CAMENA Early Modern Latin Texts

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

ISAACI CASAUBONI EPISTOLAE insertis ad easdem RESPONSIONIBUS, quotquot hactenus reperiri potuerunt, secundum seriem temporum accurate digestae. ACCEDUNT HUIC TERTIAE EDITIONI, PRAETER TRECENTAS INEDITAS EPISTOLAS ISAACI CASAUBONI VITA; EJUSDEM DEDICATIONES, PRAEFATIONES, PROLEGOMENA, POEMATA, FRAGMENTUM DE LIBERTATE ECCLESIASTICA. ITEM, MERICI CASAUBONI, I. F: EPISTOLAE, DEDICATIONES, PRAEFATIONES, PROLEGOMENA, ET TRACTATUS QUIDAM RARIORES. Curante THEODORO JANSON. AB ALMELOVEEN. [gap: illustration] ROTERODAMI, TYPIS CASPARIS FRITSCH ET MICHAELIS BÖHM, MDCCIX.

VIRO PERILLUSTRI ET EXCELLENTISSIMO, JOANNI, BARONI AB ARNHEM, TOPARCHAE IN ROSENDAEL, AC HARSLO, SUPREMAE CURIAE DUCATUS GELRIAE ET COMITATUS ZUTPHANIAE SENATORI EXTRAORDINARIO, TETRARCHIAE VELAVICIAE SATRAPAE, NECNON ILLUSTRIUM DELEGATORUM PRAESIDI. S. P. D. THEODORUS JANSONIUS AB ALMELOVEEN.

EXhibeo tibi, Vir perillustris et excellentissime, dudum ab omnibus viris, qui famâ eruditionis commendati sunt, exspectatum opus, CASAUBONORUM EPISTOLAS, cum meo

de illorum VITIS Commentario qualicumque adauctas, curiosioribus oculis Vestris dignissimas. Commendarunt haec monumenta jam dudum duo doctorum hominum, Gronovii et Graevii, comparata paria, quae distinctis temporibus in lucem ea exposuerunt, et ad pedes illustrissimorum virorum, Adriani Plosii ab Amstel et Thomae Reinesii, detulerunt. Quorum alter praeclarijssimis nosstrae Reipublicae dignitatibus auctus, alter quoque in Aula Saxonici Electoris Medici nobilissimi ac Consiliarii curâ functus est, utrique literarum studiis praeclari, ut pro Reinesio satis abunde aperteque loquuntur, quae in eruditorum manibus versantur exquisitae eruditionis scripta. Duo, inquam, illi a Gronovio et Graevio delecti sunt, ut essent Casaubonianae laudis fideles testes, et contra mordacia malevolorum convitia perpetui vindices. Tu nunc, VIR PERILLUSTRIS, quem Deus ad haec difficillima tempora servarit, mihi princeps videris inter patriae nostrae Patres, non solum aetate, sed experientiâ insignis, cujus probitas et doctrina, quae simul rarbo apud Nobiles

conjuncta reperiuntur, in patrocinio insontium, et in omni cursu vestri regiminis certissimis adeo documentis probata fuit, ut vix habeas quibus animi vestri eximiae dotes enotuerunt qui non illas cum summa admiratione suspiciant. Mibi profecto, ubi id meae. res exegerint tutissimum fuisti aliquando asylum, quod iterum nunc esse debes meo Casaubono tibi cum omnibus litterarum cultoribus notissimo. Parcam istius viri hîc praeconio; loquatur ipse in hoc vasto Epistolarum volumine pro se, et satis habebit, quibus vestra sitis restinguatur. Neque puto Te id posse a Te ipso impetrare, ut ab illo oculos avertas, qui non solum pius ad pios vestros amplexus accedit, sed pluribus Regibus et mundi Principibus acceptus adeo vixerit, ut praeterquam in Gallia et apud Genevenses, in quibus ipsi natale solum esse contigerit, etiam in Anglia videatur patriam suam irvenisse, et ad vestrum nunc supplex gremium festinans etiam post pios hominis manes speraturus honestum locum se inventurum. Quem si pro miti et facili vestro ingenio

concedas, habebit quo ipse Casaubonus sibi inter manus vestras versanti gratuletur: ego vero hanc ex nobili vestro favore pro meis laboribus reportans mercedem, omnem cumulum honorum laetus a facie vestra discedens videbor mihi comparasse. Dabam Harderovici, ipsis Kalend. Jun. CIC DCCIX.

LECTORI BENIVOLO S. P. D. THEODORUS JANSONIUS AB ALMELOVEEN.

TEnacissimos non solum, sed et observantissimos laepenumero nos esse eorum, quae primis studiorum annis iterum atque iterum majore studio cum a parentibus, tum a praeceptoribus, virisve doctissimis commendantur, nemo hominum negarit Docet hoc, alios ut silentio transeam, illustri suo exemplo, cujus VITAM atque EPISTOLAS nunc damus, praeconio nostro longe major, Vir maximus, ISAACUS CASAUBONUS, qui a patre oblato ei Diogene Laertio, tamquam eruditionis atque progressûs sui in humanioribus literis specimine singulari, responsum tulit, se vel unam in Sacris Literis observationem pluris facere, quam, utut accuratas et ingeniosas in Auctores profanos innumeras: quo ita suit inflammatus, ut ab eo tempore numquam non de Sacris Literis cogitarit sedulo, aut in iis quicquam sit molitus. Ut autem tuâ pace, Lector benivole, parva cum magnis sine arrogantia comparem, sic memini me puerum deinde provectiorem domi audire parentem sanctiffimum, praeceptores in humanioribus optimos, ac permultos viros doctissimos commendare de meliore nota, praeter alia summi viri scripta eruditissima, maximo in pretio futura,

Isaaci Casauboni Epistolas, quas vel inde, ut nihil de eruditione in quovis genere literarum dicam iis contenta maxima, lectu dignissimas judicabant, quod maximi in hoc genere literarum viri, alter Academiae Lugduno-Batavae, Joannes Fridericus Gronovius; alter Trajectinae, Joannes Georgius Graevius, (at quanta nomina!) lumen egregium, eas ubivis terrarum singulari industriâ investigare, publico exponere, omnibusque Musarum cultoribus non sine invidendo laudis utilitatisque elogio commendare non sunt veriti, exstimantes, credo, has esse ex posterioris aevi numero, quae ante alias mercantur legi. Fuit idem Judicium Andreae Riveto, qui anno CIC IC CXXVII. primus jam eas undique conquirere, et publico parare inchoavit. Fuit et viro magno, Hugoni Grotio [note: Epist. 1243.], Mericum Casaubonum flagitanti, ut, siquas praeter jam editas haberet, aut aliorum doctorum ad ipsum argumento luculentiores, eas publico donet, multos se iis demeriturum, in primis vero Grotium, ejus, quae in ipso eluxit, pietatis simul atque eruditionis admiratorem maximum. His imbutus monitis, atque impulsus maximorum virorum exemplis, jam inde coepi virum propter dona vere divina amare, desiderarique paulo diligentius, qualis fuerit, indagare. Et quî non? cum ipse illustris Grotius, qui an eum magis amaverit, an sit admiratus, constituere non potuerit [note: Epist. 197. Append.], scribat: Ego vero eorum, quae in hac vita mihi felicia contigerunt, inter prima numero, viro illi non minus pietate, probitate, ac candore, quam in immensum patente eruditione conspicuo, carum me fuisse. Deinde in difficillimis temporibus me ipsius potissimum, et eorum, quos probabat, usum consiliis. Verum plurima erant cur ex voto consilia perficere non liceret; inprimis difficilioris indagationis materia. Hinc subinde notavi, quae aliquando huic scopo essent inservitura, nequaquam desperans,

licet nullus de stemmate Casauboniano quicquam reliquerit Scriptor, cum tempore aliquid notatu dignum me detecturum. Huic intentus, cum deprehenderem Casaubonum fuisse generum viri celeberrimi, Henrici Stephani, longe major investigandi generis originem evadit amor ac voluptas. Sic ut in Dissertatione de Vitis Stephanorum, occasione uxoris, FLORENTIAE STEPHANAE, Henrici filiae, [gap: Greek word(s)] ejus vitam olim fuimus complexi.

Quum autem quotidie studiosius in Stephanos inquirerem, non poteram non eâdem quasi operâ, eâdem diligentiâ prosequi Casauboniana, omnemque apud amicos, sive privato sermone, sive per literas apud Gallos, Anglosque, quorum in terris vixit cognitissimus, movere lapidem, ut, si quid haberent Epistolarum, Commentariorumque Casaubonianorum luce dignum, vellent mecum benignissime communicare, grato animo semper agnituro confessuroque per quos profecerim. Pauculis itaque allatis ineditarum exemplis, increscebat opus, eoque non parum edendi sustentabatur spes ac desiderium. Unde Responsoriarum detegendarum gratiâ aequalium ipsius evolvere jam editas Epistolas putavi fore necessiarium. Quae aliquoties repetita lectio tantopere mihi placebat, ut si vera velim dicere, saepe saepius admirastone fuerim abreptus, in primis cum viderem viros doctos haud raro non tantum breviter ac strictim proavum vitas, mores, conditiones, studia ac genealogiam denique in iis describere, veluti noster suam [note: Epist. 686.], G. J. Vossius suam [note: G. J. Vossius Epist. 276.]; verum frequentius ingenue in amicorum sinus aperte de viris doctis sua effundere ac tuto deponere judicia. Nam, inquit Boineburgius [note: Epist. 68. p. 276. scribit Morhofius Polybist. Literar. lib. I. cap. 23. §. 3.], judicia de viris doctis si non in Epistolis reperiuntur frequentia et bent ordinata omni. destituuntur nitore. In Epistolis ad amicos familiaribus de morte eruditorum, de eorum operibus editis et ineditis, de litigiis, de omni re eruditorum spissus est sermo faciendus, alias ne titivilitio quidem existimem. Hinc non sine ratione gravissima dixit Bataviae lumen primum, Desiderius Erasmus [note: Lib. I. Epist. 9.], Epistolas servari instar cimaeliorum, uc familiaritates cum viris doctis, et existimationes cognoscantur. Imo noster [note: Casaub. Epist. 828.], vel eo nomine publici non esse juris, sed privati, privataeque possessionis. Porro haud leviter animum addebat spes melioris successus quam prima habuerat editio. Illa quippe per longe nimium tempus, id est, ab anno 1627. [note: Grot. Epist. Append. 152. G. J. Voss. Epist. 109.] ad 1638. fuit tracta, refrigerato Elzeviriorum, qui operam addixerant, primum fervore, ac dissidentibus, qui curam susciperent, viris doctissimis, Daniele Heinsio atque Andreâ Riveto, qui primus fertur egregium hoc opus inchoasse, sed cum pressus negotiis majoris momenti huic rei vacare non posset, curam demandavit viro clarissimo, Joan. Friderico Gronovio [note: Salmas. Epist. 86. pag. 192. Grot. Epist. 1243.], cui exinde haud exigua debetur laus atque gratia [note: J. Fr. Gronov. ad H. Grotium, Epist. 50. ed. Joannis Brantii.] Nam non fuisset cujusvis eam editionem dare, adeo in apographis negligentiâ descriptorum multa corrupta praecipue in Graecis, et instar foliorum Sibyllae erant. Animum dico erigebat spes melioris fati, quod seirem mortuum jam diu virum clarissimum, Paulum Colomesium, qui se Isaaci Casauboni Epistolas atque Poemata olim promiserat editurum [note: Gall. Oriental. pag. 123.] Forte etiam praemissa Vitâ, quam breviter in Italia sua Orientali descripsisse uspiam confitetur. Quod Colomesii Opusculum si Savoretus, Bibliopola Rupellensis, Amstelaedamum ob infestam omnino in, Galliis emendatioris Religionis persecutionem profugus, excudisset, haud exiguam argumento lucem et auxilium attulisset. Quid! omni labore atque difficultate supersedere potuissemus, si vel ipse Isaaci filius Mericus, quemadmodum Hugoni Grotio videtur significasse [note: Grotii Epist. Append. 372.], patris Epistolas edidisset. Verum ex quo propositum meum olim aperuissem viro praeclarissimo,

