, non dicit, ea tamen narrat, ex quibus hoc debeamus colligere. Jam cum scribit idem [gap: Greek word(s)], verecundiae virginalis Partheniani nostrum fuisse, aliud agens caussam nos docet, cur ille locus tenebricose fuerit tractatus, cui vix alius toto libro obscuritate par, obscoenitate similis nullus: [gap: Greek word(s)] illam dico e quarta,

Etiam illud ultro concedimus, nonnulla Persii loca tropis parum usitatis et audacioribus esse offuscata: hujus quoque non culpam, sed caussam, ita enim dicere aequius, ingenio Poetae assignamus: quod cum esset magnum, magna sectabatur. Dictiones autem tropicas magnitudinem naturâ suâ habere, cum alii docent [gap: Greek word(s)], tum affirmat hisce verbis [gap: Greek word(s)] Longinus: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Hae sunt illae parum moderatae et inclementes (id enim est [gap: Greek word(s)]) metaphorae, quas ait idem in Platone, quo nemo unquam facundior, notari solitas a dicendi artificibus nonnullis. Etiam Demostheni quae objiciebantur ab AEschine, tanto cum hiatu, ut [gap: Greek word(s)] diceret esse, non [gap: Greek word(s)]; quid aliud fuêre, nisi paullo duriores translationes? adeo magnis quibusque ingeniis familiares hujusmodi excessus, et [gap: Greek word(s)] dictiones. Dionysio quidem Halicarnasseo si credimus, [gap: Greek word(s)] non jam excusandus fuerit nobis Persius, verum praeconio [gap: Greek word(s)] clarandus. Fuit praeterea Flaccus noster [gap: Greek word(s)], sed amans brevitatis: quae res obscuriorem est ubi illum reddit: non alia caussa fuit, ut unum saltem exemplum afferam, cur hactenus non intelligeretur ille versus:

quem primi nos, absit verbo invidia, ex Poetae mente sumus interpretati. Extra auctorem possunt multa afferri: ego pauca tantum commemorabo. Quod igitur multa obscura hodie videntur, quae cum scribebantur, pueris erant obvia; non penes auctorem culpa haeret, sed penes lectorem: quotus enim quisque Persium legentium saltem mediocrem morum veterum et Historiae antiquae cognitionem sudore partam habet? Adde quod ipsa rerum natura progressu temporum ita novam rebus humanis faciem inducit, ut ad intelligendos veteres Scriptores, nihil persaepe hodiernae vitae comparatione nos juvante, velut in tenebris sit micandum, et fallacibus conjecturis ad veritatis indagationem insistendum: atque huic querelae tum praesertim est locus, quando vel privati, vel publici mores perstringuntur; in quo solo et Comoedia, et Satyra Romana versantur. Non praetermittam genus ipsum Poeseos, naturâ suâ difficilioris: nam, ut alibi probamus, Satyra haec et genus et nomen est non plebeji poematis, sed carminis eruditi: et propter affinitatem, quam habet cum Dramaticorum fabulis, ipsâ personarum mutatione perplexum. Interpretes vero diversi modo obscuritati, de qua dicimus, caussam praebuerunt: veteres, quia perierunt; quae fuit seculi barbari flagitiosa negligentia: recentiores, quia alia [gap: Greek word(s)], alia [gap: Greek word(s)], lectores persaepe aut incertiores et indoctiores quam dudum, aut male doctos dimiserunt. Nemo in suam contumeliam dictum putet, quod de iis dicimus, qui hanc provinciam ante nos administrarunt: nam et nos, qui eorum diligentiae

[note: 1605.] succrevimus, tam meminimus homines esse, falli faciles, literis leviter tinctos, quam scimus, ipsos quae nesciverunt aut male sciverunt, ignorasse vel probasse, quia homines erant: hoc ingenue profitemur, nondum quenquam incidisse in manus nostras e tot Poetae hujus interpretibus, cujus rationem et interpretandi viam possemus probare. Unicum excipio Hadrianum Turnebum, virum in hoc genere literarum eminentissmum; qui si ex professo Persium suscepisset enarrandum, nullo, ut arbitror spicilegio nobis relicto, aliud scilicet curassemus: nunc cum obiter tantum quaedam tractaverit, exemplo illius ad hoc quicquid est operis concinnandum sumus excitati. Quoniam autem de libri hujus obscuritate multa docti indoctique passim loquuntur; ne quid omitteremus, quod ad lucem illius posset desiderari, postquam semel interpretem professi eramus, Graecorum illud verbum, [gap: Greek word(s)], censuimus nobis esse usurpandum: quo enim interpres, nisi ut obscura illustret, difficilia facilia reddat vel primas literas doctis? Quod quidem dum pro virili nostra conamur, eo prolixiores facti sumus, quo brevior Persius: nam illorum fastidia, quibus satis est magnos scriptores [gap: Greek word(s)], sapientissimo Imperatorum Marco reprehendi memineramus. Simul juvabat ejus auctoris explicationi immorari, cujus singula prope verba aliquid [gap: Greek word(s)] continere animadvertebam. Multa nos in tam erudito Poeta observasse, de quibus ne cogitarant quidem alii, si dixerimus, fiducia veri sit, non inanis jactatio: quid autem praestiterimus, docti et candidi Lectoris facimus arbitrium: nam etsi mediocris saltem diligentiae sumus nobis conscii, scimus tamen, [gap: Greek word(s)], ut dicebat olim B. Chrysostomus: [gap: Greek word(s)].

PRAEFATIO IN PERSIANAM HORATII IMITATIONEM, Commentario adjectam.

[note: 1605.] NEMO, qui vel summatim humanitatis studia attigit Persii Satyras legit, quin statim imitationis Horatianae aliqua saltem vestigia deprebendat: tam multa enim illius tam paucis numero versibus expressit, ut fungum esse oporteat, cujus animum, simul ac in hunc librum oculos conjecit, ejus rei aliqua non percutiat suspicio. Et tamen eâ arte, eo judicio in hac parte usus est Poeta ingeniosissimus, ut qui adeo multa non sua usurpat, suus tamen ubique sit, nec alieni beneficii fere quicquam, verum propria omnia habere videatur: [gap: Greek word(s)]: quod olim eruditissimi Critici de Thucydide, Homerum imitante, pronuntiarunt. Quare equidem facile ignosco tot commentatoribus, quos palam est ita negligenter in hoc negotio esse versatos, ut loca non pauca perperam acceperint; quaedam, sed illustria, non animadverterint esse corrupta, unicam ob caussam hanc, quod Persium cum Horatio diligenter contendere, suarum partium esse, animum nunquam induxerint. Nos vero quam illis tribuimus veniam, ne ab aliis petere ipsi opus haberemus, quaecunque in eo genere observatione digna deprehenderamus, omnia studiose collegimus, atque

[note: 1605.] in unum veluti communem locum huc conjecimus. Speramus non ingratum fore tyronibus, quorum studiis prodesse optamus, nostrum istud consilium: cum praesertim imitationis artem, sine qua pene infructuosa Veterum lectio fuerit, nullius Magistri praecepta aeque bene ipsos doctura sint, atque hoc pulcherrimum tanti viri exemplum. Si extarent Lucilii Satyrae, non dubito etiam in illis reperiri quaedam, posse, quibus noster sua fecerit auctiora et luculentiora: sed illa, opinor, forent non multa; quantum quidem ex reliquiis ejus Poetae licet conjicere: horridior enim et incultior Lucilius fuit, quam ut aliquid facile ex ipsius lutulentis carminibus tolleret Persius, atque in rem suam verteret. Venusinum vero Flaccum sic in deliciis habuit, miratusque est hic Flaccus, ut totum memoriâ tenuisse existimem: quod quidem ita esse, neminem puto dubitaturum, qui observaverit quam saepe, quam feliciter et sententias et dictiones ejus usurpet: apparet commentanti Persio verba versusque Horatianarum Satyrarum non anxie, sed ultro sub acumen stili venisse: ut videatur magis non repudiasse, quae sibi comiter sua memoria suggerebat, quam de industria quaesivisse. Neque enin debemus ejus infelicitatis tantum virum damnare, ut putemus aliquam ipsum ex affectata Horatii imitatione aucupatum esse gloriam: iniquum, ridiculum et stultum sit, tam ineptae ambitionis nobilissimum juvenem ac sapientissimum velle insimulare; qui contra summo judicio virtutes Horatiisic imitatus est, ut naevos et [gap: Greek word(s)] ejusdem cautus vitarit sedulo: quod cum alibi pluribus demonstratum sit a nobis, misso hoc sermone, quod instituimus jam aggrediemur.

Nobilissimo Viro, JOANNI DE RIEU, RUTENORUM Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1605.] OBstrictam tibi fidem ante aliquot annos, cum una Monspelii essemus, tuque domum ad me visendi et salutandi causâ venisses, quae tua est humanitas, et in literas singularis amor, Praeses dignissime; serius quidem, sed eo cumulatius jam tandem libero. Diatribam enim super Romanae Satyrae natura atque appellatione, cum inter colloquendum de literarum studiis, in cum forte sermonem incidissimus, tibi pollicitus: ne tam benignus creditor sortem sine aliquo foenere, longo adeo praesertim intervallo, reciperes; disputationem aliam adjeci, ut non plane ejusdem, ita nec usquequaque dissimilis argumenti. Nam qui sciremus, non mediocriter solum eruditos cum vulgo credere; sed longe doctissimos etiam viros, et summae in literis autoritatis, docere, genus illud Latinae Poeseos a Graecorum Satyrica originem simul ac nomen traxisse; quum secus rem habere nobis persuasissemus, ne sine justa satis causa a communi hac, et omnibus ferme recepta opinione videremur discedere;

[note: 1605.] faciendum esse duximus, ut de utraque Poesi, quae veniebant in mentem, unâ eâdemque operâ scriptis mandaremus. Accipe igitur, Praeses clarissime, et quod Sapientes haut minoris fecerint, Vir doctissime, non ut spoponderam, paucarum horarum diatribam; sed aliquot saltem dierum lucubrationem, tuo nomini multo etiam prius quam nasceretur, dicatam, meritissimeque consecratam. Etsi enim magno et locorum et temporum intervallo dividimur; haeret tamen animo nihilominus, semperque haerebit, mutui amoris nostri jocundissima memoria, et honoris ejus grata recordatio, quem studiis meis aliquando habuisti, cum ut fructus illorum aliquis in vulgus manaret, vigiliaeque nostrae publicarentur, quia Monspelii res erat propter loci conditionem difficilior, nullis parsurum te sumtibus, et verbis prolixe ostendisti, et re etiam ipsâ luculente probasti. Equidem non sum adeo ignotus ipse mihi, ut quae a me fuerint profecta, tanto hoc cujusquam, nedum tuo, viri eruditissimi, studio digna censeam: tu tamen, quum amore nostri aciem judicii tui praepediente, aliter sentires; praeclare hoc pacto, quantum humanitatis literis tribueres, palam fecisti. Simul amentiam illorum auctoritate sententiae tuae confutasti, quos nihil pudet, exquisitiorem Linguarum et Antiquitatis notitiam, ceu Reipublicae inutilem, pietati vero etiam adversantem, differre convitiis, ac diffamare: qui error fanaticus cum occulto quodam Dei judicio per multa secula hominum mentes occupasset; memoriâ demum avorum pene undique e Gallia nostra profligatus, certorum nunc hominum scelere immani in eandem et universam quoque Europam revocatur. Quid? nonne superioribus mensibus sacerrimus liber prodiit, quo impietatis omnes promiscue arcessuntur, qui post literarum [gap: Greek word(s)] cum aliqua laude in iis sunt versati? Aut quisquam dubitet, melioris literaturae perniciem eos moliri, qui nefario ausu in doctissimum quemque nostrae aetatis, et de Republica literaria optime meritum, tanta cum petulantia atque impudentia invehuntur? Saltem si maledicere volebant, portentis mendaciorum abstinerent: si scribere gestiebant, Latine scriberent: nam quis barbarismos, soloecismos, stribligines eorum enumeret, aut patienter ferat? Non hortabor te, Praeses integerrime, ut certo huic istorum male conciliatorum furori te opponas, quod in te fuerit; ne prudentiae et constantiae tuae in amore literarum videar diffidere. Gratulabor potius bonitati naturae tuae, quae neque in ratione studiorum, neque in administratione Reipublicae a recto tramite et via regia deflectere unquam te sivit. Quemadmodum, qui et bonas artes semper ornaris, et bonas partes fortissime semper defenderis, magnumque ex ea re nomen tibi pepereris; pulcherrimam hanc laudem illibatam ad extremum te conservaturum, omnes speramus, qui excellentem virtutem tuam habemus notam: atque adeo ut ita facias, ex animo optamus. Vale. Lutetiae Parisiorum, a. d. IX. Kalend. Septemb. CIC IC CV.

CLAUDIO CHRISTIANO, FLORENTIS FILIO, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

(Praefixa Cyclopi Euripidis, Latinitate donatae a Septimo Florente Christiano; Diatribae subjunctae.)

[note: 1605.] EURIPIDEAM CYCLOPEM, Latine olim a clarissimo viro, parente tuo, versam, et nudius septimus mihi a te communicatam, eruditissime Christiane, magna cum voluptate, ut omnia illius, legi. Quae praecipua laus in hoc genere scriptionis merito censetur, [gap: Greek word(s)], et Antiquorum sine affectatione aut damno sententiae, aemulatio; eâ laude sic excellunt quaecunque vel de Latinis Graeca, vel Latina de Graecis, [gap: Greek word(s)] pater tuus fecit; ut praecelsumne, et Veteribus comparandum ejus ingenium, an absolutam utriusque linguae notitiam prius admirer, haud facile statuam. Etsi autem non ignoro, factum iri injuriam pietati tuae adversus optimum parentem, et amori erga Musas, quas studiose colis; si quis te in publicandis illius scriptis fuisse hactenus cessatorem dicat; non tamen dubitabo, vel [gap: Greek word(s)] te convenire, hortarique etiam et etiam, ut communi huic studiosorum [note: Vide Epistolas Gallicas ad Scaligerum, lib. 11. Epist. XXXI.] voto, relictis rebus, quam primum satisfacias. Interca vero fabulam hanc, quae, ut liquido probavimus, Satyrica est, cum iis, quae de genere illo Graecae Poeseos disputamus, in lucem simul edere, quoniam fidei nostrae eam permiseras, placuit: neque tui, opinor, consilium improbabis. Vale.

Nobilissimo Viro, D. BENJAMINO a BUWINKHAUSEN et WALMEROD, Equiti, Illustrissimo Duci Wirtembergico a Sanctioribus Consiliis, et apud Regem Christianissimum Oratori, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

(Praemissa B. Gregorii Nysseni Epistolae, excusae Lutetiae Parisiorum, anno 1606.)

[note: 1606.] DIvinitus olim Graecorum sapientissimus, animo meo, Socrates dicebat, Vir nobilissime, idem esse veritatem et virtutem. Etsi enim rerum naturam subtilius rimantibus tantum discrimen inter verum bonumque apparet, quantum hominis intellectus ab ejusdem differt voluntate; ea tamen inter

[note: 1606.] utrumque est conjunctio, ea cognatio, ea denique, [gap: Greek word(s)], ut ad alterum nisi per alterum non perveniatur; quum unica ad veritatem per virtutem pateat via. Non enim de qualibet veritate perpessus senex sentiebat; sed qui ad artem vitae omnia referret, eam intelligebat, cujus notitia ad beatam vitam momentum facit. Hanc veritatem ipso naturae instinctu, quae desiderium felicitatis omnium mortalium mentibus infudit, et Socrates, et sapientissimi quique ab aevo homines studio summo, et acri contentione ingeniorum, etsi successu dispari, semper quaesiverunt. Quorum ut laude maximâ dignissimus est, conatus, ita sors nostra Christianorum, si quidem bona nostra intelligimus, beatissima merito praedicanda. Quippe illi suopte Marte, et solis ingenii naturaeque viribus, atque ejus corruptae et pravitate occoecatae, ad tantae rei indagationem nitebantur: nos Dei Opt. Max. beneficio immortali, illius ipsius ope atque auxilio fulcimur, velimus modo, penes quem unum totius bonitatis atque veritatis fons scaturit; quique adeo ipse est ipsa bonitas, ipsa veritas, Dominus noster Jesus Christus, [gap: Greek word(s)]. Porro autem ad veritatis hujusce vere salutaris non alia munita est via, praeter illam, quam diximus, per virtutem et honestas actiones: nam qui aliâ grassantur, ii profecto non eunt, sed errant. Marci Eremitae vox est memorabilis, eum demum Dominum Salvatorem esse inventurum, qui ipsum in suis praeceptis quaesiverit: ibi enim latere [gap: Greek word(s)], frustra alibi quaerendum. Hoc videlicet voluit vir sanctissimus, quod aliis verbis suavissimus Philosophus, et piarum deliciae Musarum, Synesius dicebat: bene sentiendi principium et fontem esse, bene vivere: [gap: Greek word(s)], ait, [gap: Greek word(s)]. Major enimvero, divinior, et sanctior res est veritas haec, quam ut eam mens humana indipisci queat; nisi sordibus, ac vitiis omnibus, queis ceu atri veneni [gap: Greek word(s)] natura nostra est tincta, ante mundetur, et quoad ejus fieri potest, penitus purgetur. Quod quum intelligerent et Graeci [gap: Greek word(s)], eam partem sapientiae, quae penitiorem rerum divinarum doctrinam continet, [gap: Greek word(s)], velut scientiarum omnium ultimum apicem, dixerunt. Sic enim judicabant homines sapientissimi, neminem hujus disciplinae satis idoneum futurum auditorem, prius quam doctrinâ morum, et emendatione vitae, quod unicum est rei caput, sese praeparasset. Neque vero alia sententia fuit tum aliorum veteris Ecclesiae Patrum, tum Gregorii Nazianzeni, viri sine controversia maximi, et qui ob exquisitam rerum divinarum notitiam, pari facundiâ eruditioneque junctam, gloriosissimum Theologi cognomen tulit. Hic igitur vir tantus gravissimum, et vere gemmeum libellum, quo de studio divinae scientiae disputat, ita concludit, ut oportere dicat, [gap: Greek word(s)]. Deinde autem iter affectantibus ad Dei, divinarumque rerum notitiam, Doctor fidelissimus hanc compendiariam ostendit, ut per Domini mandata iter capessant; eâ, non aliâ quo tendunt, perventuri: actiones namque ex virtute velut alteram Jacob Scalam esse, et gradus, quibus ad coelestem veritatem ascendatur. [gap: Greek word(s)] inquit, [gap: Greek word(s)]. Sed in primis memorandum est, quod apud Beatum Patrem Joannem Chrysostomum legere in hanc rem memini: scribit enim diserte vir facundissimus, tanti a Deo virtutem fieri, ut eum, qui [gap: Greek word(s)] agat, vix fugere ad extremum veritas queat: adfuturum enim omnino Deum, qui in viam veritatis errantem sistat. [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Quod si quae virtus est ex universo illarum choro, quae in veritatis hujusce candidato, multo autem utique magis in Doctore, necessario desideretur; quis dubitabit sanus, eam esse

[note: 1606.] Charitatem, et erga omnes homines pium Christianumque benevolentiae affectum? Haec enim est illa praecellens et admirabilis virtus, quae mortalibus Coelos aperit, Coelos claudit: quatenus illam summus Imperator tanti facit, ut qui [gap: Greek word(s)] et dilectione sincerâ fuerit praeditus, hunc Legem totam affirmet implesse.

Ita enim dicendum est, auctore Christo, qui verus est et legitimus virtutum aestimator; non quomodo Graeci Sapientes fecerant. Quid quod si haec virtus absit, ipsa etiam Dei cognitio non saluti, sed perniciei cedit? Neque sane mirum: superbus enim, et opinione sui inflatus animus, quae vitia scientiam ferme comitantur, hostis est Dei, sicut Literae Sacrae loquuntur. Quid multa? metropolis quaedam est omnium bonorum, et totius felicitatis [gap: Greek word(s)], Dilectio, concordiae mater, [gap: Greek word(s)], omnium haereseum interfectrix. Ita dico, haereseum victrix atque interfectrix est Charitas: quae et natas exstinguit; et ne nascantur, impedit. Nisi quis est, qui aureo latice manantem Joannem Chrysostomum falsi velit ire argutum: qui saepe repetit, saepe clamat, omnium malorum, quae terras adhuc colentem Ecclesiam lacerant, vaneque agitant, caussam esse, quod exulet mundo vera amicitia: quâ salvâ, inquit, nulla possit esse discordia, nulli errores, nulla haeresis. Quam esset optandum, Vir nobilissime, omnes ut hodie, qui vel esse, vel audire saltem Christiani volunt, ejusdem cum hoc caeterisque venerandis Patribus sententiae essent; eundem affectum et [gap: Greek word(s)] induerent; eodem spiritu mansuetudinis ducerentur! Nunc quae sit Ecclesiae facies in Europa; quam tristis, quam foeda, quam miserabilis, omnes vident: neque est quisquam paulo gloriae Dei studiosior, ad quem ejus doloris sensus non perveniat. Nam ubi hodie inter Christianos amor ille pius, Christianae mentis certus character, viget? ubi concordia? ubi illa charitas, Paulo Apostolo aedificans dicta? Magnus Basilius in illa stupenda ecphrasi Ecclesiae, temporibus suis similem eam dicebat navi, salo agitatae, in cujus perniciem venti, undae, hostes, et quicquid maxime terribile maria sulcantibus solet occurrere, conspirarunt: cujus interim, ait, vectores et nautae communis periculi obliti, mutuam saevitiam ferro, manu pro se quisque, furore immani, invicem exercent. En hodiernae Christianitatis expressam imaginem! Exoluere dudum pacis et concordiae studia; ubique contentio; ubique odia plusquam Vatiniana; et, quod Basilius alter dicebat: [gap: Greek word(s)]. Bene sane scriptor elegantissimus discordia in negotio religionis bellum vocat: verumtamen bellum ex ea caussa ortum, ipse non vidit. At vidit nostra haec [gap: Greek word(s)] aetas multa; et quidem asperrima, crudelissima, immanissima. Nunc etiam, quod clementiâ superum et sanioribus Principum consiliis, maxime autem virtute et bonitate Christianissimi nostri Regis ab armis est, ubi cessatur; quid refert? calamis pugnamus: linguis pro lanceis utimur; graphiis pro gladiis: et quum veritatis cognitionem plenis buccis hinc et inde nobis vindicemus, certis rerum argumentis probamus omnes, (bonos et [gap: Greek word(s)] semper excipio; quos ubique non dubito superesse; non multos illos quidem: sed tanto pretiosiorem deficientis aurei generis favillam:) probamus, inquam, omnes, veritatis viam adeo nos ignorare, ut ne cogitasse quidem de illa investiganda videamur: veritatis enim, ut ante dicebamus, et passim inculcant pii Patres, [gap: Greek word(s)] qua ex re factum, ut quum plures hodie quam unquam rerum divinarum scientiâ abundent; verae tamen pietatis exemplis, haut scio an ulla aetas, aeque ut haec nostra, caruerit.

[note: 1606.] Nam ubi semel praedicta divinitus charitatis [gap: Greek word(s)], verum Dei hominumque amorem in animis multorum exstinxit, ilicet; ruere omnia in pejus; pro simplicitate primaevae fidei succedere prurigo disputandi, et fatale hujus aevi malum, [gap: Greek word(s)], quas vocat Apostolus: postremo, pietatem verba putare, ut lucum ligna. Et haec aliquis siccis oculis intuebitur, qui se Christianum saltem meminerit? Equidem, praestantissime Vir, tantam hanc seculi nostri infelicitatem animadvertens, postquam eo rem intelligebam rediisse, ut velitandi, altercandi, contradicendi, et per eandem lineam serram reciprocandi finis nullus fieret; dicam quid ipse fecerim, ut dolorem meum, si pote, lenirem, quem ex ea re, pro eo ac debui, vehementissimum capiebam. Nam quo possem oculos, cogitationem, omnesque meos sensus ab hodiernis Ecclesiae malis avocare, constitui ad pristitinae Ecclesiae scriptores animi mentem serio referre; omniaque succisiva mea tempora (quando aliam, ut nôsti, Spartam nacti sumus) illi curae impendere, ut quae fuerit primaeva fides, quae forma disciplinae Ecclesiasticae, qui ritus vere antiqui, diligentius cognoscerem. Id enim optimum esse dubitavi nunquam, quod antiquissimum; id verissimum, quod a principio, ubique et semper in Ecclesia pro vero habitum. In hoc igitur pulcherrimo suavissimoque studio versanti mihi accidit ante menses aliquot, ut Gregorii, Nyssae quondam Episcopi, quem inter praecipuos antiquae fidei testes et Doctores Ecclesia veneratur, Libellum sive Epistolam beneficio amicorum nanciscerer, neque Graece, neque Latine, opinor, luce publicâ adhuc donatam. Quae scriptio dignissima mihi visa est lectione omnium orthodoxae fidei pariter, et virtutis ac publicae concordiae amantium. Etsi enim non defuturos facile conjicio, ut sunt hodie ingenia hominum, nonnullorum praesertim [gap: Greek word(s)] ut Gregorii Nazianzeni et Synesii verba usurpem; quihanc Epistolam, quoniam nihil admodum continet, quod polemicorum scriptores suis libellis inferciant, non magnopere sint desideraturi: mihi tamen longe aliter videtur; qui vel gravissime in eo peccari vulgo arbitror; quod iis omissis, de quibus inter omnes convenit, ea duntaxat urgemus, inque iis solis pietatis summam ponimus, de quibus non aeque consentitur. Quanto enim erat satius, propter multa, de queis idem sentimus, Christianam invicem colere charitatem; quam propter illa, de quibus minus consentimus, tantum odiorum animis concipere? Sed nimirum hodie ita facti sumus; eundum est in praeceps; et ut hoc Europae incendium foveatur, oleum camino addendum: eo enim animo multi, quod res arguit, Patres lectitant; qui, nisi fallor, eâ potius fine erant diligenter legendi, ut salvâ fidei regulâ, quae Sacrosanctis Scripturis continetur, remedia malis nostris quaereremus, et pro viribus efficere conaremur, ne vetus Graecorum dictum in nos tandem expetat: Si strangulat aqua, quid superest bibendum? Sed illuc redeo. Nos itaque gravissimi Patris hanc Epistolam nacti, ut dicere coeperamus, quod primum otium a penso quotidiano operis instituti, et molestissimis occupationibus per castum Magnae Hebdomadis ante Pascha consecuti sumus, in hac editione illius paranda collocavimus. Tenuis, fateor, opella; sed non in tenui re; quin potius omnium gravissima. De concordia enim Ecclesiae, et duabus in Christo naturis, agit heic Gregorius: quo argumento nobilius excogitari nullum potest. Eo impensius cavendum mihi fuit, ne quia hactenus doctis hominibus Nysseni liber hoc titulo nullus videtur fuisse notus, capitis controversia huic, quam publicamus, Epistolae posset moveri. Propterea studiose fecimus, ut ex aliis ejusdem scriptoris opusculis et styli et doctrinae similitudinem, vel potius [gap: Greek word(s)] pluribus probaremus: de quo neminem

[note: 1606.] dubitaturum confidimus, qui Notas a nobis adjectas consulere fuit dignatus. Hoc autem, quicquid est, ut tibi dicarem, Vir excellentissime, recordatio jucundissima fecit eorum sermonum, quos una nuper habuimus: in quibus quum praeclara multa, eaque magnifica de potentissimo tuo Principe, Illustrissimo Duce Wittembergico, praedicares; nihil tamen aeque in fortissimo Heroe laudare te memini, atque ingens quoddam studium pacis, et tum in Republica, tum vel maxime in Ecclesia firmissimae concordiae. Huc referri plerasque sapientissimi Principis curas, horsum spectare cogitationes, ut in conciliandis conjungendisque invicem caeterorum per Germaniam vestram illustrissimorum Principum animis, et ad pulcherrimi incepti societatem ineundam hortandis impellendisque devotae suae mentis, et Deo et cunctis mortalibus testimonium praebeat: ô curas, omni curâ dignas! ô cogitationes, vere principali menti aptas! eo quidem magis, quo est notius omnibus, ita fere, si quod res est, dicere licet, vivi hodie, ut qui Regibus ac Principibus exemplo suo praeire ad id genus consilia debebant, ab illis potius sui officii et professionis admoneri, opus saepe habeant. Quod sane genus mali neque novum in orbe Christiano esse, neque insolens, omnis prope superiorum temporum memoria, simillimis exemplis quam refertissima, manifesto arguit. Haec igitur nuper quum de inclyto Principe tuo commemorares, simul tui quoque animi cupiditate immensâ eodem tendentis, significationem eam dabas; ut qui jam ante ob singularem eruditionem tuam, et in nobilitate tam alta, fortuna tam celsa, humanitatem comitatemque tantam, plurimum te colebam, propter hunc pium adeo affectum suspicere et venerari inciperem. Omitto nunc dicere de caeteris ingenii tui praestantissimis dotibus; tot linguarum peritiâ, tot populorum notitiâ, [gap: Greek word(s)], usu rerum, quem habes, et quibus praecipue excellis, eximiâ fide ac prudentiâ: omnium instar unum hoc fuerit, quod nemo eorum nescit, qui te nôrunt, tantis hisce virtutibus consecutum esse te, ut quum Illustrissimo tuo Principi sis charissimus; Christianissimo quoque Regi, in cujus aula magno cum splendore et integritatis fama nunc vivis, sis acceptissimus; tantumque apud utrumque gratiâ polleas, quantus est, qui ipsos publico bono jungit, amor. Vale. Lutetiae Parisiorum, a. d. VIII. Eid. Jun. CIC IC CVI.

HENRICOIV. Franciae et Navarrae Regi Christianissimo, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1609.] SApientes olim viri, Domine, quum uno omnes ore memoriam rerum gestarum laudibus in coelum certatim ferrent; eo venêre demum, ut dicerent, conditores historicorum monumentorum divinae providentiae ministros in terris agere: porro autem Historiam, vim naturamque eam habere, ut homines antea rudes atque idiotas, (ipso enim verbo hoc utuntur) ad capessendos honores, et res sive domi, sive militiae gerendas, idoneos praestare valeat. Ita, si praestantissimorum Auctorum stamus sententiâ, unum hoc literarum

[note: 1609.] est genus, cujus studio Sapientia simul parabilis, et Prudentia; duo felicitatis, quae summa potest homini nato privatim aut publice contingere, sola, eaque certissima, instrumenta. Sapientia siquidem est, quae Dei Opt. Max. numen docet agnoscere; opera contemplari; potentiam infinitam, pari justitiâ et bonitate junctam, mirari, venerari, revereri: quae hominem sensu pietatis imbutum humo attollit, et supra coelos evehit. Prudentia vero est, quae inter bona malaque, utilia et noxia, salutaria et exitiosa, statuit discrimen; sine qua ne intelligi quidem ulla virtus potest: nihil enim adeo bonum, quod, ubi haec abest, non vertat male; nihil adeo malum, quod, si haec adsit, non cedat bono: sola quippe in quolibet rerum habitu servata servat. Prudentia denique oculus est mentis, anima Politicae, Reginae illius omnium humanarum disciplinarum. Ad harum igitur utriusque adeptionem, Historiam sui studiosos mirum quantum adjuvare, excellentium judicio et rerum usu virorum constans semper fuit sententia. Rara omnino et plane magnifica laus haec est: vera tamen, Domine, ac debita, et quae nihil quicquam trahat ex vano. Nempe Historia, civitatum regnorumque ortus, incrementa, conversiones, atque interitus commemorat; populorum status, alibi pace florentes, alibi bello afflictos: ad haec, Reges et Principes, modo purpurâ nitentes, in sellis aureis sublimes, majestaris suae fulgore oculos palam mirantium, clam invidentium praestinguentes, denique superis proximos; modo pullis misere amictos, soliis deturbatos, dignitate omni nudatos, rerum etiam necessariarum egenos; postremo cuivis etiam privatorum miserandos. Est qui narret, alibi motu terrae hausta oppida; alibi aquarum repentinâ inundatione obruta, aut tellure dehiscente absorpta; sedisse immensos montes; visa in arduo, quae plana fuerant. Est qui referat, superbas paullo ante incolarum frequentiâ provincias, nedum urbes, unius autumni intemperie, et paucorum dierum an mensium morbositate fuisse vacuefactas. Alibi subitâ invasione, alibi diutinâ obsidione, civitates pereunt. Heic flammâ, ibi ferro, homines, familiae, nationes delentur atque exstinguuntur. Septentrio in Meridiem, Occidens in Orientem infunditur. Damascenus amnem Baetim, Lusitanus Gangem bibit; Hispanus alterum orbem aperit. Est ubi nova surgunt imperia; est ubi antiqua, aut in sese mole suâ corruunt, aut alienâ vi concidunt. Dies, hora, momentum, evertendis dominationibus sufficit, quae adamantinis credebantur radicibus esse fundatae. Quid multa? hujuscemodi Fortunae varietates omnis omnium gentium, qua vetus, qua recens loquitur Historia; humanae conditionis, hoc est, fragilitatis plus quam vitreae, testis fidelis; et vitae hominum, tot casibus, quot erroribus obnoxiae, imago vera. Non sunt ista Dei immortalis opera, quae in gubernatione hujus Universitatis omnipotens ejus dextera a conditu rerum ad hanc diem indesinenter edere non cessat? Aut quisquam negabit, qui haec narrare, et in unum collecta omnium oculis exponere ordine aggrediatur; eum timorem Numinis, verae fundamentum Sapientiae, attendentium animis ingenerare? Jam praemia bonorum, scelestorum poenae, quâ efficaciâ legentium animos, ut natura est hominum, soleant movere, ignorat nemo. Quo utroque genere exemplorum omnes Annalium paginae quum sint refertissimae, non temere usque eo vaecordem reperire sit, qui dum ea legit, oculos coelum versus, non interdum attollat, ac velit nolit exclamet, Est profecto Deus, qui dicta factaque mortalium videt, observat; muneratur, ulciscitur. Vere igitur Sapientiae mater, Historia: vere ministri divinae providentiae, Historici: operum quippe Scriptores, quorum Deus est factor: judiciorum Scribae, ut sic dicam, et actuarii, quorum Deus est auctor. Enimvero Sapientiam quidem

[note: 1609.] Historia inchoat, non tamen perficit; ducit enim ad Deum, sed non perducit: quae quidem coelestis Mentis et Naturae opera non ex professo rimatur, neque explicat; sed tantum, ubi in illa incidit, cupide ac fide sincerâ profert in medium, et indicat; contenta velut aream ac solum stravisse, cui Philosophia et sacra Theologia, arcto illae quidem sibi conjunctae vinculo, sed diversae tamen scientiae, suarum deinceps demonstrationum substructiones arte subtiliore et otio majore immoliantur. Negotiosa namque et actuosa res est Historia, quaeque disputantium subtilitates non capiat, non moretur. At Prudentiae et civilis doctrinae eadem et fundamenta ponit, et fastigium supremamque manum prope sola illis imponit. Hic utique est campus, in quo Historia decurrit; hic scopus, hic finis, ad quem se profitetur collimare. Plane, si definitionem admittimus ab antiquis Philosophis proditam, Prudentia nihil est aliud, nisi multarum rerum memoria, et usus complurium negotiorum: ex quo fit perspicuum, quam sint, non dicam, affines; sed, pene idem, Prudentia atque Historia. Quid namque aliud legitime scripta Historia agit, nisi ut res hominum, mores, instituta, gesta, memoriae commendet? vitam exemplis instruat? caussas, eventus, et modum, quo res geri quaeque, sive a togatis, sive a sagatis solent, aperiat, narret; et narrando, cum praesentes, tum post futuros, doceat? Unde sequitur necessario, eum qui in memoria rerum seriam et diligentem operam posuerit, multiplicis experientiae fructum, non multo aliter fore laturum, quam si periculum ipsemet fecisset. Est quidem, fateor, illa, quae actu et inter ipsa discrimina colligitur experientia, aliquanto efficacior: sed haec dos quot aliis, quam magnis, pensatur incommodis; brevitate vitae etiam longissimae; raritate occasionum; paucitate rerum, quas in aetate, quamvis longa, homini contingit experiri: aerumnis et periculis interim adeundis, e quibus emergunt oppido pauci; ad extremum, frustratione finis. Quando enim istâ longo usu partâ et confirmatâ prudentiâ utemur? tum, credo, cum rugis aratam faciem frons asperat; corpus parum solidum et jam effoetum senecta dissolvit: quam aetatem vix dandis consiliis aptam, certe magnis facinoribus designandis patrandisque esse ineptam, etiam veteri Graecorum verbo monemur. Itaque Themistoclem, cum annos natus centum et septem moreretur, cum Natura expostulasse accepimus, quod tunc egrediendum esset e vita, quando usu longo sapere didicisset. Omnino tria sunt commoda, quae experimenta Politicis afferunt, qui vel in administratione Reipublicae, vel in re bellica (hae sunt partes duae Politici studii,) diu multumque fuerint versati. Primum, quod rationes addiscunt eorum perficiendi, quae in Conciliis publicis, aut Principum, agitari amant, et quae usus belli postulat. Nam, verbi gratiâ, qui sit modus urbem coronâ cingendi, circumvallandi, munitiones exstruendi, stationes collocandi, machinas expediendi, quatiendi moenia, cuniculos cavandi, fossas complendi, in insidias obsessos eliciendi, inani specie terrendi, postremo irrumpendi; illiterati ignorant, qui neque stipendia ulla fecerunt, neque obsidionibus unquam interfuerunt. Sic, metari castra quid sit; locum eligere sibi commodum, hosti inimicum; vigilias disponere, agmine quadrato procedere, aciem instruere, atque eundem exercitum modo latius pandere, modo in angustum coarctare; et aut in cornua, sinuatâ mediâ parte, curvare, aut rectâ fronte explicare, soli inter literarum rudes intelligunt, qui sub Jove frigido aliquando manserunt. Hoc primum est usûs beneficium; cui par alterum, scientia cavendi; nam difficultates, pericula, et casus rebus gerendis solitos intervenire, usus docet; meminit enim cui dolet. Alioquin sexcenta sunt in omni inceptione discrimina, a quibus cavere sibi non potest,

[note: 1609.] qui fuerit eorum, ut Graeci dicunt, [gap: Greek word(s)] inexpertis enim nihil ejusmodi in mentem venit. Inde illa vox aliena prudentiae, et quam turpis semper, tam calamitosa persaepe, Non putabam. Tertium est, agilitas quaedam et dexteritas, munia pacis aut belli exsequendi, quae agendo contrahitur. Horum igitur trium, ut postremum indocilem usûs disciplinam desiderat, ad quod nulla Historiae lectio, nulla meditatio, per se, nisi modica saltem accedat exercitatio, potest aspirare; ita duo priora, cur aeque bene, atque haut scio an non etiam melius, diligente et attentâ praestantium Historicorum tractatione possimus consequi, caussam equidem nullus video. Certe, si multitudo negotiorum, si varietas casuum, si multiplex eventuum diversitas, si cognitio consiliorum omnis generis, et sollers talium observatio, elementa sunt Prudentiae; quin sit prora et puppis doctrinae politicae, Historia, nemo poterit negare. Vult scire caussas aliquis, quae homines in commune consulere compellant; aut rursus, quae contractas societates distrahant? quibus institutis parva Respublica fieri magna queat? quibus moribus, quâ peste Imperia labefactentur, decrescant, intereant? Historia est, quae melius ista, quam usus, aut ullus Philosophus demonstret. Vult scire, quomodo cum Regibus sit agendum; quomodo cum civibus, cum exteris, cum subditis? quâ arte populorum motus aut praecaveri, aut sedari queant? Historia est, quae sexcentis haec doceat exemplis. Vult scire, quanto judicio bella sint suscipienda, quo pacto gerenda, quomodo finienda, quae sint in eo jura servanda? Historia est, quam tuto licet consulat. Vult scire, quâ ratione recte legationem poterit obire, in colloquium cum hoste impune descendere, foederum et pacis negotium sine fraude sua tractare? Historia est, quae omnes ritus, omnia conventionum solemnia, omnes paciscentium callidas et veteratorias artes non sinit ignorari. Vult scire, quae hanc aut illam Rempublicam fata maneant? Historia est, quae ad divinationem exercendam, et quidem innocentissimam, arte instruit non vanâ. Vult scire, quâ ratione oppugnatio urbis alicujus sit tentanda, quâ item defensio sit instituenda: quâ formâ aciei, quo genere pugnae, terrâne an mari, pedes an eques, planis et apertis, an editis et salebrosis locis melius hostem possit aggredi? Historia est, quam Nocturnâ versare manu, versare diurnâ debet: neque enim exempli documentum deerit, quod imitetur. Postremo quaecunque tandem [gap: Greek word(s)] politica inciderit, quaecunque in armis molitio, audiat gravissimi Senatoris vocem, et sibi consilium datum putet: Unde facilius, ajebat M. Tullius, quam ex Annalium monumentis, aut res bellica, aut omnis Reipublicae disciplina cognoscetur? Audiat et virum sanctissimum, Lupum, Ferrariensem Abbatem, magnum quondam Galliarum lumen. Hic perturbatis mirâ confusione rebus in hoc regno, anxium curis, et consilii inopem Regem Carolum Calvum literis solatur, et viam ad salutem istis verbis illi indicat: Imperatorum gesta brevissime comprehensa, Vestrae Majestati offerenda curavi; ut facile in iis inspiciatis, quae vobis vel imitanda sint, vel cavenda. Maxime autem Trajanum et Theodosium suggero contemplandos; quia ex eorum actibus multa utilissime poteritis ad imitandum assumere. O divinum prorsus inventum! ô vitae certam magistram! quae juveni senectutis illud unicum bonum, prudentiam, confert; nec tamen e tam multis aetatis malae incommodis ullum secum adfert: quae peregrinationis commoda conciliat; mores gentium, regionum situs, opportunitates locorum docet; aerumnas tamen peregrinationis detrahit; periculorum et animi et corporis gratiam facit: quae scientiâ militaris disciplinae non perfundit, sed imbuit; militiae tamen vacationem et honestam missionem indulget. Quid verbis opus? Historia, posteaquam

[note: 1609.] ut magna possimus conari, praestitit; praestat etiam, ut velimus. Nam quod disertissimus ille Romuli nepotum, aliique Veterum, Historiam speculum actionum humanarum appellarunt; recte illi quidem; est enim reverâ: sed vis naturaeque illius, quod erat praecipuum, hoc simile dissimulat. Neque enim imaginem dumtaxat dictorum factorumque exprimit; verum hoc amplius, arcanâ quadam Naturae lege, spectatores, dictu mirabile! in actores transformat, et facta gemina iis, quae admirabundi cognoverint, elicit. Est igitur Historia, speculum quidem, sed vivum atque ardens; cujus oppositu in animis generosorum, quod Q. Maximus, et P. Scipio de se soliti fateri, flamma aemulationis accenditur: ut plurimum caussa vera, fons et origo facinorum omnium laude dignorum. Nam quum nullius non honestae rei semina animi gerant, hoc quasi fomite efficaciter incitantur; non aliter quam scintilla, flatu levi adjuta, ignem suum explicat. Doctrina sic vim prorogat insitam, Rectique cultus pectora roborant. Legimus in Annalibus, Gratianum Augustum, praeclarae indolis adolescentem et bellicosum, ad aemulationem Lectorum progredientem Principum decus sibi ac gloriam non mediocrem peperisse. At non solus hoc Gratianus fecit: fecerunt idem omnes magni Politici, et Senatores; magni item Duces, Imperatores ac Reges, quorum hodie facta cum stupore cognoscimus, nomina venerabundi ad aureis admittimus. Nihil dicam de Alexandro Magno, nihil de aliis civitatum Graeciae strenuissimis Ducibus; quos in rebus gerendis ab omni genere literarum praesidium petiisse, nemo nescit. Tacebo Achillem, qui a sapientissimo Poetarum inducitur, per otium se oblectare meditans

Silebo Reges Syrorum, Persarum, AEgyptiorum, quos Historiae admodum studiosos fuisse, et Literae Sacrae, et alia monumenta testantur Antiquorum: Poenos quoque, illam immitem gentem, Historias lectitasse; Hannibalem etiam scripsisse: ipsos quinetiam Turcorum Sultanos et legere, et inter armorum fragores consilia aliquando ab Historia opportune petiisse, Annales ipsorum faciunt fidem. At Romanos, rerum dominos, qui virtute non minus quam armis populos omnes superarunt, atque orbem terrarum sui juris fecerunt, sine piaculo praetermittere non queam; viros in exemplar omnium magnarum virtutum natos. Romanos igitur Proceres licet observare, Domine, quum per multa saecula alias omnes literas ignorarent, Philosophiam vero etiam odissent, uni Historiae mirandum in modum fuisse deditos; non quidem ut animi caussâ, aut tempori fallendo aliquam inde oblectationem sibi pararent; multo minus, ut inerti eruditioni ostentandae, qui multorum hodie est morbus, aliquid in vino aut circulis blaterarent; sed ut omne genus exempla prudentiae et utilium consiliorum adnotarent, in opera mox, magno Reipublicae suae bono, vertenda. Publium Scipionem Africanum priorem, omnis memoriae clarissimum Ducem, literae Latinae quasi datum coelitus, neque humano satu procreatum depraedicant; qui in prima adolescentia majoremne laudem ob fortitudinem, per quam tot potentissimos hostes devicit; an ob temperantiam et moderationem, per quam cupiditates omnes suas semper domuit, mereretur, fecit incertum. Hic igitur vir tantus, tam admirabilis, si quo genere doctrinae instructus, arcem verae gloriae occuparit, quaeramus, reperiemus Historiam fuisse, quae Scipionis incoctum generoso pectus honesto, cupiditate bonae pariter magnaeque famae, et laudabili illâ excellentium virorum, de quibus legerat, aemulatione inflammavit; et velut e specula nitenti in ardua, facem ostendendo praeluxit. Narrant enim Auctores locupletes,

[note: 1609.] tanti illum Xenophontis Attici historicos libellos fecisse tantopere eorum lectione fuisse captum, ut eos de manibus nunquam poneret. De Africano sequente minus id mirum videatur; quem majorum suorum virtutibus simillimum, omnibus belli ac togae dotibus ingeniique ac studiorum eminentissimum saeculi sui fuisse, produnt Scriptores. Extat apud gravissimum Historicum C. Marii oratio, quâ in nobilitatem Romanam durus Arpinas, et agrestis homo ingenii invehens, inter caetera dicit; illos quum Graecas literas didicissent, postquam Consules essent facti, ubi jam de Provincia et Imperio, more ejus Reipublicae cogitare incipiebant, acta majorum impensiore curâ solitos lectitare. Absurde quidem Marius, aut potius stulte; quod institutum cum primis laudabile, maledicti loco putavit objectandum: multum tamen illi vel sic Historia debet, quod disertis adeo verbis prudentissimorum Senatorum, qui rei Romanae columina fuêre, judicium consentiens super ipsius utilitate, imo vero necessitate, palam fecerit: Principibus placuisse viris, non ultima laus est. Quid dicam tantopere placuisse? quid dicam talibus tantisque Principibus? prudentiâ enim et belli pacisque artibus, nihil toto Orbe Senatu Romano Sol hic majus unquam vidit. O decus Historiae eximium! Quem porro quantumque fructum sapientissimi Senatores ex hoc instituto suo perciperent, operae pretium est, Tuam Nobilitatem, Domine, quae generosâ indole ne illis quidem ipsis Romanis est inferior, scire, et hoc loco recognoscere. Fuit Romae tum temporis inter alia ejus saeculi lumina, L. Lucullus; qui, quod adolescentiam in forensi opera, reliquam aetatem universam in pace traduxerat, laudem imperatoriam nemo ab eo exspectabat. Idem tamen Consulatum nactus, ad Mithridaticum bellum missus est a Senatu. Igitur quum totum iter et navigationem consumpsisset partim in percontando a peritis, partim rebus gestis legendis, ait Eloquentiae Romanae Parens, in Asiam factus Imperator venit, qui erat Româ profectus rei militaris rudis. Et adjicit idem, tantum Imperatorem in omni genere belli Lucullum fuisse, praeliis, oppugnationibus, navalibus pugnis, totiusque belli instrumentis, et apparatu; ut Rex Mithridates, post Alexandrum maximus, hunc a se majorem Ducem cognitum, quam quenquam eorum quos legisset, fateretur. Hic enim ille est omnibus saeculis admirandus Imperator, qui, ut alia infinita adversus Mithridatem et Tigranem, torius Orientis duos Reges potentissimos, fortia facta praetermittam; cum exigua manu militum vix undecim millium, innumerabiles hostium copias adortus, peditum caecidit ad centum millia; equitum ad quinquaginta; Regem Regum Tigranem, et quicquid gladiis jam retusis occidi non potuerat, in pedes se conjicere compulit. Et audebit quisquam negare, vim eam esse Historiae, quod initio dicebamus, ut rudes rerum et idiotas rebus gerendis aptos, et maximis quibusque muneribus pares valeat reddere? Audebit quisquam studium et operam, quae gestis majorum cognoscendis impenditur, parum utiliter collocatam dicere? At non ita judicabat Pompejus Magnus; quem in illa tam excelsa fortuna non piguit per literas a Dionysio Halicarnassensi, homine Graeco, admodum erudito Critico, petere, ut suum de Herodoto, Thucydide, Xenophonte, Philisto, et Theopompo, Graecorum celeberrimi nominis Historicis, judicium sibi exponeret. Non ita judicabat Augustus, felicissimus et maximus omnis memoriae Imperator; qui et legere utriusque linguae Historicos, et in legendo exempla publice vel privatim utilia sectari solitus; eaque ad verbum excerpta, aut ad domesticos, aut ad exercituum Provinciarumque Rectores, aut ad urbis Magistratus plerunque mittere, prout quique monitionis indigerent. Non ita judicabat ille Deo charus Imperator Theodosius Junior, quem Auctor non obscurus inter

[note: 1609.] Ecclesiasticae Historiae Scriptores narrat; dum priorum omnium excellenti laude illustrium virorum luminibus, piâ et generosâ aemulatione conatur obstruere, magnam Imperio felicitatem conciliasse. Quâ, obsecro, secundum opem Dei, arte? [gap: Greek word(s)], ait Historicus, ipsum Theodosium compellans, [gap: Greek word(s)]: quoniam omnium, quae sive Graeci, sive Romani praeclare fecerunt, Historiam accurate didicisti. Et mira sunt, nec facile his moribus fidem inventura, quae de contentione ejus Augusti in hac parte idem commemorat: tempus omne suum inter negocia et studia semper divisisse; diem illis, his noctem attribuisse. Non ita judicabat Imperator Julianus, maximis ille quidem praestans ingenii dotibus, et eâ statione dignissimus; verum eo miser atque infelix, quod in tantorum munerum largitorem Deum ingratus extitit, ac mox ab agnita Veritate scelestissime defecit; quem miles ipsius refert, post ardua et seria terminata ad procudendum ingenium solitum verti, et ex Historia quasi pabula quaedam animo ad sublimia scandenti, conquirere. Idem in expeditione Persica civitatem amplam et populosam Pyrisaboram, triplici coronâ cinctam quum teneret, omnes aleae casus inter mutuas clades frustra expertus; facinus memorabile Scipionis AEmiliani, quod in Carthagine capienda ab eo editum legerat, imitari et referre constituit. Qui conatus, etsi exitum non habuit; quid enim misero illi bene verteret, qui a Deo sciens prudensque que sese averterat? illud tamen, quod probare intendimus, clarissime confirmat. In eodem genere ponendum est, quod Marcus Brutus, ille Romanorum veteris Reipublicae ultimus, etiam in castris, etiam inter belli sibi fatalis curas, nobilissimi Annalium conditoris Epitomen confecit. Cujus diligentiam tertio post saeculo imitans Regina Zenobia, illa quidem non Romana, sed Romanis Scriptoribus merito suo celebrata, aeternitate nominis dignissima foemina, Alexandrinam et Orientalem Historiam, cujus erat peritissima, in compendium redegit; atque eadem ne Latinam quidem ignorabat, quam Graece legerat. Quid opus ire per singulos? Semel affirmare possumus, Romanos Duces atque Imperatores, quamdiu quidem illud Imperium suam gloriam obtinuit, adeo diligenter traditum sibi a majoribus Historiae amorem et studium conservasse, ut plerique illorum non solum facerent scribenda, verum etiam scriberent legenda. Itaque de suis aut alienis rebus Commentarios composuerunt, Cornelius Sulla, Julius Caesar, Augustus, Claudius, Trajanus, Hadrianus, et plures alii. Omnium vero sapientissimus atque doctissimus Marcus Antoninus, quem propter assiduam operam studiis navatam, vulgo Historici Philosophum cognominant; in libris aureis de vita sua, inter virtutes imperatorias hanc quoque ponit; facilitatem quandam et animi aequitatem in admittendis probandisque sententiis, quas homines Historiae et priorum saeculorum gnari, edidissent. Quippe in summo Principe, consilium ab alio sollerter et ex usu excogitatum probasse, non minor laus censenda, quam in privato excogitasse. Atque ut Principum Consiliarios in hoc studio exercitatissimos esse debere, ratio manifesta vincit; ita vicissim illos Principes plurimus semper est secutus honos, qui literas id genus doctos plurimi facerent, et in consiliis eorum plurimum acquiescerent. Testis esto Imperator optimus et laudatissimus Alexander Severus; cui fuit consuetudo, ut quoties de re militari in concilio suo tractaret, literatos Duces adhiberet; et maxime eos, ajunt Scriptores vitae ipsius, qui Historiam nôrant; quum quidem subinde requireret, quid in talibus caussis, quales in disceptatione versabantur, veteres Imperatores vel Romani, vel exterarum gentium, fecissent. Egregium plane institutum, et Rectore tantae molis Imperii dignissimum. Non erat

[note: 1609.] illi satis, quod gesta Veterum didicerat, et domi quotidie lectitabat; quod viros omnis eruditionis principes in familiari convictu assidue secum habebat; sed etiam ab iis, qui suum participabant concilium, eandem peritiam exegit; etiam inter deliberandum de summa Republica facta Majorum praeclara voluit audire et doceri. En adolescentem senilis prudentiae! en illustre exemplum ab illustri Principe editum, omnibus quidem Principibus, sed maxime juvenibus ob oculos assidue ponendum! Non praetermisit hanc partem Basilius Imperator, quum praecepta bene imperandi Leoni filio traderet; quin potius Historiae lectionem summo studio commendans, etiam et etiam eum hortatur, ut aliorum labore fruatur ipse sine labore. Annalium enim libros fideles sibi fore consiliarios; quos non odium, non gratia, non metus, non privati commodi spes aut cupiditas corrumperet; eosdem, vanitatis rerum humanarum testes esse locupletissimos. Possum insuper commemorare multos Imperatores, qui aut libris editis, aut ratione aliâ studium historicum excolendo nobilitarunt. Servatur in locupletissima illa Tua, Domine, et vere Regia Bibliotheca, Constantini Augusti Porphyrogeniti liber, publice adhuc ignotus, quem in filii Romani, jam consortis Imperii, gratiam pius parens scripsit. Sciebat vetus regnandi Princeps, ad negotia gerenda, in quibus Reipublicae salus continetur, illud adprime desiderari, ut ingenia hominum probe nota sint, quibuscum agitur. Sive illi sint subditi, sive amici aut socii, sive hostes; sive in propinquo habitent, sive summotos longius fines colant; multum omnino interest, aut potius, in eo totum, prope dixerim, est positum, ut naturam illorum, mores, instituta, religionis formam, animorum inclinationes, aut aversationes ne ignores. Iccirco Imperator ille, populorum omnium, quibus aliquid cum Imperio suo commercii intercedebat, origines, rationes vivendi, belli pacisque instituta, partim usu, partim libris legendis quum accuratissime didicisset; de eo argumento Commentarium sane quam doctum et utilem confecit, et filio suo hoc paterni affectûs monumentum excellentissimum reliquit. Dignum opus, quod Majestatis Tuae jussu publicam aliquando lucem videat, vel eo nomine, quod de inclytis Regibus Francorum, Majoribus Tuis, Domine, maximis Principibus, Princeps ipse maximus tam honorifice et scripserit, et senserit. De communi enim jure caeterorum Europae uiversae Regum et Dynastarum domum Francicam semper excipit; et quum affinitatem Italorum, Germanorum, Hispanorum, atque aliorum diversae linguae, et diversi in re pietatis sensûs, filio Romano ac nepotibus dissuadeat, et quodammodo interdicat; de Francorum nobilissimis et augustissimis Regibus longe aliud consilium suggerit: namque horum et amicitiam, et affinitatem decessoribus suis Imperatoribus Orientis semper fuisse probatam; saepeque conditiones illos usque inde e Francia petiisse, allatis e superiore memoria exemplis, comprobat. Taceo Mauritium Imperatorem, Leonem VI. Porphyrogenitum, Basilii filium, et alios ejus ordinis illustrissimos Principes, qui Tacticos, sive de re militari, libros condiderunt: quum sit tota illa disciplina, pars quasi quaedam Historiae; certe ita illi conjuncta, ut neque haec sine illa possit recte intelligi; neque illa sine hac doceri rite queat: cujus nos rei certam fidem faciemus, quando AElianum, praestantem ejus doctrinae Auctorem, e vetustissimis membranis Tuae Bibliothecae, Tacticis Scriptoribus luculente instructae, emendatum, et observationibus nostris serio illustratum, Deo propitio, vulgabimus. Sed neque defuit studio historico Imperator, qui illud ipsum in eo moliretur, quod in legitima scientia Justinianus Augustus cum Triboniano suo ante perfecerat. Nam ut hîc librorum de Jure scriptorum infinitâ copiâ offensus, Corpus confieri jussir, quod universam

[note: 1609.] Legum doctrinam, intra certos fines cohibitam, contineret; sic Constantinus Porphyrogenitus, memorati Leonis, uti reor, filius, quum animadverteret et historicorum scriptorum numerum innumerum circumferri, adeo ut multi suâ aetate voluntatem cognoscendi res gestas simul cum spe abjicerent, tot volumina unquam perlegendi; conquisitis undique maximâ curâ et diligentiâ omnibus ejus generis Auctoribus, qui poterant adhuc in Graeciae et Orientis Bibliothecis reperiri, Corpus historicum praecepit concinnari, in parte ceu communes quosdam locos LIII. tributum, quod politicis hominibus rerum ipsis cognitu necessariarum Thesaurum quendam inaestimabilem, et ut ille ait, pransum paratum, exhiberet. Nimirum ita judicabat sapiens Imperator; Senatoribus suis, pacis et militiae negotia administrantibus, et de curis Imperii in sacro suo Consistorio una secum deliberantibus, non minus necessariam esse veterum exemplorum, caussarum et eventuum notitiam; quam sit Judicibus, lites inter Titium et Maevium disceptantibus, Juris ac Legum necessaria cognitio. Laudo propositum; judicium etiam admiror; neque formam operis, quantum licet ex unguibus leonem, improbo. At quam bene, quam vere Socrati olim, post veterem Poetam, dictum est, Bonum et malum, quum prorsus contrariam habere naturam videantur; indissolubili tamen nexu sibi invicem cohaerere: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)], quasi de eodem capite et nodo ambo dependerent. Saepe igitur ex antecedente caussa mala ortum bonum; at malum multo crebrius e laudabili principio. Sic inter spinas rosa colligitur: sic mel generat fel: sic in medicinae remediis malignitas quaedam naturae inimica, ut plurimum, latitat: et extrema gaudii luctus occupat. Denique lex aeterna est, ubi uber, ibi tuber. Tanta est rerum discordia in aevo: Et subtexta bonis mala sunt. Liceat fortasse ad tempus naturam arte et industriâ sublevare, et ruentem in pejus sufflaminare; caeterum corrigere in totum, nulla vis humani ingenii queat. Inde est, quod quaecunque moliuntur mortales, vel cum primis considerati et sapientes, ocyus tardius omnia mutant nomen. Non est petendum aliunde exemplum, quam ex illo ipso Constantini Augusti incepto, quod modo laudabam; nec muto factum. Sed crederetne aliquis, ipsum illud consilium, quod a Principe esset profectum Historiae amantissimo, inter praecipuas caussas Historiae perdendae fuisse? Atqui ita evenit tamen. Nam ubi semel Corpus illud historicum, in Politicorum usum ab eo concinnatum, versari in manibus hominum est coeptum; e vestigio nobilissimi quique Historiae Scriptores antiquiores, (ex talibus utique flores illi fuerant decerpti) pristinam suam dignationem amiserunt; et monumenta aeternitati consecrata, tot nobilium ingeniorum, ubi desita sunt legi, etiam describi, quod erat necesse, desierunt. Accessit et pestis alia, Compendiorum et Epitomarum confectio; quod genus scriptionis, ut ad privatum conficientium usum non parvas utilitates habet; ita publice noxium, et magnis Scriptoribus semper fuit exitiosissimum. Fuit et tanti mali caussa, studiosorum partim incuria artium honestarum, partim judicium fatali quâdam caecitate depravatum: quorum duorum vitiorum, utrum sit Reipublicae literariae perniciosius, haut dictu promptum. Sed enim ejus triumphi, quem de bonis Literis Barbaries jam ante aliquot saecula egit, gloriam magna ex parte Avaritia suo sibi jure vindicat Nam quia uberrimi proventus et amplae fortunae spes unica e caussidicina affulgebat; omnium ferme ingenia ad studia unius Jurisprudentiae magno impetu sese contulerunt, et quum politicae Philosophiae pars sit, nobilis illa quidem, sed una tamen inter plures, scientia Legum; tantum lucelli amor valuit, et auri sacra fames, ut postquam in Scholis haec regnare

[note: 1609.] coepit, illico et Politica, ejus mater, et caeterae disciplinae, ejusdem sorores, quas inter omnes una excellit Historia, aut exulare inde cogerentur; aut, quod longe miserius, solis pueris et Sophistis, non ad usum aliquem, sed ad disputandum, vexandae relinquerentur. Hoc pacto communis multorum saeculorum facta est querela, quam de suo Innocentium IV. ferunt habuisse; quum diceret, Liberales artes jam in mechanicas propter lucrum fuisse conversas: et ajunt, vehementer illi doluisse, quod jam fere omnes studiosi, intactis grammaticis rudimentis, Auctoribus et Philosophis, ad Leges properarent audiendas: quod studium, quum naturâ suâ sit augustum, quatenus tamen ad aes exit, inter liberales disciplinas vix censeri debere, fuerunt qui contenderent. Quum ergo ex hujusmodi caussis in Oriente quidem optimi quique Auctores de manibus vulgi tandem essent excussi, totiusque adeo Humanitatis studia refrixissent; in Occidente vero a multis jam annis meliorum literarum et linguarum, maxime autem Graecae et Hebraicae, nomen prope ipsum esset exstinctum; secuta mox est hujus calamitatis consummatio et integra pernicies in partibus Orientis; quando ab immanibus et barbaris Turcis capta est Constantinopolis, et totum illud Imperium a fundamentis penitus est excisum. Tum vero grassari hostis ferus in omnium doctrinarum Scriptores; et excellentia monumenta literarum cujusvis generis, atque eruditionis instrumenta lacerare, discerpere, flammis addicere. Quo quidem tempore divinae providentiae in reliquiis disciplinarum conservandis certum et manifestum, ut si unquam alias in re ulla, argumentum est editum. Quum enim a pluribus retro saeculis in Principum animis toto Occidente amor politioris literaturae et Graeci sermonis exolevisset; accidit, non sine Numine profecto, ut circa illa ipsa tempora Byzantinae cladis, et paullo ante, summi in Europa viri, et Principes generosissimi, hunc veternum, ceu virgulâ divinâ tacti, opportune excuterent, et ad bene merendum de studiis politioribus et de linguis, ardore incredibili accenderentur. Prima terrarum Italia ad hanc palmam occupandam, e diuturno torpore tunc demum expergefacta, sese concitavit, et nationibus aliis per Europam exemplum, quod imitarentur, praebuit. In ipsa vero Italia, ad certamen adeo gloriosum Nicolaus Quintus, Pontifex Maximus, in cujus extrema tempora Byzantini Imperii eversio incidit, princeps, quod equidem sciam, signum sustulit: nam et literarum dicitur fuisse intelligentissimus; et, quod res arguit, earum amore flagrantissimus. Primus hic illâ aetate libros antiquorum Scriptorum sedulo conquirere curae habuit; magnamque earum copiam in Vaticanam intulit: primus cum assiduis hortatibus, tum ingentibus etiam propositis praemiis, ad meliorem literaturam e tenebris oblivionis in lucem revocandam homines Italos stimulavit: primus, Graecae linguae Auctores omnis fincerioris doctrinae esse promos condos, qui non ignoraret, ut Latino sermone exprimerentur, vehementissime optavit, et efficere contendit. Est ita naturâ comparatum, ut in magnorum operum inceptionibus, eorum antevertat cura, quae esse provisa, ad summam totius propositi plurimum intersit. Ecquodnam igitur literarum genus, renascentibus disciplinis, illius vindicis Musarum auspiciis, primo reduci in vitam coepit? Historia; cujus fuisse hunc Pontificem peritissimum, aequales illorum temporum affirmant. Qui primi Auctores Graecorum Latinitate sunt donati? Historici: nam Herodotum et Thucydidem minister domesticus Nicolai, Laurentius Valla, rem saeculo majorem ausus, Romane loqui docuit. An ergo dubitamus, quodnam tantus Pontifex de Historiae praestantia judicium fecerit? Ego vero non solum magni ipsum doctrinam historicam aestimasse, sed etiam de toto hoc genere Scriptorum recte scisse judicare, non dubitanter inde colligo, quod ex omnibus Graecis

[note: 1609.] Historicis illum prae caeteris habuit in deliciis; qui ut eloquentiae laude uni aut alteri priorum fortasse est inferior; ita prudentiâ et propriis aliis Historiae omnibus numeris perfectae dotibus sic excellit, ut pauci e cunctis, sive Graecis sive Romanis, cum ipso mereantur componi; anteponi certe nullus. Scriptor ille, DOMINE, is ipse est, qui Majestati Tuae nunc a me offertur, POLYBIUS; et a generis splendore, et ab instructu disciplinarum, et a rebus gestis, et ab ingenii monumentis, Vir et Philosophus nobilissimus: idem pacis, idem belli artibus, idem studiorum laude longe clarissimus; patriae suae, Reipublicae Achaeorum, quondam bonis institutis florentissimae, cui hujus pater Lycortas diu Princeps praefuit, pars maxima. Qui Scipioni Africano, a quo deleta est Carthago, a consiliis amicus fuit, et in ea expeditione comes: qui in amicitiis Regum, Ducum, Procerum, Graecorum, Romanorum, Asiaticorum, AEgyptiorum, quoad vixit, primas tenuit: postremo postquam obiit, Politicis, bellicae rei studiosis, verae et legitimae Historiae amantibus, dum suus literis honos stabat, unice dilectus et probatus. Hunc communi fato omnium excellentium Scriptorum, pessime superioribus saeculis acceptum, et in nostra Europa vix de nomine paucis notum, Nicolaus Quintus, vindex ille literarum primus, fecit tanti, ut ejus restituti gloriam ad caeteros laudum suarum titulos voluerit accedere. Itaque partem illius librorum aliquam nactus, ejus in Latinum sermonem transferendae, viro Graecae et Romanae lingua, ut erat captus ejus aetatis, non ignaro munus delegavit. Magnificum est ad commendationem Historiae, quod ubi primum literatura melior ex ipsis Orci faucibus incipiebat eripi; omnium prima novae lucis beneficium experta, caeteras honestas disciplinas ad spem salutis erexit. Magnificum et gloriosum Polybio, quod inter omnes sui generis Scriptores primus indulgentiam Principis, ad liberationem Musarum sese accingentis, promeruit. Sed nimirum rerum magnarum tardi sunt progressus; raroque tam bene cum humano genere agitur, ut incepta generosa ab iis, qui susceperunt, inoffenso pede statim ad finem perducantur. Quare etiam Nicolao, Polybii restitutionem molienti, multa sunt oblata impedimenta, quo minus quod optabat, posset perficere. Nam quum operis Polybiani, quod nostra exhibet editio, tres sint ratione certâ distinctae partes; unam duntaxat harum Pontifex Nicolaus habuit; duas reliquas in rerum natura esse, ne scivit quidem. Jam ille eruditus Italus, quo ipse usus est Interprete, partim saeculi vitio, partim propriâ culpâ, provinciam sibi demandatam ita gessit male; facile ut appareat, non ob singularem aliquam eruditionem, in Graecis praesertim literis, Polybium interpretari fuisse jussum; sed quia nemo erat qui amplius sciret, velut coclitem inter caecos captum, qui in vacuam stationem pro tempore substitueretur. Et is erat tamen Polybius, qui propter genus dictionis ac doctrinae hautquaquam translatitiae; maxime autem propter summam rei castrensis peritiam, et imperatorium quendam stilum; attentum cum primis, et disciplinae Tacticae, totiusque militiae Romanae, Graecae, Macedonicae, aliorumque populorum peritum Interpretem desideraret. Quarum omnium rerum cognitio quam tenuis ac pene nulla in aetatis illius hominibus fuerit; quantis doctissimorum hominum laboribus e profundo ignorantiae puteo fuerit postea educta, atque etiamnum educatur, nihil dicere attinet; rem nemini non notam. Quo magis equidem soleo demirari, a tam longo tempore, hoc est, ab annis fere CLX. tam erudito saeculo insecuto, tanto doctorum totâ Europâ virorum numero, nondum aliquem extitisse, qui opus in ipso principio [gap: Greek word(s)] literarum inchoatum, curaret perficere; neminem esse repertum ad hanc diem, qui si adeo celebris famae apud Veteres Auctorem serio perpolire aggrederetur,

[note: 1609.] operae pretium se facturum putaret. Quanquam non sane defuerunt viri prae stantes aliquot, Graeci, Hispani, Itali, Belgae, qui variis modis de Polybio mereri bene conarentur: alii, publicandis quae prius visa non fuerant; alii, nonnulla explicando Latine; quidam, selectâ operis totius parte, in qua illustranda vires ingenii experirentur. Quibus omnibus quum laus multo maxima debeatur; omnes tamen, si quod res est dicere volumus, sitim Lectorum exacuere, quam sedare maluerunt. Non etiam defuere, qui in vulgares linguas tantum hujus verterent, quantum Latine expositum inveniebant: si tamen vertere est, Romanae interpretationis errores sexcentos aliis totidem cumulare; atque interim Graecae linguae peritiam in prima libri fronte mentiri. Unicam excipio Germanicam versionem, ab homine longe eruditissimo profectam: sed, quod res arguit, et alia ejusdem scripta testantur, variis semper curis occupato. At universum opus Latinum facere; laceri corporis membra, hactenus disjecta et dissipata, in unum colligere, atque invicem colligare; rerum aut verborum difficultates explanare; latentes in abdito opes reserare; et, quod maxime fuerat optandum, hujus Historiae usum et praestantiam demonstrare, nemo dum eruditorum instituerat. Cedreni, Zonarae, Simocati, Glycae, Manassae, et alii ejus farinae, sive Graeci, sive Latini quam plurimi, legitimae Historiae, si verum amamus, dehonestamenta, suos assertores invenerunt; Polybius, situ et squallore obsitus, in tenebris jacet; Graece nescientibus parte aliquâ tantum sui notus, idque perperam; parte aliâ, ne sic quidem. Ille, inquam, Polybius, cujus in Philosophia doctrinam, in moribus probitatem, in Historia prudentiam, Cicero, Strabo, Josephus, Plutarchus, Deus bone, qui quantique viri! et optimus quisque Veterum, dilaudant: cujus fidem Titus Livius, ille Romanae longe Princeps Historiae, tantopere probavit, ut pene ad verbum libros illius integros verteret, atque iis pro suis uteretur. Quem Marcus Brutus, severus ille morum scriptorumque Censor, cui ne ipse quidem Marcus Tullius satisfacit, adeo est admiratus, ut ejus lectioni propemodum immoreretur; ultimis certe suis temporibus, iisque adflictissimis, ad solatium doloris pariter et magisterium vitae, Historiam illius excerperet, atque in compendium redigeret. Quem denique Constantinus Imperator, Corporis historici, de quo antea mentionem fecimus, Auctor, Senatoribus, Ducibus et Principibus tam utilem judicavit, ut qui e Diodoro Siculo, Dionysio Halicarnasseo, Josepho, Dione Coccejo, et aliis primae notae Historicis pauca admodum seligeret, quae in suum Pandecten transferret; Polybium prope totum describeret, atque operi illi suo insereret. Utinam vero aut illi Augusto ejus incepti nunquam venisset in mentem; eâ quidem lege, ut integro hoc Scriptore frueremur: aut si hoc nobis carendum erat bono, Corpus saltem ab illo compositum hodie haberemus. Sciremus, quantus civilis prudentiae, quantus disciplinae militaris doctor habitus sit olim Polybius. Quarum rerum documenta conquirenti undique Constantino, plura multo unus hic suppeditavit, quam caeteri omnes simul, e quorum libris Florilegium illud politicum fuit conflatum. Argumento sit, qui solus hodie superest ejus titulus, e tribus et quinquaginta, Legationum Excerpta continens: cui tertiam partem editionis nostrae debemus totam: facili conjecturâ, quid essemus debituri, si opus universum alicubi inveniretur, atque in publicum ederetur. Enimvero quum dos praecipua, quae Polybium Antiquis commendabat, non in eloquentia nuda et verborum fucatorum lenocinio, sed in rerum politicarum et militarium exquisita explicatione sit posita; cujus gratiâ Viri principes et Politici omnes olim in pretio magno eum habebant; quia longe diversa hodie studiorum ratio obtinet, evenit, ut his praestantiam illius parum intelligentibus, verborum

[note: 1609.] borum et linguae dumtaxat studiosi, patienter eo carerent. Loqui enim, non vivere, plerique omnes hodie discimus: et Historiam, quae vitae magistra audit, non ad vitam formandam referimus; sed vel ad linguarum alicujus notitiam, dicendive facultatem augendam, vel ad rerum antiquarum cognitionem percipiendam. Atque ut Politicam et moralem Philosophiam,

aut omnino non docemur, aut non nisi disputandi caussâ: sic et Historiam, quae practica quaedam Philosophia est, non ut utamur, discimus; verum ut sciamus; plane iis non dissimiles, qui aurum, argentum et regias gazas parare nôrunt; artem utendi fruendi partis, neque sciunt, neque vel saltem de ea cogitant: similes item iis, qui Sacros, aut Mediocrum Libros multâ lectitant curâ, non ut animo corporive medicinam faciant; sed ut ingenito morbo curiositatis sciendi multa satisfaciant. Quod non invenuste Magistri Hebraeorum de Lege Mosis dicunt, Cor et corticem illi inesse; non immerito de Historia quoque usurpetur. Doctrina politica, et scientia militaris, aliaque egregia documenta, quae legitima Historia sui cultoribus affatim subministrat, instar cordis sunt: atque huic parti qui attendunt, cordatos fieri necesse. Orationis elegantiam, et Antiquitatis notitiam, prae illis, quid aliud nisi corticem appellemus? Sunt sane apud Thucydidem, Xenophontem, hunc nostrum Polybium, dictionis virtutes multae, eaeque eximiae: sunt etiam multa in eorum operibus, cognoscendae Antiquitatis cupidis scitu necessaria. Si quis tamen propter ista solummodo Historias illorum requirit, nae ille cor non habet, neque unquam per istud quidem studium habebit; sed merum tantum corticem leget. Quid magis ridiculum, quam Julii Caesaris Commentarios, divinum opus, et maximarum atque utilissimarum rerum doctrinâ foetum, eâ solum fine lectitare, ut loqui Latine discamus? aut ut Romanae linguae puritatem, et verborum proprietatem observemus? Mihi quidem simile facere videmur, ut si quis arboris alicujus praestantissimae fructibus vesci aspernetur, florum amoenitate se oblectet. Et tamen, qui hodie veteres Historicos aut voce vivâ, aut scriptis suis interpretantur, quid nisi hoc unum curant? Quid illi, qui dies totos et tempus omne suum transeundis Historicorum voluminibus insumunt? quorum ut quisque plurima tenet, ac pectus suum locupletissimam Historiae Bibliothecam fecit, ad vitae officia muniaque obeunda plurimum est ineptus. Desinamus igitur mirari, quid caussae sit, cur hodie e lectione Historiarum nemo eum fructum ferat, quem tulit olim Lucullus: in promptu ratio est; nemo illam, ut Lucullus, legit; nemo, eâ fine. Itaque ergo eo studia videmus rediisse, ut qui strenuissimi rerum actores censeri volunt, hi adeo non sint veteris memoriae studiosi; ut e contrario, etiam contemptum illius ultro prae se ferant. Quid prius querar, nescio; Historiaene vicem, quae olim in clara versans luce, Regum et Principum ac nobilium Procerum familiaritate intimâ frui solita; sapientiam et vitae artem eos docere; dignitatem ab illis accipere; nunc velut naturae prioris oblita, et ad vitae actiones facta inutilis, hominibus privatis pulverem scholasticum terentibus, et in umbratico otio delitescentibus est derelicta: an potius nobilium adolescentium errorem doleam, qui falsa persuasione ducti, unicum hoc sibi proprie convenientis disciplinae genus, maximum rerum gerendarum instrumentum, habent contemptui. O quis ille erit, qui operâ eâdem pristinum Historiae splendorem restituet; et nobilitatem Gallicam ex hoc errore in viam rectam sistet? Illa quidem literas non odit;

[note: 1609.] sed quarum literarum verus in utendo est fructus; quia nullum earum videt usum, pene dixerim, merito contemnit. Nihil erravero, si dixero, interesse Majestatis Tuae, DOMINE, ut generosi juvenes, quos majorum imagines, aut impetus animi, et vivida vis ingenii spondent ad Rempublicam ituros, errore tanto liberati, studii hujus beneficio utantur, quo ad jussa Tua capessenda paratiores, et omnibus rebus instructiores accedant. Liberabuntur autem, si persuaderi semel illis potuerit, ut magnum hunc Scriptorem in consilium adhibeant; ejus in summa doctrina parem prudentiam non degustare summatim, sed penitus velint imbibere. Quo maxime opus habent, docebit eos Polybius; non solum, quam uberes fructus ad rationes vitae gesta majorum sint ipsis allatura; verum etiam, quo pacto percipere illos sint valituri. Est utique proprium hoc eximio huic Auctori, quod duo simul pari fere curâ agit; ut narret, ac moneat. Bene ac perspicue narrandi laus cum caeteris praestantibus Historicis illi communis; fideliter monendi, cum paucis; aut, ut verius dicam, cum nemine Nego enim ex universo numero Graecorum, aut Romanorum generis hujus Scriptorum, vel unicum posse reperiri, qui pari fide et curâ duo haec conjunxerit. Quid miremur? personam Historici cum assumpsit Polybius, non in totum exuit Philosophi. Philosophus enim erat; sed vitâ, non linguâ; operibus, non sermonibus; rebus ipsis, non professione et inani specie. Porro ut Poetae fingendo, Historici narrando; sic Philosophi monendo et praecipiendo vitam hominum corrigere propositum habent. Jure igitur suo est usus, cum diversa munera in unum conjungens, qua narrando, qua monendo simul humano generi prodesse est conatus. Narratio cognitione rerum variarum Lectorem instruit; monitio, prudentiâ, quae observatione assiduâ colligitur caussarum, eventorum et omnium rerum in vita hominum evenire solitarum. Praeclare Peripatetici dicunt, generari prudentiam [gap: Greek word(s)], observando: et fore prudentem quisquis fuerit [gap: Greek word(s)], observandi studiosus: ac vice versâ, omnem prudentem esse [gap: Greek word(s)]. Plena est Polybii Historia talium animadversionum; quae brevi compendio Lectorem ad prudentiam recta ducunt, et illius Divae sacris initiant. Mirum vero quo studio, quâ sollicitudine, quo affectu id genus monitiones, quoties datur occasio, inserat. Vere Philosophum, id est, parentem communem humani generis dicas, qui modo cunctis mortalibus in universum salutaria dictat praecepta; modo privatim hanc aut illam gentem familiarium sibi peccatorum admonet. Sic Mantinensibus, Cynaethensibus, Eleis, atque aliis Graeciae populis, pertinentia ad propriam cujusque illorum salutem, dat consilia. Sic Romanos, ut obstinatae et praecipiti pervicaciae, saepe ipsis exitiabili, modum statuant, graviter commonet. Sic Graecos omnes non semel hortatur, ut Romanorum in fide maneant, statum praesentem ne sollicitent; otium, quo abundabant, curâ publicarum omnium rerum ad victorem populum translatâ, ceu opportunâ occasione utantur ad studia excolenda, non inertium literarum, sed [gap: Greek word(s)], et ad vitae actiones utilium. Quin etiam apparet, atque hoc ipse non semel testatur, caussam scribendi hujus ingentis quondam operis vel praecipuam eum habuisse, amorem patriae; ut contumaces et ad rebellium pronos suorum animos parum adhuc servire assuetos, ad pacis, quâ fruebantur, etsi sub alieno imperio firmâ et beatâ, amorem traduceret. Propterea in rebus gestis exponendis id unice spectavit semper, ut Graecis fidem faceret, non Fortunae munus esse Romanorum Imperium; sed verâ illos virtute id sibi peperisse: frustraque adversus illos arma cogitari, quos in illa statione ipsa suis, quasi manibus, Virtus collocasset. Et tamen idem hic patientiae suasor, quandiu spes aliqua restabat, posse Romanis

[note: 1609.] obsisti multo ante patriae casum prospiciens, nihil praetermiserat, quo posset progressus illorum impediendo, imminentem Reipublicae Achaeorum ruinam aut arcere, aut tardare. Verum fatis omnia ad Romanos trahentibus, rectis suis consiliis Polybius non tantam gratiam a civibus iniit, quantam bello Persis offensam apud Romanos contraxit; quam mox Romam accitus, longi exilii taedio expiavit. Sed enim, qui per virtutem peritat, non pol interit: saluti fuit claritudo nominis bonis collecta artibus, et illa ipsa quae adflixerat virtus. Igitur deprecatoribus apud Senatum usus Catone Censorio, Scipione AEmiliano, et aliis Romanis Proceribus, libertati restituitur Polybius; qui libertatis potitus, ubi semel apud se constituisset, nullam Achaeis suis, nisi in amicitia populi Romani spem superesse, ad colendam bonâ fide majestatem illius populi conversus, pro sua sapientia suis ipse moribus sibi fortunam finxit. Nam patria quidem ipsius aliquanto post immani suâ culpâ exitium sibi concivit; bello Achaico a Mummio deleta, et Achaeorum soluto concilio; quum interim Polybius tranquillitate illâ frueretur, quam suâmet ipse prudentiâ et admirandâ sapientiâ sibi quaesiverat. Idem, quum in urbe dominatrice multos annos Scipioni, Laelio, et aliis aetatis illius viris primariis, privatim charus vixerit; Patribus quoque acceptus, et unine probatus; gratiâ, quâ pollebat apud Principes Romani nominis, non ad opes sibi struendas, more multorum, est usus; verum in occasionem vertit, partim res magnas gerendi; ut cum Scipioni Carthaginis excidium in Africa molienti, comitem sese, et conciliorum laborumque omnium participem praebuit: quo etiam tempore, classe a Scipione acceptâ, mare Atlanticum scrutandi illius orbis caussâ, est circunvectus; partim bene de hominibus, praesertim Graecis suis, merendi. Testimonio sint statuae cum amplissimis titulis per oppida Graeciae, quod scribit Pausanias, illi positae. Dicat hoc ipsum et civitas Locrorum in Italia, quae hujus ope immunitatem durissimorum onerum nacta, quorum praestationem ex legibus datae pacis Romani exigebant, vitam et fortunas omnes suas uni Polybio ferens acceptas, in eo ornando nullum excellentis honoris genus praetermisit. Sed omnia beneficia, quae a quoquam mortalium proficisci poterant, vicit scriptio hujus Historiae; in eum praecipue, ut modo dicebamus, scopum directae, quo civibus civis prodesset, ac bonam illis mentem et prudentiam ingeneraret. Fuit omnino in hoc viro naturalis quaedam bonitas, et efficax erga omnes homines humanitas: cujus celebratur vox divina, consilium dantis Scipioni suo; quoties foras prodisset, ne domum prius rediret, quam aliquem sibi benefaciendo amicum adjunxisset. O hominem publico omnium hominum bono natum! ô dignum maximi cujusque Regis aut Imperatoris Consiliarium! Etenim quum plurimis amicitiis fortuna Principum indigeat, praecipuum est, judicio Sapientium, Principis opus, amicos parare. Ab hoc igitur fonte, et illud ingens manavit studium efficiendi, ut fructum ex Historia sua omnes qui legerent, quam uberrimum perciperent. Inde illa tot documenta, tot monita, quibus hoc opus, ceu intertextis gemmis, nitet. Quis autem erroris dedignetur monitorem, quem Scipio Africanus, quem multi Reges non sunt dedignati consiliorum auctorem? Probitatem vero Polybii, recti honestique amorem, et vitii odium, nemo satis pro merito hominis laudaverit. Uni aequus virtuti, pari tenore opere toto, praeclara facta ubique extollit; secius admissa, gravitate quâdam censoriâ, non argutâ declamatione ad ostentationem ingenii, carpit et detestatur. Fidem, candorem, integritatem in dictis factisque passim commendans, qui iis utantur, viros bonos pronuntiat; versutos, veteratores, vafros, et dolorum architectos nusquam non abominatur. Malitiam

[note: 1609.] astutam, quae fere politicis hominibus Prudentia dicitur, tantâ severitate, tot locis, tam serio insectatur, [gap: Greek word(s)] verâ appellatione indigetans, ut vel eo dumtaxat nomine bonorum omnium amore, studio, ac lectione jugi, sit unus omnium Historicorum dignissimus. Neque tamen is est Polybius, qui supercilium quoddam Stoicum, aut rusticam simplicitatem, ad judicandum de actionibus hominum politicorum afferat. Faciunt hoc umbratici quidam Sophi, rerum humanarum imperiti, ac propterea iniqui persaepe virorum magnorum censores, quorum rationes non capiunt. Sciebat homo negotiorum calentissimus, et tanto usu praeditus, quid sit discriminis ponendum inter eam, quae simpliciter dicitur Prudentia, et [gap: Greek word(s)], cujus consilia, ut necessitate temporum expressa, et Sapientes excusant; prudentes vero etiam laudant: atque haec est, quam solet ipse [gap: Greek word(s)] nominare; quoniam aliud simulatur, aliud agitur: res toto genere diversa ab illa veteratoria malitia, ut in nostris Commentariis diligenter exposuimus. Discant igitur ab hoc doctore juvenes studii politici candidati, veram prudentiam et ejus leges; non ab illo Etrusco, in opprobrium Religionis Christianae nato; cui probitas, fides, integritas, atque adeo in Deum pietas; (ô seculi dedecus!) inania sunt sine re nomina; prudentia, ars fallendi; politica doctrina, instrumentum inhumanae tyrannidis. Discant et qui ad scribendum res gestas animum applicant, praecipuum Annalium munus esse, uni favere virtuti, unum odisse vitium; illam esse legitimam, et aeternitate dignam Historiam, cui unum bonum honestas; unum malum, turpitudo. Sed probitatem hujus viri illa eximia aequanimitas manifestissime arguit, quam in reprehendendis Antiquioribus, qui ignoratione, non malitiâ lapsi fuerant, semper adhibet: sic enim errores tollit, ut eorum, qui errarint, famae nihil propterea velit detractum: quin etiam gratias illis agere se, plurimumque eos mirari profitetur, quod etsi errassent, tentando tamen et conando viam posteris perveniendi ad verum indicaverint. Scias verâ virtute fuisse praeditum, qui caussam scribendi solam habuerit, publicam utilitatem, et errores vitae corrigendi desiderium. Porro amori virtutis studium veritatis necessario semper est conjunctum: neque enim virtus est, cujus non sit origo veritas; nec vitium, quod non a mendacio sumat initium. Veritas nullius non doctrinae est fundamentum; verae sapientiae mater; legitimae, nec praeposterae prudentiae comes individua; fidei et societatis hominum ancora; omnis boni et honesti, ut ajebat Plato, [gap: Greek word(s)]. Quod si recte attendimus, scire hominum aliud nihil est, nisi posse veritatem rerum contemplari, sive quae sunt, sive quae fiunt; quâ mente Philosophi antiquissimi Sapientiam definiebant, [gap: Greek word(s)]. Simillime et Historiae naturam illi demum capiunt, qui sciscunt esse veritatis illarum rerum notitiam, quas mortales gerunt. Graeca eruditio [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] vocat. Regulam certe unicam, atque adeo animam Historiae Veritatem esse, omnes, qui de ea sunt locuti, consentiunt. Historia, inquit Diodorus Siculus, [gap: Greek word(s)], Deae Veritatis sacerdos est et propheta. Dionysius Halicarnasseus idem: [gap: Greek word(s)], ait, [gap: Greek word(s)] qui etiam alibi pronuntiat, veritatem historicam esse totius Prudentiae et Sapientiae principium: quod et ille magnus Auctor sensit, qui Historiam esse dixit universae Philosophiae quasi metropolin. Sed ut pulchra omnia, quod proverbio dici solet, difficilia sunt; ita veritas Historiae, res omnium pulcherrima, eadem et inventu difficillima est; et postquam inventa, quominus proferatur in medium, maximas difficultates experitur. Quod latet, partim malitiâ fit hominum, qui prava sua facta sileri, atque hoc pacto ignominiam lucrifacere volunt; partim incuriâ etiam eorum, qui res gerunt memoriâ et laudatione dignas. Jam quum propter has ipsas caussas

[note: 1609.] gestorum Scriptores nulli labori, nulli aerumnae, addo et nulli impensae, quod de Thucydide et Theopompo legimus, parcere deberent, ut veritatem illarum rerum eruerent et assequerentur, ad quarum narrationem sese parant; paucos tamen ab omni aevo sit nominare, qui hujus diligentiae gloriam ambiverint: plurimos contra omnibus saeculis, qui res parum sibi compertas posteris tradere aggressi, falsa pro veris traderent; alii ignoratione et securitate; alii vitio huic pari credulitate: plures et mentiendi libidine; quos aut turpis spes lucri, aut gratia, aut odium corruperat. Heic enimvero Scriptorem hunc praestantissimum omnes aequos judices demirari convenit; qui studio vera narrandi nullum laborem unquam refugit: nam et in remotissimas oras peregrinatione ob id ipsum susceptâ, Asiam, Africam, Europam lustravit; Atlanticum quoque Oceanum navigavit: ut de Hannibalis itinere sibi comperta narraret, Galliam et Alpes visit: ut de Scipionis rebus in Hispania gestis digna fide proderet, Carthaginem novam adiit, loca singula cum cura inspexit; Hispaniae pleraque oculis usurpavit. Quin et linguam Romanam Polybius didicit; atque antiquissima monumenta, quae vix pauci e Romanis civibus intelligebant, e Capitolina AEde ut promovere sibi liceret impetrato, in fermonem Graecum transtulit; ac Romanos ipsos Proceres suae civitatis jura docuit, quae ipsi ignorabant; et Fabius quoque Pictor, Senatorii vir ordinis, ignoraverat, qui de Punicis Bellis scripserat. Ad haec Polybius, ne nimis antiqua et parum explorata, atque, ut ipse ait, [gap: Greek word(s)] scribere cogeretur, Historiae, quam suscipiebat, terminos posuit, suam aut patrum memoriam. Multa ergo illorum, quae scribit, praesens ipse vidit; certe nihil scripsit, de quo illos non posset consulere, qui rebus gerendis interfuerant. Adeo qui nullam perfecta; Historiae legem negligebat, illam omnium maximam, quae vera scribere praecipit, eâ fide custodiit, ut liquido constet nobis, non solum rationem ipsum habuisse veritatis, sed etiam toto affectu illam amasse, et religione quâdam coluisse. Non est dubitationi relictus locus: ipse suam mentem nobis aperuit; idque verbis gravissimis, quae merito Brutus, sive quis alius, digna suo calamo judicavit: nos quoque digna censemus, quae heic describantur: Existimo equidem, ait, Naturam humano generi VERITATEM constituisse numen maximum, maximamque illi vim attribuisse. Nam quum ab omnibus oppugnetur, atque adeo omnes nonnunquam verisimiles conjecturae a mendacio stent; ipsa per se nescio quomodo in animos hominum sese insinuat, et modo repente suam illam vim exerit: modo tenebris obtecta longo tempore, ad extremum suapte vi ipsa vincit, obtinetque, et de mendacio triumphat. En animi veritatis amore stupentis testimonium luculentissimum. Huic autem dicto mirifice congruit tota ejus Historia; amorem enim veri, odium falsi sexcentis locis constanter profitetur. Fuit Polybii sententia, Scriptori Historiae nihil veritate antiquius esse debere: non ad gratiam, aut odio cujusquam; non respectu ullius, sive privatae, sive publicae amicitiae; non denique ullâ charitate erga parentes aut patriam; cujus sanctissimum in terris est nomen; veritatem professum; et, ut ipse loquitur, [gap: Greek word(s)], debere adduci, ut vel latum, quod ajunt, unguem a vero recedat. In caetera quidem vita, ait ille, amicorum esse amantem ac patriae, laudo; in scribenda vero Historia, etiam harum charitatum affectus exui volo: volo uni fidei consuli, et, vel cum dispendio existimationis amici, parentis, patriae, uni litari veritati. Duram legem, aliquis dicet. Sed est tanti Veritas; quam tollere, aut per speciem cujusdam [gap: Greek word(s)] prudentiae, vel mendacii officiosi, violare, tanto majus nescio quid est, quam solem de mundo tollere; quanto DEUS creator omnium, totius veritatis auctor, atque adeo ipsa Veritas, sole major.