Eduardo Bernardo, novo quasi nutrimento exarsit agitatus jam dudum ardor. Is namquedomum redux confestim, quod sponte in se susceperat, uti erat humanissimus, Oxonio transmittit haud contemnenda multarum Epistrolarum ineditarum apographa, usus in iis describendis operâ viri clarissimi, Richardi Parkeri, cui plurimum debere mecum facile fatebuntur qui Casaubonianis Epistolis delectantur. Egregiam praeterea symbolam quoque contulit vir clarissimus, meique amantiffimus, Thomas Smithus, Ecclesiae Anglicanae Presbyter, cujus in nonnullis detegendis venandisque operam, consiliumque si non agnoscam publice, bipedum merito audirem ingratissimus. Omnium vero maximum augmentum mihi e scrinio suo suppeditavit vir singularis pietatis, atque comitatis mirificae, Joannes Batelius, apud Cantuarienses Archidiaconus dignissimus; cujus facillimum atque paratissimum in communicandis iis, quae possidebat, Casaubonianis animum praedicando fateor me imparem. Ille enim supra centum et quinquaginta ineditas Epistolas, nonnullas editarum multo auctiores, plurimas lacunis suppletis longe integriores a N. Spinkes descriptas, ex ipso autographo propriâ manu transcriptum benigne suppeditavit Isaaci Casauboni DIARIUM, quod ab anno aetatis trigesimo octavo satis diligenter confeeit, iis dumtaxat recisis, quae ad historiam nostram non pertinere judicavit. Ex quo quantum luminis in consicienda Casauboni Vita hauserim, ipse facile perspicies, benivole Lector, si quando Vitam evolvere non fueris dedignatus. Ipsum vero autographum propriis tractassem olim manibus, si viro integerrimo vitam longiorem, quâ profecto erat ob singulares virtutes dignissimus, Deus Opr. Max. largitus fuisset. Promiserat namque commodâ occasione sido cuipiam amico ad nos invisenti traditurum. Verum haec spes prorsus concidit, nisi forte amici Angli hanc nobis praestare velint queantque gratiam, reperturi forte quae legi aliquando merebuntur. Multas suppeditavit Vir clarissimus, Joannes Hudsonius; uti nonnullas Vir celeberrimus, Petrus Burmannus: ut Erpenianas, Galliae decus, Joannes Harduinus: sic alii viri doctissimi, quas possidebant, singulares. His instructus copiis ipsum opus, quod Romae ob pietatem, quae in eo elucet maxime, ut liber haereticus, Vulcano traditum dicitur [note: Richter. Epist. select. pag. 240.], aggressus, hocce ordine atque modo digessi, sperans, benivole Lector, hoc nostrum consilium, impensamque operam non reprobaturum. Primum, si quidem Epistolae Historiam quodammodo vitae Scriptoris, istiusque, quo scribuntur, temporis imitentur ac velut comprehendant, ordinem, (quem Historico vehementer commendat Diodorus [note: Lib. v. mox ab initio.] Sículus) quam sollicite potui, observavi temporum, licet deprehenderim vitio librariorum, qui autographa primi descripserunt, frequentissime peccatum, unde falsus ipsemet unam atque alteram loco non collocavi, quemadmodum postea deprehendi, justo ac legitimo. Hinc plane mutata maxime mea numerorum a Graeviana editione discrepat Epistolarum series. Ut autem commodior legenti foret usus, margini, quo scriptae sunt, apposui annum. Deinde quum Vir clarissimus, Andreas Bosius [note: Praefat. praem. Daumii et Reinesis Epistol. Vide Morhof. Liter. lib. 1. cap. 23. §. 5.], me docuisset viros doctissimos vehementer dolere, Scaligeri Casaubonique Epistolis non additas Responsorias, quod sine iis satis intelligi nequeant; Epistolarum principiis in ora adseripsi numerum Epistolarum scaligeri, Baudii, Lipsii aliorumve, ad quas respondet Casaubonus; in calce vero, quo loco ad Casaubonianas illorum virorum Responsoriae reperiantur; insertis tamen iis Epistolis, quae hactenus lucem non viderunt. Caeterum cum plurimae occurrant lacunae, (quae uti recte in Lingelshemianis observat clarismus Vir, Petrus Baelius [note: Dansson Dictionnaire Critiq. Voce Bongars, lettr-H.], impediunt quo minus personae, res, negotiaque scitu necesTaria intelligantur) multaque loca perobscura, et quasi aenigmatica (est enim ea fere natura [note: Baud. Cent. 1. Epist. 6.] Epistolarum, ur Lectorem nonnumquam

faciant halucinari) subjeci ad faciliorem intellectum, exigente id etiam Vigneul-Marvillio [note: Melanges d'Histoire et de Literature, Tom. 11. pag. 364.], Clavem Pauli Colomesii, quam in locis innumeris ampliavi, et plus quam altero tanto reddidi locupletiorem; quoniam, uti scite observavit Morhofius [note: Polyhist. Liter. lib. 1. cap. 23. §. 7. 69.], non omnia notavit. Voluissem quidem omnes tollere difficultates, obscuris dare lucem, ni tempus aut occasio impedimento fuissent. Nam et auxilio doctorum virorum, qui, quod in Gallia, Germania, Anglia, vel in aliis terris de Casaubono reperiri forte potuisset, subministrassent, plurimum sui destitutus. Fortassis tamen plura conjecturâ assequuturus, si primi descriptores locum, quo fuere missae, adjecissent; quod factum laudo in Lipsianis, Rycquianis, Wouwerianis, Baudianis, Gudianis aliisque; imo suadeo faciendum, si quando novae edantur virorum doctorum Epistolae. Dedi vero omnes integras, etiamsi deprehenderim aliquando acriores in Genevenses, quas jam suo tempore verebatur Hugo Grotius, Vir clarissimus [note: Epist. Apendic. num. 372.], quod quidam essent subducturi, quoniam ad stomachum Genevalem non erant scriptae. De stylo, masculo tamen et dilucido, non est quod sumus solliciti, utpote conscii de eo varia pro captu censorum exstare judicia. Ita enim de iis Samuel Sorbierius ait [note: Sorbariana, pag. 50.]: Historiam viri optimi et doctissimi in illis contineri, et praeter sermonis puritatem et animi candidi signa nihil eximium habere. Veruntamen a bonis omnibus non posse non excipi benigne quaecunque prodibunt tanti viri monumenta. AEquiore Jove de iis opinatur ac judicat Vigneul Marvillius [note: Dansses Melanges d'Histoire et de Literature, Tom. 11. pag. 364.], inquiens: Elles sont toutes. parfaitement belles, et je ne crains pas de les mettre au rang de celles de Grotius et de Scaliger pour l'erudition, et même un peu au dessus pour la facilite et la nettete du stile, qui est tout-a-fait epistolaire, et nullement guinde. ll y a cent remarques a faire dans ces Lettres de CASAUBON. Fatemur ingenue nos facere cum Rolando Maresio [note: Lib. 11. Epist. 8. pag. 233.], censente Casaubonum nimis frequenter Graeca immiscere Latinis, quo multum elegantiae decedit styli nitori; unde et raro id secit in Epistolis saltem gravioribus, Cicero, Plinius, et ii fere omnes, qui nobis posteris elegantiores relinquere voluerunt Epistolas. Verum is mos fuit non unius alteriusve hominis, sed seculi. Fecerunt id namque Desiderius Erasmus, Guilielmus Budaeus, Josephus Scaliger, Adolphus Occo [note: Gassend. de Vita Peiresk. lib. 1. pag. 25. ed. Hagan.], Justus Lipsius, J. Rycquius, (rarius tamen Hugo Grotius) Dominicus Baudius, et, qui post ea tempora vixerunt, Thomas Reinesius, Casparus Hosmannus, et pauci admodum alii. Culpat praeterea, scio, in Epistolis Casaubonianis Franciscus Vavassor [note: De Epigrammate, cap. 22. pag. 301.] frequentes Gallicismos, Gaspar Scioppius in limatissimo de stylo judicio, alia vitia plura. Verum hisce exceptis, evitari nesciis aut incuriâ fusis, maculis, dignum censuit clarissimus Vir, Christophorus Adamus Rupertus, quem in Mercurio Epistolari fere continuo in varii argumenti generibus imitandum proponeret, licet cogar fateri cum Plinio Juniore [note: Lib. 1. Epist. 5.], Stultissimum esse ad imitandum non optima quaeque proponere. Sed responderit quis hisce Ciceronianis [note: In Orator. ad M. Brutum, cap. 1.], prima sequentem honestum esse in secundis tertiisque consistere. Ego quamquam nemini imitandas suadeam aut proponam Casaubonianas; quandoquidem illae non ad unguem sunt limatae aut politiore curâ conscriptae, sed subito, et tempore, quod ipsi occupatissimum aliis curis eripere debebat [note: Epist. 444. et 828.], effusae; exoptem tamen omnes, quas umquam qua privatim, qua publice scripsit, posse congerere Epistolas, tum ut iis eruditio Casauboni summa, tum temporis Historia orbi literato foret longe notior. Novi enim permultas aut partium invidiâ supprimi, (quod Tilenus metuebat, intercedente Riveto in gratiam Molinaei [note: Grot. Append. Epist. 152.], in quem Casaubonus paulo vehementius erat invectus) aut tabellariorum incuriâ in viis, aut quorundam negligentiâ periisse. Sic Hugonem Grotium binas ad Fabrottum, coripori

inserendas, Guilielmo Grotio, fratri misisse didici [note: Grotii Appendic. Epist. 156.]; quae tamen numquam apparuerunt; quod fatum innumeris evenit aliis, uti abunde possim ex ipsis Epistolis docere. Has autem, aliascque, si quis offenderit, eum vehementer rogo mecum communicare non dedignetur, ut recudendis matura, ubi ad manus nostras pervenerint, potestas dari et occasio possit.

EPISTOLIS subjicienda necessario putavi ea, quae rarissime occurrebant PROLEGOMENA, DEDICATIONES, PRAEFATIONES, et partim edita numquam, partim vero hîe illîc dispersa GRAECA LATINAVE CARMINA, ut et egregium suppressi libri DE LIBERTATE ECELESIASTICA fragmentum, quem ex voto perficere si licuisset, singulare profecto fuisset documentum, quantos eo in genere literarum fecerat progressus.

Tandem, secundo, ut ita dicam, volumine occurrunt EPISTOLAE Viri clarissimi, MERICI CASAUBONI, Isaaci filii, quarum illas ad parentem suum, virum maximum, Joannem Fridericum Gronovium, mecum lubens communicavit vir clarissimus, Jacobus Gronovius. Plures hactenus vel ex ipsa Anglia evocare literis non potui, quamvis fatear, cum paternis vix posse comparari. Mericus enim quod fuerit vitae genere infelici patre longe infelicior, non ita multa, si Theologica, quae vernaculo scripsit sermone, excipias, majoris moliminis in philologicis condidit, neque tantum tamque frequens cum viris doctrinarum gloriâ florentissimis per universam Europam exercuit literarum commercium, unde minori nominis famâ claruit, nec ea huc usque vitae ipsius cursus dedit monumenta, ut distincto volumine, quae ad illustrandum illum pertinerent, quisquam a nobis jure exigeret. In eo namque, postquam Merici filius, JOANNES, a paternis avitisque virtutibus et vestigiis plane desciverat, stemma illud Casaubonianum prorsus est exitinctum. Etiamsi Morerius in Lexico suo Historico-Critico scribat, in Galliis superesse istius generis sobolem; quod mihi omnino videtur a veritate remotum, cum Joannes Casaubonus, Isaaci filius, Merici frater, Pontificius factus in Galliis, quod equidem sciam, solus supervixerit, in hunc usque diem, neque munere aliquo aut literarum honore insignis. Ego vero celibem discessisse sere conjecerim.

Merici OPUSCULA minus obvia, in primis quae ad paterni nominis defensionem pertinent, Epistolis adjecimus, rati ea ad Vitae Historiam haud parum lucis conferre. Quod ut in bonam accipias partem, benivole Lector, majorem in modum rogo, mihique si ex tuo, quemadmodum etiam meo voto non omnia accurate satis exposuerim, ignoscas, emendaturo lubens, si meliora pluraque tempus atque amici suggesserint. Vale, et fave nostris conatibus.

NOBILISSIMO ET ILLUSTRI VIRO, ADRIANO PLOSIO AB AEMSTEL, Ordinis S. Michaelis Equiti, Domino supremae Juristlictionis de Geyn, Jutphaes, etc. Domino de Oudegeyn et Lievendael, Toparchae deTienhoven dominiique de Uithoren, in Consessu Poteissimorum Ordinum Generalium nomine Provinciae Ultrajectinae Deputato ordinario. VIR NOBILISSIME,

EA fuit ISAACI CASAUBONI etiam tum superstitis gloria, ut ob doctrinam stupendam, pietatem, inque omni vitae colore sanctimoniam, merita in divinas humanasque literas, non doctis solum, qui magnitudinem hominis poterant interpretari, sed et indoctis, quos modo nomen ejus et odos afflaverat, grande siculi sui lumen, aliquis eruditionis parens haberetur. Ita quidem nobiscum comparatum est; quae sibi facilia quisque factu putat, aequo animo accipimus; supraveluti ficta pro falsis ducimus; prorsus ut admirabile videatur tantam vim famae ejus fuisse, ut et rem compertam illi libenter crederent, et hi judicum captu ipsorum majus, velut praesumptâ et contradictionem vincente veritate, extorqueri sibi paterentur. Regum denique, quô nullum augustius magisque verendum inter mortales vocabulum est, cura esse coeperat ostentare Casaubonum; nec immerito qui hunc odissent, in suspicionem venerunt, quasi parum essent Majestatum observantes. Nec tamen ullos acquisivisset hostes quando virtute provocatam invidiam modestia componebat, nisi maturi aevi studia ad Antiquitatem Ecclesiasticam illustrandam et summorum Principum jura asserenda applicuisset. Eo namque per corruptionem temporum deventum, uti quorum docendorum omnibus, qui justam sui fiduciam haberent, copia facienda foret, quaeque praestari non permitti, deberent, de his mutire nefas: si hiscas, probra et maledicta in promptu; ea nescire aut dissimulare, ingens apud perosque peritia censeatur. Hi tamen dum odia sunt professi, et quâ parte tenerrimo sensu laederentur, palam. fecerunt, efficere nequiverunt, ut in optimis quibusque etiam illarum partium, etsi fortassis non omnes opiniones nostri figi et inolescere sinerent, unam opinionem indubitatam [gap: Greek word(s)] de perfecta ejus [gap: Greek word(s)] et singulari honestate labefactarent. Cum igitur tantus Vir ad beatos transiisset, mirum non est, quoscunque commune publicum tangit, velut indicto literarum funere, luctum induisse; aestimantes quot egregiarum lucubrationum, ultimum Autoris manum flagitantium, aque solo ipso petendarum, jacturam fecissent. Dolere alii abruptas Exercitationes Ecclesiasticas; poscere nonnulli Polybianum Commentarium, aliaque majoris momenti; plurimi, (et barum desiderium acrius quia spe majori) Epistolas; quibus semper eum, qui magnam ocii etiam sui operam reddidisset, aliquid ad temporum notitiam, lucem historitae, doctrinae et officii regulam immiscere solitum nemo ignorabat. Quae res viro reverendo summorumque

in Ecclesiam Dei meritorum, Andreae Riveto, potissimum incitamento fuit, ut vota publica non frustranda ratus longius de editione illarum serio cogitaret, ac conquisitas undique, sive quos commercium hoc exercuisse cum Casaubono, sive ad alios scriptas asservare cognoverat, describi et ad operarum commoditatem parari curaret. Accidit percommode, ut eopse fere tempore ego tum celebritate loci illectus, tum aliis caussis, quas hîc nulla percensere opportunitas, in hanc civitatem migrarem. Conquestus igitur mecum vir venerandus, occupationum gravissimarum multitudine institutum suum impediri, si id muneris injungi mihi non gravarer, libenter id delegaturum affirmabat. Etsi non falleret me, quot horarum pretio ea se mihi provincia liceret, tamen cum paucas schedas. evolvissem, velut oestro instinctus ac thesaurum talem latere ultra indignatus, omnem molestiam devorare constitui. Et ne asymbolus ad has epulas accederem, statim ad amicos, uhi plures exstare Epistolas addidiceram, de consilio meo scripsi; quorum comitate factum, ut non poenitendâ accessione hunc apparatum auxerim. Quanto id fuit melius quam si difficiles nugas nostras vulgare pergerem? ut maxime acu rem tetigissem, tamen et modeste de iis loquendum foret ut meis, et paucorum admodum, qui talibus capiuntur, studia colligerem. In hoc vero munere licet mihi sine derisu et invidia gloriari, tanquam alieno, fructusque ad omne genus Lectorum perveniet. Sive quin erudiri velit, admirandae et secretae doctrinae multa vestigia, de diversis Scriptoribus veteris et recentis aevi judicia, consilia de studiis consultissima reperiet: sive quis delectationem quaerat, innoxiae voluptatis variis illicibus delinietur. Qui variarum Ecclesiarum statum, eruditorum historiam cognoscere havebit; qui dictionem puram volet, elegantem, sine fuco ac cerussa, sine assectatione sensuum et argutiarum, quibus genuinam indolem Romani sermonis plerique nunc frangunt et vitiant qui selectissimos Graecorum flosculos et vermiculata emblemata conspicere gestiet; qui denique, quod maximum est, contemplari amabit animum viri rarissimi ac penitus [gap: Greek word(s)], saepe cum fortuna luctantem et saluberrimis se monitis erigentem, nunc hilarem et pudenti sale jucundum, modo pro caussae personaeque assumptae dignitate irritatum, ac mox iterum compositum; quisque pro gustu suo deliciis inescabitur. Si vero sint, qui hac editione offensos se arbitrentur, [et credo fore aliquos] ii primum conscientiam suam interrogent, quid ipsi de Casaubono et superstite et defuncto commeruerint: deinde nobis certe imputare nihil possunt, qui in alieno opere, quod interpolare, inque eo Curionem agere non erat pudoris nostri, auspieiis alienis ductuque nihil nisi mitistri fuimus, et paullo plus quam manuariam operam praestitimus. Nam qui querentur, nullam selectionem in tam amplo volumine adhibitam; potuisse complures rerum als cujus ponderis inanes luce prohiberi: accipiant, quaeso, justissimam defensionem. Neque enim inficias ibo, ad eundem impegisse me olim lapidem, et ut in hoc genus scriptorum incideram, identidem superstuae diligentiae, ut credebam, vestigia annotasse. At postquam ipse in hujusmodi muneris portionem veni, vela dedi retrorsum et deprehendi religione quâdam judicium inhiberi, ne tot monumenta venerandae nec ultra scripturae manus distinguas magis quam ames. Non secus ac qui post longi temporis peregrinationem ex improviso caris suis supervenientes haesitant, quem primo invadere velint amplexu; deinde in obvios proximosque intempestivâ deliberatione neglecta irruunt. Cumque vivant adhuc multi, aut certe necessarii illorum, qui ad suum suorumque honorem pertinere putant, si tam insigni amicitiâ fama eorum renovetur, ac in hoc clarorum virorum theatrosedem

impleat; ingratum fore fatebitur quivis sapiens, in communi exspectatione plures per censuram nostram spe suâ fraudari; lubricum vero et anxium nobis, dispicere qui omitti possint, qui dilegi. Denique in tanta judiciorum varietate, ubi contingit, ut quod huic admodum arrideat, id elevet alter, quod ille laudet, id insipidum videatur isti; colligantur, age, suffragia, et detur nonnihil sententiae singulorum; nonne idem eventurum credibile est, quod seni in fabulis, qui a puella vetulaque adamatus, hac nigros, illâ albicantes capillos vellente, subito calvus apparuit? Optima ergo ratio est, ut ea sectetur quisque, quae maxime ad palatum facient suum, reliqua aliis relinquat; nec sibi soli, sed universis consuli debuisse existimet. Atque hoc edecumatum opus nostraque in eo cura cum patrocinio munienda essent, te, Vir illustris, compellare ausi sumus. Ego ex quo fama tua desiderium mihi, bumanitas potestatem innotescendi tibi fecit, saepenumero mecum in consilium ivi, si ulla esset via, quâ hoc gaudium mihi ex tanti voti felicitate erumpere liceret. Etiam pridem multa argumenta collegeram, quibus ad dignam venerationem tui meipsum stimularem. Obversabatur ingens virtus tua et mores nihil non civile promittentes; quibus cum ad spem aeternorum commodorum Reipublicae ostensus fueris, nihil in illis immutavit prasentis fortunae magnitudo et copia, quin civem patremque gereres, inque amplisimis honoribus labores potius tuos et sollicitudinem quam gloriam putares. Obversabatur eminens tua dignitas, quam infinitis erga patriam meritis tot per annos sic continuasti, ut quanto decessores superasti tuos, tantum exemplum onusque relinquas [ô sero, et cum posteritate!] secuturis. Docent nos prisci Sapientes, grande et onerosum depositum esse creditam commissamque Rempublicam; ingentes oportere esse animas, et ad hanc rem a natura comparatas, quae bujus molis foecunditatisque, ut ita dicam, negotiorum et curarum tam in prospera quam adversa fortuna sint capaces; a magistratu virum ostendi. Nempe hunc sanguinem, hos spiritus hausisti ex generosa Amsteliorum tuorum gente, per atrocitatem temporum latente aliquandiu et oppressa, ut per te honestaretur praestantissimis rebus gestis, nec ab alio profecturis, nisi pro quo laudatissmi majores spopondissent, et in quem omnia ornamenta sua transscripsissent. Quid dicam de singulari tuo erga omnes elegantis eruditionis cultores studio, qui ceu Prytaneum aedes tuas celebrant, et liberali sermone, praecipuo tuo post gravissimas curas avocamento, quicquid est doctae oblectationnis et dant pariter et accipiunt. Unde laudabile et praeclaris viris ambiendum certamen, quis majore cum honore nominis tui scripta sua in famam mittat. Quae aliaque plurima reputans eam mihi speciem tui formaveram, uti quod offerretur a me tibi observantiae pignus, inprivatis opibus nihil dignum reperirem, Bonum factum vero, quod aestum hunc cogitationum mearum sublevarunt ISAACI CASAUBONI EPISTOLAE: quas cum publice videndi cupiditate accensum te dudum animadvertissem, nec me leviter in adornandis augendisque iis juvisses, non alii quam tibi ipsae commendari voluerunt. Accipe igitur, nobilissme virorum, hoc nobile munus ejusque patronatum profitere; qui et patrem illius [gap: Greek word(s)] facis maximi, et me, cujus obstetricatu id luce donatum est, adscivisti int er eos, quipropiores decora tua contemplantur. Scripsi Hagae, a. d. IX. Kalend. Octob. anno Christi CIC IC CXXXVIII.

VIRO AMPLISSIMO ET SUMMO, THOMAE REINESIO, Principis Altenburgensis Archiatro, ejusdemque civitatis Consuli.

EPISTOLAS ISAACI CASAUBONI, ingeniorum Principis, novâ non levis incremeti accessione auctiores tibi offero, amplissime Reinesi. Caussae cur tuo potissimum nomine proscripserim, plurimae mihi aequissimaque fuerunt. Quum publicas in consilium adbiberem, nemo hîc tibi praeferendus fuit. Sive enim gravem Epistolarum festivitatem respiciamus, ecquis melius de illa existimare potest? Sive ad Auctoris dignitatem convertemurr nonne tu vindictam ejus, si qui insulsi aut malevoli detrectatores oppugnare audeant, meritissimo suscipere et potes et debes? Ego equidem persuasissimum habeo, sanctissimos maximi viri manes, si quis manium sensus est, sibi maximopere gratulari, hanc provinciam tibi praecipue mandatam esse, in quo quasi imaginem sui superstitem contemplantur Nam tu non tam vestigia tanti viri premis, quod imputare possunt, qtiibus hoc Deorum munere licet, quam invidiosâ ingenii ubertate ad eandem erudittonis summam enituisti, ut, si a paucissimis discesserimus, quorum nomina in uno annulo (quod olim non nemo de bonis Principibus dixit) inscribi possunt, tu unus hac tempestate literarum illarum, quibus [gap: Greek word(s)] cultum et praesidium praestitit, fata moreris, earumque gloriam augeas ac tuearis. Nullam ego hîc adulationis notam metuo. Satis me ab hac suspicione absolvunt tot praestantissima ingenii tut monumenta, quibus seculum tibi devinxisti, ac juxta advertisti. Loquitur pro me lingua Punica, quam a multis annis primus a tenebris et ignorantia hominum asseruisti. Loquuntur variarum Lectionum libri tantis eruditissimorum, hominum studiis excepti, ut omnium ora manusque occuparent, ac nemo eos detrectaret, nisi cui inscitia et livor oculos praestrinxerat. Et sane absque iis si essemus, quantum abstrusissimarum rerum nesciremus; quot praeclaros Auctores aeterna nox premeret; quot insignia loca squalore et mendis cubarent; quot omnium saeculorum Antiquitatis sacrae et profanae mysteria laterent; quot quantique errores sub auctoritate magnorum nominum ac splendidis verborum titulis quanto tutiores, tanto et nocentiores et deprehensu difficiliores nobis imponerent? Quae uti jam omnes, quictrinâ et candore censeri volunt, in admirationem rapuerunt; ita magnam exspectationem illorum, quorum spem fecisti, excitarunt; adeo ut nonnulli impatientius ferant, tantâ advocatione ardentissima desideria sua suspendi. Non quod vereantur, ne splendidis promissis sollemni huic saeculo more hiantes deludantur; sed, dum incerta et lubrica rerum humanarum secum reputant, ne tantâ spe excidant, tantoque thesauro Respublica literaria casu et vi quâdam ex transverso irrumpente, (despuo omen) fraudetur. At ego, qui tam varia, quibus distraheris, occupationes propius novi, non tam miror haec nondum repraesentata, [quanquam reliquos Animadversionum tomos, Inscriptiones antiquas, easque plurimum ineditas commentario te digno instructas, aliasque in omni studiorum genere lucubrationes tuas non tam conceptas, quam editioni adornatas, apud te pridem videre memini] quam illa tantâ morositate exacta opera, quibus jam fruimur, inter tot molestias expediri