[note: 1609.] Hanc legem quum principio operis sibi pariter et omnibus Annalium conditonbus imposuisset; per universam deinceps scriptionem exactissime semper et religiosissime eam ipse servavit: neque fuit quisquam adeo illi charus, cujus gratiâ libertatem suam et [gap: Greek word(s)] oblivisceretur. Aratum Sicyonium, Reipublicae Achaeorum Principem, paullo ante hujus aetatem Graecia omnis erat mirata; virum integritate, industriâ, rectitudine consiliorum, ac plerisque aliis magni Politici Ducisque laudibus, prae caeteris aequalibus suis, ornatum. Achaei vero tot beneficiorum ab Arato in suam Rempublicam collatorum memores, fato functum ad sempiternam memoriam consecrarunt, et omnes Heroibus deferri solitos honores ei decreverunt. Hunc talem virum Polybius praecipue videtur suspexisse; quod ex locis plurimis operis istius facile potest intelligi. At non eo secius tamen Arati peccata commemorat; tardum in consiliis excogitandis vocans; ignavum in rerum inceptionibus; parum firmum ad micantium gladiorum conspectum; salutis sociorum negligentem; auctorem unicum cladis ad Caphyas acceptae: neque parcit dicere, tropaeis illum contra se positis totam Pelopis peninsulam implêsse. Philippum, Demetrii filium, Regem Macedoniae, modo laudat, modo vituperat; et utrumque facit exquisite. Judicii vero inconstantiam non semel deprecatur; gravissimasque hujus varietatis caussas, et cum de hoc, et cum de Arato loquitur, profert in medium. Nulli videlicet mortalium ita superos indulsisse, ut non interdum, si minus saepe, aliud agat, aut male agat. Quin humani ingenii eam esse conditionem, ut non solum in diversis virtutibus idem homo appareat alius atque alius; sed etiam in eadem saepe aliquis sibi sit dissimilis. Idem fortis in defendendo; ignavus in aggrediendo: animosus in singulari pugna; cunctator in publica: ad Martem apertum aptus; ad insidias ineptus: audax in terra; trepidus in mari: constans adversus irruentem hostem; pavidus in excipiendo cervo, aut apro. Mens praeterea unicuique talis, (divinitus Homero dictum) quam in dies singulos DEUS suggerit. Non igitur personas agentes spectare Historicum debere; sed factis orationem suam adaequare. Ut enim Phidias materiam ad statuas, aurum vel argentum ab Atheniensibus sumere solitus, non ipse domo suppeditare; et floridos colores dominus pingenti olim praestabat; sic Rerum gestarum Scriptores non faciunt ipsi operis sui materiem, Poetarum more, sed ab iis accipiunt, qui scribenda gesserunt. Ergo etiam optimi quique viri interdum venient culpandi, pessimi quique rarenter fortasse, at venient tamen nonnunquam laudandi. Eapropter reprehensus a nostro est Timaeus, ille Historicorum maledicentissimus, quod Agathoclis, Tyrannorum omnium, quos Sicilia tulit, immanissimus, dotes ingenii et facta laudabilia vel dissimulasset, vel in contrarium detorsisset. An Polybius vir integerrimus tyrannidem Agathoclis probabat? Ille vero non magis hunc probabat, quam Aratum oderat. Sed aliud est, tyrannidem commendare; aliud, egregie factorum exempla, a quocunque tandem profecta, sive amico, sive hoste, aut excellentem ingenii praestantiam non sinere indictam. Caussam affert Polybius; quia fallere non minus videtur, qui gesta praeterit sciens, quam ille, qui nun quam facta fingit. Pari item ratione Sozomenus, Ecclesiasticae Historiae Auctor, orthodoxorum hominum contentiones, jurgia, perfidiam multorum, et alios defoedos naevos narraturus, [gap: Greek word(s)] opinionem deprecatur: non enim illa se scribere, quod voluptatem ex talibus caperet; sed volentem non nolentem; quoniam infecta reddere, quae facta essent, non posset: quae gesta autem essent, silere; hoc vero esset veritatem prodere, et Historiae legitimae jura corrumpere: [gap: Greek word(s)], inquit Sozomenus, [gap: Greek word(s)]

[note: 1609.] et iterum, [gap: Greek word(s)]. Juvat unum adhuc commemorare candoris Polybiani testimonium, sed insigne. Erat Reipublicae Achaeorum vetus cum Regibus AEgypti foedus; quod cum singulis eorum, modo conditionibus iisdem, modo multum diversis, fuerat renovatum. Accidit Olympiade CXLVIII. ut Ptolemaeus Epiphanes ea de re Legatum Demetrium ad Achaeos mitteret. Scissa tum erat Respublica illa in factiones duas; quarum alterius Principes censebantur Philopoemenes; et Lycortas, nostri pater: alterius cum alii, tum Aristaenus quidam. Quum parti Philopoemenis amicitia AEgyptii probaretur, fit decretum de renovando foedere; eâque fine Lycortas ad Ptolemaeum mittitur. It Lycortas; redit; legationem renuntiat. Aristaenus, qui foederis simpliciter fieri mentionem audiret, gnarus, plures ac diversas pro temporibus fuisse ejus formulas; petit in concilio a Lycorta, ecquodnam e multis foedus esset instauratum? Ad hanc inimici vocem silere Lycortas, nec quod mutiret invenire. Evenerat enim stupendâ quâdam Philopoemenis atque ipsius negligentiâ, et Consiliariorum Ptolemaei parili stupore, aut, quod potius arbitrer, et verius est, astu, ut totum illud tanti momenti negotium, temere, sine ulla distinctione transigeretur; quod gravissimum peccatum, in ejus loci praesertim et dignitatis viris, magna et justa utrumque ignominiae macula aspersit. Hanc historiam Polybius ita narrat, quasi de hominibus loqueretur, nullâ notitiâ sibi conjunctis; qui tamen alterius erat filius; alterum parentis loco semper coluit. Sed memor vir summus legis a se rogatae, maluit in Historia veritatis amicum se probare, quam [gap: Greek word(s)], aut [gap: Greek word(s)]. Non vivebat, opinor, Lycortas, cum illa filius scribebat: sed si vel maxime vixisset, non fuit Polybio verendum, ne hac ingenuâ libertate patrem offenderet. Levia ingenia quia nihil habent, nihil sibi detrahi patiuntur: magni viri, et fiduciam magnarum rerum habentes, adeo fidelium Historicorum veritate non offenduntur; ut contra, suos ipsi errores et frustrationes generoso animo profiteantur. Hippocratem a suturis capitis fuisse deceptum nesciremus, nisi ipse me moriae prodidisset. Caesarem magnum ignominiam ingentem ad Dyrrachium accepisse, et magnis saepe in Tua Gallia, DOMINE, detrimentis fuisse affectum; nisi ipse narrasset, vix hodie sciremus. Nam quaecumque Dio, aut alii Scriptores iis de cladibus scripserunt; prae iis, quae ipse dicit, levia sunt. Quod si memorias veteres replicare voluerimus, solos inveniemus Tiberios, Caligulas, Nerones, Domitianos, Commodos, qui fidei praeclaros scriptores, Cremutium Cordum, Livium, Suetonium, Arulenum, Senecionem et his similes, exosos habuerint. Illud vero in hoc Auctore eximio, quam eximium et insigne; quod miraculorum commenta et omnem [gap: Greek word(s)] acerrime insequitur: caussas vero cunctorum gestorum diligentissime scrutatur. Nimirum ex eo, quod posterius diximus, alterum illud prius nascebatur. Propterea enim osor extitit omnium praestigiarum, quas vulgus temporibus priscis mirabatur; quia rerum omnium et eventorum caussas vestigarat: quis autem nescit, antiqua Paganorum miracula meras, ut plurimum, fuisse daemonum illusiones, et humanarum mentium ludibria? Scilicet pro vero credendum, quod toties in aliorum monumentis historicis legimus, sanguine aut lapidibus pluisse; saxum visum volitare; bovem esse locutum, et sexcenta istiusmodi portenta. Quid ista? Hannibali et Scipioni Africano praesentem deum affuisse: illi Alpes superare nitenti atque haerenti, viam praeivisse; huic Carthaginem novam temere invadenti, aquas maris subduxisse. Eleganter non minus quam vere solet Polybius dicere, Scriptores Annalium, qui talia chartis suis illinunt, Tragoedias; non Historias componere. Nam ut Tragici Poetae

[note: 1609.] postquam turbata sunt omnia, et fabula est impedita, atque ea facta est, quam Philosophus [gap: Greek word(s)] appellat; ut exitum inveniant, et spectatores absolvant, deo indigent et machinâ: sic imprudentes Historici, ubi summos Duces magna ausa concilio temerario, aut nullo, adoriri fecerunt; postquam ad rerum difficultates est ventum, ut sese expediant, tragico illo subsidio opus habent. Sed et vulgi imperiti caussasque rerum ignorantis opinio erat, hoc divini auxilii commento eorum virorum gloriam mirum in modum augeri, quos omni laude volebant honestare. Historicorum autem levissimus quisque aut superstitiosissimus, tenendo et oblectando Lectori, mirabilia quam vera narrare praeoptavit. Est namque humanae naturae vitium, rara, inaudita, indicta, et, ut ait Isocrates, [gap: Greek word(s)] amare. At noster hic, solidissimi judicii vir, ut ista pro frivolis haberet, et contrariam narrandi viam ingrederetur; ille, quem exposuimus, veritatis amor, et notitia caussarum effecerunt. Qui igitur sciret falso dici, primum Hannibalem cum exercitu Alpes trajecisse; quas multo ante non semel Galli, Italiam petentes, cum magnis copiis superaverant; sciret etiam, prudentissimum Poenum, priusquam ex Hispania pedem moveret, missis ad Gallos, qui cis et trans Alpes habitabant, Legatis; rebus omnibus tanto incepto necessariis providisse; narrationem illius expeditionis, miraculorum quidem vacuam, sed summae prudentiae plenam instituit. Scipionem quoque, priusquam ab Urbe proficisceretur, omnes negotiorum difficultates probe meditatum; non miraculo, sed admirabili quâdam prudentiâ Hispanias domuisse ostendit: et eorum, quae scribit, Laelium, Africani assiduum comitem, diligenter a se de singulis interrogatum, testem locupletissimum laudat. Innumera possent alia huc afferri, ex quibus de sincera fide et judicio exquisito hujus Scriptoris planissime queat constare. Instar omnium hoc unum esto. Legionem Romanam e quatuor millibus Campanorum compositam, quae Rhegium insignito perfidiae exemplo, belli Tarentini tempore, diripuit et occupavit, totam postea a Romanis securi fuisse percussam, scribunt Orosius, Julius Frontinus, ipse etiam Titus Livius, necnon alii: noster contra, trecentos dumtaxat eo supplicio affectos narrat; atque ejus sententiam verissimam certissimamque ese, clare demonstramus in nostris Commentariis. Quid igitur Latinos illos impulit, ut tam liberali mendacio veritatem interficerent, ut cum Tertulliano dicam? Granditati videlicet rerum, quas exponebant, non simplici fidei studuerunt. Ut dubitare nemo debeat, Polybione, an aliis, qui res easdem diverse prodiderunt, plus auctoritatis sit tribuendum. Rara, grandia et miraculosa plerisque illorum tradere posteris curae fuit; nostro, vera, certa, et fructuosa: delectare illi Lectorem suum; noster, doctrinâ civili instruere, propositum habuit; qui etiam loco non uno profitetur, de voluptate quidem auditoribus paranda, quam scribentium plerique sectantur, non admodum sollicitum se esse; utilitatis vero ad vitam pertinentis, tantam rationem habere, ut ad eam cuncta referat. Omnes igitur amoenitates et reficiendo Lectori diverticula, in opere tam serio neglexisse; ut uni adhaereret rerum gestarum accuratae explicationi, et observationibus, quae eodem pertinebant. Propterea Historiam suam [gap: Greek word(s)] vocans, quod esset tota de negotiis gestis aut bellis; necnon [gap: Greek word(s)], propter certitudinem narrationum; id se agere ostendit, ac saepius inculcat, ne velut artem quandam, et, ut ipse loquitur, [gap: Greek word(s)] rerum gerendarum politicis hominibus concinnet. Quamobrem, sicut verum est dicere, Polybium Historiam sui temporis scripsisse; ita non minus verum est, dicere, Polybium in Historia, quam scribebat, praxin politicae doctrinae et disciplinae militaris exercuisse. Nihil ille, paullo praesertim majoris momenti narrat factum, cujus non afferat

[note: 1609.] et antecedentes et cohaerentes caussas, cur ita sit factum; aut cur eum habuerit res exitum. Simul autem et modum accurate explicat, quo singula fuerint administrata. Hinc illae non infrequentes digressiones, quibus aut naturam locorum declarat; quâ non prius probe cognitâ, praeliorum descriptiones, et similes expositiones, caecae, (nam sic ipse appellat,) sint futurae; aut aliquod theorema politicum ex professo persequitur. Sic libro II. caussae quaeruntur mirabilis incrementi Reipublicae Achaeorum. Sic libro IV. de miserorum Cynaethensium infelicitate, et ejus caussis, multis disseritur. Sic libro IX. de institutione Imperatoris, et disciplinis, magno Duci necessariis, doctissime disputatur. Sic libro X. ratio tota dandorum signorum per faces, quâ multum, idque mirabiliter, usi sunt Veteres, non solum exponitur, sed et novis inventionibus ipsius auctoris perpolitur. Sic libro XVII. cur phalangem Macedonicam creditam prius esse invincibilem, et quae revera talis naturâ suâ erat, Romanae legiones saepe vicissent, pulcherrime docetur, ejusque rei caussae manifestissimae certissimaeque afferuntur. Sic multa passim de officio Historici, et legitimae Historiae natura inseruntur. Totus quoque liber sextus, digressio quaedam est a proposita narratione: sed, Deum immortalem! quam ex usu, quam docta, quam divina! cum qua si componantur omnes omnium Auctorum digressiones, nihil simile invenias, nihil ulla ex parte comparandum. Exposuerat prioribus libris Polybius, quomodo Hannibal Italiam ingressus, Populum Romanum tribus continuis cladibus ad Ticinum, ad Trebiam, ad Thrasymenum, iisque magnis, attriverat, et quartâ insuper Cannensi, omnium longe maximâ, pene deleverat; eo certe redegerat, ut emersurus ex illo miserrimo statu nunquam videretur. Emersit tamen, et cum adversa fortuna aliquandiu luctatus; mox et Hannibalem Italiâ expulit, et pace cum Poenis in suas leges factâ, ad spem Imperii Orbis terrarum sese erexit. Rei igitur stupendae, et omnibus saeculis inauditae caussam eo libro aperit noster: caussa autem erat, ipsa Reipublicae Romanae forma et scientia bellandi; quae duo capita sic a Polybio explicantur, ut vel solus ille liber, qui nullo satis aestimari pretio queat, doctrinam, judicium, peritiam pacis bellique artium, et summam Auctoris prudentiam arguat. Atque hoc in genere illud cum primis observatu dignum; quantâ curâ Polybius Lectorem suum ad contemplationem verarum caussarum subinde revocet, unde successus sive laeti, sive illaetabiles manant: quantâ item multorum Veterum (atque utinam horum tantum) opinionem stultam, de Fortuna pendentium, reprehendat et confutet. Non enim pati poterat tantus Prudentiae Magister, in res humanas induci caecum illud caecorum hominum [gap: Greek word(s)], ut Democritus vocabat, quod Nullum Numen habet, si sit Prudentia. Clamat igitur noster, [gap: Greek word(s)]. Fortunam facere caussam eventorum, amentia est; quippe Sapientibus, et qui rectis consiliis utuntur, haut magni Fortunam momenti esse; aut potius Fortunam, quae nihil sit, nullam intervenire: non enim casibus regi, sed regere magis prudentem casus: mentem, rationem, virtutem, pietatem dominari. Qui si aliquando parum sibi videtur constare, Fortunam ipse quoque nominans, et vim illius agnoscens; non tam sententiae errorem eum esse; quam loquendi consuetudinem quandam, abunde probatum est in nostris Commentariis. Ubi etiam illorum errorem supinum atque insanum magnum validissimis rationibus confutavimus, qui male de Diis et divina Providentia Polybium sensisse, ausi sunt scribere. Adeo homine imperito nihil quicquam injustius. Quid injustius, quam [gap: Greek word(s)] a male feriato Politico et Theologastro omnis humanitatis imperitissimo eum virum damnari, qui Arcadiae patriae suae praecipuum decus ponat [gap: Greek word(s)], in pietate erga

[note: 1609.] Deum? Qui Locis sacris belli tempore non parcere, ultimam sceleris atque immanitatis lineam putet! Qui pacis post diuturnum bellum insecutae, primum et omnium pulcherrimum fructum agnoscat, AEdes sacras dirutas aut collapsas instaurare; neglectas divini cultûs cerimonias in usum revocare? Qui civitatis bene et legitime ordinatae primam omnium conditionem ponat, ut in ea religio vigeat? Qui magnitudinem Imperii Romani pietati illius populi ferat acceptam? quâ quidem usque eo Romanos vult excelluisse, ut etiam superstitiosi, Sapientum judicio, videri possent: verum, quam superstitionem alii vocant, inquit, ea est apud Romanos [gap: Greek word(s)] pietatis. Qui toties bona bonis provenire, malos male perire, bene consulta parum bene interdum cedere [gap: Greek word(s)], Dei nutu atque numine, pronuntiet? Qui denique omnia miraculorum commenta ex Historia, quam [gap: Greek word(s)] appellat, quum studio magno eliminet; verbis tamen disertis libro XVI. ea miracula, quae ad firmandam opinionem de Deo ejusque potentia pertineant, et admittat et commendet. Poterantne a misero Ethnico illustriora inclinati ad pietatem animi proficisci testimonia? Sed ut melius constet, qui fuerit Polybii sensus, quae sententia super quaestione tam gravi de rerum humanarum gubernatione; verba Suidae, hominis Christiani, qui diligentissime illius scripta legerat, heic describam: Fortuna, ait ille, apud Graecos et Paganos, est gubernatio mundi sine ulla Providentia; aut rerum cursus ab incertis ad incertum, et id quod casu sponteque evenit. At nos Christiani DEUM omnia administrare confitemur; idque etiam Polybius dicit. Pudeat nunc eos, qui crimen adeo tetrum tam bono Scriptori ausi sunt impingere. Pudeat illum Politicum, qui audire Christianus quum vellet, de caussis conversionum, quae Imperiis accidunt, tam infeliciter et absurde pronuntiavit, ad numeros Lectorem suum revocans: quam docte et graviter Polybius libro fexto; cum futuram olim mutationem in Romana Republica, cujus florentissimam tunc cum maxime aetatem ipse videbat, centum fere annis prius quam eveniret, verissime praedixit. Post tot tantasque, et eas adeo insignes rerum virtutes: facultatem dicendi in Auctore tam nobili laudatum ire, pars fuerit injuriae: in quo nulla quum eloquendi virtus rerum Scriptori necessaria desideretur; hoc fundamentum ingentibus illis, quas ostendimus, superstructum molibus sic obruitur, vix ut appareat. Non deest, sed non eminet in Polybio facundia: nihil vero est iniquius illis, qui nullam putant esse eloquentiam, nisi ubi nihil est praeter eloquentiam. Semper mihi apprime placuit Diodori Siculi sententia, vehementius in Historico eloquentiae studium improbantis. Verborum enim curam nimiam rerum fere par sequitur incuria. Oratio vultus animi est: ut hic fuerit gravis aut solutus; ita etiam illa vel severa erit, vel mollis. Polybii ingenium verbo judicavit excellens Auctor Strabo, quum illum appellavit [gap: Greek word(s)], virum adeo serium, et rebus seriis deditum: nam hoc voluit Strabo. Non dubitabunt periti de rectitudine hujus judicii et elogii veritate, qui diligenter expenderint. Inest sane in hujus scriptis gratus quidam sine ullo fuco veritatis color, et quod Graeci Critici appellant [gap: Greek word(s)]. Equidem rideam an indigner nescio, quoties apud Dionem Pharsalicae, vel Philippicae, aut similium pugnarum descriptiones lego; in quibus eloquentiae plurimum, bellicae vero artis et Tacticae peritiam nullam penitus animadverto: ut de Historicis aliis nihil nunc dicam, ne Dioni quidem ullo pacto comparandis. Dares eadem praelia Polybio describenda, in re eadem nihil idem diceret; omnia alia et diversa: neque enim eo proposito ad praeliorum descriptiones accedit, ut in depingenda negotii facie rhetoricetur; verum ut, ceu Xanthippus aliquis

[note: 1609.]Tacticus, usum ejus disciplinae in ipsis rebus Lectorem doceat; caussas hinc victoriae, illinc cladis ob oculos ponat. Quid in eligendo belli campo, quid in ordinanda acie, quid in subsidiis disponendis, quid in procurrendo concurrendove, aut excipiendo hoste bene, aut secius fuerit factum: quis levis, quis gravis armaturae fuerit usus: equitesne an pedites ad summam operis plus momenti attulerint. Ad harum rerum expositionem si orationem noster adhibuit nullis calamistris inustam, nullis fractam cincinnis, ac ne diligentius quidem comptam, sed masculam et quodammodo militarem, opus, credo, censorium fecit. Ut poma quaedam sunt suaviter aspera; et in vino nimis veteri ipsa nos amaritudo delectat; sic in seriis magnisque Scriptoribus minus interdum culta dictio, non sine austeritate quadam juvat. Et est sane Polybiana dictio ejusmodi; in qua multa verba, multas observo locutiones in castris natas, et gloriosum illum Martis pulverem, potius quam Rhetorum lecythos et pigmenta redolentes. Quidni autem? maluit Polybius exercere in agendis rebus quantum habuit eloquentiae, quam inerti otio sese dare, ut sequeretur, quantum ejus poterat per ingenium consequi. Nam quid aliud ab eo exigas, cui paullo post quam ex ephebis excesserat, legis annariae gratia facta est a Concilio Achaeorum, ut negotiis se immisceret, ac Legatus in AEgyptum cum patre Lycorta, et Arato, Arati filio, proficisceretur? Factum est hoc decretum, circa principium Olympiadis CL. Unus, credo, fuit ex omnibus Antiquis Dionysius Halicarnasseus, qui propter dictionis incuriam et minus accuratam verborum comprehensionem, tantum virum impolitiae notare sustineret: cujus Critici putidae morositati sic alibi respondimus, ut aequis judicibus nostrum judicium probatum iri confidamus. Neque tamen naevos, si qui sunt in hoc pulcherrimo corpore, dissimulavimus: nam equidem sicut eos, qui maligne scripta aliena tractant, scelestos et publicâ omnium exsecratione dignissimos censeo; ita qui sine cura discriminis omnia pariter laudant, sine judicio in literis versari; et illa ipsa, quae laudant, cur sint laudanda, non intelligere, persuasum habeo. Et fuit quidem felicitatis Populi Romani pars non poenitenda, sempiternae gloriae per eum virum fuisse commendatum, qui ipse quoque in eo ornando propriam ingenii gloriam erat consecuturus: sed et Polybii magna prorsus extitit felicitas, in ea tempora incidisse, quae materiam dignissimam facultate et copiâ suâ ipsi subministrabant. Scitum vetus est, Omnium Imperiorum, sicut caeterarum rerum humanarum, tria esse tempora; primordium, summam incrementi, inclinationem ad interitum. Graeci melius, [gap: Greek word(s)]. Haec quum naturâ sint diversa, etiam Scriptoribus admodum diversam ad scribendum materiam suppeditant. Principia incerta, fabulis involuta, tenuia: semper enim, modo primumque nascentia sunt minuta: postrema tempora, ipsa quoque, sed ex alia caussa, attenuata, et vitiis deformia; utpote exitio propinqua. Solum est medium tempus, quod vigoris florem obtineat; sive ad experiundum, sive ad scribendum, aut cognoscendum, pulchrum et optabile. Respublica Romana, ut observat Polybius, si qua ulla unquam alia omnes temporum diversitates secundum naturae communes leges est experta: quae ab obscuris, fabularum plenis, et oppido exilibus profecta principiis, per annos ferme quingentos cum populis Italiae perpetuum quasi bellum variâ fortunâ gessit. Tantae molis erat Orbi terratum dare caput. Deinde ubi semel pedem extra Italiam extulit, dictu mirabile, quanta cum sua gloria, quanto cum stupore tunc viventium et videntium, Europam, Asiam, Africam, triumphis peragratas, dominationi suae subjecerit. Haec fuit et Reipublicae et virtutis Romanorum [gap: Greek word(s)], et praecipuus vigor; quod tempus

[note: 1609.]vulgo Historici ad ducentesimum usque annum extendunt. Sed spatii hujus ultima civitatem sanguine civili foedatam habuerunt, et luxu, postquam victores Asia capta cepit, multisque aliis vitiis corruptam. Eam partem Polybius non attigit, non vidit; qui ipsam dumtaxat [gap: Greek word(s)], ut sic dicam, et purissimam laudatissimamque partem florentis Reipublicae Romanae ad occupandum ingenium, singulari felicitate aurei illius temporis, materiam est nactus. Quare Historiae hujus non postrema haec laus est, quod in parte versetur rerum Romanarum longe nobilissima; sive virorum virtutem spectes, sive publica instituta, aut mores, sive gestorum magnitudinem. Quum autem inter excellentis Historiae conditiones doctissimi Veterum hanc cum primis ponant, ut certi intervallo temporis circumscribatur, et a notabili principio ad notabilem finem perducatur; hanc Historiae legem, (ut quidem illis placet) a Polybio mirifice esse observatam, invenimus. Ille principio, cum ad scribendum animum appulit, annorum quinquaginta et trium res gestas suscepit explicandas; ab anno primo Olympiadis CXL. et initio belli Punici secundi ad finem belli Persici, et regni Macedonici ultimam eversionem; quo spatio affirmat Polybius, et incepisse et consummata esse Imperii Romani incrementa. Recte; si modo intelligatur, ut in nostris Animadversionibus est expositum. Gestae igitur sunt eo temporis intervallo, tot tantaeque res, quot et quantae nullo unquam saeculo pari numero annorum. Ante omnia bellum occurrit Punicum secundum; bellum, viribus partium, generositate Ducum, magnitudine cladium, varietate casuum, eventorum consequentiâ, omnium quae ubivis terrarum gesta unquam sunt, maximum. Finem hujus initium Macedonici cum Philippo excepit; ob veterum Macedoniae Regum famam, et Magni Alexandri gloriam, bellum nobilissimum. Secuta sunt, Antiochicum et AEtolicum; illud cum Rege Asiae opulentissimo, et terrâ marique vi copiarum ingente instructissimo; hoc cum populo omnium ferocissimo, et qui bellandi decus sibi uni vindicabat, seque eo nomine impotentissime jactabat. His interjecta sunt minora jam alia bella cum Insubribus, Boiis, caeterisque Gallis, trans Alpes Italiam incolentibus. Postremum fuit Macedonicum alterum cum Perse, Philippi filio; in quo illa antiqua Macedonum regia, cui aliquando [gap: Greek word(s)] imo vero, cui capiendae Orbis terrarum olim parvus erat, exemplo penitus miserando, est exstincta. Tum primum omnes et Orientis et Occidentis nationes attonitae, magnitudinis Romanae stupore coeptae sunt defigi; ac vim ineluctabilem fatorum intelligere, quae Populo Romano imperandi honorem deferebat; sibi parendi necessitatem imponebat. Quae admirabilis rerum universi mundi conversio, Polybium initia impulerat, ut hoc tam memorabili fine Historiam suam terminaret; paucis tantum annis insecutae pacis adjectis; ut quam modis omnibus laudabilis esset forma regendi Imperii, quâ Populus Romanus utebatur, et cunctis quidem omnium saeculorum gentibus, sed praecipue Graecis suis testatum faceret. Ac quoniam non unius tantum populi hujus res peragere instituerat; sed Romani quidem primario; deinde autem et caeterorum totius Orbis populorum omnium, paullo saltem nobiliorum; multa de Regum Syriae, AEgypti, Ponti, Cappadociae, Persidis, aliarumque gentium rebus, ordinem secutus temporum, inservit, propter quae, opus suum [gap: Greek word(s)], quasi, universalem Historiam dicas, jure nominat. Est hoc quoque Historiae Polybianae grande atque insigne decus, quod non de una tantum, aut altera natione fuerit instituta; verum de omnibus, quae toto Orbe illis temporibus noscebantur. Cujus generis Historia, quum reliquas ejus formas tantum dignitate superet, quantum parte aliquâ sui totum est praestantius; iis cum difficultatibus est conjuncta, ut post

[note: 1609.] hominum memoriam perquam pauci fuerint reperti, qui oneri tanto subire auderent; quorum autem humeris onus illud bene sederet, paucissimi. Plane inusitatam animi magnitudinem, et parum vulgo consuetum ingenii modum prae se fert, qui universalis Historiae, qualem Alphonsus X. Castellae Rex, solitus optare, scriptionem [gap: Greek word(s)] aggreditur. Proprias vero laudes ejusmodi Historiae, si commemorare velim, nimis longum faciam; et praeclare noster hic ea super re nonnulla operis sui initio. Vel illud quantum est, quam admirabile? Posse aliquem mortalium, illam Dei ter Maximi [gap: Greek word(s)] et inenarrabilem sapientiam, quae non unam aliquam aut alteram regionem, sed vero mundum universum regit ac temperat, quasi vestigiis persequi, mente capere, et stylo enarrare? Quid de populis Orientis, quid tempore eodem de Occidentis divina statuat Providentia; quid vel sublevandis, vel premendis ad Aquilonem Austrumve gentibus, eadem decernat? Tot res, tam varias, vel animo posse capere, magnum sit: quid componere inter se, in ordinem digerere, et in unius Historiae faciem concinnare? Hoc demum illud vere est, quod initio dicebamus, ministrum Providentiae divinae in terris agere. Polybius igitur tantis de rebus tam exquisitae formae Historiam, quam moliebatur, ultra illos quinquaginta et tres annos, et paucos alios pacis curam suam non extendebat; qui tamen eo labore perfunctus, novam Historiam annorum circiter octo, eorum bellorum, quibus ipse ut plurimum interfuerat, priori subtexuit; a principio Celtiberici ad deletam a Mummio Corinthum, et in formulam Provinciae redactam Achaiam; necnon ad Carthaginem, paullo ante a Scipione captam, et solo aequatam. Scripserat et de Bello Numantino; sed separato a perpetua sua Historia volumine, ut Auctor est Tullius. Porro universum, quod modo exposuimus, argumentum, libris quadraginta Polybius fuerat complexus, vel potius, duodequadraginta; primus siquidem et secundus, Apparatum ad Historiam primario susceptam, non ipsam Historiam, continent. Nam quia Graecis hominibus illâ aetate res Romanae, suâ memoriâ vetustiores, parum erant cognitae, prudentissimus Scriptor ex usu futurum putavit, si Reipublicae illius tempora strictim attingeret, a capta Roma per Gallos, Duce Brenno, ad primum extra Italiam cum classe transitum; et paullo uberius a prima trajectione in Siciliam, quando bellum Punicum primum est conflatum, ad Punici secundi annum primum: quas ille res cum Graecanicis, aliorumque populorum ratione temporum congruentibus, in illa duûm librorum Praeparatione comparavit. At quam dolendum, nec sine indignatione summa memorandum, quod Auctoris tanti tam excellens opus superiorum saeculorum barbara ignorantia magna ex parte nobis invidit? Quando id vulnus Reipublicae literariae fuerit impositum, difficile est pro certo affirmare. Constantinum Porphyrogenitum, Pandectarum Politicarum ex Historiis compositorem, integrum opus habuisse, nullus dubito. Suidae quoque Grammatico, suum illum Centonem contexenti, reor equidem totum Polybium ad manum fuisse: idque satis manifesto e fragmentis potest cognosci, quae inde collegimus. Nunc, proh dolor! solos quinque primos libros, quales Auctor reliquerat, habemus; caetera variâ manu interpolata ad nos pervenerunt. Tres operis totius partes distinctas editio nostra exhibet. Prima est eorum, quos modo dicebamus, quinque librorum. Sequitur altera, Excerpta continens a quinti fine ad principium decimi octavi: ipsam, nisi fallor, illam Epitomen, quam Marcus Brutus conficere orsus, non perfecit: qua de re plura nos alibi. Tertia quoque pars Excerpta complectitur, sed diversi generis: sunt enim illa ipsa loca laudabilia, quae viri eruditi, jussu Imperatoris Constantini excerpserunt, ut titulo operis novi vigesimo octavo, exemplis Legationum destinato,

[note: 1609.] insererent. Quis satis pro rei magnitudine jacturam hanc queat deflere? Habent quod doleant qui literas Graecas amant, tam bonum ejus linguae Auctorem tam male fuisse acceptum. Habent Historiae Romanae amatores, tam accuratum illius Scriptorem tantum detrimenti esse passum. Habent qui res Syriacas et totius Orientis, Regum successiones, defectiones Satraparum, bella ab Antiochis et Prolemaeis gesta, multorum item aliorum sive Principum, sive civitatum res, hodie sciunt majore ex parte ignorari. Habent etiam illi, qui in Ecclesiastica Historia Maccabaicorum temporum recte capienda, quantum sit hodie difficultatis ex inopia veterum Historicorum, non nesciunt: et quantum illi lucis Polybii Historia, si integra extaret, foret allatura, ex iis, quae supersunt, facere conjecturam scibunt. Omnium vero maxime quod doleant habent, qui gesta Majorum eo animo legunt, ut ad vitae usum illa referant; quique doctrinae civilis et bellicae seriam cognitionem praestantissimum Historiae legendae fructum putant: neque nesciunt, suis potissimum utilitatibus eximium hunc et [gap: Greek word(s)] Scriptorem ivisse consultum. At enimvero cui bono amissa deflere, nisi eorum desiderio excitentur generosi adolescentes, ut tanto diligentius quae restant, velint cognoscere, et hoc Dei beneficio perfrui? Desinant igitur inutilium querelarum verae doctrinae candidati; et Polybium, quem nunc Majestati Tuae, Domine, offerimus; non illum quidem integrum, sed qualem tamen nemo adhuc vidit, grati excipiant: quodque pars adeo luculenta excellentissimi hujus Auctoris naufragio sit erepta, eo nomine gaudeant, et publicae rei literariae gratulentur. Nos quidem totam Polybii Historiam non damus; sed vel in tota eminebant, ea sine dubio damus. Et formam quidem universae scriptionis, ipsumque adeo Auctoris genium, e prima nostrae editionis parte, quae integra et sine imminutione ulla notabili ad nos pervenit, licet hodieque cognoscere. Multa studiosi in duobus Praeparationis libris invenient, nusquam alibi tam bene descripta; quaedam omnino apud nullum alium, neque Graecum, neque Latinum, invenienda. Punici primi Historiam non plene quidem ibi narrat Polybius; neque enim id agebat; ita tamen, ut hodie in tanta bonorum librorum paucitate, plura de eo bello unus hic quam alii omnes nos doceat. Idem de bellis, quae Romani cum Gallis in Italia degentibus gesserunt, est censendum. Licybi vero Carthaginensum, multis nominibus cum primis memorabilis, Historiam uni huic debemus. Reipublicae Achaeorum quondam illustrissimae primam institutionem, augmenta, et formam, ex eodem Apparatu cognoscimus. Tres, qui deinde sequuntur, Historiae legitimae primi, propter subjecti magnitudinem, varietatem ingentem, accuratam ejus tractationem, doctrinae, qua civilis, qua bellicae uberrimam copiam, ut eos magni Duces et Politici diligentissime saepissimeque versent, merentur. Secundae et tertiae partis Excerpta, ossa et nervi sunt, carne et cute nudati: decus formae abest, et illa vivi corporis venustas; unde tamen fructus feramus uberrimos, abunde adest. Mihi quidem videtur M. Brutus, sive est alius, magno judicio usus, in iis seligendis, quae Politico informando erant accommodatissima. Iccirco librum sextum totum paucis exceptis sibi ac nobis descripsit; quod de illius praestantia et utilitate recte judicaret. Plane totus ille liber omnibus Principibus, Ducibus et Politicis non legendus, sed ad verbum est ediscendus. Legationum Excerpta quam potissimum utilitatem spondeant, ipso titulo profitentur: in eum namque finem fuere confecta, ut viri politici, quorum industriâ in simili ministerio summi Principes utunut, documenta inde sumerent, sibi usui futura. Scire quae sint Legati partes, quis usus datae potestatis, quae illum circunstent pericula, doctrinae politicae

[note: 1609.] pars minima non est. Exposui caussas, Domine, cur Rempublicam cogitantibus, et cum utilitate omnium, suâque laude sive domi, sive militiae eam administrare cupientibus, Historia quidem prae caeteris disciplinis studiose sit cognoscenda; e cunctis vero illius Scriptoribus, qui vetustatem pertulerunt, Polybius praecipue notus ac familiaris esse debeat. Non erat alienum huic loco, ut inter hunc, caeterosque Historicos, tam Graecos quam Latinos, quid quantumque intersit, (et interest sane haut parum;) quid inter hanc, et illorum Historias sit discriminis, expenderemus. Facit enim ad rem, si quid aliud, cum in omni studio, tum in isto non minime, de Auctoribus singulis, eorumque scriptis quid sit sentiendum, et veris principiis statutum habere. Verum quoniam longius jam nescio quomodo oratio nostra est provecta, ea autem quaestio, non adeo facilis, ut paucis queat absolvi; ne plane immemor videri queam, apud Majestatem Tuam fermonem habere me pulcherrimi argumenti, et ad cognoscendum utilioris, quam ad explicandum facilioris, tractatione accuratâ in praesentia supersedens; illud interim omni asseveratione confirmare, nequaquam verebor, non posse aliquem neque Graecum inveniri, neque Latinum ex illo meliore saeculo, nedum e posterioribus, quem non aliquâ legitimae Historiae laude, aut etiam pluribus, noster hic antecedat. Magnus sane Scriptor Herodotus; et sine controversia, Historiae Pater; sed qui ad [gap: Greek word(s)] et rerum antiquissimarum cognitionem plurimum; ad eam vero, quam quaerimus, prudentiam, non multum sit collaturus. Magnus et vir, et Scriptor Thucydides; qui a gerendis rebus ad easdem stilo persequendas, quum sese contulisset, Historiae ad usum politicorum scriptae mortalium, credo, primus exemplum postfuturis mirandum potius quam imitandum dedit. Sed vir maximus par ingenio argumentum non habuit: quâ quidem re tanto est Polybio inferior, quanto Graecia, hoc est, angustus terrae angulus, caeteris omnibus antiquae [gap: Greek word(s)] partibus est minor: ut de obscuritate dictionis Thucydideae nihil dicam. Magnus Xenophon, et ejus oratio quovis melle dulcior: sed is belli pacisque artes in ficta Historia serio docens, in seria et vera de eo proposito ne cogitasse quidem videtur. Thucydidem ille continuat; verum ita, ut sit illi dissimillimus. Accuratior idem in Anabasi; quae tamen unius expeditionis narratio est, non alicujus Imperii aut potentis Reipublicae legitima Historia. Magni sunt Auctores Diodorus Siculus, Dionysius Halicarnasseus, Josephus. Sed primus ille in priore operis sui parte fabularem Historiam quum persequatur; ne in altera quidem parte, licet praestantissima, eam rationem tenuit, quae Politico informando erat accommodata: aliud enim, non hoc, spectabat: quippe in magna ingeniorum diversitate aliud alii natura iter ostendit. Dionysius, Polybii aemulus, a primis Romanorum orsus temporibus, Historiam suam eo perduxerat, unde noster, saeculo uno antiquior, suae principium duxerat. Hunc aliquis cum Polybio putet componendum? qui nullam unquam Reipublicae partem attigit: qui exercitibus nullis unquam praefuit; ac ne interfuit quidem, opinor? qui rerum usum experientiâ collectum nullum habuit: qui Historiae Romanae partem maxime exilem, maxime incertam et obscuram (ejusmodi semper esse primordia, antea ostendimus,) in qua se exerceret, delegit: qui denique omne suum studium dicendi parandâ facultate posuit. Josephus, populi unius res gestas et casus memorabiles describit; breviter quidem et strictim in Originibus; uberius vero in altera Historia: qui vir eximius, si materiam ad agendum primo, deinde ad scribendum, quanta Polybio obtigit, foret nactus; de dignitate et praestantia scriptionis merito suo dubiam atque ancipitem cum ipso palmam potuit habere.

[note: 1609.] Magnus, vel potius, maximus Plutarchus; sed qui Historiam [gap: Greek word(s)] ex professo nunquam scripserit, in hujus comparationem venire non est aptus. Multo minus Appianus, qui neque propria multa habet, et rationem propositi toto genere diversam est secutus. Coccejum Dionem inter nobiles Graecae linguae Historicos possumus recensere; ita tamen, ut propter omnia alia potius videatur laudandus, quam propter illa, quae in Polybio admiramur. E veteribus Romanis, qui usque in Graecorum ingeniorum comparationem sunt evecti, magnus omnino Auctor est Crispus Sallustius; sed quem Polybius propter amplitudinem et varietatem subjecti, judicii rectitudinem, doctrinae copiam, qua civilium rerum, qua bellicarum, postremo propter illam, quae Graecis dicitur [gap: Greek word(s)], quaeque in Historia vel maxime deber spectari, longe a tergo relinquit. Quod si veritatem et libertatem judicii hodierna ingenia ferre possunt; is profecto fuit Sallustius, et vitâ et scriptis, qui omnium libidinum servus, sic aliorum vitiis perpetuo irasceretur, quasi invideret. Inde est illud trux et violentum dicendi genus, quo Lectorem mirifice interdum afficit, trahit, rapit. Omitto dicere de ejus dictione, quam multi Veterum valde laudarunt; multi non adeo; quidam vehementer improbarunt. Magnus, Deus bonc Auctor Titus Livius; lacteâ quâdam ubertate dictionis divinitûs facundus; amans virtutum, osor vitiorum, rectus judicii, rerum togae, rerum sagi, etsi non ex usu, neque experientiâ, egregse tamen peritus; denique, si quid judico, hoc solum ingenium (de Historicis loquor) Populus Romanus par Imperio suo habuit. Caeterum tantus et tam admirabilis Scriptor, ut eloquentiâ Polybium facile vincit, quod ingenue fateor; ita aliis dotibus a Polybio non obscure vincitur; nam ut de libro sexto nihil dicam, et id genus aliis Polybii digressionibus; et Tacticae imperitiam est ubi deprehendas; quod nostri Commentarii Polybiani dicent; et in caussis rerum assignandis, a sincero nostri judicio, prae nimia superstitione non raro deflectens, aniles solidis rationibus, et certis illius demonstrationibus anteponit. Illa quoque tam frequens et tam accurata portentorum enumeratio, annon eundem hunc animi illius morbum palam facit? ut non abhorreat a veri fide, quod memoriae proditum est a nonnullis, Gregorium Magnum, Pontificem Religionis Christianae propagandae studiosissimum, hac tanti Scriptoris ridiculâ superstitione offensum, ex omnibus Bibliothecis ejus Historias curasse tollendas. Julium Caesarem, Historicorum omnium in suo genere primum et maximum, propter instituti diversitatem praetermitto. Unus adhuc restat Romanorum, Cornelius Tacitus, quem in hac contentione piaculum sit omisisse. Hic magni et acerrimi vir ingenii, novae cujusdam, gravis, concisae et sententiosae eloquentiae genere eximie praeditus; si a Fortuna non esset destitutus, quae dignam ei tantâ facultate materiam negavit; quemvis e Principibus sive Romanorum, sive etiam Graecorum Historicorum videtur potuisse provocare. Nunc quum ejusmodi tempora constet ab eo, praesertim in Annalibus, esse descripta, quibus nulla unquam fuerunt turpissimis vitiis foediora, neque aut virtutum steriliora, aut virtutibus inimiciora; cum Polybii Historia Taciti libellos velle comparare, hoc vero fuerit, non Tacitum laudare, sed insignitam suam temeritatem propalam vulgare. Nam quid simile, quid ulla ex parte comparandum? non jam Scriptores ipsos inter se contendo; quorum alter Philosophus insignis fuit, rebus gestis vir clarissimus; alter, ut Romanus, ab omni Philosophia alienus, nullâ re publice unquam gestâ admodum memorabilis: sed de materia amborum loquor; quam nemo sanae mentis hîc praecipue spectandam negaverit. Ut enim Thersites, quem Apelles aut Prorogenes pinxerit, non eo minus est turpis, quia excellentis artificis penicillo est pictus; quin potius conrra, eo

[note: 1609.] magis conspicua est illius deformitas, quo praestantior est, quae effinxit, manus; sic improborum scelesta facinora cum a disertis viris sunt descripta, noa minus quidem sunt detestanda, sed velut in editiore et illustriore loco posita, magis fiunt insignia. Quid igitur simile? Florem ipsum Romanae virtutis, et, ut dicebamus, ipsam [gap: Greek word(s)] ejus Reipublicae descripsit nobis Polybius: Regulos, Scipiones cum suis Laeliis, Fabios Maximos, Marcellos, Paulos AEmilios, Flaminios, Metellos, Mummios, et similes bis [gap: Greek word(s)] Heroas: res domi militiaeque gestas, omnium quae ullâ unquam memoriâ hominum sunt gestae, maximas; Provincias, Nationes, Regna, ad quae vix Imperii Romani nomen perveherat, stupendâ brevitate temporis Imperio adjecta: exempla fidei, fortitudinis, justitiae, generosae et altae mentis adeo insignia, ut prae raritate apud posteros fides factorum laboraverit. Cornelius Tacitus Tiberios, Caligulas, Claudios, Nerones, Vitellios, non homines, sed humanae naturae prodigia, nobis narrat: populum multiplici patientiâ et foeditate obsequii turpissimum: Senatores, alios meditatis adulationibus gratiam Principis captantes; alios saevitiae dominantis vel turpiter inservientes, vel sceleste adrepentes; alios etiam infimas delationes exercentes, et optimo cuique exitium per calumniam struentes: plures somno et libidinosis vigiliis marcidos, segnitiâ sese ab invidia et periculo redimentes: postremo, ad unam rem fortes, mortem sibi consciscendam. Pleni sunt Taciti Annales non facinorum bellicorum, quae ita raro edebantur insignia; quum non hostis metueretur, verum Imperator; ut continuo exercituum otio creditum aliquando sit, ereptum jus Legatis ducendi in hostem: sed Senatusconsultorum adulatione novorum, aut patientiâ postremorum: poenarum item bonorum, ab iis Principibus irrogatarum, qui ipsum, si possent, virtutis nomen exscinderent; crimina Principum, voluptates, flagitia, incestus abominandi, lamentabiles veneni propinationes, parricidia; aulicorum proditiones mutuae, criminationes, conspirationes, et similes artes accuratissime describuntur; quarum rerum non tam cognitio potest esse fructuosa, quam exemplum perniciosum: verissime enim de talibus Plinio dictum, Parum abesse a docente eum qui narret. Sed Tacitum nascendi sors huic durae conditioni alligaverat, (qua de re saepius ipse gravissime queritur,) ut vel silendum ei esset, vel ista scribenda. Tacitum igitur facile nos quidem excusamus; illos excusari non posse judicamus, ut qui unicum hunc Historicum omnibus aliis anteponunt; unum Tacitum politicis hominibus assidue terendum pronuntiant; unum esse, unde Principes et Principum Consiliarii documenta regendae Reipublicae petere debeant: cujus absurditatem sententiae si vellemus exagitare, facile probaremus, qui ita sentiunt, eos tyrannidis Principes hodiernos tacite accusare; vel palam tyrannidis instituta videri velle eos docere. Quid enim Principi, praesertim juveni, lectione illorum Annalium esse queat perniciosius? Ut bona exempla, si saepe ob oculos versentur, proficiunt, etiam non sentientibus nobis; sic mala nocent: paullatim namque descendunt in animos, et vim praeceptorum obtinet frequenter legere, aut frequenter audire. Sed longius abii quam institueram; redeo in viam, et ad Polybium. Hoc igitur Scriptore adeo praestante, adeo utili, ne diutius carendum esset generosae indolis hominibus, qui literarum studium cum actione rerum amant conjungere; Dei ope, et Tuo, DOMINE, qui haec otia nobis praestas, immortali beneficio; labore vero nostro immenso, et mediocri industriâ, tandem est effectum. Erant infelicis Polybii membra, quae superiorum aetatum feritas barbara fecit nobis reliqua, huc illuc dispersa; nos collegimus, et ad similitudinem unius corporis, quoad ejus fieri poterat, redegimus. Erant pleraque confusa, coeca et miserandum in modum corrupta; nos digessimus,

[note: 1609.] temporum luce illustravimus, et pro copia librorum veterum atque ingenii sanavimus. Quam quidem ad rem iis exemplaribus, quae nobis Bibliotheca Tua suggerebat, non ita acquievimus, ut aliunde subsidia non peteremus. Nam quum essem admonitus, penes Serenissimum Principem, Franciscum Mariae Secundum, Urbini Ducem VI. eximiae vetustatis codicem Polybii extare; egissemque per literas cum amplissimae dignitatis viro, Philippo Canaio Fraxineo, Tuae Majestatis tunc temporis apud Serenissimam Venetorum Rempublicam Oratori, ut ejus codicis usuram mihi impetraret; adeo non gravate Princeps sapientissimus, et quod jam olim re probavit, harum literarum et doctrinae Polybianae peritissimus, quod rogabatur, sivit a se auferri; ut literis, quas ad me dedit singulari humanitate conditas, diserte significaverit, studio gratificandi Majestati Tuae nihil sibi esse antiquius. Non parum instituto nostro codex ille, quo vix alium antiquiorem hodie putem extare, fuit utilis. Juvit postea aliquid et exemplar aliud Serenissimi potentissimique Principis Maximiliani, Boiorum Ducis; quod virorum gravium et amicissimorum nobis operâ et favore sumus consecuti. jam quia erat Polybii sermo, ut hominis Graeci, plerisque eorum hodie, quibus ipse scripsit, et quorum praecipue intererat, posse illum intelligere, ignotus; neque ab Interpretibus prioribus quicquam auxilii poterat sperari; qui neque omnia verterant, et pleraque omnia perverterant: nos, ut Romane loqueretur, et quidem, si minus ornate, at intelligenter tamen et caste; imprimis ut Graecis Romana congruerent, fide bonâ operam dedimus. Praeterea, quum in ejus libris et multae magnae difficultates reperirentur, quae Lectorem, in Graecis literis rebusque antiquis, praesertim bellicis, minus exercitatum, remorari, et lectionis fructum omnem poterant impedire; nos studio et diligentia contentione effecimus, (efficere certe conati sumus,) ut omnes sive rerum, sive et verborum obscuritates tollerentur, omnes remorae amoverentur, omnia denique plana et facilia redderentur. Quin etiam memores eum Auctorem interpretari nos, qui tot locis profitetur, sicut ostendimus, id agere se, ut in Historia scribenda artem quasi quandam rerum gerendarum studiosis traderet; ipsi quoque ad istud inceptum hoc proposito atque hoc voto nos accinximus, ut eorum potissimum adosescentium studiis inserviremus, qui ad negotia sese parant. Itaque in horum spem gratiae parum adhuc usitatum in istiusmodi Scriptoribus explicationis genus, absit verbo invidia, aggressi rationem iis indicavimus, ac veluti praeire viam studuimus, quam si ingredi voluerint, certum ex historicis monumentis fructum, et ad rationes vitae nequaquam poenitendas utilitates poterunt referre. Sed de Commentariis in hunc Auctorem nostris, quorum editionem remorantur hactenus partim molestiae graves, quibus nunc cursus meorum studiorum impeditur; partim figurarum sculptura, quas ad rerum bellicarum illustrationem necessario adhibuimus; alius erit, spero, dicendi locus. Animi mterim mei velut pignus aliquod ut exhiberem, quod in illo nostro opere veterum Tacticorum libris plurimum utimur; aureolum ejus generis Commentarium, ab AEnea, vetustissimo Tactico, scriptum, placuit nunc edere, atque opes Tuae Majestatis, in Bibliothecae forulis reconditas, et praesentibus et futuris visendas fruendasque proponere. Hunc ego aliud agens quum invenissem, non statim credidi esse illius AEneae, quem ante annos minimum mille et nongentos, aetati Aristotelis, Demosthenis et aequalium Scriptorum supparem, memoriâ tenebam vixisse: ubi vero attentior lectio non esse falsum titulum mihi persuasit, inventione libri serio gaudens, et mihi ac literis gratulans, nullis vitiosissimi codicis portentis impediri potui, quominus relictis rebus oblatum casu [gap: Greek word(s)] cum omnibus militaris literaturae amantibus communicarem.

[note: 1609.] EN igiturTibi, DOMINE, humillimae observantiae meae, et mediocris diligentiae in curanda provincia, quam Tua Majestas mihi imposuit, gravissimos testes, Polybium et AEneam; qui duo nobilissimi Scriptores, quum et vitam se Tibi debere fateantur; et omne id, quicquid est, quod ad eos ornandos Tuorum unus subditorum contulit, Tibi, ut par est, ferant acceptum, tantorum beneficiorum nequaquam fore se immemores aut ingratos, sed Tuae erga omnes homines benignitatis, erga eos, qui ingenio sibi auctore famam repererunt; liberalitatis, necnon caeterarum ingentium virtutum, quas dudum in Tua Majestate universus Orbis stupet, apud cunctos populos et omnium linguarum nationes vocalissimos se praecones spondent futuros. Dicet AEneas, se, militari scientiâ quondam clarum, per multa deinde saecula oblivione tam altâ fuisse sepultum, ut ne nomine quidem esset notus: quod nunc aliquâ saltem sui parte in lucem redierit; quod legatur, totum id regiae Tuae esse munificentiae. Dicet Polybius, multum se quidem olim Nicolao Quinto, Pontifici Maximo, debuisse, qui restitutionem suam et optavit, et primus inchoavit, sed melius fata consuluisse, quod sui servati gloriam et decus integrum Tibi servarint. Sibi enim augustissimi nominis Tui auspiciis, favore et auctoritate esse opus, ut doctrinae, quam affert, praestantiam cum aliis, tum imprimis Nobilitati Gallicae Tuae possit approbare. Enimvero, DOMINE, in hoc tanto armorum silentio, in tam alta pace, quâ tot jam annos immortali Tuo, secundum omnipotentem DEUM, beneficio fruimur; quid est, quod nobiles regni Tui adolescentes potius curent, quam hoc genus studiorum? aut quorum Auctorum lectioni potius, quam horum, et his similium, otii sui tempora impendent? Est quidem Nobilitati Tuae ea ferocia et generositas animi ingenita, ut illo suo impetu ipsum, quod ajunt, coelum diruere posse videatur: eadem tamen nihilo secius doctrinâ opus habet; sine qua etiam si quid, adjuvante naturâ, bene fiat; tamen id, quia, sicut magnus Dux apud Thucydidem ait, [gap: Greek word(s)] scientiae certitudinem non habet, ac plerumque fortuito sit, neque plenam laudem meretur, neque paratum semper esse potest. Omnino tutissimum regimen actionum est scientia, et notitia exemplorum, quae dat animis certum judicium; quae in manu regulam ponit, ad quam facta sua aliquis exigat; cui credat recta esse, quae fecerit. Ad hanc scientiam, DOMINE, Tua Majestas in ipsa prope pueritia, sine longo magisterio, inauditâ quâdam bonitate naturae pervenit. Quippe adeo felix ingenium et capax recta discendi Tibi Deus dederat, ut necessaria documenta ex ore Doctorum, qui circa te erant, aut lectione librorum, velut in transitu raperes. Alia igitur audivisti, alia legisti, in nonnullis etiam operae plus posuisti. Quid, quod Julii Caesaris libros de Bello Gallico, quum spei Tuae Florens Christianus esset admotus, in patrium sermonem illâ aetate vertisti? Vidi ipse, vidi, et manibus hisce admirabundus codicem tractavi, qui Tuam illam interpretationem continens, Tuâmet ipsius manu non ineleganter est descriptus. Memini etiam, dixisse aliquando mihi Tuam Majestatem, Commentarios rerum abs te gestarum, esse tibi inehoatos; quorum perficiendi voluntas, si quando a publicae salutis curis respirares, non deesset. O faxint utinam superi, et Tu velis editione operis illius, tantis rebus gestis partam gloriam cumulare! nam quid dicendo valeas, et sermo quotidianus, et paucae orationes ex ore Tuo dicentis raptim exceptae, arguunt, inimitabili quodam genere graves, et cum admirabili suavitate parem prae se ferentes majestatem. Eat nunc sui ostentatrix Vetustas, et Julii Caesaris jactet eloquentiam. Caesari in privatis Laribus nato, in ea civitate educato, in qua ad consequendos honores plurimum vis dicendi valebat, et

[note: 1609.] necessarium hoc fuit a literis praesidium, et facile parabile, Tua Majestas prosatoribus orta Regibus maximis, non ambitu neque suffragatione Imperium meruit, sed nascendo. Caesar ad Reipublicae gubernacula sero, et jam aetate grandis accessit; Tua Majestas, quum jam inde a prima adolescentia in ipsam bellorum civilium flammam incidisset, ubi semel negotiorum fluctibus coepit mergi, nullum exinde tempus, nullum diem, nullam, pene dixcrim, horam a gravissimis curis et sollicitudinibus liberam habuit. Nam quis bella a Te gesta, quis pugnas, et pugnis numero pares victorias enumerare valeat? Quoties Tua Majestas cum hostibus acie instructâ et collatis signis, dimicaverit; quoties ex itinere et agmen ducens; quoties per aliam occasionem? Qua quidem in parte tantâ felicitate es usus, ut nullo unquam e conflictu nisi victor redieris: nunquam hostiles acies videris, nisi jamjam vincendas, aut jam per Te victas. Magnificum est, et longe gloriosissimum, quantum habueris hostium, tantum posse ostendere Te triumphorum. At invenient tamen prudentes alia in Tua Majestate, quae potius quam victorias mirentur. Majus enim profecto quam vicisse est, causas vincendi in se habuisse; in quem finem et quatenus esset vincendum, quomodo victoriâ utendum, scivisse. Vicit olim Hannibal, vicit Marius, vicit Pompejus, vicit M. Antonius, vicêre persaepe multi; quorum postrema primis quum non responderint, scire obvium est, plus illos Fortunae, quam suae virtuti debuisse. Non in facto vera laus est; sed in eo quemadmodum fiat. Tua omnia gesta inter se congruunt; omnia sunt unâ formâ percussa. Tibi quod imputet Fortuna, nihil quicquam habet. Vicisti, quia in Deo Exercituum spem et praesidium pio animo ponebas. Vicisti, quia non solum lacertis, viribus et armis pugnabas, quibus plurimum Tui quoque inimici valebant; sed consilio, auctoritate, et caussâ, quibus illi rebus Tibi pares non erant. Vicisti, quia cunctis perfecti Imperatoris artibus instructissimus, adversariis Tuis longe praestabas: omnium castrensium munerum numeros et callebas, et cum erat opus, obibas: laboris, inediae, algoris, vigiliae patientiâ, et in excogitandis consiliis sollertiâ, in exsequendis celeritate, omnes mortales anteibas: locorum opportunitates occupare, in bonis haerere et habitare Tuis, Tuo tempore locoque praelium facere, hostem in alieno deprehendere, aciem ex usu disponere, et formam ex omnibus convenientissimam illi dare, vento, pulvere, Sole pugnare, admirabiliter nôras: in praelium quoties visa res postulare, primus ibas, praelio postremus excedebas: denique consilio Dux, exemplo miles eras. Hae sunt artes, quae ut vinceres, ut in potestate Fortunam haberes, Tibi praestabant, Haec sunt, quae magis in Te quam Tuas laureas, illi mirabuntur, qui non ex eventis, sed ex antecedentibus caussis facta casusque magnorum virorum aestimanda nôrunt. Jam si urbes enumerare pergam, quas Tua Majestas, vel obsidione aut machinis expugnavit, vel coronâ cepit, vel ingenioso aliquo stratagemate decepit, vel deditione accepit;

Ego vero animi Tui prope inauditam magnitudinem, non adeo ex iis, quas cepisti, urbibus posse intelligi contenderim; atque ex iis, quas capere quum posses, noluisti. Gaudeant sane alii oppidorum eversionibus atque excidiis; augeant inde suae superbiae titulos: Tua Majestas, bono humani generis nata, amplificatis, non labefactis; ditatis, non quassatis; servatis, non deletis urbibus, et vult propter ingenitam bonitatem, et potest propter incomparabilem fortitudinem, pari felicitate junctam, vere gloriari. Sunto igitur Principes alii Poliorcetae, ut volent; dum Tibi, DOMINE, divinum illum, et:

[note: 1609.] longe gloriosissimum [gap: Greek word(s)] ac CONSERVATORIS titulum relinquant. Nam cui potius quam Tibi hoc cognomen conveniat? qui bellum semper aliorum pace mollius gessisti: qui nunquam non maluisti, fortunae Te poeniteret Tuae, quam victoriae taederet: quem universae Galliae civitates, et quas cepisti, ut servares; et quas non capiendo servasti, salutis suae auctorem, vitae, libertatis, et omnium fortunarum uno ore praedicant Conservatorem. Ne de aliis nunc dicam, haec ipsa Urbs, haec Regia Tua, et tot Provinciarum Caput, haec Justitiae et Musarum sedes, hic Europae ocellus, Lutetia Tua, illa quidem fidei suos erga Principes semper tenax, sed non semper libera, utroque a Te servata modo, utra ex caussa plus Tibi debeat, incertum habet. Deum immortalem! quae fuit illius diei species, quo Urbem nec opinantem, tot armatorum millibus stipatus, composito, et modesto ingressus agmine, sine ullo terrore, sine ulla direptione, sine ulla noxa Tibi illam asseruisti, libertatem suam ipsi reddidisti; hostem externum, cujus praesidio captiva tenebatur, sine tumultu, sine caede, sine sanguine, partim novitate exempli, cui simile nihil aetas ulla unquam viderat, attonitum et stupentem; partim nominis Tui terrore perculsum, et virtutis tuae fulmine afflatum, exire praecipitem, et longe terrarum facessere coegisti! Quis tantae rei miraculum animo capere, nedum eloqui satis queat? Cujus urbis ruinam omnes timuerant; eam sola laetitiae significatio declaravit esse commotam. Ut enim vilis calculus decoctus, in smaragdum mutatur; ita miles tuus, etsi longâ patientiâ irritatus, egenus, victor et triumphator; Tuis tamen moribus temperatus, Tuo exemplo formatus, Tuâ prohibitione cohibitus, Catone abstinentior, Xenocrate evasit continentior et castior. Victorem igitur Te Lutetia vidit et obstupuit; ipsa se victam esse non sensit. Urbem tu cepisti; ipsa se captam esse non credidit: nihil enim eorum neque Tibi, neque Tuo exercitui voluisti licere, quae victori in victos licent: nihil igitur illa eorum est experta, quae captis oppidis belli jure accidunt. O fortunatum, ô auspicem publicae salutis diem! Panduntur jussu tuo valvae AEdium sacrarum: recta e porta Majestas Tua quod in Urbe augustissimum est Templum, adit: aris advolutus, auctori hujus Imperii et fundatori, DEO OPT. MAX. gratias agis: Tuum exemplum populus Tuus certatim aemulatur: fit concursus undique: quid multa? junguntur cives civibus, et sub uno capite diversa Reipublicae membra coalescunt: victores et victi pari ambo fruentes gaudio, uno concentu, uno clamore, lacrymis prae gaudio per genas manantibus, PATREM PATRIAE Te consalutant. O diem ad perpetuam rei memoriam a prudentissimis Ordinis amplissimi Patribus meritissime consecrarum! cujus laetitiam, gaudia, gratulationes atque exultationes nemo tantâ est vel ingenii copiâ, vel facundiâ, qui possit enarrare. Adhuc tamen nonnullorum mentes, quos prava consilia et fervida temeritas ab officio longius abduxerant, stimulabat ille metus, ne si in tuo victoris animo, et rerum jam potientis, sensus aliquis praeteritarum injuriarum, ut fit, resideret, male sibi foret consultum. Multa illi quidem de Tua benignitate et indulgentia audiverant; sed terrori nihilominus erat commune illud vincentium sive jus, sive error, summum victoriae fructum in vindictae licentia ponentium. Igitur inter spem metumque ancipitibus cogitationibus fluctuantes, laetari palam, dolere in sinu: modo bene sperare, modo tremiscere. Eloquar, an silebo? Sed tacere me rei magnitudo non sinit: dicere gestientem verba deficiunt meritis paria Tuis. Equidem hoc loco si Poeta essem, pectus aereum mihi optarem, centum voces, et linguas in carmina centum; si Orator, enthymemata Demosthenis, aut opulentiam Tullii: nunc qui nec Poeta sim, nec Orator, verbis

[note: 1609.] potius utar Johannis Papae ad Carolum Imperatorem scribentis, atque illud audenter dicam; non si omnia sylvarum ligna vertantur in linguas, suffecturas tamen commemorandis clementiae exemplis, quae super humanam evecta fidem, in ipsa victoria, aut jam victrix Tua Majestas edidit. Claudius quondam Imperator in Senatu Romano Romuli conditoris Imperii admirandam fuisse sapientiam, hoc argumento probavit; quod plerosque populos eodem die hostes, dein cives habuisset. At quanto, bone Deus! major fuit Tua sapientia, moderatio et clementia, qui etiam inter arma, etiam in acie persaepe, male sanorum civium, et micantium gladiorum mucronibus Tuum latus petentium, quam maxime poteras, sanguini pepercisti? postea vero quam quicquid fuerat inimicorum devicisses, ipsius victoriae victor, sic repente praeteritarum noxarum memoriam deposuisti, ut non solum victos omnes eâ ipsâ horâ pro civibus haberes; sed hoc amplius, in pristinos honorum et dignitatum gradus omnes Edicto restitueres; multos inter ministeria Tua admitteres; multos in amicitiam et intimam familiaritatem Tuam reciperes. Qui principem gratiae locum apud Te quum ex illo tempore semper obtinuerint, et nunc quoque obtineant; documento omnibus sunt, quam sit Tua Majestas in offensis exorabilis, in accipienda satisfactione facilis, in reconciliata gratia fidelis: non enim facile solum, sed etiam semel placari soles. O niveum, ô aureum pectus! ô animum vere magnum, cui remedium injuriae, oblivio est, non ultio! ô mentem, ut verbo omnia complectar, vere regiam! Post tot victorias, tot inusitatae merita clementiae, quum jam omnibus, qui ubique sunt, mortalibus esset expressa confessio, scire Te vincere, scire Tuos hostes debellare, scire debellatis parcere; unus restabat scrupulus, qui Tuorum animos, otii et quietis cupidissimos, non parum angebat; quod an scires gloriae bellicae modum statuere, adhuc ignorabamus. Veniebat in mentem, naturae legem perpetuam hanc esse, ut quibus artibus ingens aliquis decus sibi quaesivit, eas plurimum adamet, eas libentissime exerceat, ab iis aegerrime revocetur. Cogitabant praeterea homines, rem unicam esse gloriam, cujus honestâ quidem, sed insatiabili avaritiâ optimi quique Principes, et maxima ingenia teneantur. Te igitur bellicis a puero innutritum laudibus, ne materia deesset triumphorum, antiqua Majorum Tuorum jura repetentem, bella ex bellis gesturum, neque aut Tibi, aut Tuis ullam quietem indulsurum. Hi tum vulgi sermones erant, hic timor etiam eorum, qui supra vulgus sapiunt: nondum videlicet Tuarum omnium virtutum plenum jubar refulserat: nondum Tua Majestas praestantiam suam totam patefecerat. Ut Sol, quoties ab axe altero ad nos accedit, non repente totam sui caloris vim in nos infundit, sed paullatim ex usibus nostris eam dispensat; sic Tua Majestas coelestem illam mentis altitudinem non statim, verum temporibus suis et judicio certo exeruit: prodesse enim Tuis, non admirationem Tui concitare voluisti. Itaque ergo quantus esses bellator, quam clemens victor, sciebamus; illud nesciebamus, pacis et belli rationes, naturâ suâ res diversissimas, ex aequo Tibi esse notas, et prout Tua dignitas, aut Tuorum utilitas postularet, hoc aut illam probare. Merito Tuo, DOMINE, omnis Te ordinis homines ore celebrant, devotione venerantur, amore complectuntur. Tu bello externo, quod credebatur fore multo diuturnius, finem non magis Tibi quam universo nomini Gallico gloriosum, imposuisti. Tu bello civili exstincto; quod metuebatur fore perpetuum, omnes turbas in tranquillum redegisti. Tu pacem, pacem almam, pacem augustam, pacem omnium bonorum largitricem, nobis dedisti. Tu urbes civibus, cives urbibus, cultum agris, honorem sacris reddidisti. Tu vim legibus, judiciis auctoritatem,

[note: 1609.] Ordini amplissimo suam dignitatem, Ecclesiasticis debitam reverentiam restituisti. Tu tranquillitatem domi suas artes exercentibus, securitatem itinerum peregre proficiscentibus, commoditatem navigerorum fluminum commercia agitantibus, certam cuique rerum suarum possessionem praestitisti. Quae beneficia etsi videntur, et revera sunt maxima; aliorum tamen meritorum erga nos Tuorum magnitudine longo superantur intervallo. Annon enim omnibus ante dictis est majus, quod civium animos, longinquitate bellorum civilium mirandum in modum efferatos, ad concordiam et amorem mutuum perduxisti; eosque sibi invicem ignoscere, et praeteritorum oblivisci, ignoscendo atque obliviscendo docuisti? Omnium vero maximum, praestantissimum, Deo acceptissimum est, quod stabilitâ civili concordiâ, ad generis alterius concordiam, cujus desiderio contabescunt boni, primus Tu, DOMINE, viam munisti. Et quis scit, an hujus quoque restitutae gloriam, quâ nulla potest major optari, ac ne cogitari quidem, superi piorum votis et suppliciis tandem exorati, Majestati Tuae reservent? Magnum inceptum, arduum, et vix ab humanis viribus sperandum. Sed rerum a Te gestarum magnitudinem ignorant, qui alia Majestati Tuae putant convenire incepta, nisi magna, ardua, et a nemine mortalium, praeter Te, exspectanda. Quid? hanc ipsam pacem praestare sartam tectam, inconcussam, inviolatam, alius praeter Te poterat? aut quum febrem sanasses, quae Rempublicam vexabat, parum multa restabant [gap: Greek word(s)] Tuâ unius arte et industriâ curanda? Omitto bellum Allobrogicum e favillis prioris incendii conflatum; quod Tua Majestas eodem fere tempore et suscepit, et confecit. Venisti enim, vidisti, vicisti: omitto coitiones alias, nullo strepitu, mirâ vigilantiâ a te disjectas. Nam ubi semel excelso animo Tuo sedit, utilem rationibus Tuis, salutarem Tuis populis esse pacem; ostendisti eâ Te esse constantiâ, ut expugnare Tuum propositum nemo posset; eâ futuri prospicientiâ, ut omnes impendentium motuum caussas, priusquam exoriantur provideas; eâ virium potentiâ, ut omnibus prospicias, et invitus cogi ad bellum non queas. Tumultuentur igitur pacis Tuae inimici; moliantur quicquid volent: tam citra Majestatem Tuam eorum impetus deficient, quam ipsi infra Tuam iram sunt positi. Nemo sibi stulte adeo blandiatur, ut altam hanc animi Tui tranquillitatem, rem putet esse precariam, de alieno arbitrio pendentem. Nullum est magnitudinis Tuae certius argumentum, quam nihil posse ei, quo instigetur, accidere. Sic quum inferior pars mundi in tempestates subinde impellatur; quae supra Lunam sunt, propinqua sideribus, manent in suo statu, semperque illic serenum est.

Quid nunc commemorem, hoc alto pacis Tuae otio quemadmodem utaris, et quibus illud curis impendas? quod quidem Tuarum laudum ingens pelagus si semel ingrederer, vereor ut orationi meae exitum possem invenire; adeo est ea materia ad dicendum benigna. Ostenderem nullam esse Reipublicae partem, quam non reformaris, non ornaris; ad cujus splendorem non aliquid utile pariter et magnificum excogitaris. Dicerem, literarum studia et pacis omnes artes pene ex oblivione per Te revocatas, nunc cum maxime per Te florere: multa insuper artificia in hoc regnum et hanc regiam, magno Tuorum subditorum bono, a Te primo esse invecta; et ut suam illis sedem assignares, alteram velut urbem in hac urbe esse exstructam. Enumerarem tot ingentium operum stupendas moles; tot in Urbe, tot ad Urbem, tot per omnes Provincias superborum aedificiorum substructiones, partim inchoatas aut jam profligatas,

[note: 1609.] partim omnino perfectas; tot pontes fluminibus impositos, tot vias refectas; portus noviter jussu Tuo institutos; flumina fluminibus juncta in usum commerciorum. Referrem qui sit Tuae Majestatis etiam in hac aetate vigor, perpetuo gaudens motu; cui si quando levare animum ab influentium negotiorum cura lubeat, instar cessationis est, lustrare saltus, excutere cubilibus feras, equum agitare, arma tractare. Narrarem denique, rerum gestarum magnitudine, famâ prudentiae, aequitatis et fortitudinis, maxime autem per hanc ipsam pacem, in illud gloriae fastigium Tuam Majestatem esse evectam, ad quod nullum Principem a multis retro saeculis neque vidimus, neque audivimus, ac ne legimus quidem pervenisse. Nam qui locum principem inter Christiani nominis Reges una cum successione hujus regni a Majoribus Tuis accepisses, virtute effecisti Tuâ, ut hanc honoris tanti praerogativam non magis sanguini Tuo, quam propriis in Rempublicam universam Christianam meritis Tuis deberi, omnes agnoscant, omnes fateantur. Te Principes potentissimi suspiciunt; Te Reges latissime dominantes mirantur; ipse cum primis Pontifex Maximus Tuâ amicitiâ gloriatur. Tibi Serenissima Venetorum Respublica tranquillitatem suam fert acceptam; et cum Pontifice sartam gratiam, Tuum interpretatur munus. Te Foederatarum Provinciarum Illustrissimi Ordines, suae libertatis defensorem, suae pacis conciliatorem, sui Imperii protectorem, pleno ore profitentur. Tibi assurgit quicquid ubique mortalium colitur. O salve, pacis magne auctor; periclitantium portus; rerum in Europa, salo et errore dudum fluctuantium, unica ancora. Veneror DEUM OPT. MAX. ut quâ benignitate hactenus cum Tua Majestate egit, eâdem porro constanter agat. Sis semper domi fortunatus, semper in publicum felix, semper augustus, semper concordiae suasor idem et vindex; Orbis denique Christiani semper sis arbiter.

PRAEFATIO IN POLYBIUM, Commentario praemissa.

[note: 1609.] TRIUM Polybii partium, quas nostra haec editio separatas exhibet, sola est tertia, quam nemo ante nos, quod equidem sciam, verterat. Priorum duarum Latinam interpretationem non defuerunt qui aggrederentur; ut dissimili proposito, ita successu dispari. Primos quinque libros annis ab hinc circiter CLX. Nicolaus Perottus, Saxoferratensis, postea Archiepiscopus Sipuntinus, jussu Nicolai Quinti, Pontificis literarum amantissimi, Latinam fecit. Partis secundae Eclogas, quum Wolfgangus Musculus patrum memoriâ primus omnium esset interpretatus; non multo post, Pompilius Amasaeus, Romuli filius, cur telam eandem denuo retexeret, justam se caussam habere putavit. Neuter tamen horum Eclogam libri sexti secundam, quae est de Militia Romana, a Jano Lascari conversam, ausus post illum tentare: quod fecit postea Justus Lipsius, et novam ejus fragmenti translationem edidit. Hi sunt, opinor, qui ante nos hujus utcumque decursi a nobis curriculi, partem aliquam, majorem alii, alii minorem decucurrerunt: omnes viri eruditissimi, et propter scripta sua, quae in hoc, aut alio genere

[note: 1609.] literarum ediderunt, suis saeculis inter columina Reipublicae literariae habiti. Ne quis igitur consilium nostrum calumnietur, aut levitatis nos arcessat, quasi actum agere post tam illustria nomina, sine justa caussa instituerimus; visum est faciendum, ut de priorum interpretationibus quae nostra sit sententia, in hoc vestibulo operis exponeremus: quod quidem sine invidia, sine succo lolliginis, eâ simplicitate et animi aequitate sumus facturi, ut bene actum iri nobiscum putemus, si possumus impetrare ab hodiernis ingeniis, ut parem candorem ad judicandum de nostris lucubrationibus adhibeant. Nos beneficio Dei ita nati sumus, ita ab optimo et sapientissimo parente educati, ut per alieni nominis ruinam velle crescere, quod scelesti quidam hodie faciunt, ingentis piaculi loco semper duxerimus: ultimamque adeo furoris lineam esse, a puero crediderimus, per turpitudinem velle splendere.

Sed ad rem. Igitur, ut a prima parte ordiamur, Nicolaus Perottus, ejus Interpres, literarum Latinarum, quas perdiu docuit, exquisite, ut illa erant tempora, fuit peritus, et cum primis curiosus; quod ingens ille in Martialem Commentarius, sub titulo Cornu copiae ab eo editus, ostendit. Erat praeterea in hoc viro non vulgaris industria in Graecis ita vertendis (quae quidem intelligeret) ut nullum persaepe Graeci idiomatis in Latina ejus versione vestigium appareret; quam interdum esse opus [gap: Greek word(s)] dicas, non alieni interpretationem. Quod si par fides responderet, inter excellentissimos Interpretes poterat sine dubio Perottus recenseri. Est operae pretium scire, quo favore hominum fuerit ipsius versio excepta, eo, quo edita est, saeculo. Paulus Jovius in ejus elogio, postquam dixisset, translatum ab illo Polybium, haec verba subjicit: Non defuêre tamen ex aemulis, qui ejus Auctoris traductionem antiquissimam fuisse, furtoque surreptam existimarint; quod Thucydidem, Diodorum, Plutarchum, et Appianum, clarissimo ingeniorum certamine conversos, unus Polybius egregiâ fide Latinus, aequabiliter et praedulci Romani sermonis puritate prorsus antecedat. Vides adeo consentiens fuisse omnium de praestantia hujus versionis judicium, ut etiam Perotti aemuli atque inimici fidem illius et elegantiam admirarentur: ratio autem est, quia nemo illis temporibus Italorum erat, qui amplius Graece sciret, quam hic Interpres; pauci qui tantum, quantum ille. Nos vero e contrario affirmamus, Perottum a fidelis Interpretis laude tantum abesse, quantum qui longissime. Quod enim hodie plurimis usuvenire videmus, ut postquam primis Graecae linguae praeceptis fuerunt imbuti, et communissima quaeque vocabula Graeca incipiunt intelligere, perfectam ejus linguae sibi videantur esse adepti cognitionem, qui reverâ vix in cortina adhuc adsistunt; plane videtur etiam Perotto accidisse. Cui si venisset in mentem cogitare, quantum ab ea notitia Graeci sermonis abesset, quae Polybii interpretationem professo est necessaria; ne Attalicis quidem conditionibus a Nicolao Pontifice potuisset adduci, ut cujus Auctoris ne unam quidem paginam recte intelligebat, ejus interpretationem in se susciperet. Quum autem docuerimus, nullâ dote insigniorem esse Historiam Polybii, quam accuratâ pugnarum descriptione, et omnium eorum explicatione, quae ad rem militarem et Tacticam pertineant; nullo pacto ferendus aut excusandus est hic Interpres, homo bellicarum rerum et totius Tacticae adeo rudis et imperitus, ut qui in caeteris partibus Historiae Polybianae multa nesciret, in descriptionibus praeliorum omnia ignoraret, omnia peccaret; atque eâdem operâ tanto Scriptori,

[note: 1609.] quod erat fere praecipuum ejus decus, adimeret. Omnino praelium nullum, facinus militare nullum a Polybio fuerat paullo diligentius narratum, in quo gravissima et momenti maximi peccata ab hoc Interprete non sint admissa: qui quidem [gap: Greek word(s)] et disciplinae Tacticae propriarum vocum omnium significationes quum nesciret, vel eas omisit, vel quidvis aliud, pessimo exemplo, pro verbis Polybii substituit. Sic paginâ hujus editionis CCXXXV. qui non intelligeret illas locutiones, [gap: Greek word(s)], se recipere sensim relato pede; item, [gap: Greek word(s)], quod etiam dicitur [gap: Greek word(s)], munimenti loco flumen objicere, gravissimi loci sententiam corrupit, et quod in memorabili Hannibalis facinore notaverat unice Polybius, in versione Perotti est dissimulatum. Verba Polybii sunt: [gap: Greek word(s)] quae ita Perottus vertit: Verum Annibal praelio abstinuit, et callide hostibus cedens, castris supra ripam Tagi locatis, equitibus praecipit, ut cum hostem aquam ingressum viderint, adoriantur peditum agmen. Quam aliud Graeca, aliud Latina sonant? neque id mirum; nam Perottus securus verborum Polybii, Liviana eorum loco infersit, ex illius lib. XXI. atque hac licentiâ ille quum passim utatur, ne tum quidem eâ abstinuit, quando Polybii et Livii narrationes non consentiunt. Sic libro eodem pag. CCCXXV. ut unum e multis exemplum afferam; quia non capiebat, quid esset in Tactica disciplina, [gap: Greek word(s)], deflexio ex itinere recto, in dextram aut laevam partem; nec magis intelligeret vocem, [gap: Greek word(s)], applicare se colli aut parieti, et praetexere sic ut minime appareas, quod vernaculus sermo elegantissime appellat, tapir, pessime haec Polybii verba expressit, aut potius, nullo modo expressit: [gap: Greek word(s)]. Pro istis omnibus haec posuit Perottus: Baleares, omnemque levem armaturam post colles circumducit: equites cum Gallis in ipsis angustiis locat: ut simulac intrassent Romani, objecto equitatu, clausa omnia lacu et montibus essent. Obsecro, hoc vertere est, an pervertere? Ubi fides? ubi pudor? Sed fidus hic Interpres pro iis, quae non assequebatur, Livii verba reposuit: quem nos demonstravimus in Commentariis nostris, adeo sui dissimilem in hac pugna describenda fuisse, ut a mente Polybii simul et a vero aberraret. Quis igitur Perotti imprudentiam, ne quid gravius dicam, in hoc et similibus locis, satis miretur? Sed ut intelligant militaris literaturae studiosi adolescentes, quam necessaria fuerit Polybii Interpreti rerum Tacticarum accurata cognitio, et quam multa Perottus ejus disciplinae ignoratione, aut praetermittere fuerit coactus, aut pessime sit interpretatus; age praelii alicujus descriptionem examinemus, et singula Polybii verba pressius expendamus. Ea, si lubet, esto pugna, quâ Antigonus Cleomenem ad Selasiam devicit: habetur sub finem libri secundi, estque a Polybio paucis verbis elegantissime descripta. Ait Polybius initio ejus descriptionis, pag. CCIX. [gap: Greek word(s)]. Perottus sic: Via inter hos media est, quae per ripam profluentis fluminis ducit Spartam. Quia nomen [gap: Greek word(s)] formam habet participii, putavit esse, et vertit profluentis. Sic iterum mox, [gap: Greek word(s)] non longe a ripa fluminis. Ut certum sit, nescisse illum amnis hoc esse proprium nomen. Heic Livii sui eum meminisse oportuit, et horum illius verborum libro XXXIV. Quintus satis

[note: 1609.] jam omnibus paratis, profectus ab stativis, die altero ad Selasiam, super Oenunta fluvium pervenit: quo in loco Antigonus, Macedonum Rex, cum Cleomene, Lacedaemoniorum Tyranno, signis collatis dimicasse dicebatur. Sequitur apud Polybium: [gap: Greek word(s)]. Perottus: In Evam gregarium militem ac socios posuit. Atqui non dicit Polybius: [gap: Greek word(s)], sed [gap: Greek word(s)] id est, auxilia sociorum finitimorum. Verum de voce [gap: Greek word(s)] plura in Commentariis ad hunc locum. Polybius; [gap: Greek word(s)] Perottus: Equites autem in planitie, supra utramque fluminis ripam, cum parte mercenariorum collocavit. Omisit illa [gap: Greek word(s)]; quae verba esse otiosa, et nos, cum ista interpretabamur, putavimus: sed mutavimus sententiam, et libris suadentibus, et re ipsâ. Vertendum erat: ad utrumque viae latus. Addit Polybius, Antigonum locorum naturam contemplantem, Cleomenis rationem in exercitu disponendo, quam ipse [gap: Greek word(s)] vocat, vehementer laudasse, et judicasse, non potuisse commodius aut prudentius neque peditem locari, neque equitem; sed singulas exercitûs partes convenienter naturae suae, et ingenio loci fuisse dispositas, cum ad cavendum, tum ad nocendum. Hanc sententiam pulcherrimo et appositissimo simili Polybius ita exprimit: [gap: Greek word(s)]. Perottus, qui non intelligebat quid esset [gap: Greek word(s)], id est, positio lanistae, sive magistri tractandorum armorum, ictum meditantis, ac simul ab ictu sibi caventis; nos vocamus posture, vel demarche; vafro compendio ex hoc loco se ita explicuit. Antigonus, uno tempore et difficilem locorum situm, et miram Cleomenis in disponendo exercitu industriam conspicatus, quippe qui nullum optimum Ducis officium praetermiserat, abstinendum sibi praelio in praesens tempus existimavit. Quemadmodum autem vocem [gap: Greek word(s)] hîc non intellexit, sic alibi ignorans quid esset hastae, vel sarissae [gap: Greek word(s)], falsissimam et ineptissimam Polybio sententiam affinxit. Locus est libro v. pag. DXCV. in accurata descriptione pugnae ad Raphias. Ait ibi Polybius: [gap: Greek word(s)] id est, Andromachus et Sosibius repente sarissis inclinatis, in hostem duxerunt: est enim [gap: Greek word(s)], hastae, quae in itinere super humerum imposita fertur, aut erecta, aptatio ad inferendum ictum, et protensio. At Perottus sic: qui cum Andromacho et Sosibio erant, abjectis repente armis, fugae sese commiserunt. Potuitne magis e diametro cum Polybii sententia pugnare? Sed redeo unde sum digressus. In proxime sequente periodo quid esset [gap: Greek word(s)], de fluvio, quod modo exponebamus, omisit, ac simul prudentiae Antigoni magnum argumentum reticuit. Pari fide tractatus hic, qui sequitur, locus eximius: [gap: Greek word(s)]. Solent Duces prudentes, ut hostem incautum et imparatum deprehendant, aliud simulare, aliud agere. Si equitatu pugnare decreverint, dant significationem quasi peditatu rem sint gesturi. Si a tergo velint aciem hostilem adoriri, dant operam, ut suae aciei frons hostem assidue moretur, velut jamjam pugnatura. Sic in urbium oppugnationibus, quando aliquam portam aut murorum partem omnibus viribus sunt invasuri, ad partem oppositam et remotissimam, copiarum portionem aliquam ostendunt, ut a sensu ejus, quod paratur, sicut alicubi Curtius ait, mens oppidanorum alibi occupata avocetur. Hoc Polybius

[note: 1609.] appositissime dixit, [gap: Greek word(s)]; et finem, quem exposuimus spectare, appellat [gap: Greek word(s)]. Quo igitur Perotto mens, ita vertenti? postea lacessere ad praelium hostes tentavit. Sequitur; [gap: Greek word(s)]. Perottus: sed quum nullum prorsus vacuum custodiâ locum offenderet; siquidem omnia Cleomenis providentia diligentissime construxerat, ab incepto destitit. Omittit alteram duarum istarum vocum, [gap: Greek word(s)]: quae translatae sunt a singulari certamine; et de eo dicuntur, qui ita consistit contra adversarium, ut nullam corporis partem habeat, quae scuto, vel aliis armis non tegatur: quod summus Poeta appellat, in arma sua se colligere, ut,

Libro III. pag. CCCXXII. [gap: Greek word(s)]. At verbum [gap: Greek word(s)] quam insulse expressum est, aut potius dissimulatum? Est autem [gap: Greek word(s)] motus, motui adversarii respondens; quo cavetur, ne aut latus, aut tergum possit ferire, manente semper fronte fronti obversâ. Mox, [gap: Greek word(s)], non est conjunxerat, sed commiserat, ut cum paria gladiatorum inter se committuntur, aut alii aut agonistae. Notum quid Romani commissiones appellent. Sequitur: [gap: Greek word(s)]. Perottus: Iis, quos in Eva collocatos diximus, Macedones scutatos opponit: item Illyricos, cohortesque in plures partes divisas, alternatim disponit. Vox scutatos Graecam non exprimit; quae propriam scutatorum speciem in militia Macedonica significat: qua de re multa in Commentariis. Caetera pessime sunt expressa: estque errorem librorum secutus, qui habent [gap: Greek word(s)], pro eo, quod edidimus, [gap: Greek word(s)]. Nam vox [gap: Greek word(s)] referenda ad Illyrios, quorum fuit proprium, catervatim pugnare, et copias suas dividere in parvas manus, quas [gap: Greek word(s)] appellare solet Polybius. Initio libri hujus de Illyriis: [gap: Greek word(s)]. Inde, qui parvis manibus pugnant, dicuntur, [gap: Greek word(s)], quod genus unum est tam seriae quam ludicrae pugnae. Strabo, lib. III. [gap: Greek word(s)] et Polybius in nona historia de Romanis: [gap: Greek word(s)]. Ex Perotti versione intelligi non potest, catervas sive cohortes istorum Illyricorum fuisse equitibus permixtas: de quo genere militiae multa alibi observamus. Omittit mox Perottus haec verba, [gap: Greek word(s)] vitio codicum, opinor, quibus utebatur. Nisi tamen ideo omisit, quia vocem [gap: Greek word(s)] non intelligebat. Est vero [gap: Greek word(s)], ad latus adjungere, et longâ serie porrigere. Sequitur statim, [gap: Greek word(s)]. Perottus: Deductis igitur in aciem mercenariis, Macedonum phalangem statim subsequi jussit: quippe locorum angustiae, ne secus fieret impediebant. Mirum hominis errorem; qui putavit [gap: Greek word(s)] idem esse. Saltem exponeret vocem [gap: Greek word(s)]. Sed Perottus non magis scivit, quid sit [gap: Greek word(s)],

[note: 1609.] aut [gap: Greek word(s)] in Tacticis, quam quod maxime ignorabat. Sic autem appellantur phalangis partes, in quas fuerit divisa, propter angustias, aut alias difficultates lucorum; quod vel adjecta a Polybio ratio clarissime docet. Vide AElianum, capite XXXVI. Erit igitur [gap: Greek word(s)], phalanx una in duo agmina divisa, quorum alterum praeit, alterum sequitur: [gap: Greek word(s)], non male vertit, si rem spectes, initium inchoandi certaminis: verba sonant, accessionis ad collem faciendae, sive accedendi ad collem: [gap: Greek word(s)], non est simpliciter constiterunt; sed id quod expressimus, progredi ad radices montis, et ibi adhaerere ac subsistere, tanquam e superiore loco suspensum. Ait Polybius: [gap: Greek word(s)]. Mos gravissimi hujus Scriptoris est, quoties pugnam aliquam describit, in iis quae communia sunt, adeo non immorari, quod solent alii Historici facere, quibus sua placet eloquentia, ut vix eorum verbo uno aut altero faciat mentionem: cujus rei hîc est eximium exemplum; nam his paucis verbis significat, Reges et Regum Duces, suos quemque ad fortiter dimicandum esse hortatos. Vertimus igitur; suique eos officii admonuêre, quorum eae partes erant. Perottus, qui in superioribus necessaria praetervolabat, hîc verbis non parcit. Sic ille: Hortantur pro tempore socios, ut fortes magnoque animo sint, victoriam sibi in manibus esse non dubitent. Post haec omnes incredibili audaciâ ad expugnationem collis irrumpunt. En Livius est, quem put abamus esse Polybium. At illa interim dissimulantur, [gap: Greek word(s)]. Major et periculosior in proximis verbis est error, [gap: Greek word(s)]. Existimavit Perottus, [gap: Greek word(s)] esse cohortes Achaeorum; ac vertit, ubi animadvertere cohortes Achaeorum omni subsidio nudas esse. Atqui jam dixit Polybius, [gap: Greek word(s)] fuisse Illyriorum, qui propius hostem collocati subsidium a tergo habebant Achaeorum. Verum Illyriis ad collem accedentibus, quum intere a Achaei se non moverent, eveniebat, ut Illyrii a suo subsidio longius abscedentes, terga nuda haberent. Sed haec clarissime in Commentariis sunt demonstrata. Omnes absurditates superat, quod jam dicemus. Subjicit Polybius, ei manui militum Antigoni, quae Evam collem invadebat, restitisse a fronte Euclidem, qui e superiore loco in ipsos pugnabat; eodemque tempore mercenarios nitentium terga, quae modo dicebat fuisse nudata, infestasse. Sic ille: [gap: Greek word(s)]. Perottus, qui ignoraret, quod pueri scire debent, [gap: Greek word(s)] esse, e superiore loco, dexteram hîc comminiscitur: deinde huic imperitiae parem audaciam adjicit, et ita vertit: Si quidem a dextera Euclides cum gregariis militibus a frontibus praestabat; a laeva vero mercenarii milites de tergo pertinacissime irruentes, impressionem faciebant. Habes hîc dexteram, habes laevam; quarum nulla apud Polybium mentio. Sed primus error fuit, quod putavit hic Interpres, [gap: Greek word(s)] valere, a dextera hostem invadere. Sic paullo post haec verba, [gap: Greek word(s)], ita reddidit; postea cum opus foret, ad dexteram conversos, confestim sese ad tuta recipere. Libro primo, pag. XLIV. pro istis, [gap: Greek word(s)], scripsit haec: proximum collem hostibus quidem incommodum, sibi vero commodissimum occupaverunt: prorsus contra mentem Polybii, ex ignoratione ejus vocis; quam semper aut praetermittit, aut interpretatur perperam. Saltem cogitaret rei absur ditatem manifestissimam; cum versione suâ confundit frontem et latus dextrum. Nam quid, malum, sibi illa volunt, a dextera a frontibus? quid

[note: 1609.] illud? praestabat? Sed videtur Perottus instabat scripsisse. Porro dexterae, quam sibi finxerat, laevam plane de suo adjecit. En dignum Interpretem, quem propter fidem in vertendo tota Italia admiretur. Addit Perottus: quibus ex rebus accidebat, eos uno tempore ab utroque hostium agmine circumveniri. Ecce aliam audaciam: nam horum verborum ne vestigium quidem ullum est apud Polybium. Mox ista, [gap: Greek word(s)], vertit, quod optimum factu erat excogitavit, idque aperuit Ducibus: in sententia quidem nulla absurditas; caeterum a verbis Auctoris longe disceditur: ut et in proxime sequentibus. Ait Polybius: [gap: Greek word(s)]. Perottus nuditatem hujus sententiae non tulit; sed Rhetorum pigmentis adhibitis, sic vertit: Quapropter ad concives suos conversus; Parta, inquit, est nobis victoria, fortissimi viri, si me sequimini: factoque contra hostium equitatum impetu, audacissime eos invadit. Polybius: [gap: Greek word(s)]: mercenarii, qui accedentium ad collem terga caedebant. At Perottus: mercenarii, qui de tergo expugnantes, collem infestabant. Neque satis Latine et obscure. Ait Polybius, hoc Philopoemenis facinore milites Antigoni, qui in collem nitebantur, liberatos incommodo, quod a tergo accipiebant, magnâ deinceps alacritate ad ulteriora perrexisse. [gap: Greek word(s)]. Perottus vocem [gap: Greek word(s)] non intelligens, quae de eo dicitur, quem a proposito res nulla retrahit, vertit, per hunc modum turbatis hostium ordinibus, Illyrii atque Macedonii. Idem pag. CCCLV. ejusdem originis vocem [gap: Greek word(s)] non intellexit, cum ait Polybius: [gap: Greek word(s)]; id est, volentes retrahere Gallos, qui Hannibali merebant, ad tuitionem suorum finium. At Perottus: ut Gallis, qui cum Hannibale militabant, vices redderet. Piget caetera pugnae hujus persequi, et satis superque haec fuerint arguendae imperitiae hujus Interpretis omnium eorum, quae ad scientiam armorum spectant. Omitto imperitiam Criticae; cujus ignari ad quidvis potius idonei censeri debent, quam ad Veterum scripta digne explicanda. Ad haec [gap: Greek word(s)] accedit Historiae, sive Graecae, sive Latinae, incredibilis in eo viro ignoratio: velut cum in hoc ipso de pugna ad Selasiam loco, non intellectis Polybii verbis, Philopoemenem fingit tum esse occisum, qui juvenis tunc erat annorum circiter XXX. nec fatis concessit ante LXX. aetatis suae annum. De eo igitur scribit Polybius pag. CCXIV. [gap: Greek word(s)]: accidit Philopoemeni, ut equus ipsius letaliter vulneratus caderet; ipse inter pedites pugnans, gravi vulnere, trajecto utroque femore, afficeretur: quod et Plutarchus in ejus vita commemorat. Sipuntinus vero, male acceptâ voce [gap: Greek word(s)], ita vertit: Ad extremum, utrumque crus sagittâ transfixus, cum incredibili animi robore exspiravit. Sed Perottus quam esset rudis Historiae, in primis statim Polybii verbis, quae praefationem excipiunt, insigni argumento palam fecit. Ista enim, [gap: Greek word(s)], sic vertit: Annus erat post eam navalem pugnam, quâ Cimon Atheniensis Xerxem superaverat, decimusnonus; ante bellum vero in Leuctris gestum, quo Lacedaemonii pacem cum Rege Persarum inierant, sextusdecimus. Obsecro, eum qui in tam paucis verbis tam multa deliria comminiscatur; qui Athenienses ad AEgos potamos dicat victores extitisse, et quidem Duce Cimone; et, quod facetissimum est, de Xerxe; qui denique ignoret, quid sit pax [gap: Greek word(s)];

[note: 1609.] hunc aliquid in Historia Graecae scivisse putabimus? aut credemus posse ab eo aliquam saltem tolerabilem interpretationem exspectari? Venio ad Partem secundam. Hanc, sicut dicebamus, Latinam primus fecit, pancis exceptis, Wolsgangus Musculus, non tam suâ sponte, ut ipse signisicat, quam alieno rogatu. Non fuit in hoc viro, neque Graecae, neque Latinae linguae ulla eximia peritia: erat enim aliis deditus studiis; et grandi jam aetate ad capiendum ingenii cultum accessisse ipsum accepimus. Defuit etiam Musculo illa, quam in Perotto commendabamus industria in Graecis ita exponendis, ut Lectorem queat fallere, quasi [gap: Greek word(s)] sit oratio, neque aliunde expressa. At simplicitate et fide Perottum longe superat Musculus; qui et ea, quae intelligebat, et ea, quae non intelligebat, uti poterat, expressit. Nihil videas illum studio praetermittere; nihil alienum substituere: quae familiaria sunt supra modum Perotto vitia. In utroque voluntatem bene de literis merendi aequi judices citius laudaverint quam effectum. Pompilii Amasaei versio duarum Eclogarum e libro sexto, primae et tertiae, edita est Bononiae anno CIC DXLIII. hoc est, paucis annis prius quam Musculus integrae Partis illius interpretationem susciperet. Majorem hic omnino Graecarum literarum cognitionem, quam vel Perottus, vel etiam Musculus videtur habuisse. Latina vero illius oratio pura est, et ad Tullianae dictionis ideam non negligenter formata; nondum enim Amasaei aetate nova haec studiorum secta erat exorta, quae summam eloquentiae laudem ponit in minutis quibusdam sensiculis, et sententiis vibrantibus: Adhuc credebatur dicendi magister optimus esse Marcus Tullius, quem hodierni Orbilii ceu corrupto genere eloquentiae usum, et parum idoneum Romanae facundiae auctorem e scholis extruserunt, et de manibus studiosae juventutis extorserunt. Pompilius igitur, qui lectione Tullianâ et similium Auctorum probe subactum ingenium ad Graecos libros vertendos afferebat; facile assecutus est, ut etiam dum aliena vestigia premebat, disertus jure posset dici. Multum tamen hunc quoque in exprimenda Polybii mente non raro peccare observamus, quod literarum Graecarum tantam notitiam assecutus non esset, quanta ei est opus, qui fidelis Interpretis habere se titulum postulet. Vel vide tertiae libri sexti Eclogae pricipium, et Graeca cum Romanis Amasaei, vel nostris Latinis compara; non negabis, eruditissimum virum toto illo principio parum omnino vidisse. Etiam in primae Eclogae periodo prima, vocem [gap: Greek word(s)] omisit, quae non est otiosa, sed ad integritatem sententiae necessaria. In eadem [gap: Greek word(s)] tam Musculus, quam Amasaeus verterunt, ignobiliora animantium genera; errore insanum magno: quum in hoc voce [gap: Greek word(s)] non gloriam denotet, sed opinionem. Intelligit enim Polybius animantes, quae solo naturae instinctu ducuntur, non adscititiis, quibus homo imbuitur, modo bonis, modo malis. Sunt igitur [gap: Greek word(s)], quae, ut loquitur Epicurus, omnia faciunt [gap: Greek word(s)]. Polybius sese interpretatur in minuto fragmento, quod extat pag. MXLVII. [gap: Greek word(s)]. Idem Amasaeus opera, quae locari facienda a Censoribus solebant, vectigalia appellat; quae potius ultro tributa erant dicenda. Estque etiam hic error ingens: cui plures alios similes possemus adjicere in paucis illis paginis nobis adnotatos. Pervenit vero ad manus nostras e Bibliotheca eruditissimi viri, Friderici Sylburgii, schida quadam parva, titulos XVI. continens variarum lucubrationum, quas hic vir doctissimus, Amasaeum dico, illustrando Polybio composuerat. Postea etiam literis viri magnifici, Marci Velseri, sumus admoniti extare adhuc alicubi in Italia eorum libellorum nonnullos; qui si ab eruditis homimbus fuerint aliquando publicati, fructuosam eorum lectionem studiosae juventuri

[note: 1609.] futuram non dubitamus. Nos eorum nihil vidimus, praeter versionem Eclogaum, quas Musculus sermone Romano expresserat: in quo multum admirati sumus, difficillima quaedam fragmenta ab Amasaeo non esse versa; sed Musculi translationem retentam, a Pompilio leviter castigatam. Erant tamen in ea, quam diximus, schida, aliquot tituli, prolixam explicationem pollicentes, et ejus Eclogae, quâ Romana militia declaratur, et omnium penitus locorum hujus secundae Partis, affinis argumenti Quae omnia hactenus quum invisa nobis atque incomperta sint, nihil habemus, quod amplius de iis dicamus. Janum Lascarim, hominem [gap: Greek word(s)], difficillimam partem scriptionis Polybianae facere Latinam esse ausum illis praesertim temporibus, magnum fuit, multumque verae laudis eâ, quamvis brevi, opellâ, praestantissimus ille vir, me judice, meruit: qui si in nonnullis parum videtur cavisse, non tam eo nomine reprehendendus; homo enim erat quam admirandus, quod in plerisque [gap: Greek word(s)]; Graecus enim erat. Novissimus omnium, qui ante nos in explicatione Polybii aliquam posuerunt operam, fuit Justus Lipsius, vir clarissimus, et de meliorum literarum studiis excellenter bene meritus. Hic si integrum Polybium, aut unam aliquam e tribus illius Partibus Latine expressisset; atque ad hoc inceptum tantam Graecae linguae peritiam attulisset, quanta in eo fuit cognitio veteris Historiae totiusque Antiquitatis, et Latinae dictionis facultas; post Lipsium in eandem palaestram descendere, hoc vero fuisset, post Roscium in scena gestum velle agere. Nunc quum sola Pars, quam Lascaris prior verterat, ab eo sit exposita; nos qui tot um Polybium Latine explicandum susceperamus, cur ne in illa quidem Ecloga Lipsiana versioni acquiesceremus, graves caussas habuimus, alibi explicandas. Quod igitur opus a tot viris eruditissimis pro parte dumtaxat tentatum hactenus fuerat; id nos integrum, Dei immortalis beneficio, pro nostra virili effectum nunc damus: perfectum enim dicere religio sit; qui non ignoremus, quantum ab eo distet genus universum nostrarum lucubrationum, ut id verbi possit illis competere. Neque vero ita parum ipse me novi, ut quae modo in aliis desiderabam, ad hoc negotium rite curandum praesidia; ea me esse consecutum dicam: illud dicere non verebor, omnia fecisse me sedulo, ut etiam in hac mediocritate ingenii possem illa consequi. Optavi equidem existeret aliquis e tot viris Graece Latineque doctissmis, quos nostrum hoc tulit saeculum, qui operam suam atque industriam Polybio commendaret: optavi, inquam, et multos annos exspectavi. Postquam nemo prodibat, imperavi tandem ipse mihi, etsi aegre id quidem, et vix ante alterum aut tertium annum, ut caeteris studiis intermissis, provinciam ab aliis neglectam susciperem. Semel susceptam fide bonâ, audebo dicere, pro ingenii et eruditionis copia, gessi. Non sum mihi conscius ullius praetermissionis studio factae, aut ullius omnino difficultatis dissimulatae. Quid refert? Ut video esse mores nunc hominum, galeritam crista citius deficiet, quam operi nostro reprehensor deerit. Alii genus ipsum nostrae versionis carpent; quam calumniam in minuta opella dudum passi sumus: ab iis reprehensi, quibus nulla probatur versio, quae non sit [gap: Greek word(s)] et pene de verbo ad verbum expressa. Alii in partibus quaerent, quod exagitent: nam haec est hodiernorum Criticorum civilitas, hic candor. Illis prioribus satisfactum est a nobis eâ Diatribâ, quam de optimo genere interpretandi ex una in alteram linguam, composuimus, et una cum nostris Commentariis brevi, Deo faciente, sumus edituri. Posteriores, per ipsa studiorum communium sacra rogatos volumus, ne prius ad nostra carpenda Lynceos illos oculos suos adhibeant, quam desperare ceperint, posse nostra a nobis meliora fieri. Vidimus

[note: 1609.] summos nostrae aetatis viros quinquies sexies sub incudem similes curas suas revocasse: quod semper invenire se in suis faterentur, quae melius aliter dici possent: ego si [gap: Greek word(s)] saltem [gap: Greek word(s)] meas postulem exspectari, quis rem aequissimam petere me negabit? Quum praesertim vere possim confirmare, [gap: Greek word(s)], hoc omne quicquid est operis, inter gemitus et indignationem, duos affectus gravissimos, esse mihi natum: illis caussam praebente obitu, piissimae primo matris, deinde filiae natu maximae, merito suo utrique parentum longe charissimae: huic, certorum hominum improvisâ iniquitate, qui reculis meis oculos cupiditatis quum adjecissent, damnum rei familiaris meae quantum fere poteram maximum accipere, mihi conciliarunt. Atque horum propterea isto loco meminisse volui, ut si quas eruditus Lector in opere satis longo aegrae mentis hallucinationes, et stili properati, ac centies quotidie interpellati, [gap: Greek word(s)] offenderit, neque potest sane aliter, humanae sortis memor, humanitatem suam mihi impertiri ne gravetur. Ego imperare dolori, ut scriberem, potui; ut pariter in omnia animum intenderem, quasi curis vacuus scriberem, non potui.

PRAEFATIO IN HISTORIAE POLYBIANAE SYNOPSIN CHRONOLOGICAM. Ad Candidum et [gap: Greek word(s)] Lectorem.

[note: 1609.] QUUM sine accurata temporum adnotatione omnis rerum gestarum narratio sit caeca, et fabulae non dissimilis; diligenter huic parti prospexisse, non postrema eorum, qui Historias scribunt, aut interpretantur, laus jure censeatur. Est vero ejus rei observatio eo difficilior, quo latius susceptae ad enarrandum materiae argumentum patet. Nam qui aliquod singulare gestum describunt, aut privati alicujus hominis vitam commemorant, aut civitatis unius anguste dominantis res explicant; semel prehenso narrationis principio, atque eo certis notis insignito; in reliquis ordine subtexendis, prout quaeque acciderunt, non multum sane laborant. At qui plurium diversorum populorum, aut magni Imperii res gestas stilo peragere instituerunt; hi cautione duplici opus habent: prior ad singulas propositi operis partes pertinet; quo nimirum sic omnia explicent, ne in Historia eadem [gap: Greek word(s)] committant: altera ad partium diversarum connexum et comparationem spectat; ut quae tempore eodem apud varias gentes contigerint, simul, ac loco eodem, quoad ejus fieri poterit, commemorentur. Quemadmodum enim qui Canones Chronologicos compingunt, diversarum gentium tempora colligentes, ea inter se comparant, et annos annis opponunt; qui dicitur illis? [gap: Greek word(s)]: sic qui legitimas Historias componunt, atque eas de multis simul populis, aut etiam de universis, paullo qui sint nobiliores, (quae appellatur [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] curam vel praecipuam [gap: Greek word(s)], et congruentia temporibus inter se conjungendi, debent habere. Praeclare Lucianus in eruditissimo libello, quo Historiae Scriptorem praeceptis necessariis instruit: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]

[note: 1609.] ipsos habuisse demonstret. Nam quod Olympiades aliquot reperiuntur iudicatae, et quorundam etiam Magistratuum nomina; quid refert? quum neque Olympiadici anni cum annis Consularibus comparentur; neque vel illarum Olympiadum anni sint appositi: politica nimirum documenta colligere, ut alio loco ostendimus; non autem Polybianae Historiae accuratam Epitomen conficere, qui ista excerpserunt, in animo habebant. Nos igitur quibus erat propositum, nihil quicquam eorum praetermittere, quae ad illustrationem Auctoris optimi posse desiderari judicabamus; postquam singulis Eclogis sua argumenta praesixissemus, quo illa pertinerent indicantia; ad majorem lucem tam Partis primae, quae integra quidem ad nos pervenit; sed variam et parum apertam notationem temporum habet, ut docuimus; quam duarum insequentium, quae librorum amissorum Excerpta continent; Synopsin hanc Chronologicam universae Historiae Polybianae concinnavimus. Cujus opellae necessitatem omnes intelligere necesse est, qui ad lectionem seriam operis hujus aliquando se accinxerint. Utilitatem vero tyrones minus in Historiis antiquis exercitati, quibus potissimum ire consultum voluimus, longe maximam utendo experientur. Nam Historia quaevis, maxime autem universalis, luce temporum destituta, quid aliud censeri debet, nisi domûs vastae, quae nullum penitus lumen admittit, imago quaedam? Hinc illud est, quod in superioribus Polybii editionibus, rerum diversissimarum Eclogae in secunda Parte, ceu Historia eadem nihil interrupta, absurde et ridicule continuabantur: non enim intelligebant illi Critici, quam diversorum temporum narrationes in unum deformem cinnum compingerent. Nunc per hanc Synopsim, et ea, quae adjecimus, argumenta, quo fere singula sint referenda, etiam pueri nullo labore intelligent. Jam quae de Republica Achaeorum adnotavimus, tot viris magnis illustri; quae item de Polybii vita, parum adhuc in vulgus nota, cui non erit gratum cognoscere? Porro in ista Synopsi contexenda, quum id unum spectaverimus, ut Polybianae Historiae facem praeferremus; nostrarum omnino fuit partium, sive in principalium successionum temporibus designandis, sive in anno cujusque gesti, non quid esset per se verum; sed quid Polybius tradidisset, inquirere. Ut mirari nemo debeat, in nonnullis rationes nostras cum observationibus doctissimorum Chronologorum, sive antiquorum, sive neotericorum, non plane congruere. Ac quoniam hujusmodi diversitatum caussas in Commentariis diligenter exposuimus, petimus ab aequo Lectore, ut consilium nostrum in talibus ne prius damnet, quam rationes nostras cognoverit atque expenderit: in plerisque enim, aut Polybii, aliusve alicujus probi Scriptoris auctoritate disertis verbis expressâ sumus ducti, aut validâ conjecturâ, sive necessariâ consequentiâ. Postremo cogitent velim qui haec legent, aliud esse, tumultuariam annorum collectionem certo fine concinnare, ut nos fecimus; aliud, doctrinam temporum ex artis [gap: Greek word(s)] praeceptis ex professo tradere; quod nos hoc loco non profitemur.

PRAEFATIO praefixa Notis in AENEAE TACTICON, POLYBIO adjunctum.

[note: 1609.] QUUM in omnibus, paullo saltem instructioribus et nobilioribus, Europae Bibliothecis, multa hodieque Graecorum, qui de Re militari, aut machinis bellicis scripserunt, extent monumenta; nullum? cunctis minus est in vulgus notum, quam istud hactenus fuit, quod in ditissima Christianissimi Regis libraria inventum, descripsimus, et in generosae pariter atque eruditae juventutis gratiam vulgavimus. Nam Athenaei quidem, Heronis Apollodori, Philonis, Julii Africani, item Mauricii Leonisque Augustorum, nec non aliorum, qui adhuc supersunt ejus generis, Scriptores, ad hanc diem inediti, docti viri non pauci mentionem in scriptis suis fecerunt, eorumque libros sibi lectos ostenderunt: AEneae vero hujus qui meminisset, neotericorum inveni prorsus neminem; nisi quod Conradi Gesneri indicio didicimus, hujus libri exemplar in Vaticana Romae servari. Quod si me non fallit conjectura, e Romano codex regius manavit: quanquam is non Romae fuit descriptus, sed in hac ipsa urbe, manu Angeli Bergicii, hominis Graeci, qui ante annos dumtaxat sexaginta ex alio exemplari, allato ex Italia, quod nescimus cujus fuerit, regium charactere elegantissimo depinxit, et inter caeteros libros Bibliothecae Graecos dedicavit, quos Franciscus Magnus, parens ille Musarum, ac disciplinarum instaurator, et Henricus II. Francisci filius, in Italia sibi et Graecia conquiri, vel describi jusserunt. Porro hic Scriptor non illos solum universos, quos modo nominavi, vetustate longe superat; verum etiam Graecorum omnium, qui de Rei militaris scientia aliquid serio scripserunt, pene fuit primus. Nam AElianus, homo eruditissimus, qui Trajani et Hadriani temporibus vivebat, quum ab ultima antiquitate disciplinae Tacticae Auctores repeteret; secundum Homerum, et eos, qui Homeri [gap: Greek word(s)] exposuerant, AENEAM ante omnes recenset. Et addit AElianus, Thessalum Cineam, prudentissimum illum Pyrrhi Regis amicum et Consiliarium, AEneae Commentarios [gap: Greek word(s)], sive, de iis, quae ad Imperatoris officium pertinent, in compendium redegisse. Id operis non solum apud Graecos, sed etiam apud Romanos in magno quondam pretio fuisse, comperior. Nam Romani Proceres, quos alibi dicebamus, rei bellicae scientiam ex Historiarum maxime et Tacticorum lectione, quo tempore in Provincias cum Imperio proficiscebantur, solitos fuisse sibi comparare; ad [gap: Greek word(s)] Xenophonteam, Tactica scripta AEneae, sive Cineae Epitomen, adjungebant, eamque diligentissime legebant. Cicero in epistola quadam ad Papirium Paetum: Summum me ducem literae tuae reddidere: plane nesciebam, te tam peritum esse rei militaris. Pyrrhi te libros et Cineae video lectitasse: itaque obtemperare cogito praeceptis tuis. Et mox: Nescis quo cum Imperatore tibi negotium sit. [gap: Greek word(s)], quam contriveram legendo, totam in hoc Imperio explicavi. Ex iis, quae diximus de summa hujus Scriptoris vetustate, potest constare: nam Cineas Epicurum Athenis docentem audivit, ut significat Marci Tullii De Senectute liber. Epicurus

[note: 1609.] autem Athenas commigravit circa finem Olympiadis CXVIII. Idem Cineas anno altero Olympiadis CXXV. legatus Romam, missu Pyrrhi, venu. AEneam vero, e cujus scriptis uberrimis Epitomen suam Cineas confecit, ipso Cineâ vetustiorem aliquot saltem annis fuisse, nemo, opinor, negaverit. Ut non abs re possit dubitari, sitne hic ille AEneas Stymphalius, Arcadum Imperator, qui, sicut testatur Xenophon in septimo [gap: Greek word(s)], circa tempora pugnae ad Mantineam, hoc est, anno Olympiadis XIV. vivebat, et res Arcadum, non sine laude fortitudinis et prudentiae, administrabat. Idioma sane Peloponnesiorum, ac nominatim Arcadum, probe sibi notum fuisse, capite XXVII. de voce [gap: Greek word(s)] agens, ostendit. Equidem, ut pro vero affirmare hoc non ausim, ita de eo nullus dubito, AEneam nostrum, aut aequalem illorum temporum fuisse, aut non longo certe intervallo ab illis abfuisse. Argumento sit etiam illud, quod machinas obsidionales commemorans, quae Aristotelis aetate, ut ipse scribit, frequentius paullo usurpari a Graecis hominibus incipiebant, arietis quidem et [gap: Greek word(s)], necnon catapultae et testudidinis, saltem leviter meminit; helepoleos vero et [gap: Greek word(s)] manganorum, ac similium, quae posterius sunt inventa, nullam facit mentionem. Jam quum soleat Auctor iste praecepta sua, illarum rerum, quae antea contigissent, exemplis illustrare; non temere ullum toto libro gestum reperias, quod decimâ supra centesimam Olympiade non sit prius atque antiquius. Quoniam autem AEneae nomen non hodie atque heri, ut initio dicebamus, sed ab aliquot retro saeculis vulgo ignorabatur; Librarius, qui regium codicem decripsit, sive potius Critici illi, qui vetustiora regio exemplaria recensuerant, titulum libro ancipitem praescripserant, [gap: Greek word(s)] Nos sine cunctatione vocem vitio adjectam sustulimus. Nam verum germanumque AEneae opus hoc esse, non AEliani, certâ atque indubitatâ etiam Polybii auctoritate possumus confirmare. Scribit Polybius libro decimo, de signis disserens per sublatas faces dari olim solitis, ( [gap: Greek word(s)] Graeci vocant,) AEneam in suis de Re militari Commentariis super eo argumento multa observasse. Idem prorsus hic quoque Scriptor de se testatur: qui propterea rationem attollendi faces in hoc scripto praetermittere se ait; quia alio in opere multis ea de re tractarit, ad quod Lectorem rejicit; ne, ut ait, bis idem scribere cogatur. Verba illius sunt capite VII. [gap: Greek word(s)] Quod autem ait Polybius, scripsisse AEneam [gap: Greek word(s)], DE IIS, QUAE AD IMPERATORIAM ARTEM PERTINENT COMMENTARIOS, is fuit generalis titulus omnium librorum, quos de universa Re militari AEneas composuerat. AElianus appellat [gap: Greek word(s)]. Operis vero singulae partes inscriptiones sibi proprias habuerunt. Nam verbi gratiâ, pars haec, quae de toleranda obsidione agit, [gap: Greek word(s)] incribitur: Sic illa pars, quae erat de bellorum apparatibus, [gap: Greek word(s)] indicem fuit nacta. Auctor ipse [gap: Greek word(s)] nominat, ut capite VII. et VIII. interdum [gap: Greek word(s)] simpliciter, omissâ voce [gap: Greek word(s)], ut capite XX. alibi [gap: Greek word(s)], ut capite XIV. neque enim aliter accipiendum. Simillime pars illa, in qua AEneas de re castrensi tractaverat, [gap: Greek word(s)] fuit inscripta; quod e capite XXI. discimus: idem de reliquis etiam partibus est censendum. Auctor est Suidas, scripsisse AEneam [gap: Greek word(s)] sed est illius Grammatici [gap: Greek word(s)] peccatum: locum enim Polybii, quem in animo habebat, corrumpit, et Strategica confundit cum Stratagematis: quae non parum diversa esse argumenta, nôrunt qui literas Graecas vel sumatim

[note: 1609.] et [gap: Greek word(s)] attigerunt. Vide Julii Frontini Praefationem in librum quartum suorum. Alium praeterea librum scripserat AEneas, exempla continentem diversorum eventorum; maxime autem, ut arbitror, rerum bellicarum; cui titulum indiderat [gap: Greek word(s)] de quo dicturi sumus ad caput XXXVIII. Atque hac sunt, quae de AEnea et ejus scriptis habemus comperta. Cui viro tantum Vetustas tribuit, ut pleraque illius in sua scripta ad verbum transferrent, qui post ipsum de Re militari aliquid componebant. Exemplo erit Julius Africanus, doctus cum primis, et antiquus Scriptor; quem ex hoc ipso Commentario multa capita [gap: Greek word(s)] descripsisse, iisque usum pro suis in libro de Bellorum Apparatibus, suis locis infra probabimus. Postremo Lectores monitos volumus, regium codicem, quo uno sumus usi, sideliter a nobis in hac editione fuisse expressum; nisi quod mendas leviores, de quibus dubitari non poterat, prope insinitas sustulimus. Qui meliora exemplaria nacti fuerint, ii vel conatus nostros adjuvent; vel certe, quod nos optavimus, ipsi perficiant; atque ut boni patres familias publicum rem literarum candido animo augeant. Omnino merebatur pulcherrimus hic liber, vel propter Auctoris vetustatem, ut Latinâ eum veste donaremus, atque uberiore Commentario explicaremus: quod hoc tempore praestare quum per varias curas et occupationes nobis non licuerit; breves saltem hasce Notas, velut pignus navandae, [gap: Greek word(s)], operae raptim exaravimus. Periti rerum, quorum est de hujusmodi scriptis ferre sententiam, si hunc AEneae Commentariolum legerint, non dubitabunt, scio, pronuntiare, ab Auctore profectum, qui earum rerum, quibusde scribebat, magnum usum habebat, et judicio non mediocri valebat.

PRAEFATIO IN MEDEAM EURIPIDIS

POstularit fortasse aliquis a nobis nunc, ut antequam aggrediamur ad expositionem hujus Fabulae, pauca prius tum de Poeta ipso, tum in genere de tota Poesi tragica diceremus. Verum qui toties jam ex hoc ipsi loco de. Tragoediae ortu, progressu et consummatione dixerimus; qui etiam nuper, cum HECUBAM aggrederemur, de Poeta ea dixerimus, quae notatu digniora sunt visa; jure sacturus mihi videor, si nunc eadem repetendi labore supersedeam. Neque facile adducar, ut putem elapsa vobis, quae tum non negligenter sunt a nobis ex optimis quibusque Auctoribus decerpta, et vobis exposita. His igitur omissis, ad ea accedam, quae ei Tragoediae proprie conveniunt, quam nunc, Deo volente, explicandam sumimus.

Inscribitur haec Fabula MEDEA, e re nomen habens. Nam et si non sola est introducta in scenam Medea; tamen quia illa primas in hoc Dramate partes tenet, ejusque maxime gesta narrantur, ideo id Fabulae suae Poeta nomen indidit: sicut prioris, quam exposuimus, titulus erat HECUBA, non Polymnestor, non Polyxena, non Polydorus: nam illi quidem varia [gap: Greek word(s)] ejus Fabulae conficiunt; Hecuba vero totum [gap: Greek word(s)]. Idem censendum de reliquis aliorum Poetarum Fabulis: quae omnes (si modo recte sunt nominatae) nomen habent ab eo, qui est, ut sic dicam, perpetuum totius Fabulae argumentum. Quare etiam reliqui Poeta, qui hoc argumentum tractarunt,

Fubulam quisque suam Medeam vocavit: fuere autem multi, qui in hac palaestra se exercuerunt; sed quorum omnium Fabulae fuere tantûm; esse autem pridem desierunt; unicâ Senecae exceptâ, quam, si vultis bene consultum vestris studiis, et legitote diligenter, et cum hac Euripidea pensiculate comparate. Habetis de nomine hujus Fabulae: nunc accipite de Argumento.

In ea parte Thessaliae, ubi Jolcos, olim urbs celeberrima, fuit sita, regnavit aliquando Pelias, AEsonis frater, Neptuni ex Tyro, Salmonei nata, filius. Huic cum data sors fuisset, quâ monebatur, caveret sibi ab homine [gap: Greek word(s)], hoc est, altero pede discalceato, fore enim ut per illum et regno et vitâ exueretur, incidissetque postea in Jasonem, fratris filium, qui alterum forte calceum in Anauro fluvio amiserat, intellexit statim, non alium esse, quem Oraculo cavere moneretur, quam Jasonem illum, fratris sui filium Itaque ex illo cogitationes omnes suas eo contulit, ut perderet Jasonem simul, et se metu liberaret. Ac poterat fortasse hominem occidendum curare; aut ipse in eum faevire: sed non videtur tanta Peliae saevitia fuisse innata; nisi forte alia fuit ratio, quae Peliam ab eo consilio avocavit. Timuit enim fortasse sibi a civibus subditis suis, quos sciebat non ignorare, regnum ab eo occupari, quod jure AEsoni, fratri ejus, et liberis deberetur. Ut ut sit, haec illi tandem potior sententia visa: fingit se de restituendo Jasoni regno cogitare; unum tantum prius ab eo contendere, ut antequam regno ei cederet, Colchos eat, et Vellus aureum inde referat: quod ut facilius impetraret, adjicit religionis praetextum; se enim, ait, in somnis divinitus, ut id fiat, moneri. Jason, etsi non ignarus, vitam suam, non vellus aureum peti; patruo tamen suo motigerum se praebet, tantumque in se onus recipit; vel gloriae cupiditate incensus, quam sciebat paratam esse ei, qui tantum facinus ausus esset aggredi; vel desiderio aliarum regionum visendi, qui sciret, illis temporibus praesertim vere [gap: Greek word(s)] et alterum pene Deum haberi virum, qui

Nondum enim illâ aetate maria navigabantur; nondum auditae in longinquas terras peregrinationes aliae, quam Triptolemi cujusdam et Bacchi, et paucorum similium, quos vel hoc nomine videtur simplex Antiquitas in numerum Deorum retulisse. Stimulabat igitur fortasse cupidum laudis Jasonis animum gloria horum, ac haec similis, inprimis Phryxi, qui paucis ante annis e Graecia vellus illud aureum ad Colchos detulerat. Quid multa? paratur domus lignea; navis, inquam, res ante inaudita: coit flos Graeciae ad famam tanti facinoris: navis conscenditur: Cyaneae petrae transvehuntur: pervenitur ad Colchos. Atque ibi labores vitamque simul finiisset, nisi casu quodam incensa amore Jasonis Medea, Regis filia, mulier venefica, rationem aperuisset Duci Ducum Jasoni, quâ superior ex omnibus certaminibus evadere posset, et quod quaerebatur, vellus aureum in Graeciam reportare quiret. Haec illa est Medea, de qua Fabula haec est composita; cujus vita non unius Fabulae, sed multarum Tragoediarum argumentum suppeditaverit. Neque dubium, alias quoque res gestas ejus fuisse ab aliis Poetis in aliis Tragoediis tractatas, quae hodie desiderantur. Vel caedes fratris Absyrti, quaeso, qualis Tragoediae est argumentum? Quid Peliae in membra dissectio, et partium coctio? Longum sit omnia persequi. Poeta noster in hac Fabula illustrissimum ejus facinus est persecutus. Est autem hoc:

Medea haec, postquam Jasoni nupsit, comitem se illi redeunti in Graeciam addidit, ac post longos errores tandem Jolcon, quae patria Jasonis fuit, pervenit. Ubi cum regnaret adhuc Pelias, nec vellet ex pacto Jasoni cedere regno, nec rursus satis virium esset Jasoni ad pellendum regno patruum, Medea rationem invenit, quâ et vitâ Peliam privaret, et Jasonem regni faceret compotem. Accessit ad Peliae, jam tum decrepiti, filias; persuasit illis, si patrem diutius vellent esse in vivis, recoquerent ipsum, et, quod AEsoni ante accidisse audierant, adolecentiae annis eum redderent. Parent incautae virgines hujus consilio, et statim patrem suum pio consilio, sceleratis tamen manibus, in frusta concidunt, et in lebetem recoquendum indunt. Sic periit Pelias; sic Jason regno Thessaliae tandem est potitus. At enim nimis vere cecinit Ascraeus vates:

Itaque non poterat regnum hâc ratione partum diuturnum esse. Atque ita evenit. Nam paucis post annis Acastus, Peliae filius, coactis viribus Jasonem Medeamque cum liberis suis regno excedere coegerit; quo tempore illi in Corinthum ad Creontem, ejus Tyrannum, velut in spontaneum exilium secesserunt. Hinc ducta sunt primordia Fabulae hujus. Nam cum pulcherrimam filiam haberet Creon, Corinthi Tyrannus, Glaucam quidam vocant; Jason, ejus amore incensus, coepit Medeam odio et contemptui habere. Tandem eo ventum est, ut filiam Creontis Jason duceret, Medeae nuncium remitteret: quo facto ita exarsit irâ Medeae animus, ut vindictae studio, et sponsam, et patrem ejus Creontem horribili incendio absumpserit: neque hoc tantum; sed hoc amplius, liberos etiam suos suâ manu in odium patris jugularit. Quo facto, Corinthum reliquit, et Athenas cum AEgeo, Rege Athenarum, qui forte Corinthi fuit, cum illa gererentur, venit. Hoc est Fabulae hujus Argumentum. Nunc ejus [gap: Greek word(s)] superest ut videamus.

Commune hoc omnes Tragicorum Fabulae habent, ut constent iisdem partibus quantitatis. Has Aristoteles quatuor fecit: Prologum, Choricum, Episodium, Exodum. Harum partium duae sunt, quae semel in eadem Fabula locum habeant, Prologus et Exodus: quarum ille initium est Fabulae; haec, finis. Neque plura principia, neque plures sines res eadem habere potest. Reliquae partes ideo saepius occurrunt, quod [gap: Greek word(s)] quidem velut actus quidam est, et membrum integrae Fabulae: habet autem varia res omnis membra; quare etiam varia Episodia eadem Fabula habet, vel varios Actus, ut Latini loquuntur. Restat Choricum, quod et ipsum saepius recurrit: eo enim solent distingui, cum Actus inter se, tum Prologus ipse a primo Episodio. His positis facile est [gap: Greek word(s)] hujus Fabulae videre. Potest igitur Fabula haec in XVI. partes distingui.

Prima pars est Prologus, in quo Poeta sub persona aliena argumentum Fabulae exponit.

III. Pars est Episodium primum, in quo Medea domo egreditur, et factum suum Choro, qui constabat e mulieribus Corinthiis, probare nititur seque apud illas purgare. In eodem Creon jubet Medeam Corintho egredi, vix illi diem unum ad parandam fugam concedens.

V. Continet secundum Episodium, in quo Poeta introducit contendentes inter se Jasonem et Medeam.

VII. Est tertium Episodium, in quo introducitur AEgeus, Rex Athenarum, cum Medea consilia iniens de ejus fuga; ipsaque mox Medea de iis, quae sibi erant agenda, deliberat.

IX. In quarto Episodio Jason a Medea accersitus, adit eam, et exoratur ab ipsa, ut pueros secum adducens muneribus onustos Creontem adeat, rogetque ut edictum de exilio liberorum e Medea susceptorum rescindatur.

XI. Quintum est Episodium, in quo Medea, postquam rescivit delata esse munera sua ad Creontem et filiam ejus, videns fore brevi ut sibi sit exeundum, deliberat quid sit faciendum liberis suis; tandemque occidendos esse statuit.

XIII. In sexto Episodio Medeam certiorem facit nuncius de eventu donorum ad sponsam missorum.

XV. In septimo Episodio narratur liberorum Medeae ab ipsa Medea caedes facta; et inter se certant Medea et Juson.

PRAEFATIO IN VARIA OPUSCULA JOSEPHI SCALIGERI, ad Nobilissimum Amplissimumque Virum, JAC. AUGUSTUM THUANUM, Regium in Sanctiore Consistorio Consiliarium, et in Amplissima Regni Curia Praesidem.

[note: 1609.] Absoluta est tandem, Praeses amplissime, variorum editio Opusculorum Musagetae quondam nostri, JOSEPHI SCALIGERI, tuo cum primis hortatu atque impulsu, ante annum ferme ipsum et suscepta et inchoata. Quae editio, quum uno atque altero abhinc mense a Typographo ad umbilicum esset perducta; neque illius publicationem quicquam aliud jam moraretur, nisi ut, quemadmodum initio fueram pollicitus, de proposito Auctoris quando ista exarabat, et nostro edentium consilio, scitu necessaria quaedam in operis vestibulo exponerem; ea repente calamitas intervenit, Sole Galliarum ex inopinato occumbente, quae omnes [gap: Greek word(s)] Gallos in moerorem nullâ dicendi copiâ enarrabilem, et lustum [gap: Greek word(s)] conjecit: mihi vero non solum

[note: 1610.] de manibus calamum excussit, et studiorum meorum tenorem protinus abrupit; sed et mentem malo externatam confudit, vitamque adeo ipsam acerbam mihi reddidit atque ingratam. Meritissime id quidem: nam si toto hoc amplissimo Regno nemo unus est repertus, vel mediocri saltem pietatis himanitatisve sensu, et civilis officii intelligentiâ praeditus; qui nuperi parricidii nuntium sine lamentabili comploratione acciperet: si finitimi omnes populi, si multi etiam longis terrarum spatiis divisi; si omnes totâ Europâ Principes, tanto casu, non secus ac fulminis repentini ictu, stupefacti ingemuerunt, et doloris ingentis sui signisicationem dederunt: quid nobis animi esse debet, quibus Regis incomparabilis augustissimam majestatem pari humanitate conditam, mentem divinam, coeleste ingenium, et alias animi corporisque dotes sine exemplo maximas propius nôsse ac venerari, Numinis immortali beneficio contigit? qui bonitatem ipsius, liberalitatem, et in suos indulgentiam, non ex aliorum sermonibus, sed propriâ tot annorum experientiâ notam habemus? qui semper a Deo non fictis votis, verum affectûs sinceri precibus petere soliti fuimus, ut vel de nostris annis annos illi vellet augere? Sed ut privatas doloris mei caussas omittam, impium in patriam, et Gallici nominis hostem esse juratissimum oportet, quem publice acceptum damnum in unius illius sacri capitis amissione, non commoveat, non squallore luctuque afficiat. Amisimus enim, amisimus, et quidem teterrimo parricidio, heu saeculi infamiam! amisimus, inquam, Christianissimum Regem nostrum, HENRICUM MAGNUM, Principem, Principum Europae decus, Patrem patriae, bello invictissimum, pacit amantissimum: prorsus ad Homericam perfecti Regis ideam, [gap: Greek word(s)]; scientiâ bellandi, vel Julio Caesari parem; arte et peritiâ regendae Reipublicae, vel Augusto: clementiâ facilitateque ignoscendi, et felicitate perficiendi destinata, omnibus omnium saeculorum Principibus aut parem, aut superiorem. Et potuit tamen inveniri, qui talem tantumque Principem, in quo salus communis nitebatur; in quo tranquillitatis et quietis in Europa spes prudentibus praecipue vertebatur, violare scelestus sustineret? Potuit inveniri, qui omnia divina humanaque jura exitiabilis sceleris novâ et inauditâ immanitate polluens, nefario se patritae parricidio obstringeret? Potuit unius (si tamen unius) perditissimi Alastoris mens perversa, tantum, tam inexpiabile [gap: Greek word(s)] concipere: nec solum mens concipere, sed etiam, prob dolor! horresco referens; manus conscelerata exsequi? ô prodigium, non hominem! ô furiam! Cujus vitae Mars ipse, Poetis [gap: Greek word(s)] et inconstans dictus, in belli campo, ubi ferro cernebatur, constantissme semper pepercerat; huic illa Erinnys in alta pace non pepercit: et cui tot centena hominum millia vitam debebant; pro quo intergri exercitus, urbes integrae, populi Galliarum universi mortem alacri animo oppetiissent, is manu vilissimi bipedum et deploratissimi vitam amisit. Illud os augustum, illud sacrum caput, per tot bella, tot conspirationes, tot insidias frustra appetitum, unius propudii perfidiâ atque audaciâ lucis hujus usurâ cassum jacet. Ille magnus beLlator, ille magnanimus victor, ille hostium suorum triumphator, inter turbarum clangores, perdentium ac pereuntium clamores, telorum et gladiorum fragores, terrificos tormentorum boatus, semper impavidus, semper securus et tutus; in media civitate fidelissima, amantissima, in publica omnium laetitia, inter gratulantium voces, clandestinâ unius molitione, spiritu privatus, et mortalium oculis est ereptus, nescio an aliquid simile visuris. Deum immortalem, [gap: Greek word(s)]! quod gaudium quanto moerore est mutatum! In hanc cogitationem defixo mihi, subiit interdum, veterem magni viri querelam usurpare, [gap: Greek word(s)],

[note: 1610.] quid enim profuit optimo Principum, funditus eversam patriam servasse, ut esset qui ipsum perderet? Sed non ita est: nam ut de praemiis apud Deum repositis nihil nunc dicam; vitam quidem istam caducam, quae usu, non mancupio mortalibus possidetur, quamque paullo post Rex, etiam si nulla vis esset adhibita, fuit positurus, parricida tartareus potuit illi eripere; at gloriam virtute rebusque gestis partam, per quam magni viri fiunt immortales, adeo non ademit, ac ne imminuit quidem, ut cumulatiorem, certe illustriorem reddiderit. Hic enim tantus omnium gentium et nationum in illius obitu deplorando consensus, quid aliud est, nisi gravissimum testimonium, non gratiâ aut metu, sed judicio expressum, ejus opinionis, quam universus pene dixerim Orbis terrarum de virtute ipsius admirabili habuit? Jam subditorum amor, quo nihil magno Principi gloriosius, in morte Regis stupendus et vix credendus apparuit. Quod in nullius unquam Principis funere legimus accidisse, id vidimus in hac regia civitate evenisse, de aliis per Provincias urbibus certâ famâ accepimus. Simulac de Rege palam factum est, non solum omnis sexus, aetas, conditio, dignitas, parenti communi planctu, lamentis et pio quodam furore in Stygium parricidam parentavit; verum etiam, ceu tonitru cujusdam fragore subito ac vehemente edito, alii repente concidere, alii statim exanimari, vel in morbos incidere, quibus mox sunt exstincti; quidam stupere vivi, qui vix tandem, aut ne vix quidem ad se redierunt. Quid multa? populi per universam Galliam in hujus morte vocem illam mirifici affectûs, mutato nomine repetere sunt auditi, quâ olim ante tot saecula ipsius progenitorem Robertum, Regem sapientissimum, Hugonis Capeti filium, mortuum (ita veteres Auctores scribunt) futerant prosecuti. HENRICO IMPERANTE ET REGENTE SECVRI VIXIMVS, NEMINEM TIMVIMVS: PATRIPIO, PATRI SENATVS, PATRI OMNIVM BONORVM, FELIX ANIMAE SALVS, FELIX AD SVPERNA ADSCENSVS, FELIX ANIMAE SALVS, FELIX AD SVPERNA ADSCENSVS, FELIX CVM CHRISTO REGE REGVM PER SAECVLA COHABITATIO. Qui sic desideratur amissus, hunc vivum fuisse amorem et delicias suorum, quis non intelligit? Vivit igitur Henricus Magnus, optimus Rex noster, in animis et grata recordatione suorum subditorum, quam nulla unquam oblivio obscurabit. Vivit, aeternumque vivet semper florens, semper recens illius ingens gloria, in memoria hominum et saeculi hujus et omnium post futurorum; qui praeclara ipsius facta, in tuis, praestantissime Thnane, Historiis, incertum fide an facundiâ majore descripta, magno cum stupore sunt lecturi. Nemo itaque optimum Regem, quasi male cum ipso esset actum, lugeat: qui et in coelis nunc, uti speramus, alterius vitae gaudia delibans, meliore sui parte beatus vivit; et in terris quoque, licet Orbi Christiano, et Gallorum Reipublicae, ac suis parum; sibi tamen et gloriae suae satis vixit. Non enim annorum numero, nec spatio aetatis praestantium virorum et Principum vita terminanda; sed laude, famâ, et perpetuae posteritatis immortalitate. Quin potius Christianorum Principum deplorandam hodie conditionem miseremur. Nam cujus illorum erit jam vita secura? postquam utique in tempora vivi pervenimus ejusmodi monstrorum feracia, quae caedem Regum, et quidem Regum Christianissimorum, in parte pietatis exquisitissimae, et Deo, per quem regnant Reges, acceptissimae, sibi persuadent esse ponendam. Fuit videlicet illud olim tempus, cum omnes sine exceptione Christiani, non propter poenae metum, sed propter conscientiam, Principibus etiam malis, etiam paganis, aut haereticis et impiis, atque adeo Ecclesiae Dei hostibus, parendum esse credebant: cum Reges, quorum

[note: 1609.] nomen apud omnes gentes, etiam melioris cultûs rudes, aut feras, et Deum nescientes, semper fuit sanctissimum, eo fidelius a cunctis Christianis colebantur, quo verior et melior gentium superstitionibus Religio est Christiana: cum salus dominantium unica, secundum pietatem, Reipublicae basis et firmissimum esse sundamentum, inconcussâ et [gap: Greek word(s)] fide cuncti doctrinam Christi profitentes habebant persuasissimum. Quondam igitur, cum Nerones, Domitiani, Severi, Decii, Gallieni, Diocletiani; at quae, bone Deus, pestes humani generis! in Ecclesiae greges quaesitissimis suppliciis saeviendo, Orbem terrarum sanguine piorum inundarent, Martyribus coelos complerent; Christianorum repertus nemo, qui verbo, nedum re aut ferro, Imperatorem suum laedere saltem cogitaret. Nunc quam sit temporum ratio mutata, duorum Regum, (ne alios commemorem,) et re et nomine Christianissimorum, simili fere caede peremptorum, funestissima et tristissma docent exempla. Sed nihil agunt Deo atque hominibus exosi parricidae; nescit eim mori Christianissimus Rex Francorum, quem lex Regni perpetua atque sanctissima facit immortalem. Regnum quoque ipsum commoveri, concuti, impelli ad ruinam potest; sed eâ demum lege, ut per hanc agitationem firmius in sua sede stabiliatur. Quis non putabat, exstincto Henrico III. una cum Rege dominationis regiae formam, et universum hoc Imperium a fundamentis esse convulsum, nunquam postea instaurandum? At vidimus ipsi postea auspiciis, ductu, atque virtute Henrici IV. Regis prudentissimi, praeter omnem spem omnia in integrum restituta: vidimus Regnum, quod putabatur nullum futurum, velut deposito senio aetati meliori redditum: vidimus leges patrias, quae aeternum sopitae credebantur, vires paullatim recipere, ac tandem robur suum obtinere: vidimus denique, ubi ad concordiam mentes hominum sunt revocatae, otii et publicae tranquillitatis amorem tam altas, regnante optimo Rege nostro, in omnium animis radices agere, ut ne illo quidem sublato, quicquam sit turbatum. Quis credidisset, tantam in Regno mutationem sine ulla ipsus mutatione, atque adeo sine ullo plane strepitu, nisi quem lamentantes edebant, posse contingere? Sed affuit nimirum, amplissime Thuane, hujus potentissimi Regni anctor et conservator Deus Opt. Max. affuit opportuno tempore salutaris illius dextera, et porro semper, ut confidimus, aderit. Ille Regnum et regiam Domum, quâ salvâ salvi sumus, quâ inclinatâ salutem neque speramus, neque optamus, pro sua infinita benignitate, et benevolentia in hanc gentem, tot insignibus argumentis declarata, tutam praestabit. Ille Christianissimum Regem nostrum LUDOVICUM XIII. et gloriosissimam Reginam MARIAM, filii Imperium singulari prudentiâ nunc administrantem, coelesti Angelorum suorum praesidio teget, ac Spiritu suo [gap: Greek word(s)] consilia ipsorum reget. Hoc optamus, hoc speramus, hoc dies noctesque a Domino nostro Jesu Christo postulamus atque contendimus. Maneat adamante fixa haec Principum, et Regni Procerum cum Ordine amplissimo sanctissima concordia; quae in ipso articulo temporis necessarii, instinctu quodam repentino sancita, haut sine Numine profecto; inter pulcherrima fidei et prudentissimae sollertiae exempla, cum aeterna ipsorum, et universi Gallici nominis gloria, atque admiratione audientium, olim memorabitur. Vides, amplissime Thuane, quo me vis doloris abripuerit transversum; neque enim hic locus erat harum lacrymarum: at loci temporisve rationem habere, aut modum tenere, non est illius, qui [gap: Greek word(s)], quod mihi nunc accidit. Sed redeo tandem ad propositum. Ut igitur dicere inceperam, absoluta est variorum Josephi Scaligeri Opusculorum editio, te potissimum auctore, me autem impulsore, heic suscepta. Erat

[note: 1610.] sane optandum, ut qui ista scripsit, idem recensuisset atque publicasset, Id vero quum ego multis epistolis ab illo petiissem; quarum unâ, ut esset impetrabilioris efficaciae, publice eum compellabam; non aliud nisi hoc responsum tuli: Multa se hujusmodi rogatu amicorum scripsisse, quorum exemplum nullum servare esset solitus. Postquam ergo semel illa e potestate sua exissent, desinere se, in rerum suarum censu ea habere; eorumque edendi aut non edendi plenum arbitrium amicis permittere: sibi, utrumutrum fecissent, perinde futurum. Afferebat etiam interdum excusationem aequissimam; quod partim gravioribus studiis et scriptis seriis (nam haec et similia his inter remissiones et oblectamenta sua ponebat) occupatus; partim curis aliis et assiduâ epistolarum scriptione impeditus, tempore ad ista recognoscenda necessario destitueretur. Et omnino ita se res habebat. Nam quod amici et familiares ipsius nôrunt, is erat Scaliger, qui stupendâ felicitate ingenii et assiduâ intentione studii quam esset assecutus, ut ingentes rarae doctrinae opes in exprompta sua memoria, velut in sanctiore quodam aerario haberet recoriditas: ut quaeque sese occasio subita offerebat, sive in communibus colloquiis, sive ad quaesita ab amicis per literas responderet, liberali manu quicquid magno sudore quaesiverat, promeret. Atque hoc tantâ facilitate et promptitudine, ut qui persaepe amicos ea doceret, quae discere ab alio quam ab ipso non poterant; beneficium tamen accipere, non conferre sibi videvetur. Non enim pluvias, ut ajebat Pindarus, aquas colligebat; sed uno gurgite, [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] potius [gap: Greek word(s)] exundabat. Nihil est quod discere quisquam vellet, quod ille docere non posset: nihil legerat, (quid autem ille non legerat?) quod non statim meminisset: nihil tam obscurum aut abditum in ullo vetere Scriptore Graeco, Latino vel Hebraeo, de quo interrogatus non statim responderet. Historias omnium populorum, omnium aetatum, successiones Imperiorum, res Ecclesiae veteris, in numerato habebat: animalium, plantarum, metallorum, omniumque verum naturalium proprietates, differentias, et appellationes, qua veteres, qua recentes, tenebat accurate. Locorum situs, Provinciarum fineis, et varias pro temporibus illarum divisiones ad unguem callebat. Nullam disciplinarum scientiarumve gvaviovum reliquevat intactam: linguas tam multas tam exacte sciebat, ut vel si hoc unum per totum vitae spatium egisset, digna res miraculo potuerit videri. Omitto mathematica ipsius studia, et nobilissimam temporum disciplinam: qua in parte, ut non assecutus sit semper, quod quaevebat; ea certe praestitit, qua justam admirationem doctis aestimatoribus non possint non exprimere. Quod equidem eo confidentius dico, quia scio, Franciscum Vietam, subtilitate et inventionum acumine Mathematicorum nostri saeculi facile principem, non aliud judicasse: ad quem aliquando quum venissemus ego et amicus quidam meus vir optimus et eruditissimus, essetque de Scaligeri id genus scriptis ortus sermo; postquam exposuisset Vieta, quid in iis desideraret; hoc ad extremum suo candore dignissimum elogium adjecit: Quicquid hujus sit, inquit, tanta me illius portentosissimi ingenii incessit admiratio, ut Auctores Rerum mathematicavum, praesertim Graecos, solum Scaligerum perfecte putem intelligeve. Addidit etiam tunc idem; Pluris se Scaligerum vel errantem facere, quam multos [gap: Greek word(s)], Quum autem non unius Vietae, sed omnium, quos Jupiter aequus amabat, ea semper fuerit de summi hujus viri praestantia opinio consentiens; ea ex re illud evenit, ut docti homines, et qui familiariter cum ipso vivebant, et qui ubivis Europae degebant, suas ad ipsum dubitationes referrent; et, quod alibi dicebamus, ceu [gap: Greek word(s)], Tripodem illius consulentes, responsa inde peterent. Equidem non verear

[note: 1610.] affirmare, si omnia in unum colligerentur, quae Scaliger in amicorum gratiam scripsit, aut ab iisdem consultus respondit; ingens aliquod volumen posse componi. Sed omnia colligere, quae tot locis diversis habentur, et ab hominibus Gallis, Germanis, Anglis, Belgis, aliarum nationum, inter pretiosissima cimelia servantur, hoc vero non unius est hominis. Existet fortasse olim aliquis, qui curae habiturus sit hauc curam. Nos interim quae potuerunt in his locis inveniri, nunc damus; et ad simile inceptum, fidei ac diligentiae exemplum aliis praebemus: diligentiae, quia ad omnia investiganda hoc libro comprehensa, non mediocri aut segni opus fuit inquisitione: fidei, quia nihil quicquam huc admissum, de quo non certo liqueret, [gap: Greek word(s)] quin pleraque omnia ex autographis Auctoris manu suâ curate descripsit Petrus Puteanus tuus, Claudii silitis, cujus amor in literas, et cultus erga hunc Heroem dum vixit, nunc erga mortui memoriam, hoc quidquid est operis, nescio unde ex abdito, nobis paravit et concinnavit. Pleraque enim istorum edita ante hunc diem non fuerunt; quaedam ante publicata, nunc illius studio pleniora et emendatiora prodeunt. Constat nobis, nihil istis esse admixtum, quod aut Scaligeri non esset, aut quod si reviviscat idem, publicatum fuiste moleste sit laturus. Summa enim cautio adhibita, ne alterutro genere peccaretur, quod a sordidis Typographis, aut inverecundis literarum institoribus in magnorum virorum scriptis passim fieri videmus et dolemus. Ne de aliis dicam, in unius Jacobi Cujacii, Jurisconsultorum hujus aetatis nominatissimi, monumentis, utrumque est admissum: nam et multa illius sunt edita, quae edi vetuerat: et quaedam sub ejus nomine sunt publicata, de quibus ille [gap: Greek word(s)] unquam cogitavit. Ejusmodi est illa Graecarum Epistolarum Latina interpretatio; quam inauditâ mentiendi et falsa fingendi licentiâ Cujacio quidam adscripserunt, et sub tam illustri nomine obscuri cujnsdam et mediocriter docti Germani versionem publicarunt; quum vir clarissimus Franciscus Pithoeus, a quo illi habuerunt, eam saepe mihi in Bibliotheca sua ostenderit, et Basileae nescio quo casu sibi repertam dixerit. Porro etsi non multum fortasse interest, quo ordine Opuscula haec sint edita; possunt tamen utiliter et haec et quaecunque alia his similia restant edenda, ad quatuor veluti classes referri: ita ut prima Animadversiones contineat in Scriptores antiquos: secunda, Diatribas philologicas, et de rebus variis Dissertationes, tertia, Poemata quae vel fecit Auctor, vel e Graecis vertit: quarta, Epistolas. Ad primum ordinem in hac editione, pertinent Notae in Plinium, in Caesarem, in Senecam Tragoedum, et eum quem falso ac ridicule Asinium Cornelium Gallum dixerunt. Notis in Plinium praebuit occasionem Melchioris Guillandini verbosissimus in capita de papyro Commentarius. Hic Guillandinus, me adolescente in magna fuit apud plerosque Literatorum exquisitae cujusdam doctrinae opinione et fama: idque vel eo maxime, quod per AEgyptum et Asiam dicebatur peregrimatus. Nam quia oculi creduntur esse [gap: Greek word(s)]; plerunque fieri videas, ut plurimum fidei iis habeatur, qui plurimum per remotas terras errarunt; si modo aliquam doctrinae speciem prae se ferant. Exemplo sit Andreas Thevetus, homo nullarum literarum, nullius doctrinae, nullius judicii, denique ne communis quidem sensûs satis particeps; qui per varias Orbis utriusque partes circumlatus, ac deinde Historias scribere aggressus, multis etiam eruditis viris imposuit: eratque adeo verendum, ne apud posteros quoque levissimus futulissimusque Scriptor et nomen et locum honestum obtineret; nisi tu, doctissime Thuane, qui tuus est insignis amor veritatis, et flagrans bene de literis merendi cupiditas, hominis tibi noti vanitatem detegendo, et sui erroris

[note: 1610.] eruditos admonendo, veri patrocinium hac etiam in parte ultro isses susceptum. Longe alius vir fuit Guillandinus; qui praeter medicae artis et praesertim botanicae peritiam non vulgarem, ne meliorum quidem literarum notitiâ caruit. Iccirco, ubi primum prodiit illius in locum Plinii de papyro, planta AEgyptiaca, Commentarius; ea secuta est doctorum approbatio, ut celebris nominis vir Dalecampius, in eundem locum Plinii postea scribens, Guillandinum, propter istud scriptum maxime, mirâ laudatione afficeret: alii vero, qui de charta et toto illo argumento scripserunt, id demum apud Plinium probarent, quod Melchiori esset probatum. Adeo fit saepe in literis, ut pro aureis vulgo habeantur, quae [gap: Greek word(s)] tantum sunt, et felle lita. Nam serio docti et judicio instructi ecquod reconditae eruditionis indicium in tam prolixo Commentario potuerint deprehendere, equidem fateor me ignorare: nulla quippe rei, qua de agebatur, singularis notitia, et frustra calcata AEgyptus; nulla Vetustatis solida cognitio; Auctorum Latinorum intelligentia mediocris; Graecorum ne mediocris quidem: quippe in Graeca lingua totum se de Lexico suo pependisse, neque ipse diffitetur, et res clamat ipsa. Adde levitatem judiciorum; ut cum multa corrigit integerrima; cum Auctores, praesertim veteres, temere et sine ulla ratione reprehendit. Ut cum exempli gratiâ, Suetonius dat illi poenas, quod chartam plumbeam dixerit; quum nos id alibi non solum [gap: Greek word(s)], sed etiam elegantissime dictum esse probaverimus, et Lysimachum vetustissimum Scriptorem laudaverimus, qui multo ante Suetonium [gap: Greek word(s)] dixerat: Guillandinum vero non puduit docere Romanum hominem, et quidem adeo doctum et castigatum, Romane loqui, et jubere ut potius diceret plumbeam papyrum; quod est ineptissimum. Omitto plane desultoriam scriptionem; in qua Auctor prorsus, quod ajebat Philosophus. [gap: Greek word(s)]. Merito igitur Josepho Scaligero doluit, Guillandinum, qui tam male Plinium acceperat, tanto cum plausu passim ab omnibus accipi. Atque hoc suum judicium jam olim scribens in Festum, quum paucis verbis indicasset; ut rationes, quibus movebatur, scripto brevi complecteretur, poctea ab ipso impetravit vir clarissimus, atque integerrimus Senator, Claudius Puteanus; cujus mores et doctrinam ita Scaliger probavit, ut et conjunctissime cum illo semper vixerit, et omnia sua studia familiarissime communicaverit. Illi viro doctissimo, quem suorum sibi scriptorum Aristarchum fuisse, ipse Scaliger scribit, debetur haec eruditissima contra Guillandinum disputatio. Notae in Caesarem Notitiae Galliarum, velut auctarii jure accesserunt, de qua dicemus paullo post. Certum est, editionem Julii Caesaris saepe illum cogitasse: nam etiam in scriptis suis non semel ejus spem facit, et desiderium commovet. Sed incerta et semper vaga ipsius vita, priusquam in Hollandiam concederet; et Caesaris et Plauti, et aliorum plurium veterum Auctorum editiones, de quibus serio cogitaverat, nobis invidit. Prodiit tamen ante paucos annos Lugduno Batavorum Caesaris editio, quam scimus, licet frons libri dissimulet, pumice critico magni illius Censoris fuisse expolitam. De Notis in Senecam tragicum nuper scribebat Daniel Heinsius, arte et ingenio vir excellens, et omnium doctorum gratiam vel eo meritus nomine, quod Josepho Scaligero, quem parentis loco vivum coluerat; postquam est fato functus, omnia pii filii officia abunde praestitit; in Bibliotheca [gap: Greek word(s)] eas sibi esse inventas. Solebat hic literarum parens relaxandi animi gratiâ, et sicut olim de Origene, et alumnis ejus disciplinae est dictum, [gap: Greek word(s)] ita illi nata haec opella est, multa continens tam illustri ingenio dignissima. Apparet autem, Typographi alicujus

[note: 1610.] rogatu, qui illarum Tragoediarum editionem parabat; has Notas fuisse exaratas. Puteanus vero noster, quum exemplar illarum depravatissimum et longe corruptissimum fuisset nactus, Josias Mercerus, J. F. Graece Latinequo vir doctissimus, suâ illas manu descripsit atque emendavit. Juvabit probos et [gap: Greek word(s)] adolescentes, has observationes cum illis conferre, quas in eosdem Auctores Justus Lipsius, literarum, dum vixit, columen, olim edidit: deprehendent enim, judiciorum quidem atque opinionum diversitatem non parvam; at [gap: Greek word(s)], invidiae, livoris, nullum vel levissime impressum vestigium in animo probissimi senis nostri, qui posterior scripsit. Discent igitur hoc exemplo, ita servandam in literarum studiis judiciorum libertatem, ut omnis absit malignitas, omnis alienae fama obtrectatio. Pseudo-Galli elegiam Itali Critici pro germano poemate Cornelii Galli, aqualis Augusti, et cujus mortem Virgilius deflevit, venditabant. Consultus super eo hic nostri saeculi Varro a Claudio Puteano, cui de fraude suboluerat, responsi loco Notulas misit, quae heic habentur. Ad secundam classem referri debent hoc volumine comprehensae Diatribae istae: De Judaeorum Decimis; Notitia Galliae; De Linguis Europae, et Dialectis Francorum; item de Pronunciatione quarundam literarum; Judicium de Thesi chronologica; Constantiniani Numismatis explicatio, et quaedam alia Gallice conscripta. Pulcherrimam atque eruditissimam dissertationem de Decimis in Lege Dei, viro nobilissimo, tibi conjunctissimo debemus, Carolo Harlaeo, fratri magni illius Achillis Harlaei, quo Principe Senatûs gloriatur hodie Ordo amplissimus; atque utinam glorietur diu. Ille aliquid explicari sibi petierat, quod ad decimas Judaicas spectabat; Scaliger antiquum obtinens, totam illam partem Juris antiqui Judaeorum, doctissimis etiam viris minus bene expositam, paucis verbis est complexus. Notitiam Galliae non haberemus, nisi venisset in mentem Paulo Merulae, viro juxta probo et erudito, in opere suo Geographico Gallias nostras describere, eamque ad rem opem et subsidium, ac velut Ariadnae filum ab hoc Theseo petere. Videtur autem vir undecunque doctissimus, quando illam Galliarum in partes suas tributionem exaravit, de eodem, quod ajunt, oleo et [gap: Greek word(s)] apud Julium Caesarem elucidasse, et de hodiernis linguis illa disseruisse, quae Notitiae sunt subjecta: eodem et observatio illa referenda, quâ de legitima aliquot literarum pronuntiatione agitur: quae ita est a Puteano edita, ut est inventa, non ut optaremus. Judicium de Thesi chronologica, ut illa tam multa, quae de hoc argumento in opere magno, De Emendatione Temporum et ad Eusebii Chronicon observavit, atque etiam alibi, peritiam exactam Historiarum, quae Sacris Literis continentur, arguit; in quo plus esse difficultatis quam scioli quidam arbitrentur, mortalium nemo ita clare ostendit, ut hic noster Polyhistor. At in lectione Patrum quantam [gap: Greek word(s)] habuerit [gap: Greek word(s)], et rituum veteris Ecclesiae quantam notitiam, optime omnium declarat nummi Constantiniani accuratissima interpretatio, ad virum Antiquitatis peritissimum missa, Marquardum Freherum, Jurisconsultum; quam spondeo, Ecclesiasticae [gap: Greek word(s)] studiosum neminem sine fructu et voluptate lecturum. Ad tertium ordinem referenda sunt Poemata quae in hoc volumine continentur, quaeque his addi possunt compluria, duûm generum: aliorum Auctor est Scaliger, aliorum dumtaxat interpres. Lusus ipse juveniles suos, aut senilis insomniae solatium appellitabat: nunquam enim inter serias curas suas versus a se compositos et [gap: Greek word(s)] numeravit: nunquam exorari potuit, ut suos poeticos foetus tollere mallet, quam exponere: qui tamen eâ facultate quantum in utraque lingua excelleret, Graece Latineque docti, et poeticorum sacrorum Mystae satis nôrunt;

[note: 1610.] tu omnium optime, clarissime Thuane; qui Graecos et Latinos Scriptores habens familiares, Poetarum sacra opertanea, a quorum aditu profani arcentur, non [gap: Greek word(s)] nota habes, verum ut epopta, ad intima quaeque illorum arcanorum penetralia dudum admissus. Inveni post impositum huic editioni colophonem, Psalmos aliquot Davidis, Graece Scaligero versos; quos, ubi primum fuerit occasio, non patiar intercidere: merentur enim, ut in fronte prima hujus tertiae classis locentur. Initia Orphei adolescens olim vertit, quando et Lycophronis Cassandram, geminum huic opus, doctis nunquam satis laudatum. Scimus, Q. Sept. Florentem Christianum, inter aequales Poetas merito suo clarissimum, summâ versionum hujus viri admiratione ductum, quam ante annos viginti-quinque publice est testatus, et Initia Orphei, et Diras AEschyli ex ejusdem interpretatione, ad edendum praeparasse. Sed Dirae quidem, incertum quo casu, perierunt: Initia vero manu patris descripta, Claudius Christianus Petro Puteano tradidit. In quarta classe specimen Epistolarum habetur, quas Josephus Scaliger ad amicos scripsit, et numero plurimas, et vel propter elegantiam ac propter quendam ipsi proprium [gap: Greek word(s)] characterem, lectu dignissimas. Quod si quis omnes hujus viri Epistolas, non solum quas certo proposito argumento accuratius scripsit, sed etiam quas subito exaravit, publicaret; eum ego existimem non male operam positurum. Pertinet enim ad profectum juventutis, habere ipsam aemulationis Veterum tam illustre exemplar. Nam hodie qui Latine loquantur, multos invenias: at qui sine cacozelia et inepta affectatione Antiquos imitentur, oppido paucos: qui vero sermonis Romani illum, ut sic dicam, indigenam saporem sincere et caste exprimant, invenies omnino paucissimos. Etsi autem Epistolis Scaligeri omnibus inest aliquid, cujus gratiâ eas legisse neminem possit poenitere; nobis tamen propositum nunc quidem non fuit, quasvis Epistolas ipsius edere; sed illas dumtaxat, quae argumento essent notabiliores. Pleraeque igitur, aut [gap: Greek word(s)] sunt et praeter solemnia literarum, aliquid scitu dignum continent; aut [gap: Greek word(s)], et defensionem Auctoris adversus invidentium obtrectationes habent. Quod autem nonnullae earum sunt editae, quas ad me scripsit; hoc vero tuâ gravissmâ auctoritate quae plurimum, uti par est, apud me valet, non voluntate meâ factum esse, testor fidem tuam, Praeses amplissime. Erat enim mihi certum fixumque materiam malignis non dare; qui benignitatem viri candidissimi, in meritis amicorum supra meritum et ultra modum praedicandis, ad occasionem calumniae rapientes, utrumque simul invadent; et illum quidem levitatis, qui [gap: Greek word(s)], me vanitatis, qui ista sim passus edi, arcessent. Illi vero uti volent: [gap: Greek word(s)]. Nam Scaligero quidem, viro in literis tanto, et virtutis adeo spectatae, quid honestius culpâ immodicae benignitatis? mihi vero in tua unius voluntate facti constat ratio. Scivi alioquin, ac prae me semper tuli, tantum hunc illius amorem non adeo eruditione, aut ingenio esse me promeritum; ac cupiditate ingenti discendi quae nescio: cui ipsum non minus cupide, pro insita sibi bonitate, solitum esse satisfacere, vel hae pauca Epistolae e centum undecim, quas ab eo acceptas servo, fidem fecerint. Multa studiosi in illis legent, quae alibi se non legisse, si ingenui sunt, non inviti fatebuntur; sin autem, vel inviti agnoscere cogentur. Atque haec fere sunt, Praeses amplissime, quae vel a me, vel a Petro Puteano tuo, hoc tempore potuerunt reperiri, fugitiva, ut sic appellem, Josephi Scaligeri scripta, antea non edita. Nam Leges Atticas, Dissertationem de Re nummaria, Librum de AEquinoctiis, et alias lucubrationes ejusdem, quas scimus in publica Lugduni Batavorum Bibliotheca asservari; quum ab amicissimo Heinsio, ejus Bibliothecae Praefecto,

[note: 1610.] nobis communicari petiissem, aut certe illic edi; respondit vir humanissimus, religione quâdam se impediri, quominus illa publicaret: quia testamenti tabulis cautum sit, ne quicquam edatur, inchoatum tantum vel affectum, non autem perfectum. Quamobrem et istis, et illo tantopere multis desiderato Arabicae Linguae Thesauro, una cum Suppellectile universa librorum Orientalibus linguis scriptorum, aliorumque manuscriptorum; nec non Commentariis in Historias Animalium a Julio Caesare Scaligero labore ingenti compositis; his, inquam, omnibus, hoc est, incomparabili quâdam gazâ, soli jam, ut apparet, Batavi fruentur; qui et postremos vitae illius annos obtinuerunt, et nunc mortui cineres possident. Utinam quidem aliter superis visum esset, neque tanto ornamento proprie suo Gallia nostra unquam esset orbata! sed quoniam ita [gap: Greek word(s)], ad gloriam nobilissimae Gentis, atque huic Regno conjunctissimae, istud quoque decus accedere, aequo animo, [gap: Greek word(s)], feramus: quum praesertim in fovendo colendoque Hercule illo Musarum, et ornanda ejus memoria, postquam fuit, qua Principes ejus Reipublicae, qua literarum Antistites, honestissimae cujusdam aemulationis pulcherrimum certamen inter sese videamus certasse. Non est praetermittenda hoc loco lucubratio Scaligeri, cujus alibi meminimus; brevis illa quidem et parva, sed interiorum et reconditarum literarum, quae in illo fuerunt non parvum testimonium: Proverbia dico Arabica, Romano sermone in meam unius gratiam expressa. Duo ipse ejus libelli exempla diversis temporibus ad illum misi; quorum posterius priore longe emendatius, manu descriptum erat Hadriani Guilielmi, Flessingensis; qui paullo post in hac urbe inexplicabili morbo implicitus et abreptus, utrique nostrûm, imo omnibus qui nôrant, ingens sui desiderium reliquit; erat enim in illo adolescente praeter eximiam morum probitatem, et Graecae Latinaeque linguae notitiam, Arabicarum literarum et totius [gap: Greek word(s)] incredibilis, ut in illa aetate, peritia. Quoniam autem versio horum Proverbiorum, quae penes nos est, e priore exemplari fuit propagata; [gap: Greek word(s)] e collatione posterioris saepe a Scaligero exegi, atque ille mihi saepe promisit: quod ipse morte praeventus quum praestare non potuerit, hortatu meo in se recepit Thomas Erpenius, cum aliarum literarum et Philosophiae callens juvenis, tum Arabismi et grammaticarum ejus linguae observationum mirifice curiosus et intelligens. Quod si Deus immortalis coeptis faverit, spondemus brevi illum libellum una cum versione et Notis Arabice a Gulielmo Lebeo, cive Parisiensi, editum iri; qui characteres Arabicos, atque etiam Hebraicos omnium elegantissimos (quod haec etiam editio ostendit) arte industriâque suâ, ac propriis sumptibus sculpsit; et laudabili cum primis incepto, patriae atque Academiae huic decus non poenitendum, quo prius carebat, conciliavit. Sed jam tempus est, ut orationis vela contraham, et Epistolae huic, quam dudum sentio suâ prolixitate modum excedere, finem imponam: si prius tamen te, Vir amplissime, Jacobe Auguste Thuane, rogavero, obtestatusque fuero, ut istarum Josephi Scaligeri, veteris amici tui, lucubrationum patrocinium adversus invidos Bambaliones, terrae filios, velis suscipere. Nam si caetera illius praeclara inventa, et incredibilis doctrinae plena scripta, malevolorum virulentos morsus non effugerunt; quae spes est, hos libellos, ab eodem ingenio profectos, sed quos ipsorum pater ex tempore, et impetu quodam effudit, potius quam meditatus scripsit, meliore fato futuros? Non enim cogitabunt severi Aristarchi, rem esse omnium iniquissimam, exigere a quoquam mortalium, ut in otio et in negotio aequaliter animum intendat: non cogitabunt, siquid in subita scriptione interdum sit humanitus offensum; eum virum Scaligerum

[note: 1610.] fuisse, ita de genere humano scriptis suis divinitus meritum, ut facile [gap: Greek word(s)]. Sed sumne ego stultus, qui cum hominibus omnis rationis inimicis, rationibus agere instituam? Nam apud illos certe qui ubivis locorum doctrinâ et virtute pari librâ sunt ornati, illustrissimi nominis tui auctoritatem, Praeses sapientissime, ad commendationem hujus libri abunde satis valituram, dubitare non possum; qui sciam, unum hodie inter togatos esse te, quem non magis dignitas haec amplissima, magnis in Rempublicam meritis tibi parta, universis Franciae populis reddat venerabilem; quam inusitatae ingenii dotes, quibus excellis, cunctis totâ Europâ probis doctisque hominibus, admirabilem. Nam quum tuâ olim operâ varie uti, multo ante quam nascereris, destinasset magnus ille mundi Arbiter, omnia liberali manu in te contulit, per quae aliquis ad veram solidamque gloriam potest pervenire. Nihil heic dicam de antiqua generis nobilitate, de majorum imaginibus, et caeteris, quae vulgo dona Fortunae vocitantur. Patrem quoque tuum silebo, virum maximum, qui Ordini amplissimo totos viginti annos quum principem locum obtinens praesideret, omnium sibi virtutum invicem consertarum et cohaerentium inesse comitatum, et privatim, et publice, dictis, factis, liquido comprobavit: haec enim etsi ad honorem tuum pertinent, magnoque tibi sunt ornamento; longe tamen illud magis, quod in prima statim adolescentia eum te praebuisti, quem nullo negotio omnes intelligerent, majorum suorum claritudini gloriae esse praeoptare, quam meritis ipsorum splendorem suum debere: adeo ut nemo jam tum fuerit, qui id agere te dubitaret, ut quod lumen tibi parens praeferebat, posteris ipse olim praeferres. Igitur in studia liberalium artium et Juris civilis Romanorum non secus illâ aetate incubuisti, (rarâ quâdam felicitate nactus Valentiae Segalaunorum tempore eodem Praeceptorem quidem Jacobum Cujacium, condiscipulum vero, sed aetate grandiorem, Josephum Scaligerum;) ac si ille solus ad gloriam aditus tibi pateret; aut in illo solo praesidio spes omnes tuae niterentur. Studio legitimo defunctus, et peregrinationibus, quas ad multas Europae partes suscepisti, publicae rei administrationem auspicatus, per varios deinceps honorum gradus, ad hanc illustrem dignitatem conscendens, in diversis muneribus, functionibus et legationibus probatus, mentis altae consilium, moderationem animi, fidei ac morum constantiam, adversis rerum immersabilis undis, ita perpetuo usurpasti; ut multum saeculi tui hominibus daturus fueris, etiamsi nihil praeter exemplum dedisses. In tanta enim rerum varietate, quantam illis difficillimis temporibus experiri contigit; cum quidem plerique hominum de Fortuna pendentes alternis Vatinii, alternis Catones erant, aequalitatem vitae per omnia constantem sibi servasse, neque ullo unquam casu graviore concussum, ab insita probitate descivisse; aut perfecti Sapientis, aut, ut Stoicis pacatis utamur, ejus erat, qui ad perfectam sapientiam proxime accederet. Hoc illud est tempus, quo Henrici Magni castra sequens, inter tumultus castrenses, rerum toto Orbe memoriâ tuâ gestarum, praesidiis ad tantum inceptum multo ante magno studio provisis, Historiam [gap: Greek word(s)] scribere instituisti: qua in scriptione quantâ diligentiâ et fide, (nam sermonis elegantiam omitto,) sis usus, omnes, qui legerunt, scire possunt: nos hoc amplius scimus, quantas inter curas, quam brevi tempore, horis tuis subcisivis bene utendo, propositam initio materiam ad scribendum peregeris. Nam qui neque muneri tuo laboriosissimo, neque Regis obsequio ulla unquam in parte defueris; annis tamen duodecim et mensibus sex, libros centum et viginti octo, rerum memorabilium admirandâ varietate refertos, confecisti; opus in eo genere literarum

[note: 1610.] maximum omnium, quae unquam post Titi Livii Annales sunt edita. Quemadmodum autem olim ad Rempublicam ita animatus accessisti, ut universorum consiliorum et [gap: Greek word(s)] tuorum suprema lex esset salus regni, non autem factionis alicujus studia; ita, cum res gestas es orsus literis mandare, non utique id spectasti, ut ea diceres, quae his, aut illis grata essent futura; sed quae Historiae Regina VERITAS pateretur. Cujus generosissimi propositi hoc praemium tulisti; ut tunc demum Historiae legitimae majestas nostris hominibus coepta sit intelligi, quando per Europam libri tui circumferri sunt coepti. Hinc illi plausus et acclamationes bonorum, tibi pariter ac saeculo gratulantium, ex Italia, Hispania, Germania, Polonia, et ultima etiam Livonia, in hanc urbem ad te et amicos tuos transmissae. Enimvero, tam perditis moribus, et adeo inimicis virtuti temporibus, esse aliquem animi invicti virum, qui non gratiâ, non metu a veritate in Historia scribenda deflectat, e Republica humani generis est. Quid dicam de illo immenso tuo in literas amore? quem quidem eximie declarasti, cum in contexendis Annalibus tuis eorum interire memoriam non es passus, qui ad illarum illustrationem in hac ipsarum [gap: Greek word(s)], vel mediocrem saltem aliquam symbolam contulissent. Non erat alienum huic loco de tuis erga me beneficiis commemorare: quae etsi fateor extitisse quam plurima; illa tamen praecipua ex omnibus, ut mei sunt mores, mihi videntur existimanda, quae cum rationibus meorum studiorum sunt conjuncta. Illa igitur quantum tibi debeant, si dicere aggrediar, longum faciam. Nunquam ego te conveni, ut non ea ex te audirem, per quae melior et doctior possem discedere: nunquam a tuo congressu temere discessi, quin ad amorem patriae, studium pietatis, honesti atque literarum, novâ quasi flammâ succensum me sentirem: nunquam sermonum tuorum factus sum particeps, cum tu de officiis vitae, de salute aut interitu Rerum publicarum, de literarum studiis, de omnibus omnium aetatum Scriptoribus dissereres; quin subiret illico animum species admiranda, et raro admodum per saeculorum intervalla mortalium oculis conspecta idea, illius Politici omnibus numeris absoluti, quem maximus Philosophorum in scriptis suis informans, [gap: Greek word(s)] appellat, et omnium artium, disciplinarum atque studiorum [gap: Greek word(s)] statuit et judicem. Quod si mediocri diligentiâ id sum consecutus, ut vigiliarum mearum aliquis ad studiosos fructus perveniat, eoque nomine gratiae mihi nonnihil debetur; tibi profecto ejus gratiae, quantulacunque ea est, pars debetur multo maxima; qui et re, et consilio studia mea subinde adjutans, assiduus [gap: Greek word(s)] instas; et quod olim Ambrosius Origeni, id ipse es mihi. Verum de tuis in nos meritis, erit, spero, alio tempore, plura dicendi locus: quando ut aliquod grati animi pignus tibi exhibeamus, de domo numerationem faciemus: nam nunc quidem mutuum sumimus, et alienâ arcâ utimur. Deum veneror, Praeses amplissime, ut te bono publico et literarum natum, cum nobilissima conjuge, singularis exempli foemina, etiam si olim fuisset, ac suavissimis pignoribus vestris, omni bonorum genere cumulatum, quam diutissime praestet iucolumem. Faxint superi, ut haec praecellens gloria, virtute et studiis literarum collecta, [gap: Greek word(s)], Thuanae genti fiat propria, et in natis natorum perpetuo haereat. Vale. Datum Lutetiae Parisiorum, a. d. III. Kalend. Quintil. CIC IC CX. quo die Henrici Magni corpus, post solemnia regii funeris in Arce Lupara celebrata, pompâ efferri cepit, magnificentissimâ quidem, sed ducentibus pariter et spectantibus acerbissimâ atque luctuosissimâ. Scires efferri Patrem Patriae, Trincipem non minus suis charum, quam hostibus terribilem, omnium saeculorum aeternâ memoriâ dignissimum.