potuisse. Et quis non miretur, qui nôrit et summae Reipublicae, et tot illustrium capitum curam salutemque apud te excubare; omnem diem verum actus, litium aestimationes, pecuniarum descriptiones occupare; omnes qui capite aut fortunis oppugnantur; calumniam aut jurant, aut metuunt, te adhibere, te causas docere, ad te tanquam unicam aequitatis arcem ac miserorum partum confugere; qui cum deposita ac, conclamata valetudine conflictantur, se tibi inspiciendos praebere; a tua auctoritate pendere; apud te remedia quaerere; et, nisi inevitabilis hora instet, invenire: omnes denique tam Principes ac Potentes, quam capite censos te adspicere, te obsidere, in te omnes spes opesque suas collocare, te tamen inter densissima ista negotia ea moliri et eruere, quae nec ii potuerunt, qui non solidos dies, sed omnem vitam interioribus litteris impenderunt? Possem hîc longe plura et his potiora recensere, nisi me laudum tuarum jam totum cultiorem orbem pervagata opinio, pariterque modestia tua cohiberet. Et hisce tamen facile omnibus probarem optime mihi rationes constare, quod sub auspicio nominis tui istam Epistolarum editionem publicaverim. Verum tot aliae eaeque praegnantes ac domesticae causae ad id me perpulerunt, ut, si factum mutassem, ingrati immemorisque animi invidiam nullo pacto effugere, aut unquam abolere potuissem. Nihil jam dicam de incredibili illa humanitate, quâ me ignotum et in praetextata aetate constitutum, ingenti tamen confidentiâ ad favorem tuum adspirantem admisisti: nihil de affectu, quo me postea constanter complexus es; nihil de indulgentia, quâ me, quum frivolis nugis te maximis impeditum curis obtunderem, non modo non gravatus es; sed et provocasti, et ut laudabilis hujus inverecundiae perseverantiâ diligentiae meae operam tibi redderem, animasti: nihil de hospitali officio, totque aliis beneficiis, quihus fecisti, ut totus beneficii tui sim. Mihi autem ab illo tempore nihil antiquius fuit, quam ut officiorum assiduitate, obsequio, praesentique pietate te venerarer, ac occasionem circumspicerem, quâ meus animus tantis nominibus tibi obnoxius illustrior fieret. At quum curtam meam suppellectilem recognoscerem, nihilque reperirem, quod aere tuo me liberaret, ab alio potius solvendum duxi, donec arcae meae conficere potero; quam conturbare, ac debitum, cui solvendo non sum, abjurare. Praesertim quum id ipsum, quod nunc apparet, fiduciariâ operâ obtineam, ac omne beneficea tuae erga me voluntati debeam. Nam quum in illam tot illustrium animarum palaestram Bataviam ad capessendum ingenii cultum contenderem, tu mihi ad Gronovium, vir um ingenio, doctrinâ, dignatione, maximis in rem literariam meritis nulli hujus aetatis secundum primos aditus muniisti, ac tesseram praebuisti admissionalem. Quam ut agnovit, non modo perquam humane et comiter me excepit, omnium horarum ignoto adventori, quâ est inusitatâ morum facilitate, jus fecit, studiorum meorum dux et auspex fuit, magnis illis hujus aevi Heroibus, Vossio, Heinsio, Gevartio, Rubenio, aliisque viris doctis insinuavit, ac vere mihi, quod Solon olim Anacharsi praestitit; sed et hanc secundamCasaubonianarum Literarum editionem ipse aeternis operibus suis intentus mihi delegavit. Quae utriusque summa beneficia uti nunquam non agnoscam et profitebor, ita nihil mihi contentionis reliquum faciam, ut intelligatis, non male vos illa locasse. Vale, saeculi decus. Amsterodami, pridie Kalend. Septemb. CIC IC CLV.

ISAACI CASAUBONI VITA.

ISAACUS CASAUBONUS, Vir omni vitâ pariter Principibus ac doctis carus, anno partae salutis CIC IC LIX. a. d. XII. Kal. Mart. [note: Epist. 162. 931.] nasitur [note: Nascitur Genevae.] Quum ipse Isaacus Casaubonus, quo non incorruptior aut integrior alter testis, Epistol. 232. 293. 453. apertissimis verbis indicet se Genevae esse natum; et Epist. 111. 112. 136. Genevam vocet patriam dulcissimam, imo Ep st. 149. scribat se desiderare literas a Rege, quibus Jure Civitatis Gallicae donetur, nullus possum satis mirari quod adeo audacter in Lexico suo Historico clarissimus Morerius asserat; Isaacum Casaubonum Burdigalae in Delphinatu natum. Isaac Casaubon, ait, etoit Franaeois ne en 1559. a Bourdeaux, peyite village dans le Diois, et non pus a Genevi, comme divers Auteurs l'ont ecrit. Sa famille subsiste encore sous le nom de Casaubonne. Verum uti priora, sic haec posteriora verba putem involvere errorem, quando quidem stemma suum describens ipse Casaubonus, numquam patrui, numquam fratris, ne dum fratrum; verum binarum sororum, SARAE scilicet, natu majoris, et ANNAE faciat mentionem, quarum Sara nupta Petro Chabanaeo, obiit 23. Octob. 1610 [note: Diar]. Haec cum duobus filiis, Petro (mortuo Lutetiae Parisiorum, a. d. 17. Kalend. Maj. 1602.) et Isaaco, adstitit morienti patri Arnaldo Casaubono. Anna primâ vice, uti conjicio, nubit Joanni Rigoto [note: Epist. 131.]; secundâ vice Petro Perillaeo, quem affinem, a. d. 15. Kalend. Maj. 1600. post XVI. annos amore fraterno Isaacus noster est complexus [note: Exercis. Baron. Pag. 37. et Diar. Biogr.]. Hanc tamen videt bis [note: Epist. 113.] viduam. Sed quid, quaeso, apertius, cum adjiciat? Ego solus liberorum, quae mea fuit infelicitas, aberam.] Genevae [note: Epist. 232. 293. 453. 879], (ubi etiam e fonte sacro fuit susceptus a D. Francisco Mazieres, baptizatus a Magistro [note: Diar Biograph.] Raymondo; patre ARNALDO CASAUBONO, viro literis non tantum probe docto, (juvenis enim Burdigalae Praeceptoribus erat feliciter usus Gelidâ, Goveano, Mureto, summis eorum temporum [note: Epist. 838.] viris) sed vitae morumque integritate maxime insigni: matre vero JOANNA ROSSEAU, singularis exempli feminâ, qui parentes saeviente tyrannide, cujus frequentissime in Epistolis suis mentionem facit vir celeberrinius Franciscus Hotomanus, metu compulsi justssimo, ne propter purioris Religionis professionem vivi comburerentur [note: Epist. 453. 879], Burdigalâ, oppiduto Galliae in Delphinatu ad Robionem amnem inter decliva montium septem leucis a Valentia versus Austrum, et quinque a Dia posito [note: Baudrand. Lexic. Goegr.], Genevam, cujus Ecclesiam Martyrum Matrem quidam dixêre [note: Franc. Hotoman. Epist. 2.], licet Justus Rycquius injuste Genevam vecet nidum [gap: Greek word(s)] [note: Cent. 40.]; tamquam tutissimum in asylum confugerant, nisi potius dicamus Chrestâ eos abiisse. Ejus oppidi meminit in Diario [note: Anno 1599. a. d. 4. Non. Mart.]: Chrestam, inquit, venimus, oppidum [gap: Greek word(s)]. Ea est urbs ubi ab optimo parente sumus educati, et primis literarum rudimentis initiati. Pater enim ad [gap: Greek word(s)] eo fuerat Genevâ ascitus. Atque ille constantissimo animo, in ea urbe, certe in eadem [gap: Greek word(s)] perseveravit per varia discrimina et multiplices casus ad extremum vitae diem usque. Sic et alio loco [note: A. d. 11. Kalend. Jun. 1603.]: Chrestam venimus, ubi veterum optimi parentis amicorum copia nobis reperta est: suave eorum alloquium nobis, et locorum, ubi fuimus pueri olim educati, aspectus. Chrestâ Burdtgalam ad matrem optimam pervenimus, quam pro aetate valentem, et fratrem charissimum, atque familiam totam invenimus. Ex quibus aperte colligere est, eos sedatâ ac lenitâ paululum tempestate discordiarum turbulentissima [note: Post biennium nempe: vide Epist. 879. pag. 527. b.] ad veteres lares ac focos reversos, ad ultimum vitae diem religiose coluisse. Nam ipse Casaubonus ait [note: Ad Baronii Aparat. Exercit. 1. pag. 37.] patrem suum Diae, vel ut Veteres nominabant, Deae Vocontiorum in Delphinatu placide in Domino mortuum, ibidemque sepultum. Cujus vitam atque mortem, quam turpem atque ignomiinosam fuisse Isaaco filio exprobraverat Graeculus Cretensis Andreas Eudaemono-Johannes, ipsius Isaaci Casauboni verbis descriptam hoc loco inseram, cum ut sanctissimi [note: Sanctissimi parentis, etc.] [gap: Greek word(s)] de me ipse conjecturam facio, qui a virtute. et singulari pietate patris mei, viri sanctissimi, sentio me longe abesse; et ne mei longius etiam abeant, metuo. Quod ne eveniat, ego et uxor dies noctesque operam damus, et assiduis preeibus a Deo contendimus, per meritum [gap: Greek word(s)] Epist. 846. pag. 510.] parentis (cui similem se, suosque liberos esse optabat, ea enim fuit illius virtus, sapientia, [note: Epist. 499.] eruditio) innotescat pietas, tum ut liberi, quos haud magno numero reliquit, cognoscantur.