Serenissimo potentissimoque Principi, JACOBO, Dei Gratiâ, Magnae Britanniae, Hiberniae, etc. REGI, Fidei Defensori, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

[note: 1614.] QUOD omnium optime Tua Majestas novit, Rex serenissime et potentissime, Veritatis a Deo hominibus manifestatae ea natura est, id fatum, ut quum vinci ab hostibus suis nequeat, carere tamen hostibus non queat. Scripturae Sacrae, et omnium seculorum experientia, cujus testis Historia, dubitare nos ea de re non sinunt. In illis audimus Jesum Christum, Dominum nostrum, de se dicentem, Ego sum via, veritas, et vita; ut verendum non sit, ne aliquando victa Veritas ad extremum deficiat aut intereat; quae Dei viventis Filium, Deum verum, habet auctorem, assertorem, vindicem. At rursus in Oraculis divinis legimus, Jesum Christum nominari a Spiritu Sancto, ore Simeonis Prophetae, Signum cui contradicitur, positum [gap: Greek word(s)], ut propter illum et per illum, alii in ruinam praecipitent, alii de morte transeant ad vitam. Quo etiam pertinet Pauli Apostoli divina disputatio, docentis e Veteris Testamenti Prophetiis, Christum esse lapidem offensionis, petram scandali. Sed et Apostolorum Princeps, Petrus, sollicite Fideles admonet, ut ab insidiis Satanae caveant sibi; illum enim ut leonem rugientem imminere, cupidum pios deglutiendi, et universae Ecclesiae Dei perdendae; quod, salvâ coelestis Veritatis sinceritate, ab illo fieri non potest. Jam et Historiae omnes de Ecclesia Christiana, (quae est sedes, [gap: Greek word(s)] Veritatis) scriptae, Prophetarum vaticiniis plane concinunt, fidemque illarum ex eventu comprobant: admirabili varietate casuum refertae, quos experiri Ecclesiae contigit: quum a prima illius institutione, neque externi, neque interni, hostes ullo unquam tempore ipsi defuerint, qui ad illam perdendam, et vel nomen ipsius, si fieri potuisset, de memoria hominum delendum, nullam vim, nullum dolum, nullas denique artes sinerent inexpertas. Sed enim Veritas, [gap: Greek word(s)], omnes adversarum tempestatum fluctus decumanos eluctata, etsi interdum latitans, et minus aliquando in oculos aliud agentium mortalium incurrens; semper tamen victrix, ad haec secula duravit; duratura sine dubio, ad seculorum usque finem, et de omnibus suis inimicis plenissimum tandem et gloriosissimum triumphum reportatura. Porro ex omni illa prope infinita hostium copia, qui sub signis merentes Principis hujus mundi, bellum veritati [gap: Greek word(s)] atque implacabile indixerunt; haud equidem scio, an infestiores ei sint ulli alii, quam sunt duo hominum genera, qui diversis, imo in speciem contrariis, illam modis aggredientes, et cursum ipsius omni conatu impedientes, detrimentum ingens Ecclesiae persaepe

[note: 1614.] attulerunt. Eos intelligo, Rex serenissime, et sapientissime, qui aut opinione sui inflati [gap: Greek word(s)], doctrinasque novas inducere; aut studio capti praepostero defendendae Antiquitatis non verae, ipsam Veritatem, quâ nihil antiquius, oppugnare totis viribus sunt conati. Sive Annalium replicare memoriam, Tua Majestas voluerit; sive ad haec nostra tempora oculos referre; inveniet profecto, non gladios, non equuleos, non flammas, non ungulas, non craticulas, non [gap: Greek word(s)], aliave ulla priscae crudelitatis instrumenta, Ecclesiae tantum unquam nocuisse, quantum ei nocuerunt, hinc novarum opinionum auctores, illinc praeposteri Antiquitatis [gap: Greek word(s)] defensores. Quae duo hominum genera, quum videantur inter se opposita, penitus dissidere, atque adeo affectibus, ut plurimum, ducantur contrariis; si quis tamen propius rem spectet, in effectu consentire, utrorumque conatibus eodem recidentibus, facile intelliget. Nam quid est Antiquitas non vera, nisi latens sub larva novitas? aut quae Vetustas contra Veritatem stare potest; quum sit extra omne dubium, id verius esse, quod prius; id prius, quod a principio? Itaque haereses non minus arguit novitas, quam revincit Veritas. Primis statim nascentis Christianismi temporibus, quantus amor novitatis, hominum mentes, velut afflatas quodam pestilenti sidere, et invaserit et insederit; quis pruritus [gap: Greek word(s)], multorum ingenia titillaverit; quae licentia sit passim vagata fingendi fabulas ineptissimas, et horrendarum opinionum portenta; quam multae denique haereses ex arvo Ecclesiae fructificaverint, degeneres veritatis, grano et mendacio sylvestres; testes sunt Simon Magus, Menander, Saturninus, Basilides, Carpocrates, Cerinthus, Ebion, Valentinus, Marcion, Montanus, et similia his alia Satanae mancipia; quorum stultissima et foedissima somnia hostes fidei Fidelibus adscribebant, eoque nomine apud imperitos et veritatis ignaros sanctissimum pietatis Christianae nomen infamabant. Quippe cupiditas novandi haec secum mala semper trahit; Christi inconsutilem tunicam lacerat; sectas novas parit, et statim multiplicat; perniciocissimum denique ex ea ipsa re scandalum generat; quod Ecclesiae, etsi immerenti, in opprobrium vertens, paleas levis fidei ex area Christi facit avolare; positos vero extra Ecclesiam in sua perfidia indurat, et ruentes propriâ sponte in ipsum perniciei barathrum, magis magisque impellit: quod primis illis Christianismi seculis usu venisse, et Historia vetus, et pii Patres innumeris suorum scriptorum locis nos docent. Nec minus tamen Ecclesiae Dei priscis temporibus obfuerunt, paganorum hominum clamores assidui et importuni; religionis suae, et caerimoniarum, a majoribus acceptarum, Antiquitatem stulte jactantium; doctrinae vero Evangelicae novitatem pari stultitiâ objicientium. Quanto venerabilius ac melius, dicebat Coecilius Orator paganus apud Minutium Felicem, Antistites veritatis majorum excipere disciplinam, religiones traditas colere; Deos, quos a parentibus ante imbutus es, timere, quam cognôsse familiarius, adorare: nec de Numinibus ferre sententiam, sed prioribus credere? Simillime Symmachus scribens ad Valentinianum, Theodosium, et Arcadium, Augustos: Si longa aetas, inquit, auctoritatem religionibus faciat, servanda est tot seculis fides, et sequendi sunt nobis parentes, qui secuti sunt feliciter suos. Sera et contumeliosa est emendatio senectutis. Non est facile dictu, quantum olim piis hominibus fuerit laboris exantlandum, ut hunc errorem, caecutientium Paganorum animis penitus insitum, illis eximerent: declarant in satis superque tot Apologiae, aliaque ipsorum scripta longe doctissima, in eum maxime finem elucubrata, ut demonstrarent, eam religionem, quae a Deo Opt. Max. esset instituta, alias omnes tempore antevertere; neque ipsam post caeteras natam videri debere; sed ex ea cunctas per pravam aemulationem fuisse derivatas.

[note: 1614.] Tandem igitur, etsi aegre id quidem, et non nisi post aliquot secula, vinci nescia vicit Veritas; falsa Antiquitas verae concessit; Gentium aniles superstitiones evanuerunt; et per totum orbem terrarum salutaris nuntii vox, invito Diabolo, est audita. Enimvero antiquus ille humani generis hostis, etsi in suis ministris saepe vincitur; ipse tamen animo non vincitur: neque mentem mutat, sed propositi sui semper tenax, cum hac non successit, aliâ aggreditur viâ: januâ exclusus, per posticum subrepit: tunc maxime Ecclesiae Dei metuendus, cum res illi humanae rident, et blandiuntur successus. Non potuerat Satan impedire, quominus coelestis Veritas ad omnes Europae, Asiae, Africae Provincias perveniret: mutatâ igitur consiliorum ratione, id agere coepit, ne populi, quos respexerat Oriens ex alto, sementem, quam ipse Christus seminaverat, quantâ par erat diligentiâ, custodirent: deinde nimium securis Pastoribus Ecclesiarum illudens, bonae tritici sementi zizania, ut erat a Domino praedictum, clam per nocturnas insidias induxit. Quid multa? ira Dei tandem est accensa, et coelo delapsa Veritas, hostibus domitis, a domesticis suis neglecta, alibi penitus est amissa, alibi vix laciniâ est retenta. Ne de Africae, aut Asiae Ecclesiis dicam, quae vel extinctae sunt dudum, vel quum essent quondam florentissimae, nunc sunt afflictissimae; in nostra hac Europa quid acciderit, quantopere sit labefactata sinceritas verae religionis, quibus quantisque novitatibus astu Diaboli sit corrupta, ne illi quidem possunt ignorare, qui magno redemptum velint, id ab omnibus ignorari. Uni Deo debitus cultus, creaturis varie et multisariam est communicatus. Caerimoniae, sub quarum onere jam inde a temporibus B. Augustini gemebat Ecclesia, mirum in modum sunt multiplicatae; quumque dixerit Dominus, se in spiritu et veritate fore colendum; quam ob causam Apostoli et prima aetas res externas ad Dei cultum adhibuerunt paucissimas; a contrario sic ad externa hominum mentes sunt traductae, ut in iis plerique mortalium religionis proram et puppim, et salutis suae ancoram ponerent. Inde illa sacrarum reliquiarum ultra legitimum modum veneratio: ipsa quidem etiam prius usurpata, sed aliter, alioque fine, et parcius. Inde illa in praesidio Sanctorum posita fiducia, et tam sollicita eorum invocatio Inde ille, quem hodie videmus, cultus imaginum et adoratio: quae novitas initio cum induceretur, Orientem et Occidentem inter se commisit, et aliquamdiu etiam collisit. Inde alii numero infiniti [gap: Greek word(s)], ut vocem Epiphanii usurpem, et novarum superstitionum novi ritus. Quarum innovationum tot et tantarum, ne aliquid suboleret populis Christianis, inauditâ prius Satanae fraude, divina Eloquia non solum Laicis, sed etiam Cleri maximae parti sunt adempta; eoque tandem perventum est furoris, ut grex Christi, Testamentum Christi, Pastoris illius sui boni, neque domi curaret, vel auderet legere, neque publice lectum alienâ linguâ, posset intelligere. Accessit tot malis cumulus ingens, dominatio terribilis unius, in Ecclesiam pretioso sanguine Christi liberatam, ab aliquammultis seculis introducta. Sedes enim Romana, quae prima inter Patriarchales quondam satis habebat censeri; Domina Ecclesiarum esse, atque agnosci dudum est, cum voluit. Et Romanus Pontifex, postquam potestatem suam in rebus spiritualibus ad ultimum fastigium perduxerat; pertaesus fortunae suae, quasi nihil dum egisset, ad temporalem dominationem animi mentem convertit. Cui ubi semel inhiare coepit, nunquam ex eo prius conquievit, quam in illud culmen sublime terrenae potentiae vidit se evectum, unde postea Imperatores, Reges et Principes, longe infra se positos, superbe despicere, et quoties luberet, aut rebus ipsius expediret, pedibus posset conculcare. Has poenas longe gravissimas, Ecclesiarum in Europa Principes populique dederunt,

[note: 1614.] non diligenter vindicatae Veritatis adversus Satanae molitiones. Lux Euangelica versa est in tenebras; verae pietatis aurea simplicitas, in superstitiones, Libycae arenae instar, numero carentes; Libertas Christiana in horrendam servitutem: Ecclesiae jura omnia, cum ipsis Imperatorum ac Regum coronis, unius Monarchae tiarae sunt subjecta; qui dandi et auferendi Imperia Regnaque, instituendi et destituendi Mundi Potestates, jus sibi uni et soli vindicat. Sileo nunc alias calamitates omnis generis, et dirissima bella, quibus toties concussa est Europa, dum passim neglecta, et in profundum demersa latet Veritas. Sed ô vim illius admirandam, ô consiliorum Dei abyssum altam! Quo maxime tempore artes coelesti Veritati contrariae regnum in Europa obtinebant, coepit illa vim suam exerere. Post longam siquidem malorum inenarrabilium tolerantiam, post diuturnos gemitus, quos doloris justi magnitudo piis exprimebat; post exspectatam per tot secula reformationem in Capite et membris, toties promissam, nunquam praestitam; reperti sunt ad ultimum, qui patientiam rumperent, et ad Veritatem ex intimo pectore anhelantibus duces se praeberent. Nihil jam dico, quales illi viri fuerint, quid spectarint, quid egerint: hoc dicam, quod negari omnino haud potest ex ipso rerum eventu, luce meridianâ clarius constare, divinitus fuisse illos excitatos, si nihil aliud, certe ad hoc unum efficiendum; ut qui supremum in Ecclesia dominium, et plenitudinem potestatis sibi vindicabant, tandem, si pote, evigilarent; in sese descenderent, deque Religionis Christianae variis corruptelis, quas longa dies invexerat, et de querimoniis omnium totâ Europâ Principum ac populorum serio inciperent cogitare. Quod si ea tum mens fuisset Romano Pontifici, ut sui admonitus officii, vinci se pateretur, qua expressis, qua tacitis precibus Imperatoris, Regum, Principum, tot nationum, ipsius adeo Ecclesiae; neque toties spes illorum esset elusa, qui aliquam saltem tolerabilem ab eo reformationem exigebant, et sibi spondebant; certum est, non fuisse Religionis in nervum, ut evenit, erupturas. Non esset facta haec, necessaria illa quidem, sed nihilominus lamentabilis Ecclesiarum in Europa, scissura: singulae nationes privatim sibi consulere, et operi manus admovere, cessante Româ, non fuissent coactae: instauratae Religionis primitivae, et mundatae domûs Dei, ad alios non esset gloria translata: postremo populi Christiani, quorum hodie alii reformationem adhuc praestolantur; alii se saltem aliquam adeptos laetantur; divisi in sese, et in funestas factiones distracti, integrum jam ferme seculum Imperatoris Turcarum negotium non agerent; neque ad celerem suam ruinam, um aeterno nominis Christiani dedecore, Deus omen avertat! suis ipsimet sibi manibus, proh dolor! viam munirent. Nunc quum admonitiones, preces, supplicationesque omnes omnium intolerabili plane supercilio a Romano Pontifice semper sint spretae; quum in eos, qui vel solum legitimae reformationis nomen auderent usurpare, flammâ et ferro semper ubique ipso auctore sit saevitum; quid, per Deum immortalem, illi facerent, quos Veritas e densissimis tenebris emergens, ceu novus aliquis Sol, pulchritudine suâ et majestate admirabili ceperat, et ad sui amorem ac desiderium, non aliquibus igniculis, sed flagrantissimâ verae pietatis flammâ incenderat? Plane vim et efficaciam illius Deae ignorant, qui admiratores ejus et cultores, inter vivicomburia, et omnes suppliciorum ideas potuisse inveniri, solent mirari. Utinam potius agnoscerent, opus reformationis, quo nullum neque majus, neque nobilius inceptum a multis seculis fuit inchoatum, non sine Numine fuisse susceptum. Unde enim, nisi a Deo, tantus ille zelus tot hominum, tot populorum, quo repente correpti, posthabitis rebus omnibus humanis, spreto omni metu, cultum divinum miris modis depravatum, ad

[note: 1614.] pristinam formam revocare, pro sua quisque virili, sunt conati? Aut non assecuti sunt omni fortasse ex parte auctores Reformationis, quod totâ mente, totâ voluntate optabant. Esto: nam omnia magna opera, quae per homines Deus fecit, suos progressus admodum aliquando lentos reperiuntur habuisse: verum illud certe sunt consecuti, sicut illorum unus Cardinali Sadoleto respondens scribebat, ut a Pontisicis Romani tyrannide se vindicarent, et paullo meliorem Ecclesia formam apud se constituerent. Non potest parvum hoc videri, nisi iis, qui ignorant (etsi quis hoc potest ignorare?) quot Reges magni, aut Principes late dominantes, superioribus seculis crudelissime atque ignominiosissime a Papis habiti, postea imperiis suis dejecti; et ad malorum extrema ex alto suarum dignitatum fastigio detrusi, ac cervices demum suas Papae subjicere, et calcandas praebere coacti; diem illum videre avidissime desiderarunt, qui ipsos et populos ipsorum a tam dira servitute liberaret. Frustra: quia nondum e tenebris revocatae Veritatis lux Europae affulserat; de qua dixit Dominus, et cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos. Scit hoc omnium optime, Jacobe Rex maxime, propriâ experientiâ edocta Majestas Tua. Sciunt et Tuorum Regnorum omnes ordines, populique universi, immortales Deo aeterno gratias et habere et agere obstricti, nisi hominum ingratissimi volunt censeri; quod divinae hujus promissionis fidem in sese sint experti, et quotidie experiantur. Tu, quod pleno jure hodie regnas; quod non es fidelis, id est, vile mancipium Papae; quod seudatarius illius non audis, neque precario Regnum obtines, tanquam procurator haereditatis alienae; quod Tibi cum reverendo Tuo Clero convenit, neque aut Tu ab illo Tibi metuis, aut ille a Te sibi; quod curam instituendorum Pastorum dividis cum tuis Episcopis, et partem Tibi debitam, quae ad temporalia spectat, intrepide Tibi vindicas; partem alteram curae, quae spiritualia attingit, ipsis relinquis; haec omnia, quae verum Te Regem probant, et sine quibus Regis quidem imaginarium nomen obtinere potuisti; rem ipsam et vim nominis non potuisti; haec, inquam, omnia agnitae coelesti Veritati Tua Majestas, pro eo ac debet, fert accepta. Tu regnum Dei quaesivisti: illa et spem ejus Tibi fecit, rationemque certam illius consequendi ostendit: et hoc amplius, ista omnia Tibi adjecit. O amicum Principibus Numen, et omni studio ab illis atque sollicitudine colendum! Ubi nunc illa tempora, cum e Tuis majoribus, gloriosissimae memoriae Regibus, unus superstitione caecâ ductus, zelum habens, sed non secundum scientiam, ultro, nullâ re cogente, Regnum suum Gregorio Tertio, Romano Pontifici, fecit vestigale? aut cum Rex alter, propter adversa casuum in desperationem adductus, Innocentio Tertio, a quo exagitatus fuerat, cedere jure Regnorum Angliae et Hiberniae; et partibus villici Romani Pontificis cogitur esse contentus? O temporum caecitatem horrendam! O Petri successorem, factis suis Petrum egregie referentem! Ingemuerunt tanto casui tanti Principis, tam tristi, tam foedo, non solum Barones Proceresque illius, et quantum fuit subditorum; sed etiam Regum ac Principum totâ Europâ prudentissimus quisque atque optimus: suntque adeo relatae in literas ad perpetuam memoriam voces, quas ad tam immanis exempli nuntium, eorum nonnulli ediderunt; testes justissimae ipsorum indignationis simul et stuporis. Sed ipsius Regis illius infelicis vox extat apud Scriptores illorum temporum; dignissima, quam mente altâ Principes omnes recondant: Postquam, ut dixi, Deo reconciliatus, me ac mea Regna, proh dolor! Romanae subjeci Ecclesiae, nulla mihi prospera, sed contraria omnia advenerunt. Quid dicam de praesenti Cleri Tui et universi populi, si cum illis temporibus haec comparentur, beatissima conditione? Non jam, ut olim, Episcopi electi trans Alpes currere, et suam

[note: 1614.] confirmationem vi pecuniae ingenti a Papa redimere necesse habent. Non amplius pallii jus auri pondere magno est illis emendum. Romam accurrere singulis trienniis, aut quoties liberet Romano Pontifici, hoc est, quoties nummos Anglicanos sitiret, nulla nunc illos cogit necessitas. Non jam illa cura, ut quondam, Angliae tuae Episcopos sollicitat, ut beneficia optimae notae Italicis nominibus conferant; in quibus beneficiis (verba sunt Matthaei Parisiensis) nec jura, nec pauperum sustentatio, nec hospitalitas, nec divini Verbi praedicatio, nec Ecclesiarum utilis ornatus, nec animarum cura, nec in Ecclesiis divina fiunt obsequia; prout decet, et moris est patriae; sed in aedificiis suis parietes cum tectis corruunt, et penitus lacerantur. Non metuit hoc tempore Dominus Archiepiscopus Cantuariae, ne Papales Bullae ad se afferantur, quae ipsi nuncient, se suspensum a beneficiorum collatione, donec trecentis Romanis in primis beneficiis vacantibus, fuerit provisum; sicut accidit anno Domini 1239. Edmundo Archiepiscopo, missis Bullis a Gregorio IX. idque ex pacto, quod inierat Papa cum civibus Romanis, parum illi tunc cupientibus. Controversiae Ecclesiasticae in Anglia exortae, e vetustissimo Canone, cujus etiam B. Cyprianus meminit, in Anglia terminantur. Exactores denarii Petri, item aliarum contributionum; visitatores, procuratores, et firmarii Romani, venditores indulgentiarum pro modo opum; dispensatores votorum, et legitimationis institores, ad suscipiendos ordines; Caursini foeneratores, Romae degentes, sed qui omnia in Anglia agebant, ferebant, dum Papae congerebant pecunias Bullarum; delatores ad novas extorsiones; ingeniosi muscipulatores (sic Historia nominat) qualis aliquando Petrus Rubeus fuit, et saepissime alii, emungendae pro Papa pecuniae artifices solertissimi; et similes his aliae sexcentae nocendi artes, inenarrabili erga tuos Anglos, Rex serenissime, beneficio veritatis, nomina hîc sunt jam inaudita, et prorsus, absque superiorum seculorum monumentis, essent hodie incognita. Sed ne Legatus quidem a latere ullus amplius rapinas per Angliam exercet, quod plurimi olim fecerunt; nonnulli tanta cum auri fame, ut de illorum uno, Ottone a Gregorio IX. misso, legatur, ipsum, postquam toto triennio detestandis artibus pecuniam undique corrasisset, tandem cum discederet, non tantum pecuniae in toto hoc Regno reliquisse, quantum ipse partim jam miserat Romam, partim abiens auferebat. Et sunt tamen ista prae aliis malis levia, quae Tuorum Regnorum populi a Curia Romana per aliquot secula continua esse passi, ab illorum temporum consentientibus Historicis narrantur. Vere enim hortus deliciarum Papis fuit tum Anglia, et puteus inexhaustus, sicut venuste aliquando Innocentium IV. legimus illam nominasse. Taceo impraesentiarum vera animi bona admissa, Reformationi imputanda, quae pluris Tua Majestas, pro sua pietate, facit, quam omnia terrâ universâ Regna. Unius Dei, sine sociis aut collegis, sinceram adorationem: Beatae Virginis et Sanctorum, sine superstitione, venerationem: pacem conscientiae apud Deum, per fidem in merita et mortem Christi; non ut cessent Fideles a bonis operibus; apage hanc insaniam; sed ut postquam omnia fecerit aliquis, servum se inutilem agnoscat, neque ex suis meritis sumat unquam fiduciam, oculos in coelum attollendi: consolationem inenarrabilem ex assidua lectione et jugi meditatione Scripturarum; non ut illas ex proprio sensu Fidelis interpretetur; sed ut iis, quae habent perspicua (habent autem, si credimus Patribus, omnia ad salutem necessaria) et consentientibus primorum Ecclesiae Doctorum expositionibus, animum sibi muniat adversus tot falsas opiniones, quae pro antiquis fidei articulis hodie incautis obtruduntur: Sacrosanctae Eucharistiae ex institutione ac jussione Domini, secundum mille annorum atque amplius continuam in Ecclesia praxim,

[note: 1614.] sub utraque specie, perceptionem: confirmatum denique animum adversus illa quondam terribilia excommunicationum fulmina; quae saepe in innocentes Principes Papae olim, ex humanis caussis potius quam divinis, quod nemo ignorat, vibrarunt: ut cum universos hujus Regni populos sub diro (ita credi jubent Papae, et tunc credebantur) anathemate, integros sex annos, menses tres, et dies quatuordecim Innocentius III. olim tenuit: qui, si vel unum diem tot innocentes animas eo in statu detinuisset, rationem facti a charitate Pastoris alienissimi, Christo, Pastori Pastorum, nunquam esset probaturus: siquidem Papalium excommunicationum ea vis est, quae Romae jactatur. Hujuscemodi admiranda bona sunt, tam futurae vitae, quam praesentis, experiendo Majestati Tuae comperta, quae poterant Principes populique omnes Europae sibi polliceri, et Deo coeptis adeo sanctis aspirante, consequi, si collapsae pietatis primaevae instaurationem, quam votis communibus tamdiu omnes optaverant, saepe etiam poposcerant, communi item operâ procurare consensissent. Sed nunquam ita bene cum humano genere est actum, ut inoffenso pede magna et laudabilia incepta procederent. Nimirum inter caetera mortalitatis incommoda, istud etiam venit censendum, quod ad praeclara, alta, et salutaria quaeque, rarus aut lentus, etiam inter prudentes, intervenit consensus; ad minus honesta, ne dicam perniciosa, ultro et concordes populi accurrunt. Inde est, quod Reformationis opus arduum et plane heroicum multi Principum, ceu negotium, in quo nihil sibi neque meteretur, neque sereretur, neglectui habuerunt; plures totis se viribus illi opposuerunt; pauci quidem inusitatâ animi magnitudine capesserunt. Multos dulce venenum Consuetudinis, quae et ipsa inter inimicos Veritatis nomen saepe profitetur suum, (propterea B. Chrysostomo Tyrannis nominata) a tam praeclara cogitatione avertit. Qui si Tertullianum in consilium adhibuissent, aliter profecto sensissent. Vere enim illi dictum, Dominus noster Christus Veritatem se, non Consuetudinem cognominavit. Sed et S. Bernardus ad Eugenium suum recte et ex vero: Quid non evertat Consuetudo? quid non assiduitate duretur? quid non usui cedat? primum tibi importabile videtur aliquid; processu temporis si assuescas, judicabis non adeo grave; paulo post et leve senties; paulo post nec senties; paulo post etiam delectabit. Ita paulatim in cordis duritiam itur, et ex illa in aversionem, id est, [gap: Greek word(s)]. Quod igitur multorum acquiescit animus in tot superstitionibus, et cultu Dei tantopere depravato, vis consuetudinis hoc facit. Quod non pauci hodieque Principes Romanae tyrannidis terribile jugum patienter ferunt; multi ne sensum quidem illius habent; id quoque vis consuetudinis facit. Ita evenit illis fortunâ, quâ nulla deterior, miseros esse, neque suam miseriam sentire. Multis quoque Principibus et Rebuspublicis in ea deliberatione fuit fraudi, quod persuasum haberent, Religionis Reformationem ad suam curam nihil quicquam pertinere. Non enim cogitabant, id sibi ab iis consilii dari, quos non verus zelus domûs Dei, sed utilitatis ratio ducebat. Quantum enim civilium omnium potestatum interest, in meliorem formam Ecclesiam Dei restitui; tantum Papae, et omnium, quorum fortunae a Papa sunt aptae et pendent, interest, nihil moveri. A Julio Caesare pristinae libertatis restitutionem petere aut expectare, postquam ille semel Rempublicam evertit et occupavit, stultum et ridiculum fuisset. Recte quidem illud dicitur, non esse Principum aut civilium Magistratuum, leges novas de cultu Dei conscientiis ferre, aut propria Sacerdotum obire munia: sed utinam considerare Principes vellent, aliud esse, Sacerdotem agere, ex umbone Scripturas interpretari, Sacramenta administrare, in nomine Christi ligare et solvere; aliud, auctoritate suâ prospicere, ut quae sunt Sacerdotis, agat Sacerdos,

[note: 1614.] atque id rite, ut est a Deo jussus. Has partes in Ecclesia Dei jam inde a principio pii Principes sibi semper vindicarunt. Quorum exemplum Tu hodie, Rex serenissime, pie insequeris ac sapienter: quicquid blaterent non magis Tui quam ipsius Veritatis hostes conjurati. Nova, infanda, execranda Theologia ista est, quae docet, curam subditorum pertinere ad Principem, tantum quatenus homines sunt, non quatenus Christiani. Ejus contrarium Tua Majestas in quodam suorum scriptorum, e Sacris Literis ita docte et solide probavit, ut pudorem ea disputatio aliter dictitantibus debuerit incutere. Religionis aut neglectae, aut restitutae decus dedecusve, divina Eloquia Regibus non adscriberent, si ad illorum officium ejus rei cura non pertineret: neque Spiritûs Sancti testimonio Rex Joas laudaretur, quod sacras oblationes in usus non legitimos absumi quum videret, Quaestorem suum Sacerdotibus imposuerit, cui rationes tenerentur illi reddere, qui ordinariam administrationem a Deo acceperant. Constantinus Magnus, Theodosius, Justinianus, et omnes pii Imperatores, negotiis Religionis quam diligenter se immiscuerint, quis ignorat? Hispanorum Historiae Regem commemorant Reccaredum Wisigothum, qui miseratione divinâ factus Orthodoxus de Arriano, veram fidem in Regno suo circa annum Domini nostri DLXXXIX. curavit recipiendam. Ipse igitur Synodum cogere, ipse interesse, ipse tridui jejunium Episcopis indicere, ipse confessionem scribere et firmandam Synodo exhibere. Idem fuit et majorum Tuorum, veterum Angliae Regum, ante exortum doctrinae Hildebrandinae, constans et perpetuum indicium. Adgarum Regem, qui circa annum Christi CMLIX. habenas regni suscepit, celebrant Historiae Anglicanae, non solum ut Principem pium, sed etiam de conservanda pietate sollicitum. Is Rex, in oratione quadam ad Ecclesiarum et Monasteriorum Patres, haec verba inter caetera habuit: Sed et meae sollicitudinis est, Ecclesiarum ministris, gregibus Monachorum, choris Virginum, et necessaria procurare, et paci eorum et quieti consulere, de quorum omnium moribus spectat ad nos examen, ut referunt Albertus Riewalensis, in Epistola ad illustrem Normannorum Ducem, postmodo Regem; et Guilielmus Rishanger in Chronico: nam Parsonius Jesuita, cum (da veniam obiter hoc notanti,) nos mutavit in vos, magna ea perfidia fuit, et conscelerati in suos Principes odii certum argumentum: nos enim habent omnes antiquae membranae, quas probitate et doctrinâ vir insignis, Robertus Cotton, mihi nuper ostendit. Extat etiam Synodus Provincialis, Regis ejusdem jussu coacta, quam Dunstanus, celeberrimae tunc famae Episcopus, describens; Adgarum in prooemio dilaudat, ut regali officio ea in re functum, veluti Pastorum Pastorem. Sed ex omnibus machinis, quas inimicus ille humani generis ad impediendam Religionis Christianae instaurationem admovit, atque etiamnum admovet, duae illae sunt praecipuae et hodie efficacissimae, quas olim ad convellendam Christianisimi institutionem fuisse admotas, paullo ante dicebamus; amor videlicet novarum opinionum, et praepostera falsae Antiquitatis adversus veram defensio. Ad primos tumultus propter Ecclesiae Reformationem excitatos, examina scelestissimorum Haereticorum repente emersisse, qui piorum quietem sollicitarent, et eorum existimationem apud [gap: Greek word(s)] macularent, ultro confitemur et dolemus. Sed qui eo nomine Auctores verae Reformationis, aut Ecclesias ab illis institutas, quarum extant Confessiones, in unius corporis harmoniam redactae, invidiam vocant; ii parum Christiano animo (ne dicam aliquid gravius) artes veterum Paganorum imitantur, et ipsorum calumnias adversus doctrinam Christi non sine offensione Dei maxima, revocant ex Orco. Quin porius cogitant, dispositiones divinas, et decreta constare semper sibi, aeterno fixa clavo, Placuit

[note: 1614.] semel aeternae providentiae, peculiarem sibi populum hoc genere tentationum exercere. Si nascens Ecclesia, et deinceps omnium seculorum, huic aerumnae fuit obnoxia, cur hodierna, e superiorum temporum tenebris exurgens, et veluti renascens, postularet ab eadem conditione se esse immunem? quo jure? quo privilegio? Tunc aliquid dicerent adversarii Protestantium, si ex eorum corpore nemo extitisset, qui sectas nuper exortas vel in Germania, vel in Polonia, vel ubivis locorum, serio confutaret. Nunc quum in novos haereticos nemo acrius, memoriâ nostrâ involarit, quam sit factum a viris nostrarum partium primariis; quae, obsecro, haec iniquitas est, Reformationi ex iis sectis invidiam commovere, quas ut radicitus extirparent, et auctores et assertores Reformationis tantum gravissimorum laborum sustinuerunt? Memini, Rex [gap: Greek word(s)], quum ante biennium parvus quidam liber horrendarum haeres [gap: Greek word(s)] n plenus, ab haereticis nescio quibus Polonis Racoviae esset editus, et quidem augusto nomini Tuo inscriptus; posteaquam in Tuas manus is libellus devenit, et Tua Majestas pauca in eo inspexit; quanta cum detestatione et scriptum Satanicum, et ejus Auctores, certissimam Satanae progeniem, sis execratus; severe in illos animadversurus, si Tui juris et potestatis fuissent. Arrianum in sua perfidia obstinatissimum, qui in vinculis diu detentus, revocari ad fanam mentem nullâ ratione potuerat, flammis ultricibus Tua Majestas, impatiens injuriae factae Domino nostro Jesu Christo, Deo [gap: Greek word(s)], jussit tradi. Novis opinionibus in vicinis regionibus super natura Dei nuper exortis, quo studio, quâ instantiâ Tua Majestas sese opposuerit, testis est universa jam Europa. Nec dum. tamen scio, quae est: iniquitas hominum, an poterit impetrari a Catholicis Romanis, ut Ecclesiam Tuorum Regnorum, et alias, quae cum ea idem sentiunt, in eandem criminationem non involvant, cum pessimis quibusque memoriae nostrae haereticis, Anabaptistis, Libertinis, Swenchfeldianis, Valentinianis, Arrianis novis, Semi-Arrianis, Tritheitis, et Socinianis. Sed quicquid vel haeretici moliantur, vel hostes Reformationis calumnientur; nunquam tamen neque hi, neque illi efficient, ut Fides Catholica et Orthodoxa, quam sectantur Protestantes, (quantum quidem ipsis e Dei verbo cognitum est,) apud Deum [gap: Greek word(s)], cum perditissimorum hominum deliriis, in eadem sint caussa. Quod si praeter scandalum tot sectatum, ne inter praecipuos quidem Reformationis duces, per omnia potuit convenire, cur adeo miremur? homines utique erant; via, quam insistebant, et in qua verum cupide quaerebant, angusta: solet autem iter angustum rixas transeuntium concitare: quum illa diffusa et patens via, elogio Scripturarum damnata, ne populos quidem collidat. Quid? nonne in seculorum omnium Historia Ecclesiastica simile potest observari? nonne Basilius Magnus et Gregorius Nazianzenus, ut alios taceam, ejusmodi querelis et Epistolas, et alia sua scripta complêrunt? Et tamen adhuc illis temporibus stabat suum jus, et in Ecclesia summa auctoritas Conciliis universalibus; quae etsi cogi semper non poterant, semper tamen fas fuit piis hominibus, spe saltem consolari sese ejus remedii, quod solum ad componendas controversias et haereses auctoritate Ecclesiae debellandas, cum Scripturae docuerunt, tum prisci Patres agnoverunt atque usurparunt. Nunc vero, quam mutata est, bone Deus! ratio temporum? Dominus et Monarcha Ecclesiae esse creditur solus Papa; errare in fide solus non posse; supra omnes mundi potestates, et ipsa univerialia Concilia solus eminere. Quo igitur hodie Concilia, nisi ad inanem speciem? Solus ergo imputet sibi Papa, quod medendi Ecclessiae malis, aut veteribus, aut recentibus, quae illam mire deformant, distrahunt et lacerant; neque ratio, neque spes ulla in terris hodie piis hominibus sit relicta. Sed enim praescriptum est videlicet jamdudum adversus

[note: 1614.] omnes Novatorum Reformationes; neque aliud jam restat, nisi ut Antiquitas contra Novitatem vindicetur. Ita enim hodie Pontificiae Monarchiae, et Religionis ab aliquot seculis depravatae acerrimi patroni dictitant: qui a se dissident, turbulentos esse Novatores, teterrimos haereticos. Sunto sane haeretici, si Novatores: omnis enim haeresis novatio est circa fidem. Sed quâ fronte haec criminatio in Reformationis Auctores, aut assertores hodie confertur? qui a centum fere jam annis hoc unum clamant; Reddite populis Christianis primam fidem; reddite primitivae Ecclesiae ritus; desinite nuper inventa, aut certe post semel traditam fidei regulam, pro credendis necessario, et quidem sub anathemate, gregibus magni Pastoris obtrudere, et VINCITE. Qui in Reformatione instituenda hanc sibi legem dixerunt, ne ulla in re scientes prudentes a vera Antiquitate aberrarent; hoc est, ne extra Scripturas, quibus nihil habet Ecclesia Dei antiquius, fidei regulam quaererent. Qui totis ingenii viribus eo collimarunt, ut fides, quam instaurabant, illa ipsa esset fides, cujus Auctor solus Christus, Apostoli praecones, vetus Ecclesia propagatrix, prisci illius Doctores defensores. Ea est fides, ad quam Paulus Corinthios revocabat, ut labefactatam inter illos doctrinam de sacra Eucharistia in integrum restitueret: Ego, inquit, accepi a Domino, quod et tradidi vobis. Ea est fides, ad quam idem Apostolus etiam Galatas revocabat, tantâ contentione affirmans, aliud nullum esse Euangelium, nisi illud, quod ipse eis praedicaverat: nihil dubitans Spiritu Dei plenus, etiam de coelo venientibus Angelis anathema dicere, si aliquid aliud doctrinae fidei adjicerent, [gap: Greek word(s)], praeter illa, quae ab ipso Galatae acceperant. Ea est fides, ad quam alter Apostolus S. Judas omnes omnium Ecclesiarum Fideles revocabat; cum, pullulantibus inter ipsos jam tum haeresibus, hortatur pios [gap: Greek word(s)] ut fortiter decertent pro fide: quâ autem fide? ea, quae semel tradita fuit sanctis. O divina verba, numero illa quidem paucissima, sed sensu uberrima? quae vel si sola essent in Scripturis recte expensa, hodiernas de fide controversias tollere, et Ecclesiis pacem reddere, si mens plerisque mortalium non esset laeva, sint idonea. Volumus scire, quae sit vera fides? Ea est, Auctore Judâ Apostolo, QUAE SEMEL FUIT TRADITA. Volumus fidei regulam tenere, quae, ut olim dicebat Tertullianus, una omnino est, sola immobilis et irreformabilis? Sequamur Judam, et illo docente discamus, illam demum esse veram regulam fidei, QUAE SEMEL FUIT TRADITA. Volumus hodie scire, quum tot jactentur fides, Pontificis Romani, Lutheri, Calvini, et cujus non? quae sit omnium certissima, quam defendere, sit veram Antiquitatem defendere; quam oppugnare, sit meram Novitatem inducere? Confugiamus ad sacram ancoram, et discamus a Juda Apostolo, illam demum esse veram fidei Antiquitatem, QUAE SEMEL FUIT TRADITA. Hoc et Tertullianus volebat; cum in libro de Velandis Virginibus scribebat: Veritati nemo praescribere potest, non spatium temporum, non patrocinia personarum, non privilegia regionum: de ea enim veritate sentiebat, quam Judas appellat Fidem traditam SEMEL; de qua etiam magnus ille Scriptor in libro de Praescriptionibus dicebat, Principalitas (ea est vera Antiquitas) veritati, posteritas mendacitati deputanda: id enim esse Dominicum, et verum, quod sit prius traditum; id autem extraneum et falsum, quod sit posterius immissum: rectissimeque idem docet, parabolam Christi seminantis et Diaboli, postea sterilis foeni adulterium superinducentis, doctrinarum distinctionem figurasse, id est, veram Antiquitatem asservisse adversus posteriores quasque haereses. Hoc et Beatus Martyr Cyprianus volebat, cum in Epistola ad Caecilium, errantes in Religione, ad radicem atque originem

[note: 1614.] traditionis Dominicae, omnibus novellis et humanis traditionibus valere jussis, jubebat reverti. Hoc denique et Patres illi volebant, qui de rebus fidei aliunde suadere neminem posse ajunt, nisi ex literis fidei, ut loquitur Tertullianus: qui [gap: Greek word(s)], ne minimum quidem, quod ad fidem pertineat, aliunde peti debere nisi e Scripturis, praecise definiunt ut Cyrillus, Ierosolymorum Episcopus, in IV. Catechesi: qui fidei eversionem esse confirmant, [gap: Greek word(s)], aut praetermittere, et quasi irritum facere aliquid, quod sit scriptum; aut aliquid non scriptum inducere, ut Basilius Magnus, in libello de Fide. Et verissime ille quidem: nam, ut est apud Magistrum Cypriani in Praescriptionibus, Nobis nibil ex nostro arbitrio INDUCERE licet; sed nec eligere, quod aliquis de suo arbitrio elegerit, Apostolos Domini habemus auctores, qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio, quod INDUCERENT, elegerunt; sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus assignaverunt. Et B. Chrysostomus aliique Graeci Patres subinde admonent, Nihil hodie, post semel a Christo traditam fidei regulam, posse quemquam [gap: Greek word(s)], novi aliquid inducere sine peccato; nam ea est verbi Graeci vis, quo et Chrysostomus et alii Patres in eam rem utuntur. Idcirco et Gregorius Nazianzenus, in Athanasii Epicedio orthodoxam fidem [gap: Greek word(s)] nominabat, pietatem Scripturis comprebensam; haeresin vero Arrianam, [gap: Greek word(s)] novitatem extra Scripturas inductam: et e tribus Vincentii Lirinensis regulis, quae jam in ore sunt omnibus, prima est, Quod fuit principio. Haec, et similia his sexcenta, quae in Scripturis et Patrum monumentis in eam sententiam passim leguntur, si diligenter apud se, uti par erat, expenderent inimici Reformationis, quam ejus auctoribus Novitatem objiciunt, eam in sinu suo reperirent; essentque omnino iidem excitatis a Deo viris in commune bonum aequiores; facileque intelligerent, non posse eos sine insigni calumnia damnari ut Novatores, quibus, etiamsi non semprer ex destinato proposita fluxissent, animum tamen fuisse constat, fidem illam semel traditam, et postea humanarum inventionum mole pene obrucam, in lucem revocare; et vere, quod isti hodie jactitant, nec praestant, primaevam Antiquitatem, contra posteriorum seculorum Novitatem vindicare. Quid? audebuntne instauratae hoc seculo Veritatis inimici dicere, doctrinam de adempto populis calice extra casum necessitatis, de accidentibus sine substantia, de concomitantia, de communione sine communicantibus; de sacrificio Christi, non per commemorationem et repraesentationem ejus, quod semel est peractum in cruce; sed vere et realiter, omnibus sacrificii proprietatibus servatis; de cultu imaginum hodierno; de picturis Trinitatis, vel potius [gap: Greek word(s)], postquam in picturas Trinitatis admissa Beata est Virgo; de indulgentiis, et similibus quisquiliis ad extrahendas animas e Purgatorio; de absoluta necessitate servandi sigilli Confessionis, si vel fides ipsa Christiana, vel totus mundus in periculum adduceretur, ut affirmat Jesuita Henricus Henriquez: haec, inquam, omnia, et similia his doctrinae Romanae capita innumera, audebuntne dicere, esse illam Judae Apostoli, semel traditam fidem? Nam Papae quidem Monarchiam, potestatem Imperatores et Reges instituendi deponendique, et tam de coronis illorum pedibus ludendi, (quod Coelestinus olim fecit, referente et laudante etiam Baronio) quam de capitibus statuendi, nullum est dubium, quin dicturi sint tantae Novitatis defensores, eam esse illam ipsam Judae Apostoli semel traditam fidem. Dicturi sane; sed quomodo probaturi? Enimvero digna res est, quam pii omnes veris lachrymis defleant, extare hodie eruditos homines, qui posteaquam semel in animum induxerunt, omnes polteriorum seculorum Novitates, imo etiam novissima

[note: 1614.] quaeque inventa defendere, in eas angustias coguntur, ut clarissima Scripturarum verba torquere in alienissimos sensus non vereantur. Non metus Dei, non analogia fidei, non consentientes veterum Patrum expositiones, non aliquis suae existimationis respectus, quam apud Deum et homines veri amantes miris modis traducunt et maculant, ab hoc proposito potest eos avertere. Igitur quum multa a paucis retro seculis Papae sibi vindicent jura penitus nova; omnium defensio in paucissimis Scripturae verbis, sed maxime in illo unico, PASCE, interpretandi subtilitate reperiuntur esse fundata. Monarchae ergo et Reges in Ecclesia esse volunt, et sunt hodie Papae. Quare? quia dixit Petro Christus: Simon Bar-Jona, Pasce oves meas, id est: Baronio interprete, supremum in Ecclesia dominium tibi assere; Bellarmino autem, regio more impera: ceu vellet hic Cardinalis ex professo contradicere voci Christi apud Evangelistas; Reges Gentium dominantur earum; vos autem non sic. Quanquam ne hisce quidem adeo perspicuis verbis suus defuit tortor, qui ex illis argumentum pro dominatione Papae absoluta in Orbem terrarum vi magnâ torquendo exprimeret: sic enim illa Gaspar Scioppius in Ecclesiastico suo exposuit, capite 47. Lex Christi, inquit ille, potestatem, quâ Reges Gentium dominantur, penitus tollit, et inter Christianos exerceri prohibet, Matth. 20. neque dubitat homo furiosus, illam infinitam in Principes tyrannidem Papae, hoc Scripturarum loco et similibus fulcire. Sed redeo ad verbum PASCE. Mirantur vere pii, Papam hoc sibi vindicare, ut sit summus Judex in controversiis fidei, quae fuerunt olim partes Conciliorum ex Dei verbo; sed hoc jus Papae asserit Bellarminus e vocula Pasce. Mirantur tribui Papae [gap: Greek word(s)], et quod ne possit quidem in fide errare: sed hoc probat Bellarminus eo argumento, quia dixit Christus Petro, Pasce oves meas. Mirantur tribui Romano Pontifici jus per tot secula inauditum, ferendi leges in Ecclesia, quae conscientias Fidelium obligent; imo etiam, ut quibusdam placet, fidei articulos novos: sed hoc quoque Bellarmino. eodem argumento facile probatur. Mirantur quicunque sunt Scripturarum aut Patrum lectioni innutriti, illum thesaurum superfluentium meritorum Christi, et Sanctorum, quem pro libitu dispensat Papa. Sed desinant mirari, et accipiant auctoritatem e Scripturis; quia dixit Christus Petro, Pasce: nam ita docet Bellarminus in libris de Indulgentiis. Mirantur et indignantur quicunque perduelles suorum Principum, Unctorum Dei, non sunt, audere Papam dicere, corruptum a suis adulatoribus, licere sibi, Imperia transferre, subditos sacramento fidelitatis absolvere, denique Reges facere non Reges: sed hoc jus Pontificum eliciunt Bellarminus et alii e vocabulo Pasce. Nec desunt, qui ex eodem illo verbo colligant, Romanum Pontificem jus habere coercendi etiam poenis temporalibus, etiam mortis, Principes sibi immorigeros, ut Becanus Jesuita, adversus quem justa nuper ira sorbonae exarserat; et alius item Jesuita Suarius; homo, in aliis literis non sine laude versatus; in Ecclesiasticis vero Antiquitatibus plane infans; in Euangelica doctrina ne infans quidem; cujus librum adversus Tuam, Rex serenissime, Monitoriam scriptum, vidimus nuper, propter Satanicas haereses, quibus scatet, et in legitimos Principes plus quam Diabolicam audaciam, in ignem publice conjectum. Nec tamen pudet prodigiosarum Novitatum reum, neque Christi, sed Hildebrandi discipulum, eam, quae in Tuis Regnis obtinet, fidei formulam, ut partim antiquam, exagitare; Tuamque adeo Majestatem, cujus scripta omnia in summa pietate maximam primaevae Antiquitatis reverentiam spirant, in ea Epistola, quâ omnes Europae Principes adversus illam concitat, ciuod Novatoribus aurem praebeat, petulanter exeusare. Scilicet Jesuita Suarius, et

[note: 1614.] similes ei novarum haereseon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: haerese wn] patroni, de Pauli exemplis, quae modo commemorabamus, aut de Judae praecepto, decertate fortiter pro semel tradita fide, aliquando apud se diligenter cogitarunt. Enimvero, Rex doctissime, et Deo charissime, parum est, quod hodierni partium illarum disputatores, qui Novitatum Novatorumque omnium profiteri odium videri volunt, de vera Antiquitate in lucem et usum Ecclesiae revocanda, nihil quicquam cogitant; prae eo studio, quo ferri illos cernimus, ipsam rerum antiquarum memoriam, et primitivae Ecclesiae auream, qua in fide, qua in ritibus simplicitatem, tenebris opprimendi, et oblivione sempiternâ obruendi. Nam quum ipsorum Theologia, novorum Dogmatum plena, atque Institutorum in prisca Ecclesia inauditorum, praesidio veteris Historiae esset destituta; initio Reformationis facile erat, vel unico illo argumento, Non ita fuit a principio, cujus usum Christus ipse suos docuit, etiam ab obstinatissimis Ecclesiae Romanae defensoribus, plurimarum depravationum ingenuam exprimere confessionem. Non enim poterant, vel audebant, id negare esse verius et melius, quod probaretur antiquius. Prima ex omnibus Europae nationibus, Germania post literarum [gap: Greek word(s)], et ad inquisitionem Veritatis vexillum ausa proponere; et ad veram Ecclesiae Antiquitatem e tenebris eruendam, exemplo suo praeire. Notae sunt Tuae Majestati, quae dicuntur Centuriae Magdeburgicae, a viris quibusdam doctis in eum maxime finem contextae, ut quae fuerit Ecclesiae fides per singula secula, quae disciplinae forma exterior, quae mutationes illi acciderint, ob oculos hominibus ponerent. Etsi autem in partibus operis illius luculentissimi desiderari possunt non pauca, vel propter [gap: Greek word(s)], semper inimicam Veritati, ut jam olim querebatur Basilius; vel quia unus e primariis illius incepti auctoribus, magnae potius, quam bonae apud viros pios fuit famae; summam tamen instituti laudabilem, et Ecclesiae nostris temporibus apprime fuisse utilem, nemo, alienarum vigiliarum judex aequus, negaverit. At non ita judicarunt Romanae Monarchiae hodierni patroni; qui probe intelligentes, quantum suae caussae detrimentum notitia accurata verae Antiquitatis, e priorum seculorum caligine emergentis, esset allatura, id ex eo ceperunt curare, idque adeo etiamnum studio omni curant, et mirâ diligentiâ satagunt, ut Novitatibus, quas tuentur, ab historicis monumentis apud posteros parata sit defensio. Ac quoniam nulla ejusmodi Historia primorum temporum extabat, quae ipsorum scopo admodum faveret; rerum Ecclesiae memoriam retexere, et novam illi faciem dare instituerunt, suâque industriâ efficere, ut quae in vetustis Historiis ipsi optabant invenire, neque inveniebant, id in novis, et a se retextis, posteritas sit repertura. Quo in proposito, quum multorum ex illis partibus doctorum hominum industria desudaverit; unus tamen Caesar Baronius, magnis suis laboribus postea Cardinalatum meritus, omnium priorum luminibus facile obstruxit; vir ejus eruditionis, tantae diligentiae, itaque necessariis plerisque praesidiis ad opus, quod parabat, instructus; ut mirum videri non debeat, tantam ipsi suas in eo genere lucubrationes apud omnes Nationes nominis celebritatem peperisse. Narrat ipse, juvenem se a Philippo Nerio, Congregationis Oratorii fundatore, posteaquam Magdeburgensium Centuriae Romam erant allatae, fuisse designatum, cujus humeris componendae Historiae, adversus illas Centurias comparatae, provincia imponeretur. Annos igitur, non decem, quo spatio temporis elephantorum partus eduntur; sed ter decem, ei studio, sub Nerii ductu operam navasse, priusquam aliquid ederet. Orbem universae Historiae, a primordiis Ecclesiae ad nostra tempora, in Congregationi illi consuetis exercitationibus septies repetiisse, et absolvisse, dum ad susceptum opus sese accingit. Quo diligentiae novo exemplo,

[note: 1614.] in contexenda Ecclesiae Historia universali, et iis omnibus, quae per totum Orbem Christianum gesta sunt memoriâ digna, in unius narrationis seriem et formam Annalium degerendis, ea perfecit, de quibus ante ipsum perpauci cogitaverant, nemo simile quid unquam ediderat. Eo magis dolendum, virum sui seculi facile primarium, in opere tam nobili, communi hodie multorum vitio, partium studio, ita licenter indulsisse; ut cujus [gap: Greek word(s)], atque industriam, neque mirari, neque praedicare satis possumus, ejus fidem innumeris in locis vel inviti cogamur desiderare. Bonus cum primis Auctor Polybius, in officio Historiographi describendo, dicebat: Illum, qui ad scribendam Historiam se accingit, si quidem ad veram laudem iter affectet, omnium privatarum charitatum, atque adeo patriae suae oblivisci debere, ut ab affectibus liber, uni possit litare Veritati. Hoc saluberrimum et necessarium praeceptum quia prorsus contempsit Baronius, oblitus plane in scribendo, se personam induisse Conditoris Annalium, non patroni ejus causae, quam probabat; evenit ex ea re, ut Historia, quae inter Paganos audiebat Testis Veritatis, inter Christianos facta sit Testis atque instrumentum falsitatis. Nam quod res arguit manifestissime, Caesar Baronius quando ad scribendum animum appulit, non id sibi negotii credidit dari, ut faciem Veteris Ecclesiae, qualem inveniebat, qua in Scripturis, qua in Patrum et Historiarum antiquissimis monumentis, et qualis vere fuit, penicillo suo simpliciter exprimeret; sed potius, ut talem ei fingeret [gap: Greek word(s)], quâdam [gap: Greek word(s)], ut est apud Epiphanium, et perpetuis, in primo praesertim Tomo, anachronismis, qualem Romanae Ecclesiae susceptum patrocinium postulabat. Omnes hodiernae de negotio Religionis controversiae ad duo haec capita, nisi fallor, commode possunt revocari; doctrinam de dogmate, ritibusve, et de Romani Pontificis potestate ac Monarchia. In utroque horum capitum eam rationem tenuit Baronius, ut omissa quaestione de voluntate Domini, et vera Antiquitate, omnia sine exceptione defenderet, quae hodie, et a paucis seculis, Romae sciebat probari: in quo etsi subtilem artem interdum adhibet, quam nos appellamus [gap: Greek word(s)] Baronianam, plerumque tamen animi sui mentem ita palam prae se fert, ut puerum esse, vel caecum oporteat, qui Annales hos legat, et consilium Auctoris non intelligat. De Transsubstantiatione, concomitantia, genere sacrificii Christianorum, vera ejus natura atque usu, calice laicis adempto, Scripturis populo ablatis metu haereseos, lingua in sacris non intellecta, Traditionum etiam recentium auctoritate, invocatione Sanctorum, imaginum adoratione, (sic Baronius millies appellat, in nono praesertim Tomo,) cultu reliquiarum, Purgatorii credendi necessitate, indulgentiis, denique de tota ratione et modo legitimi cultûs divini celebrandi, et superstitionibus infinitis in eum admissis, integrum fere jam seculum inter Pontificios et Protestantes acerrimum est certamen: his, negantibus ullam earum rerum primis Ecclesiae seculis fuisse notitiam; et illum ex ore ipso Christi manantem gladium assidue rotantibus, A PRINCIPIO NON ITA FUIT; illis, ad tot Novitatum defensionem, nescio quas ratiunculas in contrarium afferentibus. Sed Baronius rationem invenit, quae a manibus Protestantium telum illud in quaestionibus de fide ignitum excuteret, omnia sequiorum seculorum inventa colore imbuens venerandae Antiquitatis. Nam et in reliquis Tomis crebram harum observationum mentionem injicit; et quia non ignorabat, veram Antiquitatem Institutorum Ecclesiasticorum ab ipso Ecclesiae principio debere originem habere; jam in primo, qui vitam Domini in terris, et jacta Ecclesiae fundamenta prima continet, nihil plane istorum est ab eo praetermissum. Romani vero Pontificis Monarchiam, et illud infinitum imperium, ita assidue omnibus ingenii viribus,

[note: 1614.] [gap: Greek word(s)], propugnat, ut optimo jure aliquando Petrus Pithoeus, Galliarum singulare lumen, dum viveret, ubi primos Tomos inspexisset, dixerit; non Annales Ecclesiastici, sed de potestate Papae, verum nomen istis Baronii lucubrationibus futurum. Qui vir optimus, si postremos Tomos vidisset, quid dicturus fuit? Novae enim illius et horrendae, ac Principibus Papam agnoscentibus funestae doctrinae, quae sacris illorum cervicibus Dominum imponit, absolutae potestatis Monarcham; quae vitae et necis ipsorum dat illi potestatem; quae subditos fidelitate ex jure divino et humano debitâ absolvit, et quoties lubet Pontifici, adversus Unctos Dei armat, nullus temere animosior patronus Baronio, ne inter juris quidem Canonici Interpretes, vaenalitia Paparum mancipia, potest reperiri. Pontisicum, ut quisque in Imperatores aut Reges impotentissime et ferocissime saeviit; ita plurimum a Baronio laudatur: et quia Hildebrandus inter primos hujus haereseos auctor, assertor, et propagator fuit; iccirco perfectissimi Papae ideam huic Nerii discipulo videtur absolvisse, et miris elogiis praedicatur. Hic est Gregorius Septimus, qui Monarchiam Papalem in suis scriptis tam accurate defendit: qui elementa totius illius Satanicae doctrinae brevibus quasi aphorismis est complexus, qui in ejus Epistolis leguntur, et Dictatus Papae nominantur: qui praxin ejusdem furiosae doctrinae dum exercet furiose, coelum terrae miscuit, et caedibus horrendis Germaniam atque Italiam complevit. Ille Pontifex a Gulielmo, Rege Angliae, quem Conquaestorem vocant, pecuniam et fidelitatem cum exegisset; Princeps generosissimus de pecunia facile annuit, de fidelitate plane abnuit. Hoc non magis Hildebrando olim displicuit, quam Baronio, illam historiam describenti: persuaso nempe ex illius Pontificis Dictatibus, Unum esse in terris nomen, videlicet Papae. Quemlibet Episcoporum Regem esse, et in Regno cujusvis Regis plus ipso posse debere, cognitionibus illius intercedere, sententias de plano posse facere irritas, saepissime in singulis fere Tomis pronunciat. Principes, qui res Ecclesiasticas attingunt, ubique maledictis incessit; ausus etiam Reges veteres Francorum eam ob caussam comparare latronibus in sylvis, anno Domini DCCCLV. Principum fideles Consiliarios, qui jura suorum Regum adversus Curiam Romanam defendunt, locis innumeris teterrimae damnat haereseos; neque aliud occurrit frequentius in posterioribus Tomis, quam haereseos Politicorum dirissima detestatio. Magistratus civiles omnes et Praesides Provinciarum Episcopis ita reddit obnoxios, ut ab illorum nutibus velit ipsos pendere; alioquin e tribunalibus suis statim detrahendos ab ipsis Episcopis; sicut ait factum in Andronico ab Episcopo Synesio; lapsus in ea historia, justo Dei judicio, plusquam pueriliter, ex imperitia Graecae linguae, ut saepe alibi: Henrico Quarto, augustae memoriae Principi, triumphatori omnium suorum hostium; sed de quo, ô seculi infamiam! Hildebrandina doctrina triumphavit; Tomum nonum dedicans, exigere a tanto Principe non erubuit; non ut comiter Papae Majestatem coleret, quae fuit formula, quam olim exigebant Romani a sibi subditis Rebuspublicis et Principibus; ac ne obsequium quidem tantummodo, vocem his moribus fortasse tolerabilem; sed ut humili quoque servitio Christi Vicarios coleret: quasi non essetis vos quoque Reges, in Regnis vestris Dei Vicarii; quorum majestatem imminuere, crimen esse apud Deum, per quem solum vos regnatis, longe maximum, ante exortam hanc novam doctrinam, nemo unquam dubitaverat. Nulla inter Papas et ullum Principum superioribus seculis rixa intervenit, quae non ita describatur in Annalibus, ut ex ipsa narratione Lector, qui narrantis fidem sequetur, non sit collecturus, omnium criminum et scelerum, quae in hominem cadunt, maximum esse, Papae caecam obedientiam non praestare. Neque autem refert,

[note: 1614.] qualis sit Papa: nam quum ipsa rei veritas etiam illos, qui Pontificem Romanum ceu terrenum Jovem colunt, et Deum etiam nominant, (ita saepe inter caeteros appellat Pius Bononiensis, Orator superioris seculi non obscurus, in orationibus Romae habitis, Bononiae editis;) coegerit fateri; sedisse in illa Sede aliquando Papas quinquaginta, serie continuâ, per spatium annorum centum et quinquaginta sibi succedentes, non Apostolicos, sed Apostaticos, inquit Genebrardus, Protestantium hostis furiosissimus, in Chronico, seculi decimi initio: si quis tamen Imperator, aux Rex, aut Synodus legitima, ausa fuit, vel pessimo illorum obstrepere, ut factum est Joanni XII. monstro nullâ virtute redempto; statim ejus consilii auctores, ut perditorum perditissimi lacerantur in his Annalibus. Quid plura? Omnia Europae Regna, omnes Insulae, (tuae cum primis Anglia et Hibernia) si fidem habemus Baronii Historiis, sunt Romani Pontificis: quod non dixit quidem ille primus, scio; sed in monumentis pessimorum seculorum inventum studiose adnotavit, et interdum, extra oleas evagans, confirmavit: ut eum in anno Domini MXCVII. tantâ contentione et instantiâ Regnum Siciliae a Rege Catholico repetit; certo indicio, Papas, ni vires deessent, vi et armis reposcituros, quae Baronius verbis tam enixe reposcit. Cujus Annales eo periculosius in manibus juventutis et rudium veritatis Lectorum versantur, quo majore arte scopum suum, in primis praesertim Tomis, dissimulat. Nam Bellarminus, Becanus, Suarius, et id genus disputatores, nudo, quod ajunt, capite, veram Antiquitatem Religionis, et jura Principum invadentes, atque oppugnantes, minus videntur metuendi, ut qui aperto Marte rem gerant, et vel ipsis titulis librorum suorum, Principum sese hostes profiteantur. A Baronio vero, scriptionem Annalium promittente, quis sibi metuat? aut quis vidit Historiographum argumentosum? Atqui multae ab eo narrationes ita artificiose concinnantur, ut ad novum aliquod dogma hodie controversum, animis legentium insinuandum, plus Baronii narrationes, quam Bellarmini argumentationes sint valiturae. Papam esse supra Concilium, novitium est inventum Doctorum ex Hildebrandina schola; pro quo Bellarminus, et alii pugnant argutiis, quae apud mediocriter imbutos doctrinâ Euangelicâ non multum ponderis sint habiturae. Baronii vero Annales cui non hoc persuadent? In anno Christi trigesimo tertio, referens hic Caesar historiam, quae narratur Matthaeo, capite XVI. sic illam concinnat, ut qui Papae mentionem nullam faciat, hoc tamen illius stratagemate asserat vaferrimo. Fingit Concilium habitum esse a Christo et Apostolis, in quo vult datum esse exemplum Conciliorum deinceps habendorum; idque etiam alibi repetit. In hoc igitur Concilio, cui interest et praeest Christus ipse, solus Petrus articulos de fide condit, et quid sit credendum, solus clavum figit, ait Baronius; et addit de aliis, ut nihil ferme jam esset opus, consulere caeteros tunc Apostolos. Quis igitur ex hac Historia, (figmentum verius dixerim) non statim colligat, Papam, Petri in omnia jura successorem, habere solum potestatem condendi articulos fidei, et de Conciliis omnibus statuendi ut volet? quod alibi tot locis palam defendit Baronius. En tibi, Rex sapientissime, quanto astu in his Annalibus, Historia etiam Evangelica ad rationes Paparum inflectatur. Sic cum in anno XXXIV. Petrus magnâ contentione demonstratur, fuisse Apostolorum Princeps; non quomodo Patres illam vocem Petro attribuerunt, coryphaeum ejus sacri chori, et ordine primum fuisse ipsum significantes; sed dominator et Monarcha; cum etiam affirmatur, illum regio more imperantem, Paulo et caeteris Apostolis praecepisse, ceu dominum subditis suis, quam partem Ecclesiae vellet quemque ipsorum curare; facile intelligit

[note: 1614.] ligit Tua Majestas, quam vim haec narratio apud vulgus imperitum, imo etiam apud omnes Principes, qui de veritate Historiae parum fuerint solliciti, sit habitura, ut jugum tyrannidis Romanae minus deinceps graventur. Transsubstantiationis hodiernum dogma, prorsus Veteribus ignotum, ut defendant Bellarminus et alii tractatores Controversiarum, omnem movent lapidem: nemo tamen illorum negat, nomen saltem recens esse inventum. Baronius vero historiam institutae Coenae Domini commemorans, in anno XXXIV. inter prima verba prolixae disputationis de eo argumento, Transsubstantiationem nobis oggerit; repertam sibi, credo, in aliquo Euangelista, quem nobis Trans-Alpinis, quibus non patet Vaticana, nondum videre contigit. At quam longe alio spiritu ducebantur Basilius, Gregorius Nazianzenus, et alii veteres Patres; qui voces [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)], etsi clarissimis Scripturarum testimoniis contentas, et sacri Concilii Nicaeni auctoritate firmatas, usurpare vix audebant; parcentes, inquit Basilius, uti nominibus, quae non extant in Scripturis totidem literis. Sed haec olim fuere: nunc alii sunt mores ejus, quae se jactat solam esse Ecclesiam Catholicam, solam Ecclesiam. Scripturas Sacras a Laicis non esse attingendas, aperte quidem non docet Baronius; manifeste tamen illam doctrinam insinuat in illo ipso anno. Imperatorem, Reges, et Principes habere jus vocandi Concilii in suis ditionibus, semper Ecclesia vetus credidit: et eo jure tam Augusti Romanorum, quam Reges Francorum, et omnes Principes Christiani, nemine repugnante, constanter sunt usi, priusquam periret de rebus pudor. Baronius, ut cucurbitis persuadeat, jam inde a Concilio Nicaeno Jaesolum Papam id jus habuisse, quas adhibet machinas, modo tectas, modo apertas? quarum ut hae sunt inverecundiores, ita illae periculosiores: Lectori enim incauto, et ad cognoscendam Antiquitatem simpliciter intento obrepunt, et velut ex insidiis Veritati latus confodiunt. Sed deficiat me dies, et ego patientiâ tuâ, Optime et Clementissime Principum, nimis impudenter abutar, si omnes rationes explicare hoc loco aggrediar, quibus vera Antiquitas, studio defendendae modicae Vetustatis, in his Annalibus dissimulatur, obscuratur, et quantum fieri potest, aut obruitur, aut hodiernae doctrinae subtiliter accommodatur. Quanquam, si aequis ponderibus rem volumus aestimare, non tam profecto Conditori Annalium, quam ipsi Pontifici, et Romanae Curiae, culpa depravatae Historiae venit adscribenda. Nam Baronius quid ageret? Fateretur irrepsisse in Ecclesiam Romanam, tractu longi temporis, multas corruptelas, et quae fuerunt a Domino praedicta, infelicia lolia? Atqui per Romani Pontificis [gap: Greek word(s)], et nunquam errandi in fide privilegium, hoc illi Romae integrum non erat, ubi non [gap: Greek word(s)], grande fuisset nefas, et Inquisitioni obnoxium. Fateretur, Monarchiam Papae recens esse inventum, cujus neque rem, neque nomen meliora Ecclesiae secula noverunt? Atqui hoc illi non permittebat Romanae Sedis Theologia; quae tota ad hunc [gap: Greek word(s)] dominationis, qua spiritualis, qua terrenae, jampridem est comparata. Referret suas lucubrationes ad concordiam inter Principes et populos Christianos ineundam, Ecclesiae veram Antiquitatem, tam his, quam illis partibus, sine fuco, et fallaciis imitandam proponens? Scilicet hoc Papa ferret, qui Barbarum Turcam in interiora jam Europae admissum, vastantem omnia ferro atque incendiis, et deletis Ecclesiis, plebes integras in captivitatem abducentem, siccis oculis videre potest; ut Principibus, et gregibus Dominicis inter se divisis, ad pacis consilia ducem se praebeat, et de eo jure, quod iniquissime usurpat, nonnihil remittat, inducere in animum non potest! Quod igitur Aristidi apud Athenienses olim legimus usuvenisse; qui in rerum suarum administratione justissimus semper habitus, unde illi Justi cognomen;

[note: 1614.] in gerenda tamen publica re, multa contra jus et aequum designavit: [gap: Greek word(s)], sicut solitus fuit ipse dicere, [gap: Greek word(s)]: quod rationibus patriae sese accommodaret, quae multâ justitiâ opus haberet: id ipsum Cardinali Baronio videtur Romae accidisse, qui probitate, justitiâ, et studio veritatis, ut accepimus, in privata vita non mediocrem adeptus laudem; in scribendis Annalibus, dum cupide nimis caussae sui Pontificis inservit, discedere a se coactus, superiorum virtutum ne umbram quidem retinuisse, plurimis locis deprehenditur. Sed veniam tandem ad me, et cujus maxime rei gratia hic sermo est institutus, breviter expediam. Ego, Rex serenissime, cum ante plures annos Baronii percurrens Annales, consilium illius, quale hactenus exposui, animadvertissem; et in Historia Ecclesiastica gravissimas passim hallucinationes deprehendissem: optare ingenti cupiditate coepi, ut veritati pessime interdum a discipulo Nerii acceptae, seculo hoc tam erudito ne deesset patrocinium; sed potius, ut e numero prope infinito doctorum hominum, quos nostra haec aetas in omnibus Europae regionibus tulit, aliquis existeret, gloriae Dei zelo succensus, qui veram Antiquitatem adversus Novitates Baronianas generoso animo susciperet defendendam. Movebat me cum primis illa quoque ratio, apud animum quidem meum momenti longe maximi; quod concordiae desiderio, bonorum omnium cordibus, sive harum, sive illarum partium, alte impresso, scopum istum Baronianum intelligebam vehementissime adversari. Quamdiu enim Principes populique Christiani sibi sinent persuaderi, studium primaevae pietatis instaurandae, meram esse Novationem; defensionem vero inventionum humanarum et recentiorum, ipsissimam esse Religionis a Christo traditae Antiquitatem; indubitatum est, et omni certo certius haberi debet, (errant gravissime qui aliter judicant, et nescio quae media consilia sectantur, quae nulla sunt) ineundae concordiae, nullam amplius, neque rationem, neque spem in terris omnino superesse. Quo magis optabam, reperiri aliquem immunem, quantum fieri posset, ab illo insano partium studio, cui indulgent hodie tam multi, qui ad legendum cum fructu opus Baronianum juventuti, et minus cautis Lectoribus viam muniret. Atque in hac dudum mihi suscepta sententia mirifice postea sum confirmatus, quando viros doctrinâ, probitate, et pietate excellentes, idem plane mecum sentire, idem optare, cognovi. Ne longum faciam, quia cessabant meliores, ventum est ad me: et quam ego operam ab aliis expectabam, eadem coepta est a me exigi: neque id Gallorum duntaxat meorum quotidiano prope convitio, dum eram in patria; sed etiam praestantissimorum Theologorum, aliorumque hortatibus, qui ea super re ex Anglia Tua, Germania, ipsa etiam Italia, literas ad me dederunt creberrimas. Etsi autem incepti tam ardui magnitudo, virium mearum tenuitas, et necessariorum praesidiorum carentia, ad haec, occupata opera in aliis literis pro mea virili excolendis, justae mihi caussae fuerunt, cur morem gerere amicis recusarem, tantum tamen cohortationes frequentes bonorum apud me valuerunt, ut qui induci non poteram, quamdiu fui in Gallis, ut operi manum admoverem; inductus sim tamen, ut de Historia Ecclesiastica illustranda dies noctesque cogitarem. Inter haec rebus humanis Henricus Magnus est exemptus, et unius parricidae scelere aeternum detestando, nutantibus Galliarum fatis, omnium Gallorum fortunae in periculum praesentissimum sunt adductae: mihi quidem tam inopinatus, tamque immanis casus, tantum rerum praesentium, ipsiusque adeo vitae fastidium attulit, ut qui nullam sine literis vitalem vitam hactenus credideram, libris tunc temporis renuntiarem. Tenebat me annos jam plurimos incredibile quoddam desiderium, florentissimum hoc Regnum Tuum invisendi, Ecclesiaeque Anglicanae,

[note: 1614.] quam ex fama et libris tacitus dudum venerabar, formam cognoscendi; multo autem magis dexteram tuam, Princeps, Principum decus, contingendi, et illas tot tantasque virtutes, sapientiamque altam, propius inspiciendi, quas in Tua Majestate Orientis hodie atque Occidentis populi, stupore defixi, admirantur. Cujus voti ad exitum ducendi facultas quum semper mihi ante defuisset, occasionem rerum in Galliis, inquietarum magis, quam turbatarum, duxi arripiendam, ut priusquam redirem cum Musis in gratiam, huc excurrerem. Non est hîc commemorandi locus, quantum aut beatus Tuorum populorum status, aut Ecclesiae Tuae praesens felicitas, aut denique Tuae Majestatis inexplicabilis humanitas, et illa inusitata virtutis absolutae species, me ceperint: certe, cum Rex Christianissimus, et Regina Mater, Princeps sapientissima, fecissent mihi potestatem commorandi in Tua aula, et Majestati Tuae inserviendi, quamdiu id ipse non nolle videreris; non invitus, et patriae charitatis, et consuetudinis amicorum, quos habeo Lutetiae, et in aliis Galliae partibus, neque obscuros, neque paucos, ad tempus sum oblitus. Hîc primum, Rex serenissime, beneficio Tuo immortali, frustra mihi per tot annos optatam occasionem simul, et facultatem adipisci contigit, res veteris Ecclesiae, omissis aliis curis omnibus, pro ingenii viribus, et copia eruditionis, si qua illa in nobis, illustrandi, quaeque dudum in eo literarum genere eram commentatus, in lucem proferendi; atquo eâdem operâ Baronianos Annales ad Veritatis amussim examinandi, et veram Antiquitatem contra Novitatem asserendi. Quo in opere, sane arduo, et virium, fateor, non istarum, an hoc assecutus sim Dei ope, studio et vigiliis meis, ut Ecclesiae aliquid meae lucubrationes sint profuturae, meum non est dicere: Tuum est, Rex piissime, idemque doctissime, judicare et statuere. Mihi hoc unum bona conscientia profiteri licet, summam voti mei in hac scriptione versantis, hanc fuisse; ut Judae Apostoli praecepto obtemperans, pro fide semel tradita decertarem, et falso creditae Antiquitati larvam detraherem. Quod si vitam Dominus JESUS dederit, caeteros quidem Tomos strictim percurrere fert animus; primum vero, ut in quo legitimae victoriae certa spes est posita, Religio mihi fuit, non quantâ maximâ poteram diligentiâ examinare. Nam si probatum semel fuerit, initio nascentis Ecclesiae omnia illa fuisse incognita, quae hodie fidei articulis inseruntur, ac propterea in controversiam vocantur, conclamata est caussa Pontificia; cui penitus evertendae, vel illa sola Filii Dei verba, NON SIC FUIT A PRINCIPIO, aut Judae illud unicum SEMEL, abunde sint suffectura. Accipe igitur, Rex serenissime, quod supplex offero Majestati Tuae, multis nominibus Tuum opus; quod rudi cogitatione in Galliis informatum, in Regno Tuo, Tuis praesidiis, Tuis auspiciis inchoatum, et aliqua saltem ex parte ad umbilicum perductum, in clientelam tuam, si pateris, gestit recipi; ut augustissimo nomini Tuo honorique inscriptum et consecratum, meae in aula Tua morae diuturnioris, animique mei non ingrati, apud praesens et ventura secula extet monumentum. Tuum est, Rex sapientissime, proprie Tuum, de nostris cum Baronio disputationibus cognoscere, et sententiam ferre; qui literarum disciplinarumque omni genere supra hominum fidem quum sis excultus, orbemque adeo scientiarum mente illâ Tuâ igneâ complexus teneas; praecipue tamen pietatis primaevae studio Te esse accensum, non solum dictis factisque, sed etiam scriptis doctissimis comprobasti. Tuum est, proprie Tuum, si quis pro fide semel tradita decertet, Majestatis Tuae umbrâ illum protegere; FIDEI enim DEFENSOR audis; quem gloriosum titulum illi potissimum ex omnibus inimicis Tuis Tibi invident, qui in proximorum seculorum Novitatibus acquiescentes, ad primitivae Ecclesiae tempora,

[note: 1614.] quae est demum vera Antiquitas, neque ipsi volunt, neque alios patiuntur oculos attollere. Bellarminus enim, Becanus, Suarius, et ille infamis parricidarum patronus, Andreas Cretensis, Jesuita, totusque adeo ille grex Scriptorum infrunitorum, qui ad impugnationem Epistolae Tuae Monitoriae omnibus ingenii viribus tantopere incubuerunt; quo alio genere armorum, nisi Antiquitatis [gap: Greek word(s)] vanâ specie instructi, in certamen descenderunt? Tuum est, proprie Tuum, pro veteris Ecclesiae disciplina pugnantes regii clypei, quem pro sincerae pietatis defensione gestas, umbone propugnare: qui Ecclesiam habeas in Tuis Regnis, partim jam olim ita institutam, partim magnis Tuis laboribus ita instauratam, ut ad florentis quondam Ecclesiae formam nulla hodie propius accedat, quam Tua, inter vel excessu, vel defectu peccantes mediam viam secuta. Quâ moderatione hoc primum assecuta est Ecclesia Anglicana, ut illi ipsi, qui suam ei felicitatem invident, saepe tamen ex aliarum comparatione, illam cogantur laudare: deinde, ut etiam in remotissimis terris positae Ecclesiae communione jungi cum Tua, vehementissime cupiant. Quod nuper magni beneficii loco vidimus enixe petiisse unum e Patriarchis Orientis, cujus literas, itemque unius Episcoporum Asiae, ad illustrissimum Praesulem, Dominum Cantuariensem, prudentissime scriptas, et antiquam pietatem redolentes, magna cum voluptate ante paucos dies legebamus. Postremo, Tuum est, bellorum Domini fortissime Imperator, (nam cujus potius?) doctrinae Hildebrandinae fundamenta evertentes, quod hoc libro strenue factum est, et caussam Principum, pio animo, contra Novatorum genus pessimum agentes, in numeros Tuos referri jubere: qui unus hodie Regum ac Principum, caussae Regiae patrocinio suscepto, et de haereseos illius defensoribus nobilissimo parto triumpho, caeteris Tui ordinis Principibus exemplum dedisti, quid facere illos oporteret, si dignitatem suam, si subditorum suorum utilitatem, si communem salutem sibi curae esse apud Deum et homines, vellent facere testatum. Oro, venerorque Deum Patrem, per Jesum Christum, illum unicum mundi Salvatorem, et omnis bonae donationis auctores, ut Te, Rex serenissime, unicum hodie rei Christianae columen, quam diutissime lex humanae naturae feret, servet incolumem; Tuam Majestatem suo Spiritu vere [gap: Greek word(s)], regat, dirigat; inclytam sobolem Tuam, et nunc, et semper in posterum, omni maximarum benedictionum suarum genere quam largissime cumulatam, Regnorum Tuorum sceptra pie, pacate, beate, quod Tu nunc facis, olim moderantem, recenti semper laude praestet florentem. Amen, Amen.

PROLEGOMENA praefixa EXERCITATIONIBUS IN BARONII ANNALES, in quibus de Baronianis Annalibus candide et [gap: Greek word(s)] disputatur. Lectori Christiano, et [gap: Greek word(s)], salutem in Domino.

[note: 1614.] QUUM Sacrae Theologiae ea sit dignitas, vel potius majestas, candide et pietatis antiquae studiose Lector, ut reliquae omnes scientiae necesse habeant ipsi ancillari; non omnes tamen disciplinae eodem modo, vel pari gradu, illi inserviunt: sed earum nonnullae sunt interioris, ut sic dicam, admissionis, arctiore quodam vinculo Reginae illi et Dominae suae conjunctae. Quo in numero censeri debere Historiam, praesertim Ecclesiasticam, satis superque vel illud arguit, quod a primis Ecclesiae Christianae temporibus, quale per singulas aetates Theologia, tale etiam Historia fatum semper est experta: simul floruerunt, simul jacuerunt; incrementum, aut decrementum simul acceperunt.

Tribus primis seculis, quae Ecclesiae infantia, et tempus innocentiae possunt appellari, Christiani homines in praxi verae pietatis, magis quam ipsius scientiae theoria, fuerunt occupati. Hinc fidei hostium persecutiones, illinc Sanctorum zelus et stupenda constantia, magis quam exculta insigniter scientia Theologiae, tempora illa nobilitarunt. Idem plane de Historiae studiis dicamus licet; Tatianus enim, Theophilus, Clemens Alexandrinus, Julius Africanus, et si qui alii ad genus hoc eruditionis animum applicuerunt, ii de Historia Ecclesiastica magis videntur coepisse cogitare, quam ad eam Spartam ornandam serio se accinxisse. Historia illorum temporum, Acta Martyrum erant; quae non sunt Historia Ecclesiae, sed pars duntaxat illius.

Tempore Constantini Magni, mutatâ orbis Romani facie, Ecclesia, quae fugere et latere, ut plurimum, aut omnes malorum ideas perpeti hactenus fuerat coacta, in libertatem vindicata, rebus omnibus florere subito est visa. Ut jure merito hoc seculum cum duobus fequentibus, [gap: Greek word(s)], flos ipse Ecclesiae, et aetas illius aurea queat nuncupari. Haec illa sunt beata secula, quae Athanasios, Hilarios, Basilios, Gregorios, Ambrosios, Hieronymos, Chrysostomos, Augustinos, Cyrillos, et similia lumina tuerunt; a quibus quantopere scientia Theologiae fuerit illustrata, dicere nihil attinet. Hic fuit fructus illius pacis et felicitatis, quam sub Imperatoribus Christianis Ecclesia Dei est consecuta. Quum igitur Theologica studia ubique tunc florerent; Historia quoque Ecclesiastica, hactenus plane ignorata, coepit efflorescere, tanquam fructus alter pacis sub piis Augustis longe uberrimus. Primus, imperante Constantino, Eusebius Caesariensis, sui seculi sine controversia vir eruditissimus, ad scribendam Ecclesiae Catholicae Historiam [gap: Greek word(s)] et universalem, animum appulit: primus certe, quod affirmat ipse libri primi initio, manum operi admovit; et orsus a nativitate Domini, rerum

[note: 1614.] gestarum seriem ad sua usque tempora singulari diligentiâ pertexuit. Eusebii exemplum postea secuti sunt, qui hodieque extant, quique ab Euagrio soli nominantur, Sozomenus, Theodoritus, Socrates; et post hos, ipse Euagrius, cujus Historia in anno desinit Imperatoris Mauritii decimo, Domini sexcentesimo, tribus demptis, vel paulo plus.

Post seculum fextum quam sit paullatim una cum temporum conditione immutata prior forma Theologiae, nemo potest veteris memoriae peritus ignorare. Magni viri, quales priora secula viderant, aut nullis aut admodum rari apparent. Scripturae minus diligenter tractantur, minus simpliciter exponuntur. Res externae, miracula, imagines, Reliquiae, Sanctorum cultus, ac tandem unius Papae dominatio et Monarchia, prioris religionis institutis succedunt. Igitur qualis fuit istorum temporum Theologia, talis et Historia. Nam et in historicis monumentis miracula, ut plurimum, utramque paginam conficiebant, vel a Sanctis, vel ab imaginibus, vel a reliquiis edita: atque ut supremum Ecclesiae Monarcham Theologi agnoscebant; ita multi Historiam scribere professi, Romani Pontificis successiones, Antipaparum schismata, aut novas artes a Papis excogitatas firmandae potentiae suae, literis mandare; id vero erat Historiam scribere Ecclesiasticam. Soleo dubitare, debeamne illa secula [gap: Greek word(s)], an [gap: Greek word(s)] nominare: fuit sane illorum temporum et imperitia meliorum literarum magna, et miraculorum benigna copia; verorum sine dubio multorum, sed et falsorum nihilo pauciorum.