[note: Isaac. Casaubon Exercit. 1. ad apparat. Annal. Baronii pag. 36. edit. 1635.] Graeculus Cretensis, Andreas Eudaemono-Johannes, animosissimus ille parricidarum patronus, lanienae Parisiensis cupidissimus laudator, prodigium e mendaciis

et ignorantia conflatum, non solum Christianus audit; sed est etiam Jesuita, et Missas Romae quotidie, uti fama est, celebrat. Hic est parricidiorum in Reges et Principes unicus magister, qui ad caetera sua scelera, nuper adjecit immanitatis plufquam Turcicae facinus execrandum. Nam qui objectis a me criminibus veri respondere nihil posset; non solum in me convicia falsa, absurda, ridicula, et furentis Cretis rabiem dumtaxat prodentia, effudit: sed etiam Arnaldi Casauboni, venerandi parentis mei, ante tot annos fato functi, pretiosam apud omnes bonos, qui nôrant, memoriam, contra jus Gentium: spreto anathemate, quod veteres Hebraeorum Sapientes in male de mortuo loquentem pronunciarunt: denique contra ipsorum etiam Paganorum instituta ac leges, impie sollicitavit, ac diabolico mendacio ivit infamatum. Fingit scelestus Cretensis, et audet affirmare, quâ impudentiâ est, patrem meum, rei capitalis damnatum, laqueo vitam finiisse [note: Hanc fabulam excogitavit Carolus Bonarscius, teste Francisco Sweertio Epist. 891.] O furiam! ô immanitatem plus quam Turcicam! nam etiamsi ita esset, (est autem falsissimum, ut demonstrabimus) quae haec est barbaries, in cineres jam pridem conditos furorem exercere suum? filio casum patris, licet fabula non esset, exprobrare? Nescit scelestus, nescit, quid sit discriminis inter [gap: Greek word(s)], et [gap: Greek word(s)]. Sed vide mihi Cretici hujus prodigii [gap: Greek word(s)] amentiam! Quum enim ter figmentum hoc suum repetat, ut paucos ante dies narrabat mihi Oxonii Joannes Prideaux, Vir doctissimus, et pietatis eximiae; ego sancte juro, me paucis paginis inspectis, putida et aperta mendacia floccifecisse, et nunquam legisse: crimen tamen quod patri impingeret, ne fingere quidem ullum potuit. Elogium puniendi non recitat: non locum, non tempus indicat: crudum mendacium, ut fuerat sibi a Satana inspiratum, contentus evomere. En quales exquisitioris pietatis Magistros patria Jovis edat; urbs septicollis in sinu suo excipiat, educet, foveat. En qualia mendacia, auctoritate Censurae suae Princeps Aquaviva soleat comprobare. Pater meus, vir pietate, probitate, et prudentiâ inter paucos insignis, anno superioris seculi, LXXXVI. Diae, vel ut Veteres nominabant, Deae Vocontiorum, in Delphinatu, ipsis anni novi Kalendis morbum [note: Morbum contraxit.] Pater meus ante annos viginti septem, et quod excurrit, Diae Vocontiorum in Delphinatu ipsis Kalendis Januariis in morbum incidit. Habuerat eâ die concionem ad Nobilitatem ea in urbe comitia agentem, in qua vir pius et sanctus [gap: Greek word(s)], zeli incomparabilis specimen ediderat. Itaque totus sudore madens e suggestu descendit: mox illum febris occupat, quae lentaerat, nec vehemens, sed continua. Mensem integrum aegrotavit. Kalendis Februariis animam Deo Creatori placide reddidit. Elatus est humeris honestissimorum civium. Deduxerunt funus cives omnes, et Gallicear Nobilitatis ejus Provinciae pars maxima. Ingemuit morti illius tota Provincia, neque hoc nesciunt Jesuitae, qui Turnoni habitant, aut in aliis vicinis oppidis. Epist. 893.] contraxit [note: Epist. 891. et 893.]; invasitque eum febricula, lenta quidem, verum continua. Quum Medici, atque imprimis Laurentius Videlius, Avenionensis, (sed qui Religionis varie corruptae Reformationem ante multos annos erat amplexus) in ea arte eximius, et veteri amicitiâ patri meo conjunctissimus, nihil periculi, et omnia signa ad salutem esse confirmarent; ipse tamen, ex quo primum decubuit, instare sibi fatalem horam intellexit: et qui de exitu morbi non dubitaret, uxorem suam, matrem meam, piis alloquiis saepe est consolatus. Kalend. Februar. pater testamentum condidit; quod excepit Notarius, uti vocant, Apostolicus, cui nomen Cheysieu. Scribendo testamento adfuerunt A. Podianus, (du Pui) Praetor urbis; qui paullo post peste extinctus, ingens sui desiderium civibus suis reliquit; L. Videlius, R. Bruierius, J. Draco, alii viri primarii, amici patris, quorum nomina in tabulis testamenti leguntur. Kalend. Februar. Dei nomen invocans, et delictorum veniam petens, sine ullo cruciatu placide in Domino obdormivit; nactus, si quis mortalium, quam frustra sibi optabat Christum ignorans Augustus, [gap: Greek word(s)]. Adfuit aegrotanti, et beatam animam (sic opto, et spero) Creatori suo reddenti, pia mater, singularis exempli foemina, Johanna Rosseau; quae annos fere triginta, sine ulla, vel levissima, querela, vixit cum ipso conjunctissime: adfuerunt et filiae duae, Sara et Anna, sorores meae; gener etiam, Petrus Chabanaeus, cum duobus ex ipso nepotibus, Petro et Isaaco. Ego solus liberorum, quae mea fuit infelicitas, aberam; quod quadriennio ante, Francisco Porto, et Graeco et Cretensi, sed quem sincera pietas, virtus excellens, et singularis doctrina bonis omnibus venerabilem reddebant, in Graecarum literarum professione Genevae adolescens successeram. Adfuerunt praeterea aegrotanti frequentes cives, cum Dienses, tum Chrestenses; qui belli causâ Chrestâ, sive Cristâ, (id oppidum est vicinum in Episcopatu Valentinensi, cujus ohm Dia caput erat, nunc membrum) Diam concesserant; item e Nobilitate

Reformata Provinciae illius quam plurimi; quum forte eo tempore frequentissimus Protestantium conventus Diae ageretur. Elatus est a. d. IV. Non. Februar. succollantibus civibus honestissimis. Deduxerunt funus omnes civitatis Ordines, et Nobilium ac caeterorum, qui ad publica negotia convenerant, pars maxima. Luxerunt patrem, et diu desiderarunt omnes pii, probi et prudentes viri. In his fortissimus Heros, et gloriâ rerum gestarum toto orbe notissimus, Lesdiguerius, et universa Nobilitas; in qua praecipuos amicos habuit, Cugium, Gauvernetium, Bellofortium, Porticum, Dumasium, Consium, Chailarium; qui omnes, aut liberi eorum etiam nunc sunt in vivis. Chailarius tunc admodum juvenis, ad Pontificios postea transiit. Idem tamen Arnaldi Casauboni nomen sine honore usurpare, ne nunc quidem solet; memor arctissimae amicitiae, quae olim patri meo cum ipsius parente, viro magno, et cum Pedegrotio ejusdem patruo, intercessit. Obiit [gap: Greek word(s)] anno climacterico aetatis suae sexagesimo tertio. Ego literis Videlii, a. d. XV. Kalend. Mart. scriptis, quas a Theodoro Beza mihi traditas servo, de obitu optimi parentis factus certior; dolorem meum paucis verbis [gap: Greek word(s)] testatus sum in Commentariis ad Strabonem, quos tum scribebam, libro 5. pag. 84. Qui si Cretensis hujus impostoris impudentiam, furorem et scelus praevidere potuissem, vitam patris mei literis mandassem, et ingentia Dei Opt. Max. erga ipsum beneficia enarrans, omnibus Cretensibus, omnibus Jesuitis os obturassem; et de universo nomine Casaubonio bene essem meritus. Neglexi hactenus hoc officium, conscius modestiae et verecundiae patris mei, quae fuerunt in illo admirandae. Nunc quia pietas id jubet, ne de veritate impune inimici Dei triumphent; faciam tandem, volente Domino, quod ante mulos annos factum oportuit; et importunam ac truculentam hanc feram, verae narrationis telis undique confodiam. At tu, Christiane Lector, criminatione ab una cognosce omnes. Nam quid de toto libello Cretensis Jesuitae judicandum sit, vel ex hoc uno potes statuere. Petes, dico; imo, si quid in te candoris, si quid verae pietatis, omnino debes. Gemina quippe huic sunt omnia pari scelere ficta, pariter falsa. Neque vero expectet hîc aliquis, ut ad frigida illa convitia respondeam; Quod sim Haereticus Calvinianus; quasi sit rabulae hujus et Haeretici Bellarminiani, de vere antiqua fide judicare; quam aut nunquam didicit, aut una cum lingua Graeca Graeculus Apostata oblivioni tradidit. Quod sim Graecarum literarum et omnis eruditionis imperitus. Sed quis feret caecum de coloribus? Quod Latinis Graeca immisceam. Novum crimen, Caie Caesar. Hoc tamen malo, quam si diceret, me defendendo parricidas, ad nova parricidia Castellis, Catisbeiis et Ravaillacis, Deus omen avertat! iter munire. Nolo eruditorum nostri seculi, Turneborum, Lipsiorum, Scaligerorum exemplo factum tueri. Nolo Panigarolae conciones in medium afferre. Taceo morem multis aliis Concionatoribus partium Romanarum hodie usurpatum, qui apud indoctam plebeculam Latina, Graeca, aliquando et Hebraica recitant, saepe, (Latina praesertim) sine interpretatione. Certe olim Cicero ad Pomponium Atticum Graece doctum ita scripsit, ut ego ad Frontonem Ducaeum Graeci sermonis intelligentem. Quod parum in Logicis exercitatus sim. Melius istud novit Julius Pacius, Vir clarissimus, Jurisconsultus et Philosophus insignis; qui me adolescentem in studiis Juris civilis et Philosophiae Aristotelicae, non solum publicis recitationibus, sed etiam privato labore instituit; qui multis annis prius quam suum in Organum ederet doctissimum Commentarium, mihi et Petro Perillaeo affini meo, et P. Pineto, eruditissimis olim adolescentibus, quorum prior etiam nunc vivit, verbis fere totidem illum dictaverat. Quod inter operas typographicas domûs Stephanicae creverim. Ego vero si ita esset, laudi id mihi vertendum contenderem. Nam ex illa domo, ceu ex equo Trojano, multos prodiisse excellente doctrinâ viros, facile possem probare. Sed mentitur Cretensis; nam ego juventutem meam non corrigendis chartis typographicis exegi; sed bonis artibus discendis, et omnis generis Auctoribus diurnâ nocturnâque manu pervolutandis. Verum haec et similia his missa faciens, illa potius hoc loco breviter attingam, quae ut majoris momenti sunt, ita calumniatoris impudentiam et immanitatem melius produnt. Ait igitur Alastor pag. 168. patris mei memoriam me infensum Magistratibus reddere. Sed quid ergo fecerim, quod meum erga Magistratus animum infensum prodat; quam doctrinam defenderim Regibus et Principibus exitiabilem; hoc vero non docet Cretensis. Cur tacuit? cur mihi pepercit? Enimvero concurrant in unum omnes Cretenses; capita conferant omnes Loiolae discipuli; ipsum, si voluerint, Diabolum (rem futuram non novam) in consilium adhibeant; nunquam tamen in actionibus aut scriptis meis aliquid invenient, quod hujus criminis ullo pacto

affinem me queat reddere. De patre vero meo quam impudenter mentiatur Cres impudentissimus, quid attinet dicere? satis hoc ex antedictis liquet.

Puer, (cujus jam prima aetas majora quam vulgo promittens, quid de ingenii dotibus cum progressu sperandum foret satis augurabatur) sic ille de meliore luto confictus cum esset indolis egregiae, singularis judicii et memoriae tenacissimae, ab optimo parente, homine Graecis Latinisque literis erudito, sed negotiis Ecclesiasticis prorsus distracto, domi literis imbuitur: eoque felici discentis successu, ut vix praetextatus nonum agens annum non modo expedite posset Latine loqui, sed etiam emendare scribere [note: Epist. 686.] Verum cum pater ipsius diutius quam aetas et studiorum cura ferebant, domo abesset; (abesse enim cogebatur ut muneris sui partibus satisfaceret; quâ causâ quidem Dei Ecclesiae in Delphinatu plurima et laudatissima officia praestabat, [note: Epist. 453.] familiae tamen suae non exiguo damno, et vitae, ni Deus cavisset, praesentissimo periculo, quo sibi quasi relictus) evenit, ut ita eorum omnium fuerit oblitus, ut undecimo literas ignoraret; imo, quod ipse dicere solebat, duodecimum agens annum vix proprium suum nomen sciret declinare [note: Meric. Casaubon. Piet. pag. 72. Vide Epistolam. 879.] Ast parente, quo solo videtur usus Praeceptore [note: Epist. 17.], post triennium reverso, ab ipsis incunabulis, tantâ sedulitate ac diligentiâ, quae hactenus fuerant neglecta atque intermissa, studia redintegravit, ut vehementem ardorem ac constantem in studia impetum, ne vitae discrimen incurreret, pater fuerit coactus quam saepissime, tamquam injectis fraenis, reprimere, et ne calamitates quidem publicae, bella civilia, [note: Epist. 197.] temporum infelicitates, non afflicta aut adversa fortuna, vel etiam quicumque possunt cogitari molestissimi casus, quibus plurimum inhibetur studiorum cursus, illud incendium amoris, quo erga bonas literas agitabatur, potuere extinguere. Anno enim Chricti CIC IC LXXII. aetatis XIV. tempore detestandae omnibus bonis in aeternum lanienae Parisinae, (excidat illa dies!) una cum parente ad montium ac sylvarum secreta et profunda latibula profugus [note: Epist. 74. 879.] sceleratissimas sicariorum manus timidus fugiens, in eremo ac solitudine plane avia, forte in antris atque casis, cum vitâ miser, animo tamen alacri latitaret, primum a patre Graecarum literarum accepit elementa [note: Elementa ac fontes.] Magni enim interest, inquit Cicero in Bruto cap. 58. quos quisque audiat quotidie domi, quibuscum loquatur a puero, quemadmodum patres, paedagogi, matres etiam loquantur. Atque ita Laeliam, Caii filiam, inquit iterum, patris elegantiâ tinctam vidimus.] ac fontes. Quarum captus dulcedine tantos suo marte (nam pater publicis coactus vacare negotiis, filii optimi studiis amplius praeesse, eaque juvare ac promovere non poterat, licet ei [note: Ei uni quantulumque in ipso esset eruditionis, debere.] Ingratus sim erga Deum, nisi illi gratias agam, eo patre esse me natum, cujus vita speculum est probitatis et omnium virtutum. Illi ego debeo quicquid in literis didici. Sed tu, Vir optime et doctissime, si parentis mei vita tibi esset nora, negares profecto dignum me, qui tantae prudentiae et sapientiae viri filius audiam. Epist. 908.] uni quantulumcunque in ipso esset eruditionis, [note: Epist. 908.] debere ingenue fateatur) fecit progressus, usus Caninii Grammaticâ, quam olim ejus notis adscriptis servabat olim Mericus filius, uti post quinquennium, anno Christi CIC IC LXXVIII. Genevam studiorum absolvendorum causâ mitteretur. Ita enim ipse de se [note: Epist 453. 879.]: Anno aetatis decimo nono Genevam sum missus studiorum causâ. Hîc ego, quantum poteram, dies noctesque vires contendens sitim meam conatus sum explere. Itaque Dei bonitas vigiliis nostri ita benedixit, ut anno aetatis vigesmo quarto [note: Epist. 877. ait annos natus XXIII.] Francisco Porto Cretensi, Graecorum omnium nostri temporis longe doctissmo, viro admirandae probitatis, et pietatis singularis in professione literarum Graecarum successerim. Vixi annos quatuordecim Genevae Professor primo Graecarum literarum, deinde etiam Latinarum, aliquando etiam Hebraicarum. Hunc autem Franciscum Portum Cretensem, Theophili Porti Cretensis filium, quondam Ferrariae, postea Genevae, linguae Graecae Professorem, anno Christi CIC IC LXXX. ita Graece compellarat:

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

Quibus profecto et peritiae et amoris speciminibus usque adeo sibi devinxerit Franciscum Portum, ut successorem suum in professione Graecarum literarum voluerit, quae tamen provincia admodum adolescenti Isaaco Casaubono prope invito est demandata [note: Epist. 77.] Suscepto itaque recens gravissimo plane muneri parem atque idoneum se ut ostenderet, statim in Diogenem Laertium de Vitis Philosophorum, utilissme propter Graeci sermonis praestantiam, et antiquissimorum temporum Historias, in vitis illorum sapientissimorum hominum jucunde relucescentes, primas curas, quas horis subcistvis, cum adhuc juvenis esset, (nam et pueriles [note: Epist. 4.] eas vocat) in graviora studia incumbens conscripserat, tamquam majoris operis ac plenioris, seu prope jam affecti Commentarii specimen edidit [note: Praef. in Diogen. Laert] Verum uti dolendum, sic mirandum maximopere est, cum tot annos supervixerit, eum Commentarium illum ad umbilicum perductum, atque ex sententia elaboratum, aut saltem prout jam affectum habebat, postea numquam edidisse. Praecipue vero cum permiserit Henrico Stephano, tunc temporis jam socero, notas illas multo auctiores atque emendatiores recudere; imo ad Rittershusium scribat [note: Epist. 499.] Se Scriptorem illum amare vel eo nomine, quia per eum aditus ei ad amicitiam doctorum virorum fuit. Quo autem anno, quo loco, quâ formâ, apud quem Typographum primâ vice prodierint, frustra in accuratissimo Indiculo editionum Laertianarum, Wetstenianae praemisso, quum quaesivissem, nuper me docuit Placcius in Pseudonymis, anno 1708. recusis, id factum Moguntiae 1583. in 8. pag. 368. Has [note: Meric. Casaub. Piet. pag. 98.] cum Arnaldo patri offerret, et de suis incoeptis ad rem literariam promovendam multa juvenili more narraret: respondit ille, Laudare se quidem propositum ejus, [gap: Greek word(s)] caeterum pluris se vel unicam observationem facturum ad Libros Sacros pertinentem, quam illa omnia, quorum spem fecerat. Haesit animo penitus infixa viri optimi vox illa, semperque ex illo tempore [gap: Greek word(s)] est conatus. Haec ipsum narrantem saepe audivi, et postea in literis ipsius ad amicos reperi [note: Vide Epistol. 465. et 950. nostr. edit.] Unde postea animum ad sacra magis applicuit, conscribens Sacrarum Observationum libros [note: Epist. 433.] quorum gustum praebent Notae in Novi Testamenti partem priorem, etiamsi numero paucae, valde tamen accuratae et viris sanctissimis prorsus probatae, quas etiam invito ei extorsit, uti videtur, Eustathius Vignon. Ita enini de iis [note: Epist. 204.]: De notis in Novum Foedus, multum te amo: (illas enim eo inscio atque reluctante volebat recudere [note: Epist. 218. Scaliger. Epist. 55] Raphelengius) tua enim diligentia molestissmum mihi scrupulum exemit. Ante multos annos invito et reluctanti, [gap: Greek word(s)], Typographus, qui Strabonem erat editurus, hanc opellam nobis extorsit. Quod si Deo ita fuerit visum, Observationes nostras in Libros Sacros aliquando sumus edituri.

Verum proximo a suscepta professione anno studiis, ut puto, philosophicis (admodum enim delectabatur lectione Platonis, Aristotelis, eorumque optimorum Interpretum) nimium intentus ac irretitus, ne videretur humaniores literas negligere, anno CIC IC LXXXIV. sub nomine Isaaci [note: Isaaci Hortiboni.] Hortiboni nomine continuo, uti ex Epistolis, quarum bina ad Josiam Mercerum possideo [gap: Greek word(s)], patet, utebatur noster Isaacus, eximius messor. In bono omnigenae eruditionis horto, cujus fructus per omnia secula nullo putredinis sensu perdurabunt. Nominis originem si quis velit ex proavorum vivendi ratione, tamquam colendis hortis fuerint assidui, petere, non minus illud obesse Casaubono putandum est, quam quondam apud Romanos Hortensio, Fabio, Scipioni, vel qui casu aliquo in tenui conditione aliquid arripuere, quo se a paribus distinguerent; qui tamen principes istius familiae, (a quibus vera gloria radices agit atque [note: Cic. de Offic. II. c. 12.] propagatur) nobilissimos quandoque dedere nepotes. Neque hîc Cretensis ille audiendus est, qui, ut ex Merici Pietate constat, impudenti mendacio effinxit, "usque adeo puduisse Casaubonum ejus infortunii, ut in iis libris, quos recente etiam tum facti memoriâ sumsit. pro CASAUBONO se HORTI-BONUM appellaret. Nam sane libri, quos pater emisit post avi mortem, Casauboni nomen praescriptum omnes habent; quum illi, quos junior edidit, Hortiboni nomine sint inscripti: ut si quid ex hac re concludendum esset, nihil aliud tamen effici potuisset, quam etiam crevisse illi desiderium post sui parentis obitum, ut omnes eum scirent Arnaldi Casauboni filium." Mer. Piet. pag. 79.] Hortiboni (nomen enim illud eo tempore amabat,

ut, quae a primis vitae annis ex Gallico idiomate gesserat, in Latinum transferret, et cum Latinarum literarum studiis ita transpositum commodissime posset conjungere) Eustathio Vignon excudendam commisit Theocriticarum Lectionum libellum, Henrico Stephano, Typographo Genevensi, viro Graecis et Latinis literis eruditissimo, consecratum; id quod forte ansam peperit tanto viro coram frequentius utendi, ejusque domum paulo familiarius deinceps frequentandi; qui congressus quotidiani postea Casaubonum Stephano arctissimo affinitatis vinculo reddiderunt conjunctissimum. Multus inde atque turpis invidorum hominum, qui famae Casauboniani nominis pessime voluerunt, natus error et falsissima calumnia, quibus ex illa Dedicatione turpissimam fabulam contexere libuit, tamquam Typographeio Stephaniano emendandis Typothetarum erroribus praefuisset. Hanc ipsi calumniam ab Eudaemone Joanne exprobratam, postmodum a Joanne la Caille [note: Histoire de l'Imprimerie, pag. 136. B. G. Struvius, Introduct. ad Notiam Rei Litterar. cap. 5. §. 36. Teisser. Nouvelles Addit. aux Eloges des Hommes saeavans, pag. 420.], qui tamen affinem Paulum, non Henricum vocat, propagatam ipse deluit Casaubonus in Apologia pro Arnaldo Casaubono, Exercitationi Baronianae primae inserta. Ipsas autem Animadversiones, seu potius Casaubonum hoc encomio prosequutus est summus Criticus, harumque litterarum vindex acerrimus, Petrus Scriverius, cum albo calculo suo clarissimi Meursii Spicilegium Theocriti probaret:

Hoc quippe ex SICULO festivi vatis AGELLO
Falce suâ pingues glomeravit ad horrea messes,
Eximius messor CASAUBONUS, ille beatus,
Et nimius messor Casaubonus, ille beatus,
Et nimium felix, unus qui possidet omnes
Priscorum genios, quem nec sua GALLIA tantum,
Verum omnes celebri ellogio, versuque frequentant
Sub gemina Hespetia, quîs curae est scandere montes
Aonios, frontemque sacris aspergier undis.

Quum itaque, contractâ jam arctiore amicitiâ cum Henrico Stephano, frequentius adiret sive Typographeion, sive domum Stephaneam, cum litterarum, tum pietatis maxime gloriâ celebrem; (quis enim qui vel famâ dumtaxat inaudivit de celebribus eruditione Typographis, primisque verae reformatae Religionis testibus ac vindicibus, quorum vitas describit Theodorus Beza, ignorat Robertum Stephanum, Francisci I. Galliarum Regis, optimum integerrimumque Typographum anno CIC IC L. iniquissimis atque falsissimis criminationibus, ineptissimis absque ulla veritatis specie argutationibus insimulatum, ac si Lutetiâ Parisiorum fuisset pulsus atque indigne ejectus, quemadmodum in ejus vita olim aperte demonstravimus, Genevam lares, totamque familiam, exceptis quibusdam liberis, qui ad Pontificiam transierunt Religionem, transtulisse, ibidemque novum exstruxisse focum, quem Henricus filius, ejusque domus postea diligenter foverunt) cum igitur Stephaneam domum pietate claram frequentaret quotidie ac coleret, animiun ad virginem honestissimam atque modestissimam, FLORENTIAM STEPHANAM, applicuit; illectus, credo, suadelâ omnium praeclarissimarum virtutum, quae quidem in lectissimae virginis avitis iisque mitissimis moribus, singularis formae dote; praesertim tamen in egregia indole, animi clementia, perspicaci prudentia, sincera probitate, omnibus fortunae bonis anteponenda elucebant. Quapropter ad amicos scribens, non praepostere sibi agere videbatur praestantissima illa dilectissimae atque suavissimae conjugis dona tantopere laudare [note: Vide Epist. 850. 853. 1047.], tum quod sibi forte persuaderet vivo socero se multum posse proficere in studiis, et Regum atque Principum, quos plurimos numerabat sui amantissimos, singularem sibi favorem posse conciliare; mortuo vero una cum reliquis, qui ex ea familia superessent, ex parte haeredem futurum, non tam facultatum, quarum non nisi modica portio in ipsius potestate fuisse videtur, propter vitae

modum, qui non uni loco affixus, ipsum fere continuo oberrare et per multas ambages sedem mutare jusserit, quam quidem manu exaratorum codicum ac laborum antiquis utriusque linguae Scriptoribus diligenter impensorum. Annum, atque diem ipse hisce indicat: Anno Domini CIC IC LXXXVI. April. 28. die exeunte, stylo vetere, ego et Florentia Stephana, Henrici filia, matrimonio juncti sumus in Ecclesia Dei, Genevae in templo D. Petri [note: Diar.].