Secuta est tandem, Dei immortalis nunquam tacendo beneficio, literarum [gap: Greek word(s)], quam ratio temporum excepit adeo varia, adeoque e contrariis mixta, ut non facile scias, gratulari superiori seculo et huic nostro jure meliore queas, an vicem dolere. Postquam e densissimis tenebris lux literarum emerserat; omnes artes, omnes scientiae et disciplinae, ipsa imprimis Sacra Theologia, brevi tempore ita sunt excultae, ornatae, auctae, ut eo nomine florentissimo cuique priorum seculorum, quod proxime est elapsum, videatur posse anteponi. Sed hanc felicitatem infelicitas nihilo minor, ex dissensione in caussa Religionis, est comitata. Qua ex re natae sunt inter populos Europae discordiae implacabiles, odia plus quam Vatiniana, bella dirissima, et nullum non malorum genus. Inde illa nomina prius nunquam hoc sensu audita, Pontificiorum et Protestantium. Inde studia partium, non solum in vita hominum, sed etiam in scriptis palam dominantia. Inde unius et ejusdem Religionis Christianae duplex et multum diversa Theologia: in maximi quidem momenti capitibus doctrinae, arcano Providentia divinae beneficio, ut plurimum, consentiens; in aliis dissidens, et in mutuam perniciem conjurata.

Quod de Theologia hodierna diximus, de Historia Ecclesiastica dictum puta: nam et hodie non minus quam olim utriusque idem est fatum. Ergo etiam in Historiam studia partium penetrarunt; et Veritas, quam homines pagani, solius naturae ducti instinctu, pronunciarunt, unicam esse legem Historiae; victa studiis partium, aut si ita mavis, rationibus utilitatis, in rerum antiquarum narrationibus, pro affectibus narrantis, aut expressa, aut suppressa, aut aliquo mangonio corrupta reperitur. Quare cum hodiernis de religione controversiis quaestio de Antiquitate interveniat, videas alios, quibus nihil est antiquum, nisi quod ipsi pro suo arbitrio prius judicaverint orthodoxum: alios contra, omnia velle esse antiqua, quae ipsis placent, vel si ante pauca secula, vel si heri aut nudius tertius fuerint inventa. Quod si hic morbus [gap: Greek word(s)] plebeia tantum et vilia ingenia occupasset, minus id esset dolendum; nunc quum viri primarii, et excellente doctrinâ praediti

[note: 1614.] eodem animi morbo deprehendantur laborare, quis Ecclesiae vicem non doleat? Nam si in quaestione, de eo, quod antiquum est, aut recens, quae facti, ut sic dicam, quaestio est, et [gap: Greek word(s)], convenire inter doctos non potest; magna scilicet spes restat, in quaestione [gap: Greek word(s)], aut de mente Scripturarum p posse inter eos convenire!

Ne alios nunc commemorem, nostrâ memoriâ in Historiae Ecclesiasticae collectione, aut illustratione versatos, quos fama obscura recondit; quis nescit, Cardinalem Baronium operam in eo genere literarum adeo insignem posuisse, ut omnibus suâ diligentiâ palmam praeripuerit? Hic enim est, qui primus omnium, totius Orbis Christiani res gestas, praesertim autem quae ad Ecclesiam pertinebant, in continuam seriem annorum sic digessit, ut si unius urbis Fastos concinnaret: qui nescio unde ex abdito, tam multa plane prius ignota, primus prompsit in lucem: qui antiquorum Episcoporum in magnis urbibus successiones; veterum haeresewn originem, progressum et finem; tempora Ecclesiae, sive tranquilla, sive turbulenta, tam accuratâ diligentiâ explicuit; qui denique merita sua in Ecclesiam si immoderato partium studio non corrupisset, dignus erat sine controversia, cui omnes, et veteres et recentiores, qui illam eruditionis partem unquam attigerunt, assugerent, et fasces submitterent. Sed vir eruditissimus quando ad scriptionem se accingebat, de approbanda fide sua ex aequo omnibus, sicuti par erat fidelem Historicum, adeo nihil cogitavit; ut contra id summo studio videatur egisse, ne qui in negotio Religionis alia sequebantur castra, ullum usquam aequitatis vestigium in suis scriptis reperirent. Adeo in defensione illarum partium, quas probabat, totus est ubique. Historiam profesisus, non solum Theologum, sed etiam persaepe disputatorem e schola agit. Locos communes, a narratione historica digrediens, saepissime contexit; praesertim in primo Tomo. Trotestantes passim nullo discrimine, convitiis, maledictis et infandis calumniis incessit. Jura Principum, quae a paucis seculis obtentu Religionis imminui coeperunt, ita cupide, quoties datur occasio, contrahit, arrodit, evertit, ut natum in Regno, noscere nequeas; educatum, altum et auctum Romae, facile agnoscas. Denique ita se gessit Baronius totis duodecim suorum Annalium Tomis, ut qui dubitari nollet, praecipuum sibi scopum fuisse, Papalem Monarchiam stabilire, amplificare, et ad coelum usque evehere.

Sed fallor fortasse judicii, et quam in aliis moderationem desidero, ipse non praesto. Sane cum non ita pridem in Epistola ad Frontonem Ducaeum de hoc Baronii scopo aliquid parce et modeste dixissem; repertus est Romae infamis quidam parricidarum patronus, novum e Creta prodigium, Andreas Jesuita, qui negaret rem ita habere, ut dixeram: idque eo maxime argumento confirmaret, quod e tam vasta mole Annalium ne unum quidem locum afferre potuissem, unde fidem dictis facerem. Equidem nebulonis infamis calumnias tanti non penderem, ut ullam ipsius rationem habendam arbitrarer; nisi esset certissimum, e tot Lectoribus horum Annalium oppido paucos esse, ac fortasse paucissimos, qui justum illorum pretium nôrint, quive satis intelligant, quid in iis laudandum, quid excusandum, quid ne excusandum quidem. Atqui certissimum illud est; quemadmodum sumuntur a conversantibus mores, et quaedam in contactos corporis vitia transiliunt; ita Lectorum animos, ex iis quae legunt, voluntatem et judicium formare.

Eam ob caussam nos, quibus in hoc opere suscipiendo propositum fuit, (sicut in Epistola ad Regem serenissimum pluribus exposuimus,) Lectori, minus

[note: 1614.] in his literis exercitato, viam munire; quo certiores fructus ex horum Annalium lectione possit percipere: priusquam ad rem aggredimur, faciendum duximus, ut nostrum de hoc ingenti opere judicium, candide quidem et libere; sed absque livore, aut alienae gloriae obtrectatione, paullo accuratius exponeremus. Enimvero, pie Lector, cum tota hominum vita inter errores volutetur, ut scire hominum, ut Sapientes olim pronuntiarunt, nihil sit; cur adeo mirum tibi videatur, in opere tam arduo, tam vario, tam longo, multa inveniri notâ culpae digna? Non hominis, sed humanae naturae vitium est, errare, falli ac decipi: doctorum autem errores modeste indicare, non est injuriam illis facere; sed Deo suam gloriam asserere, qui solus [gap: Greek word(s)] et de humano genere praeclare mereri, occasionem errandi, secuturis alioqui male praeuntes, amovendo. Equidem ad hanc disquisitionem, etsi atrocibus maledictis scelestissimi nebulonis e Creta provocatus eam animi aequitatem adhibebo, ut suspicionem invidiae, vel malignitatis et [gap: Greek word(s)] non sim reformidaturus.

Ut ad rem accedamus; frofitetur Baronius in fronte primi Tomi, fuisse sibi propositum, quando opus hoc instituit, non solum res gestas Ecclesiae stylo condere, vel etiam Imperatorum, Regum, ac Principum, quae essent cum Ecclesiasticis conjunctae; sed hoc amplus, temporis rationem, quantum fieriposset, exactam inire; quaecunque in Historiae explicatione obscura, et interpretationis luce indigentia occurrerent, illa omnia elucidare; Monarchiam Ecclesiae visibilem, semper in Ecclesia conspicuam demonstrare, et Religionis Christianae in eadem fide propagationem. Vides incepti magnitudinem, varietatem, et difficultatem. Nam ad Historiographi partes implendas, vel primum caput erat suffecturum; secundum pertinet ad Chronographum, cujus munere fungitur Baronius non raro; tertium Philologi, aut Critici operam desiderat, non Historiographi; quartum caput et quintum, uti quidem in his Annalibus tractantur, ad partes spectant Theologi. Ut igitur legitimum operis hujus pretium intelligamus, id videndum est, quam bene unus homo Baronius tot personas, quas ipse sibi imposuit, in opere suo gesserit: Historiographi officium (inde enim ordiemur) in his tribus fere est positum, diligentiâ, judicio, fide. Nam et diligentiâ in colligenda scribendorum materie, opus est non vulgaris; et judicio non minore, ut videas, quibus credas; fides autem in eo spectatur, ut in narratione histioriae, nudam veritatem exponas, sive illa tibi probentur, quae gesta sunt, sive improbentur. Fingere enim, quae cupias facta, et pro rebus gestis ea narrare, poeticae licentiae optime convenit, ab bistoricis expositionibus est alienissimum.

Quod igitur ad diligentiam attinet; ea vero in Baronio tanta fuit, ut vix dediderari major queat. Retulit ille in suos Annales, non solum quaecunque a prioribus omnibus Historiographis, sive Graecis, sive Latinis, erant commemorata; sed etiam quaecunque apud Patres, aut alios cujuscunque generis Scriptores sparsim leguntur ad res Ecclesiae pertinentia. Neque fuit ei satis, Auctores vulgo notos et publicatos in consilium adhibere; sed celebriorum plerarumque Bibliothecarum forulos vel ipse, vel per amicos est scrutatus, ut ad plenam rerum Ecclesiasticarum cognitionem nihil, quoad ejus fieri poterat, praetermitteret. Hoc ut magnâ dignum laude, ita illud jure non laudes, quod rerum copiae intentus, delectum saepe nullum habuit veri autfalsi, pertinere ad suum officium ratus, ut in Annales falsa interdum non minus quam vera comportaret. Multa ergo passim commemorat e libris Apocryphis, aut fabulosis Scriptoribus, quae non dubitabat esse falsa; eo tantum fine, ne quid a quoquam dictum fictumve praetermitteret. Exempla

[note: 1614.] adeo passim obvia, ut illa adnotare non sit opus. In anno vero Domini LII. numero 2. narraturus de iis, quae Paulus Athenis gessit, meram adfert ex Hilduino fabulam: excusatione hac suum factum tuetur: Quae quidem licet non in omnibus nobis probentur, tamen ne quid subtraxisse ab avidis legentium animis videamur, hîc eadem voluimus descripsisse: quum alioqui sic comparati simus, ut velimus pauca potius, sed solida, certâque fide constantia, persequi; quam multa congerere, quae fide vacillent ac nutent: Ubi plane Baronius vetus dictum tollit:

Nam postremis verbis legem proponit, quam sequi debuerat; prioribus ostendit, non fuisse propositum sibi in condendis Annalibus legem illam servare: quod et alibi non semel profitetur, ut in anno XXXIV. 192. ubi postquam e falsis Pilati Actis ineptum figmentum recitasset, subjicit haec: Qualia autem sint ea omnia, fides apud Auctores remaneat: nos vero sic ponimus, ne quae ab Antiquis sunt enarrata, inconsulte praetermisisse videamur. Hîc jure aliquis miretur, et caussam quaerat, cur Baronius operi tam gravi adeo putidas interdum fabulas inseruerit; de iis loquor fabulosis narrationibus, quas ipse improbat: sunt nimirum aliae fortasse non minus aniles, quas propterea inseruit, quia fidem illius habebat; de quo postea dicendum. Illas vero priores quod non praetermiserit, duplici ratione factum ab eo videtur; nam praeter studium immodicum nihil quicquam praetermittendi, de quo diximus; etiam illa ratio potuit ipsum movere, quod non ignoraret, multorum e suis partibus ingenia, hodieque in hac tanta literarum luce, anilibus fabulis ita delectari, ut ne Historiam quidem Ecclesiasticam ab illis esse repurgatam, aequo animo essent passuri. Neque vero inanis erat hic Baronii metus; quod eventus comprobavit. Nam ex iis, qui post ipsum scripserunt, non pauci in eo laborarunt, ut fabulas, vel aperte, vel saltem silentio damnatas a Baronio, ab oblivione vindicarent. Vide, si lubet, quae observamus de Christophoro a Castro, Jesuita Hispano, Exercitatione primâ, diatribâ XV. Sed multo diligentius hoc ipsum conatus est postea praestare Hispanus alius, Johannes de la Puente, ex Ordine Traedicatorum; cujus recentem librum nugacissimarum nugarum, et reprehensionum Baronii saepe iniquissimarum plenum, nuper Oxonii in illustri Bodlaeana Bibliotheca non sine risu et justa indignatione percurrebam.

Est observare in his Annalibus et aliud nimiae diligentiae peccatum, non sane leve: Cupiditas enim immoderata omnia trahendi ad propositum suum, quae usquam legerat, Baronium saepe adegit, ut inepta quaedam et absurda Annalibus insereret. In Apparatûs numero 27. et 28. multa prodigia commemorantur e Suetonio, Dione, Plinio, aliis, quasi fuissent signa adventûs Domini; quum ejusmodi portenta singulis fere annis a Livio, caeterisque Historicis commemorentur; neque dubium sit, pleraque illorum esse mera ludibria, quae non possunt, nisi absurdissime, ad Christi apparitionem referri. In anno primo, numero 15. narratur, Augustum, qui Judaeos prius vehementer oderat, cognito adventu Christi, vehementer illos coepisse amare: quae mera est hallucinatio, e cupiditate nata referendi in Annales beneficia Augusti in Judaeos; quod ut commodâ occasione faceret, miraculosam illam mentis mutationem in illo Principe coactus est fingere, sicut suo loco ostendimus. In anno XI. Lex Papia Poppaea prolixe exponitur; quae ad commendationem vitae asceticae quam obtorto collo trahatur, dictum est in Exercitation

[note: 1614.] octava. In XVI. narratur mors Augusti. Ibi igitur ex iis, quae per jocum maximus ille Princeps fecerat, occasio sumitur disputandi prolixe de pallio, et de praestantia linguae Latinae; quo nihil importunius, neque absurdius fieri poterat. In XXXI. 70. exponitur historia Paralytici per tegulas demissi, Lucae 5: 19. Meminerat Baronius legisse apud Ciceronem, de Antonio per tegulas quondam demisso: locum igitur Ciceronis adnotat; sed tam absurde, ut nihil queat magis, sicut ostendimus. In XXXII. 14. tractatur praeceptum Domini, quo vetatur battologia in Oratione: Baronius eo refert, quae legerat de comam jactantibus; absurdissime prorsus, et ineptissime. Sic quia legerat apud Dionem, Legionem Ferratam in Judaea stationem aliquando habuisse, non dubitavit scribere, Centurionem, cujus habetur mentio Matthaei 8: 5. unum ex ejus legionis fuisse Centurionibus. In quo ratio ipsum quantopere fugerit, declaratum est Exercitatione decimaquarta. In XXXIII. 37. ab aquis fontis Siloae transitur ad fluvium Sabbaticum. Occasio nempe quaerenda erat Plinium reprehendendi; quem nos tamen rationibus defendimus non vanis. Locum Suetonii de Syriacis legionibus, frigidissimâ conjecturâ ductus, proposito suo accommodat, in anno XXXIII. 40. In proximo anno XXXIV. 95. ut referret quae legerat de poculis myrrinis ad vinum [gap: Greek word(s)], cujus sit mentio in passione Domini, quam gravia peccaverit, piget dicere. In XLIV. 60. illa tot mirabilia, quae Romanis dicuntur accidisse ad Petri adventum Romam, quis neget certissimum esse argumentum illius, de quo loquimur, studii immoderati trahendi omnia ad Historiam Ecclesiasticam? Numero 74. caussa affertur, quare Paulus se nominaverit [gap: Greek word(s)], partum abortivum, I. Corinth. 15: 8. e Suetonio Tranquillo, abortivos Senatores Romanos commemorante: quo si respexisse Paulum existimavit, mire illum ratio fugit. In xlv. 24. de osculo pacis Christianoirum disserens, et de Poetarum osculis sermonem exorsus, non sentit delapsus ad osculi genus, inter amantium nequitias nequissimum, qnod [gap: Greek word(s)] vocabant. Addit autem: Nullum unquam de his legimus penes Christianos exemplum: quorsum igitur illas foeditates inter sanctissima Ecclesiae instituta? In LXI. affert conjecturam suam, videri Paulum e carcere liberatum Romae, propter gaudium publicum e caede Agrippinae, matris Neronis: et in sequente ait, cum in Apocalypsi 3: 18. datur consilium Laodicenis, ut vestes albas sibi parent; putare se, allusionem esse factam ad lanas Laodicensium nigras, quarum Strabo meminit; quae conjecturae mihi quidem videntur nive Gallicâ frigidiores. In anno XCVIII. 9. cerdones apud Juvenalem interpretatur de Christianis; et Poetae hanc vult fuisse mentem, tunc periisse Domitianum, quando Christianis coeperat esse metuendus. Sed quem inveniet, cui hoc persuadeat? In clxiv. ii. Tatiani locum ad Crescentem Philosophum Cynicum refert, quo pantomimorum gesticulationes et motus loquaces venustissime et [gap: Greek word(s)] describuntur. Est autem ille error tantus, et adeo manifestus, cum loquatur ibi Tatianus de ludis Paganorum, ut excusari non queat. Sed vir eruditissimus, prae nimia diligentia, et illo studio, de quo diximus, nusquam non isto modo peccat.

Judicium in Historico varie potest considerari: nos hîc de Scriptorum delectu agimus, ad quem habendum, scripturo de Ecclesiae rebus, praesertim antiquissimis, judicio opus non mediocri. Nam cum pauci adeo Scriptores vere antiqui et [gap: Greek word(s)], hoc est, genuini seu germani, ad nos pervenerint, qui prima Ecclesiae secula descripserint; evenit tamen, ut de rebus illis vetustissimis plurima mentio reperiatur apud Scriptores posteriores, et ut plurimum, fabulosos, aut nimium credulos. Sed et univesa Ecclesiastica Historia,

[note: 1614.] etiam proximorum seculorum, fabularum figmentis mire est involuta; ut saepissime fit difficillimum, per obseptum iter tot difficultatibus ad veri cubile pervenire. Neque hoc non vidit Baronius; cujus ea de re, et nominatim de Actis Martyrum et Martyrologiis, tantâ licentiâ saepe depravatis, querimonias in primo Tomo, et fere in singulis legere est gravissimas. Idem igitur plerosque ex illis fabulosis Scriptoribus, qui tanti hodieque a multis fiunt, et damnat, et rejicit a suis Annalibus, sicut virum gravem decebat. Ejus genevis sunt Dorotheus, Prochorus, Abdias, Meliton, Epistola sub nomine Hieronymi ad Paulam et Eustochium, de Transitu Mariae, item alter eidem magno Patri attributus liber de Nativitate Mariae, Augustimo ascriptus Sermo XXXV. de Sanctis, Acta Andreae, et alii plurimi. Sed et Auctoribus alioqui non poenitendis, vel etiam praeclaris, propter [gap: Greek word(s)], aut incuriam secernendi veri a falso, fidem merito et prudenter derogat: ut Orosio, Gregorio Turonensi, Cedreno, Metaphrastae, Damasceno, in libris de Imaginibus, et id genus non paucis. Magna haec est, quis neget? laus Baronii: sed quae longe major futura erat, si constitisset ipse sibi, neque adeo varium se in hac parte praebuisset; sicut ostendemus, cum de Critica illius dicemus.

Fidei quoque laudem neque adimere Baronio, neque tribuere sine exceptione possumus. Diligentia illa tanta, quâ usum ipsum indicavimus, et tot Auctorum rejectio, quos ipse a suis sacris arcuit, luculenter declarant, non habuisse ipsum susque deque, falsa pro veris tradere. Sed enim amor veritatis, et susceptum ab eo patrocinium parum omnino inter se conveniebant. Unde factum, ut toties in Baronio fidem desideremus, quoties ille Historicum exuit, ut induceret patronum. Recte olim exacti vir judicii, Dionysius Halicarnasseus, dicebat, In ferenda sententia de aliquo Historico cum primis spectandam esse [gap: Greek word(s)], quomodo animatus ad scribendum accessisset: vix enim, ac ne vix quidem, fieri potest, quin scriptio affectum animi prodat. Propterea Graeci Historias, in quibus scribentium affectus eminent, elegantissime comparant speculis [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)], quae res oppositas non referunt, quales sunt; sed corruptâ formâ, vel colore non suo, vel figurâ alienâ. Cum igitur Baronius, Romanae Ecclesiae splendorum respiciens, Dominum JESUM nobis describit Coenatoriis magni pretii indutum, et ad S. Eucharistiae institutionem vestimenta adhuc pretiosiora assumentem; cum stabiliendae Papae Monarchiae, Petrum inducit Monarcham inter Apostolos agentem, Paulo et caeteris collegis sua pensa assignantem, denique regio more imperantem; cum Romanos Augustos facit veniam vel auctoritatem Concilia iudicendi, a Romano Tontifice petere; cum inducit Concilia universalia, confirmationem suam a Papa expectantia, quasi aliter nihil foret actum; cum similia his alia sexcenta nobis narrat, merito fides ejus laborat; qui res non exprimit, quales invenit; sed [gap: Greek word(s)].

Pertinent etiam ad Auctoris [gap: Greek word(s)], et affectibus corruptam mentem, illa horrenda convitia, quae passim toto opere jaciuntur in Protestantes, quos nunquam aliter pro sua modestia Christiana, nisi Haereticos aut Novatores appellat; aliquando, impios Epicureos, ut in anno XXXIV. 272. interdum a Simone Mago ortos, XXXV. 24. pari ratione, ut cum alibi Auctores Refomationis nominat, sine Sacris Scripturis Theologos. Ridicule istud quidem.

[note: 1614.] pater, praecursor Autichristi, Mahometis. Ibi scribit Baronius: Videant Novatores; et recognoscant suum ipsorum Catechistam, Diabolum; qui eadem, quae ipsos, docuit Sergium per Manichaeum; et erubescant, suam ipsorum intuentes originem et auctorem. Deinde ait, a Diabolo didicisse Protestantes Hagiomachiam; et credere etiam Laicis Scripturam: quum Ecclesia Catholica nemini unquam Scripturas, nisi Theologis, commiserit legendas. Sed haec postrema affirmatio de Ecclesia vetere Catholica mendacium adeo infandum et apertum continet, ut nemini mediocriter sano possit esse dubium, etiam praecedentes calumnias ab eo esse profectas y qui est Pater mendacii. In anno MCXVIII. describuntur fanatici errores Basilii, Bongomiliorum auctoris. Rejecit libros Mosis, septemque tantum divinae Scripturae libros recepit: Deum humanâ formâ praeditum dixit: Mundum creatum ab Angelis malis: Michaelem Archangelum fuisse incarnatum: Eucharistiam esse Dominicam Orationem: Omnes orationes, praeter Dominicam, vaniloquia esse: Suos omnes concipere Verbum Dei, et parere, sicut B. Virgo peperit: Nullam esse resurrectionem, praeter poenitentiam. Deinde postquam dixit, jussu Imperatoris Alexii crematum esse portentum illud hominis, addit: Quo supplicio afficiendos Novatores cum Basilio sentientes, candidus Lector jure consentiet. In anno MCXXVI. Tranchelini, apud Antverpienses Haeretici, furores infandi, quibus vix simile aliquid habet Mahometana superstitio, describuntur: tum autem subjicit haec Baronius: Videant nostri temporis Novatores, quibus praecursoribus gloriari possint, et quos se suorum dogmatum habere Patriarchas exultent. Eant post eos, quos omnium nefandissimos tunc et semper Ecclesia devovit atque damnavit. Scit Deus et universus mundus, haec non magis vera esse, quam illa erant, olim adversus Christianos jactata, de stupris promiscuis in conventibus nocturnis: de cane ad candelabrum alligato: de adoratione asini. Plane qui spiritus ista olim Paganis, idem illa Baronio, et similia illis sexcenta, quae in ejus Annalibus leguntur, suggessit.

Sed Baronium, Romae viventem, a Diabolo fuisse deceptum, minus miror: nuperum vero illius Epitomatorem, Spondanum, qui inter Protestantes fuit educatus; quem, nisi fallor, ego vidi Genevae cum aliis fratribus literis operam dantem, etiam auxisse Baronii errorem, quis non stupeat? aut quis non intelligat, quam dirae illum miserum Furiae agitent? In anno cmxcvi. factâ mentione Matthaei Parisiensis, quo nemo vixit unquam neque Papismi superstitionibus addictior, neque rapinarum horribilium, quas Papae in Anglia exercuerunt, fidelior testis, et expositor; affert Baronius conjecturam suam; nisi, inquit, probra illa fuerint addimenta potius ejus, qui edidit, Novatoris, haeretici hominis; quum peculiare sit illis, libros, quos potuerint, depravare. De Haereticis vero, nomine sic dictis, assentior Baronio. Sed si libros veteres depravare, certa est haereseos nota; quis tam impudens erit, qui negare audeat, certissimos illos esse Haereticos, qui tot hodie artibus veteres Patres mutilant, depravant, expurgant? Res omnibus nota; de qua, si Deus volet, plura alibi dicentur a nobis. Neque vero difficile erit probare, consarcinatores Indicum Expurgatoriorum, bellum cum Auctore Scripturarum, cum Patribus, cum omnibus bonis, cum ipsa denique Veritate nefarium quotidie gerere. Quid ipse discipulus Nerii? An ille depenitus ab hoc crimine integer? An difficile est, loca veterum Auctoruum observare, in eis Annalibus depravata in gratiam Papae contra fidem veterum Exemplarium? Sed eo omisso, de Matthaeo Parisiensi breviter respondeo. Conjectura Baronii, quae et a Bellarmino nuper est allata, vana, falsa, ridicula est.

[note: 1614.] Extant in hoc Regno vetera exemplaria ejus Scriptoris, quae vanissimae vanitatis eam conjecturam arguant. Omnia enim illa babent, propter quae fides editoris hodie in dubium vocatur. Habeo ipse jam in meo musaeo codicem Matthaei, in membranis descriptum eleganter, e Regis serenissimi Bibliotheca promptum, ejus vetustatis, ut credatur ille ipse liber esse, qui ab Auctore in Bibliotheca S. Albani fuerat dedicatus. In eo codice nullam nos adhuc diversitatem observavimus, quod ad illa attinet, quae de Paparum rapinis scribuntur. Extant etiam in Bibliothecis Anglicanis alia ejusdem Auctoris scripta nondum edita, ut Historia minor, et de Vitis Abbatum S. Albani; in quibus similia, vel etiam graviora de rapacitate Romana lamentabiliter describuntur. Legi ipse nonnulla ejus generis in vetusto libro, Vitas Abbatum illorum continente, quem mihi in sua libraria ostendit inter plurimos alios scriptos manu libros praestantissimos, eximiae vir probitatis et eruditionis, Robertus Cotton, Bruceus, Baronettus. Non igitur illa sunt a Protestantibus Matthaei libris inserta; sed justissimas illas querelas rei veritas extorsit ab homine, alioquin, ut dicebamus, superstitiosissimo. Quare falsissima est Baronii et Bellarmini conjectura.

Omitto alias Baronii calumnias. Taceo, brevitatis studio, judiciorum temeritatem viro gravi indignissimam. Omnia, sive laeta, sive adversa, quae Principibus, vel populis, vel etiam privatis hominibus evenerunt; non alia ex causa fere in his Annalibus produntur orta, nisi ex aliqua aut observantia insigni in Papam, Ecclesiamve Romanam, aut contumelia, vel injuria. In anno Domini CCCCXLIX. 27. Theodosius, pius Imperator, Imperio et vitâ privatur. Quae causa? plus juris usurpaverat in procuranda [gap: Greek word(s)] Concilii Oecumenici, quam Principibus Doctrina Hildebrandi attribuit. Anno dxviii. gravissimo terrae motu concutitur Dardania: Meruerant enim, ait Baronius, qui toties a Gelasio Papa, et Hormisda moniti, non paruerant. Justiniano imperante multae Romani Imperii Provinciae a Barbaris vastatae sunt, aut deletae: nimirum postquam in Silverium, Romanum Pontificem, fuerant violentae manus conjectae, ait Baronius, dxl. 43. nam vitia hominum ejus aetatis teterrima, haereses passim grassantes, Vigilii Papae execrabilem improbitatem Baronio descriptam, Deus scilicet non attendebat. Anno dliii. Totilas perit: Narses victoriam adipiscitur longe maximam: quare? Simul ac Ecclesiae capiti debitus honor impertitur, a Deo rependuntur bona cuncta, inquit Baronius. Quod Galliam et Britanniam populi Septentrionales invaserint, et cladibus olim affecerint, non factum id ex illis causis, quas Salvianus Massiliensis, et Gildas Sapiens exposuerunt; sed quia vel cum Papa non communicabant, vel nescio aliud quid simile admiserant. Similium his judiciorum pleni sunt isti Annales. In quibus etiam leges, Ecclesiam Anglicanam heresewn alluvione nostrâ memoriâ esse absorptam. Cur autem id? Simul ac denarium Petri solvere desierunt, ait Baronius, DCCXL. 15. Possem commemorare testimonia plurima veterum Historicorum Angliae, qui superioribus seculis saepe factum queruntur, ut propter inenarrabilem Paparum rapacitatem fides in hoc Regno fere deficeret: sed haec mitto, et in proposita disputatione pergo.

Personae legitimi Chronographi gerendae quam parum idoneus fuerit Baronius, non esset difficilis probatio; nisi hoc ab exercitatissimis in ea doctrina viris saepe jam esset demonstratum. Fatemur nos quidem, non parum in eo positum fuisse operae a Conditore Annalium, ut constaret ipsi certa annorum ratio; neque inficias imus, quaedam etiam in illa parte fuisse erudite ab eo observata; caeterum vel in ipso capite annorum Domini constituendo, falsisimas

[note: 1614.] simas ipsum sibi finxisse aliquando hypotheses, clare demonstratum est, Exercitatione primâ, et saepius alibi, dum pro Josepho illi respondemus.

De Philologi et Critici persona, quam sibi Baronius induit, latus esset dicendi campus; nisi multa me, ut orationis vela contraham, admonerent. Magna, proculdubio, cupiditas bene merendi de Sacrarum Antiquitatum studiosis, illum impulit, ut duram hanc provinciam ultro, in contexenda Historia, ovo exemplo, suspiceret. At vellem, humeros suos prius consuluisset, ut exploratis viribus suis cognosceret, quid illi ferre valerent, quid recusarent? Nam illustrare nascentis praesertim Ecclesiae instituta; Historiae Euangelicae, his Annalibus insertae, lucem foenerari; scripta Patrum et aliorum scriptorum obscura illustrare, et explicare, nemo profecto potest, qui Hebraicae Graecaeque linguae peritiâ, et omnium veterum Antiquitatum notitiâ non sit quam instructissimus. Quum igitur testimoniis Scriptorum Hebraicorum et Graecorum hic praesertim Tomus primus sit refertissimus; quaerat jure aliquis, an parem tanto incepto cognitionem illarum linguarum, et antiquae eruditionis copiam Baronius habuerit? Atqui hoc singulis fere paginis isti Annales clarissime negant, testimonia exhibentes, quae luculentissime demonstrent, illorum Auctorem neque Hebraicae literaturae, neque Graecae ullâ notitiâ fuisse praeditum. Satis hoc probatum est in his Exercitationibus, locis quam plurimis, ut dubitari de eo nequeat. Anno XXXIV. 29. tractans locum ex Actis V: 37. [gap: Greek word(s)] exponit [gap: Greek word(s)] neque intelligit, ad eam sententiam, quam probabat, tam esse ineptum [gap: Greek word(s)], quam [gap: Greek word(s)]. Anno XXXVI. 4. agens de loco ex Actis VII: 58. ob non intellectam vocem [gap: Greek word(s)], hoc est, adolescens, quantos in simpulo fluctus movet? Ea est dictio, quae apud Josephum non intellecta, ad falsam et ridiculam de annis Herodis opinionem Baronium adegit, ut probatum est a nobis. Anno LVI. 16. exponitur mirâ subtilitate vox [gap: Greek word(s)], hoc est, confessio: [gap: Greek word(s)], inquit, Praepositio, idem est quod foris; et [gap: Greek word(s)], quod est, ut declarat Suidas, confessio. De Praepositione est puerilis error: nam si [gap: Greek word(s)] in compositione significat semper foris, ut postulat expositio Baronii; igitur [gap: Greek word(s)] erit foris vigilare; non, ut nos putabamus, e somno transire ad vigiliam: [gap: Greek word(s)] erit foris spirare: neque poterit domi aliquis exspirare, quia [gap: Greek word(s)] significat foris: [gap: Greek word(s)] non erit, graviter aliquem tentare, sed foris tentare: itaque domi nullus erit [gap: Greek word(s)], hoc est, gravis tentatio, nulla [gap: Greek word(s)], hoc est, exspiratio, ac ne [gap: Greek word(s)] quidem. Sed beat nos, cum advocatâ Suidae auctoritate, probat rem valde ignotam; [gap: Greek word(s)] est confessio. Anno lvii. 61. in verbis Pauli, I. Cor. IX: 5. urget quod non sit adjectus articulus: sed nemo Graece peritus illi concedet, [gap: Greek word(s)], hoc est, sororem uxorem circumducere, non posse per Hellenismum recte exponi, circumducere aliquam mulierem, quae mihi sit, et soror in Christo, et uxor. De vera sententia nihil pronuntio; de locutione Graeca tantum loquor. Sic statim Phil. IV: 4. [gap: Greek word(s)], hoc est, compar, vult esse proprium nomen: quod etsi quidam e Graecis Scholiastis ante ipsum dixerunt, vix tamen per Hellenismum potest admitti, propter vocis [gap: Greek word(s)], hoc est, germane, proprietatem. Anno lix. 7. verba Pauli [gap: Greek word(s)], hoc est, in toto praetorio, Phil. I: 13. cum invenisset exposita a Vulgato Interprete, in omni praetorio; non animadvertit, omne, ibi positum esse, pro, totum. Deinde hoc errore admisso, sane puerili, alium excogitavit ipse plus quam puerilem. Vult sensum esse, actum esse de caussa Pauli, non solum coram Nerone; sed et apud Collegium Pontificum, atque, ut ipse loquitur, in omni urbis Praetorio. Quam haec ridicula? Anno clxxv. 5. ignorat, Sympherusa verum esse nomen piae Martyris; [gap: Greek word(s)], hoc est, commoda; saepe enim Graecis nomina

[note: 1614.] propria fiunt a participiis, ut Alexamenus: vel ut fere scribitur, Symphorosa; aut Symphorusa; aut Symphorosa, [gap: Greek word(s)] a [gap: Greek word(s)], hoc est, congerens, a congerendo, quod diversum est a [gap: Greek word(s)], hoc est, commodum seu utilem esse. Baronius nomen inauditum Graecis hominibus, [gap: Greek word(s)], nobis profert, quod analogia confutat ac rejicit, et simul quicquid ibi scribitur. Sed Baronius hoc jus sibi persaepe vindicat, ut Graecarum dictionum ex ingenio suo numerum augeat. Inde est [gap: Greek word(s)], vocabulum, quo Graecae linguae opes auxit, in anno CCCLIX. 89. Inde [gap: Greek word(s)], quasi dicas, in fine pugnans, a [gap: Greek word(s)], hoc est, finis; et [gap: Greek word(s)], hoc est, pugna; nomen Martyris, qui spectaculo gladiatorum finem imposuit, ut ait ad I. diem Januarii in Martyrologio. Si legisset unquam Baronius nomen illud apud Graecos [gap: Greek word(s)], quasi dicas, e longinquo pugnans, ut apud Theodoritum Lib. V. cap. 20. abstinuisset a conjectura tam absurda. Ad diem 22. Septembris, decimationis, poenae militaris facit mentionem; et ait, a Polybio vocari [gap: Greek word(s)]. Quis malum decepit virum bonum, et ei persuasit, vocem illam, quae apud Graecos non legitur, esse probum verbum Polybianum? Origenistae Orthodoxos olim irridentes, Pelusiotas per contemptum vocabant, ut auctor est Hieronymus ad Pammachium, adversus Johannem Jerosolymitanum, et ad Pammachium et Occidentales, de erroribus Origenis. Ipse convitium explicat, Pelusiotas nos appellant et luteos: [gap: Greek word(s)] lutum; [gap: Greek word(s)], luteus. Sic apud Latinos convitium erat, lutum es. Persius:

hoc est, ad verbum, [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)]. Ita nos quidem existimabamus: sed Baronius in anno CCCXIII. corrigi Hieronymi codices jubet, et scribi Pilosiotas, non autem Pelusiotas, ut depravate legitur, inquit. Vide quid sit, Romae esse: nam nos Transalpini haec mysteria ignorabamus. Quod Gallice vocamus, une copie, exemplar ex alio descriptum; Graeci appellant [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)] quae voces leguntur initio multorum Actorum et Epistolarum, in Collectionibus Conciliorum. Sic plane Latini, a pari; ut initio aliquot Epistolarum Zosimi Papae, in anno CCCCXVII. et Hormisdae, in anno DXIX. dicunt pro eodem, et a paribus, quod non intelligens Baronius, quam insigniter operam ludos facit, et in anno DXCI. 4. MLXXIV. 61? Vel haec pauca satis ostendunt, quam imparatus a Graeca literatura ad scribendum se contulerit Pater Annalium; quem in Exercitationibus probavimus, Graecos Scriptores non nisi ex aliena fide tractasse; ac proinde toties in eo errasse, quoties parum fidelem nactus esse Interpretem. Quid autem interest, male ipse vertas, an malam versionem probes? Omitto dicere de literis Hebraicis, quarum peritiam quantam habuerit Conditor Annalium, ostendimus Exercitatione XIII. diatribâ 37. et saepe alibi.

Spectare ad Critici officium Veteres putarunt etiam illud, ut de Auctoribus veris aut falsis posset pronunciare. Baronium in hac quoque parte multa vidisse, et de multis Scriptoribus praeclare judicasse, jam diximus. Sed nos, quod in his Annalibus deprehendimus, dissimulare non possumus. Observamus enim locis innumeris, ipsum, ubi de exaltatione Papae agebatur, aut alia re simili, quam ipse cordi habebat, legitimae Criticae oblitum, narrationes suas utilitati accommodasse. Hinc illa judiciorum varietas, imo iniquitas aliquando tanta, ut nihil supra. Decretales primorum Paparum est ubi videtur [gap: Greek word(s)], hoc est, expungere, et cum viris bonis et doctis sentire, qui illas respuunt; saepius tamen pro illis in arenam descendit,

[note: 1614.] non fundâ quidem ornatus, sed maledictis, quibus invadit, quos per antiphrasin amat Novatores appellare. Clementis Constitutiones, ut liber apocryphus et [gap: Greek word(s)], hoc est, non germanus, severe damnatur, XXXII. 18. alibi non demel defenditur et laudatur; alicubi etiam ad Turrianum Lector rejicitur, qui pro tuitione earum Constitutionum ad insaniam usque declamavit. Acta Concilii Nicaeni I. quae ex Arabico scilicet versa, pro legitimis obtrusit idem Turrianus, mera somnia esse pronunciat Baronius; docte ut vere, CCCXXV. 63. sed quoties eadem illa in Annalibus citata inveniuntur? Metaphrasten et similes fabularum hamaxarios saepe rejicit, saepe laudat, sequitur et propugnat idem Baronius: non enim exuerat illum [gap: Greek word(s)] amorem, qui tot in Historiam Ecclesiasticam fabulas invexit. Dialogos Gregorii Magni, ut fabularum plenos, perstrinxerat vir gravissimus, Melchior Canus, cui etiam alii sunt assensi: at Baronius, quas et quam graves eo nomine poenas exigit a Cano? Acta Sylvestri majore studio damnet an excuset, non possum dicere. Sed excusando nihil agit: semper enim [gap: Greek word(s)]. Donationem Constantini, quae etiam in Graecorum nonnullorum libris habetur, falsam esse, et [gap: Greek word(s)], vis veritatis expressit ex ore Baronii: laudo; sed illud non laudo, quod invidiam criminis falsi transfert in Graecos, et ait:

in anno CCCXXIV. 118. At quae haec iniquitas, quaeve haec barbara morem permittit patria, ut ejus scripti invidiâ onerentur Graeci, cujus argumentum Ecclesia Romana mordicus defendit, et quod scriptum tot Papae, qui errare non solent, pro legitimo Instrumento Imperatoribus toties objecerunt? Et tamen audet Baronius, in anno Domini mxlv. totâ corporis sui mole in Balsamonem insurgens, ut illum prosternat, prostratum jugulet, omnes palestrae artes adhibere. Quas autem adferat adversus ipsum ratiunculas, non est hujus loci expendere.

Accedamus ad caput ultimum, de iis, quae scribuntur in his Annalibus ab eorum Auctore, Theologi personam gerente. Cujus enim, nisi Theologi est, de Scripturis et earum obscuritate, de Traditionibus, de Sacramentis, de Imaginibus, de Angelorum cultu, de Reliquiis, de ritibus in Synaxibus, et celebratione Sacramentorum, et caeteris Religionis capitibus hodie controversis, longas disputationes instituere, loca Patrum cumulare, et cum diversa sentientibus serram reciprocare? Hoc igitur passim in hoc primo Tomo cum faciat Baronius, Theologi personam in eo agnosco, Historiographi desidero. In hujusmodi autem omnibus disputationibus ad quem ipse scopum collimarit, ostensum est in Epistola ad Regem serenissimum: ad quem autem collimare potius debuerit, si Veritati et Ecclesiae Dei, paci ac tranquillitati voluisset ire consultum, uti par erat, ostendimus Exercitatione XVI. diatriba 28.

Refero ad Theologicas Baronii disputationes et illa omnia, quae de Romano Pontifice, et illius dominatione Monarchica passim ubique totis his duodecim Tomis tam accurate disseruntur. Nam et in prima operis parte Euangelicam Historiam suis narrationibus intexens, ut e doctrina Christi illius institutionem hodiernis opinionibus congruentem asserat; et mox ut Petrum fuisse verum Ecclesiae Monarcham probet, non minore contentione Baronius laborat, quam vel Bellarminus, vel quivis alias hodiernorum ejus caussae patronorum. Sed et in totis deinceps Annalibus id semper curâ agit praecipuâ, ut continuationem et amplificationem Papalis

[note: 1614.] potestatis, et praxin perpetuam Hildebrandinae doctrinae quantum potest, ob oculos hominum proponat.

Sed spiritualem fortasse dumtaxat potestatem Romano Pontifici attribuit Baronius; imo vero et spiritualem et temporalem dominationem ita amplam Papis vindicat, ut per ejus doctrinam Imperatoribus, Regibus et Principibus nibil restet aliud, nisi Romano Pontifici SERVIRE, et ad jussa ejus humiliter capessenda mature sese componere. Hoc ut ita esse, isto loco breviter demonstrem, adigit me fides, quâ omnes Christiani obstringuntur erga suos Principes; et ea fidelitas ac devotio, quam praestare teneor Regibus Christianissimis; quorum Sacrosancta Majestas nisi per Hildebrandinam doctrinam eviluisset, duos maximos Principes, Henricum III. et Henricum Magnum, pari scele e, ac fere simili pacto non luxissemus exstinctos.

En igitur, pie Lector, doctrinae istius, Principibus funestae, capita pauca e muli is ex Annalibus Baronianis in tuam gratiam collecta. SACERDOS quilibet major Rege, quia Politicus Principatus Sacerdotali est subjectus. Hoc axioma passim asseritur in bis Annalibus; maxime autem in anno Domini LVII. 18. Ibidem, 32. sunt haec verba: Cum igitur Rex, quantumlibet Christianus, non nisi inter Laicos adnumerandus sit, Sacris Ministris minorem gerere ordinem certum est. Mox: Cum quae a Deo sunt, ordinata sint, politicum Principatum sacerdotali esse subjectum, nulla potest esse dubitatio. Eo spectat, quod in anno Domini XXXIV. 293. verbis Petri palam abutens docet, Sacerdotium esse in Ecclesia institutum, conjunctum cum Regia dignitate; ac propterea Regiae dignitatis insignibus videri omnes Apostolos usos. Papa Judex supra omnes potestates a Deo constitutus. In anno CCXVI. cur Papa Romanus dicatur summus Pontifex, hanc rationem adfert: Quia a Deo rerum divinarum humanarumque Arbiter constitutus, judiciariâ porestate super omnes effulgeat. Quo igitur illae distinctiunculae, directe, indirecte, proprie, improprie, et similes [gap: Greek word(s)], tantum ad fallendum excogitatae

SACERDOTES et Episcopi jus habent antiquandi leges Imperatorum contrariis legibus. Anno CCLVII. 15. illud plane consideratione et observatione dignissimum, Episcopos nullam habuisse rationem quarumcumque legum civilium, quae aliqua ex parte officere et impedimento esse viderentur Ecclesiasticis functionibus: quin eas contrariis legibus editis, irritas prorsus redderent, ac penitus abolerent.

In anno CDI. 60. Hîc velim, Lector, consideres, Episcopum omnium miserabilium personarum esse judicem competentem, suique juris esse, male ab aliquo judicata rescindere, etiamsi Princeps esset qui injustam sententiam protulisset. Saepe repetit, Sacerdotes judiciariam potestatem accepisse ex institutione Christi; ut LVII. 28. Imperatores autem, quando suis legibus jus illis attribuerunt judicandi, nihil novi eis contulisse, sed id tantum confirmasse, quod e jure divino poterant sibi vindicare; ut in CCCXVIII. 64. Idem tamen in anno CCCXIV. Principibus aliquanto aequior. In anno CCCXXXVI. 18. affirmat Autor, non esse Imperatorum, in Episcopos ferre sententiam; sed tantum, a Concilio ante latam executioni mandare. In CCCLXXX. 7, 11, 12, 13. prolixe conatur probare, Sacerdotes ex jure divino nihil debere Regibus pendere, quibus ipsi sint superiores.

Axioma est Baronii: Praesidibus Provinciarum praesidere Episcopos, qui jus habeant sententias illorum rescindendi, si ipsis libuerit. Hoc saepe repetit; sed in anno CDXI. etiam exemplo id confirmare nititur. Ait, a Synesio Episcopo Andronicum, Pentapoleos Praefectum, fuisse a tribunali depositum, in quo in Deum et homines multa deliquerat. Sed est error [gap: Greek word(s)], insanum magnus Locus

[note: 1614.] Synesii est in Epistola 90. [gap: Greek word(s)], id est, e subsellio Poenitentium ipsum exemimus: narrat ibi Synesius, se poenitentiâ Andronici seriâ adductum, ut omnibus modis ei faveret; [gap: Greek word(s)], subsellium moestum, est locus Poenitentium, qui separatim ab aliis in Ecclesia stabant, aut sedebant. Sequitur apud Synesium; [gap: Greek word(s)] etiam caeteras calamitates ipsi multo reddidimus leviores. An hoc est detrabere Praefectum de tribunali? Vanissima igitur est illa Baronii gloriatio: Quanta haec auctoritas Episcoporum? ut male judicantes Praesides cessare imperent: id enim affirmat Synesius. Sed exemplum est falsum; falsa igitur doctrina.

Aliud axioma: PAPA solus potest dare Imperium; ad cujus consecutionem nihil refert, filium esse Imperatoris, nisi placeat Papae. Ad hanc doctrinam stabiliendam magna pars horum Annalium refertur. Clarissma verba sunt, quae afferemus ex anno MCLIX. 7. Fridericus Imperator, si consuluisset Annales, haud certe progenitoribus suis acceptum tulisset Imperium, sed tantum Apostolicae Sedi, sine cujus nutu nihil prodest, genitum esse ex Imperatore, ut quis possit fieri Imperator; sed tantum quod elegerit, vel eligendum concesserit ipse Papa. Ut instituere, ita destituere Imperatorem tam facile potest Romanus Pontifex, quam descendit imber, cum pluit. In anno DCCC. 15. habetur hoc effatum: Hanc potestatem esse in Ecclesia Dei, et in ipso Pontifice primario residere; posseque ipsum, si caussa postulet, Apostolicâ polenissimâ potestate, infestum Ecclesiae Regem, sive Imperatorem deponere, inque loco ipsius justum et pium sufficere, exploratissimum est. Puto sane Romae, et ubicunque haeresis Hildebrandina impune viget, id quod ait Baronius, esse exploratissimum: sed magna Deo gratia, quod major et melior pars orbis Christiani, in qua censentur etiam supremarum Galliae Curiarum Patres amplissimi, et e Romano-Catholicis optimus quisque, et Protestantium tot populi, non id, quod Baronius dicit; sed ejus plane contrarium habent pro exploratissimo.

Accipe aliud oraculum: Duo gladii sunt Papae, tam materialis, quam spiritualis; et hoc negare haeresis est. Doctrina est Baronii iisdem verbis enunciata, in anno MLIII. 14. Jam igitur habent Protestantes, quod laetentur, non solos se haeresin sapere; sed omnes illos, qui Papae duos gladios non attribuunt. Quis autem Christianus ita insanit, si paucissimos excipias, quibus rectum rationis usum morbus animi nescio quis eripuit?

In anno DCCLI. de translatione Regni facta in Galliis ita scribit: Francorum Monarchiae bene consulturus Romanus Pontifex, Francorum Regnum, quod sub Regibus Merovingiis inertibus, et novissime sub Hilderico Stupido periclitaretur, Apostolicâ auctoritate in Pipinum, Caroli Martelli filium, Carolomanni germanum, post obtentas ad versus diversos hostes saepe victorias, transtulit, eumque Regem creat, ipso Hilderico anno sequenti deinceps detruso in Monasterium. Haec narratio ita nuda, quam falsa sit, et Monarchiae Francorum a Deo solo institutae, quantum afferat praejudicium, virorum prudentium est diligenter expendere; sicut et illa accurate iis consideranda, quae scribit idem, DCCLXX. 24. maxime autem quod ait in CMXII. 34. Reges Francorum Papae subditos esse, cujus jussa capessere debeant.

Est et illud unum e scitis Baronianis: Imperatorem debere Romano Pontifici inservire, ut ejus auctoritas sarta tecta praestetur. Sicut dicitur in CCCCXLV. Item hoc: Imperatori non satis suppetit juris ad Regem aliquem ejectum Regno restituendum, nisi interveniat voluntas Papae; in anno DCCCIX. 34 Item istud: Praesides Provinciarum tenentur jussa Paparum exsequi, non

[note: 1614.] adscripto PLACET, sicut fit hodie. Colligit hoc Baronius ex Historia falsa, in anno CDXIX. 8. Quod quidem, inquit, illud primum ostendit, inservisse Praesides Provinciarum, et qui illis parebant, milites Romanos, Pontificibus: in exsequendis Apostolicae Sedis sententiis tantum abest, ut eas impedirent, vel remorarentur, vel ut Apostolicis ipsis literis PLACET, subscriberent, arrogarent.

Quum Tomus II. Annalium, propter repetitum tantâ contentione Regnum Siciliae a Rege Catholico, a fidelibus ejus ministris censurae fuisset subjectus; Baronius hoc, et similibus factis Papae majestatem autamans imminui, injuriam ultus est hisce verbis MCXXXVI. 24 Dictu nefas, horrendum factu, quod infelicissimis nostris temporibus probata a Romano Pontifice scripta ministri regii redigere audeant sub censuram, ut ea a librariis vendi non sinant, nisi ab ipsis impetratâ licentiâ, quam etiam interdum pro arbitrio negent, atque prohibeant ne vendantur. Hoc Baronius dicit esse alteram clavium Petro adimere, et grande nefas admittere. Igitur cum omnia Europae Regna, omnes Principatus sint Romani Pontificis, ut tanta curâ demonstratur in his Annalibus; si Papam libido incesserit, vel occasio invitarit, ut unum aliquod e suis Regnis velit repetitum ire, et liber aliquis in eum finem scriptus, ipsi fuerint probatus; Rex ille, a quo Regnum repetetur, vel ejus ministri, si ausi fuerint mutire contra, scelus videlicet admittent dictu nefas, horrendum factu, judice Baronio. O coelestis Veritas, exoriare, et Reges magnos libera ab hac tetra servitute!

In anno DCLXXXIII. conditionem nostrorum temporum lamentatur, eaque appellat miserrima tempora: an propter supremum Dei numen tam negligenter hodie a multis cultum? aut propter blasphemias, quas impii quotidie in Deum Patrem, Jesum Filum Dei, Spiritum Sanctum, et Beatam Virginem, et alios Sanctos quotidie evomunt? Minime: accipe caussam: Quibus nihil solicitius, vigilantius ac vehementius Praesides Provinciarum agant, quam ut Ecclesiasticum tribunal, solitarium reddant. Incipiunt tandem Reges ac Principes evigilare. Hinc illae lachrymae. Querelae de Praesidibus Provinciarum affinis est querela de Regum Consiliariis, quos Baronius indigetat Politicos Novatores, Haereticos, et quidem aliquando teterrimos Haereticos ut desinant Lutheri et Calvini discipuli iis appellationibus gloriari, quum videant hodie tam multis eas communicari. Anno DCCCLXII. 3. ita eos compellat: Huc adeste, Politici Novatores, qui in controversiam admodum frivole revocatis, num Summus Pontifex potuerit Francorum Regnum ab Hilderico Stupido in Pipinum transferre. Ait autem eo loco, posse Episcopos etiam haereditarium Regnum in alios transferre. Anno DCCLII. 8. negat, Reges ullum penitus in rebus Ecclesiaticis jus habere: et subjicit; unde erubescant Politici Novatores, cum Ecclesias subjiciunt Regibus.

Circa annum DCCCLXX. in caussa Hincmari Rhemensis, et Hincmari Laodunensis, Hadrianus Secundus literas Manlianas scripsit ad Carolum Calvum. Carolus Hadriano respondet eâ Epistolâ, quae hodieque extat: non minus tanto digna Rege, quam illa Hadriani erat legitimo Petri successore indigna. Quid ad haec Baronius? Libere dicam; [gap: Greek word(s)]. Audet erga Regem optimum, quod non ausus Michael Archangelus erga Diabolum; [gap: Greek word(s)]. Carolus Calvus, inquit, ista dicens, nec capillum habuit in capite rationis: quasi haberent pilum boni viri, qui adversus Unctos Dei os aperiunt ita petulanter: tum autem viris probis et eruditis, ejusdem cum ipso religionis, qui in suis scriptis ejus lucubrationis fecerant mentionem inclementer dicit, et convitia ingerit

[note: 1614.] Fateor, non probari Baronio in anno MCLXXVII. quod Alexander III. Friderici Imperatoris prostrati ad pedes suos cervices pede presserit et calcaverit: sed addo, propterea de illo facinore foedo liberius ab eo pronunciari, quia non putavit esse veram historiam. Nam si putasset rem gestam fuisse, laudasset proculdubio, non reprehendisset Quare enim Alexandrum III. vituperaret, pedibus Imperatorem suum calcantem, qui Coelestinum III. pedibus ignominiosissime et nequissime ludentem coronâ Imperatoriâ, non veretur laudare, et factum tam immane defendere? Sed Baronius cum adeo pertendit, non debere fidem haberi narrationi, de cervicibus Imperatoris a Papa calcatis, aut ignorat, aut dissmulat lament abilem illorum temporum infelicitatem, quando et Papae, et ministri Paparum, Reges etiam maximos impune ludibrio habebant. Narrat Mattheus Parisiensis in anno Domini MCCXIII. Pandulphum, Subdiaconum, et Papae in Anglia Legatum, pecuniam, quam in arrham subjectionis Rex Joannes contulerat, sub pede suo conculcasse, Archiepiscopo dolente et reclamante. Sine caussa igitur Alexandri factum adeo miratur Baronius: nam

In anno DCCXXX. 5. negat, haereticos Priticipes sini debere in Ecclesia regnare: et Gregorium II. dilaudat, qui ejus rei exemplum primus dedit.

Sed vultne aliquis certo cognoscere, quo fuerit Baronius animo erga Imperatores et Reges? accipiat ejus rei luculentam demonstrationem. In anno CDXCI. narrat e Suida, Euphemium, Patriarcham Constantinopolitanum, aliquando Imperatorem Anastasium de fide habuisse suspectum: igitur minitabundum compellasse ipsum in haec verba: Sin secus feceris, resectâ tuâ comâ, in triumpho ducam te cum populo. Hoc exemplum prorsus insigne est, et cui nullum legatur simile: ausum esse non jam Papam, sed Archiepiscopum Constantinopolitanum tantâ contumeliâ Imperatorem afficere, ut minaretur, se illum propriâ auctoritate tonsurum, et in Monasterium aliquod inclusurum. Non puto esse aliquem Dei timentem virum, qui audaciam Patriarchae non detestetur: miserrima enim futura est Regum atque Imperatorum conditio, si hoc exemplum admittitur. Ego hîc tragoedias a Baronio expectabam, vel eo saltem nomine, quod tantum jus alius praeter Papam sibi vindicat. Ille vero exultat ad hoc factum, et ita scribit: Haec cum dixit Euphemius, plane exauctorationem ei comminatus est: siquidem idem erat recidere Imperatoris comam, quod in Ordinem Monachorum redigere ad poenitentiam, ut de pluribus factum legitur. Vidisti quantâ sibi auctoritate Sacerdotii sumat Euphemius, ut abrogationem Imperii magnâ animi celsitudine intrepidus publice comminatus fuerit Imperatori? quod timens ille, ab Haereticorum coetu ad tempus saltem abscessit, simulans se esse Catholicum. Quis haec legit, et non agnoscat Baronii in Principes animum? Sed Deus caussam Principum adversus illum fortiter hoc loco vindicavit: mirâ enim [gap: Greek word(s)] exultabundus ille animus fuit hic percussus, Historia falsa est: locus Suidae, ut tale aliquid ex eo posset exprimi, praecipuis verbis, pessimo exemplo, fuit truncatus: denique crimine falsi manifesto deprehensus haeret, non dicam Baronius, sed is, qui hunc Baronio locum suggessit. Suidas expresse notat, Anastasium, quando haec ad illum Euphemius, fuisse silentiarium. Zonaras explicat, de eodem Anastasio loquens, [gap: Greek word(s)], Silentiariatus erat, una e vilissimis dignitatibus. En facinus indignum: quod de abjectissimae conditionis homine narrant Historiae, id Imperatori tribuere, et de ejus falsa contumelia adeo

[note: 1614.] impotenter triumphare. At fraus illius, a quo hunc locum Baronius accepit, insignis, et quovis supplicio digna: sustulit enim e verbis Suidae ista, [gap: Greek word(s)], is qui postea regnavit; si postea, non igitur tunc, quando id illi accidit. Bis autem habentur apud Suidem illae voces; in [gap: Greek word(s)], et in [gap: Greek word(s)].

Eat nunc parricidarum patronus, Andreas Cretensis, Jesuita, et dicat defuisse mihi, quando ad Frontonem scribebam, facultatem, vel unicum ex Annalibus locum proferendi, quo probarem, Baronium Principibus minus aequum fuisse, Papae nimis addictum. Atqui non pauca tantum loca seligi ad ejus rei demonstrationem queant; sed libri etiam multi, quamvis prolixi, de eo dumtaxat argumento possent confici. Quae cum ita sint, neminem arbitror pium et prudentem iri repertum, quin ultro fateatur, non sine magno periculo ejus Historiam in manibus juventutis, aut corruptorum superstitione Lectorum hodie versari. Videmus, quot machinae quotidie labefactandae Principum auctoritati adhibeantur. Videmus, quam multi in Italia, Hispania, Germania, ipsa etiam in Gallia, vel aperte, vel per cuniculos id propositum urgeant. Videmus, qui sint illius Cerbereae doctrinae fructus. Parricidae pietatis obtentu armant se in suos Reges: ferro, igne, pulvere Unctorum Dei vita appetitur: supplicium ex eo crimine martyrium vocatur: parricidarum caussa Romae sine pudore defenditur: parricidae convicti et confessi coelis inseruntur: ô tempora! ô mores! Non dico, Baronii Annales crimen illud nefarium et horrendum palam docere. Quid juvat? si Hildebrandum cum suis Dictatibus tollit in coelum: si dirissima quaeque Paparum in Principes facta depraedicat: si Sacerdotes vult esse Regum Reges: si haeresin esse pronunciat, et quidem teterrima, aut negare, duos gladios esse Papae, (non quo sensu olim Bernardus, sed quo sensu utrumque sibi a paucis seculis Papae vindicarunt) aut pro Regum defensione adverus Curiam Romanam audere hisere.

Magnam igitur meo quidem judicio, laudem meretur, vir ille dignitatis primariae, et erga Reges Christianissimos fidei compertissimae; qui Galli hominis, horum Annalium nuperi Epitomatoris, ad Senatûs Parisiensis amplissimos Patres nomen nuper detulit; quod Epitomen suam contexens, perniciosissimae hujus haereseos [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: haerese ws] venenum, quasi aliud agens populis Galliarum propinasset, sicut est ab ipso perspicue demonstratum.

Post caedem infandam duorum Regum Christianissimorum, quos dira illa doctrina exstinxit; cessare, aut periculum dissimulare, si aliis nationibus licet, nobis certe Gallis non licet; nisi antiquae majorum nostrorum gloriae fidelitatis exquisitae erga Reges nostros cogitamus renunciare, [gap: Greek word(s)]

Me ut hoc potissimum tempore istud opus susciperem, illa cum primis caussa impulit; (scit Deus, scrutator cordium!) quod memoriae Henrici Magni non male parentaturum me credidi, si doctrinam, cujus pestem ipsi experiri contigit, pro mea virili refutare conarer atque infamare. Initio igitur, cum ante biennium ad scribendum serio animum coepi appellere, illa solummodo attingere consilium erat, quae ad jura Principum pertinent. Quod postea ne illa quidem praetermiserim, quae ad hodiernas spectant de Religione controversias, studio factum est illustrandae pro viribus Antiquitatis Ecclesiasticae etiam in illa parte. Baronium igitur praeeuntem [gap: Greek word(s)], hoc est, per vestigia, sequens, occasionem habui multa in eo genere mihi observata in lucem proferendi. Quaedam breviter attigi, quaedam paullo uberius tractavi;

[note: 1614] ut doctrinam de sacrosancta Eucharistia: de qua dum vestigia Baronii premo, tres scripsi disputationes: unam de variis ejus Sacramenti apud Veteres appellationibus; alteram de Transubstantiatione; tertiam de genere sacrificii Christianorum; conatus primorum seculorum doctrinam, non minus candide et [gap: Greek word(s)], quam accurate exponere. Prima disputatio habetur in Exercitatione XVI. reliquae duae propter Typographi festinationem, quia erant longiusculae, edi nunc non potuerunt. Quoniam autem Cardinalis Baronius, in primo operis sui Tomo, capita hodiernarum controversiarum, pleraque omnia putavit sibi tractanda, ideo et nobis imitandi ejus exemplum necessitas incubuit. Inde illa tam luculenta rerum copia, de quibus aut jam egimus in hanc priore parte; aut restat deinceps agendum, [gap: Greek word(s)], in posteriore. Ita enim visum commodius dividere, quae rescripsimus ad primum Tomum. In priore multa ex Euangelica Historia occurrerunt tractanda: posterior, nascentis Ecclesiae formam, qua internam, qua externam, si faverit ceptis Jesus Christus [gap: Greek word(s)], accurate descriptam complectetur.

Quod superest, peto a te obnixe, pie et candide Lector, persuadeas tibi, me ad hoc genus studiorum, in queis a prima juventute optimus parens me educavit, quaeque ipse amavi, et pro facultate colui semper, etiam cum in aliis literis videbar esse totus; non levitate animi, non studio duntaxat gratificandi cuiquam mortalium; non denique humani alicujus commodi spe deflexisse; verum ejus unius mercedis cupiditate, ut in timore Dei, veraeque Antiquitatis Ecclesiasticae cognitione et proficerem ipse magis magisque in dies; et aliis, si quos forte eadem cupiditas tenet, viam a Cardinali Baronio prius munitam, magnis meis laboribus redderem aliquanto munitiorem et planiorem. Discordias augere nunquam fuit animus mihi. [gap: Greek word(s)] iter ad concordiam indicare, id vero totâ voluntate, si possem, vellem. Faxit Deus immortalis, ut et me hae, et aliorum omnium, qui in iisdem literis excolendis desudant, lucubrationes, ad sanctissimi nominis sui gloriam, Ecclesiae aedificationem, et nostram omnium salutem semper dirigantur. [gap: Greek word(s)]. Londini, a. d. VI. Non. Martias, CIC IC CXIV.

PRAEFATIO praemissa Notis in VETEREM INSCRIPTIONEM GRAECAM, nuper ad Urbem in Via Appia effossam; Dedicationem fundi continens, ab HERODE Rege factam.

(Exstat in Museo philologico et historico Thomae Crenii, Tomo primo, pag. 337. et seqq.)

EXIMIUM Vetustatis monumentum istud Româ nuper accepit Senator amplissimus ac praestantissimus, Jacobus Gillottus, missu viri exquisitâ eruditione atque humanitate praediti, Christophori Puteani, Claudii filii, Parisiensis. Fuerat autem, ut scribebat idem Puteanus, ante paucos dies ad Urbem in Via Appia inventum, ac praesente se terrâ erutum. Jam ante annos aliquot affinis ac prope ejusdem argumenti columna ibidem, ut apparet, fuit reperta, et inde postea ad Farnesianos Hortos translata; quam Inscriptionum antiquarum Thesaurus viri clarissimi, Jani Gruteri, titulo primo exhibet. Sed Farnesiana quidem columna charactere vulgo Graecis aetatis illius minus usitato, et ut nuper ad Eusebium suum illustrissimus Scaliger fuse demonstravit, Ionicis literis est exarata: hoc vero recens Puteano descriptum monumentum a communi Graecorum charactere nihil variat. Utraque Inscriptio ab Herode olim in fundo posita, quem ad tertium ab Urbe lapidem, in Via Appia possedit. Clare hoc docet Farnesiana columna; cujus verba sunt statim initio: [gap: Greek word(s)]. Triopium [gap: Greek word(s)] est aedes Triopae Heroi sacra, de quo postea dicetur. Herodis villa, sive suburbanum, ab haec aede videtus cognomen invenisse: imo vero territorium universum, quo praedium Herodis continebatur, Triopium appellari solitum, non obscure V. versus et VI. significant. Porro Herodem istum privatae sortis hominem nequaquam fuisse; verum regio ornatum titulo, versus XXIX. arguit, qui Regem ipsum nominat. Quum autem ex Historia etiam Sacra tres noti sint Judaeorum Principes hujus nominis; Magnus videlicet Herodes, et filius ipsius, Antipas; cum ejustem nepote, Herode Agrippa: eum, cujus heic fit mentio, Herodem Magnum fuisse, arbitramur. Hic vir sceleratissimus et versutissimus precarium beneficio Antonii atque Augusti Regnum nactus, Religionem pro ambitionis instrumento semper habuit: in Urbe sancta et inter Judaeos, Judaicarum Legum atque Institutorum observans: extra urbem et inter Graecos, pro Graeco ac gentili persaepe se gerens. Cum alia igitur multa contra morem patrium Judaeorum designavit Herodes; tum etiam Diis Gentium templa variis extra urbem Jerosolyma locis, sumtu ingenti atque magnificentiâ singulari exstruxit. Josephus, libro XV. capite XII. [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] Postea duas affert caussas, cur hoc fecerit Herodes; studium nempe gratificandi Augusto, ceterisque Romanis Proceribus; et profundam cupiditatem monumenta Imperii sui ad posteros transmittendi. Ut non alia quaerenda nobis sit ratio, cur ambitiosissimus Princeps in tantae celebritatis loco, atque adeo in ipsa propemodum urbe Roma, hoc suae impietatis et [gap: Greek word(s)] luculentum testimonium exstare voluerit.

ISAACI CASAUBONI GENEVENSIS. DE LIBERTATE ECCLESIASTICA: LIBER SINGULARIS. Ad Viros politicos, qui de controversia inter Paulum V. Pontificem Maximum, et Rempublicam Venetam, edoceri cupiunt. Anno Domini MDCVII.

PRAEFATIO AD VERE PIUM ET VERE POLITICUM LECTOREM.

[note: 1607.] SIne caussa multi, etiam interdum viri graves, exortam non ita pridem controversiam inter Paulum V. Pontificem Maximum, et Serenissimam Rempublicam Venetam, tantopere sunt admirati. Nam ut imperitam rerum plebeculam, et sui duntaxat questûs diurni satagentem, ad hujusmodi nuntium stupuisse merito, atque inhorrruisse, non sit rationi alienum; ita, cur hominibus prudentiâ et notitiâ rerum ante gestarum, quaeque nunc cum maxime geruntur, praestantibus, ulla admodum incesseret admiratio, nihil quicquam prosecto erat: quippe illa demum Sapientes mirari solent, quae vel raro accidunt, vel caussas quare acciderint, obscuras habent, et ad pervestigandum difficiles. At controversiarum similium et bellorum etiam saevissimorum, e pari caussa conflatorum, exempla, quibus cunctae praeteritorum nostrorumque adeo temporum Historiae sunt refertissimae, quis potest vir prudens ignorare? Caussa porro in promptu, et omnibus obvia. Ex quo enim Summus Pontifex ab adulatoribus suis, fatali magnarum Potestatum peste, sibi persuaderi sinit, suum esse Orbis terrarum imperium: suam rerum omnium, non spiritualium solum sed et temporalium, uti vocant, dominationem: a se uno Reges universos ac Principes pendere: ut cujus in manu sit, Regna firmare, mutare, adimere, et in quos voluerit cunque transferre: quem ante ceu Patrem communem omnes venerabantur; omnes gravari, suspectare, ac formidare coeperunt: hinc illa tam, frequentia, tam diuturna, totiesque repetita jurgia, dissidia, bella denique funestissima, et a Pontifice et adversus Pontificem ingentibus odiis gesta. Ac licet communi utilitate exigente, ab armis saepe est cessatum; quia tamen inter dissidenteis animis et sentent iis Potestates, sibi invicem perpetuo imminenteis, satis bonâ fide convenire nunquam potuit, poterit nunquam; dilatio belli, non certa pax ea ceuseri debet.

Quis namque vir cordatus, dominationis legitimae compos, tam immensum et infinitum imperium, cui simile ne fando quidem est auditum, non detrectet? non omni nisu eat excussum? Omnino libertate suâ, nedum majestate, Principes spoliant qui Pontifici potentiam istam, nullis coercitam finibus, divina humanaque jura omnia peraeque amplectentem, tribuunt: impunitas, fateor, illis erit interdum; securitas certe nunquam. Quare non si inter Pontificem ac Principes parum saepe conveniat, admiratione digna res censeri debêt: verum illud potius demirari convenit, quibus tandem machinis persaepe generosae mentes maximorum potentissimorumque Principum expugnentur; ut cogi se in ordinem vel non intelligant, vel etiam scientes prudentesque animis aequis patiantur. Enimvero quâ arte plerisque illorum aliud agentibus manus adeatur, operae pretium est attendere. Quemadmodum enim in civitate libera fieri amat, ut pauci, quo rerum summam ad se trahant, astu civeis aggrediantur, et iis quae sapientissimis

[note: 1607] Philosophorum oligarchiae sophismata nominat: ita plane qui hujus inhonestae servitutis jugo, (de temporali dominatione Pontificis loquor;) Principes subjicere moliuntur; rei duritiem verborum honestate sedulo molliunt: certam et manifestam usurpationem, ut jam aevo suo beatissimus Pater Bernardus vocabat, LIBERTATIS ECCLESIASTICAE. appellatione velant: qui si nihil aliud intelligerent, quam quod ipsae prae se ferunt voces, amore omnium et praedicatione erant dignissimi. Christianus enim haberi non meretur, qui libertatem et conservationem Ecclesiae Dei, sponsae Domini Jesu, pro qua et vitam ponere ipse suam sustinuit, non optet; non pro virili parte adjuvet. Sed aliud longe heic agitur, aliud simulatur: aliud verbis palam dicitur aliud revera in occulto sentitur: et dum Ecclesiae libertas obtenditur, unius cum paucis dominatio impotens quaeritur: quumque, non secus ac si in hoc uno Religionis Christianae cardo verteretur, certorum hominum in eo desudet hodie industria, ut majestate suâ Imperatoribus, Regibus, ac Principibus universis detractâ, non tam supra omnes, quam omnium loco unus substituatur: inceptis omnibus atque ausis, mire interdum horrendis, Libertatis Ecclesiasticae blandum semper nomen praetexitur. Ne praeteritarum calamitatum, quae ab hoc uno fonte in Italiam, Galliam, Germaniam ubertim saepe exundarunt, memoriam refricem; nunc nuper Pontifex Maximus cum dirum illud Anathematis carmen adversus Serenissimam Venetorum Rempublicam pronuntiaret, tantarum irarum caussam attulit, LIBERTATEM ECCLESIASTICAM VIOLATAM. Fidem Dei atque hominum! quaenam ista, obsecro, libertas est, cujus contemtus, tam illustris capitis, tam bene meriti de Ecclesia universa Senatûs, tot innocentium civitatum ac populorum damnatione aeternâ sit expiandus? Sed cur nomina, quae rerum signa sunt, commutantur? Neque enim de Ecclesiae libertate in hac causa agitur; verum de paucorum commodis, qui loquendi usu quodam an abusu Ecclesiae nomine censentur: de impunitate item Ecclesiasticorum agitur, et licentia quidvis specie Religionis audendi; non de electionum libertate, pro qua mille mortes oppetere, Senatus populusque Venetus sint parati: non denique de re ulla ad communem gregis Christiani utilitatem spectante. En quae dicitur hodie libertas Ecclesiastica; quae tot insontium animarum damnatione sancitur; cujus gratiâ stabilienda Dei Opt. Max. laudes silere: juge sacrificium jubetur tolli: omni pietatis exercitatione infinita multitudo, nihil commerita misella, interdicitur: belli quin etiam et omnium malorum, quae bella comitantur, metus incutitur. Quid multa? haec est illa libertas, adversus quam si quis patriae charitate ductus, mutire audeat, POLITICUS e vestigio, tanquam Christiani appellatione indignus incipit vocitari. Unum hoc nimirum seculo nostro ad omne dedecus restabat, ut quasi parum in multas partes Ecclesia Dei nostra hac tempestate foret scissa: novum istud insuper a turbulentis quibusdam Tribunis, publicae tranquillitatis juratis hostibus adinveniretur nomen, quo consentientes caeteroquin in fidei dogmatis invicem abalienent; abalienatos in partes secedere compellant: aut illis etiam, si forte, velint nolint se adjungere, quos a Communione Romanae Ecclesiae esse suspensos, Christianus orbis universus dudum gemit.

Et tamen, quid eos velle aliud aut quaerere hodie censeas, qui Politicis quos nominant, voce et scriptis inclementer assidue dicunt? In odium plebi levissimae illos vocant: differunt, lacerant, et immanibus convitiis proscindunt.

[note: 1607.] Novatores, Novatoribus ortos, impios, haereticos, locis sexcentis suorum Annalium illustrissimus Cardinalis Baronius, ipsos nominat. Sunt in omnium manibus diversorum Auctorum scripta, velut Thomae Bozii, Alexandri Carerii Patavini, Romae, Patavii, atque alibi, ad defensionem istius libertatis Ecclesiasticae ADVERSUS IMPIOS POLITICOS publicata: isto enim titulo libri proscribuntur. Pulchram sane et oppido essicacem rationem, gregem universum ad unum ovile reducendi: cum et domestici atrocibus maledictis, quae ingenuorum supplicia sunt, veluti furcis, quod ajunt, foras extruduntur; et jam alienatis, spes quoque ipsa reditûs, novis quotidie offensaculis objectis, in aeternum praeciditur. Sed est tanti libertas ista, ut ad tuitionem illius susque deque miscere omnia, coelum terrae, sacra profanis, nullus sit pudor: quumque coelestis Doctoris praecepta sint [gap: Greek word(s)], ad quae suo etiam ipse exemplo nobis praevit; Charitatem super omnia modis omnibus fovere, vel cum inimicis et, Potestatibus a Deo institutis subjici, ac propter conscientiam dicto illis esse audientes: adstruendae firmandaeque libertati huic, per tot meliora secula incognitae, penitusque inauditae, jurgia assidue serere, bella ubique ciere, Regibus ac Principibus terrori esse, subditos eorum legibus solvere, atque in proprios armare Principes, cuncta denique divina et humana jura temerare, pium et sanctum vocatur, ac Deo gratissimum esse disputatur. Nempe ita facere illos oportet, qui veteri dicto fidem apud posteros cogitent conciliare:

Verum ad vos, gravissimi prudentissimique Viri, qui Principum Concilia participatis, jam me converto; atque ut libellum hunc, pingui illum quidem Minervâ scriptum, sed ab amore veritatis et erga Potestates divinitus institutas, devotione singulari profectum, lectione vestrâ dignemini, a vobis peto atque contendo. Interest fidei vestrae, quorum consiliis cuncta in Republica administrantur, ut caussam hanc, quae vim omnem dominationis civilis bene intellecta firmat; sin aliter, destruit, et perspectam ipsi penitissme habeatis: et a cunctis vestrorum Dominorum subditis velitis studeatisque accurate cognosci. Omnium vero maxime Principum vestrorum interest, ut nudam rei veritatem hac in parte a vobis accipiant, eamque recte capiant. Solent enim doctrinae istius assertores, homines solertissimae industriae atque ingeniosissimi, mirifice illis obrepere, et verbis honestis, quod ante dicebamus, pestilentis doctrinae venenum incautis propinare: longe enim aliter apud aures Principum de hac quaestione loquuntur, aliter apud vulgus et in libris suis blaterant. Quod quidem artisicium ita feliciter hactenus illis processit, ut quid vere sentiant, quid doceant super Potestate principali, pauci adhuc Principes videantur cognovisse. Posthac vero ne rem necessariam possint ignorare, cautio vestra est, prudentissimi sapientissimique Viri. Nos quidem summis ex ordine vestro Proceribus scimus esse persuasissimum, idque hoc brevi libello clare et liquido nos demonstrasse confidimus; si doctrinae isti locus detur, et haec [gap: Greek word(s)] libertas in animos hominum prius admittatur, quam excutiatur, ilicet; de civilium omnium Potestatum vi atque juribus esse actum et conclamatum: dominationis enim res ipsa penitus adimitur Principibus: utut nomen inane illis videatur relinqui; quanquam ne nominis quidem usurpandi jus, nisi ad alienum arbitrium, per hanc doctrinam ipsis conceditur; quo quid contumeliosius, quid magis probrosum iis possit accidere, qui sublime dignitatis suae fastigium uni Deo ferunt acceptum? Cujus

[note: 1607.] ordinationi manifesto repugnant qui jura Principatuum subvertunt, subditos fidei sacramento solvunt, vincula dominationis civilis omnia abrumpunt. Hoc facile cognoscant, sciant, penitusque imbibant, et qui regunt, et qui reguntur. Omnium Principum communis haec caussa est: omnium enim libertatem falso dicta haec Libertas Ecclesiastica opprimit: quid dico, opprimit? imo vero Regna integra legitimis possessoribus erepta, obtentu hujus scuti Pontifici Maximo vindicantur; idque tantâ vebementiâ, tantâ verborum acrimoniâ atque atrocitate, nihil ut queat magis. Legatur, quaese, vel unica illa accuratissima Cardinalis, Baronii digressio in XI. Annalium quâ Siciliae Regnum a Rege Catholico it repetitum: miraberis Carolum V. immortali laude dignissimum Imperatorem, cum filio ac nepote, duobus Philippis, Hispaniarum Catholicis Regibus, Sedis Apostolicae propugnatoribus acerrimis, non secus ac viles quosdam orbis terrarum praedones, et Ecclesiae hostes esse exceptos: quo autem jure? Libertatis nempe hujusce Ecclesiasticae, cujus nomen singulis paginis ad fastidium usque ab Auctore inculcatur. Ite nunc, Principes, et patrocinio istius libertatis opes, Regna et vos ipsos impendite. Nec refert, quod quibusdam illorum ab hac Doctrina nihil in praesens videtur mali impendere: nam si semel in animis subditorum fundamenta suae dominationis labefactari per incuriam passi fuerint, ipsam quoque dominationem et Imperium suum labare, nutare, ac parum validis radicibus esse fundatum, omnino necesse est. Cogitate, Viri prudentissimi, omnibus minari Principibus, uni qui injuriam facit. Cogitate, sapientissime illud a Felice II. Romano Pontifice esse dictum: Error, cui non resistitur, approbatur; et veritas, quae minime defensatur, opprimitur. Negligere quippe, cum possis deturbare perversam opinionem, nihil est aliud quam fovere. Cogitate, eos vos esse Politicos, quorum nomen sectae istius Auctoribus tantopere est exosum. Facite igitur, ut vim nominis vestri probe vos intelligere, et vere Doctrinae civilis esse peritos, reapse experiantur: futuri providos, [gap: Greek word(s)] sagaciter prospicientes; et, quod prudentium docet esse proprium sapiens ille Megalopolitanus, non Fortunae sidentes, verum consiliis, quae recta ratio suaserit. Quod superest, omneis eos, in quorum manus haec nostra inciderint, obsecro atque obtestor, ut si quid paullo liberius in hac disputatione nobis sorte exciderit, neque malevolentiae id adscribant, neque irreverentia erga sacrum ordinem, quem debito honore colere me ac venerari profiteor: sed partim amori patriae, omne id quicquid erit, condonent; quem esse in nobis vehementissimum, nunquam dissimulaturi sumus: partim studio veritatis, cujus praecipuam semper in omni disquisitione habendam esse rationem dubitat nemo, qui quidem hominem se esse natum rectae rationis participem memiuerit. Ita DOMINUS JESUS, qui nec falere, nec falli potest, mea supplicis vota exaudiat. Valete, prudentissimi amplissimique Viri, et cum DEO bene rem gerite.

OBSERVATIO EDITORIS.

HOc Opusculum quorundam Magnatum apud Gallos consilio et jussu fuerat elucubratum. Arreptâ scilicet occasione controversiarum, quae inter Pontificem Romanum et Venetorum Rempublicam agitabantur. Sed mutatis rebus, et compositâ lite dum sub praelo sudabat, excudebaturque pagina 264. Lutetiae Parisiorum, anno Domini CIC IC CVII. in octavo, vetuit Henricus IV. Rex Galliarum, ultra progredi; jussitque, ut quod jam fuerat editum, supprimeretur: ideo imperfectum remansit illud Opus. Inchoata quae fuerant exemplaria, prodiêrunt in lucem paucissima, tacito CASAUBONI nomine. Melchior Goldastus exemplar, quod in manus suas inciderat, inseruit Tomo primo MONARCHIAE S. ROMANI IMPERII, pag. 674. et seqq.

Utilitati publicae inservire credidimus, si novam editionem libri rarissimi curaremus. Quam eruditus in Antiquitatibus Ecclesiasticis fuerit CASAUBONUS, tam ex hoc specimine, quam ex EXERCITATIONIBUS IN BARONII ANNALES facile probari poterit.

ELENCHUS CAPITUM LIBRI HUJUS DE LIBERTATE ECCLESIASTICA.

I. CAussa et occasio scriptionis hujus. Nominis explicatio. Libertatis variae species. Libertatem Christianam a Deo datam, Sanctis Patribus antiquis saepe memorari: Libertatem Ecclesiasticam non item. Error Interpretum juris in definienda Libertate Ecclesiastica: ejus definitio accurate vestigatur. 167

II. Quae et qualis fuerit Libertas veteris Ecclesiae a primo ejus ortu ad tempora Constantini Magni. Comparatio Potestatis utriusque, Ecclesiasticae ac Civilis, et de utriusque jure, tam ordinario, quam extraordinario. 176

III. Quae et qualis fuerit Libertas Ecclesiae a temporibus Constantini Magni ad Gregorium Magnum. 191

IV. Quae et qualis fuerit Libertas Ecclesiae a temporibus Gregorii Magni ad Hildebrandum, sive Gregorium VII.

V. Quae et qualis fuerit Libertas Ecclesiae a Gregorio VII. ad Concilium Tridentinum.

VI. Quae et qualis Libertas Ecclesiastica hodie doceatur et defendatur: qui praecipui ejus defensores, et quis eorum sit scopus.

VII. Libertatem Ecclesiasticam, quae hodie defensatur, omnium Potestatem civilium fundamenta radicitus convellere.

VIII. Exempla aliquot paralogismorum et sophismatum, quibus hodierna Libertas Ecclesiastica defenditur.

IX. Libertatis hujus patrocinium ejus defensores adegisse, ut absurda, enormia, impia dicerent.

X. Cardinalem Baronium, studio Libertatis hujus Ecclesiasticae stabiliendae, multa scripsisse, quae veritati sint contraria. Ejus Paraenesis confutatur: Annales notantur.

XI. Libertati Ecclesiasticae modum adhiberi ipsi cum primis Romanae Ecclesiae, utile atque honestum fore. Epilogus hujus libri.

ISAACI CASAUBONI, GENEVENSIS, DE LIBERTATE ECCLESIASTICA: LIBER SINGULARIS. CAPUT I.

Causa et occasio scriptionis hujus. Nominis explicatio. Libertatis variae species. Libertatem Christianam a Deo datam, Sanctis Patribus antiquis saepe memorari: Libertatem Ecclesiasticam non item. Error Interpretum Juris Canonici in definienda Libertate Ecclesiastica. Ejus definitio accurate vestigatur.

[note: 1607.] OMnes homines libertatem, bonum animi inter praecipua, amant, sibi optant, ejusque caussâ aliis favent. Ecclesiam vero Catholicam Domini Jesu Christi, columnam veritatis, salutis portum, cuncti suspiciunt atque venerantur veri Catholici ac Christiani. Et tamen erga Ecclesiasticam libertatem, quam hodie vocant, non eodem modo omnes, qui dicuntur et sunt profecto Catholici ac Christiani, apparent animati. Multi unicam pietatis Christianae hanc arcem putant; in hujus propugnatione et amplificatione summam religionis totius ponunt; aliter sentientes, ut in errore pernicioso versanteis devitant, et pro sacris atque intestabilibus eos habent: pertendere contra alii, falli istos, atque errorem insanum magnum errare; et vim hujus appellationis aut simpliciter ignorare, aut subdole dissimulare: quippe hodie libertatis speciosum nomen ab iis praetexi, qui alienum servitium, et dominationem sibi concupiunt. Quemadmodum vitia saepe esse virtutes mentiantur, ut tenacitas parsimonia, effusio largitas, crudelitas zelus justitiae, remissio pietas velit videri, quod Gregorius Magnus ajebat; sic libertatem Ecclesiasticam falso ab illis dici atque ostendi, qui Ecclesiae, non vindictâ Praetoris, sed pretioso Christi sanguine in libertatem assertae, ipsis etiam Regibus ac Principibus durissimae servitutis jugum eant impositum. Bonitatis verba imitari, cum noxam pares majorem esse malitiam. Enimvero nemo est paullo Historiarum peritior, quin sciat, Libertatem hanc Ecclesiasticam ab aliquot retro seculis instar fomitis cujusdam fuisse atque incentivi, quod populos in Europa Christianos inter se commisit, bellisque dirissimis, atque iis. admodum diuturnis, miserandum in modum lugubriter attrivit. Nunc quoque cur ille nobilissimus orbis terrarum ocellus, Italiam dico, turbetur et inter bellum ac pacem, salutem aut pernitiem, nutet incertus, eadem ista libertas Ecclesiastica est in caussa. Hoc enim queritur Pontifex Maximus Paulus V. in elogio damnationis adversus Serenissimam Rempublicam Venetam prolatae; VIOLATIONE LIBERTATIS ECCLESIASTICAE suam sibi majestatem eos imminuisse. Veneti e contrario, jura Reipublicae suae et veram

[note: 1607.] Ecclesiae libertatem a se proditam iri, si Pontifici morem in hac parte gesserint. Est omnino quaestio haec longe gravissima, quaeque merito praestantissima multorum ingenia excitavit, ut partis utriusque justa certatim literis mandarent. In tanta scribentium copia, nulla erit, spero, invidia, si et nos coepit impetus rem tantam penitus cognoscendi; cum praesertim magnus nobis ab illustrissimo Cardinali Baronio scrupulus esset injectus; qui tot locis suorum Annalium ita libertatem hanc propugnat, ut secius erga illam animatos, haereticos, et flammis aeternis addictos pronuntiare non vereatur. Quis erit Catholicus tam socors, et salutis suae securus, quem tam atrox denuntiatio non advertat? non incendat cupiditate intelligendi quid rei sit, quod Libertatis Ecclesiasticae nomine hodie censetur? Nos quaesivimus, non contendendi studio, testamur Deum immortalem: sed veri inveniendi desiderio. Igitur, ut ordine ac viâ progrediatur disputatio, a capite quaestionem arcessemus, et de nomine ipso primum, cujus varia et multiplex usurpatio, paucis agemus.