Rumor erat, forte a Dionysio Godofredo, Juris Antecessore, familiari ejus profectus, hoc tempore eum prae manibus habere editionem binorum principum Satyricorum, Juvenalis nempe et Persii, quos ut pro virili maturaret, auctor ei erat Josias Mercerus, cui mox respondet [note: Epist. 1.]. Id numquam habuisse in animo, licet diligenter satis et accurate eos Auctores legisset, sed unice urgere se Strabonem, quem tamen, ductus et captus amore ac studio linguarum Orientalium pro tempore seposuerat. Quibus haud leviter, quamquam non satis ex voto, imbutus, redit ad Strabonem, varias ob causas ei semper maximis in deliciis habitum, quarum haud ultima erat, quod elegantem illum et gravissunum Scriptorem apud omnes doctos, qui litteras amant, tot elogiis exornatum, et qui in cognitione Philologiae proficere velit, maxime necessarium, videret usque adeo neglectum etiam ab omnibus fere viris, qui in literarum studiis non parum erant eruditi, atque praestantis ingenii famam meruisse vulgo videbantur, qui illo tempore haud exiguo vivebant numero. Quanto autem Strabonem edendi flagrarit studio, Epistola, quam ad virum clarissimum, primae admissionis amicum, Theodorum Canterum dedit, satis superque demonstrat: Habeo, inquit, [note: Epist. 4.] et in Stephanum paratas Notas, quae miserum illim Scriptorem ab infinitis mendis aliquando, si Deo visum fuerit, vindicabunt. Habeo in alios Scriptores Graecos, praesertim Tragicos, parata non pauca: sed ante omnia Strabonem edere gestio, in quo quid praestiterimus, doctorum hominum, ac tuum maxime, doctissime Cantere, esto judicium. Equidem hoc non dubitabo affirmare, ita eum hactenus esse lectum, ut a paucis videatur potuisse intelligi. Ita praestantissimus Scriptor jacuit hactenus mendis obsitus; quas miror nemini tanta doctorum hominum, quos haec aetas tulit, frequentia curae fuisse eluere: et, tamen, nisi me decipit amor in illum meus, is est Scriptor Strabo, quem magni intererat Reipubicae literarum legi quam emendatissmum [note: Strabo, quem magni intererat Reipublicae literarum legi quam emendatissimum.] Mirari vero subit in tanto doctissimorum virorum numero, quos nostra haec et parentum aetas tulit, quum nullus jam relictus sit vetus Scriptor, quem non certatim emendare, illustrare, et interptetari, multi contenderint; vix tamen unum aut alterum adhuc extitisse, qui de Strabone nostro cogitarit. Atqui rei literariae intererat, hunc potius Scriptorem legi quam emendatissimum, quam vel Apuleium, vel Martialem, vel Petronium, vel alium quempiam etiam meliorem his Scriptorem: neque hoc dico quod doctorum virorum, qui in illis Scriproribus laborarunt, consilium reprehendam: hoc tantum volo, rem videri indignam, nondum fuisse repertum aliquem, qui ex tam excellentis operis emendatione laudem sibi et nomen parere studuerit. Non enim dici hoc potest, ita fuisse ab Interpretibus hoc negotium confectum, ut docti abstinere ab eo postea debuerint. Imo ita infeliciter et negligenter in hoc opere versati sunt Interpretes, ut nondum constituerim, fueritne illis honestius, negotium non suscipere, quam susceptum ita negligenter exequi. Nos vero, quum jam ab illo tempore, quo vix ex ephebis excesseramus, Strabonem unice amare et admirari, partim sponte nostrâ, partim optimi parentis hortatu coepissemus, nihil magis in votis unquam habuimus, quam ut susceptam hanc provinciam ab aliquo docto viro audiremus. Epistol. Dedicat. ad vir. clariss. Jac. Lectium, pag. 4. et 5. edit. nostrae.] Sic fere in Epistola, quâ Strabonem consecrat Jacobo Lectio, viro patricio et clarissimo, doctissimoque Jurisconsulto. Huic autem Geographo cum diligenter admodum invigilaret, atque unice fere inhaereret, nomen hocce Auctore parere sibi studens, (dicit enim, quae hactenus in Laertium et Theocritum a me profecta exierunt, ejusmodi sunt ut vix [note: Epist. 4.] agnoscam) annitensque erudito orbi ostendere quid posset ab eo exspectari; quae studia, quae facultates in eo erant sitae non exiguae, uti ex Commentariis in Strabonis librum primum colligere est. Cum, dico, ita sollicite singula quaeque sedulo excuteret examine, ecce inopinus dilectissimi parentis, Arnaldi Casauboni, mortis, quae ipsum pridie Kalend. Februar, anno CIC IC LXXXVI. e terris ac viventium numero eripuit, ei adfertur nuntius tristis, eoque sane longe tristior graviorque, quod lege naturae, si Deus ipsi longiores dies voluisset prospicere, diutius inter vivos superesse potuisset, si quidem anni sexagesimi tertii metam attigerat, climactericum vel decretorium annum Medici vocant, quod forte singulares motus in humano corpore efficiat, et multos praeclaros viros hoc ipso anno fato concessisse constet; quamvis illud mortis discrimen nullo idoneo argumento ex vitae humanae periculo demonstrari queat, sed falso et erronee AEgyptiorum et Chaldaeorum commentis adscribendum. Quo ita fuit Isaacus

noster perturbatus et afflictus, ut non potuerit sese continere quin gravissimum dolorem, haud exiguam moram, seu potius studiorum mutationem inferentem, publice hisce verbis testaretur: Habent etiam difficultatis non parum, quae de meridiano ei planitiei latere dixit, (Strabo) quae omnia iis relinquo excutienda, quibus plus est ad hanc rem otii. Mihi nec vacat, nec lubet, hoc praesertim tempore, quo allatus mihi tristissimus de obitu, hei mihi! optimi, optimeque de me meriti parentis mei nuntius, ita me perculit affecitque, ut prorsus ab istis mansuetioribus Musis abhorrens animus meus, alias literas requirat, in quibus acquiescat, ac tanti vulneris medicinam reperiat. Quae profecto non aliae sunt, quam eae, in quibus annos ferme triginta idem ille [gap: Greek word(s)] pater meus se non sine fructu (Deo gloria sit et laus) exercuit; quasque voluit ille semper suis liberis versari ante oculos [note: Ad Strabon. lib. v. pag. 211. edit. Paris.].

Hisce laboribus, quibus et alios adjunxerat haud minus graves, (Philosophicis enim et Jurisprudentiae [note: Epist. 98. 689.] studiis, ratus sine iis studia literaria non posse probe absolvi, aut ullo modo excellere, a longo tempore, sub viro clarissimo, Julio Pacio, Jurisconsulto et Philosopho [note: Joan. Prideaux, Castigat. pag. 230.] egregio, per tres annos [note: Epist. 879] plurimum impenderat operae) fractus, ita graviter decubuit, ut non modo viri docti, sed etiam amici omnes de ejus immaturo abitu non temere fuerint solliciti; quin imo ipse eo mortalitatis ita admonitus, ut ab eo tempore, quasi studiis literariis renuntians, sacra in posterum tractare proposuerit [note: Ibid.], quod etiam, quantum siverint tempora difficillima et res domesticae, intermisit nunquam. Verum quo magis mente perciperet reconditos Sacrarum Literarum thesauros, et ad abscondita illarum penetralia accederet, diligentem operam impendit studio Rabbinico, usus Praeceptore doctissimo, Petro Cevallerio Genevensi [note: Epist. 12. et 389.], in cujus morte quantam jacturam fecerint sua studia, ipse plenius exposuisset, nisi animus memoriam tristissimi casus refugisset.

Restitutus sanitati, absolutoque Commentario Straboniano, mox rogatu, forte soceri Henrici Stephani, Eustathiique Vignon, colligit Animadversiones in Dionysium Halicarnassensem, quem tamen ad amussim, quod quidem gravissimus ille Auctor exigebat, recensere non potuit: quandoquidem eo tempore prae manibus habebat Polyaenum Macedonem de Stratagematibus, Scriptorem antiquum, eruditione et acuto ingenio clarum; quem Vossius de Histor. Graecis, II. 14. elegantem et argutum vocat, apud Imperat. Antoninum et Verum Oratorem ac Causarum Patronum, in eum usque diem Graece non excusum, quemque in privatos usus magno aere sibi comparatum, in lucem exire aequo animo est passus, ut de Republica literaria bene merendi arriperet occasionem. Quae summâ laude dignissima virtus atque facilitas si omnes exornaret nostri temporis eruditos viros, aliosque manu exaratorum codicum possessores invidos, haberet sine controversia Respublica literaria, quibus gloriari posset atque superbire.

Annum agens trigesimum primum, Aristoteli, Philosophoram Principi, expoliendo perdiligentem impendit operam, licet nomen fronti non praefixerit. Docet hoc satis superque eruditissima ad candidum et antiquae Philosophiae studiosum Lectorem prolixior Epistola; et quae ad Vir. clariss. Theodorum Canterum exstat ordine quinta; quae una tradit ipsum absoluto atque edito Philosopho Francofurtenses Nundinas adiisse, cupidum isthîc videndi Philippum Canajum a Fraxinis, et Jacobum Lectium, viros singulari amicitiâ, familiaritate etiam jucundissimâ et summâ sibi junctos; in primis vero conveniendi virum clarissimum, Justum Lipsium, qui et ipse Cujacium et Scaligerum conjunctim salutare pluris aestimabat, quam Romanum Consulem videre triumphantem [note: Lips. Quaest. Epistolic. lib. 111. Epist. 15.]. Verum haec spes omnis fuit inanis atque irrita. Nihil tamen vehementius ipsum afflixit ac depressit quam quod pro summo suo amico, nobili quodam Anglo, Henrico Wottono, non suâ, uti saltem videtur, culpâ; sed mercatorum perfidiâ [note: Epist. 17.] in maximas molestias conjecto, vas sponsorque factus, cum ipse fortunae bonis non multum abundaret, haud exiguam coactus fuit persolvere nummorum summam, quae ad ducentos et triginta aureos et amplius excrevit, cum praeter haec deberet illi aureos tres et triginta; quo ita res ejus affligebatur [note: Epist. 18.], ut de tristissiino illo casu per bene longum tempus non solum gravissime apud familiarissimos amicos [note: Epist. 24.] suos sit conquestus, verum opem, operam, et cosilium implorarit. Quapropter obnixe inter eos rogatus, maxime Scaliger [note: Scaliger. Epist. 39.] amice hortatur eruditissimum juvenem, Richardum Thomsonem, Casauboni studiosissimum, moneat identidem acrius Wottonum, ut hac sollicitudine, onere atque calamitate quam citissime liberet Casaubonum, qui hoc in negotio plurium, (qui ipsum ex hoc casu, nullâ suâ incommoditate, nedum jacturâ aut dispendio liberare potuissent) expertus est amicorum perfidiam [note: Epist. 18.]. Nulli tamen fideliores in hoc

negotio se praestiterunt Buzenvallio, [note: Epist. 14.] Bullonio, et Thomsone [note: Epist. 18. 29.]; ante omnes Josepho Scaligero, quo annitente [note: Scaliger. Epist. 35.] post annum expensos nummos recepit [note: Epist. 42.]