Liber primâ notione verbum est ruri natum, ut clades, soboles, et alia multa, quae posterior aetas ad res diversissimas transtulit: [gap: Greek word(s)], Graecis, cortex arbori detractus: sed pro [gap: Greek word(s)] alii [gap: Greek word(s)] ponebant: unde [gap: Greek word(s)] dicta, quasi [gap: Greek word(s)], auctoribus Grammaticis; qui primitus eâ voce significari scribunt [gap: Greek word(s)], fabae corticem. Veteribus Latinis ex eo liber, notione eâdem primo, cortex ab arbore sua solutus: liberare, corticem detrahere: postea cum in bellis captus aliquis captorem suum eluserat, militari elegantiâ an lasciviâ liber dici coepit: ut contra qui semel captus victori adhaerebat, neque poterat se expedire, servus et mancipium: paullo aliter Graecis, [gap: Greek word(s)] ob facultatem eundi quo vellet: non ut nugantur [gap: Greek word(s)], sed pari analogiâ ac [gap: Greek word(s)] is, ad quem sunus pertinet, a [gap: Greek word(s)], et alia hoc genus. Libertas igitur captivitati et servituti opponitur. Caeterum et libertas et servitus multis modis in hominem cadunt: multa item sunt loquendi genera, in quibus variâ notione vox haec usurpatur; de quibus breviter heic dicendum, ne nominis ignoratio rei ignorantiam, quod alioquin necessario sit, secum trahat. Docte enim in Gorgia Plato: qui nomitia recte norit, et res ipsas eadem noverit. Plutarchus quoque sane quam verissime, ex communi, ut ait, Philosophorum sententia: qui nomima interpretarie rect non didicerunt, hi et res ipsas perperam accipiunt: quod in proposita quaestione multis hodie evenire, quae deinceps dicentur, manifestissime arguent: verum ad rem. Libertas proprie personis tribuitur: interdum tamen et inanimatis rebus: pro immunitate vel peculiari quodam jure illis indulto. Hominis libertas, vel in singulis spectari potest, vel in pluribus unum quasi corpus constituentibus. Ejus quae singulis competit, tot species sunt, quot sunt rerum genera, ad quas voluntates hominum possunt referri: semper nimirum ratione voluntatis atque arbitrii de homine dicitur libertas aut servitus. Voluntates hominum vel res illas respiciunt, quas humanus intellectus appetit ut sibi necessarias, quatenus animal est vitae particeps: Sacra Scriptura et Patres vocant [gap: Greek word(s)] vitae hujus instrumenta. Aristoteles [gap: Greek word(s)], necessaria ut sis: vel ad illas actiones respiciunt, in quibus virtutis et vitii discrimen intelligitur: quae homini conveniunt, quatenus rationis est particeps. Philosophus vocat necessaria [gap: Greek word(s)], ut non vitam solum degas, sed eam honestam: vel denique ad ea spectant, quae hominis intellectus appetit, quatenus coelestis suae originis memor, ad futuram vitam et beatitudinem se comparat: hinc et libertas triplex oritur. Prima est corporis; quae et primaeva appellatio libertatis: de hac multa in libris prudentiae civilis. Sacra Scriptura et Theologorum, non ita multa: quia ad civilem vitam plurimum interest, liber sit aliquis an servus:

[note: 1607.] ad futuram beatitatem consequendam nihil prorsus, sicut persaepe in Evangelio docemur: et si ut liberi quam servi esse peroptemus, diserte monet S. Apostolus, priore ad Corinthios. Servus vocatus es? non sit tibi curae; sed et si potes fieri liber, magis utere. Sacro ordine et familiis Monachorum arceri servos, multis super eo canonibus et constiturionibus editis, nemo nescit. Proxima huic est libertas animi, priore tanto nobilior, quanto nobilior est animus corpore: hac carent qui vitiis et affectibus serviunt: illi tenent, qui expulsis vulgi erroribus, uni addicti virtuti nihil cupiunt, nihil metuunt: ad hanc consequendam Moralis tota Philosophorum doctrina fuit comparata: et notissimum est Stoicorum scitum: Solum sapientem esse liberum, caeteros omnes, servos. Sed neque per humani ingenii sapientiam, neque etiam per Mosaicam legem, quae populo Judaico pietatis et virtutis suit magistra, ad libertatem animi potuit quisquam pervenire; omneis enim mortales, qua Judaei, qua Graeci, peccati servi, ut in divina illa ad Romanos Epistola evincit Apostolus: itaque nemo ex omnibus mortalibus liber. Tertium ideo libertatis genus fuit opus, ut ad optatam libertatem homines possent evadere. Haec est, illa spiritûs, non animi solum libertas, Fidelium propria, morte Domini nostri Jesu Christi Ecclesiae ipsius parta, tanto priore praestantior, quanto coelestia humanis antecellunt, vita morte, gloria aeterna cruciatibus sempiternis. De hac libertate B. Thomas, in Joannis Evangelium: Sermo Domini per hoc, quod est veritas, liberat a coactione et obligatione vanitatis: per hoc, quod est sermo gratiae, liberat a culpae et iniquitatis servitute: per hoc autem, quod est sermo omnipotentis Dei, liberat a servitute miseriae. Primo dat libertatem naturae, secundo libertatem gratiae, tertio libertatem gloriae: haec vir acutissimus. Theologi gravissimi libertatem hanc ad duo ista referunt: liberationem a morte, quae stipendium est peccati, et a praeceptorum Legis Mosaicae praesertim caeremonialis rigida observatione: itaque libertas Christiana duorum generum est: de priore loquitur Dominus in VIII. Joannis: Amen, amen dico vobis; quia omnis, qui facit peccatum, servus est peccati; servus autem non manet in aeternum: si ergo vos Filius liberaverit, vere liberi eritis. De posteriore B. Apostolus Paulus, ad Galatas cap. IV. ubi post expositum libertatis hujus typum, concludit ad extremum: non sumus ancillae filii; sed liberae: quâ libertate igitur Christus nos liberavit, in ea state; et nolite rursus jugo servitutis contineri. Est vero illa demum absoluta libertas, cum Deo servimus: propterea in Sacris Literis liberum esse, et Deo servire, verbis differunt, re sunt idem. B. Petrus in priore: quasi liberi, et non quasi velamen habentes libertatem; sed sicut servi Dei: et Paulus in ea ad Romanos libertatem Christianam vocat servitutem justitiae. Dominus in Evangelio jugum; sed lene, et subeuntibus salutare: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Huic contrarium est jugum legalium farcinarum et praesumtionum humanarum, quae imperitorum conscientiis onera alligant supervacua, ut pie admonet B. Augustinus in erudita illa ad Januarium Epistola CXIX. Hoc, inquit, nimis doleo, quia multa quae in Divimis Libris saluberrima praecepta sunt, minus curantur; et tam multis praesumtionibus sic plena sunt omnia, ut gravius corripiatur, qui per octavas suas terram nudo pede tetigerit, quam qui mentem vinolentiâ sepelierit. Solent etiam Beati Patres libertarem Christianam appellare, fiduciam illam, quae bonae conscientiae comes est individua: quando aliquis uni Deo placere laborans, gratiam et odium hominum pariter contemnit. Hoc sensu dicit Chrysostomus, III. de Sacerdotio, cavendum Sacerdoti, ne potentiae cupidus locum illum ambia ut cum libertate omnia ipsi administrare liceat: nam qui in hac potestate ostentui esse non cupit, nec depositionem

[note: 1607.] ab illa formidat: porro qui metûs hujus est expers, cum libertate Christianis conveniente omnia facere poterit. Subjungit postea de metu huic libertati contrario. Petrus Damiani adversus Leonem Papam arma tractantem declamans in Epistola ad Firminum Episcopum: Et revera quâ fronte, quâ libertatis audaciâ Sacerdos quilibet in dissidentium confoederatione desudet, cum ipse suis osoribus non remissionis indulgeat veniam, sed efrenetur implacabiliter ad vindictam. Idem Chrysostomus alibi libertatem nominat, Sanctorum fiduciam bonis operibus partam: ut cum in sermone de Babyla hunc Martyrem ait LIBERTATE, vel superiorem, vel certe parem Eliae ac Joatini fuisse: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Passim alibi idem Sanctus hanc libertatem vocat [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)], quae sunt Apostolo familiaria verba. Latino Interpreti, fiducia et confidentia. Etiam quae piorum coetui et Ecclesiae tribuitur a Deo libertas, multifariam potest distingui. Interdum libertas Ecclesiae appellatur, libera conveniendi ad cultum Dei facultas, a Principe et peti et imperrari solita: quod Gregorius Nazianzenus ad Nectarium scribens, dixit [gap: Greek word(s)]: quidam hodie vocant libertatem conscientiae; Optatus Milevitanus simpliciter, libertatem. Diversa ab ista est illa Libertas Ecclesiae, quam ipsi datam esse a Christo, Ephesini Concilii Patres pronuntiant: qua de re plura erunt dicenda cap. III. Atque hae sunt Ecclesiae libertates, quarum partim Sacrae Literae, partim venerandi Patres antiquae Ecclesiae Graecae et Romanae meminerunt. Postea vero quam publice Christianismus fuit receptus, et Clerus per Imperatores primo, deinde Reges atque alios Proceres Christianos, opibus et dignitate fuit auctus; tum enimvero coepit paullatim in Ecclesia Dei inter alia multa prius inaudita, vox LIBERTATIS novâ significatione usurpari: honoris nimirum praerogativam, privilegia, immunitates, et similia omnia jura LIBERTATEM ECCLESIASTICAM, aut numero multitudinis, LIBERTATES dixerunt: atque hoc verbi in frequentem adeo usum tandem venit, ut nullum magis. Quando primum ea vox in Ecclesiis audiri coepta videatur, capite quarto dicemus. Quid autem Libertatis Ecclesiasticae appellatione intelligatur, necdum satis ad liquidum declaratum invenio: et mirari saepe subit, quum in Jure Canonico tot locis hujus libertatis fiat mentio, nusquam tamen ad vim verbi declarandam ne descriptionem quidem ullam, nedum accuratam definitionem esse adhibitam. Interpretes vero Canonici Juris adeo diversas super hoc sententias prodiderunt, ut frustra inde auxilium speres. Liquet nobis, pro affectu cujusque erga Pontificem Maximum, et Romanam Sedem, aliter atque aliter esse ab iis pronuntiatum. In privilegiorum et immunitatum diplomatis, quae olim Imperatores Christiani aliique Principes, postea etiam Romano Papae modo universae Ecclesiae, modo alicui privatim soliti concedere, vocum LIBER et LIBERTAS tralatitius ac sollemnis est usus. In diplomate Caroli Magni circa annum ab humani generis redemtione DCCCIV. Osnabrugensi Ecclesiae in Saxonia indulto, haec leguntur: Insuper eidem Episcopo ejusque successoribus perpetuam concedimus licentiam, libertatem, et ab omni regali imperio absolutionem: nisi forte contingat, ut imper. etc. In diplomate Nicolai II. circa annum Domini CICLX. in gratiam Monasterii S. Felicitatis Florentiae emisso: Liberum praterea idem reddimus Monasterium, atque absolutum ab omni seculari et mundana conditione, sive districtione: in aliis leges, liberam concedimus facultatem, et liberum esse volumus. Non dubium est mihi, quin ab hac origine Libertatis Ecclesiasticae manarit appellatio: nam et vulgo libertas pro privilegio usurpabant: et ut

[note: 1607.] ante dicebamus, rude illud atque impolitum seculum vocem hanc supra modum frequentavit; ut aliquando quid sibi velint, conjecturâ sit divinandum. In Edicto Friderici Ahenobarbi, anno Domini CIC CC XXII. facto, quo duo Monasteria uniuntur: turbatores temerarios nostrae hujus libertatis et unionis tanquam rebelles Numini in perpetuum bannimus postea vocat concessionem et donationem. Saepe etiam privilegium ac libertas, junctim ponuntur; vel libertas et immunitas, ut in Decretali de immunitate, Sexti lib. 3. item, jura et libertates, ut ibidem. Apud Rigordum, libertas militum et libertas ac specialis praerogativa scholarium, Parisiis sub Rege Philippo Augusto et ejus patre. Libertates seculares, quid appellat Bonifacius is, qui Germanorum Apostolus est dictus, non sine causa dubitet aliquis. Sic ille in Epistola ad Eadburgam, cognomento Buggam, Regis Cantiorum consanguineam: Melius mihi videtur, si propter libertates seculares in Patria libertatem quietae mentis habere nullatenus possis, ut peregrinatione libertatem contemplationis, si valueris et possis, acquiras: illud vero minus etiam capio, quod in Epistola Gregorii VII. ad P. Albanensem Episcopum, et G. Principem Salernitanum scribitur: Item Magnus Imperator (de Carolo Magno loquitur) Saxoniam obtulit Beato Petro: ejus etiam devicit adjutorio, et posuit signum devotionis et libertatis, sicut Saxones ipsi habent scriptum, et prudentes illorum satis sciunt, hoc est, suae devotionis, et libertatis Romanae Ecclesiae ac dominationis, quam habet in omnes et in omnia: si quis aliter interpretari voluerit, per me licet; est nimirum obscura satis sententia. Nec multo clarius illud in Diplomate Urbani II. quo factum confirmat Berengarii Comitis, qui ejus auctoritate commonitus, ut ipse Urbanus testatur, Tarraconem cum agro suo juris papalis fecerat. Ait: Nos itaque, qui praestante Deo, restitutionis hujus optamus cooperatores existere praedicti Comitis instiutum libertatesque et consuetudines, quas novis Tarraconensis urbis colonis permulgasse cognoscitur, collaudamus. Ex ista igitur loquendi confuetudine LIBERTAS ECCLESIASTICA nomen invenit in Ecclesia Latina: nam Graeci ut rem ipsam, ita et nomen ignorarunt: de ea loquor libertate Ecclesiastica, quae hodie tantopere jactatur, et peculiariter ita nominatur. Nam errant gravissime, qui istam libertatem Ecclesiasticam cum potestate Ecclesiae confundunt, et cum jure bona cujuscunque generis possidendi, cum immunitate, et privilegiis. Potestas vera Ecclesiae, de qua extat liber eximius Joannis Gersonis, Theologi excellentissimi, ea est, quam B. Chrysostomus de Munere Sacerdotali disserens, in [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] distinguit: functionem ipsam muneris sacerdotalis, et honorem, qui Sacerdotibus debetur, de quo plura sequenti capite: vocat et [gap: Greek word(s)] haec potestas utrum ex jure divino sit an non, sine blasphemia disputari non potest: quum sit piis omnibus persuasissimum, statim a principio Christum Ecclesiae suae et ministris ipsius eam tribuisse. At libertas Ecclesiastica utrum sit ex jure divino, diu est cum quaerunt Canonici Juris Interpretes, et adhuc sub judice lis est. Et merito sane plerisque perabsurdum videtur, jure divino introductam rem dicere, quam melior Ecclesia per tot secula penitus ignoravit. Jus bona possidendi, in Graecorum Canonibus est [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)] immunitas, [gap: Greek word(s)], vel simpliciter [gap: Greek word(s)] Privilegia ibidem [gap: Greek word(s)] dicuntur, et [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] interdum etiam [gap: Greek word(s)], et ut libertatem pro privilegio usurpari ostendimus. Sic [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] libertatem, et propriae voluntatis arbitrium in libris Juris Canonici Graecorum privilegia, certis Monasteriis indulta ab Imperatoribus Constantinopolitanis dici observavimus. Extat Alexii Comneni Constitutio, in qua mentio

[note: 1607.] fit Monasteriorum institutorum vel [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)], quibus plenaria libertas est attributa: quae propterea ipse nominat [gap: Greek word(s)]. At longe diversa res est LIBERTAS ECCLESIASTICA illa, de qua jam sermonem instituimus; et cujus naturam atque vim qui simplici definitione unicâ voluere complecti, magnas, si verum dicere licet, nugas egerunt: dictionem nimirum aequivocam, nullâ prius adhibitâ distinctione, velle definire, quid est aliud nisi operam ludere? aut quis negabit, homonymiam multiplicem huic appellationi inesse? Quam varie usurpata sit vox libertas, jam ostendimus: idem necessario observandum heic et de voce ECCLESIA: nam quot modis accipi haec dictio solet, tot erunt et libertatis Ecclesiasticae definitiones diversae. Proprie ECCLESIA dicitur coetus [gap: Greek word(s)], ut loquuntur Apostoli, hoc est, Fidelium vocatorum, ut sint sancti; qui et Electi appellantur. Sed quia boni malique permixtim hoc aevum degimus, Ecclesiae appellatione solent omnes comprehendi, qui Christi nomen profitentur. Tertia notio jam olim obtinuit: ut diviso grege Fidelium in Clerum et Laicos, solus Clerus tanquam potior pars et nobilior, Ecclesiae nomine intelligeretur. Quarta deinde et quinta notiones accesserunt, quarum hodie frequentissimus est usus: illius, cum Ecclesiae appellatio ponitur pro Romana Ecclesia; hujus, cum Ecclesiae nomen ad unum Pontificem Romanum designandum usurpatur. Tres primae notiones Graecae et Latinae Ecclesiae sunt communes; quemadmodum et illa consuetudo loquendi pariter Graecis ac Latinis jam olim usurpata invenitur, quando loca sacra Ecclesiae nominantur. Quartam quoque notionem propter B. Petri honorem, et Romanae Ecclesiae auctoritatem, etiam in Oriente multi, caeterum Occidens totus a multis seculis coepit usurpare. Quintam ne in Occidente quidem omnes unquam probarunt; sed illi duntaxat, qui universalis Ecclesiae caput et Principem, imo Dominum Papam Romanum agnoverunt. Cum in Capitularibus antiquorum Regum, et coaevis Scriptoribus Libertas Ecclesiae, et Libertas electionum commemorantur, et pro eodem ponuntur; libertas intelligitur universae Ecclesiae a Christo tributa; quamque perdiu obtinuit, ut communibus suffragiis populi et Cleri crearentur, qui erant in sacrum ordinem cooptandi: postea res mutavit, et jus suffragiorum ad solum Clerum fuit translatum. Ita pro tempore haec libertas variavit; etsi ECCLESIAE LIBERTAS semper est appellata; tertiâ nempe ejus vocis notione, non ut ante, primâ et secundâ. Innocentius III. in Epistola ad Constantiam Imperatricem, Reginam Siciliae, praescribens modum, quem in electionibus faciendis vult servari a Siculis, vocat ECCLESIAE CANONICAM LIBERTATEM. Qui libertarem Ecclesiasticam volunt esse exemtionem Clericorum ab omni subjectione suorum legitimorum Principum; quae est Roberti Bellarmini Cardinalis in libello ea de re publicato sententia, itemque aliorum multorum; tertiâ significatione Ecclesiae nomen accipiunt Quod etsi sine fraude fieri videatur posse, quia jam olim ea norio illius vocis obtinuit; fraudem tamen periculosissimam habet adjunctam: quia obtentu nominis hujus, imperitis et plebeculae persuadetur, libertatem universae Ecclesiae in eo verti, ut illi refragari aut resistere, torius impietatis sit cumulus: quum re verâ paucorum libertas, imo licentia, et unius absoluta dominatio hoc colore defendatur. Quamobrem accuratius rem perpendenti liquido constabit, Libertaris Ecclesiasticae patronos nomen Ecelesiae quintâ notione pro solo Romano Pontifice accipere. Huic enim uni plenaria libertas paratur, uni imperium, uni potestas, sine sine, sine modo, in capira, res, et fortunas Imperatorum, Regum ac Principum, et omnium prorsus hominum, qui toto orbe terrarum

[note: 1607.] Christiani dici expetierint. Nam quod aliquis objiciat, longe aliter Cardinalem Bellarminum docere libro v. de summo Pontifice; huic objectioni parata responsio est certissima, de qua pluribus capite sexto agetut, et sequentibus: ibi docebimus, quae dicto libro disputantur a Bellarmino, ferventissimi zeli patronis libertatis hujus ita esse improbata, et quotidie refutari, ut pro indictis et antiquatis sint habenda. Alexander Pesantius Romanus iu libro De Immunitate Ecclesiastica, et potestate Romani Pontificis, quem non ita dudum Paulo v. nuncupavit; editionis Romanae pag. 45. Dico: summus Pontifex jure divino habet plenissimam potestatem in universum orbem terrarum, tum in rebus Ecclesiasticis, tum in Politicis. Et in ora libri notat Auctor: Papa jure divino est directe dominus orbis: eadem multi alii. Verum pergamus usum locutionis hujus ostendere. Gregorii VII. verba sunt in Epistola ad Episcopum Pataviensem, et Hirsaugiensem Abbatem, quo loco agit de eligendo a Germanis Imperatore in Henrici locum: Scimus, inquit, quod fratres nostri longo certamine, diversisque perturbationibus fatigantur: nobilius tamen esse dignoscitur, multo tempore pro LIBERTATE S. ECCLESIAE decertare, quam miserae ac diabolicae servituti subjacere. Certant namque miseri, scilicet membra diaboli, ut ejusdem miserâ servitute opprimantur: certant e contra membra Christi, ut eosdem miseiros CHRISTIANAM LIBERTATEM reducant. Verba sunt aurea, mens plumbea. Ecclesiae proprie dictae libertas ostentatur, servitus diabolica deploratur. Quis Christianus erit tam ignavus, quem ista non excitent? non inflamment odio in Principem suum? Sed meminerimus, et hoc loco et similibus aliis de investitura Clericorum agi; quam Romanus Pontifex Imperatori et omnibus Principibus ereptam, sibi uni et iis, qui jus a se accepissent, vindicabat: atque haec propria libertas Ecclesia nominatur in Canone quodam ejus Concilii, quod Hildebrandus idem anno Domini CIC LXXX. Romae celebravit. Heic igitur et in geminis huic locis ECCLESIA pro Papa sumitur; et LIBERTAS CHRISTIANA appellanrur jura, quae sibi idem vindicat, tanquam Christi Dei et hominis vicarius. E contrario, anno Domini CIC C LVIII. Fridericus Augustus, orto inter Regnum et Sacerdotium dissidio, ita scribit ad Imperii Proceres: Quia hactenus honorem ac LIBERTATEM ECCLESIARUM, quae jamdiu indebitae servitutis jugo depressa est, a manu AEgyptiorum, (Hadrianum IV. Papam Romanum intelligit) studuimus eripere, et omnia eis dignitatum suarum jura conservare intendimus; universitatem vestram super tanta ignominia nobis et Imperio condolere rogamus. Heic Fridericus ECCLESIAE nomine, vel universam Ecclesiam, cujus ipse pars erat; vel Clerum intelligit. Et ita saepissime in Historiis rerum gestarum a temporibus Gregorii VII. observabis: cum atrocissime Pontifices atque Principes dissiderent, saepe etiam armis inter se pugnarent; utrimque tamen DEFENSIONEM ECCLESIASTICAE LIBERTATIS pro titulo belli fuisse. Adeo verum est, quod in Oratione contra Leptinem prudentissimus Oratorum, Demosthenes dicebat: solere multos, [gap: Greek word(s)] translatis nominibus in aliam significationem decipere. Sunt enim multi, qui rerum vocabulis non aliter utantur, quam ut praestigiatores et psephopaectae suis acetabulis et calculis. Fridericum sane libertatem Ecclesiae propugnasse, etiam Cardinales illi testantur, qui Epistolam scripserunt, cujus initium: Ex quo contra honorem Ecclesiae Dei et Imperii, amicitia inter Dominum Papam Hadrianum et Wilhelmum Siculum facta est, etc. Infra dicturi sumus, honorem Ecclesiae et libertatem Ecclesiae, pro eodem sumi solita. Ajunt igitur Cardinales Presbyteri: Nos autem e contra duximus potius Siculum excommunicandum; qui omnia jura Ecclesiae, tam spiritualia,

CAPUT II. Quae et qualis fuerit libertas veteris Ecclesiae, a primo ejus ortu ad tempora Constantini Magni. Comparatio potestatis utriusque, Ecclesiastiae ac Civilis: et de utriusque jure, tam ordinario, quam extraordindrio.

[note: 1607.] EXpositis variis modis ejus Libertatis, quae Christiana aut Ecclesiastica dici solet, priusquam aggredimur ostendere, quo porissimum libertatis genere quaeque aetas Ecclesiae sit usa, faciendum videtur, ut sacerdotalem potestatem cum civili paucis comparemus: habet enim et Respublica Libertatem suam; quae ab Ecclesiastica quid differat, ex hac comparatione liquido palam fiet. Igitur, ne in tam amplo argumento longius quam instituti ratio postulat, oratio evagetur, proponemus quaedam theoremata, sive ut loquuntur in scholis, conclusiones, vim et jura utriusque potestatis complectentes; deinde cuique theoremati brevem explicationem ac probationem subjiciemus.

I. Ecclesia et Respublica interdum re et ratione; interdum ratione duntaxat differunt.

Quod dicebat Optatus Milevitanus, Ecclesiam in Republica esse, id verissimum quidem est; sed eget interpretationis. Nam aliquando ita est Ecclesia in Republica, ut penitus separatas suas peculiares rationes habeat a rationibus Reipublicae; qui fuit nascentis Ecclesiae status, antequam obstinatos animos et pervicaciam Infidelium Salutis doctrina perfregisset. Interdum sic Ecclesia est in Republica, ut eadem sit quodammodo Respublica, sicut tum accidit, quando Paganicorum errorum caligine depulsâ, Christianismi professio vulgo ab hominibus fuit suscepta. Ex eo enim tempore, qui Rempublicam constituebat populus, idem etiam Ecclesia fuit: verum id diversâ ratione, et fine, ut mox dicetur; quare idem est aliquo modo, et non idem. Auctores heic saepe [gap: Greek word(s)] nominum parum servant; et vel Reipublicae ea tribuunt, quae proprie conveniunt Ecclesiae; vel contra. In Epistola Synodali ad Ludovicum, Regem Francorum, Caroli filium, ipse Rex dicitur Rector Sanctae Dei Ecclesiae. Rex proprie non est Rector Ecclesiae; sed Reipublicae [gap: Greek word(s)] et primarie; Ecclesiae vero, quatenus pars est Reipublicae et [gap: Greek word(s)] at ibidem et passim, audit Rex Defensor Ecclesiae, proprie.

II. In omni societate, quae diversos habet fines, iidem et praeesse et subesse possunt diversis rationibus.

Quae ab hominibus ineuntur societates, qua privatim, qua publice, eae interdum simplicem habent finem; interdum plures simul. Quoties vectores navem conscendunt, ut mare vel flumen trajiciant, tacitam societatem inter se inisse intelliguntur; cujus finis unicus et simplex, transvectio. Quando legio ad pugnandum cum hoste triremem ingreditur, duplex heic societas, et finis duplex: quatenus sunt vectores, gubernatoris navis omnes parent; quatenus milites, Tribuno legionis aut Consuli: respectu gubernatoris etiam Consul inter vectores; et tam hujus quam omnium aliorum salus a periria et arte illius pendet: rursus gubernator respectu militarium imperiorum, Consuli paret, et jussa illius capessit. Et Ecclesia et Respublica instar navis habent; eâque similitudine passim Veteres utuntur. Ante receptum Evangelium unicus Reipublicae finis erat, degere hoc aevi, quanta maxima cum commoditate et honestate fieri possit; ea enim in fine, impulsu naturae, civitates

[note: 1607.] instituuntur. Aristoteles modo [gap: Greek word(s)], quasi dicas, omnium rerum sufficientem copiam, nominat; modo, humanum bonum, quod in fruitione illarum dotium et corporis et animi positum est, ad quas in hac vita participandas aptum Natura finxit hominem. Dixi, in hac vita; quia Doctrinae civilis primarius finis non ultra patet. Est vero aliud insuper hominis bonum, ad cujus participationem cum aptum initio hominem Deus creasset, atque ille suâ culpâ aptitudinem illam amisisset; Christi Servatoris beneficio immortali, eandem aptitudinem, et quidem efficaciorem iterum est nactus: illud bonum est beatitas, quae in altera vita pios manet; ad cujus spem ea, quae dicitur ECCLESIA, in terris atque intra Rempublicam ipsius Christi voce cogitur. Sicut instituendae Reipublicae finis est adeptio humani boni; sic Ecclesiae cogendae, Numinis cultus, et ad futuram beatitudinem praeparatio. Nec diverso fine duntaxat Ecclesia et Respublica distinguuntur; verum etiam conditione, institutis ac regimine. Respublica in hoc mundo tanquam in legitima sua patria versatur; opes et omnia vitae hujus instrumenta conquirit; potentiam sibi parat; et fines suos, quantum potest, promovet: quippe in eo humanum bonum, quod dicebamus ex Aristotele, positum esse, vulgo homines autumant. Ecclesia, brabium supernae vocationis persequens, ut ait Apostolus, et ad melioris vitae fruitionem spes cogitationesque suas indesinenter referens, terrenis bonis non fruitur, sed utitur: neque ut patriam suam terras colit; sed ut inquilina vel peregrina, non autem ut civis, in iis hospitatur. Idcirco Patres Ecclesiam alio nomine CIVITATEM DEI vocitant: habet enim [gap: Greek word(s)] suum et municipatum in coelis, quod idem inquit Apostolus; didicitque Ecclesia a Christo Rege suo dicere, Regnum meum non est de hoc mundo: haec tanta diversitas et rectores diversos esse desiderat. Qui Ecclesiam regunt, communi nomine Sacerdotes; qui Rempublicam, Principes dicuntur. Horum diversa officia e finium exposita differentia pendent: idem e diversitate subjectorum, circa quae versantur. Nam ut ait Synesius, politica facultas circa [gap: Greek word(s)] materiam, id est, res humanas et mundanas, aut, ut Theologi loqui solent, negotia secularia, versatur: sacerdotium, circa Deum, ait idem; hoc est, res divinas, aut certe humanas, quatenus divinis sunt conjunctae. Omnia igitur, quae ad divina spectant, proprie sunt juris sacerdotalis; et contra, quaecunque ad publicam rem, aut privatorum bona, facultates et commoda pertinent, omnia juris sunt principalis. Ac quoniam in Republica, ceu pars in toto, est Ecclesia, hujus quoque conservatio et defensio ad Principis officium tanto magis pertinebit, quo nobilior haec pars est Reipublicae, et quo pluris refert, hanc sartam tectam conservari. Postremo in rebus mere divinis Sacerdotes plenariam potestatem obtinentes, Princeps ovis erit; at in rebus civilibus, Sacerdos communi jure cum caeteris e populo censebitur, nisi beneficio Principis praerogativa honoris et privilegia illi fuerunt indulta. Hinc sequitur necessario, sacris legibus et universalis Ecclesiae Canonibus Principem Christianum teneri; civilibus et politicis, Sacerdotem. Gelasii Papae, qui circa annum CCCCXII. Felici in administratione Apostolicae Sedis successit, Doctrina haec est ac sententia; sic enim scribit ad Anastasium Imperatorem: Duo sunt, Imperator Auguste, quibus principaliter mundus hic regitur, auctoritas sacra Pontificum, et Regalis potestas; in quibus tanto gravius est pondus Sacerdotum, quanto etiam pro ipsis Regibus Domino in divino reddituri sunt examine rationem. Nôsti nimirum, fili clementissime, quod licet praesideas humano generi dignitate, rerum tamen Praesidibus divinarum devota colla submittis, atque ab eis causas tuae salutis expetis; inque sumendis coelestibus sacramentis, eisque

[note: 1607.] ut competit disponendis, subdi te debere cognoscis Religionis ordine, potius quam praeesse. Nôsti itaque, inter haec ex illorum te pendere judicio, non illos ad tuam redigi velle voluntatem. Si nimirum quantum ad ordinem pertinet disciplinae cognoscentes Imperium tibi supernâ dispositione collatum, LEGIBUS TUIS IPSI QUOQUE PARENT RELIGIONIS ANTISTITES, ne vel in rebus mundanis excelsae videantur abviare sententiae; quo, rogo te, decet affectu eis obedire, qui pro erogandis sunt attributi mysteriis? Vides manifestissimam Gelasii sententiam; cum de salute agitur, hoc est, in spiritualibus, Imperatorem colla submittere; in caeteris rebus, parere Pontifices Principis imperio, cujus esse supremum jus in Republica, postea ostendemus. Heic vero occurrent exemtionis Clericorum, quae hodie appellatur Libertas Ecclesiastica, patroni; et rem absurdam esse clamitant, ut qui spiritualia administrant, tractantibus temporalia subsint. Homines acuti non intelligunt, quod initio probavimus, cum primis esse naturae consentaneum, ut ubi sunt fines diversi et diversae potestates, ibi etiam sint imperia diversa; et idem numero imperet atque pareat; ratione videlicet aliâ atque aliâ. Sic saepe videmus, eos, qui in vita civili amplissimos Magistratus obtinent, postquam in castra devenerunt, longe inferioribus parere. Medicorum privata fere vita est, et ab omni jurisdictione aliena; Medicorum tamen imperiis ipsi Imperatores obtemperant: idem igitur et inferior et superior, in quo venuste lusit olim Themistius, qui a professione sapientiae, quae jure suo Regibus imperat, ad sublimem Praefecturae gradum translatus, ab Imperatore Constantio, in elegantissimo epigrammate ita se ipse compellat: [gap: Greek word(s)]; nunc ascende deorsum, quia sursum descendisti: cui simile illud B. Chrysostomi, homiliâ in Matth. LXVI. de sublimi Christi, omnium Domini, humilitate: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)] et similia multa apud eundem Patrem.

III. Ecclesia et Respublica Christiana unicum agnoscit CHRISTUM, qui simul sit Rex et Sacerdos.

Sacrae Literae unius Christi Sacerdotium in Ecclesia agnoscunt, secundum ordinem Melchisedechi; hoc est, cum Regno junctum. Psalm. 109. et Apostolus ad Hebr. cap. VII. V. I, 17. Sane inter homines principio quam regna et donationes sunt institutae, erant iidem Reges et Sacerdotes; mansitque ea consuetudo apud AEgyptios aliosque Barbaros, et ipsos etiam Graecos, per multa secula, ut Plato in Politico; Aristoteles in III. de Republica; Clemens Alexandrinus in VIII. Stromat. et plures alii sunt Auctores. Marcus quoque Cicero in primo de Divinatione, hoc ipsum de antiquis Romanis testatur. Mutavit deinde mos, et in locum primorum Regum, qui et Sacerdotes erant, Athenis, Romae et alibi Reges sacrificuli, tanquam dicis caussâ, sunt instituti: non multum iis dissimiles, qui celebrantur in mimo; regii nimirum praeter nomen habebant nihil. Plato [gap: Greek word(s)] Reges vocat, ut qui sortitione fierent. Etiam in populo Dei similis quondam fuit observatio: nam ut de Melchisedecho, Rege et Sacerdote notissimo ex utriusque Foederis Libris, nihil dicam; constat, veteres Patriarchas, Noachum, Abrahamum, Isaacum, Jacobum, atque adeo omnes primogenitos, ut docet Hieronymus, Regni et Sacerdorii speciem quandam inter suos gessisse. Sed mutatae consuetudinis auctorem DEUM prodit Synesius, Epistolâ LVII. ubi etiam mutationis caussam indicat: Quoniam, inquit, res divina humano more curabatur, propterea conjunctas prius in eadem persona vitas, Sacram et Principalem Deus separavit. Et ait venuste idem praestantissimus Scriptor: [gap: Greek word(s)]

[note: 1607.] [gap: Greek word(s)]. Politicam faculatem Sacerdotio jungere, conglomerare est in unum res, quae naturâ suâ conjungi nullo modo queant. Sed rationes, cur in Ecclesia sua Dominus eam distinctionem servari voluerit, explicat accurate Gelasius Papa, cujus verba necessario hîc asseribam: Fuerint haec, inquit, ante adventum Christi, ut quidam figuraliter, adhuc tamen in carnalibus actionibus constituti, pariter Reges existerent et pariter Sacerdotes; quod Sanctum Melchisedech fuisse, Sacra prodit Historia. Mox: Sed cum ad verum ventum est eundem Regem atque Pontificem, ultra sibi nec Imperator Pontificis nomen imposuit, nec Pontifex regale fastigium vindicavit. Quamvis enim membra ipsius, id est, veri Regis atque Pontificis, secundum participationem naturae magnifice utrumque in sacra generatione sumsisse dicantur, ut simul regale genus et sacerdotale subsistant; attamen Christus memor fragilitatis humanae, quo suorum saluti congrueret, dispensatione magnificâ temperans, sic actionibus propriis dignitatibusque distinctis, officia potestatis utriusque discrevit, suos volens medicinali humilitate salvari, non humanâ superbiâ rursus intercipi: ut et Christiani Imperatores pro aeterna vita Pontificibus indigerent; et Pontifices pro temporalium cursu verum Imperialibus dispositionibus uterentur, quatenus spiritalis actio a carnalibus distaret incursibus; et ideo militans Deo minime se negotiis se cularibus implicaret: ac vicissim non ille rebus divinis praesidere videretur, qui esset negotiis secularibus implicatus; ut et modestia utriusque ordinis curaretur; ne extolleretur utroque suffultus; et competens qualitatibus actionum specialiter professio aptaretur. Haec Gelasius in Tomo de Anathematis vinculo; unde accepit Nicolaus Papa, ex quo Gratianus. Notabis duas caussas gravissimas, cur in Ecclesia Dei nemo homo possit esse Rex et Sacerdos: prior, modestia utriusque ordinis. Appellat Auctor gravissimus modestiam, quam Graeci Politici, cum de natura Rerumpublicarum disputant, [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] momentum aequale et liberamentum par: docent enim, non posse firmam et stabilem Rempublicam esse, cujus partes, quae geometricâ proportione illam constituunt, partibus hinc inde momentis in suo ac legitimo statu non contineantur; alioquin futurum omnino, quod heic ait Gelasius, ut nimiâ potestate suffulta pars extollat se, et quod aptissimo verbo dixit Polybius, [gap: Greek word(s)], id est, suâ sede migret. Altera ratio est, ne id eveniat, quod paullo ante a Synesio dicebamus; sed contra, res sacras sacratae personae procurent; non sacras, non sacrati. Episcopi Provinciarum Rhemensis et Rothomagensis ad Ludovicum Regem: Deus in carne veniens, qui SOLUS REX FIERI POTUIT ET SACERDOS, et in coelum ascendens, suum Regnum, id est, Ecclesiam inter pontificalem auctoritatem et regiam potestatem gubernandam disposuit.

IV. A Christo Rege et Sacerdote potestatem accipiunt Princeps, et Sacerdotes, sive Pontifex; ille civilem, hic sacerdotalem; sed diversâ conditione.

Utriusque potestatis auctor Christus, Deus et Homo; neque vel sacerdotalis in rebus divinis a Rege, vel regia in humanis pendet a Pontifice; quod posterius falso multi hodie nituntur persuadere. Vere enim plerique Regum ac Principum Christianorum inter ipsos honorum suorum titulos DEI GRATIA esse se, quod essent, jam olim profiteri coeperunt; recteque Imperator Justinianus, Novellâ VI. Sacerdotium ac Regnum ab eodem principio scribit manare; nempe Christo; qui ut Episcoporum universitati dixit in Petro, Pasce oves meas; ita in Pharisaeis universo populo cujuscunque ordinis praecepit:

[note: 1607.] Reddite quae sunt Caesaris, Caesari; et quae sunt Dei, Deo. Idemque Christus per Paulum, Apostolum suum, clamat: Omnis anima Potestatibus sublimioribus subdita sit: non est enim potestas nisi a Deo: quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt: ubi de Potestatibus secularibus ipsum loqui, non ecclesiasticis, ita manifesto sequentia evincunt, ut putidum sit, de eo dubitare; merum sophisma, alio transferre. Idcirco Gregorius Nazianzenus, in concione, Nazianzi habita, dicebat, Magistratum civilem [gap: Greek word(s)], communi imperio cum Christo uti, communi administratione. Et Symmachus, Pontifex Romanus, scribens ad Anastasium: Defer, ait, Deo in nobis; nos deferemus Deo in te. Nec refert, quod Principum alii jure haereditario, alii per electionem, quidam armis dominationem obtinent: nam etsi Deus ad stabiliendum Principem, aut constituendum Sacerdotem, certorum hominum ministerio utitur; impium tamen est, Dominum et Potestatem quamcumque, Deo primarie acceptam, non ferre; per Deum enim Reges regnant, ut locis prope infinitis Sacrae Literae testantur. Hoc Principes volunt, cum a Deo immediate potestatem se accepisses suam contendunt. Ludovicus Bavarus, Imperator: Juris utriusque testimonia manifeste declarant, Imperialem dignitatem et potestatem immediate in Filio Dei ab antiquo processisse, et Deum per Imperatores et Reges mundi jura humano generi aperte tribuisse. Et postea: Declaramus, quod Imperialis dignitas et potestas est immediate a solo Deo. Jure hoc quidem; nam si neque qui plantat, est aliquid; neque qui rigat; sed Deus, qui dat incrementum: si neque Paulus ipse est aliquid, neque Apollo; sed Deus, qui dat fidei incrementum; audebimus dicere, eos, qui Principem in terris eligunt, aut coronam capiti imponunt, esse aliquid? Aut negabimus, Imperatores Constantinopolitanos, qui a Patriarcha coronam accipiebant, jure et proprie [gap: Greek word(s)] a Deo coronatos, se nominasse? Caeterum Regno et Sacerdotio illud commune, quod [gap: Greek word(s)] id est, Principatus, dicuntur. Paulus priore ad Corinthios inter Ecclesiastica munera et gubernationes recenset; vel a re nautica voce petitâ, vel a politicis Magistratibus. Joannes Chrysostomus, et in libris De Sacerdotio, et saepe alibi docet, Episcopatui inesse [gap: Greek word(s)], id est, munus docendi, sacramenta administrandi, atque uno verbo, pascendi: et hoc amplius, [gap: Greek word(s)], principatum quendam, honorem et auctoritatem. Gregorius Nazianzenus suum Episcopatum etiam [gap: Greek word(s)], dominationem, nominat, et Tribunal sibi attribuit: neque hoc solum; sed cum civili eam comparans, tanto majorem et perfectiorem esse ait, quanto major est spiritus carne, terrenis coelestia. Quin etiam similia his alia non raro pii Patres ad venerationem Sacerdotio conciliandam suis scriptis insperserunt. Sunt et, qui Sacerdotium Soli, quod est luminare majus, comparent; Imperium, Lunae, quod est minus luminare: eâque similitudine Innocentius quoque III. iisdem verbis cum vetustioribus Patribus, at non eâdem mente utitur. Enimvero quis aequus rerum aestimator dubitat, coelestia praestare terrenis, spiritum carne, vel etiam animo? Aut quis ignorat, Sacerdotem divina legitime administrantem, ratione muneris sui supra omnia terrena Imperia longe eminere? Quod praeclare veteres Augusti illi intellexerunt, qui eum morem primi imstituerunt, ut, quemadmodum ipsi in Lege quadam narrant, ad Christi altare sine diademate, sine satellitibus, sine caeteris majestatis infulis accederent: hoc nempe significantes, intra ovile Christi oves se esse; et intra Ecclesiae septum, solum Christum, et qui vices illius exhibeant, jus proprie ac potestatem habere. Hodie vero qui istiusmodi testimomis Patrum antiquorum abutuntur, quo potestatem spiritualium rerum administratione finitam, in dominationem convertant, temporalia pariter cum spiritualibus complectentem; imperitis et veritatis incuriosis

[note: 1607.] mirifice imponunt: nam venerandis illis Patribus aliam fuisse mentem, eosque de exemtione ista Clericorum, sive libertate hac Ecclesiastica, ne per somnium quidem cogitasse, imperitia est nescire, impudentia negare; impietas, eaque summa, contra pertendere. Urgent simile illud, quod ex Gregorio Nazianzeno attulimus; et stupendam inde conclusionem praecipui illorum eliciunt; nec vident, aut videre dissimulant, facundissimorum illorum Patrum esse consuetudinem, ut oratoriâ vi, et eâ, quam Graeci dicendi magistri [gap: Greek word(s)] vocant, plurimum utantur. Multa igitur more oratorio elate, magnifice magna cum vehementia dicere, quae interpretationis commodae opus habeant; nam omnia Patrum dicta velle vergere, quod isti faciunt in hoc praesertim arumento, neque ad scopum attendere, pravitatem Haereticorum est imitari, qui impia sua commenta hoc pacto soliti defendere. Sic olim infelix Arrius improbam de vero Filio. Dei vocem suam [gap: Greek word(s)], ex orthodoxi Patris, Dionysii Alexandrini, scriptis contra Sabellium tuebatur; propterea monebat pie et docte Honorius Papa in Epistola ad Sergium Constantinopolitanum, quosdam Patrum aliqua balbutiendo docuisse, condescendentes ad informandas mentes, atque intelligentias parvulorum, quae ad Ecclesiastica dogmata trabi non debent. Non errabit in talibus, qui aureum illum B. Athanasii canonem memoriâ tenuerit: [gap: Greek word(s)]: QUAE PER DISPENSATIONEM SCRIBUNTUR VEL FIUNT, ET MALIGNE INTERPRETARI NON OPORTET. O canonem, ut dicebam, aureum, et cujus latissime utilitas patet! Nam omnino ita se res habet: multa olim pii homines, Patres et Principes, non solum dixerunt aut scripserunt, sed etiam fecerunt pro temporibus rite, pie, sancte; quae maligne et versute a posterioribus sunt accepta, ut ait Athanasius; et quae hodie, neglectâ Honorii Papae salutari ac necessaria admonitione, ad Ecclesiastica dogmata trahuntur, ac pro fidei articulis in animos hominum insinuantur. Plane hoc faciunt illi, qui superius Gregorii Nazianzeni dictum afferunt ad firmandam Clericorum exemtionem, ut Cardinalis Bellarminus, et plureis alii. Eâ concione vir sanctus duo sibi proposuerat: Magistratus, atque omnes, qui Nazianzi publicas res administrabant, solari, et eo metu levare, in quo tum versabantur maximo propter offensam, apud Provinciae Praesidem contractam. Alter ejus scopus est, iram Praesidis mitigare, et ad veniam miseris concedendam animum ipsius flectere. Est autem ita naturâ comparatum, ut quoties aliquid ejusmodi petitur, nihil aeque ac perentis dignatio spectetur: fere enim pro petentis dignitate, non pro causae merito, aestimatur petitio. En veram causam, quare vir divinae humilitatis initio suae postulationis, Sacerdotii, quod sustinebat, majestatem adeo magnifice extollat; non ut supra Reges se efferat, verum ut civibus suis, in sordibus et paedore jacentibus, utilem se fingat. Sic Paulus, vas illud electum, totius virtutis et gratiae divinae hospitium, quo Evangelium suum reddat augustum, jactationem suae praestantiae non refugit. Obsecro vero, quid est in Gregorii verbis, quod hodiernae doctrinae vel minimum faveat? Sacerdotium enim spiritui comparare, civilem potestatem carni, id est, homini [gap: Greek word(s)] ut loquitur Apostolus, quid est aliud, nisi id dicere, quod ultro omnes fatentur? Spiritualibus praeesse Episcopos; temporalibus, Principes. At qui exemtionem Clericorum et subjectionem Principum in rebus secularibus hinc eliciunt, quâ fronte praecedentia paullo ante verba possunt legere, quibus idem ille vir Apostolicus convenienter doctrinae Christi et Apostolorum, parendum esse Magistratibus, bis diserte inculcat? Neque vero Laicos cogit in ordinem Gregorius; se et reliquos Sacerdotes subjectorum numero eximit; quin se quoque

[note: 1607.] Laicis accensus: Simus, inquit, subjecti, et Deo, et invicem alter alteri, et terrenis Principibus: Deo, propter omnia; alter alteri, propter dilectionem fraternam; Principibus, propter ordinis recti conservationem. Deinde hoc ipsum praeceptum verbis Apostoli repetiturus, unam hanc esse legem praefatur, ex iis, quae nobis Christianis sint impositae; eamque cum primis laudabilem, optimam, et a Spiritu Dei profectam. Taceo, quod se quoque iis adnumerat ibidem Gregorius, tantus Sacerdos, qui Principi tributum tenentur praestare. Taceo, quod ait ibidem: Magistratus, qui potestatem suam recte administrant, Deos fieri: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)], in tua potestate est, ut Deus sias: ut desinant isti simile Constantini dictum de Episcopis tantopere jactare, cum praesertim nusquam in Sacris Literis Sacerdotes Dii nominentur; at reperiantur laicae potestates ita dictae, quod ignorat nemo. Taceo, quod Praesidem compellans, sic ait: Novi te ovem mei gregis pecudem magni illius Pastoris, et superne a Spiritu praeclare educatum, quique a sancta et beata Trinitate juxta nobiscum illustraris: quae oratio gravissimi Patris longe distat ab istorum Zelotarum fastu, qui Principes et omnes Laicos sic arcent sacris, tanquam profanos, et ad Dei curam nihil quicquam pertinentes; de quo postea erit dicendi locus. Judicent nunc Lectores non disputandi, sed veritatis cognoscendae cupidi, quâ fide Patrum scripta tractent, qui exemtionem Clericorum fidiculis subtilis ingenii sui ex illo Gregoriano simili exprimunt. Pari subtilitate et loca B. Chrysostomi quaedam afferuntur, quibus vel Sacerdotium laudibus in coelum vehit, vel simile aliud argumentum familiari illâ sibi facundiâ orator ille sublimis tractat: illud, credo, dissimulatur, quod multis locis idem Pater repetit: Episcoporum [gap: Greek word(s)], sive praefecturam non tam esse recte attendentibus Principatum, quam ministerium docendi: coactivam certe jurisdictionem nullam penitus habere, sed admonendi tantum jus et obsecrandi: Ad doctrinam verbi, inquit, sumus instituti: [gap: Greek word(s)], non ad imperandum, vel auctoritatem usurpandam. In Epistolam ad Ephesios, et in ea ad Titum homilia II. comparantur Episcopus et [gap: Greek word(s)], id est, Princeps secularis, sive Magistratus: hunc ait Chrysostomus [gap: Greek word(s)], lege imperare, et cum necessitate parendi; illum [gap: Greek word(s)], volentibus imperare, hoc est, cogendi jus nullum habere. Eandem sententiam in I. de Sacerdotio pluribus explicans: Judices, inquit, seculares ( [gap: Greek word(s)]) ubi malesicos Legibus obnoxios tenent, potestatis sue vim exerunt, et invitos moribus suis obtemperare cogunt: Episcopus vero, non vim faciendo, sed persuasione verborum ad meliorem frugem malesicum tenetur revocare. Nam neque facultas ejusmodi concessa nobis est a Legibus, ut peccatores possimus coercere; neque si esset concessa, ejus usurpandae rationem sciremus. Simili item fide posteriorum Pontificum nonnullorum dicta congeruntur, quibus potestatem illam infinitam in capita Regum ac Principum videntur sibi vindicare; divina illa priorum Pontificum humilitas dissimulatur, quae tanto sublimius illis decus peperit, quanto ipsi a fumoso mundi fastu fuerunt alieniores. Unicum e multis Pelagii, Pontificis Romani, exemplum afferam, qui circa annum Domini ICLV. sedere coepit: is enim ad Childebertum, Francorum Regem, fidei suae professionem mittens: Quanto, ait, nobis studio ac labore satagendum est, ut pro auferendo suspicionis scandalo obsequium confessionis nostrae Regibus ministremus? QUIBUS NOS ETIAM SUBDITOS ESSE, SANCTAE SCRIPTURAE PRAECIPIUNT. Ut ad rem redeam, quod modo dicebamus e B. Chrysostomo, Sacerdotalem praefecturam coercendi vim nullam habere, de poena temporali intelligendum: nam alioquin nulla potest esse disciplina, quae praemium

[note: 1607.] et supplicium non proponac: is nervus unicus disciplinae et [gap: Greek word(s)]. Sed duae sunt causae, cur ita Chrysostomus loquatur: nam quum non alias poenas vetus Ecclesia noverit, praeter Presbyterii censuras et anathematis vinculum, qui est gladius ille spiritualis; opinio magni hujus Patris fuit, dirum illud telum aut quam rarissime, aut ne sic quidem, adversus Fideles esse vibrandum; qua de re plura alibi, propitio Numine. Altera ratio, quod gladius hic spiritualis Sacerdotum, nisi materiali civilis Magistratus fulciatur, fieri non nauci ab improbis etiam Clericis, nedum Laicis, solitus; vel vide Legem II. Cod. Theodosiano, De episcopali judicio; quia enim poena sacerdotalis in futura demum vita effectum est sortitura, plureis invenias, quos posita ob oculos voluptas alliciat, quam qui metu futuri olim mali in officio contineantur; idcirco, licet tanto formidolosior sit gladius hic gladio Magistratûs, quanto terribilior mors animae morte corporis: plus tamen, ut sunt fere hominum ingenia, ad disciplinae Ecclesiasticae conservationem hic quam ille valet: atque hoc est, quod Theologi vocare solent insufficientiam et imperfectionem gladii spiritualis. Decreti Quaest. V. C. XX. Intra Ecclesiam Potestates necessariae non essent, nisi, ut quod non praevalet Sacerdos efficere per doctrinae sermonem, Potestas hoc impleat per disciplinae terrorem. Richatdus Cantuariensis in Epistola, a Petro Blesensi inter suas posita: Ecclesiae jurisdictionem suam prius exerceat; et si illa non sufficit, EJUS IMPERFECTUM suppeat gladius secularis. Idem et in gladio materiali similem notat insufficientiam; ut propterea opus sit, mutuas operas sibi praestare, et conspirare amice. Sic ille: Duo sunt gladii, qui mutuum a se mendicant auxilium, atque ad invicem sibi vires impertiuntur alternas; Sacerdotium Regibus, et Sacerdotibus Regnum; ideoque si ab altero suppletur alterius insufficientia, non videtur duplex contritio, aut punitio combinata. Optime vero B. dicebat Bernardus, gladium materialem jussu Imperatoris moveri, nutu Pontificis; hoc est, indicante, et quasi deferente Sacerdote, ac consentiente: id enim est; nutus: non quod illi volunt, qui Principes nobis concinnant, ceu [gap: Greek word(s)] quosdam et publicos Romani Pontificis servos; quum certum sit, exerere gladium suum Principem, tanquam Dei omnipotentis ministrum, Christi Regis vicarium in terris; non alienum arbitrium, sed ex Imperii sui vi et legitima potestate, cui non minus cervices suas subjicere Sacerdotes, Pontificcs, et quodcunque est Ecclesiasticorum hominum genus, debet, quam ille in Ecclesia collum ipsis submittit, ut dicebat Gelasius. Enimvero Sacra Theologia tria in homine considerat; corpus, animum, spiritum: ex his tribus, quod est omnium nobilissimum, spiritus, quo doctrinam coelestem capimus, quam neque caro, neque sanguis revelarunt, ad Sacerdotis pertinet praefecturam et potestatem: ille Spiritum notitiâ Dei imbuit; ille coelorum viam aperit; ille contumaces spiritus gladii sui vi leto tradit; nam separari a communione Christi et gregis Christiani, mors est teterrima: an haec potestas parva cuiquam videbitur? aut ille contumeliosus in ordinem sacerdotalem poterit jure dici, qui eum vitae aut damnationis aeternae arbitrum certum (clavis modo ne erret: quod aiunt Theologi) credit? At corpus et animus prorsus in potestate Principis sunt; corpus, propter res corporeas, et uti vocant, temporales illi necessarias; et quia corpori vitam eripere ob noxam et ad utilitatem publicam, cuicunque subditorum suorum potest Princeps jure suo: animus, quia civilibus legibus hunc Princeps informat, et ad civilem vitam instituit. Nobilior ergo potestas sacerdotalis; sed principalis in regimine Reipublicae Christianae latius patet. Theodorus Balsamon, Juris Canonici vir consultissimus, in quadam Meditationum suarum: Imperatorum auxilium ad

[note: 1607.] illuminationem et stabilimentum sese tam animi, quam corporis porrigit: quum Patriarcharum majestas ad animi solummodo utilitatem coarctetur: nam eorum, quae ad corporis commoda spectant, parva istis cura est. Illud ipsum docet Balsamo, quod modo dicebamus; sed obscurius: nam triplex illa distinctio, quam attulimus, mirifice rem illustrat. Animum autem inter et spiritum Sacra Pagina sic distinguit. Sed appellatione [gap: Greek word(s)], animi, vel animae, saepe etiam spiritus comprehendirur. Sic saepe leges, rectorem animorum vel animarum esse Sacerdotem; nempe quod ad spiritualia: nam quod ad politica, Princeps est animorum rector. Propterea laudata vox quondam Constantini Magni, qui in sermonibus super mensam, cui accumbebant plures Episcopi, et in his Eusebius Pamphili, [gap: Greek word(s)]: Vos quidem, inquit, eorum, quae intra Ecclesiam geruntur, Episcopi estis; ego vero eorum, quae extra, a Deo institutus Episcopus, sive observator queam dici. Vel sic; quia vocula [gap: Greek word(s)] heic ambigua: Vos quidem eorum, qui intra Ecclesiam sunt, Episcopi estis; ego eorum, qui extra. Graeci quae ad Ecclesiam aut forum Ecclesiasticum non pertinent, ea vocant [gap: Greek word(s)]: contra, spiritualia, [gap: Greek word(s)]. Clericos, [gap: Greek word(s)]. Sic judices seculares [gap: Greek word(s)] supra dici notabamus a Chrysostomo: non autem prophanos aut paganos, ut quidam putarunt. Sic intra Ecclesiam, in Jure Canonico, pro, in rebus Ecclesiasticis, causa 20. Quaestione 5. Principes seculi nonnunquam intra Ecclesiam potestatis adeptae culmina tenent, ut per eandem potestatem disciplivam Ecclesiasticam muniant. Quomodo autem Episcopum ageret Constantinus, ita explicat Eusebius: Convenientia sermoni, quem habuerat, mente agitans, omnes subditos [gap: Greek word(s)], vicem Episcopi observabat; et quantum poterat, ad piam vitam capessendam eos hortabatur. Ut Constantinus Episcopum se dixit, sic alii Imperatores dixerunt se Sacerdores; multo durius et periculose. Leo Isaurus ad Gregorium II. scripsit: [gap: Greek word(s)] neque eo nomine tamen reprehenditur Leo a Pontifice, quod ita scripsisset; verum ideo potius, quod tituli veritatem opere non exhiberet. Operae pretium verba Gregorii apponere: Obsecutus es pervicaci animo tuo ac domesticis perturbationibus, et scripsisti, Imperator sum et Sacerdos. Enimvero qui ante te fuerunt, hoc opere ac sermone demonsltrarunt; qui condiderunt et curam gesserunt Ecclesiarum, una cum Pontificibus cupiditate zeloque accensi, rectaeque fidei veritatem pervestigantes. Mox: Hi sunt Sacerdotes et Imperatores, qui id opere demonstrarunt. Adeo apud Veteres extra controversiam erat, Principes non solum Defensores Ecclesiae esse; qui fuit olim Francorum Regum peculiaris titulus; sed etiam custodes ac vindices disciplinae Ecclesiasticae; non ut dogmata fidei innovarent; apage; sed ut universum Clerum officii, quoties erat opus, admonerent: quare Ludovicus Pius admonitorem se legum Ecclesiasticarum, non Legislatorem vocat: quod aliis verbis magnus Imperator Justinianus significabat, Novellâ 137. cum diceret, datum sibi a Deo civilium quasi legum [gap: Greek word(s)], potestatem eas figendi refigendi pro utilitate communi et temporibus Reipublicae; at Canonum et Ecclesiasticarum legum [gap: Greek word(s)], custodiam, et defensionem. Et Canonici Juris Graecis Auctoribus dicitur Imperator, in rebus Ecclesiae [gap: Greek word(s)] non cum Imperio decernere; verum ex formula Canonum omnia transigere. Quod autem jure divino haec inspectio rerum sacrarum Principibus conveniat, Regum institutio a Deo facta arguit, Deuter: cap. XVII. et exempla Regum Judae, 4. Regum, cap. XII. Joas Rex, quum videret, pecuniam sacram a Sacerdotibus non recte administrari, immiscet se illi curae, et auctoritate regiâ rem componit; idque sine cujusquam querela; ne Jojadae

[note: 1607.] quidem Pontificis, a quo in Regem fuerat unctus. III. Regum, cap. XXII. laudatur Josaphat, ut Rex pius: sed notatur idem, qui non plane divinum opus perfecisset: non enim altaria diruerat: quomodo autem, nisi ejus rei potestas penes Regem fuit? Idem de pluribus aliis dicitur: at Ezechias, 4. Regum, cap. XVIII. tanquam religionis instaurator unice laudatur. Plena est Ecclesiastica Historia similibus exemplis Regum Christianorum, qui in Gallia, Hispania, Anglia et alibi ultro atque ex auctoritate regia collapsa pietatis antiquae instituta renovarunt; de quibus alio loco agetur. Hîc igitur notandum est, discrimen inter civilem potestatem, et sacerdotalem: nam civilis non solum in temporalibus directum imperium habet; sed etiam in res Ecclesiasticas indirectum: ac Sacerdotibus ita res divinae permittuntur, ut secularibus negotiis se immiscere prohibeantur. Possunt sane ex officio charitatis illa attingere; sed non ex vi, et impetio ullo sacerdotali. Qui aliter sentiunt, et afferunt Pauli locum e priore ad Corinth. cap. VI. et similes alios, cap. VIII. refutantur. Scimus extare exempla veterum Sacerdotum Judaici populi, qui non solum Rempublicam attigerunt, sed res maximas in ea gesserunt. Verum id vel expresso Dei mandatu factum: ut cum Eliseus ungit Regem Jehu, IV. Regum, cap. IX. vel extraordinario quodam jure; cujusmodi sunt illa officia, quae Graeci Philosophi vocant [gap: Greek word(s)] docent enim, praeter proprium cujusque civis officium pro ratione loci et stationis, quam obtinet in civitate, ea Reipublicae tempora aliquando incidere, ut fas cuique sit publicae saluti, si quid potest, extra ordinem consulere: haec illi vocant officia [gap: Greek word(s)], velut e casu et Reipublicae necessario tempore pendentia. Sic cum nemini privato fas sit, quemquam occidere, in oppressa tamen Republica si quis Tyrannum occiderit, huic, tanquam de civitate bene merito, praemium decernitur. Haec officia lege certâ definiri nullâ aliâ possunt, quam utilitatis publicae respectu; cujus causâ dicunt Graeci Sapientes, oportere [gap: Greek word(s)] destricto jure aliquid remittere. Iidem pro regula in talibus versum Poetae afferunt, qui illud optimum augurium esse definit, quo salus patriae constabit: qua de re non possum, quin Joannis Chrysostomi praeceptum apponam, ex Homilia XXV. in priore ad Corinthios: [gap: Greek word(s)] Haec est Christianismi regula, haec illius exacta definitio, hic est vertex supra omnia eminens, PUBLICAE UTILITATI CONSULERE.

V. Suprema in Republica Christiana bene ordinata Potestas est civilis, non sacerdotalis.

Pro certo et confesso ponimus, quod in Politicis facile demonstratur, et de quo nemo prudens dubitat: Saluti Reipublicae consuli aliter non posse, quam si unus numero in illa sit Principatus: sive ille ab unico sustineatur, ut in statu monarchico; sive a pluribus, ut in Optimatum, vel populari statu: nam et in istis unus est numero Principatus. Hoc posito et concesso, quin suprema auctoritas in Republica Christiana ad Principes jure pertineat, ne dubitandum quidem videtur. Sunt sane Ecclesia et Respublica duo systemata ac corpora, quorum utrumque in rebus proprie ad se pertinentibus, plenariam a Christo potestatem accepit, sed cum hoc discrimine, ut Ecclesia Regibus in hoc mundo foret subjecta, Regnum suum exspectaret in coelis; ibi non ante cum capite suo regnatura: Respublica Regnum in terris teneret; sed Regnum temporale, quod in terris ortum, in terris desinit. Ad haec, sacerdotalis Potestas non ad dominandum a Deo instituta est; verum ad ministerium verbi et rerum divinarum; quod jam demonstravimus. B. Bernardus.

[note: 1607.] ad Eugenium, lib. II. Apostolis interdicitur dominatus; ergo et tibi. Tu usurpare audes, aut Dominus Apostolatum, aut Apostolus dominatum? Forma Apostolica haec est; interdicitur dominatio, inducitur ministratio. Si hoc verum (est autem verissimum) in Apostolis; quanto magis in Presbyteris, Episcopis, Pontificibus, quos dignitate pareis esse Apostolis, nemo, opinor, prudens dixerit? Accedit, quod latius patet Respublica quam Ecclesia: cur igitur pars minor majori dominetur? cum praesertim, diversissimae sint rationes regendi Ecclesiam, et regendi Rempublicam. Si arator peronatus, nauticarum rerum imperitus, navem regendam poscat, exclamat Melicerta perisse Frontem de rebus; tu, qui spartam es nactus tractare divina, sacra curare, mundi curis abrenuntiare, Reipublicae gubernacula tibi deberi contendes? Et quum prudentia civilis, quae est anima Reipublicae, cum administratione bellorum sit conjuncta, cum effusione humani cruoris, aliis multis sanctimoniae sacerdotali prorsus contrariis, tu duo haec, adeo suâ naturâ dissidentia, tibi uni vindicabis? Sane priusquam Ecclesia in Rempublicam admitteretur, ipsa Respublica erat, et Imperatores ac Reges summum jus obtinebant. Proferatur locus aliquis e Sacris Literis, qui sua jura Principibus adimat; quique ereptam ipsis dominationem, Sacerdotibus Christianis tradat: nos interea credamus cum universa Ecclesia, Dominum Jesum cum ordinatis jam ante Rebuspublicis, hoc beneficium novum contulit, ut etiam Ecclesiae Dei fierent, priora jura nulla ex parte imminuisse aut labefactasse. Alioquin falso caneretur illud Sedulii in Ecclesia Catholica:

Hostis Herodes impie,
Christum venire quid times?
Non eripit mortalia,
Qui regna dat coelestia.

Huic testimonio, non jam Sedulii, sed Ecclesiae Catholicae congruunt multorum Pontificum Romanorum testimonia, ut Gelasii et Pelagii, quae ante sunt allata. De Gregorio Magno dicetur capite IV. Nicolai, qui anno Salutis DCCCLVIII. Benedicto successit, vox est in Epistola ad Michaelem Imperatorem: Nolite praejudicium Ecclesiae Dei irrogare; illa quippe nullum imperio vestro praejudicium infert. Si. Ecclesia nihil praejudicat Principibus, qui ante Christianismum receptum supremam dominationem in suis Principatibus obtinebant, manent igitur illis integra sua jura, neque verum est, quod hodie docetur, Dominum orbis terrarum esse Pontificem Romanum, et quidem directe, ut quotidie Romae declamatur, et a certis hominibus etiam alibi. Praeterea, certum atque notissimum est, quicquid hodie juris in rebus temporalibus Ecclesiastici obtinent, id totum ex liberalitate Imperatorum ac Principum Christianorum manasse, qui profecto cum illa jura, et privilegia tam multa Ecclesiasticis indulgebant, nihil minus cogitabant, quam ut sibi detractum summum imperium in eos transferrent: quare locum heic habet illud Hormisdae, Pontificis Romani, in Epistola ad Dorotheum, Episcopum Thessalonicensem: Quo pudore, rogo, privilegia circa te illorum manere desideras, quorum mandata non servas? et reverentiam, quam non exhibes fidei, cupis tibi Ecclesiasticâ potestate deferri? Hormisda quidem alia de re loquitur; sed plane in hoc quoque argumento valet eadem ratio: nam et in Jure Canonico Graecae Ecclesiae extat haec regula: [gap: Greek word(s)], Rex, qui aliquid fuerit largitus, interveniente causâ ingratitudinis, libertatem revocat. Et afferunt Graeci Patres hanc regulam in disputatione de privilegiis Ecclesiae ab

[note: 1607.] Imperatoribus concessis. Notissimum etiam est Juris Longobardici aequissimum axioma: Feudum amittit, qui feudum sciens inficiatur. Quod tamen minus multo est, quam si eum tibi subditum esse contendas, quem prius Dominum et legitimum tuum Principem agnoscebas. Accedant praeteritorum temporum exempla, quae pro lege esse debent: nam a Constantino Magno, qui fuit. primus Princeps Christianus, omnes deinceps Imperatores, praesertim Orientis, sed et Occidentis, quotquot dominationis sibi a Deo traditae vim intellexerunt: omnes, inquam, supremam potestatem in Republica Christiana obtinuerunt, idemque jus postea, qui in locum Imperatorum successerunt, variarum gentium Reges, sibi meritissime vindicarunt. Semper igitur creditum est firmiter ab omnibus illud, quod Graeci Interpretes et Civilis et Canonici Juris, passim inculcant: [gap: Greek word(s)], ferendi leges in Republica, jus est solis Principibus concessum. Iidem Principes cum ex suggestione, vel consensu Episcoporum, Synodos praesertim majores indicerent; mox, Decreta Synodorum auctoritate suâ firmabant: conveniendi enim et coetus cogendi jus a Principe manat. Qui autem negant, Synodos olim jussu Imperatorum ac Principum solitas cogi, rem negant verissimam, certissimam, notissimam, contestatissimam; rem negant, de qua vel dubitare, stupor et imperitia est foeda; rem negant, cujus ita manifesta fides, ut ire contra, sit veritati bellum indixisse, mendacii patrocinium palam suscepisse, pudori et verecundiae nuntium remisisse. Ignosce, quaeso te, Lector candide: ex eo enim de potestate, quoties video magnos viros dexteritate ingenii sui uti an abuti, non quo rerum gestarum memoriam e tenebris eruant; sed ut tenebris obruant. Notum omnibus, non solum literis Principalibus convocari solitos Episcopos; sed etiam publicorum vehiculorum usum Diplomatis regiis fuisse iisdem tributum. Intererant et Principes Conciliis, vel ipsi personaliter, vel eorum jussu Praesides Provinciae, aut alii, quos jussissent. Heic vero dignitas, auctoritas, et potestas Ecclesiae eminebat: cum Princeps [gap: Greek word(s)] et modestiae vindicem agere contentus, de caetero privatum se gerebat. Patres contra, pro auctoritate a Deo sibi tradita, cuncta gerere; Concilio praeesse; controversias Ecclesiasticas dirimere; de fide orthodoxa pronuntiare; Haereticos ex doctrina Christi refellere; contumaces exitio devovere; Canones et leges Ecclesiasticas Ecclesiae praescribere; postremo, ipsa Imperatorum placita super rebus duntaxat Ecclesiasticis, quae sacris Canonibus repugnarent, emendare et antiquare. Haec Patrum legitima potestas; haec vera Ecclesiae libertas; quam si quis putet faciendam parvi, hic quid magnum in rebus humanis ducat, velim scire. Sed quia, ut ante ostensum est, Episcopi nullam a Deo coactivam potestatem acceperunt, per quam populum Christianum vi possint adigere, ut sua Decreta suscipiat, etsi Canonibus synodalibus, apud pios sua constabat auctoritas sine ulla imperiali sanctione, imo vero etiam renitentibus ipsis, et contra furentibus, ut primis Ecclesiae temporibus, quo tamen in Republica Christiana locus illis esset, et adversus inobedientes actio posset institui, civilis potestatis auxilium desiderabatur: ergo Imperatores pii, quae Patres decreverant in Ecclesia, ea ut reciperentur a populo universo, pro imperiali sua potestate, sive ut loquuntur Jurisconsulti, pro plenitudine suae potestatis, statuebant, et sub adjectione poenae sanciebant: ita Canones illi, quos prius solâ auctoritate episcopali fultos, boni duntaxat piique suscipiebant; ubi accesserat pondus potestatis civilis, etiam malos et divini Numinis contemtores constringebant: hoc nimirum est, quod supra dicebamus, gladium materialem supplere, quod deest spirituali. Extant prope innumerabilia Imperatorum et Regum Edicta, quibus Synodi, praesertim oecumenicae, confirmantur. Graeci

[note: 1607.] vocant [gap: Greek word(s)], vel [gap: Greek word(s)], aut [gap: Greek word(s)], Edicta, vel, bullas aureas ad synodales sententias regiâ auctoritate muniendas; id enim est [gap: Greek word(s)]. Graeci Politici appellant [gap: Greek word(s)] Principatum illum, quem dicebamus esse debere in Republica unum numero tantum, velut caput unicum in uno homine; quam ob causam sicut Ecclesiae suae caput dici solet Episcopus, ita Imperator in antiquis monumentis audit caput temporale populi Christiani, et, temporale caput mundi: item, Rector et temporale caput Fidelium. Ut igitur unum est in Republica [gap: Greek word(s)], sic [gap: Greek word(s)], et sanciendi ut vim legis aliquid habeat, unius est ac solius Principis. Recte ergo Graeci Patribus in Synodo adunatis tribuunt [gap: Greek word(s)], jus pronunciandi quid sanctum, quid non. At [gap: Greek word(s)], id est, sanciendi ut vim legis Decreta Synodi obtineant, id vero Principi attribuunt. Sic legas in Jure Canonico, administrari res Ecclesiasticas synodali [gap: Greek word(s)], judicio; et easdem confirmari regiâ [gap: Greek word(s)], judicio quasi secundo. In Epistola Synodali de non avellendis Episcopis a sua metropoli: [gap: Greek word(s)], id est, invenitur et ante simile quid factum DECRETO Synodi, et POSTEA FACTO DECRETO Imperatoris firmatum; digna quae observetur dictionum proprietas. In eandem sententiam paullo post ibidem scribitur, imperatores [gap: Greek word(s)]: Decretis Patrum auctoritatis suae sigillum apponere. Neque tacendum, in eodem Jure Canonico Canones Patrum vocari [gap: Greek word(s)], ut si dicas mandata; Imperatoris Edicta, [gap: Greek word(s)], jussa. Quid plura? Lege diligenter res gestas omnium Principum Christianorum veterum; lege etiam Jus Civile et Canonicum antiquum; nunquam invenies factum, ut vel Synodi ullius, vel Pontificis cujusquam Decreta ad universam Ecclesiam spectantia, vim legis in Republica prius habuerint, quam a Principe qui est Reipublicae caput, id jus accepissent; qui mos, quum in nobilissimo Francorum Regno et a principio fuisset institutus, et magnâ deinceps religione a majoribus nostris servatus; nunc quoque ab amplissimo ordine in omnibus supremis Curiis, ceu magnum Imperii arcanum, custoditur. Hoc Jus et Libertas Regni; cui velut basi ac fundamento innituntur illae, quas forensis usus appellat Ecclesiae Gallicanae Libertates.

Expositâ comparatione, quam institueramus sacerdotalis et civilis potestatis; ad illud nunc accedamus, quod erat ab initio propositum: ecquam libertatem prima haec Ecclesia noverit, atque usurpaverit; omnes enim in hoc consentiunt Catholici, Ecclesiam Dei, quo propius a Christi, capitis sui, et Sanctorum Apostolorum temporibus adfuit, tanto uberius atque illustrius iis omnibus virtutibus abundasse, quae sunt Ecclesiae Dei propriae et necessariae. Videamus igitur, si qua forte hodiernae libertatis Ecclesiasticae vestigia in antiquis temporum illorum memoriis possint observari.

Heic vero meminisse oportet ejus, quod supra dicebamus, primis ortûs sui temporibus Ecclesiam ita fuisse in Republica, ut tamen Reipublicae pars non censeretur; adeo ut separatas penitus rationes suas haberet a rationibus Reipublicae; omni quippe suppliciorum genere et tormentorum diritate ejus interitum per aliquot secula, qui Rempublicam regebant, sunt moliti. Poterat sane Deus inde a principio Romanorum Imperatorum animos Evangelicâ luce illustrare; nutritios Ecclesiae suae, quod ait Propheta, posteaque evenit, illos efficere; et ad propagationem doctrinae Christianae ministerio illorum uti: verum ita semper solet Deus Opt. Max. ad res quasque maximas perficiendas, et praesidia et consilia humana aspernari; et erat praeterea aequissimum, ut quam ipse in terris vitam dedicaverat, eam discipuli quoque ipsius tenerent, ac posteris

[note: 1607.] ejusdem propositi exemplum darent. Atque ut ante Solem creatum lux esse jussa, ne tantum beneficium mortaleis Soli ferrent acceptum; sic ne salutis doctrina virtute Principum initio fuisse recepta, ac mox late diffusa credi posset, terrenas Potestates ab hoc munere Providentia coelestis abjudicavit. Accedit huc, quod dum hac ratione a reliquis mundi hommibus secreta non tam loco quam institutis Ecclesia Dei viveret; sanctimoniam, pietatem, integritatem illibatam tanto servabat commodius, quanto erat ab hujus vitae commerciis magis seducta et remota: mundo enim sic utebantur primi illi Fideles, tanquam non uterentur; quod Paulus monet: cum interim flagrante pietatis zelo, morum innocentiâ, mutuo inter se amore ac dilectione sincerâ, humilitate non fictâ, jugi futurae beatitudinis meditatione, fide atque obedientia erga Potestates civiles, quantum per conscientiam licebat; postremo in tolerandis pro vera Religione cruciatibus constantiâ inenarrabili, et plusquam humanâ, theatrum universo mundo quotidie fierent; et ipsos etiam hosteis in admirationem sui vel invitos raperent. Hujusmodi fuerunt nascentis Christianismi primordia; haec prima Ecclesiae Christi aetas; quam supplicia beatam, ignominia gloriosam, auri contemtus auream, corona martyrii, non autem Regni, reddebat augustam. Et tamen libertatem aliam sancta haec, et Deo chara Ecclesia nullam novit, nisi spiritualem, quam veteres Patres Christianam nominant: haec, sicut dictum antea, nihil aliud est, nisi vehemens Deo serviendi cupiditas; quâ cupiditate incensi primi illi Christiani, licet renitentibus Principibus, et Synaxes suas, et Synodos clam primo agitabant; deinde etiam erumpere in plenam lucem ausi, omnes disciplinae Ecclesiasticae partes cum sancta libertate intrepide exercebant. Deo enim potius quam hominibus esse parendum, a Spiritu Sancto didicerant, et Petri caeterorumque Apostolorum exemplo, Actulum vers. 29. Neque sane alium libertatis ejus, quam usurpabant, titulum nôrant: istam vero, quae jam Ecclesiastica dicitur, et ceu Christianae Religionis quoddam Palladium tantâ contentione defenditur, laudatur, quotidieque ampliatur, ne nomine quidem tenus habuerunt piae illae animae cognitam. Tria praecipua libertatis Ecclesiasticae esse capita, definitio superius collecta evincebat; Romani Pontificis supra omnes seculares dignitates imperium, Ecclesiasticorum ab omni potestate civili exemtionem, et Laicorum ad quodvis illorum obsequium subjectionem. Quid horum in primitiva Ecclesia est invenire? Scilicet dominabantur Imperatoribus Romani Pontifices, qui, perpaucis exceptis, omneis ad Silvestrum usque, crudelibus suppliciis jussu Principum vitam finierunt. Si orbis dominium, ut hodie docetur, jure divino pertinere ad se magnanimi illi Heroes putarunt, cur ne tum quidem significationem ullam ejus rei dederunt, cum asserendae dominationi credentium multitudo poterat sufficere? Nam armis potuisse illos suum jus persequi, docuit multis post seculis Gregorius II. cujus exemplo alii deinceps Papae ferme innumeri pro dignitate Pontificia cum Principibus bella gesserunt atrocissima. Quod autem ajunt hodie multi, fidelibus, non infidelibus Imperatoribus Romani Pontifices imperare, ac propterea jus hoc suum ad Constantini Magni tempora fuisse illis necessario dissimulandum, id vero falsum est et oppido ridiculum: neque enim de spirituali potestate heic loquimur, cujus respectu Sacerdotibus colla submittunt etiam Principes, ut ajebat Gelasius. At in rebus civilibus cur minus pleno ac libero imperio utatur Constantinus, quam vel pater Constantius, vel Diocletianus, aut quivis alius priorum Augustorum? Jam et de Clericorum exemtione eadem penitus est ratio; nam ut pro fanatico habendus ille sit, qui ante Christianos Principes hoc jure illos fuisse usos contendat; sic qui subjectione

[note: 1607.] Christianorum Principum illos eximunt, inique faciunt et ridicule; ut de manifesta impietate eorum taceam, qui clarissima Sacrae Paginae verba, quo illa ad suam sententiam flectant, misere contorquent, sicut in sequentibus sumus demonstraturi. Qui autem immunitatis ac libertatis Ecclesiasticae originem referunt ad Zephyrini et Caji, aliorumve Pontificum leges inter flammas ipsas dirae persecutionis latas, si recti judicii aliquod vestigium haberent, viros sanctos tam absurdae ambitionis suspicione nunquam traducerent. Absurdissimum sane esse, non potest negari, eos jugum dominationis civilis ereptum ivisse aliis, qui essent ipsi cum maxime eidem dominationi obnoxii: quique mox ad luendas poenas crudelissimorum Principum jussu sine ducti. De Laicorum vero obsequiis erga Ecclesiasticos quid attinet verba facere? quae eo prolixius illo tempore praestabantur, quo minus exigebantur. Apostolus ad Galatas scribens: Testimonium, inquit, perhibeo vobis; quia, si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi. Sed non erat is Paulus, sicut Epistolae ipsius ostendunt; non Apostoli caeteri, qui exactionibus supervacaneis et novis subinde angariis, quod postea factum, Ecclesias Dei onerarent. Ad horum exemplum quum se totos primae Ecclesiae Episcopi, viri sanctissimi, componerent, pariter et populos ad omnia, quae exigerentur, obsequia paratissimos semper fuisse, non est dubium: necessariis etenim contenti, neque subjectis populis, neque alter alteri dominari pii Pastores appetebant; sed ut Beatus Cyprianus ait, universi gregis portionem sibi adscriptam, unusquisque regebat, actûs sui rationem Domino redditurus. Verum enimvero Ecclesia Dei agro non sine caussa in Sacris Literis comparatur: hunc agrum semente optimâ initio conspersum, studioque summo a patrefamilias excultum, veterator ille antiquus, non magnâ interpositâ morâ, conatus est adulterare: exinde inter nitentia culta, lappae, tribuli et steriles avenae coeperunt succrescere, alii a rectae fidei noto tramite ad ignotas semitas deviare, alii prioris zeli ardorem tepore lento mutare; alii divitias congerere; multi, etiam ex ipsis agri dominici colonis, honoribus inhiare, ambitioni non leviter se dedere: simulac enim usura aliqua pacis ab externis hostibus concederetur, omnia haec e vestigio mala intestina, velut agmine facto, in Ecclesiam irumpentia, priorem ejus pulchritudinem mirifice deturbabant. Beatus Cyprianus de Lapsis, loquens de persecutione Deciana longe gravissima: Si cladis caussa cognoscitur, inquit, et medela vulneris invenitur. Dominus probari familiam suam voluit; et quia traditam nobis divinitus disciplinam pax longaeva corruperat, jacentem fidem et pene dixerim dormientem, censura coelestis erexit. Postea corruptelam Ecclesiae vir sanctissimus copiose describens, inter caetera mala, illud longe gravissimum commemorat, quod seculares curas spirituali ministerio jam tum illâ aetate Episcopi miscere inciperent: Episcopi plurimi, inquit, quos et hortamento oportet esse caeteris et exemplo, divinâ procuratione contemtâ, procuratores rerum secularium fieri; derelictâ cathedrâ, plebe desertâ, per alienas Provincias oberrantes, negotiationis quaestuosae nundinas aucupari; esurientibus in Ecclesia fratribus non subvenire; habere argentum largiter velle; fundos insidiosis fraudibus rapere; usuris multiplicantibus foenus augere. Simillima his sunt, et graviora etiam, quae de Episcoporum ambitione ac potentiae cupiditate Eusebius refert lib. VIII. initio, dum caussas explicat excitatae divinitus persecutionis illius, quam sub Diocletiani imperio passe est Ecclesia vehementissimam. Quin etiam in tantum jam temporibus illis contemtum Ecclesiastica disciplina venerat, ut spiritualis gladii auctoritate obsoletâ, adversus contumaciam Pauli Samosateni auxilium gladii civilis ab Aureliano, Principe

[note: 1607.] infideli, et mox infensissimo hoste Ecclesiae, Synodus circa annum Christi CCLXXV. Antiochiae coacta, opus habuerit implorare. Atque hic erat. Ecclesiae tum status, cum Providentia divina ex insperato novâ facie illam induit.

CAPUT III. Quae et qualis fuerit libertas Ecclesiae a temporibus Constantini Magni ad Gregorium Magnum, Pontificem Romanum.

TRecentos propemodum annos inter continuos fere cruciatus, coronâ martyrii insignis, et sanguine suo, ut plurimum, purpurata, egerat Ecclesia Dei, cum Tyrannorum crudelissimorum jugo ipsam tandem eripere, Deo Opt. Max. placitum. Jam enim optata illa tempora advenerant, a Domino multis ante seculis promissa, a Prophetis praedicta, quando se suaque sceptra Reges terrae Regi Messiae erant submissuri: neque ipsum duntaxat humiliter adoraturi, verum etiam Ecclesiae ipsius Nutritii, Pastores ac Defensores futuri. Igitur diuturnam Ecclesiae servitutem libertas excepit, quam illi Constantinus Magnus primo peperit, quamque insecuti deinceps Christiani Imperatores eidem conservarunt, et varie auxerunt. Quoniam autem libertatis hujus interpretatio, vis ac jura pro temporibus mutarunt, sicut capite primo ostendimus; ut clare et liquido possit intelligi, quid ab hac priore posterior differat; (ea nempe, quam hodie Ecclesiaticam vocitant;) temporum distinctionem adhibebimus, eaque separatim considerabimus. Tria itaque libertatis Eccleliae tempora in Historiis observamus, mirum in modum inter se diversa. Nam a Constantino Magno, auctore illius primo, per annos trecentos, et quod excurrit, sub Imperatorum et Regum imperio floruit Ecclesia, solâ rerum spiritualium et ecclesiasticarum administratione contenta; ab omni dominationis temporalis contagione aliena et immunis. Haec est altera aetas Ecclesiae, quam docendi gratiâ Pelagii II. qui Gregorium Magnum antecessit, Pontificatu terminamus. Secuta deinde est aetas alia, in qua Ecclesiastici secularium negotiorum administratione sese immiscere primo sunt coacti, rebus ita exigentibus. Deinde etiam ultro harum rerum curam susceperunt, et pertinere ad se judicarunt. Hujus temporis spacium constituimus a Gregorio Magno ad Gregorium VII. Tunc primum hodiernae libertatis Ecclesiasticae jacta sunt fundamenta; quae libertas a Gregorio VII. insigniter aucta et confirmata, quum altas jam radices egisset; temporibus deinceps insecutis, per varias occasiones et artes diversas amplificata, in eam demum formam est perducta, quam primo capite ostendimus. Cum ista ergo posteriorum seculorum libertate nihil fuisse commune illi priori, cujus auctor Constantinus Magnus, omnes aequos Lectores eorum, quae hoc capite dicturi sumus, agnituros esse confidimus. Caeterum, ne in amplissimo argumento liberior stylus vagetur, certis quibusdam finibus praesentem Diatribam coercebimus.

I. Ecclesia Christiana libertatem Religionis a Principibus accepit.

Quicquid juris Ecclesia est consecuta per concessam sibi ab antiquis Imperatoribus libertatem, id omne ad quatuor haec capita commode potest referri: liberam Religionis professionem, quam Imperatores Constantinus et Licinius libertatem Religionis in Edicto suo vocant: immunitatem, quae [gap: Greek word(s)], libertas a publicis oneribus, Justiniano appellatur: exemptionem Ecclesiasticorum a secularibus judiciis: postremo auctoritatem etiam de Laicorum

[note: 1607.] caullis cognoscendi. Haec jura cujusmodi fuerint illis temporibus, de quibus isto capite agere instituimus, ordine exponemus. Libertarem ergo Religionis nominarunt Imperatores liberam facultatem omnia agendi, quae ad Christianam Religionem plene exercendam desiderantur; quo in genere sunt jus conveniendi ad sacras synaxas et publicas preces; aedeis sacras aedificandi; Synodos cogendi, et disciplinae Ecclesiasticae usurpandae. Ideo narrat Eusebius, post hujus Edicti publicationem, incredibili cum alacritate et laetitia populos libere convenisse; templa struere passim coepisse; multas Synodos celebrasse. Eadem omnia et multo ante fecerant Christiani; sed [gap: Greek word(s)], ut ajunt Imperatores, id est, libere et sine ulla dissimulatione, tunc primum Errant periculose in multis, qui non distinguunt inter potestatem a Deo datam Ecclesiae, et eam, cujus auctor est Princeps: illa separat Ecclesiam a Republica, dum peculiarem Deo populum ipsam efficit; haec Ecclesiam Reipublicae adjungit, et ad communionem ejusdem juris cum caeteris Reipublicae membris admittit: nam, ut antea dicebamus, Ecclesia hactenus ita in Republica fuerat, ut tamen pars illius non censeretur; ac propterea aequo jure cum reliquis civibus non utebatur, neque alium fere suarum injuriarum, aut contemtae disciplinae vindicem, nisi Deum habebat: ubi vero libertatem Religionis a Principe fuit consecuta, et injuriarum suarum ultorem eundem Principem habuit, et disciplinae quoque Ecclesiasticae custodem ac vindicem; ex quo etiam illud postea evenit, ut Haeretici, qui hactenus in eadem caussa cum orthodoxis Catholicis fuerant sub infidelium Principum imperio, Edicto Constantini ab Ecelesia separarentur, et libertate Catholicis concessâ privarentur. Vide Sozomenum, libro II. capite XXXI. et similibus Principum Edictis adversus Haereticos plena est Historia Ecclesiastica.

II. Ecclesia vetus sub Christianis Principibus solita Synodos cogere, aut expressâ jussione Principis, aut tacito ejusdem consensu.

Jam diximus, Imperatores cum libertatem Religionis Edictis suis Ecclesiae concesserunt, simul jus libere cogendi Synodos illis attribuisse. Nam cultûs Christiani haec pars est, prorsus necessaria et [gap: Greek word(s)] propterea Synodi illae, quas statim post libertatem acceptam convocatas fuisse narrat Eusebius; ut Ancyrana, et Neocaesarena, quarum hodieque extant Canones; etsi jussione Constantini coactae non dicuntur, regiâ tamen auctoritate, non minus quam quotidianae Synaxes fulciebantur. Heic vero discrimen cum primis observandum occurrit inter topicas particularesque Synodos, et Concilia oecumenica: nam illae quidem interdum a Metropolitanis, aliisve Episcopis, sine expressa Principis jussione aut consensu, dicuntur congregatae; interdum expresso Imperatorum mandatu: at universales Synodi nunquam illis temporibus sine jussu Principis leguntur fuisse coactae. Ratio diversitatis est, quia ut prospiciendi necessitatibus Ecclesiarum sibi commissarum, plenariam potestatem a Christo primum, deinde etiam a Principe Episcopi metropolitani, et Patriarchae habebant; sic Princeps conservare tam in partibus Ecclesiae, quam in eadem universa disciplinam Ecclesiasticam, cavereque ne ullam orthodoxa Doctrina innovationem acciperet, sui muneris ac juris esse arbitrabatur. Idcirco magnus Constantinus, ut antea observabamus, Episcopum se [gap: Greek word(s)] divinitus constiturum dicere solebat; quod ad hanc curam Synodos indicendi refert Eusebius, libro primo vitae ipsius, ubi de caetero ejus studio adjuvandae reformandaeque Reipublicae locutus; Ecclesiae tamen Dei, inquit, peculiarem sollicitudinem impertiens, quum per varia loca exorirentur inter Episcopos dissensiones; ipse ceu communis aliquis Episcopus a Deo constitutus [gap: Greek word(s)]

[note: 1607.] [gap: Greek word(s)], Synodos ministrorum Dei indicebat. De topicis Synodis haec intelligenda: atque hinc manifesto patet, Constantinum minora Concilia auctoritate suâ convocasse, quoties vel ipse per se, vel ex suggestione Episcoporum publico Patrum conventu opus esse indicaret. Moris praeterea fuit, ut qui Provinciae suae suspectas Synodos haberent, Judices a Principe sibi dari postularent. Fecerunt hoc Donatistae, cum Aulinus, Proconsul Africae, mandatu Constantini ipsos urgeret, ut Caeciliano, orthodoxo Episcopo Carthaginis, conciliarentur. Id exemplum in simili re primum editum est in Ecclesia Christiana: nam qui dicunt, ante Paulum Samosatenum a Synodo ad Aurelianum Imperatorem appellasse, non attendunt, ipsos fuisse pios Episcopos in Antiochena Synodo congregatos, qui ad deturbandum ex Episcopio contumacem Haereticum, auxilio civilis potestatis, prudenter atque utiliter sunt usi. Donatistarum vero longe alia ratio: nam hi Judices ab Imperatore petierunt non suspectos, qui de causa Ecclesiastica cognoscerent. Sunt enim haec eorum verba apud Optatum Milevitanum: In Africa inter nos caeteros Episcopos contentiones sunt: petimus ut de Gallia nobis Judices dari praecipiat Pietas tua. Vides non deferri judicium de rebus Ecclesiasticis Imperatori; sed hoc tantum, ut pro sua auctoritate Princeps cogi Synodum jubeat, non suspectam: qui propterea exemplum damnant, quia a Donatistis profectum, pessime judicant: simul enim infinitos Romanos Pontifices, atque alios viros sanctissimos damnant, quos constat ab Imperatoribus petiisse, ut adversus anteactas Synodos nova Concilia indicerent; ut de Patribus Nicaenis, Joanne Chrysostomo, Innocentio Primo, Leone, aliisque dicturi sumus. Quod autem ait Optatus, Constantinum pleno livore respondisse Donatistis, et eos objurgasse, quod judicium a se in seculo, id est, temporali dominatione praedito, non autem spirituale Regimen Ecclesiae obtinente, Judices poscerent; eo valuit, ut significaret Constantinus, melius atque optabilius futurum, si adeo concorditer et amice agerent inter se Episcopi, ut nemo ipsorum auxilium a Principe opus haberet petere; quod quia primi, et quidem sine justa causa, faciebant tunc Donatistae, quid miramur, Imperatorem, pacis et unitatis in Ecclesia conservandae studiosissimum, novitate rei motum, asperioribus aliquanto verbis eos excepisse? cum praesertim omnia nova exempla Sapientes advertere acrius soleant. Id autem Donatistarum exemplum non poterat non esse novum; cum illud ipsum non multo prius coepisset, ut Christianis Imperatoribus subjecta esset Ecclesia Dei. Optime sane judicabat Constantinus, id maxime votis omnibus esse expetendum, ne inter Episcopos ulla unquam similis exoriretur contentio: caeterum hoc quoque sciebat, credebatque firmiter idem ille pius Imperator, quoties id mali genus extitisset, Christiani Principis officium esse, ut auctoritate suâ curaret per illos rem eomponendam, quorum est proprium, de causis ad fidem vel disciplinam Ecclesiasticam spectantibus, pronuntiare. Idcirco subjicit Optatus: Et tamen dati sunt Judices; Maternus ex Agrippina civitate, Rhetitius ab Augustoduno civitate, Marinus Arelatensis. Postea Concilium Romae habitum jussu Constantini commemorat: neque enim soli tres illi Episcopi de causa cognoverunt; sed inter plureis, quorum ibidem nomina censentur, hi tres cum Melchiade, Romano Pontifice, praecipui erant. Extat in decima Historia Eusebii formata Epistola Constantini ad Melchiadem, et tres illos superiores eodem exemplo, ut sic in formatis, missa, super convocatione ejus Concilii. Inscriptio Epistolae est: [gap: Greek word(s)] (Melchiadem plerique Graecorum libri ita vocant) [gap: Greek word(s)]. Eruditus Nicephori Interpres vertit: Constantinus Augustus Miltiadi, Episcopo Romanorum, et Marco

[note: 1607.] in Annalibus Ecclesiasticis de hoc Constantini facto longe aliter pronunciatur sed nemo miretur, eum, qui de potestate Ecclesiastica et Pontificia longe diversam opinionem ab Augustini sententia, omni ratione tuendam a principio suscepit; de hac quoque re longe aliter quam Augustinum et universam Ecclesiam veterem sentire ac pronuntiare. Porro cum ne Arelatensis quidem Synodi judicio acquiescerent Donatistae, atque iterum ad Imperatorem appellassent, a rigore juris nonnihil deflexisse visus est Constantinus, cum de causa toties ab Episcopis judicata, cognoscere ipse instituit; non ut bene statuta a Patribus, quorum ea cognitio erat, Imperatoriâ Majestate antiquaret; sed ut cervicosis homimbus omnem tergiversandi ansam penitus praecideret, et hac ratione vel invitos, si pote, servaret. Itaque veniam audentioris consilii fuisse illi postea ab Episcopis petendam, B. Augustinus indicat; sed veniam facilem, et cum ipsius laude, qui videbatur deliquisse, merito conjunctam: Utinam, inquit ille, saltem Imperatoris judicio insanissimis animositatibus suis finem Donatistae posuissent, atque ut eis ipse cessit, ut de ea causa post Episcopos judicaret, a Sanctis Antistitibus postea veniam petiturus; dum tamen illi, quod ulterius dicerent, non haberent, si ejus sententiae non obtempevarent, ad quem ipsi provocaverant; sic et illi aliquando cederent veritati. Quod igitur de causa ab Episcopis judicata Princeps cognovit [gap: Greek word(s)], et dispensatione factum, ut veteres Theologi loquuntur, neque aut maligne interpretandum, ut illi faciunt, qui Imperatorem eo nomine graviter accusant; neque rursus ad exemplum temere trahendum, ut ex Gelasio superiore capite dicebamus. At quod Synodos Romanam et Arelatensem indixit, et Episcopis causam delegavit, hoc vero Imperator ex potestatis suae vi fecit; eoque jure tum caeteri Imperatores pii sunt usi, tum hic imprimis Constantinus, dum vixit, semper religiosissime. Is igitur, ubi videt flammam in AEgypto ab Ario excitatam, tot Synodis topicis Episcoporum AEgyptiorum non restingui, suam auctoritatem interponit; et acri Epistolâ tam Arium, cujus impietas nondum plane innotuerat, quam Alexandrum Episcopum ad officium revocat, et ut eleganter ipse ait, inter duos contendentes [gap: Greek word(s)], pacis moderatorem jure suo se admovet. Cum ne sic quidem hilum esset profectum, secuta est illa nobilissima, celeberrima, augustissima Synodus Nicaena. quo auctore, quaeso, et quo jubente? Si verum est, quod hodie pro articulo fidei docemur, nemini praeter unum Romanum Pontificem, non dicam Synodum cogendi; sed ne hiscendi quidem in rebus Ecclesiasticis jus esse; nullum dubium est, Sylvestrum, Pontificem Romanum, Nicaenum hoc Concilium indixisse. Itaque hoc omnes isti hodie libertatis Ecclesiasticae patroni pro certo et indubitato ponunt. Mitto sophistas, et nugatores veteris Historiae imperitos. Cardinalem vero Baronium id adeo affirmanter scribere et asserere, quis non miretur? nam hoc Veterum nemo dixit. Quare igitur affirmatur? saltem aliquid adferret vir diligentissimus ex Antiquitatis thesauris, unde aliqua hujus rei suspicio posset videri orta; sed ne id quidem potest: itaque ad miseras conjecturas confugit; de exemplo Dionysii, Episcopi Alexandrini; quondam apud Dionysium, Papam Romanum, accusati; et de legatione Osii. Quod ad vetus exemplum Dionysii, agemus nos de eo paullo post, cum de appellatione a Synodis tractabimus. Osium vero, Legatum Romani Pontificis, ea gessisse, quae scribit Baronius, tam facile cuivis negare, silentibus omnibus Historicis, quam ipsi affirmare contra omnes Historicos. Sed ut hoc impraesentiarum illi concedamus, quid inde sequetur, nisi quod ex suggestione Sylvestri hoc Concilium Imperator indixerit? Hoc vero ultro satebuntur omnes pii, ab Episcopis, maxime autem a Romano, ut primae Sedis Antistite, ejus admoneri solitos

[note: 1607.] Imperatores: nam etiam preces humillimas adhibuisse Romanos Pontifices legimus, ut ab Imperatoribus Synodos indici impetrarent; aut si res exigeret, indictas differri. Leo Papa, Epsitolâ IX. ad Theodosium Imperatorem: Si Pietas vestra suggestioni ac supplicationi nostrae dignetur annuere, ut intra Italiam haberi jubeatis episcopale Concilium, cito poterunt omnia scandala quae in perturbationem totius Ecclesiae sunt commota, resecari. Idem Leo, Epistolâ XLIII. ad Marcianum Augustum: Poposceram a gloriosissima Clementia vestra, ut Synodum, quam pro reparanda Ecclesia Orientalis pace, a nobis etiam petitam, necessariam judicastis, aliquantisper differri ad tempus opportunius juberetis. Et prior Leone Liberius ad Constantinum scribens: Ad exorandam Mansuetudinem tuam, ut benevolo animo allegationes nostras audire digneris, fratrem et Coepiscopum meum, sanctum virum Luciferum, cum Pancratio, Compresbytero meo; et Hilario, Diacono, placuit proficisci: quos credimus de Clementia tua ad pacem omnium Ecclesiarum Catholicarum non difficulter posse Concilium impetrare. Omitto similia exempla, quae sunt plurima, ex quibus nemo sanus collegerit, Imperatorem jus indicendi Synodos non habere; verum illud potius clare ac manifeste ex istiusmodi testimoniis consequitur, Episcopos, praesertim vero Romanum, ut praecipuae Sedis Antistitem, pro cura pastorali sua in Ecclesia Dei, de indicendis Conciliis solitos Principibus aurem vellere; Principes pro auctoritate, quam habent supremam in Republica, cujus pars Ecclesia, Concilia indixisse. Ergo etiam Nicaenum ab Imperatore esse indictum, et ratio manifesta suadet, et testimonia veterum Scriptorum evincunt. Eusebius libro III. de rebus Constantini, literas Imperatoris quibus haec Synodus convocata, [gap: Greek word(s)] Constantini appellat mandatum et jussionem. Theodoretus libro primo: Constantinus, inquit, spe componendi tumultus Alexandrinos falsus [gap: Greek word(s)] convocavit Synodum Nicaeam in Bithynia. Socrates, et Gelasius, aliique in eam rem verbo [gap: Greek word(s)] usi; quin ipsi quoque Nicaeni Patres initio Epistolae ad Alexandrinos, a Deo et Imperatore [gap: Greek word(s)] se testantur. Id verbi solent Graeci Scriptores Ecclesiastici de eo usurpare, qui auctor fuerat Synodi alicujus habendae, et qui indixerit: proprie de choragis Atheniensium dicebatur, quorum erat munus, chorum in tribu sua proprio sumtu instruere. Quo respexit Eusebius, cum hanc ipsam Synodum appellat [gap: Greek word(s)], chorum Episcoporum; et, [gap: Greek word(s)], imaginem chori Apostolici. Dicitur et de Imperatore, qui cogit exercitum: nam [gap: Greek word(s)] passim leges in Historiis Graecorum. Theodoretus et Sozomenus de Synodo Caesareae in Palaestina aliquot post annis celebrata, utuntur vocibus [gap: Greek word(s)], ac jussu Constantini illam habitam significant. Ea Synodus magna ex parte factiosorum et perditorum hominum conventiculum fuit, ad perdendum Athanasium conjuratorum; sed optimo Imperatori fraus facta est ab Episcopis, qui sub ovina pelle animos lupinos latere non intelligebat; ideo excusat ipsum Theodoretus, quod fidem hominibus improbis habuerit, propterea quod Sacerdotes essent. Idem Princeps dolo intellecto horum Episcoporum, aliam denuo Synodum in urbe Tyro [gap: Greek word(s)], jussit congregari, ait Theodoretus. Ipse Imperator in Epistola ad Synodum, Edictum suum, quo indicit Concilium, appellat [gap: Greek word(s)], jussionem: item [gap: Greek word(s)], imperialia decreta pro Religione edita; et ne facultate conveniendi ad malum aliquod patrandum iterum abuterentur Episcopi; Dionysium, virum consularem, ait se misisse, omnium agendorum, maxime autem modestiae cujusque futurum [gap: Greek word(s)], id est, exploratorem, et observatorem. Sed hic Dionysius potestate sibi delegatâ abusus, non disciplinae custodem ac

[note: 1607.] vindicem se exhibuit, vetum apertâ vi grassatus, religiosae Synodi formam in speciem Conventûs secularis, imo tyrannici convertit: ideo Synodum eam posse vocari, jure negat Athanasius in Apologia 11. Quâ fronte, ait, talem Conventum Synodum appellare audent, cui Comes praesedit? ubi spiculator apparebat? Commentartensis, loco Diaconorum Ecclesiae, nos admittebat? Ille loquebatur; Episcopi silebant, vel potius, Comiti obediebant: ille jubebat; nos a militibus ducebamur. Haec et plura his Athanasius de vi adhibita ad illud Concilium. Sed hujus mali totius non adeo Comes fuit auctor, ut ipsi Episcopi Ariani; qui fidem rectam, et magnum ejus patronum Athanasium ut perderent, extremis Constantini temporibus, et postea repnantibus Constantio, Juliano et Valente, nulli neque violentiae, neque immanitati pepercerunt. At Constantinus, ubi ab Athanasio de rebus Tyri gestis cognovit, regiam potestatem in conventiculi illius Episcopos exerens, apicibus suis siltere se Constantinopolim omnes jubet; rationem perperam admissorum reddituros Coacta ibidem et Synodus est, de qua Rufinus: Arium nequicquam apud Alexandriam commorantem venire facit Imperator, et imperialibus Edictis Concilium denuo Constantinopolim convocari. Omitto Jerosolymitanum, quod proxime secutum est Tyrium, et fere ab iisdem Episcopis fuit celebratum. Id quum ad Encaenia templi Jerosolymitani agitanda praecipue convenerit, quin jussu Imperatoris sit collectum, ne dubitari quidem potest. Obiit vero magnus hic et pius Imperator non multo post Novae Romae actum Concilium. Constantium filium non eodem solum jure cum parente usum in Synodis indicendis; sed etiam potestatis legitimae fines longe emigrantem, per regiae potentiae ministros in Arianorum suorum gratiam plurimas coegisse Synodos, ex Historia. Ecclesiastica nimis certum: et jure Veteres Parasynagmata, non Synodos appellant, ejus auspiciis coactos Conventus Antiochiae non semel, Philippopoli, Jerosolymis, Sirmii, Niceae in Thracia, Niceae in Bithynia, et aliis item in locis. Hinc illae adeo frequentes querelae apud Athanasium, Hilarium, caeterosque ejus aetatis Scriptores de Constantii, quem ipsi Antichristum dicunt, omnia Ecclesiae jura temerantis, ausu nefario. Iidem tamen in legitimis Synodis ab illo coactis, non inviti auctoritatem Principis agnoscunt. Sardicensem Synodum fatetur Athanasius convocatam [gap: Greek word(s)], ex jussione piissimorum Imperatorum, Constantii et Constantis. Ariminensis quoque orthodoxae Synodi Patres, Dei [gap: Greek word(s)], jussione, et Imperatoris [gap: Greek word(s)], praeceptione solitas cogi Synodos profitentur: quod et superioris Sardicensis Patres aliis verbis significarunt in Epistola Synodi apud Theodoretum, libro II. cit. VIII. De indicta Nicaeam Synodo oecumenica Constantii literis, et postea aliis ejusdem literis divisa in Ariminensem Occiduorum, Seleucensem Orientalium, habes apud Athanasium in Commentariolo de iis Synodis scripto. Liberium quoque, Romanum Pontificem, enixis precibus ab hoc ipso Principe, quamvis impio atque haeretico, Synodum expetiisse, supra ostendimus. Quae autem a Julio Papa, Constantio imperante, in causa Athanasii habitae sunt Synodi, eae cum universales non essent, Principis expressam jussionem minus desiderabant, ut antea dicebamus: itaque Metropolitanos et Patriarchas in suis Dioecesibus Episcopales Conventus propriâ auctoritate habuisse, passim observabis. Constat sane, unum Athanasium Alexandriae multas Synodos e subditae sibi ditionis Episcopis convocasse. Romano vero Pontifici eximium aliquod jus prae caeteris jam tum cepisse attribui, ostendetur inferius hoc ipso capite. Non abutar otio meo singulis Synodis majoribus minoribusque commemorandis, quae deinceps intra ejus temporis, quo de nunc agimus, terminum, leguntur habitae: satis erit, praecipuas duntaxat carpsisse; ex quibus luce clarius constare

[note: 1607.] aequis Lectoribus queat, crudelitati rudis popelli mirifice eos illudere, qui rem adeo veram certamque negant. Joviano Principe, circa annum Domini CCCLXV. Lampsacenum famae non obscurae Concilium habetur. Narrat autem Sozomenus lib. VI. cap. VII. Hellesponti et Bithyniae Episcopos Hypatianum misisse ad Imperatorem; [gap: Greek word(s)] ut sibi venia conveniendi tribueretur ad restituendam in integrum fidem Christianam. Qui responsum ab Imperatore tulit: Mihi equidem, qui Laicis accenseor, curiosius de istis inquirere nefas: at Sacerdotes, quorum ea cura, per se ubicumque voluerint, conveniunto. Graece est, [gap: Greek word(s)], mihi, qui sedem habeo cum Laicis. Alludit Imperator ad sessionem in templo, ubi quum ante Ambrosium sederent Augusti intra sacerdotalis ordinis septa, morem primus ille mutavit, sedemque ipsis posuit separatam quidem a populo, verum extra Sacerdotum subsellia, ut in septima Historia docet Sozomenus. Non igitur negat Imperator, quod falso et ridicule nonnulli scribunt, indicendae Synodi tantum jus ad se pertinere: sed infelici Constantii exemplo factus sapiens, nolle se ait [gap: Greek word(s)], curiosius rimari negotium fidei. Principalem vero auctoritatem luculente exerit idem illo verbo [gap: Greek word(s)], ad Synodum accedunto. Anno octuagesimo primo supra trecentesimum, oecumenicum Concilium habetur Constantinopoli, non numero Episcoporum, sed praestantiâ eorum, qui adfuerunt, insigne. Quis indixit? Uni Theodosio Imperatori id beneficium acceptum ferunt Episcopi in Synodicis suis; et illis assentitur quantum est Historicorum, qui rei meminerunt. Cardinalis tamen Baronius ex animi sui sententia disputat, Damaso Papae laudem eam deberi: verum id conjecturis adeo invalidis, ut ne refutari quidem mereantur. Auctot est Socrates, in hac Synodo decretum esse, ut cujusque Provinciae negotia a Synodis provincialibus definirentur: et addit tanquam rem necessariam, etiam Imperatoris sententiâ id Decretum esse firmatum. De Romano Concilio anni sequentis audiamus Hieronymum in Epistola ad Eustachium: Cum Orientis et Occidentis Episcopos ob quasdam Ecclesiarum dissensiones Romam Imperiales literae contraxissent; vidit admirabiles viros, Christi Pontifices, Paulinum, Antiochenae urbis Episcopum; et Epiphanium, Salaminae Cypri, quae nunc Constantia dicitur. Ex quibus verbis apparet, etiam cum Romam Symodus major indicebatur, literis Imperialibus id factum, non autem Romani Pontificis. Quare ad hanc ipsam Synodum Romanam scribentes Episcopi Otientis, qui tempore eodem Constantinopolim convenerant, ad Veterem Romam et. Concilium istud vocatos se fuisse testantur, [gap: Greek word(s)] piissimi Imperatoris literis. Quod si verae Antiquitatis monumentis indubitatis tantum isti, quibuscum agimus, quantum par erat, tribuerent, poterat vel unica ea Epistola ad evincendum, quod heic contendimus, sufficere. Quod enim invitati essent ad Synodum Romanam Episcopi Orientis, id ipsi chantatis mutuae et, dilectionis Christianae officium interpretantur, eoque nomine gratias illis agunt; non autem subjectionem suam, dominationem alienam; qui non aliter cum Occidentalibus agunt, nisi ut fratres, ut et ejusdem Patrisfamilias aequalis dignationis ministri, et civilibus Potestatibus pariter subjecti. Ubi ergo illa temporalis Monarchia, quam hodie Corybantes quidam somniant, et in Ecclesiam Dei invehunt? Anno CCCXCIX. Theophilus, Alexandrinus Patriarcha, in coacta a se Synodo errores Origenis damnat. Sequenti anno Joannes Chrysostomus, Patriarcha Constantinopolitanus, Concilium Ephesi convocat, et ut labantem disciplinam instauraret, Episcopos ditionis suae duodecim, vel ut Sozomenus scribit, tredecim, thronis suis deturbat. Magnas lites et multorum odia ambo hi

[note: 1607.] Patriarchae, cum haec facerent, sibi conciverunt; sed tamen, qui eos reprehenderent, quod auctoritatem alîi debitam usurpassent, extitit nemo. Principis vero jussione expressâ opus ipsis non fuisse, saepius jam dictum; quae etiam ratio est certissima, cur in tot Conciliis minoribus et majoribus, quae hac tempestate a Metropolitanis et Primatibus Africae Carthagine, aut inaliis Provinciis ex Comprovincialibus sunt coacta, de jussu aut permissione Principis nihil plerumque dicatur. Synodum, quae Joannem Chrysostomum solio expulit, coactam fuisse regio [gap: Greek word(s)] jussu, auctor est Sozomenus. Ab hac Synodo quum ad Concilium Oecumenicum Joannes appellasset, quae erat unica mali accepti medela, ut scribit Innocentius Papa ad Clerum Constantinopolitanum, multum et ab Innocentio, et ab universa Romana Synodo, eo nomine congregata, fuit laboratum, ut per Honorium, Imperatorem Occidentis, ab Arcadio, qui in Oriente rerum potiebatur, ejus cogendae jus ad veniam impetrarent. Palladius, Episcopus Helenopoleos, in Historia rerum Chrysostomi: Congregati Italiae Episcopi Imperatorem orant, ut scriberet Arcadio fratri suo, ut juberet Concilium fieri; quo facilius possent una utraeque partes Orientis atque Occidentis concurrere. Sozomenus lib. VIII. extremo: Innocentius, Romae Episcopus, revocari Joannem cupiens, ad Imperatores, Honorium et Arcadium, Legatos misit, [gap: Greek word(s)], qui Synodum postularent, ejusque tempus ac locum. Exortâ deinde contentione de Sacerdotio Urbis aeternae inter Bonifacium et Eulalium Antipapas anno CCCXIX. plures ab Honorio Imperatore constat brevi tempore fuisse indictas Synodos. Anno CCCCXXX. convenit Ephesum Oecumenica Synodus, quae Nestorii haeresim damnavit: certum est plurimum in eo Concilio ac negotio toto delatum esse Coelestino, Romano Pontifici. Synodum tamen non coegit Coelestinus; sed Imperatores Theodosius et Valentinianus. Extant formatae Augustorum ad Metropolitas missae, quibus omni causatione sepositâ, Ephesum ad certum diem se transferre jubentur: itaque ubi convenere Patres, ante omnia alia poposcit Juvenalis, Episcopus Jerosolymorum, ut jussio Imperialis in omnium auribus recitaretur; quod et statim factum. Non afferam ex Actis ejus Synodi verba Patrum, quibus diserte fatentur multis locis, adunatos se in illum locum, cum gratia Dei, et [gap: Greek word(s)], nutu et Edicto Imperatorum. Coelestini tantum verba subjiciam ex Epistola ad Theodosium: Huic coelesti curae vel gloriae unusquisque nostrûm pro sacerdotali officio operam nostram, in quantum valemus, impendimus; et huic Synodo, quam esse jussistis, nostram praesentiam in his, quos misimus, exhibemus. Postea: Hoc a Pietate vestra suppliciter deposcimus, quod vos habere credimus in votis; ut quod a Deo petitis, hoc in fide ipsius caussâ praestetis: id est, ut quemadmodum firmum ac stabile imperium a Deo vobis petitis, sic ipsi, ut inconcussa maneat fides vera, regiâ auctoritate efficiatis. Sic et Cyrillus de eodem Nestorio scribens ad Juvenalem Jerosolymorum, ait, studiose petendum esse a Principibus [gap: Greek word(s)], ut fidem rectam orbi terrarum praestent immotam. Omitto Concilium Romanum, in caussa Sixti Papae anno CCCCXXXIII. jussu Valentiniani Augusti in Sessoriano atrio habitum: neque enim Synodus dici potest, Conventus e Presbyteris et Senatoribus mixtus: cujusmodi Conventus in frequentissimum postea usum venisse, alibi dicemus. Anno CCCCXLVIII. Theodosii Junioris mandatu acta est Constantinopoli generalis Synodus, quae Eutychetem damnavit. In literis ad Synodum scribit Theodosius: Quoniam scimus, magnificentissimum Patricium Florentium esse fidelem, et testimoniis probatum in recta fide, volumus ipsum interesse audientiae Synodali. Etiam Nicolaus I. scribens ad Michaelem Imperatorem, negat jus esse Imperatori, ut

[note: 1607.] Ecclesiasticis Conventibus intersit, nisi ubi de fide agitur. De Synodo Ephesum vocata sequente anno ab eodem Principe, sic Liberatus. Diaconus: Dirigens Imperator Sacram Dioscoro in Alexandriam, praecepit ut decem Metropolitanos Episcopos, quos voluisset, ipse eligeret, et veniret Ephesum, et congregato Concilio ipse Eutychetis caussam discuteret, jubens Barsumam Archimandritam adesse. Extat ipsa Imperialis Sacra in Actis Concilii; si tamen eo nomine dicenda [gap: Greek word(s)] illa praedonum congregatio, in qua impius Eutyches absolvitur, pius vir, Flavianus, Patriarcha Constantinopolitanus, pro scelesto condemnatur. Ad hanc Synodum vocatus Leo Papa ab Imperatore, rescribit illi inter caetera: Cum tam evidens fidei caussa sit, ut rationalibus caussis ab indicenda Synodo fuisset abstinendum; tamen in quamtum Dominus juvare dignatur, meum studium commodavi, ut Clementiae vestrae statutis aliquatenus pareatur. Prudens et sanctum, quod docuit eventus, erat consilium Leonis; cui nunquam placitum est, ut haec Synodus indiceretur: sed ubi dissuadendo pii Pastoris officio functus est Leo, Principis imperio, amputatis excusationibus, quomodo poterat, paruit. Adeo temporum illorum Pontifices jura hodiernae libertatis ignorabant. Et sunt similia in Leonis Epistolis multa: ut cum ad Theodosium scribit, petens Concilium universale intra Italiam cogendum: Omnes partium nostrarum Ecclesiae, omnes Mansuetudini vestrae cum gemitibus et lachrymis supplicant Sacerdotes, ut generalem Synodum jubeatis intra Italiam celebrari. Et in Epistola ad Clerum ac plebem Novae Romae: Quoniam oportet, vos post divinum auxilium, etiam Catholicorum Principum gratiam promovere, ut petitioni nostrae, quâ plenariam indici Synodum postulamus, clementissimus Imperator dignetur annuere. Quid multa? ex Epistola Pulcheriae Augustae ad Leonem constat, Marcianum Imperatorem jure ferme toto indicendae hujus Synodi generalis ipsi Leoni cessisse. Sit enim Pulcheria: Tua Reverentia quocunque modo prospexerit, significare dignetur, ut omnes etiam totius Orientis Episcopi, Thraciae atque Illyrici (sicut etiam nostro Domino, piissimo Imperatori, meo conjugi placuit) in unam civitatem velociter ab Orientalibus partibus valeant convenire; et illic in Sancto Concilio et de Catholica confessione, et de his Episcopis, qui ante hoc segregati sunt, sicut fides et pietas Christiana exegit, te austore decernant. Leo tamen moribus antiquis stetit, et auctoritatem Synodi jubendae Principi relinquens, penes quem Reipublicae [gap: Greek word(s)] et summum imperium esse notat; ea tantum suggerere, quae necessaria putaret, suarum partium duxit. Sic igitur ille postea in iis, quas ad Imperatorem dedit: Unde piissimae solicitudini vestrae, quam de indicenda Synodo habere dignaminii, per legationem, quae confeestim ad Clememiam vestram, Deo annuente perveniet; quicquid ad caussae utilitatem arbitror pertinere, plenius atque opportunius suggeretur. En igitur Ecclesiae adhuc temporum illorum consuetudinem: Romanus Pontifex suggerit, Imperator indicit Synodum. Ideo in literis Imperialibus, quibus ad hanc IV. Oecumenicam Synodum Episcopi vocantur, ita scriptum: Quia dubitationes quaedam circa orthodoxam fidem motae sunt, sicut indicant litera sanctissimi Arhiepiscopi, felicissimi Romae Leonis; placuit nobis, propere Sanctum Concilium fieri in Nicea, Bithyniae civitate. Postea Chalcedonem, jussu Principum, Patres hujus Synodi sunt translati; ubi Concilium anno Domini. CCCCLI. est peractum, propter insecutas ejus occasione turbas, quae Orientalem ab Occidentali Ecclesia longissimo tempore diviserunt, cum primis memorabile. Marciano successit Leo; a quo Imperatore quum Synodum aliam generalem malae fidei homines affidue poscerent, atque ipse ab eorum petitione alienus non esset; Leo Papa singularis

[note: 1067.] modestiae pariter ac prudentiae literis assensum inhibuit: Literas, inquit, Clementiae tuae, plenas virtute fidei et lumine veritatis, veneranter accepi; quibus cuperem obedire; sed magis id vobis arbitror placiturum, quod eligendum ratio demonstravit. Deinde cur non sit necessaria nova Synodus, caussas adfert. Constat sane, parcius ab hoc tempore Concilia etiam Provincialia in Oriente fuisse agitata; oecumenicum vero nullum prorsus per annos amplius centum: nam oecumenica Synodus quinta anno Domini ICLIII. convenit: sedes ejus Concilii, Constantinopolis; suasores, Vigilius, Papa Romanus, qui in ea tum degebat urbe; et Menas, Patriarcha Constantinopolitanus; auctor et jussor, Justinianus Imperator. Ideo Patres cum ipsum compellant, solennem illam in simili re formulam ipsi quoque usurpant, ut se [gap: Greek word(s)] Dei nuta ac voluntate; Imperatoris vero [gap: Greek word(s)], decreto fuisse congregatos, profiteantur. Hactenus ea tantum Concilia recensuimus, quae Romanorum Imperatorum auspiciis fuerunt convocata: sub aliorum vero Principum dominatione, quae ratio fuerit servata in Synodis indicendis, quaeve obtinuerit consuetudo, sequentibus capitibus perspicue docebitur. Quoniam tamen, jam illis, de quibus nunc loquimur, temporibus, non multis solum Provinciis imminutum est Romanorum Imperium; sed etiam Urbs, rerum quondam Domina, a Barbaris aliquandiu fuit occupata, nonnihil etiam hoc loco de ea re adjiciemus. Enimvero manifesto constat, Reges ac Principes, qui in locum Romanorum successerunt, simul cum pietatis Christianae sacris, etiam jus illud protegendi Ecclesiam, et conservandae Ecclesiasticae disciplinae suscepisse. Ergo etiam hi in suis quisque principiis, non secus ac Romahi Imperatores jus cogendi Concilia, et robore auctoritatis suae firmandi, meritissime sibi vindicarunt; idque, sicut modo dicebam, statim simul ac Christo, Regum Regi, sua sceptra submiserant. Omnium Regnorum, quae ex dissipatione Imperii Romani originem habuerunt, antiquissimum, nobilissimum, Christianissimum est Francicum Primus autem Regum Francorum Christianus, Clodoveus fuit, quintus a Faramondo, Rege principe. Is non multo post quam legem Christi esset amplexus, Synodos indicendi posteris suis Principibus exemplum dedit. Synodi Aurelianensis, jussu ejus convocatae circa annum Domini ICVII. meminit Hinemarus in vita B. Remigii: Per consilium Beati Remigii in Aureliano tivitate Episcoporum Synodum convocavit; in quo Conventu multa utilia constituta fuere. Acta Synodi ad ipsum Regem missa ita incipiunt: Domino suo, Catholicae Ecclesiae filio, Clodoveo, clarissimo Regi. Omnes Sacerdotes, quos ad Concilium venire jussistis etc. De Lugdunensi in caussa Salonii et Sagitarii Episcoporum Gregorius Turonensis libro quinto: Quod cum Rex Guntheramnus comperisset, congregari Synodum apud urbem Lugdunensem jussit. De Cabilonensi idem mox: Anno quarto Childeberti, qui fuit decimus octavus Guntheramni et Chilperici Regum, apud Cavillonum civitatem Synodus acta est, ex jussu Principis Guntheramni. De Matisconensi idem libro VIII. Interim dies placiti advenit; et Episcopi ex jussu Regis apud Matescensem (alias Matisconensem) urbem collecti sunt. Aurelianensis II. sub Childeberto habitae, Quum ex praeceptione gloriosissimorum Regum in Aurelianensem urbem de observatione legis Catholicae tractaturi, Deo auxiliante, sancti Patres convenerint. Idem profitentur et alii Patres caeterarum Synodorum, quae illis temporibus vel in eadem urbe, vel alibi convenerunt. Simillime et Sigismundus, Burgundiorum Rex, simul ac Ecclesiae Dei ovis est factus, Synodum, Epaunensem quam vocant, haberi jussit. Non omittendum est nobilissimum exemplum, quod Hispaniarum suggerunt Historiae. Intulerant in eas oras dirum

[note: 1607.] Arii virus Gothi, cum illos tractus occuparunt. Accidit, miserante. Christo, circa annum ICLXXXIX. ut maximus Princeps, Reccaredus Rex, agnitae verstati dans manus, Fidei confessionem et disciplinam totam Ecclesiasticam in Regno universo susciperet emendandam. An igitur ad rem tantam ultro conveniunt Episcopi? An tractorias expectant sibi mitti ab urbe Roma? Neutrum fit horum, sed jubet Rex; illi alacres parent, et accurrunt. Auctor Rex ipse, qui eos de more compellans, Et ideo, ait, venerandi Patres, ad hauc vos peragendam congregari jussimus Synodum. Idem ipsi quoque Patres: Quum pro fidei suae sinceritate gloriosissimus Princeps omnes sui regiminis Pontifices in unum convenire mandasset. Haec est illa celeberrima Toletana tertia Synodus. Sed et initio quarti Concilii Toletani similis professio: Quum convenissemus Sacerdotes Domini apud urbem Toletanam, ut regiis imperiis, atque jussis commoniti, a nobis agitaretur de quibusdam Ecclesiae disciplinis tractatus. At clarissimus Annalium Ecclesiasticorum Auctor de Toletano tertio Concilio agens, quid non conatur, quo rebus gestis. auctoritatem Romani Pontificis probet intervenisse? Itaque, ut anus ad armillum, quod ajunt, sic vir doctissimus ad familiarem sibi machinam se convertit. Ait, Leandrum, Episcopum Spalensem, Romanae Sedis Legatum, omnia pro imperio egisse. Sane interfuit ei Synodo Leander; sed ut Metropolitanus Provinciae Baeticae, non ut Legatus summi Pontificis; quod vel in inscriptionibus servatus ordo evincit: nam Massona, Episcopo Emeritensi, primum locum occupante; Euphemio, Toletano Episcopo, alterum; Leander hic in tertium locume est rejectus: quod non ferat, scio, Baronius in Legato Romanae Sedis. Accedit, quod de legatione ista nihil prorsus tot Concilio neque Rex, neque Patres; ne Leander quidem, cum sermonem habuit initio Synodi, quo gratias Deo agit pro Regis et Regni conversione ad fidem; nihil item Isidorus neque in Chronico, neque in Leandri vita. Quid? quod etiam ab Arianis Regibus veniam congregandi Synodum orthodoxi Patres soliti petere? Circa annum ICCVI. Agathense Concilium coiit, cujus Acta sic ordiuntur: Quum in Dei nomine ex permissu Regis Alarici in Agathensem civitatem sancta Synodus convenisset. Erat autem Alaricus Rex Arianus, ut plerique omnes illis temporibus Barbari, qui Galliam, Italiam, Africam, Hispaniam infestabant: Arianus erat et Theodoricus, Rex Italiae; cujus auctoritatem in rebus Ecclesiasticis Pontifices Romani ei subjecti agnoverunt. Quum igitur eo regnante quartum Romae inter Antipapas, Symmachum et Laurentium, schisma esset exortum; ab auctoritate Principis, quamvis Ariani, mali remedium petitur. Anastasius: Factâ contentione hoc constituerunt Patres, ut ambo ad Ravennam pergerent ad judicium Regis Theodorici; qui dum ambo introissent in Ravennam, hoc judicium aequitatis invenerunt. Postea quoque recrudescente malo ad componendas turbas, suburbicarios Episcopos non semel vocat Theodoricus, ut auctoritate Synodali vel judicium instaurent, vel sine judicio rem transigant, et quietem ac pacem urbi reddant. Ait Rex in Epistola ad Episcopos, quae Praeceptio regia inscribitur: Quia non nostrum judicamus, de Ecclesiasticis aliquid censere negotiis; ideo vos de diversis Provinciis fecimus evocare. Sed de Synodis in ea caussa habitis, plura inferius hoc capite erunt dicenda.

III. Synodos veteris Ecclesiae horum temporum confirmabat Imperator, non autem Pontifex Romanus.

Quomodo Canones Synodales etiam principali auctoritate opus habeant, capite superiore exposuimus. Ibi regiam auctoritatem, per quam vim legum habent

[note: 1607.] in Republica, distinguebamus ab episcopali et divina, per quam in Ecclesia valent, et apud bonorum conscientias: sed aliud est conscientiae forum, aliud civile; neque possunt legum civilium poenis ante vindicari Synodalium Canonum temeratores, quam eis Princeps vim legum attribuerit. Qui praetendunt, hodie Decreta Synodica nullius indigere confirmationis a Principe; abundeque iis sufficere, quam accipiunt ab Episcopo Romano, Ecclesiae firmitatem; ii vel ignorant, quid sit discriminis inter Ecclesiam et Rempublicam; vel, quod potius credam, id agunt, ut toto orbe terrarum Ecclesia et Respublica in unum confusae, unicum agnoscant, qua in spiritualibus, qua in temporalibus, supremum Monarcham, Romanum Papam: sicut Roma facit et universum Petri patrimonium; ibi sane concedam illis, Decreta Ecclesiastica non aliunde firmitatem habere, quam ab uno Pontifice, sed qui duas diversas personas hodie sustineat, Sacerdotis et Principis in Galliis, Hispaniis, et ubicunque separatae sunt hae diversae naturâ suâ Potestates, longe aliter se res habet; quod et ratio certa, et omnium temporum praxis evincit, ut superius dicebamus. Porro confirmatio a Principe pluribus fieri modis solita: vel non expresse; cum datâ veniâ conveniendi ad Synodum, etiam Decreta Synodi intelligitur probare idem Princeps; ut plerumque fieri amat in minoribus Conciliis: vel expresse, puta Edicto aut Epistolis eam in rem scriptis, aut solâ Principis subscriptione. Omnium generum passim extant exempla in Actis Conciliorum. Subscripta a Principibus multa Concilia inveniuntur, Graeca pariter ac Latina; Epistolis vero, sive Edictis Principum omnia Oecumenica fuisse firmata, mox palam faciemus. At non placet hoc Cardinali Baronio, qui de Nicaeno agens, confirmationem illius non ab Imperatore vult esse factam; verum a Pontifice. Affert primo locum ex Actis Sylvestri, quibus id diserte sic affirmatur, nihil ut queat disertius; si tamen in tam barbarum et infrunitum Scriptorem ea vox cadit. Subjicit deinde Felicis III. Papae testimonium, et ipsum quoque luculentum; postremo veteris Ecclesiae Canonem objicit, qui semper hunc morem in Ecclesia fuisse arguat servatum, et quidem inviolabiliter, ut ipse loquitur. Quod ad Sylvestri Acta, nihil aliud nunc dicemus, nisi quod tot locis ipse Cardinalis Baronius ingenue fatetur, falsa esse illa, fabularum et mendaciorum, et nugarum absurdissimarum plenissima; ut potius reddere rationem virum gravem par sit, cur ad rem tantam tam probrosum testem adhibeat, quam mihi quaerenda argumenta ad fidem illius infirmandam. Sane quidem etsi multa sunt in illis spuriis Actis inepta, nihil tamen ineptius totâ illâ pericopâ, quae Patres Nicaenos inducit confirmationem Decretorum suorum a Sylvestro petentes; ubi neque verbis integritas, neque sententiae constat veritas. Felicis III. Epistola, quae allegatur, licet inter Felicis Epistolas habeatur, ipsius tamen Felicis non est; sed Synodi, Romae coactae circa annum CCCCLXXXIV. Ajunt illi: Trecenti decem et octo Sancti Patres apud Nicaeam congregati, confirmationem rerum atque auctoritatem Sanctee Romanae Ecclesiae detulerunt; quam utramque usque ad aetatem nostram successiones omnes, Christi gratiâ praestante, custodiunt. Ut horum verborum rectam mentem capiamus, huc referenda sunt, quae de duplici auctoritate Canonum Synodicorum ante disputabamus: nam et Princeps illa confirmat, auctoritate Regiâ sanciendo; et Episcopi, si praesentes sunt, censendo et assentiendo; si absentes, ratum habendo, quod fuit decretum. Erat autem perpetuus majorum praesertim Synodorum mos, ut ad Patriarchas et alios illustriorum sedium Episcopos, Synodicas darent, queis de rebus in Conventu sacro gestis eos faciebant certiores; extantque hujus consuetudinis etiam apud B. Cyprianum exempla. Episcopi igitur, qui Synodica Decreta admittebant,

[note: 1607.] et ut ea observarentur in Ecclesiis suis, operam dabant, non sine ratione confirmationem et auctoritatem illis attribuere dicebantur; quamquam magis proprse illi, qui Synodo intersunt, Canones confirmare dicuntur, quando suis suffragiis illos statuunt. Utrovis modo accipias, non sine aliqua ratione Felici suo Romana haec Synodus jus istud vindicaverit: jam enim tempestate illâ hoc ad se pertinere Romani Pontifices disputabant, ut postea dicemus hoc ipso capite. Sed quod ajunt a Nicenae Synodi Patribus delatum esse id juris Romanae Sedi, prorsus ab Historiae fide est alienum: itaque hujus dicti non est facilius rationem excogitare, quam, cur Zosimus, Bonifacius et Coelestinus Nicaeno Consessui jus appellationum ferant acceptum; de quo Patres Nicaenos nihil unquam cogitasse, liquido constat. At Gardinalis Baronius, qui superiora verba sive Felicis, sive Synodi ita interpretatur, quasi negetur fuisse moris, ut Canones Synodicos Principes confirment, cur sententiam manifesto falsam Pontifici, vel Patribus Romanae Synodi adscribat, ipsi videndum relinquimus: nos hoc scimus, et mox probabimus, nullam et praesertim Oecumenicam Synodum sub Imperatoribus extitisse, quam Sanctionibus suis ipsi non firmaverint. Non magis facit ad rem Canon eidem allatus. Julius Papa, cum videret, Arianos, qui Asiae, Syriae et AEgypti Ecclesias infestabant, topicas Synodos cogere, fidei regulam novis inventis temerare, ac propterea Athanasium solio Alexandrino expulisse; ut illarum Synodorum Decreta impia convelleret, et laborantibus Ecclesiis subveniret, negavit pro legitimis Conventibus illos esse habendos; quoniam, ajebat, vetus lex est, sive consuetudo, quae vetet, Ecclesias Canonem ullum ferre praeter conscientiam Romani Episcopi. Sozomenus ita exprimit libro III. [gap: Greek word(s)]: Legem namque extare ad jura Sacerdotum pertimentem, quae illa pronunciat irrita, quae prater sententiam, sive conscientiam Romani Episcopi fuerint acta. Paullo aliter Socrates libro primo non semel [gap: Greek word(s)]. Quorum verborum sententia est, extare Canonem Ecclesiasticum, qui vetet, absque conscientia Episcopi Romani Canonem ullum condi ab Ecclesiis; et merito quidem: nam quum universae Ecclesiae, quae unica est, pars potissima atque adeo caput et censeretur, et esset Romanus Episcopus; qui neget aequissimum esse, ut neque in fide, neque in disciplina Ecclesiastica quidquam innovetur eo inconsulto? Sed ex eo inferre, jus propterea non esse Principum, sancire auctoritate suâ Synodorum Decreta, et ut vim legum in Republica habeant, illis praestare; quaenam, obsecro, consecutio haec est? Quae vis argumentationis? Unde haec conclusio? An quia amplissimus Ordo sine conscientia Praesidis sui decernere nihil potest, inde sequitur, Christianissimi Regis non esse, Senatûs Consulta confirmare? Aut quia Auditores Rotae nihil absente Praeside suo statuere possunt, jus Pontifici non est, Rotae Decretis auctoritatem dare? [gap: Greek word(s)] in hoc Canone significat, non auditâ super eo sententiâ Romani Papae: nam etsi poterat Synodus Oecumenica aliquid decernere, quod aliter Romano Papae videretur; quia, ut ait Hieronymus, si auctoritas quaeritur, orbis major est urbe; non tamen poterat aliquid decernere, priusquam super eo Romani Pontificis sententia esset audita ab ipsius Legatis. Quare quid sit [gap: Greek word(s)] in hoc Canone; explicat Theodoretus libro II. cap. XXII. cum inter varias caussas, cur Ariminensis Synodus sit illegitima, hanc quoque adfert: quod Romani Papae assensu careret, [gap: Greek word(s)], cujus sententiam exspectare ante omnium sententias oportebat. Nunc ostendamus, veterem Ecclesiam aliter credidisse quam Cardinalem Baronium, et hodiernae Libertatis Ecclesiasticae patronos.

[note: 1607.] Nicaenum Concilium Epistolis Constantini fuisse firmatum, Sozomenus est auctor. Ejus Synodi duo praecipua extiterunt Decreta: ordinatio diei Paschalis, et Arii ac Doctrinae ejus condemnatio. De priore scripsit ad Ecclesias universas Constantinus formatam illam, quae ab Eusebio, Gelasio, Sozomeno, atque aliis describitur: eâ Epistolâ praecipit Imperator Ecclesiae Pastoribus, ut statutum Nicaenorum Patrum de celebratione Paschatis notum omnibus faciant, suscipiant, et usum ejus in Ecclesia instituant. De Ario Imperator ad omnes Ecclesias misit illud Edictum, quod damnatio ejus continetur; et poena capitis statuitur in eos, qui oblatos sibi Arii libros non exusserint, Secundum oecumenicum fuit Constantinopolitanum, quod Theodosius indixit. Patres Concilii eo peracto, scribunt ad Imperatorem; et post gravem actionem gratiarum, quas illi pro studio ipsius erga veram pietatem agunt, subjiciunt verba ista: Petimus a Clementia tua, ut Edicto Pietatis tuae confirmetur Synodi sententia; ut quemadmodum literis, quibus nos vocabat, Ecclesiam honorasti; ita etiam Decreta communibus suffragiis tandem facta, sigillo tuo confirmes. En ut pii Patres non solum convocandi Synodos, et Decreta Synodica confirmandi jus habere Principem agnoscunt; sed etiam ut hoc Imperator faciat, ad honorem Ecclesiae pertinere profitentur. Cardinalis vero Baronius, cui ab initio erat propositum, jura Principum ire imminutum, et in ipsam Rempublicam Ecclesiae Monarchiam invehere; quum detrahere huic Patrum scripto fidem non posset, quod unum supererat, non praetermisit; ut interpretatione facti imperialem Potestatem enervaret. Vult enim, eo tantum spectasse Patres, cum studiose adeo hoc a Theodosio peterent, ut eo modo sibi fidem Imperatoris stabilem duraturam oppignerarent. Caeterum confirmatam Synodum hanc a Damaso Papa eidem placet; idque a Photio memoriae esse proditum. Enimvero testimonium in hanc rem Photio denuntiari miror; homini Graeco, et qui alibi in Annalibus superbus, impius schismaticus, hostis Ecclesiae Romanae infensissimus dicitur fuisse. Quis ergo credat, Monarchiam Romanae Sedis iis moribus hominem agnovisse? Locus Photii est in libello de septem Synodis oecumenicis; ubi postquam coryphaeos e Nicaenis Patribus, quos ipse [gap: Greek word(s)] vocat, nominatim recensuit, subjicit haec: [gap: Greek word(s)] hoc est: Nec multo post Damasum quoque, Episcopum Romae, eadem firmare, est istis cognitum; cum ille ante nominatis consentientem rem se praebuit. Loquitur Photius de auctoritate Episcopali, cujus vis est omnis spiritualis, quaeque Romae Episcopo communis est cum caeteris aliis: nos autem heic loquebamur de auctoritate illa, per quam Canones in Republica vim legum obtinent. Quanta igitur absurditas est; quia dicat Photius, Papam Romanum auctoritate Episcopali ratum habuisse, quod decretum erat a Patribus in Concilio sedentibus, propterea negare Principibus suum jus in Republica? An vero quisquam ignorat, verba illa [gap: Greek word(s)] de Principe et de Episcopis diversâ notione usurpari? Synodus sane Constantinopolitana, quae proximo anno convenit, de suis Decretis ita scribit ad Synodum Romanam, ut auctoritatem illorum a Romani Papae confirmatione nequaquam pendere manifesto declaret: expositâ enim rerum in Concilio hoc gestarum summâ, et quibusdam nominatis, quos in nobilissimis Sedibus Episcopos Synodus instituerat, haec addit: Quum igitur legitime hi et canonice sedes suas apud nos obtinuerint, Reverentiam vestram, ut illis gratuletur, hortamur, spirituali charitate intercedente, et Domini metu omnem humanum affectum cohibente. Oecumenici tertii confirmatio Regia in fine Actorum habetur, cum imperiali sententia adversus Nestorium et ejus scripta, quae flammis

[note: 1609.] addicuntur, pronunciata. Quarta Synodus generalis, Chalcedone habita ab eodem, qui jusserat, Marciano est confirmata. Ejus sunt haec in Epistola ad Palladium, Praefectum Praetorio: Nemo Clericus, vel militaris, vel alterius cujuslibet conditionis de fide Christiana publice turbis coadunatis et audientibus, tractare conetur inposterum, ex hoc tumultûs et perfidiae occasionem requirens. Nam et injuriam facit judicio reverendissimae Synodi, si quis semel judicata ac recte disposita revolvere, et publice diputare contenderit; cum ea, quae nunc de Christiana fide a Sacerdotibus, qui Chalcedone convenerunt, per nostra praecepta statuta sunt, juxta Apostolicas expositiones et instituta sanctorum Patrum CCCXVIII. in Nicaea, et CL. in hac Regia urbe definita esse noscantur. Nam in contemptores hujus legis poena non deerit. Quinta universalis Synodus suis sententiis robur tribui petiit ab Imperatore Justiniano: et quidem pii Patres eâdem formulâ Principem compellant, cum hoc illum rogant, quâ secundae oecumenicae Episcopi Theodosium in simili re fuerant affati; adeo etiam his priorum modestia placuit, quam paullo ante commendabamus. Atque haec sunt Concilia oecumenica, quae in illa tempora incidunt, quibus de nunc agimus.

IV. A sententiis Synodalibus appellabatur illis temporibus ad majorem Synodum, vel ad Principem.

Ut de appellationum jure in veteri Ecclesia servato veritas clareat, rem paullo altius repetere non pigebit. Sciendum igitur, antiquos Patres ita attendisse gubernationi commissarum sibi peculiariter ovium, ut curam gregis universi alienam a se non ducerent: quam ob caussam Cyprianus, Athanasius, Basilius, caeterique ejus dignationis viri pastoralem curam suam non creditarum sibi privatim Ecclesiarum finibus coercuerunt; sed ad universam Dei Ecclesiam prae fervore pietatis, et studio unitatis, extenderunt. Beatus Chrysostomus in laudatione S. Eustathii Antiocheni praeclare hoc docet, sic scribens: Edoctus probe fuerat a Spiritûs gratia, Ecclesiae Antistitem non de illa solum, quae ipsi a Spiritu sit commissa, curam debere gerere; verum etiam de universa, quae per orbem terrarum degit: atque hoc ille ex precibus sacris discebat; nam si pro universa Ecclesia, quae a finibus terrae ad fines extenditur, precandum est; multo magis prospicere, omuium saluti cunctas pariter curare, et de cunctis oportet esse sollicitum. Similis Athanasii laudatio apud Basilium in quadam Epistola: Caeterorum quidem, ait, Episcoporum plerisque sufficit, si quae proprie ad se pertinet, diligenter singuli curent; tibi hoc non est satis: quin Ecclesiarum omnium cura et sollicitudo tanta tibi incumbit, quanta illius, quae privatim a nostro omnium communi Domino tuae fidei est commissa. Ideo etiam [gap: Greek word(s)], totius Ecclesiae verticem, Athanasium nominat. In alia Epistola eundem agnoscit universalem Medicum morborum Ecclesiae: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)]. Quamobrem et Gregorius Nazianzenus de Athanasio scribit, ipsum, quando factus est Episcopus Alexandriae, [gap: Greek word(s)], praefecturam suscepisse totius orbis terrarum. Idemque Gregorius Cyprianum et Athanasium non aliter describit, quam velut generales quosdam omnium Ecclesiarum Episcopos: neque hoc propterea tantum, quod illi, de quibus diximus, amplissimarum sedium erant Episcopi; nam etsi ad praerogativam dignitatis magnificenda urbis, ut ait Augustinus de Diaconis loquens, plurimum valebat; in iis tamen, quae muneris sacerdotalis proprie sunt, ejusdem meriti ejusdemque Sacerdotii omnes censebantur, sicut Hieronymus ad Evagrium scribit. Neque aliud videntur

[note: 1607.] voluisse illi Episcopi, quos ait, in II. Apologia Athanasius, omnes se Episcopos pari et eodem honore afficere; neque ex urbium magnitudine eos censere. Itaque tam Micropolitani, quam Metropolitani convenire sibi arbitrabantur, quod in Clementinarum Constitutionum libro VI. cap. XIII. legitur in commune de Episcopis, ipsos [gap: Greek word(s)] quasi essent modo quodam singuli universalis Ecclesiae universales Episcopi. Auctor Epistolae, quae Eleuthero Papae tribuitur: Hujus rei gratiâ universalis vobis a Christo Jesu commissa est Ecclesia, ut pro omnibus laboretis, et cunctis opem ferre non negligatis. Sidonius Apollinaris libro VI. ad Lupum, Tricassinum Episcopum, scribens: Benedictus Spiritus Sanctus, et Pater Dei omnipotentis, quod tu Pater Patrum, et Episcopus Episcoporum, et alter seculi tui Jacobus, de quadam specula charitatis, nec de inferiore Jerusalem, tota Ecclesiae Dei nostri membra super inspicis; dignus qui omnes consoleris infirmos, quique merito consularis ab omnibus. Ratio autem, quae antiquis Patribus hoc persuasit, est, quod universa Ecclesia toto mundo diffusa, unica est; corpus ejus, unicum; caput unicum, Dominus Jesus: ergo etiam Episcopatus unicus, etsi in plures velut ramos expansus. B. Cyprianus de Unitate Ecclesiae: Nemo fraternitatem mendacio fallat: nemo fidei veritatem perfidâ praevaricatione corrumpat. Episcopatus unus est, cujus a singulis in solidum pars tenetur: est autem, in solidum tenere, plenario jure, et [gap: Greek word(s)] non per vicariatum alîus cujusdam in terris Domini: neque item cum socio; nam unius Ecclesiae unus potest esse Fpiscopus, ut Canones praecipiunt, et tot locis idem Cyprianus probat. Idem Epistolâ ad Stephanum Papam: Etsi Pastores multi sumus, unum gregem pascimus; et oves universas, quas Christus sanguine suo et passione quaesivit, colligere et fovere debemus. Alludit Cyprianus ad Pauli verba, Actorum capite XX. Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus Sanctus posuit Episcopos, regere Ecclesiam Dei, quam acquisivit sanguine suo. Iterum Cyprianus in divino libello de Unitate Eccleliae: Unitatem firmiter tenere et vindicare debemus, maxime Episcopi, qui in Ecclesia praesidemus, ut Episcopatum quoque ipsum unum et indivisum probemus. Hujus qui meminerit, simul veram caussam intelliget multorum veteris Ecclesiae institutorum; ex quorum sylva ingenti pauca heic, priusquam ad appellationum jura explicanda accedimus, delibasse satis erit. Solebant igitur Patres de omnibus paullo majoris momenti rebus, quas in Ecclesia Provinciave sua fecissent aut statuissent, faecre alios certiores. Exempli gratiâ: Decreverat Synodus Africana, pacem lapsis non dare, nisi post longam poenitentiam: deinde cum immineret persecutio, placuit alia sententia. Id Cyprianus Cornelio Papae per literas significat; quibus etiam Concilii caussas fuse exponit; non quasi inferior reddens superiori rationem; sed ex charitate Christiana ad conservandam unitatem. Quare idem alibi, cur tam sollicite de petitione lapsorum et confessorum in verecundis postulatis ad Clerum Romanum scribat, caussam hanc affert: Et dilectio communis, et ratio exposcit, fratres charissimi, nihil conscientiae vestrae subtrahere de his, quae apud nos geruntur; ut sit nobis circa utilitatem Ecclesiasticae administrationis commune Concilium. Clerus autem Romanus ad illum rescribens, ingenue profitetur, non hoc Cyprianum facere, quod teneatur subjectionis ratione; sed ex affectu charitatis: Hoc, te frater Cypriane, facere, non mirum est; qui pro tua verecundia et ingenita industria, consiliorum tuorum nos non tam judices voluisti, quam participes inveniri; ut in tuis rebus gestis laudem tecum, dum illas probamus, inveniremus; et tuorum Conciliorum cohaeredes, quia et affirmatores, esse possemus. Ab hac consuetudine Synodicarum literarum usus manavit, de quibus antea dictum

[note: 1607.] aliquid. Alexander, Episcopus Alexandriae, initio Encycliae ejus, quam ad omnes Episcopos dedit, post damnatum a se in Synodo Provinciali Arium, moris caussam ita explicat: Cum sit unum corpus Ecclesiae Catholicae, cumque in Sacris Literis tradit um et praeceptum nobis sit, ut concordiae ac pacis vinculum teneamus; consentaneum est, uti per literas colloquamur inter nos, aliique alios mutuo de rebus, quae apud singulos geruntur, certiores faciamus: quo sive unum ex membris patiatur, sive laetatur, nos inter nos vel patiamur una, vel una laetemur. Solebant etiam in creatione Episcoporum, et suffragia interdum mittere, et eâ peractâ literis gratulatoriis novum Episcopum affirmare. Ita Cyprianus suâ et aliorum Africae Episcoporum auctoritate, Cornelii Papae electionem comprobat, Epistolâ Pamelianae recensionis XLII. Qui autem Episcopatum erant nacti, de sua vocatione Encyclias ad omnes, vel saltem primarum Sedium Episcopos dabant; quae literae professionem fidei ipsorum continebant. Extant id genus Epistolae hodieque multae, praesertim Romae Veteris et Novae Episcoporum, hoc officio invicem mutuo fungentium. Ex Cypriano vero, cujus Epistolae sunt Antiquitatis Ecclesiasticae ingens thesaurus, apparet, etiam de minorum locorum ordinationibus, puta Presbyterorum, Lectorum, Diaconorum, Hypodiaconorum, literas dari solitas ad transmarinas quoque Ecclesias. Interdum etiam admonebant sese invicem, hortabantur, increpabant. Ita Cyprianus Cornelium Papam solatur, et ut Haereticorum minas floccifaciat, hortatur. De Stephano. vero Papa, cui a Basilide negligenter erat obreptum, Epiltolâ LXVIII. liberam sententiam pronunciat; quod et super alia re facit sane quam acerbe in Epistolis ad Quirinum et Pompejum. At multo etiam vehementius eundem Stephanum accusat Firmilianus, Episcopus Caesareae in Cappadocia, iis literis, quas ad Cyprianum misit; qui etsi caussam tuebantur, quam postea Ecclesia non probavit; certum tamen nihilominus ejus, quod diximus, argumentum praebent. Sic quum inter Innocentium Papam et Theophilum Alexandrinum, non convenire accepisset Africana Synodus, circa annum CCCCVII. celebrata; sui officii esse, admonere Orientis et Occidentis Patriarchas, non dubitavit: Placuit, Canon ait, ut de dissensione Romanae atque Alexandrinae ad S. Papam Innocentium scribatur; quo utraque Ecclesia inter se pacem, quam praecepit Dominus, teneat. Romani vero Pontifices quam multis per universum idem officium praestiterint, ignorare potest nemo. Solebant et Clericos ac Sacerdotes in alienis finibus impune instituere; quantumvis jure ordinario [gap: Greek word(s)] essent prohibitae; ut est in Canone Apostolico XXXV. saepe tamen pii Praesules non ex ambitione, sed ex vi illius, quem diximus, universalis Episcopatûs, id leguntur fecisse; praesertim vero necessariis Ecclesiae temporibus id constat usurpatum. De Eusebio, Samosatorum Episcopo, magno Christi athleta, cum in Ecclesiam furebat Valens, narrat Theodoretus libro V. capite XIII. Eusebius cum multas Ecclesias Pastoribus orbatas intellexisset, habitu militari indutus, et capite tiarâ operto, Syriam, Phoeniciam, et Palestinam peragravit; quo tum Presbyteros, tum Diaconos crearet, tum alia Ecclesiastica obiret officia. Quod si quando in Episcopos secum doctrinâ conjunctos incidebat, eos Ecclesiis, quae carebant Pastoribus, praeponebat. Rufinus de Lucifero Calaritano per Asiam fidei caussâ exulante, Constantii temporibus: Lucifer intento animo Antiochiam pergit, ibique dissentientibus adhuc partibus, ad unum tamen revocari posse sperantibus, si sibi talis eligeretur Episcopus, erga quem non una plebs, sed utraque gauderet, praeproperus Catholicum et sanctum virum, ac per omnia dignum Sacerdotio Paulinum Episcopum celebravit. Similiter et Osius Cordubensis, Gregorius

[note: 1067] Nyssenus, et Eusebius Vercellensis, Epiphanius Salaminae in Cypro Episcopus, aliique viri magni, dum per varias occasiones diversas Provincias lustrant, earum malis pro copia medentur, fidem rectam firmant, ordinationes faciunt. Jam quoties novae haereses vel schismata oriebantur; si cessarent, qui proximi erant aut vicini; at qui procul degebant, nequaquam cessabant: neque in aliena diligentia spem salutis Ecclcsiae, otiosi spectatores ipsi ponebant. Ita Cyprianus Romam Carthagine mittit Caldonium et Fortunatum, ut schisma componant: rursus Cornelio sedente Mettium Hypodiaconum mittit Romam Cyprianus, ut Confessores illic, Novatiani et Novati pravitate seductos, ad matrem suam, id est, Catholicam Ecclesiam, unde recesserant, revocarent: idemque vir Dei, ubi rescîsset, Martianum, Arelatensem Episcopum, Novatiano se conjunxisse, gravem Epistolam ad Stephanum Papam exarat, quâ illi, quid sit opus facto, fraterne ostendit: Ei rei, inquit, nostrum est consulere et subvenire, frater charissime; qui divinam clementiam cogit antes, et gubernandae Ecclesiae liberam tenentes, censuram vigoris peccatoribus exhibemus. Et mox: Quapropter facere te oportet plenissimas literas ad Coepicopos nostros in Galliis constitutos, ne ultra Martianum, pervicacem et superbum, et divinae pietatis et fraternae salutis inimicum, Collegio nostro insultare patiantur. Sic etiam Hilarius, Gallicanae Ecclesiae lumen, postquam cognovisset, sedere in Mediolanensi Cathedra Auxentium Arianum, illuc advolat, et ad expellendam illam pestem totis viribus connititur. De Athanasio auctor est Basilius, nullum finem fecisse ipsum, modo praesentem, modo per Epistolas; saepe etiam per Legatos suos, cunctas ubique locorum Ecclesias ad sanitatem mentis et concordiam atque unitatem revocandi. Nominatim vero Antiochiae eundem Athanasium Alexandrinum turbas ingentes suâ auctoritate composuisse, et Basilius ait, et Historia Ecclesiastica confirmat. Pari jure et Cyrillus, cognito, Nestorium, Patriarcham Constantinopolitanum, adversus naturam Christi, et honorem vere [gap: Greek word(s)] beatae Virginis blasphema quaedam screre dogmata, nihil moratus Praetoris interdictum finium regundorum, mitius primo, deinde totâ libertare ac fortiter se illi opponit; mox et Coelestinum, Romae Archiepiscopum, ad societatem ejusdem laudis invitat. Denique in dissensionibus Ecclesiarum, ut quisque auctoritate plurimum valebat, aut Dei gratiis abundabat; ita plurimum se etiam remotissimarum Ecclesiarum negotiis immiscebat: neque id temporibus illis cuiquam invidiosum erat; sed longe potius apud omnes gloriosissimum. Adeo tunc temporis pulcherrimae cuidam Aristocratiae proprior erat administratio Ecclesiae, quam illi, quae postea invehi coepit, absolutae et crudae Monarchiae. Itaque Nestorius ipse Cyrillum hostem suum eo nomine laudare cogitur, quantumvis piâ ipsius admonitione nollet proficere: [gap: Greek word(s)], inquit, [gap: Greek word(s)] quibus verbis Cyrilli studium commendat consulendi pacis Ecclesiae sublatis offensionibus; et quod de Ecclesia Constantinopolitana cui ipse Nestorius praesidebat, tantam curam haberet, gratias illi agit. Haec praemonenda erant, ut quae fuerint in veteri Ecclesia appellationum jura, possit intelligi. Nam quia notum erat universis, ad omnium Antistitum curam ex aequo pertinere quicquid universalis Ecclesiae unitatem rumperet, aut quietem sollicitaret; qui in Provincia sua, sive jure, sive injuriâ, damnationis sententiam passi erant, ad aliarum Provinciarum Episcopos auxilii petendi gratiâ saepe confugiebant: rursus, quoniam inter omnes Ecclesias, Romana variis nominibus eminebat, Romam multi contendebant; ut Romani Pontificis gratiâ, et auctoritate, si Cathedrâ fuissent dejecti, eam recuperarent: si a Communione suspensi, ad

[note: 1607.] eandem admitterentur. Ita quondam Marcion in Helenoponto, quae patria ejus portenti fuit, excommunicatus a patre suo, ait Epiphanius, hoc est, Episcopo, ut arbitror, Sinopensi, contumeliae inter suos impatiens, Romam concessit: ita postea Felix et Fortunatus in Africa spirituali Cypriani gladio jugulati, eodem proficiscuntur: sic et Athanasius, Joannes Chrysostomus, Flavianus Constantinopolitanus, Monachi Scythae, atque alii in Oriente male habiti, vel per se, vel per Legatos Pontificum opem poposcerunt. Qui igitur hujusmodi exempla volunt esse appellationum ad Romanum Papam certa testimonia; si quae hactenus de universalis Ecclesiae cura diximus, omnium Episcoporum olim communi, attenderint, et dare locum veritati curaverint, aliter sentient: nam etsi praerogativâ quâdam honoris eminebat Romana Sedes, atque adeo gratiâ et auctoritate plus aliquanto poterat, quam caeterarum singulae, quae vel plurimum valebant; si tamen jus spectetur, non magis Romam primis temporibus appellari solitum, quam vel Alexandriam, vel Carthaginem, vel Mediolanum, aut alio, unde in simili re subsidium pariter constat esse petitum: nam privatus Haereticus in Lambesitana Colonia damnatus, Carthaginem venit, ut ubi caussam ageret. Novatianus, Presbyter Romanus, a Romana Synodo excommunicatus, ab Africanis Ecclesiis et Alexandria recipi in Communionem expetiit. Scythae Monachi a Patriarcha Constantinopolitano abstenti, ut ad Communionem viam sibi munirent, Legationem duplicem in Occidentem miserunt; unam in Italiam ad Hormisdam Pontificem, caeterosque Italiae Episcopos; alteram ad Africanarum Ecclesiarum Antistites. Joannes ipse Chrysostomus, cujus exemplum tantopere urgeri solet, de eodem atramento ad Innocentium, Romae Pontificem, et Venerium Mediolanensem, ac Chromatium Aquilejensem ejusdem argumenti literas exul dedit. Enimvero vetus observatio, et nuda rei veritas hoc modo se olim habuit. Qui sententiâ Episcopali condemnationem subierant, quo restituerentur in integrum, vel ordinario jure grassabantur, vel extraordinario. Jus ordinarium erat, ut a minore Conventu ad majorem appellaretur: maximus autem Conventus Ecclesiasticus est, Synodus oecumenica: sed ante Constantinum neque ulla fuit ejusmodi unquam Synodus, neque ullum extat cujusquam exemplum, qui eo appellarit: quare neque in Canonibus, quos vocant Apostolicos; neque in Clementinis Constitutionibus, ubi tam multa super judiciis Ecclesialticis et Episcopalibus, de Concilio oecumenico ulla habetur mentio, magis quam de appellationibus ad Romanam Sedem. Et tamen etiam illis temporibus res controversas a minore onventu ad ampliorem referri solitas patet. B. Cyprianus instante persecutione, circa caussam lapsorum consilio cum paucis communicato, statuerat, pacem illis laxandam: deinde multis factum improbantibus, ubi primum quies et tranquillitas data esset, ac conveniendi in unum facultas, copiosum Episcoporum numerum cogit, quibus hanc quaestionem proposuit disceptandam. Quum ne sic quidem satisfactum esset multorum scrupulosis mentibus, ultro Cyprianus, disciplinae Ecclesiasticae rigidissimus observator, numerosiori Praesulum Conventui rem detulit denuo disceptandam. Scribit enim ad Antonianum, obtrectatorem suum: Si minus sufficiens Episcoporum in Africa numerus videbatur, etiam Romam super hac re scripsimus ad Cornelium Collegam nostrum; qui et ipse plurimis Coepiscopis habito Concilio, in eandem nobiscum sententiam pari gravitate et salubri moderatione consensit. Docet hoc ipsum etiam Jovini et Maximi iterata condemnatio, de qua paullo post. Caeterum disciplinae is vigor tum obtinuit, ut qui sententiâ Episcopi sui, consensu Presbyterii esset abstentus, non secus ab universa orbis totius Ecclesia extorris viveret,

[note: 1607.] quam si eam sententiam Oecumenicum aliquod Concilium pronuntiasset: huic enim nulla usquam patebat Ecclesia absque formatis literis. Istas porro ab uno illo Episcopo poterat exspectare, a quo sententiam alligationis acceperat; a mortalium praeterea nemine. Si quis enim spretâ hac observatione, excommunicatum alibi ad Communionem in sua Ecclesia admittebat, is neque reum absolvebat, et ipse vinculo eodem se innodabat. Lege Canones Apostolicos X. XI. XII. idem XXXII. XXXIII. et in eos Canones Zonaram ac Balsamonem. Hac ratione eveniebat necessario illud Cypriani, ut unius cujusque caussa illic audiretur, ubi erat crimen admissum: ex quo etiam illud pari necessitate consequebatur, ut appellationum ad Judices extra Provinciam nullus esset usus. Atque hoc ordinarium jus erat, cum exacta vigebat Canonum illorum observatio. Qui obstinatiore animo adversus disciplinam Ecclesiae conspirabant, hi subsidium contra auctores damnationis suae, unde unde poterant, sibi comparabant. Sed hac ratione extraordinariâ primis illis temporibus neminem penitus usum legimus, praeter oppido paucos, et cos quidem magna ex parte Haereticos. Auctor est Cyprianus, veterum Haereticorum et Schismaticorum perpetuum hunc morem fuisse, ut postquam ab Episcopo suo de Ecclesia essent ejecti, socios Communionis ostiatim et oppidatim quaererent; idque duplici fine: nam et spargere virus suum quam latissime gestiebant, et redire ad Communionem Ecclesiae Catholicae plerique optabant. Hinc illa id genus hominum extra Provinciam suam circumcursatio, et Legatorum missitatio. Verba Cypriani, Epistolâ XLI. de Legatis Novatiani ad Africanos: Ac ne eorum furens audacia unquam desisteret, heic quoque in schismatis partes Christi membra distrahere, et Catholicae Ecclesiae corpus unum scindere ac laniari nituntur; ut ostiatim per multorum domos, vel oppidatim per quasdam civitates discurrentes, obstinationis suae et erroris scissi sibi quaerant comites. Epistolâ XLIX. ad eundem Cornelium scribens: Vestris literis, inquit, et didicimus, et docere atque instruere jam caeteros coepimus, Evaristum de Episcopo jam, nec Laicum remansisse, Cathedrae et plebis extorrem, et de Ecclesia Dei exulem per alias longe Provincias oberrare, et ipsum veritatis ac fidei naufragium factum, circa quosdam sui similes paria naufragia concitare. Sed hos nebulones sine formatis ad se accedentes pii Episcopi procul amoliebantur; ut etiam duabus illis Epistolis testatur Cyprianus a se factum. Neque solum arcebant Communione suâ alibi scissos; verum etiam literis insuper suis notabant. Idem magnus Scriptor, Epistolâ LV. Privatus vetus Haereticus in Lambesitana Colonia ante multos fere annos ob multa gravia delicta nonaginta Episcoporum sententiâ condemnatus; antecessorum etiam nostrorum, Fabiani et Donati literis severissime notatus; cum caussam suam apud nos in Concilio, quod habuimus Idibus Majis, quae proxime fuerunt, agere velle se diceret, non admissus est. Interdum tamen non plane rejiciebantur, qui sine formatis veniebant; sed judicium instaurabatur; praesertim quoties prima sententia a paucis fuerat pronunciata. Exemplum ejus rei extat in eadem illa Epistola: nam ait Tertulliani discipulus, magistro melior: Sed et Jovinus et Maximus comites cum Privato Haeretico affuerunt, ob nefanda sacrificia et crimina in se probata, sententiâ novem Episcoporum collegarum nostrorum, condemnati, et iterato quoque a pluribus nobis in Concilio, anno priore abstenti. Etsi postulabat rigida Canonum observatio, ut qui non exhiberent proprii Episcopi formatas, inauditi statim expellerentur; quia tamen paucitatem Judicum isti causabantur, datum hoc eis a Cypriano, ut in Consessu numerosiore ipsorum causa iterum cognosceretur. Licuit hoc Cypriano caeterisque Episcopis pro libertate Christiana, quae in Ecclesiis tum vigebat; et illo etiam

[note: 1607] jure universalis curae; sive, ut est in Constitutionibus Clementinis, [gap: Greek word(s)], de quo ante diximus. Quo item jure hoc sibi interdum Antistites illorum temporum sumebant, ut si quis Episcopus in alia Provincia male sentire de fide diceretur, accusationem ejusmodi non plane rejicerent; sed pertinere ad se cum maxime putarent. Idcirco Dionysius, Romanus Pontifex, quum a Pentapolitanis accepisset, Dionysium, Alexandriae Episcopum, de Natura Christi perperam sentire ac scribere; delationem hanc, licet falsam et calumniosam, ut exitus probavit, non neglexit; sed verae doctrinae patrocinium simul suscepit, ac falsam scripto confutavit; et cum eo, qui fuerat delatus, per literas egit: auctor Athanasius, qui eam historiam fuse descripsit. Porro ubi frustra vicinas Provincias circumcursaverant sententiam passi Haeretici, quo facilius fallere possent, longinquas petebant. Romam igitur plerique veniebant. Cyprianus Epistolâ LV. ad Cornelium Papam: Denique quia conscientiam suam nôrunt, nec nos audent adire, aut ad Ecclesiae limen accedere; sed foris per Provincias circumveniendis fratribus et spoliandis pererrant, et omnibus jam satis noti, atque undique pro suis facinoribus exclusi, illuc etiam ad vos navigant. Quis dubitat, omnium Haereticorum et Schismaticorum commune olim fuisse studium, ut, (quod de Nestorio duobus locis scribit Cyrillus) Romanam Ecclesiam possent [gap: Greek word(s)], id est, furto sibi conciliare, et ad partes trahere? Nullo enim breviore compendio ad caeterarum Ecclesiatum Communionem pervenire poterant, quam si communicatorias literas ab Romana se impetrasse ostenderent, cujus erat fides notissima, auctoritas maxima. Hoc consilio Romam olim sunt profecti, vel literas a Romano Pontifice furto et fraudulenter, ut ait Cyprianus, sunt conati elicere, Cerdon e Syria, Marcion e Ponto, Valentinus ex AEgypto, Basilides et Martialis ex Hispania; ex Africa vero Privatus, Felicissimus, Fortunatus, Novatus, plureis alii. Deinde horum imitatione posterioribus temporibus quam plurimi. Longe ab istorum perditorum hominum consilio separanda causa est sanctissimorum virotum, ut Athanasii et Joannis Chrysostomi, et paucorum similium, quos in adversis solatium Româ propriis malis petiisse, testatur Historia. Quod autem neque illi, neque hi, cum Romam venerunt, aut Legatos miserunt, appellaverint ad Romanum Pontificem, paucis probemus; dicturi postea de jure, ac postremo de utilitate aut periculo hujusce juris. Cerdonem ac Valentinum, quia appellasse eos Romam, nemo quod sciam, ne recentiorum quidem dixit, praetermitto. Marcion apud Cardinalem Bellarminum in albo eorum, qui ad Papam provocarunt, agmen ducit. Atqui neque Irenaeus, neque Tertullianus, qui hujus adventum Romam commemorant, hoc dixerunt; ne Epiphanius quidem, quem laudat unicum Cardinalis Bellarminus. Unde igitur istud habet: Narratio Epiphanii est haec: Marcion in patria ab Episcopo suo Communione expunctus, multis cum precibus [gap: Greek word(s)], petitâ pace, pii et cati senis animum flectere non potuit: ille popularium jocos non ferens, Romam concedit; quia Hygini morte vacabat tum Sedes; Presbyteros Romani Cleri adit; petit ab his, [gap: Greek word(s)], ut ad Sacram Communionem admitteretur. Negant illi summo omnium consensu. Furete tum Marcion, et Cerdoni se adjungere: quum erroris admonitus, culpam in Presbyteros. Romanos transferret, ac diceret, Cur me suscipere noluistis? Respondent pii Presbyteri: Hoc enim facere absque permissione venerandi tui Patris, (Episcopum ita vocabant) non possumus nos; una si quidem est fides, unus omnium consensus; neque licet nobis Collegae nostro et Consacerdoti Patri tuo adversari. Quid hîc, obsecro, quod appellationis vel tenuem suspicionem praebeat? APPELLARE enim est, provocare ad majorem potestatem a minore. At negant diserte Romani, posse illum a se solvi,

[note: 1607.] qui ab alio esset vinctus: et jure illi quidem; nam veteris disciplinae Canon est, inter Apostolicos XII. Si quis Clericus aut Laicus excommunicatus sive abstentus in aliam civitatem profectus, recipiatur absque literis formatis, excommunicetur et qui suscepit et is, a quo susceptus est. Neque huic Canoni ulla adjecta est exceptio de privilegio aliquo hac in parte Romanae Sedi indulto: nulla ergo heic potestas major; ac proinde nulla appellatio. At, inquies, recipi se petit Marcion a Romanis; quod rescindere erat sententiam ante latam. Credebat igitur Marcio, et vulgo tum omnibus erat persuasum, rescissionem sententiarum Episcopalium et Synodicarum Roma petendam. Nugae. Jam diximus, idque ex Cypriano probavimus, Haereticorum ac Schismaticorum hunc fuisse morem, ut exelusi a suis, vicinas Ecclesias pererrarent. Quid igitur ab illis petebant? Nemo fanae mentis negaverit, Communionem cum iis quaesiisse, et pacem, quam inter suos amiserant: nam illis temporibus adeo penitus in animis Fidelium defixa erat persuasio de unitate totius Catholicae Ecclesiae, ut quemadmodum ab una separatus ab omnibus exulabat, sic cum una conjunctus, ad omnes adicum habebat commercio formatarum. Hinc illa abistentorum circumcursatio. Quare si expetere Romanae Ecclesiae Communionem, appellare est Romam; ergo etiam ad quasvis alias appellatum Ecclesias. Quin potius dicimus, quod Historiae non imperiti sciunt esse verissimum. Nam quia nihil in hoc negotio pro potestate geri solitum; sed [gap: Greek word(s)], ut. Graeci Patres dicere solent, id est, ex officio charitatis Christianae; nulla fuit appellatio, nulla ad hoc quidem potestatis inaequalitas. Porro Clerum Romanum etiam vacante sede, communicatorias literas dandi jus habuisse, ipse Clerus ostendit in ea, quam scripsit ad Cyprianum, ubi Privati Lambesitani memnit. Marcioni subjicit Cardinalis Bellarminus Fortunacum et Felicem, qui in Africa a Cypriano depositi Romam navigaverunt, atque ad Cornelium appellaverunt. Haec ille ex Cypriano, inquit Epistolâ tertiâ, quae in Pameliana editione est quinquagesima quinta. Cyprianus, vir acutissimus, neque Felicem, neque Fortunatum Romam navigasse, eo loco scribit; sed Felicissimum a Fortunato Pseudo-Episcopo, (qui cum et Felix alius Pseudo-Episcopus faciebat) et in Africa seditionis vexillifero, Romam missum esse cum multis aliis. Appellasse ad Romanum Pontificem neque dicit Cyprianus, neque verum est. Orto in Africa schismate, creati fuerant illi duo Episcopi, partim a Privato, vetere Haeretico; partim ab aliis paucis ejusdem pravitatis sectatoribus. Quum exemplo Cypriani, et aliorum, qui cum ipso sentiebant, caeteri quoque Africani Episcopi a Communione sua praedones Ecclesiae alienos certatim pronuntiassent, neque illi pace oppidatim per Africae Provincias quaesitâ, quicquam proficerent; ut labantem jam factionem multis quotidie remeantibus, atque ad Ecclesiam pulsantibus, ut ait Cyprianus, sustentarent, mittunt Romam Felicissimum cum amplissunis literis paucorum Pseudo-Episcoporum; quos illi mentiebantur esse Catholicam Ecclesiam Africanam. Dicebamus supra, morem veteris Ecclesiae fuisse, ut qui Episcopatum essent nacti, ad alios Episcopos literas darent, ut Epistolas ipsorum elicerent; ex quibus constaret, ejusdem Communionis ipsos esse: hoc enim modo novam electionem confirmare dicebantur, qui vel ex remotissimis regionibus ad ipsos scriberent. Sic Cyprianus caeterique Afiicani Episcopi Cornelii Papae creationem comprobant. Non est dubium, Epistolas, quas Pseudo-Episcoporum Legatus Felicissimus Romam attulit, ejus argumenti fuisse: id enim ad decipiendos Africae populos futurum erat telum efficacissimum: quare ut a Cornelio communicatorias auferrent, non solum preces adhibuerunt, quas statim repudiavit Cornelius; verum etiam minas

[note: 1607.] atque terrores, quibus pene Romanus Papa succubuit: sed nutantis gressus firmavit Cyprianus illâ divinâ Epistolâ LV. Quoniam autem magnis clamoribus jactabat Felicissimus Romae, paratum se probare, sine causa a Catholicis in Africa se et suos fuisse excommunicatos; ideoque Judicium Romae renovari postulabat. De ejus postulati iniquitate multa disputat Cyprianus, quo animum Cornelii eo inclinantis revocaret a sententia, quae libertatem omnium Ecclesiarum erat laesura. Ejus Epistolae pars magna in eo versatur, ut probet Auctor, actum esse de fide et disciplina Ecclesiastica, si Sacerdotalis dignitas sarta tecta non conservaretur: Nec unus in Ecclesia ad tempus Sacerdos et ad tempus Judex vice Christi cogitaretur. Loquitur autem Cyprianus de se et de omnibus in commune Episcopis, qui separatas Ecclesias singuli in solidum tenebant; non de Romano Pontifice, ut falso et absurde nonnulli scribunt: quum contra, eo loco Cyprianus jus suum et reliquorum Africae Episcoporum apud Cornelium Papam adversus ipsum Cornelium tueatur. An igitur ad Cornelium appellavit Felicissimus, aut illi, quorum missu Romam venit? Nequaquam; sed more temporum illorum, de quo ante diximus, querelam de injuria ab Episcopis accepta, ut quidem arbitrabantur, ad Episcopos primo Africanos, deinde Romanum, pari jure detulerunt. Cyprianus vero, qui virum sanctum Cornelium non tulit, potestatis aliquanto plus in eo negotio exerentem, quam charitati Christianae videbatur convenire; eo ipso quod tam acriter illum dictâ Epistolâ castigat, et in ordinem cogit, duo operâ eâdem nos docet; neque prioribus temporibus tale quid factitatum fuisse in Ecclesia Dei; et quod posterioribus seculis graviora longe acciderint, mirum id nemini debere videri. Nunquam enim nova exempla in eo manent, unde inceperunt: cujus rei probatio in longum tempus dilata non est, ut declarant quae statim subjiciemus. Pergit enim Cardinalis Bellarminus, et ait: Non diu post, Stephano Pontifice, Basilides in Hispania depositus, ad Stephanum appellavit. Basilides et Martialis ob gravissimas causas depositi sunt in Hispania. Martiali quiescente, Basilides Romam proficiscitur: ibi tam sibi quam Martiali literas communicatorias a Stephano Pontifice impetrat: eodem in Hispania reverso, tam ipse quam Martialis sedes suas receperunt. Negamus tamen posse dici, istos appellasse ad Romanum Pontificem: usi enim sunt, quod jam saepius diximus, consuetudine veteris Ecclesiae, quando auxilium sibi quaesiverunt a Romano Papa, quod frustra, sine dubio, a vicinarum Provinciarum Episcopis speraverant. Stephanus vero deprecatoris vice functus est, aut potius testis, non autem Judicis potestatem majorem exercentis in fratres, et [gap: Greek word(s)]. Certissimum, clarissimum, et ipsis pene manibus palpabile argumentum hujus est, quod ut Basilides et Martialis auctoritate Romani Pontificis adversus Collegas suos Hispanos, a quibus fuerant Cathedrâ expulsi, se muniverunt; ita Collegae ipsorum judicio Cypriani et Africanorum Episcoporum adversus sententiam Papae Romani. Si Stephanus auctoritate summi Judicis sententiam secundum excommunicatos pronuntiaverat, idque juris ea aetas Papae Romano tribuebat; quid sibi volunt prioris sententiae Auctores, qui post reditum, Basilidis negotium integrum ad Episcopos Africae deferunt, et super eo ipsos consulunt? Cyprianus Epistolâ LXVIII. Cum in unum convenissemus, legimus literas vestras, fratres dilectissimi. Deinde post narrationem facti: Et desiderastis rescribi ad haec vobis, et justam pariter ac necessaritam sollicitudinem vestram, vel solatio, vel auxiloi nostrae sententiae sublevari. Quaestionem postea tractat, et ex divinis praeceptis quid fieri debeat docet, postremo de Stephani facto quid judicandum esset, ita paucis explicat: Nec rescindere ordinationem jure perfectem

[note: 1607.] qui inter juris regulam et humanitatis officia nesciret distinguere. Sic quum in populo Judaico ex institutione divina perfugium homicidis ad urbes quasdam pateret, ad eas tamen civitates fuisse appellatum, dementia sit dicere. Denique aliud est, adversus iratum patrem deprecatorem sibi parare; vel adversus inimici amicum opem poscere; Judicium illi permittere: aliud, ab iniqua pedanei Judicis sententia ad Praetorem appellare, vel a Praetore ad Principem. Athanasium igitur, Chrysostomum, Flavianum, et alios viros pios Romanorum Pontificum auxilium implorasse adversus vim manifestam, ultro fatemur: eoque nomine Romanam Ecclesiam laudari satis non posse, agnoscimus, et contentâ voce praedicamus, quod eâdem operâ et fidem rectam adversus Arii, Nestorii, Eutychetis aliorumque veterum Haereticorum deliria defenderit, et fidelibus Episcopis, pro eadem causa laborantibus, manum porrexerit; sed appellationem improprie et periculose nominari dicimus, quae erat auxilii simplex petitio. Quandoquidem, ut jam diximus, non est appellatio proprie dicta, nisi ad majorem potestatem. Quum igitur Athanasius, Chrysostomus, Flavianus Synodorum Decretis Sedes admisissent, qui dixerit ad Synodum aliam ipsos appellasse, vere dixerit et convenienter Antiquis: nam adhuc illa aetas superiorem potestatem in Ecclesiasticis rebus nullam agnovit, nisi majoris Synodi: aut si forte, Principis: qua de re postea dicemus. At si dixeris ad Patriarcham Antiochenum, vel Jerosolymitanum, aut Romanum Papam appellasse; aut falso, aut improprie locutus fueris. Falso, si de vera appellatione intelligas; improprie, si de auxilii petitione sentias. Extant et Athanasii, et Joannis Chrysostomi de suis casibus propria scripta multa: nego posse vel unicum ex iis locum afferri, ubi Romam se appellasse dixerint. Nego etiam, Socratem, Theodoretum aut Sozomenum in ea re verbum appellandi unquam posuisse Nihil enim aliud de Athanasio narrant Historici, nisi Romam ipsum venisse, ut saluti suae consuleret: neque de Chrysostomo aliud, nisi hoc; ad Innocentium et Episcopos Occidentis literas illum dedisse, quibus de sua injuria certiores illos faceret, et opem atque subsidium ab iis peteret. Ostendimus initio hujus Disquisitionis, veteres Episcopos tanti fecisse unitatem Ecclesiae, ut singuli eorum universalis Ecclesiae curam putarent pertinere ad se ratione quadam: ex quo fiebat, ut unius injuria omnes adverteret. Itaque licet Canones Apostolorum, Nicaeni, et alii multi terminari omnes controversias iis in Provinciis, ubi essent ortae, jubebant; quoties tamen aequum jus in competenti sibi foro Ecclesiastico aliquis impetrare non poterat, judicium ad quosvis alios Episcopos, vel potius arbitrariam de caussa cognitionem deferebat: neque operam detrectabant, qui adibantur. Idque non alio jure, quam [gap: Greek word(s)], quod ante exposuimus, et charitatis Christianae, cuju glutino invicem haerebant compacti, corpus unicum efficientes. Sic narrat Sozomenus libro VIII. Ammonium et Isidorum adversus Theophili Alexandrini injurias praesidium petiisse ab Joanne Chrysostomo Constantinopolitano. An ergo jus fuit, ab Alexandrino Patriarcha ad Constantinopolitanum appellandi? Minime gentium; sed aliud est, latiusque patet officium humanitatis, quam stricti juris observatio. Quo igitur jure aditum est ad Chrysostomum? Huic quaestioni ita satisfaciunt Sozomeni verba in facti narratione: [gap: Greek word(s)]: Putabant enim, inquit, Joannem Chrysostomum pro suo studio conservandae legitimae libertatis, posse auxilium in causa justa sibi praestare. Appellat eruditus Scriptor [gap: Greek word(s)], studium illud omnibus Episcopis commune procurandi utilitatem universalis Ecclesiae: nam [gap: Greek word(s)] est, jus legitimum id curandi, quod, ut saepe monuimus, in Clementis Constitutionibus [gap: Greek word(s)] appellatur.

[note: 1607.] Plane ita et Socrates loquitur libro II. cum literas illas Julii Papae, quas Athanasio et aliis exulibus Episcopis dedit, ut in sedes suas restituerentur, vocat [gap: Greek word(s)], literas scriptas eâ libertate, quae singulis Episcopis, praesertim vero primae sedis Antistiti competit. Si quis malit referre ad libertatem Ecclesiae, res eodem redibit: intelligetur enim studium, quod Pastoribus esse debet, conservandae libertatis cujusque Fidelium, praesertim Ecclesiasticorum, ut hi erant; ne a potentioribus opprimantur infirmiores; quod sibi accidisse querebantur Ammonius et Isidorus. Deinde addit Sozomenus, Joannem scripsisse ad Theophilum; ut profugos istos in Communionem reciperet, quia de fide sentirent recte. Ni putaret repetendum esse judicium; mitteret [gap: Greek word(s)], id est, aliquem, qui adversus ipsos litem institueret. Sibi nempe Chrysostomus partes Judicis assumit, pari jure, atque ipse postea factione damnatus Innocentio et aliis Episcopis judicium de sua causa detulit. In ea Epistola Chrysostomi ad Innocentium praeclare ordinarium jus ab extraordinario separatur. Ait enim de Theophilo, et de se: Sed absentibus nobis, et Synodum convocare volentibus, judiciumque flagitantibus, neque cognitionem causae fugientibus, sed inimicitias manifestas, accusatores tamen admittebant. Mox: Injectus in navim noctu navigabam, quia Synodum ad istud judicium vocare volueram. Et paullo infenus: Ingressi ad Imperatorem oravimus, ut ad ulciscenda facinora Synodum cogeret. Et statim: Nos conscientitae nostra fiduciâ institimus apud piissimum Imperatorem, ut Concilium congregaret. Paucis interjectis: Instabamus jugiter orantes judicium fieri, in quo audiri judicarique possemus. En veram disciplinam illorum temporum. Synodus perverse dejicit Patriarcham: ille adversus Synodum malignantium ad Synodum appellat; majorem nimirum, aut etiam universalem: de Romano Pontifice verbum nullum. Ubi vero legitimâ petitione Chrysostomi spretâ, omnia vi gerebantur; neque ullus disciplinae Ecclesiasticae locus erat relictus; ita demum vir sanctus auxilium extra ordinem a fratribus suis petere cogitur. Hinc illae ipsius ad Orientis et. Occidentis Episcopos literae; cum primis vero ad Innocentium, Romanum Pontificem, ut praecipuae sedis et praecipuae auctoritatis Antistitem. Postquam igitur tam expresse dixit, totiesque repetiit, se viâ Canonicâ uti volentem, ad Synodum appellasse, verum frustra; tandem expositis injuriis, quae sibi et aliis piis Episcopis fuerant factae: Haec igitur, inquit, omnia cogitantes, Domini beatissimi ac reverendissimi, dignum vestrâ constantiâ et congruum robur ac studium sumite; et hanc perniciem, quae invasit Ecclesias, oramus, avertite. Deinde petit, ut in adversarios censurae vigorem exerceant; et si opus fuerit, causae cognitionem suscipiant: atque hoc modo ad Innocentium et alios Episcopos Occidentis delata est cognitio causae inter Chrysostomum et Theophilum, ipso, ut vides, deferente Chrysostomo. In Athanasii causa paullo aliter accidit: nam ad trahendum ad se cognitionem de ea re, utraque pars Julium Papam invitavit. Post casum Athanasii habita est piorum Episcoporum Synodus, quae ad universos orbis terrarum Synodicam scripsit: ad celebriores etiam Ecclesias per Legatos misit, quo Athanasii innocentiam cunctis exponere, et ad ejus causam amplectendam universos hortaretur. Haec Epistola, ait Athanasius in Apologia de fuga sua, tum ad alios omnes Episcopos est missa, tum etiam ad Julium, Episcopum Romae. Quare Synodus scriptione ejus Epistolae velut classicum cecinit adversus inimicos Athanasii: simul et omnes Episcopos, quibus esset facultas ipsum adjuvandi, Judices ejus causae constituit. Accessere postea preces non solum Athanasii, postquam in urbem venit; sed etiam alioram Episcoporum, qui ibidem pariter exulabant.

[note: 1607.] Erant autem hi gravissimi et magni nominis viri: Paulus, Patriarcha Constantinopolitanus; Marcellus, Ancyrae; Asclepas, Gazae Episcopi: sed et ab altera parte judicium fuisse delatum Julio, Athanasius, et ex illo Historici ostendunt. Athanasii verba eodem libro: Quin et Eusebiani ad Julium literas misêre; et quia putabant se terrorem nobis incussuros, Synodum postularunt convocari, et ut ipse Julius, si vellet, Judex causae fieret. Videntur hae Eusebianae factionis literae Romam prius pervenisse, quam Athanasius eodem appulisset, vel piae Synodi Epistola Julio fuisset reddita: nam Theodoretus ita scribit: Julius acceptis literis Eusebii, [gap: Greek word(s)]: Secundum Ecclesiasticam legem et ipsos Eusebianos Romam se conferre jussit, et divinum Athanasium ad causam dicendam vocavit. Quam legem Ecclesiae intelligit hoc loco Theodoretus? Nullam quidem scriptam; sed vel illam consuetudinem, de qua dictum superius, cum de Synodorum confirmatione ageremus; vel consuetudinem [gap: Greek word(s)] ita vocat, usu Ecclesiae confirmatam, quae in dissensione Ecclesiarum quemvis Episcopum, quem altera pars appellasset, Judicem constituebat controversiae; si modo altera pars non nollet, ut antea probavimus. Sed Patriarchalibus sedibus hunc potissimum honorem delatum, credere verum est; omnium autem maxime Romano Episcopo, cujus praecipua semper fuit inter fratres praerogativa aliqua dignitatis. Itaque Sozomenus et Socrates privilegiorum Romanae Sedis in hac re mentionem a Julio factam significant; quae tamen ab Episcopis Orientis esse exsuflata, Historici memoriae prodiderunt: nos autem docuimus, aliam fuisse causam graviorem, quae illi auctoritatem suam huic negotio interponendi jus daret: ac praesertim Synodicam illam Epistolam, cujus exemplum extat apud Athanasium; quaeque, ut titulus judicat, missa est [gap: Greek word(s)] ad omnes ubique terrarum degentes Ecclesiae Catholicae Episcopos. Jam intelligis, candide Lector, quantam Juliano et Innocentio injuriam faciant, qui dicunt ipsos contra consuetudinem Ecclesiae [gap: Greek word(s)], et propriâ duntaxat auctoritate fretos, rapuisse ad se cognitionem de causis Athanasii et Chrysostomi. Superest de Flaviano dicere. Hic vir insignis in Synodo Ephesina II. molitione Dioscori, Episcopi Alexandrini, qui praedonum Conciliabulo illi praeerat, et sedem suam depositus amisit, et vitam quoque plagis contusus. De eo scribit Liberatus in Breviario causae Nestorii: Flavianus contra se prolatâ sententiâ, per ejus Legatos Sedem Apostolicam appellavit libello. Ex iis, quae hactenus disputata sunt super simili causa Athanasii et Chrysostomi, apparet, locutum esse Liberatum et nove; quia non ita loquebantur priores, ut probavimus; et improprie, quia Flavianus non unicum appellavit Romanum Pontificem; sed simpliciter appellationem interjecit: nam Acta Synodi ita habent: Post recitatam sententiam in Flavianum. Tunc Flavianus dixit, Appello a te: quae appellationis brevissima formula ex jure communi ejus temporis exponi omnino debet. Diximus autem, jus commune fuisse, ut a Synodo ad Synodum appellaretur; aut si ea spes decollaret, ut a potentiorum Ecclesiarum fratribus auxilium peteretur. Non est dubium, hoc voluisse Flavianum. Accidit vero tunc temporis, ut vi sceleratae Episcopis etiam Orthodoxis cedentibus, et damnationi subscribentibus, pauci viros se praeberent. In his autem fuerunt Legati Leonis Papae praestantes pietate et animi magnitudine, Hilarus, qui postea fuit Pontifex; et Renatus: atque ut Flavianus appellationem interjecit, sic Hilarus oppositionem. Acta Concilii: Hilarus, Diaconus Romanae Ecclesiae, dixit: Contradicitur. Idcirco Flavianus rebus desperatis libellum appellationis huic tradidit; eo videlicet

[note: 1607.] fine, ut ad Leonem reversus, illum stimularet, quo efficeret pro sua auctoritate, ne tantum scelus impunitum sineretur. Hoc voluisse Liberatum, periti Historiae Ecclesiasticae illorum temporum non negabunt; si modo anticipatis notionibus nudam veritatem anteponere curaverint. Sine causa Cardinalis Baronius de hac apud Liberatum vocula tam impotenter Io triumphe clamat. Sed in Annalibus illius non pauca invenire est ejusmodi [gap: Greek word(s)] dicta, quae me aliquando magno stupore defixerunt: velut cum dicit, sivisse Deum tantis calamitatibus virum coelestem Joannem Chrysostomum obrui, ut de Romani Pontificis Principatu in Ecclesia nemo dubitaret; et cum malorum omnium, quae alicui vel Principi, vel Provinciae humanitus contigerint, nulla alia, ut plurimum, in Annalibus causa assignatur, praeter unam hanc, quod Majestatem Romani Pontificis, vel dicto vel facto laeserint. Non ignoramus, quid et quantum veteres Romanis Pontificibus detulerint; at dicta his similia et aliis sexcentis in Annalibus, nulla adhuc reperimus apud antiquos Patres. Quid? magnum adeo visum illi stabiliendae Romanae Monarchiae argumentum, quod dixerit Liberatus, Flavianum appellasse ad Papam Romae? At cogitaret, contrarium evincere multa, eaque certa argumenta; quod ejusmodi appellationum luculentiores Liberato Historici rerum Ecclesiasticarum, neque in hujus Flaviani causa, neque usquam alibi mentionem ullam fecerint; quod Athanasius, quum toties damnaretur, tot aerumnas in AEgypto et Asia perferret, postea etiam ad Treveros sive seponeretur, sive relegaretur, ne semel quidem in tot annorum spatio, hujus appellationis expedito remedio sit usus; quod Chrysostomus iniquâ damnatus sententiâ, non alio quam ad Synodum provocaverit; quod neque hic, neque ille, cum suos casus narrant, ad Romanos Pontifices, Julium et Innocentium, se appellasse unquam scripserint; quod ipsi illi Pontifices nihil penitus pro monarchica potestate in hac re gesserint, sed communi jure usi, judicium instaurari procurarint, literas innocentiae ipsorum, et suae cum illis Communionis testes ad Ecclesias dederint; deinde pro exulibus preces suas Imperatoribus obtulerint; Julius Constantio, Innocentius Honorio; quod ubi primum exoriri coepit in Ecclesia hujusce juris, quo omnia ad Romanum Pontificem Ecclesiae negotia trahuntur, tenuis aliqua suspicio, pii Episcopi se illi opposuerint; ut de Cypriano ostendimus: de variis Synodis postea dicemus. Postremo cogitaret, Liberatum hunc iis temporibus vixisse, quibus non deerant, qui jus illud vel sponte suâ Romanae Ecclesiae deferrent, vel etiam ipsi illud sibi vindicare incipienti secundas facerent. Nos autem heic non quaerimus, quid pauci Romani Pontifices amplificandae potestatis suae plus aequo fortasse studiosi, vel dixerint, vel senserint; de quo inferius dicetur; verum quid universa Ecclesia illorum temporum, quibus de agimus, et crediderit et fecerit. Sed ne quis sit calumniae locus, doceamus clarâ luce clarius, ita loqui interdum veteres Scriptores, ut appellare eos dicant, qui auxilium ab aliquo non juridice; sed [gap: Greek word(s)], et ut loquuntur mediae aetatis Theologi Latini, charitative petunt. Patres piae Synodi, quae expulso Athanasio convenit, postquam omnes Episcopos obsecrarunt, ut Athanasio dextras communionis porrigerent; ejus injuriâ dolerent; justam indignationem suam adversus mali auctores expromerent, subjiciunt ista: [gap: Greek word(s)]. Quae sic erant vertenda: Vos enim tantae iniquitatis vindices, appellamus; Apostolicum illud vobis in memoriam revocantes: Auferte mala de medio vestrûm. Est autem haec Synodica non ad Romanum Episcopum privatim missa, neque ad ullum alium ex iis Praesulibus, qui plurimum in Ecclesia tum poterant; sed generaliter, ut prae se fert titulus jam ante a nobis descriptus, ad omnes totius Ecclesiae Catholicae

[note: 1607.] Episcopos. Quare huic Epistolae ista subjicit Athanasius: [gap: Greek word(s)]: Haec AEgyptii cum ad universos scripserunt, tum ad Julium, Romae Episcopum. Si argutari lubet, dicemus piam Synodum a factiosa Synodo ad quemlibet Episcopum appellare: nam id sonant verba illa, [gap: Greek word(s)]: Graecis appellatio dicitur [gap: Greek word(s)] apellare, [gap: Greek word(s)]. Nota vox Pauli in Actis, [gap: Greek word(s)], Caesarem appello; et saepe illo capite XXV. Sed quis ferat dicentem, ad singulos pari jure licuisse appellare dictâ appellatione a Synodi sententia? Fateamur igitur, [gap: Greek word(s)] in hac Synodica, appellare apud Liberatum, et similibus locis, qui narissime occurrunt, de ejus auxilii petitione debere intelligi, quod charitas Christiana et Cura Pastoralis tenetur afflictis exhibere. Propterea Coelestinus Papa in Epistola ad Clerum Novae Romae, de perfugio Athanasii ad Sedem Romanam ita scribit: Athanasius, inquit, [gap: Greek word(s)]: In hac sede invenit Communionis solatium; unde semper Catholicis existit auxilium. Plane sic est, ut Coelestinus dicit: qui ad potentiores sedes confugiebant, ubi fidei suae integritatem probaverant, ad Communionem fraternitatis recepti, literis ( [gap: Greek word(s)] Historia Ecclesiastica vocat) donabantur, orthodoxae ipsorum fidei testibus atque indicibus; deinde eâ velut contesseratione hospitalitatis acceptâ, quocunque venirent, pro fratribus a Catholicis excipiebantur. Recte igitur Coelestinus hanc Communicationem pacis et appellationem fraternitatis, ut loquitur Tertullianus, [gap: Greek word(s)] nominat; ut quod merum esset humanitatis officium, e fonte charitatis Christianae manans. Ideo Sidonius Lupum Tricassinum, primariae quondam per Gallias auctoritatis Praesulem, et ut ipse appellat, Episcopum Episcoporum, ait de quadam specula charitatis tota Ecclesiae Dei membra superinspicere. Julius quoque Papa ad cognoscendum de causa Athanasii charitate ductum se profitetur, non inani et sumoso illo typho, quem tantopere SS. Patres detestantur. Verba Julii sunt in responsione ad Synodi Antiochenae Episcopos: Quid? an non charitatis argumentum est, quod Presbyteros misimus, qui afflictorum dolores participarent, et eos, qui ad me scripserant, (Eusebianos nempe, qui Judicium ipsi detulerant) hortarentur huc venire, ut sublatis controversiis omnia quam primum componi queant, et neque fratribus nostris male sit, neque vos a nonnullis male audiatis. Satisfactum est de appellationibus Athanasii, Chrysostomi et Flaviani; quas tantopere Libertatis hodiernae patroni solent urgere, propter sanctorum illorum Martyrum (ita merito illos appellaverim) auctoritatem in Ecclesia longe maximam. De Theodoreto nihil privatim addam; nam et hujus, et omnium eadem ratio est; et Epistolam illam Theodoreti ad Leonem Papam Graece adhuc videre mihi non contigit; in quo tamen quantum sit momenri, piget dicere quoties experti simus in tractandis Historiae Ecclesiasticae monumentis. Nunc superiori disputationi illud adjicimus, absurdum esse, cum de ordinario jure disciplinae Ecclesiasticae quaeritur, exempla illa ingeri, quae tum edita sunt, cum vi et injuriâ late dominante omnia Ecclesiae jura erant sepulta: nam cur Athanasius in Occidentem se conferret, haec propior et verior fuit causa; quia aliter non potuit. Intra Ecclesiam saeviebant Ariani, homines violenti, scelesti, omnibus modis detestandi: extra Ecclesiam furor Constantii, Principis haeretici, omnes per Orientem Ecclesias devastabat: Orthodoxi undique deturbabantur, in exilia relegabantur, mactabantur. Arianis impune quicquid lubebat, licebat; omnia autem lubebant, quae bonis essent et molesta et funesta. Dejicitur ergo Athanasius, et ad caedem expetitur a crudelissimis lupis. Quid faceret? quo se verteret? unde auxilium peteret? Nunquam

[note: 1607.] ergo pedem efferret vir [gap: Greek word(s)] ex illis cavernis, ubi tot annos dicitur delituisse? Et erunt, qui pro magno jactent, Athanasium ex AEgypto et Oriente Romam concessisse? Magna sane Dei Opt. Max. erga Romanam Ecclesiam apparuit indulgentia, cum per tot secula adversus illas Orientis lues Arium, Apollinarem, Nestorium, Eutychetem et alios in propugnaculum Romae Ecclesiam et plerasque Occidentis constituit. Nam etsi alia tunc erat causa, tamen et cum ejectus est Chrysostomus ex urbe Constantinopolitana, et cum Ephesi ad mortem est compulsus Flavianus, facies Ecclesiae Orientalis non multo fuit neque pulchrior, neque laetior, quam vivente Athanasio. Jure igitur ad Occidentem oculos in adversis viri pii converterunt, quum ibi et orthodoxa fides vigeret, quod toties illis gratulatur Basilius; et Principes rerum potirentur fidei integrae et vere pii: quales fuerunt Constantinus Junior et Constans, qui pro Athanasii causa laborarunt; et Honorius, qui pro Chrysostomi. Quae tunc gesta sunt a viris probatis, partim iis, qui necessitate ad omnia extrema consilia impellebantur; partim iis, qui commotis visceribus fervore dilectionis, quidvis tentabant, quo afflictis opem ferrent; ea velle statuere pro lege perpetua Ecclesiae, mera insipientia est et inscitia. Esto enim: migraverint et Julius et Innocentius legitimae suae potestatis fines; jus in fratres usurpaverint non ante usitatum; adde, si voles, fortasse parum legitimum: at constat illis sui facti ratio; cum ea temporum esset conditio, ut, sicut ajunt Medicorum filii, extremis malis extrema remedia essent adhibenda. Itaque cessante jure ordinario, officiis extraordinariae charitatis fuit locus, atque adeo fuit opus. Ea sunt, quae Graeci Sapientes, ut superiore capite dicebamus, appellabant officia [gap: Greek word(s)], velut ab ipsa temporum necessitate expressa. Quoties autem vel in Rempublicam, vel in Ecclesiam similis tempestas incumbit, multa fieri a bonis necesse, quae legitimae ordinationi repugnent: quia tamen studio conservandae vel Reipublicae, vel Ecclesiae illa fiunt, non solum excusantur ac feruntur; sed omni etiam laude digna censentur. Coetus cogere, adire ad populum, et publice pro concione illum affari, solis Magistratibus licebat Romae: caeteris id tentasse, nefas et capite luendum. Idemque jus in omnibus Rebuspublicis bene institutis semper obtinuit. Menenius Agrippa id fecit, et omnium ore est laudatus. Quippe turbatâ seditione Respublica id officium a bono cive exigebat. Populum ad arma vocare, Ducem se illi praebere, civem occidere, et quidem Tribunum plebi; quis neget esse populi Romani majestatem imminuere? Publius tamen Scipio Nasica tumultu per Tiberium Gracchum turbatâ civitate, quia segniter agebat Mucius Consul, sequi se jussis, qui salvam Rempublicam vellent; Gracchum in Capitolium persecutus oppressit: idque Scipionis factum Mucius ipse multis Senatusconsultis non solum defendit, sed etiam ornavit. Quaerenti de forma legitima Reipublicae Romanae et jure civitatis ordinario, si quis haec exempla afferret, et similia facta ad jus consuetum revocaret, censen pro sano hunc esse habendum? an non potius pro cerrito et circumferendo? Plane hoc faciunt, qui rara exempla bonorum virorum, ad Occidentem et Romam, rebus in Oriente perditis, confugientium, ad stabiliendum jus istud appellationum valere postulant: et quae pauci Pontifices, (de antiquioribus loquor, publicae utilitatis studio, aut certâ dispensatione, ut Theologi loquuntur, usurparunt, ad Ecclesiastica dogmata, contra Honorii Papae praeceptum, trahunt. Utinam potius regulae illius meminissent, quam ex B. Athanasio in superioribus afferebamus, ac jure merito commendabamus! QUAE PER DISPENSATIONEM SCRIBUNTUR VEL FIUNT, EA MALIGNE INTERPRETARI NON OPORTET. Ac de quaestione quidem facti,

[note: 1607.] quod ad illa tempora attinet, quibus de nunc agimus, hactenus dictum esto. Superest de jure quaestio; cujus exacta tractatio propter subtiliora quam veriora quorundam commenta, aliam operam et scriptionem desiderat, quâ aequo Lectori ad omnia, quae objici solent, abunde fiet satis. Rei veritas, ut summatim dicam, haec est. Ante Concilium Sardicense nihil quicquam penitus hac de re cautum nominatim legitur, sed eo jure usam esse Ecclesiam Catholicam patet, ut appellationum extra Provinciam usus omnino ignoraretur. Hanc vim habebat observatio formatarum, ut jam ostendimus: non enim solvi poterat, qui censurae vinculo fuisset innodatus, nisi ab illo ipso, qui nodum adstrinxerat. Cui bono igitur appellare? nisi fortasse a Presbyterio unius Ecclesiae ad plurium Episcoporum Consessum provocaretur; inde ad Comprovincialium Synodum, cui etiam ille intererat, a quo appellabatur. Patriarchalium sedium jura primis seculis sunt ignorata. Romanae quoque Ecclesiae nullum hac in parte jus eximium fuisse, Marcionis exemplum, superius discussum, liquido demonstrat. Non tamen negamus, jam illis temporibus extitisse, qui in Provinciis suis sententiam passi, vicinas Provincias pererrarent; Romam etiam interdum venirent, quo pacem impetrarent: nam id factitatum aliquando, vel illud arguat, quod in Canone XXXIII. Apostolico, uti vocant, certe antiquissimo, causa, cur tam expresse caveatur, ne sine commendatitiis sui Praesulis quisquam peregrinus suscipiatur, affertur haec [gap: Greek word(s)]. Quorum verborum sensus est, eos Episcopos, qui sine formatis errones istos admittunt, et de causis ipsorum cognitionem sibi vindicant, furtivâ obreptione saepe decipi. Quare etiam Cyprianus nobilissimâ illâ ad Cornelium Papam Epistolâ, adversus istos circumcursatores, desperatos et perditos homines, ut ipse loquitur, qui Romam ex Africa petebant, statutum hoc affert veteris Ecclesiae, aequum et justum, inquit ipse: Unius CUJUSQUE CAUSA ILLIC AUDIATUR, UBI EST CRIMEN ADMISSUM. Quo statuto ita appellationes omnes et Romam, et alio extra Provinciae fines prohibentur, ut multum subtilitati ingenii sui confidere illos oporteat, qui adversum tam manifestam veritatem congredi non verentur. Concilii Nicaeni Regulae duntaxat viginti hodie extant; easque solas jam inde a principio in corpus Canonum, quo utebatur utraque Ecclesia Orientis et Occidentis, esse relatas constat. In iis de jure appellationum ne verbum quidem: Canone autem tertio, qui est de creatione Episcoporum, haec habentur: [gap: Greek word(s)]: Auctoritas et confirmatio omnium, quae in quaque Provincia geruntur, ad Metropolitanum spectat. Unde colligimus, Patriarchalium Sedium jura, de quibus tam multa posteriorum aetatum Synodi sanciverunt, nondum fuisse satis cognita; etsi Canon sextus eorundem Patrum illas sedes jam usu quodam comprobatas, firmat. Secuta est non multo post Synodus Antiochena, cujus Canon quartus docet, depositis Episcopis unicam superesse spem restitutionis in alia Synodo. Porro hanc Synodum jubent cogi sequentes Canones e solis Comprovincialibus, aut e vicina Provincia. XV. ita cavet: Si quis Episcopus aliquorum criminum accusatus fuerit ab omnibus Provinciae Episcopis condemnatus, et omnes unam consentientem adversus eum sententiam tulerint; is ne amplius ab aliis judicetur; sed Provinciae Episcoporum firma maneat sententia. Praecedente autem Canone praecipitur, si minus conveniat super causa alicujus Episcopi inter Comprovinciales, ut proximae Provinciae Metropolitanus cum allis Episcopis de causa illius cognoscat. Scio in Beati Chrysostomi causa homines improbos, qui malo fine hunc Canonem allegabant, eâ exceptione esse summotos, quod Semi-Ariani fuissent ejus auctores, magni

[note: 1607.] Athanasii hostes jurati, et sunt sane aeternâ infamiâ digni, qui tantis viris tantum molestiarum exhibuerunt. Caeterum ipsorum Canonum diversa causa est atque Auctorum. Itaque vetus Ecclesia, quae ne pessimorum quidem Principum leges bonas repudiabat, magno consensu tanquam hujus Synodi Canonibus auctoritatis, qua in Oriente, qua in Occidente tribuit; ut in Canonici Juris corpus antiquum et statim illos retulerit, et postea eundem honorem iis constanter servaverit: verum haec alias pluribus. Antiochenam mox Sardicensis Synodus excepit; cujus magna semper apud Orthodoxos fuit auctoritas: fidem namque Nicaenam firmavit; et Athanasium putidarum calumniarum absolvit. Veteres tamen pro Oecumenico illud non habuisse, et pueris notum; qui saltem nomina septem Oecumenicarum Synodorum, lippis et tonsoribus nota, non ignoraverint: nam etsi convocati ad eam fuerant utriusque orbis Episcopi, magnaque adeo, ut Athanasius est auctor, Antistitum frequentia hanc Synodum celebravit; Canonibus tamen scribundis perpaucos adfuisse Orientalium, nemo dubitat; quae fuit, haud dubie, ratio, cur pro universali Concilio Antiqui istud nunquam habuerint. Ut valde mirum sit, in nuperis Conciliorum editionibus titulum commentitium et falsum esse inditum; sed hoc [gap: Greek word(s)] et similia huic [gap: Greek word(s)] alia multa quo spectent, et qui caecutiunt clare vident. Jam diximus, quam diversa illis temporibus regnante Constantio esset conditio Ecclesiarum Orientis et Occidentis; quum hae singulari beneficio Christi, fidem veram, etsi non ubique, at in praecipuis saltem civitatibus, maxime autem Romae servarent: illae miserandum in modum laceratae, multiplices haereses palam foverent; orthodoxam fidem raris in locis retinerent; propterea, Osius Cordubensis et alii pii ex Occidente Patres ejus Concilii, qui non semel ante in Athanasii causa, quantum esset in Romani Pontificis auctoritate praesidii, animadverterant: ut id quasi asylum adversus Arianorum diram persecutionem Occidentalis Imperii hominibus aperirent, novum jus introduxerunt. Decreverunt enim, ut si quis deponeretur Episcopus, Romam liceret appellare; atque ut renovetur judicium, a Pontifice Romano petere. Quod novum jus id fuerit, apparet vel ex verbis Osii, qui ejus fuit auctor et [gap: Greek word(s)]. Canone quarto ita scriptum: Osius Episcopus dixit: Quod si aliquis Episcopus adjudicatus fuit in aliqua causa, et putat se bonam causam habere, ut iterum judicium renovetur, si vobis placet, S. Petri memoriam honoremus: ut scribatur, vel ab his, qui examinarunt, vel etiam ab aliis Episcopis, qui in propinquo morantur, Romano Episcopo; et si judicaverit renovandum esse judicium, renovetur, et det Judices. Si autem probaverit talem causam, ut ea non refricentur, quae acta sunt; quae decreverit Romanus Episcopus, confirmata erunt. Si ergo omnibus placet, statuatur. Synodus respondit, Placet. Si jure divino, ut hodie declamatur, appellationes omnes fuissent ad Romanam Sedem relatae, aut Canonibus Nicaenis hoc ei jus esset attributum; quid opus erat hoc Canone et aliquot sequentibus? Aut quis non intelligit, rem introduci ab Osio, de qua nihil ad eam diem esset sancitum? Nam hoc evidentissime significatum Osius voluit, cum diceret: Si placet vobis, S. Petri memoriam honoremus. An ea mens fuerit Patrum Sardicensium, ut Decretis suis omnes tam in Oriente, quam in Occidente Episcopos vellent teneri, non temere affirmaverim. Ea certe erant tunc tempora, ut optandum piis fuerit, non in extremo tantum Oriente Occasum versus, quo perveniebat Romae veteris imperium; sed per totum orbem utrumque vim Decreti hujus extendi. Sed quum probaverimus, pro Oecumenico id Concilium nunquam esse habitum, putare Decreta ab Occidentalibus facta vim legis necessariae in Oriente habuisse, plus quam pueriliter est errare.

[note: 1607.] Habita fuerat paullo ante Synodus Antiochiae, quae literis Julii Papae restitutione Athanasii in Synodo Romana facta, acerbe admodum respondit: Rescripserunt, inquit Sozomenus, Julio Epistolam verbis ornatam, stilo causidicinae compositam, ironiae multae plenam, cui nec minae deerant gravissimae. Addebant postea, ut ipsi Romano Pontifici se non opposuerant, cum excommunicarat Novatianum: ita neque illum jus habere contradicendi, quoties aliquem e suis de Ecclesia ejicerent. In eadem Epistola, quum viderentur Orientales Romano Pontifici deferre [gap: Greek word(s)], id est, praerogativam aliquam honoris, velut primogenito inter fratres, quod a principio extitisset Roma Apostolorum schola, pietatis metropolis; mox quo animo hoc dicerent, palam faciebant, haec subjicientes: Licet ex Oriente Romam venissent, qui Religionem Christianam illos docuerant. Quod plane erat priora destruere: ideo recte ait Sozomenus, per ironiam laudatos fuisse Romanos iis literis. Illud vero, quod sequitur, magis mentem illorum ostendit: aperte namque quem dedisse videbantur, honorem repetunt, funemque relegunt: At postulare se, ne propterea secundas ferrent, si magnitudine et copiâ Ecclesiae minus abundarent. Faceti sane homines, qui locum principem Romano ita concederent, ut tamen in secundum se rejici non paterentur. Atqui si nemo est secundus, neque tertius, ut in orbem constituentibus; neque primus quisquam esse potest. Similis facetia, vel potius ambitio et aemulatio eorum, qui in Canone Concilii Constantinopolitani et Chalcedonensis, quo donantur Constantinopolitani honore primae sedis [gap: Greek word(s)], secundum Episcopum Romanum, vocem [gap: Greek word(s)] sic intelligendam contendebant, ut Nova Roma Veteri non postponeretur; quod non argutum, sed plane ridiculum erat: neque enim ordo potest consistere, si non est aliquis primus, quem caeteri sequantur. Itaque recte hanc interpretationem explodit Zonaras. Illud vero palam contumeliosum, quod addunt Orientales in eadem Epistola: [gap: Greek word(s)], quod ipsi virtute et moribus vincerent. Haec non eo animo commemoramus, quod nobis probentur: meminimus enim, a quibus scribantur, et quo fine: verum ut ostendamus, ita fuisse tunc et semper animatos Orientales, ut Canones istos Sardicenses magnis clamoribus fuerint excepturi, si quis novum hoc jus ipsis obtruderet; neque de pravis solum, et haeretica dogmata tuentibus id volumus intelligi; sed etiam de orthodoxis et vere piis. Quis pietate aut verâ humilitate illustrior vixit unquam magno Basilio? Quis omni Christianâ laude dignior Gregorio Nazianzeno? At sciunt qui horum saltem Epistolas legerunt, quis horum sensus fuerit, quae et quam justae quaerimoniae de fastu, superbia, et immani cupidine dominandi [gap: Greek word(s)], Occidentalium; id est, Romani Pontificis, ut mox probabimus, allatis ipsorum verbis modestiae plenis. Erat Orthodoxa Synodus Oecumenica Constantinopolitana, cujus Epistolam ad Synodum Romanam describit Theodoretus libro quinto, non plane dissimilem illi Patrum Antiochenorum: nam et haec figurata est, ac speciem aliam prae se fert, aliam interius spectata mentem exhibet; ut facile appareat, etiam orthodoxos et sanctos per Orientem viros, majestatem Romanae Ecclesiae ita coluisse comiter, ut plenam libertatem se obtinere crederent: neque ullo modo esse illi inferiores, nisi ratione ordinis [gap: Greek word(s)]. Itaque Zonaras aliique Juris Canonici Interpretes Graecorum, quoties de appellationum jure disputant, Sardicenses Canones interpretantur, de Romanis et eorum pravis interpretationibus gravissime conqueruntur. Iidem Sardicensi Concilio non Oecumenico duo Oecumenica opponunt, Constantinopolitanum et Chalcedonense; quibus eadem jura Novae Romae Episcopis tribuuntur, ac Veteris. Canone autem nono hujus appellationes omnes ad regiam urbem Constantinopolim rejiciuntur;

[note: 1607.] quod utique intelligendum de Provinciis Orientalis Imperii: at qui nodum hîc in scirpo quaerunt, et a Nicolao Papa veram interpretationem istius Canonis petere nos jubent, confingerent pauca saltem exempla, quibus probarent, Sardicensi Decreto locum in Oriente illis temporibus fuisse. Quid? negabunt isti, multos Episcopos in Asia, Syria, AEgypto post habitam Synodum Sardicae, partim jure, partim injuriâ fuisse depositos. Proferant ex tanta exemplorum copia, quantam Historiae suggerunt, unum saltem, qui Sardicensis Decreti beneficio sit usus: aut qui omnino ejus mentionem injecerit. Atqui Panchrestum hoc remedium erat futurum, quo uterentur omnes, qui per Orientem injuriam vel paterentur, vel pati se autumarent. Chalcedonensis Concilii Canonem nonum vel mutavit, vel explicavit postea Justinianus Novellâ CXXIII. capite XXII. cujus mentem ita exprimit Julianus capite CCCCLXIV. Si contra Metropolitanum adire quispiam velit, regionis illius Patriarcha negotium discernat. Sed addit Graecus textus: [gap: Greek word(s)]: ita ut neutra pars sententiae Patriarchae sui possit contradicere. Ergo nec appellari Romam poterat, neque hoc novum jus est a Justiniano introductum; sed juris consueti, et dudum in Ecclesiis Orientalibus vigentis est affirmatio. Verum enimvero quid quantumque priscis temporibus fuerit discriminis inter auctoritatem Oecumenici alicujus Concilii et auctoritatem Concilii Sardicensis, nemo aut intellexit melius, aut certius docere hodie nos potest, quam Zosimus Pontifex, cum duobus successoribus suis, Bonifacio et Coelestino. Post annos circiter septuaginta a Synodo Sardicensi celebrata, induxit in animum Zosimus Papa hoc ipsum, de quo disputamus, appellationum jus ad Romanam Sedem ab Africanis Episcopis impetrare; et ut Decreta Sardicensia super ea re facta vim Legis Ecclesiasticae in Africa obtinerent, efficere: eo fine Legatos a latere, quos jam tum vocabant, in Africam mittit, amplis mandatis instructos. Si pro Oecumenico Concilio Ecclesia Catholica illorum temporum Sardicense habuisset, facilis erat futura caussae peroratio apud Catholicos Episcopos Africanos. Nam de mente ejus Concilii nemo poterat dubitare, qui saltem leviter Acta vel Canones inspexisset. Sed probe nôrat Zosimus, Legatos suos ad hoc jus impetrandum Canones Sardicae allegantes, hac exceptione ab Africanis repellendos; quod ejus Synodi non ea erat in Ecclesia Catholica auctoritas, ut ad tantam rem conficiendam posset sufficere. Acute sane ac prudenter praevidit Zosimus, quod omnino futurum erat; nam adhuc illo tempore adeo obscurum fuit inter Ecclesias Africae nomen hujus Synodi, ut haut sciam, an totâ Africâ unus aut alter potuerint inveniri, qui de ea fando aliquid accepissent. Docet hoc altum in tot Synodis, Carthagine habitis ob id ipsum, de Sardicensi silentium; nemine inter omnes Episcopos reperto, (erant hi aliquando plures ducentis, flos delibatus ex universis Africae Provinciis) qui ullo indicio proderet, sibi de ea Synodo aliquid esse compertum: quod quidem mirum nemini videbitur, qui meminerit, ipsum Augustinum, facile principem cunctorum ejus aetatis Africanorum Praesulum, de pio et orthodoxo Consessu Patrum Sardicensium omnia penitus ignorasse. Lege illius Epistolam cliii. et contra Cresconium libro III. cap. XXXIV. videbis, virum doctissimum, et rerum Ecclesiasticarum peritissimum, nullam, ne tenuissimam quidem, famam de ullo alio ejus nominis Concilio accepisse, nisi de Conciliabulo quodam Arianorum, qui ad Donatistas ex illa urbe literas in Africam dederant. Propterea Zosimus, ut quod optabat impetrarer, tacito Sardicensis nomine, Nicaeni Concilii nomen in commonitorio proficiscentibus Legatis dato, singulari solertiâ posuit. Verba ejus sunt in illo pittacio: Verba Canonum in

[note: 1607.] pleniorem firmitatem huic commonitorio inservimus; ita enim dixerunt dilectissimi fratres in Concilio Nicaeno. Deinde Canonem subjicit, quem nemo unquam dubitavit, septimum esse Sardicensium. Veniunt Legati in Africam: cogitur Carthagine Concilium; illic mandata sibi tradita exhibent. Ad nomen Nicaenae Synodi Patres omnes attoniti, qui de appellationibus ad Romae Papam nihil unquam in ejus Canonibus, probe sibi notis, legissent; memorabili pietatis et modestiae exemplo, quantum sacrosanctae Nicaenae Synodo honoris deferrent, ostenderunt. Statuunt Patres, quia ad vindicandum sibi transmarinarum appellationum jus, Canones Nicaenos Zosimus in medium afferret, quos in Africanis codicibus non invenirent; priusquam momenti maximi controversiam deciderent, mittendos esse ad Orientis Patriarchas, maxime Alexandrinum, et Constantinopolitanum, qui instructiores Bibliothecas haberent, Legatos; ut de fide suorum exemplarium melius sibi constaret: interim, dum veritas adhuc lateret, Zosimo Papae hunc honorem habuerunt, ut omnia jura suspensa secundum mandata Legatorum servarent. Dum itur, dum reditur, labuntur anni plures. Interea loci moritur Zosimus; cui Bonifacius successit: sed ne hic quidem exitum negotii incepti vidit, nam et ipse diem prius clausit supremum, quam res conficeretur. Id vero accidit non ante Coelestini tempora, qui Bonifacii morte vacuum locum obtinuit. Urgent sui antecessoris propositum et Bonifacius et Coelestinus; ac quum vota ipsorum unica res moraretur, quod Canonum, qui allati fuerant, auctoritas esset incerta; si quantum Nicaenae tribuebat orbis Catholicus universus, tantum et Sardicensi auctoritatis fuisset in Ecclesia universa; quis non videt, productis veris tabulis momento rem potuisse confici? Sed neque Bonifacium, neque Coelestinum fugiebat, paratam exceptionem, de qua diximus, si pro Nicaena Sardicensis in re tanta Synodus nominaretur. Qui aliam causam afferunt, cur stupendâ obstinatione animi tres Pontifices, Zosimus, Bonifacius, Coelestinus Sardicae Canones pro Nicaenis laudarint, et Africanis obtrusum iverint; etsi magni sunt subtilitatum architecti, durissimam tamen provinciam sustinent: habent enim adversarium, quicum manus conserunt, illam Polybii [gap: Greek word(s)], vinci ad extremum nesciam; veritatem dico, cujus radii etiam in densissimis tenebris semper micant; nedum in clarissima luce, cujusmodi haec est. Quinque amplius annos hoc negotium trahitur; aliquando tamen terminatur; simul et illa quaestio deciditur, quam heic ventilamus. Extant Acta publica ejus controversiae: ex iis describemus nos heic tibi, Lector, illam Epistolam, quae post accepta probatissimae fidei exemplaria Canonum Nicaenorum, peractâ Synodo ad Coelestinum a Patribus Carthaginiensibus fuit missa. Habetur haec Synodica in omnibus Conciliorum editionibus, etiam novissima Coloniensi anni proximi. Quid igitur super appellationibus transmarinis ad Romanum Papam universale Concilium, Carthagine coactum ex omnibus Africae Provinciis, statuisset, ita declarant Patres Coelestino:

Domino dilectissimo et honorabili fratri Coelestino, Aurelius, Valentinus, Antonius, Tutus, Servus Dei, Terentius, Fortunatus, Martinus, Januarius, Optatus Celtitius, Donatus, Theasius, Vincentius, Fortunatianus, et caeteri, qui in universali Concilio Carthaginis affuimus. Optaremus equidem, quemadmodum Sanctitas tua de adventu Apiarii laetatos vos fuisse, missis per Compresbyterum nostrum Leonem literis, intimavit; ita nos quoque de ejus purgatione haec scripta cum laetitia mitteremus. Esset profecto et nostra et vestra modo alacritas certior; nec festinata, nec praepropera videretur, quâ adhuc tam de audiendo quam de audito praecesserat. Adveniente sane ad nos sancto fratre et Coepiscopo nostro Faustino, Concilium

[note: 1607.] congregavimus, et credidimus ideo cum illo missum, quoniam sicut per ejus operam Presbyterio ante redditus fuerat, ita nunc posset de tantis criminibus, a Thabracenis objectis, eo laborante, purgari. Cujus tanta ac tam immania flagitia decursum nostri Concilii examen invenit, ut et memorati patrocinium potius quam judicium, ac defensoris magis operam quam disceptatoris justitiam superarent. Nam primum, quantum obstiterit omni Congregationi, diversas injurias ingerendo, quasi Ecclesiae Romanae asserens privilegia, et volens eum a nobis in Communionem suscipi, quem tua Sanctitas (credens appellasse; quod probare non potuit) Communioni reddiderat; quod minime tamen licuit; quod etiam gestorum melius lectione cognosces. Triduano tamen laboriosissimo agitato judicio, cum diversa eidem objecta afflictissimi quaereremus, vel moras Coepiscopi nostri Faustini, vel tergiversationis ipsius Apiarii, quibus nefandas turpitudines occulere conabatur; Deus, Judex justus, fortis et longanimis, magno compendio resecavit. Tetriore quippe ac putidiore obstinatione compressâ, quâ tantum lividum coenum impudentia negationis volebat obruere, Deo nostro ejus conscientiam coarctante, et occulta, quae in illius corde, tanquam in volutabro criminum, jam damnabat, etiam hominibus publicante; repente in confessionem cunctorum objectorum flagitiorum dolosus negator erupit; et tandem de omnibus incredibilibus opprobriis ultroneus se ipse convicit; atque ipsam quoque nostram spem, quâ eum et credebamus et optabamus de tam pudendis maculis posse purgari, convertit in gemitus; nisi quoniam istam nostram moestitiam uno tantum solatio mitigavit; quod et nos labore diuturnioris quaestionis absolvit; et suis vulneribus qualemcunque medelam, etsi invitâ, ac suae conscientiae reluctante confessione providit, Domine frater. Praefato itaque debitae salutationis officio, impendio deprecamur, ut deinceps ad vestras aures heinc venientes, non facilius admittatis, nec a nobis excommunicatos in Communionem ultra velitis excipere; quia hoc etiam Nicaeno Concilio definitum facile advertet Venerabilitas tua. Nam etsi de inferioribus Clericis, vel Laicis videtur ibi praecaveri, quanto magis hoc de Episcopis voluit observari, ne in sua Provincia Communione suspensi a tua Sanctitate, vel festinato, vel praepropere, vel indebite videantur Communioni restitui? Presbyterorum quoque et sequentium Clericorum improba refugia, (sicuti te dignum est,) repellat Sanctitas tua; quia et nullâ Patrum definitione hoc Ecclesiae derogatum est Africanae, et Decreta Nicaena, sive inferioris gradûs Clericos, sive ipsos Episcopos suis Metropolitanis apertissime commiserunt. Prudentissime enim justissimeque providerunt, quaecunque negotia in suis locis, ubi orta sunt, finienda; nec unicuique Provinciae gratiam Sancti Spiritûs defuturam, quâ aequitas a Christi Sacerdotibus et prudenter videatur, et constantissime teneatur: maxime quia unicuique concessum est, si judicio offensus fuerit Cognitorum, ad Concilia suae Provinciae, vel etiam universale provocare. Nisi forte quisquam est, qui credat, unicuique posse Deum nostrum examinis inspirare justitiam, et innumerabilibus congregatis in Concilium Sacerdotibus denegare. Aut quomodo ipsum transmarinum judicium ratum erit, ad quod testium necessariae personae, vel propter sexûs, vel propter senectutis infirmitatem, multis aliis intercurrentibus impedimentis, adduci non poterunt? Nam ut aliqui, tanquam a tuae Sanctitatis latere, mittantur, nulla invenimus Patrum Synodo constitutum; quia illud, quod pridem per eundem Coepiscopum nostrum Faustinum, tanquam ex parte Nicaeni Concilii exinde transmisistis; in Conciliis verioribus, quae accipiuntur Nicaena a sancto Cyrillo, Coepiscopo nostro Alexandrinae Ecclesiae, et a venerabili Attico, Constantinopolitano

[note: 1607.] Antistite, ex authentico missis; quae etiam ante hoc per Innocentium Presbyteram, et Marcellum Subdiaconum, per quos ad nos ab eis directa sunt, venerabilis memoriae Bonifacio Episcopo, praedecessori vestro, e nobis transmissa sunt; in quibus tale aliquid non potuimus reperire. Executores etiam Clericos vestros quibusque petentibus nolite mittere; nolite concedere, ne fumosum typhum seculi in Ecclesiam Christi, quae lucem simplicitatis et humilitatis diem Dominicum videre cupientibus praefert, videamur inducere. Nam de fratre nostro Faustino, (amoto jam pro suis nesandis nequitiis de Christi Ecclesia, dolendo Apiario) fecuri sumus, quod eum probitate ac moderatione tuae Sanctitatis, salvâ fraternâ charitate, ulterius in Africa minime sustinere patiatur. Et alia manu: Dominus noster Sanctitatem vestram aevo longiore orantem pro nobis custodiat, Domine frater.

Multa poterant ad illustrationem hujus cumprimis memorandae Epistolae afferri, quae impraesentiarum missa facientes, pauca tantum adnotabimus magis necessaria. Principio observet Lector, sic agere Patres Africanos cum Romano Pontifice, ut cum alio quovis Episcopo ex honoratioribus: ideo et fratrem vocant, ut semper Cyprianus Cornelium, ac Stephanum Pontifices. Tituli, qui heic adjiciuntur, tralatitii sunt, neque habent proprii quidquam. Etiam illud, Sanctitas tua, hodie proprium in compellando Papa Romae; olim commune omnium. Ita alii Papam; ita Papa alios; ita cuncti Episcopi se mutuo compellabant. Zosimus, Romanus Pontifex, in Epistola ad Africanos Episcopos: Censuimus innotescere Sanctitati vestrae super absoluta Coestini fide nostrum examen. Apud Beatum Augustinum in Epistolis, et in aliis Auctoribus frequens est ejus formulae usus: ut Canone CI. Concilii Milevitani. Apiarius, cujus initio meminerunt Patres, Presbyter fuit Africanus, qui justissimâ Urbani, Episcopi sui, sententiâ piorum Communione ejectus, ad Zosimum confugerat, et ab eo susceptus atque absolutus fuerat. Sub idem tempus Pelagius et Coelestinus, Haeretici scelestissimi, ab Africanis Episcopis excommunicati, quum ad eundem Zosimum confugissent, pariter ab eo sunt suscepti. Atque horum occasione usus est Zosimus, ut jus appellationum ad Papam Romanum in Africa stabiliret; quod ut efficeret, tres in Africam Legatos misit; duos Presbyteros, Philippum et Asellum; item Faustinum, Potentinae Ecclesiae Episcopum; hominem improbum, ut ex hac Epistola apparet; qui postquam venit in Africam, multa gessit tyrannice, contra voluntatem Episcoporum Africae; praesertim in causa perditi nebulonis Apiarii, quem Presbyterio per vim restituit, gementibus Afris: deinde ut renovaretur judicium in generali hoc Concilio, effecit. Quod judicium quomodo fuerit celebratum, et quomodo, haerente universâ Synodo propter impudentiam Apiarii, quem Faustinus magnâ vi tuebatur, Deus nodum Gordium expedierit, haec Epistola ostendit. Ajunt Patres: Quem tua Sanctitas, credens appellasse, quod probare non potuit, Communioni reddiderat; quod minime tamen licuit. More Africanorum parum dilucide loquuntur Patres: nam illa: quod probare non potuit, utrum ad Apiarium referri debeant, an ad ipsum Papam, obscurum est. Graeci ita verterunt: [gap: Greek word(s)], haud dubie referentes ad ipsum Pontificem. Ut sit hic sensus: Pontificem Romanum, sive Zosimum, sive Bonifacium, sive ipsum Coelestinum (nihil enim interest, quia quod priores fecerant, posteriores confirmarunt) ideo sumsisse hoc sibi, ut Africanorum Episcoporum judicia antiquaret, et quos illi ejecerant, ipse susciperet, ac suscipi etiam ab Africanis mandaret; quia crederet, jus omnium appellationum ad se pertinere. Quod tamen probari non potuit, inquiunt illi. Vere sane: nam Canones Nicaeni

[note: 1607.] falso in eam rem afferebantur, ut mox in hac Epistola dicetur. Sublato autem illo jure imaginario appellationum, necessario sequitur, quicquid in hoc negotio factum erat a Romano Pontifice pro imperio et absoluta potestate, id ipso jure esse irritum, utpote usurpatum atque illicitum. Significant hoc manifesto Patres, cum addunt: Quod minime tamen licuit. Caeterum toto isto scripto sic jura libertatis suae tuentur Africani, ut de Romano Pontifice et loquantur semper modestissime, et sentire se quam commodissime videri velint. Nondum enim magistrâ experientiâ didicerant viri hi sancti, quo tandem ab hisce principiis, quibus se opponebant, evasuri erant deinceps Pontifices. Iidem Patres Africani, si hodie jubente illo, qui apud Prophetam disjecta ossa compingit, in hanc lucem redirent, et illa intelligerent, quae postea ab Hildebrandis, Bonifaciis, Alexandris, et similibus sunt gesta; quaeque hodie de absoluta Romani Pontificis Monarchia non jam disputantur, sed pro necessariis fidei articulis docentur; quam stuperent? quam aliter longe atque olim loquerentur? Nam Cardinalis Baronius patientiâ Lectorum palam abutitur, quando modestas horum querimonias acrioribus quitdem, sed non minus justis eorum opponit vocibus, qui deinceps vixerunt. Ajunt igitur Patres: Deprecamur, ut deinceps ad vestras aures hinc venientes non facilius admittatis: hoc est, ne eâ facilitate admittatis, quâ saepe hactenus fecistis; neque eâ mente, quasi ad Romanam Sedem appellationum jura pertineant: nam alioquin noluerunt Patres impedire, quo minus ex illo charitatis officio, quod ante exposuimus, injuriam in Africa passos, susciperet Romanus Pontifex; et more solito, quem indicavimus, illos sublevaret. Dominationem, non autem humanitatis officia gravabantur pii Patres. Sic etiam accipiendum, quod postea sequitur: In sua Provincia Communione suspensi, a tua Sanctitate vel festinato, vel praepropere, vel indebite videantur Communioni restitui. Patronis Libertatis Ecclesiasticae hodiernae, quorum causam jugulat haec tantorum Patrum sententia, ansam ad argutandum praebuerunt voces istae: Liberius, festinato, praepropere, indebite: nam inde eliciunt, non in totum denegare Papae Africanos jus appellationum; verum petere, ut modus alius humanior carum prosequendarum a Pontifice instituatur. Sed quum Coelestinum revocent Patres ad Canonum Nicaenorum observationem; atque iidem serio disputent, a Nicaena Synodo omnes sublatas esse appellationes; minorum quidem ordinum, diserte; Episcoporum vero, per necessariam consequentiam; quis non perspicue videt, falsissimum et absurdissimum esse, quod isti contendunt, de modo tantum appellationum in hoc Carthaginensi Concilio esse actum? Evidentissime Patres hoc demonstrant, cum haec postea addunt: Quia et nullâ Patrum definitione hoc Ecclesiae derogatum est Africanae; et Decreta Nicaena, sive inferioris gradûs Clericos, sive ipsos Episcopos suis Metropolitanis apertissime commiserunt. Sed et quae sequuntur, vanitatem ita cavillantium clarissime arguunt: eas enim rationes afferunt, quae facile commentum refellant: Prudentissime, inquiunt, justissimeque providerunt Patres Nicaeni, quaecunque negotia in suis locis, ubi orta sunt, finienda. Quis adeo hebes, aut malignus est, quin fateatur, Africanos Praesules, cum ista scriberent, id egisse, ut omnia Africanarum Ecclesiarum negotia in Africa terminarentur? Hoc certe Cyprianus volebat, cum eâdem illâ ratione Achilleâ Cornelium Papam latius evagantem in lineam revocabat. Jam quod ibidem Cyprianus dicebat: Paucos esse desperatos et perditos, quibus minor videretur esse auctoritas Episcoporum in Africa constitutorum, quam Cornelii Pontificis, ad quem scribebat; id ipsum aliis, sed mitioribus verbis hujus quoque Synodi Episcopi intelligi voluerunt, cum Coelestinum

[note: 1607.] ita compellabant: Nisi forte quisquam est, qui credat, unicuilibet posse Deum nostrum examinis inspirare justitiam; et innumerabilibus congregatis in Concilium Sacerdotibus denegare. Quod autem saepe diximus, non aliud appellationum genus veterem Ecclesiam aut novisse, aut in usu habuisse, nisi a minore Synodo ad majorem, aut etiam ad Oecumenicam; hoc et Patres Africani apud Coelestinum heic asserunt; cum propterea inutiles fore appellationes ad Romanum Pontificem ostendunt: Quia unicuique concessum est, si judicio offensus est Cognitorum, ad Concilia suae Provinciae, vel etiam universale provocare. Verba vero illa Patrum: Nam ut aliqui, tanquam a tuae Sanctitatis latere, mittantur, nullâ invenimus Patrum Synodo constitutum, interpretatione sunt adjuvanda: probavimus enim satis superque in superioribus, antiquissimum piorum Episcoporum fuisse morem, ut ad alias Ecclesias, quae vel haeresi, vel schismate laborarent, vel alias tumultuarentur, et literas et Legatos suos mitterent; quod a Cypriano, et Athanasio summo studio factitatum narrabamus. An igitur eo jure Romanum Episcopum privare voluerunt Africani? Non est ita: sed hoc ideo illi, quia non ex simplici charitate, uti caeteri, id facere Romani videbantur; sed ex praerogativa juris cujusdam, et dominatione, quam obtinerent in fratres. Istud deprecantur et detestantur Africani: propterea et repetunt mox: Executores Clericos vestros quibusque petentibus nolite mittere. Ubi vel executorum appellatio animos prodit eorum, qui eos mittebant: qua de re multa Augustinus in Epistola ad ipsum Coelestinum. Enimvero in tota hac gravissima Epistola nihil memorabilius occurrit illâ divinâ modestiâ, quâ utuntur sancti isti Patres in refutanda allegatione falsissima Canonum Nicaenorum. Agebatur res maxima, libertas Ecclesiarum Africae; quarum dominationem Romani Pontifices videri poterant non optimis artibus appetiisse; iidem manifestissime, si stricto jure agerent Africani, tenebantur falsi convicti; neque excusationi locus erat, quasi imprudentibus error obrepsisset. Nam consulto Concilio non autem casu id factum, nemo dubitabat, et erat verissimum. Non tamen quiritant Africani, non clamant, fraude se circumveniri; non verbum denique ullum edunt asperum, aut charitate illâ indignum, quae omnia suffert, omnia sustentat, inquit Apostolus. Sed nec propterea peccatum alienum dissimulant; sed arguunt Romanos Pontifices; et quum mentitos eos fuisse non dicant, mendacium tamen locutos esse re pariter ac verbis probant: Illud, inquiunt, quod tanquam ex parte Nicaeni Concilii transmisistis, in Conciliis verioribus, ex authentico missis non potuimus invenire. Quid erat aliud hoc dicere, nisi dicere, tres Papas, qui Canones istos pro Nicaenis constanter obtruserant, errore lapsos et falsos fuisse. Nondum videlicet inoleverat hominum mentibus hodierna quorundam persuasio, quasi errare ac peccare Pontifex Romanus non queat. Nondum illa portentosa vox Nicolai Primi audita in Ecclesia Dei fuerat: Vetus Novumque Testamentum recipienda esse, non quod Codici Canonum ex toto habeantur annexa; sed quod de his recipiendis Sancti Papae Innocentii prolata videatur esse sententia. Nondum irruperant in ovile Christi Doctores illi, qui regulam pii vel impii, et veri aut falsi obtrusam non aliam agnoscunt, nisi Romani Pontificis voluntatem. Ecce tres ordine Pontifices Nicaenos haberi postulant Canones, qui non erant. Dubitant Africani: inquirunt rei veritatem: eandem sedulâ vestigatione inventam non produnt; verum asserunt; et adversus Romanum Papam, modeste illi quidem, sed tamen tuentur. Et audebit Cardinalis Baronius divinam istorum Patrum modestiam interpretari argumentum subjectionis? Audebit dicere, sanctum istud Concilium non refragari appellationibus ad Romanam Ecclesiam? Audebit

[note: 1607.] negare, aliud esse, appellatione uti; aliud, perfugio? Nam exempla, quae ex Augustino affert, non probant, appellatum esse juridice ad Papam; sed eo paucos refugisse, qui in judiciis Africanorum non acquiescerent; qua de re multa in suberioribus sunt dicta. Caveant studiosi ab hujusmodi sermonis im proprietare; nam vocis [gap: Greek word(s)], ut appellat Maximus Tyrius, gravissimus Philosophus, sententiam plane [gap: Greek word(s)] imprudentium animis insinuat. Melius ipsi Patres Africani, qui Clericorum perfugia in hac Epistola dicunt, non appellationes. At debuit meminisse Cardinalis Baronius, exempla illa, de quibus triumphat, vel ipso teste, contigisse ante peractum hoc Concilium; quo decisa tandem est quaestio de appellationibus ad Romanum Papam. A Zosimo vero ad finem hujus Synodi annorum amplius quinque spatium intercessit; quo toto tempore jura Africanorum, liberâ ipsorum concessione, fuisse suspensa, jam ostendimus. At post Concilium hoc peractum, veritatem Nicaenorum Canonum exploratam, et Synodicam hanc ad Coelestinum missam, adeo nullus fuit in Africa appellationum usus ad Romanam Ecclesiam, ut multis persuasum fuerit, (vere an falso, non id nunc disputo) Africanos ex illo tempore in totum se a Communione Romana separasse; aut ab ipso Papa, tanquam Schismaticos esse praecisos. Extat sub nomine Bonifacii II. scripta ad Eulalium quendam Epistola, cui si fidem habemus, Patres hujus Sancti Concilii, in quibus erat Beatus Augustinus, excommunicati omnes fuerunt a Romana Ecclesia; duravitque id schisma ultra seculum integrum, quod centum et decem est annorum: donec tandem sedente Bonifacio II. venit illa relatio ex Africa, cujus fit in ipsius vita mentio. Haec sive sunt vera, ut plerique omnes credunt; sive eorum vacillat fides, ut pauci existimant; illud certe liquido hinc constat, ita raro post istud Concilium Africanos perfugii caussâ, nedum appellationis, Romam ventitasse, ut penitus ab ejus Communione separati viderentur. Sub finem Epistolae caussam aperiunt Patres, cur tam resisterent: Romanis Pontificibus, appellationes transmarinas ad se trahentibus, resisterent: Ne, inquiunt, typhum seculi in Ecclesiam Christi, quae lucem simplicitatis, et humilitatis diem Deum videre cupientibus praefert,) videamur inducere. Iidem jam ante ad Bonifacium ita scripserant: Sed credimus, adjuvante misericordiâ Domini Dei nostri; quod tuâ Sanctitate Romanae Ecclesiae praesidente, non sumus jam istum typhum passuri. Cupiditatem Romanorum Pontificum stabiliendi jus istud appellationum appellant sancti Patres typhum seculi, id est, fastum, ambitionem et superbiam; eumque invehi in Ecclesiam Dei, illis dolet; atque id ne fiat, quantum in ipsis est, sedulo impediunt. Sic paucis post annis Concilii Oecumenici tertii Patres, quum relatum esset, Antiochenum Patriarcham res Ecclesiasticas Cypri insulae ad cognitionem suam praeter antiquam observationem trahere: mali exempli rem esse pronuntiantes, typhum hominis coercent: Ne forte, inquiunt illi, Canone VIII. sub specie administrationis rerum sacrarum, typhus potentiae mundanae in Ecclesiam sese insinuet; sensimque imprudentes LIBERTATEM eam amittamus, quam Dominus noster, Jesus Christus, omnium Liberator, suo sanguine pretioso nobis largitus est. Ibidem vere pronuntiant Patres, typhum hunc [gap: Greek word(s)]: rem, quae LIBERTATI omnium faciat praejudicium. Plane dignissimum observatu, utriusque Concilii Patres; quum eodem Spiritu afflati idem sentirent, dominandi cupiditatem, fatale jam illâ aetate Ecclesiae malum, eodem modo designasse, et detestatos esse, Typhum seculi Carthaginienses vocant: Ephesinus Consessus, [gap: Greek word(s)]. Utinam et verbi hujus vim et praecepti necessitatem, qui illa tempora exceperunt Episcopi, recte semper attendissent:

[note: 1607.] sed nos in sequentibus demonstraturi sumus, tanto mox impetu Romanos praesertim Pontifices ad potentiam parandam se convertisse, ut prae hac una cura caetera omnia facerent non magni. Itaque fideles monitores, inque his Christianissimos interdum Reges Francorum, qui ipsa hujus Concilii Carthaginensis verba illis occinebant, insuper habuerunt. Atque haec de appellationum ad Pontificem Romanum jure, dicta impraesentiarum sunto. Porro haut temere factum nobis quidem videtur, quod in legenda Historia Ecclesiastica observabamus; ut tocies fere Episcopi Urbis Romae periculosissime fuerint decepti; quoties, vetustissimorum Canonum observatione neglectâ, excommunicatos aut damnatos alibi a piis Episcopis, suscipere ipsi et audire praesumserunt. Cornelium, virum optimum, pene commisit cum Cypriano et aliis piis Africae Episcopis, Felicissimus, Schismaticorum sceleratissimus Legatus. Stephanum Basilides Hispanus contra disciplinam Ecclesiae susceptus, sententiam edere compulit; quam justissime, nec sine aliquo tanti Praesulis dedecore, Hispaniae atque Africae Ecclesiae communibus suffragiis damnarunt. Eustathius quidam fuit Sebastenus Episcopus, subdolus et versipellis Haereticus; qui Orthodoxorum sententiis in sua Provincia Melitena (partem Cappadociae sic vocabant) damnatus: [gap: Greek word(s)], ait Basilius in quadam ad Occidentales Epistola, [gap: Greek word(s)]: viam restitutionis hanc sibi adinvenit, ut Romam proficisceretur. Sedebat tum Liberius, quem beatissimum Episcopum idem nominat: sed et Liberio verba dedit ista vulpecula. Impetratis ergo commendatitiis, postquam Synodo Tyanensi [gap: Greek word(s)] Papae Romani literas ostendisset, priorem locum facile recepit. At non multo post canis immundus ad vomitum reversus, orthodoxas Ecclesias Provinciae suae eâdem operâ turbavit, et gloriam Liberii non leviter lutulavit. Damasum quoque non dissimiliter Vitalis, alius ex Oriente Episcopus, fefellit. Ille errore agnito, et [gap: Greek word(s)], ut ad Cledonium scribit Gregorius Nazianzenus, [gap: Greek word(s)]: Vitalem excommunicavit, fraude ipsâ insuper offensus; quâ prae simplicitate nimia deceptus ab eo fuerat. Zosimus, Patrocli Arelatensis, flagitiosissimi tenebrionis, blanditiis deceptus, quid non audet? Ordinationes Ursi et Terentii, ante annos ferme viginti rite celebratas, et quidem in legitimo Concilio Augustae Taurinorum habito, irritas facit. Erotem et Lazarum, zelo Dei accensos, Galliarum nostrarum Episcopos, non unis literis iniquissime, vel teste Caesare Baronio, proscindit; ipsum Patroclum accessione novi honoris quantum potest extollit; postremo Pelagium, hostem gratiae Christi, absolvit Zosimus idem; nec non Coelestinum, Haereticum insignem; et Apiarium, omnibus vitiis contaminatum Presbyterum, adversus viros sanctos, Africae Episcopos, qui disciplinae gladio in illa portenta animadverterant, suscepit defendendos. Atque isti sunt, quos dum tuetur Zosimus, de appellationum jure magnas lites orditur. Vixit autem hic Pontifex in administratione Sedis annum unum et quatuor menses; qui si diutius se disset, quo ingenio erat, quid non designasset? Coelestinus, quum Antonii, Episcopi Fussalensis, post obitum Bonifacii, ad quem ille jure merito in Africa sede suâ pulsus, confugerat, patrocinium acri contentione suscepisset; terrore tanto eam provinciam Africâ complevit, ut ad ipsum in haec verba scribere B. Augustinus cogeretur: Judicia illis et publicas potestates et militares impetus, tanquam executuros Apostolicae Sedis sententiam sive ipse, sive rumores creberrimi comminantur; ut miseri homines Christiani Catholici graviora formident a Catholico Episcopo, quam cum essent Haeretici, a Catholicorum Imperatorum Legibus formidabant. Omitto similia his exempla;

[note: 1607.] quae nunquam profecto accidissent, si antiqua disciplina mansisset; ac quod in Marcione factum ostendimus, idem in aliis omnibus esset servatum, quorum diversa, at non melior caussa erat quam Marcionis. Sequitur, ut de appellatione ad Principem paucis dicamus. Est. autem diversissima res, cum Princeps appellatur, et cum Synodus major: nam rerum divinarum legitimi Judices sunt Episcopi, qui ad Synodum conveniunt. Ad hos igitur provocatur, ut ad eos, quorum est propria cognitio hujusmodi controversiarum: ad Principem vero, non ut super rebus divinis ipse pronuntiet; verum ut jubeat rite atque ordine pronuntiari; est enim hic [gap: Greek word(s)], et disciplinae ac legitimarum omnium ordinationum custos ac vindex, non minus in Ecclesia, quam in caetera Republica. Haereticum dogma est, quod hodie multi tuentur; qui Principi in rebus Ecclesiasticis nullum alium locum ...

Caetera desiderantur, per Papam Paulum V. effecta, ut Regio Mandato inhiberentur.

ISAACI CASAUBONI CARMINA, tum GRAECA, tum LATINA, nunc primum simul edita. [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
( [gap: Greek word(s)],)
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]

In Lectionum Theocriticarum libellum, [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

Ad Julii Capitolini Maximin. cap. 9.

Ad Julii Capitolini Maximin. Junior. cap. 1.

QUalis ubi Oceani perfusus Lucifer undâ
Extulit os sacrum coelo, tenebrasque resolvit;
Talis erat juvenis primo sub nomine clarus.

Ad Trebellii Pollionis Trigint. Tyrann. cap. 11.

DOnat sepulchro victor post multa tyranni
Praelia, jam felix Claudius Aureolum:
Munere prosequitur mortali, et jure superstes
Vivere quem vellet, si pateretur amor;
Militis egregii vitam qui jure negavit
Omnibus indignis, et magis Aureolo
Ille tamen Clemens, qui corporis ultima servans,
Et pontem Aureoli dedicat et tumulum

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Spartiani Adrianum, cap. 25.

ANimula vagula, blandula,
Hospes, comesque corporis,
Quae nunc abibis in loca
Pallidula, rigida, nudula;
Nec, ut soles, dabis jocos?

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Spartiani Pescenn. Nigrum, cap. 8.

OPtimus est Fuscus, bonus Afer, pessimus Albus.
[gap: Greek word(s)].
Fundetur sanguis Albi, Nigrique minantis,
Imperium mundi Poena reget urbe profectus,
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]
Cui dederint Superi, nomen habere Pii.
[gap: Greek word(s)]
Bis denis Italûm conscendet navibus aequor:
Si tamen una ratis transiliet pelagus.
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Spartiani Nigrum, cap. 12.

TError AEgyptiaci Niger astat militis ingens,
Thebaidos socius, aurea secla volens.
Hunc reges, hunc gentes amant, hunc aurea Roma;
Hinc Antoninis charus et imperio.
Nigrum nomen habet, Nigrum formavimus ipsi,
Ut consentirent formâ metalla tibi.

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Ad Julii Capitolini Opil. Macrinum, cap. 11.

HIstrio jam senior turpis, gravis, asper, iniquus,
Impius, et felix sic simul esse cupit.
Ut nolit pius esse, velit tamen esse beatus:
Quod natura negat, nec recipit ratio.
Nam pius et felix. poterat dici atque videri.
Cui imperium infelix est, erit ille sibi.

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

Ad Julii Capitolini Opil. Macrinum, cap. 14.

VIdimus in somnis cives (nisi fallor) et istud:
Antoninorum nomen puer ille gerebat,
Qui patre venali genitus, sed matre pudicâ:
Centum nam moechos passa est, centumque rogavit.
Ipse etiam calvus moechus fuit, inde maritus:
En Pius, en Marcus: Verus nam non fuit ille.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Lampridii Antonin. Diadumen. cap. 7.

COmmodus Herculeum nomen habere cupit,
Antoninorum non putat esse bonum:
Expers humani juris et imperii:
Sperans quin etiam clarius esse Deum,
Quam si sit Princeps nominis egregii.
Non erit iste Deus, nec tamen ullus homo.

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Lampridii Alexand. Severum, cap. 14.

TE manet imperium coeli terraeque marisque.
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

Ad AElii Lampridii Alexand. Severum, cap. 38.

PUlchrum, quod putas esse vestrum Regem
Vulgari miserande de fabella:
Si verum putas esse, non irascor;
Tantum tu commedas velim lepusclos,
Ut fias, animi malis repulsis,
Pulcher, ne invideas livore mentis.

In percussorem Regis, captum in ipso conatu, ac mox supplicio affectum.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]!
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

De Gallorum Concordia Carmen; anno CIC IC XCIV. cum magno bonorum omnium gaudio Jesuitae sunt ejecti.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]

In Nuptias clarissimi Viri, Jacobi Lectii, JC. cum nobilissima lectissimaque foemina, Esthera Christiana Guilliaud.

[gap: Greek word(s)]!
[gap: Greek word(s)]!
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In Obitum nobilissimi fortissimique Herois, Domini Novaei, qui pro Christo et patria occumbens, cum alios filios [gap: Greek word(s)] et supposititios reliquit, tum imprimis Dominum a Teligni, vere Heroem ex Heroe.

[gap: Greek word(s)]

Christophero Gygaeo Tigurino, Viro eruditissimo et amicissimo, cum in inclyta Mompeliensium Academia Medicinae Doctor renunciaretur.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

Francisco Porto.

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In Fr. Porti Cretensis Commentarios in Pindarum, post ejus obitum in lucem editos.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)])
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

De Geneva [gap: Greek word(s)], ex Anthologia, [gap: Greek word(s)] 350.

URbibus ex aliis, praedones, quaerite praedam,
Namque haec Justitiae tuta manebit ope.

Ex Ausonii Epitaphiis Heroum, n. 17. NASTI et AMPHIMACHO.

NAstes, Amphimachusque, Nomionis inclyta proles,
Ductores quondam, pulvis et umbra sumus.

De Sampsone et Hercule.

[gap: Greek word(s)];
[gap: Greek word(s)];
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

INgens Sampsonis cui non est gloria nota?
Herculis aut quenquam Martia facta latent?
Ambo magnanimi, fortes ambo; attamen ambo,
Quid praestare queat foemina pulchra, docent.

Ad Muretum.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Psalmus CXXXVI.

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Elogium Magni Bezae.

Psalmus XIV.

[gap: Greek word(s)]?
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
( [gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)])
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],

Ex Ausonii Epitaphiis Heroum, n. IX. PYRRHO.

ORbe tegor medio, major virtute paternâ,
Quod puer, et regis Pyrrhus opima tuli,
Impius ante aras quem fraude peremit Orestes.
Quid mirum, caesâ jam genitrice, furens?

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In Libro Joannis Hesychii.

In Libro Joannis Tornaesii.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Ex Ausonii Epitaphiis Heroum, n. VII. ANTILOCHO.

COnsiliis, belloque bonus, quae copula rara est,
Carus et Attridis, carus et AEacidis:
Praemia virtutis, simul et pietatis adeptus,
Servato Antilochus Nestore patre, obii.
Non hic ordo fuit: sed justius ille superstes,
Troja capi sine quo perfida non poterat.

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In Lerii Historiam Americae.

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)];
[gap: Greek word(s)];
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Ex Catone Christiano D. Bezae. IN ADULTEROS.

VIs orbem exscindi? subvertito funditus urbes.
Vis urbes ipsas tollere? tolle domos.
Vis delere domos? careat fac conjuge conjux,
Vanaque sint sancti foedera conjugii.
Ergo perire domos, urbes, orbemque necesse est,
Orbe vel expelli, quisquis adulter erit.

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
( [gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].)
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In Samuelis Benedicti Medici, Latinam Paraphrasin Secundae Hebdomadis Gulielmi Bartasii.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

In Obitum Illustrissimi Principis, Christiani, Saxoniae Ducis.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]( [gap: Greek word(s)])
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]!
[gap: Greek word(s)]!
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Inscriptum libro Tobiae Sculteti, Poetae laureati, amicissimi.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In obitum illustrissimi Principis, Joannis Casimiri.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Viro praestantissimo, JOANNI PRIDEAUX. Vir doctissime,

HOdie inter induendum vestes Epigramma sum meditatus, quod postea in ipsa Bibliotheca descripsi. Id tui judicii facio, ut si tanti putes, meo nomine illustrissimo Domino Procancellario illud offeras, sum enim ab ipso invitatus, ut illud scriberem. Vale, Vir doctissime.

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Beza ipse respondet iis, qui de Apostasia cogitare ipsum dicebant.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

Scaliger.

DIversas habitant virtus et laurea sedes;
Pugnat apud Parthos Romanus, in urbe triumphat:
Sic auctorato Christi vexilla sequenti
In terra pugna est, in coelo palma parata.

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Josephus Scaliger in cujusdam Amici Libro.

OMnis cupido laudis, omnis ambitus
Pruritus animi est febrientis. Gloriae
Contemptor animus major omni gloriâ est.

Scripsimus nos eidem Amico.

Parodia, continens celebratam toties Aristoteli Epicharmeam [gap: Greek word(s)]

In Aphorismos Hippocratis, novis Observationibus illustratos a Paulo Offredo.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Henrici Sculteti Symbolum: VOLUPTATEM VICISSE VOLUPTAS MAXIMA.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Epigramma Plinii, ex Epistola IX. lib. VII.

UT laus est cerae, mollis cedensque sequatur,
Si doctos digitos, jussaque fiat opus:
Et nunc informet Martem castamque Minervam,
Nunc Venerem effingat, nunc Veneris puerum.
Utque sacri fontes non sola incendia sistunt;
Saepe etiam flores vernaque prata juvant:
Sic hominum ingenium flecti ducique per artes
Non rigidas doctâ mobilitate decet.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Isaaci Casauboni Epigramma, cum [gap: Greek word(s)] et febri jam aliquandiu laborasset, ex Ephem. 10. anno.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

In nobilissimi atque eruditissimi, Wenceslai a Zastrisel, Moravi, DE VIRO NOBILI, Orationem.

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)];
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

ISAACI CASAUBONI DEDICATIONES ET PRAEFATIONES.

ARNOLDO CASAUBONO, Parenti plurimum observando, ISAACUS CASAUBONUS S. P. D.

DE DIOGENE LAERTIO.

ISAACUS CASAUBONUS HENRICO STEPHANO.

JACOBO LECTIO, Viro Patricio et clarissimo, doctissimoque Jurisconsulto, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

DE STRABONE, ET EJUS SCRIPTIS.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in DIONYSIUM HALICARNASSEUM, editum anno 1588. in folio, apud Henricum Stephanum et Eustathium Vignonem.

Nobilissimo, generosissimoque Viro, PHILIPPO MORNAIO, PLESSIACI DOMINO, etc. ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PRAEFATIO praefixa POLYAENO. Lectori Candido.

PRAEFATIO praefixa Operibus ARISTOTELIS. Ad candidum et antiquae Philosophiae studiosum Lectorem.

Praestantissimo Viro, NICOLAO BRULARDO A SILERI, Henrici IV. Francorum et Navarrorum Regis Christianissimi, in sacro Consistorio Consiliario, et apud Helvetios Rhaetosque Legato, ISAACUS CASAUBONUS.

Viro illustri, JOSEPHO SCALIGERO, JULII CAESARIS FILIO, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

Viro Clarissimo, PHILIPPO CANAIO, Fraxineti et Monticuli Domino, Sanctioris Consistorii Regii Consiliario, Germaniae Exlegato, et. In supremo Occitaniae Senatu Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

Amplissimo Viro, PHILIPPO CANAIO, DOM. A FRAXINIS, et MONTICULO, Sanctioris Consistorii Regii Consiliario, Germaniae Exlegato, et in supremo Occitaniae Senatu Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in MONUMENTUM ANCYRANUM, vulgo Suetonio adjectum.

HENRICO IV. Christianissimo Galliarum Regi et Navarrae, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PRAEFATIO praefixa Animadversionibus in ATHENAEUM. Ad Lectorem.

PROLEGOMENA praefixa Notis ac Emendationibus in HISTORIAE AUGUSTAE SCRIPTORES.

HENRICO STEPHANO, Arcae Quaestori Operum Dominorum, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

Nobilissimo illustrissimoque Viro, D. ACHILLI HARLAEO, Equiti, amplissimique Ordinis Principi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PROLEGOMENA IN PERSIUM, Commentario praemissa.

PRAEFATIO IN PERSIANAM HORATII IMITATIONEM, Commentario adjectam.

Nobilissimo Viro, JOANNI DE RIEU, RUTENORUM Praesidi, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

CLAUDIO CHRISTIANO, FLORENTIS FILIO, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

Nobilissimo Viro, D. BENJAMINO a BUWINKHAUSEN et WALMEROD, Equiti, Illustrissimo Duci Wirtembergico a Sanctioribus Consiliis, et apud Regem Christianissimum Oratori, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

HENRICOIV. Franciae et Navarrae Regi Christianissimo, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PRAEFATIO IN POLYBIUM, Commentario praemissa.

PRAEFATIO IN HISTORIAE POLYBIANAE SYNOPSIN CHRONOLOGICAM. Ad Candidum et [gap: Greek word(s)] Lectorem.

PRAEFATIO praefixa Notis in AENEAE TACTICON, POLYBIO adjunctum.

PRAEFATIO IN MEDEAM EURIPIDIS

PRAEFATIO IN VARIA OPUSCULA JOSEPHI SCALIGERI, ad Nobilissimum Amplissimumque Virum, JAC. AUGUSTUM THUANUM, Regium in Sanctiore Consistorio Consiliarium, et in Amplissima Regni Curia Praesidem.

Serenissimo potentissimoque Principi, JACOBO, Dei Gratiâ, Magnae Britanniae, Hiberniae, etc. REGI, Fidei Defensori, ISAACUS CASAUBONUS S. D.

PROLEGOMENA praefixa EXERCITATIONIBUS IN BARONII ANNALES, in quibus de Baronianis Annalibus candide et [gap: Greek word(s)] disputatur. Lectori Christiano, et [gap: Greek word(s)], salutem in Domino.

PRAEFATIO praemissa Notis in VETEREM INSCRIPTIONEM GRAECAM, nuper ad Urbem in Via Appia effossam; Dedicationem fundi continens, ab HERODE Rege factam.

ISAACI CASAUBONI GENEVENSIS. DE LIBERTATE ECCLESIASTICA: LIBER SINGULARIS. Ad Viros politicos, qui de controversia inter Paulum V. Pontificem Maximum, et Rempublicam Venetam, edoceri cupiunt. Anno Domini MDCVII.

PRAEFATIO AD VERE PIUM ET VERE POLITICUM LECTOREM.

OBSERVATIO EDITORIS.

ELENCHUS CAPITUM LIBRI HUJUS DE LIBERTATE ECCLESIASTICA.

ISAACI CASAUBONI, GENEVENSIS, DE LIBERTATE ECCLESIASTICA: LIBER SINGULARIS. CAPUT I.

CAPUT II. Quae et qualis fuerit libertas veteris Ecclesiae, a primo ejus ortu ad tempora Constantini Magni. Comparatio potestatis utriusque, Ecclesiastiae ac Civilis: et de utriusque jure, tam ordinario, quam extraordindrio.

I. Ecclesia et Respublica interdum re et ratione; interdum ratione duntaxat differunt.

II. In omni societate, quae diversos habet fines, iidem et praeesse et subesse possunt diversis rationibus.

III. Ecclesia et Respublica Christiana unicum agnoscit CHRISTUM, qui simul sit Rex et Sacerdos.

IV. A Christo Rege et Sacerdote potestatem accipiunt Princeps, et Sacerdotes, sive Pontifex; ille civilem, hic sacerdotalem; sed diversâ conditione.

V. Suprema in Republica Christiana bene ordinata Potestas est civilis, non sacerdotalis.

CAPUT III. Quae et qualis fuerit libertas Ecclesiae a temporibus Constantini Magni ad Gregorium Magnum, Pontificem Romanum.

I. Ecclesia Christiana libertatem Religionis a Principibus accepit.

II. Ecclesia vetus sub Christianis Principibus solita Synodos cogere, aut expressâ jussione Principis, aut tacito ejusdem consensu.

ISAACI CASAUBONI CARMINA, tum GRAECA, tum LATINA, nunc primum simul edita. [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

In Lectionum Theocriticarum libellum, [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]

Ad Julii Capitolini Maximin. cap. 9.

Ad Julii Capitolini Maximin. Junior. cap. 1.

Ad Trebellii Pollionis Trigint. Tyrann. cap. 11.

Ad AElii Spartiani Adrianum, cap. 25.

Ad AElii Spartiani Pescenn. Nigrum, cap. 8.

Ad AElii Spartiani Nigrum, cap. 12.

Ad Julii Capitolini Opil. Macrinum, cap. 11.

Ad Julii Capitolini Opil. Macrinum, cap. 14.

Ad AElii Lampridii Antonin. Diadumen. cap. 7.

Ad AElii Lampridii Alexand. Severum, cap. 14.

Ad AElii Lampridii Alexand. Severum, cap. 38.

In percussorem Regis, captum in ipso conatu, ac mox supplicio affectum.

De Gallorum Concordia Carmen; anno CIC IC XCIV. cum magno bonorum omnium gaudio Jesuitae sunt ejecti.

In Nuptias clarissimi Viri, Jacobi Lectii, JC. cum nobilissima lectissimaque foemina, Esthera Christiana Guilliaud.

In Obitum nobilissimi fortissimique Herois, Domini Novaei, qui pro Christo et patria occumbens, cum alios filios [gap: Greek word(s)] et supposititios reliquit, tum imprimis Dominum a Teligni, vere Heroem ex Heroe.

[gap: Greek word(s)]

Christophero Gygaeo Tigurino, Viro eruditissimo et amicissimo, cum in inclyta Mompeliensium Academia Medicinae Doctor renunciaretur.

[gap: Greek word(s)]

Francisco Porto.

[gap: Greek word(s)]

In Fr. Porti Cretensis Commentarios in Pindarum, post ejus obitum in lucem editos.

De Geneva [gap: Greek word(s)], ex Anthologia, [gap: Greek word(s)] 350.

Ex Ausonii Epitaphiis Heroum, n. 17. NASTI et AMPHIMACHO.

De Sampsone et Hercule.

Ad Muretum.

Psalmus CXXXVI.

Elogium Magni Bezae.