Curis autem ac molestiis illis solutus, huc usque indicatis Scriptoribus accuratam operam navasse, non sufficere ratus, animun ad altissima ac maxima quaeque summâ ope nitentem, ad alios Auctores, Graecos vero ante omnes, omni diligentiâ ac vigore applicuit, ut ea praecipue studia, quae tunc videbantur fere in aeternis tenebris sepulta, atque perpetuae oblivioni tradita (in proverbium enim abierat regula Bartolica, Graecum est, non legitur) ex altioribus ruderetis effoderet, atque eruta in lucem protraheret. Itaque Athenaeum [gap: Greek word(s)], quem Eustathius ad Iliad. [gap: Greek word(s)] vocat (quoniam quae ad Physicam pertinent, Grammatice fere quos tractat) [gap: Greek word(s)], veterum Poetarum, Historicorum, Philosophorum, Medicorum, quos nobis temporum injuria invidit, seu potius, eripuit; quasi compendiosam, sed instructissimam tamen omnis generis eruditionis Bibliothecam, sedulo arreptam ita evolvere ac restituere allaboravit, ut nihil supra, testibus vel ipsius Ephemeridibus, quae quid singulis fere in eo Scriptore praestiterit diebus, accurate referunt. Sed et qualem fructum hujus laboris ceperit eruditus [note: Eruditus orbis, etc.] Scaliger Epist. 58. Tuae divinae in Athenaeum Castigationes adeo me rapiunt, ut cum in illas incidi, aegre me ab illis revocari patiar. Quis illam provinciam tam digne administrare, praeter te, potuisset? Deum immortalem, quantum bomrum rerum nos doces! Ego non erubesco tibi [gap: Greek word(s)] numquam sine fructu oculos in illud praestantissimum opus tuum conjicio. Nam satis me anxium res tuae habuerunt; quarum statui cur consultum velim, primum amor in te meus, deinde publica utilitas facit; quae non nisi rebus tuis salvis constare potest; quum a te nihil prodietit, quod non eximium, praestantissimum, et Reipublicae literariae fructuosissimum sit. Multos habes discipulos, id est, totidem lectores operum tuorum, in quibus eorum, qui multum te magistro se profecisse dicant, ego aut non deterrimus, aut recte inter praecipuos sum. Hanc confessionem, hoc testimonium a me exprimit tuus Athenaeus, a cujus lectione longe doctior et melior prodii. Sed haec privatim. Et alia longe luculentiora de te judicia mea vel iste nobilissimus vir, vel alii amici nostri, tibi referent. Idem Epist. 61.] orbis, evincunt clarissimi Lipsii, in Epistola [note: Epist. 74. ad Germanos et Gallos.] ad Isaacum Casaubonum, verba: Animadversiones in Athenaeum tuas nuper vidi, nunc legi. Quid sentio? tuas esse, et vel ad invidiam laboriosas et eruditas. Sic ipse Athenaeus ad Lipsium missus [note: Epist. 69. ad Germanos et Gallos.] vocatur gratum donum, et Animadversiones ipso Casaubono dignae; quale nec aliquis conetur, nisi interiore quâdam et variâ doctrinâ. Verum licet in hoc amoenissimo Auctore per longum tempus fuerit pene totus, tamen ex voto expolire atque illustrare nullus potuit. Hinc (quia animus in una eademque re non semper esse potest fixus ac continuus) quasi animum subinde laxaturus, ut per omnes Philosophiae partes eundo, et Auctores cujusque doctrinae tractando sua tempora distingueret, alio prorsus studiorum genere, suscipit Theophrasti Caracteres ethicos, sive notationes morum ad Polycletem, (quos primus e MSS. codicibus restituerat Henricus Stephanus, et de quibus ipse Casaubonus ad Janum Rutgersium a. d. 3. Non. Januar. 1610. ita scribit [note: Epist. 654.]: Characteres Lugduni, brevi, ut spero, edentur, non negligenter recogniti. Nam Furlanus, homo Graecus, atque is doctissimus, quit in eandem arenam post nos descendit, stomachum mihi movit, qui mihi ferme persuasit, etiam Graecos homines in sua lingua posse aliquid a nobis discere, [gap: Greek word(s)], sed ejus versionem et notas si vidisti et expendisti aliquando, non aliud, nisi fallor, senties) libro commentario interpretandos, quod adeo feliciter ei successit, ut egregiis illis animadversionibus haud exiguum famae suae attulerit honoris cumulum. Quin imo eorum dedicationibus seu consecrationibus sibi primorum quaesierit acquisiveritque, uti interiorem, sic sinceriorem amicitiam atque amorem, teste viro summo, Josepho Scaligero [note: Epist. 35.]; uti enim studiorum primitias patri, Arnaldo Casaubono, ac, liceat mihi ita loqui, secundarias socero, Henrico Stephano; sic proximas, Strabonem scilicet, Jacobo Lectio, viro patricio, Jurisconsulto doctissimo, postea Senatori Genevensi sapientissimo; Polyaenum Philippo Mornaio, Plessiaci Domino; Theophrasti Characteres, viro praestantissimo, Nicolao Brulardo a Sileri, Henrici IV. Franc. Reg. apud Helvetios Rhaetosque Legato dignissimo consecravit, etiamsi non ignoraret eum totum ac intimum fuisse semper Pontificium [note: Bongars. et Lingelshem. Epist. pag. 86.], et anno CIC IC LXXXV. in patris sui Petri Brulartii, summae integritatis viri locum, Inquisitoriaram Classium Praesidem creatum [note: Thuan. lib. 81. Histor.]

Hoc tempore literarum summo honore jam apud suos non tantum, sed et exteros florens, quo se insinuaret in amicitiam aliorum eruditione ac literis praestantium virorum, omni modo mereri atque captare studet favorem tunc temporis eruditorum facile principis Josephi Scaligeri, uti et Jacobi Augusti Thuani, proxeneta viro omnibus virtutibus

ornato, et de studiis ejus optime merito, Philippo Canajo a Fraxinis: quod quantâ prudentiâ, quantâ modestiâ, quae virtutes in eo excellebant, quam diuturnâ deliberatione, quam pudendo fecerit timore, vel ipsae indicant Epistolae VIII. IX. IX.

A principibus hisce viris, plurimos enim alios silentio ex industriâ praetereo, adeo benigne ac humaniter in amicitiam admissus, atque ambabus ulnis in gremium receptus, nihil prorsus praetermisit, quo literato orbi probaret, se tantorum Heroum premere, quamvis passibus iniquis, vestigia, ac inprimis dignissimum, qui postquam sibi tot viros, officiorum multitudine devinxisset, vicissim quoque eorum gratiam mereri. Itaque praeter Athenaeum, ab aliquot annis intra manus haerentem, ac cum pluribus manuscriptis Codicibus quotidie non sine felici successu comparantem, praeter Diatribas de Venatione Amphitheatrali [note: Ad. Sueton. Ful. Caes. cap. 39. Epist. 9. 40. Hunc Commentarium habebat confectum et profligatum. Epist. 1011.], (qua de Commentarios scribere Lipsius exorsus, cum ad librum secundum pervenisset, abjecit [note: Miscel. Cent. 1. Epist. 20.]; licet tamen postea perfecisse agnoscat [note: Ibid. Epist. 28.] de Circensibus [note: Ad Sueton. Jul. Caes. cap. 39. Epist. 9. 40.], Lectis [note: Ad Suet. Aug. cap. 73.], Stragulis [note: Epist. 311.], ut et de Vestitu [note: Ad Suet. Aug. cap. 64. Epist. 40.]; etiam alias habebat quasdam pene confectas, quasdam absolutas, ut Apulei Medaurensis Apologiam, quam Theodori Canteri filiorum, juvenum eruditissimorum, suasu [note: Ac precibus victus paucis horis diebus canicularibus scriptis. Epist. 979.] Commentariis illustrare est aggressus, et Josepho Scaligero dedicare ausus [note: Epist. 16. et 19.], quo facto ita arcte putem sibi devinxisse Scaligerum, ut is Illustrissimis Ordinibus Hollandiae fuerit auctor de Casaubono Lugdunum vocando, uti aperte colligere est ex hisce Pithoei Epistolis ad Scaligerum mense Octobri CIC IC XCIV. datis [note: Epitr. Franaeois a Monsr. de la Scala, pag. 150.] On nous a dit icy que vous moyennez de faire appeller Monsieur CASAUBON ou vous estes, ce qui nous fait esperer qu'avec plus grande commodite il fera encor d'avantage, et que le public vous eu sera aussi redevable [note: Ibid. pag. 184.]. Et aliâ Epistolâ: Je vous ay ci-devant escrit de CASAUBON: vous y devez penser. Je ne vois personne que vous puissiez succenturier dignement que celui-la. Vous le jugez aussi. Apertissime vero hâc [note: Ibid. pag. 328.]: Monsieur, je desire saeavoir de vous, si Messieurs les Etats ont point donne ordre pour faire venir le Seigneur CASAUBON; il est digne d'eux, et eux seuls dignes de l'avoir. Quod si voluissent fata, qualis non fuisset cum ipsi Casaubono, tum Reipublicae literariae, tum Ecclesiae Reformatae felicitas? Praeter Athenaeum, longiora tempora exigentem, etiam avide arripit C. Suetonium Tranquillum, Scriptorem magnum, et ut alio loco loquitur, bone Deus! doctum et accuratum [note: Epist. 20.] Auctorem juxta Vopisci sententiam emendatissimum, et cui familiare sit, amare brevitatem; quem molli nimis brachio videntur tractasse, quicumque ejus emendationem atque interpretationem sunt professi [note: Epist. 11.]. In eum breves notas scribere cum decrevisset, praeter opinionem in magnam molem Commentarius ille excrevit. Nec mirum. Cum enim eo in libro videret omnem suam existimationem periclitari in eo studiorum genere, sedulitate haud exiguâ congessit illa omnia, quae vel ad parandam, vel tuendam partam famam putabat pertinere, unde gloriabatur audacter, si Deus dedisset absolvere, nihil ad sua, quae edidissent priores Interpretes; quod et eventus comprobavit. Tanto enim cum applausu doctorum, Galliae praesertim, fuit excepta illa prior editio, ut anno insequenti CIC IC XCVI. prope editio secunda in manibus Typographo esset [note: Epist. 91.].

Graecis vero (quod literarum genus maxime sequebatur atque excolebat, unde in varios Auctores Graecos, ut pote Synesium, quem plus suis oculis amabat [note: Epist. 9.]; Stephanum de Urbibus, Hesychium, imo plerosque Tragicos [note: Epist. 5.] conscripserat Animadversiones,) plurimum operae videtur impendisse, non captus, sed quasi raptus summi Philosophi aureo libello [note: Epist. 9.], Arriani scilicet in Epictetum Dissertationibus, quas Genevae publice quam diligentissimis interpretationibus exposuit, quo quantum [gap: Greek word(s)] esset in illius Philosophia didicit [note: Epist. 23.], quod observaret, neque Jacobum Schegkium, neque Hieronymum Wolfium [note: Epist. 12.] in hoc ingenio excellenti digno campo se probe exercuisse. Quare in partes vocat eruditissimum juvenem, Richardum Thomsonem, seu potius ei hanc exornandam demandat provinciam, omnia, quae ad illustrandum principem illum Philosophum congesserat, lubentissime se collaturum. Promittens [note: Ibid. 12.] quod desperaret rebus suis, qua publicis, qua privatis (non enim ei cum socero, Henrico Stephano, morosioris ingenii homine, ac continuo fere domo aberrante, magna familiaritas, aut cum aliis multus usus, aut ullum fere otium fuit) Genevae minus commode fluentibus, quapropter totiens summo suspirio exoptabat in Germaniam vel aliorsum vocari, se eum auctorem ex voto atque meritis posse condigne illustrare.

Circa hoc tempus Monspelienses, qui et anno superiore id jam modo tentaverant [note: Epist. 14.], Casaubonum ad linguarum et humaniorum litterarum professionem Epist. 117. b. Meric. Casaubon. Piet. pag. 72. 73. in ipsorum urbe obeundam omni modo ad se pertrahere sunt conati conditionibus haud ita luculentis [note: Epist. 45. et 54.], circa quas animo haerebat, et non ita facilis eas accipiendi tamen in illa mentis dubitatione

consuluit, prae reliquis primae admissionis amicis, quorum consiliis familiarissime uti solebat, Saracenum [note: Epist. 22.] et Jacobum Bongarsium [note: Epist. 34. et 45.] qui auctores ipsi fuisse videntur dissuasione abitus, ne oblatas conditiones acciperet. Contra tamen Philippus Canajus a Fraxinis, a cujus mente et consiliis totus pendebat, usque adeo suasit, ut qui renitentem animum ei probaret noster Casaubonus valde fuerit sollicitus [note: Epist. 34.] Nam is, quoniam summus atque intimus esset Casauboni amicus, non desistebat eam conditionem pluribus rationibus extollere, [note: Epist. 14.] ac Casaubonum etiam atque etiam amice ac vehementer hortari, imo urgere acciperet eam, ac relictâ Genevâ, ubi ob cognitam unicuique, non paupertatem, sed egestatem rerum laetiorum, omnis spes erat praecisa, veniret ad se, id est, Montempessulanum, brevi copiâ amicorum, qui ejus studiis favebant, ipsumque amabant ad altiora transiturus [note: Epist. 45.] Interea dubius adhuc et animi plane suspensus suscipit iter non modo ad conficienda negotia domestica, sed optimam quoque visendam matrem, quam a septem annis non viderat [note: Epist. 31.], in Delphinatu non procul a Valentia degentem [note: Epist. 43. 54.], animo usque in intimam Occitaniam ad amplissimum virum Canajum a Fraxinis, Fraxineti et Monticuli Dominum, sanctioris Consistorii Regii Consiliarium, Germaniae Exlegatum, et in supremo Occitaniae Senatu Praesidem, Casserone [note: Epist. 117.] habitantem, quo jussu Regis, Praesidis munere functurus anno 1594. concesserat [note: Epist. 989.], amicum familiarissimum proficiscendi, quo commodius ac prolixius cum eo ageret, atque amplius deliberaret de conditionibus Montispessulanis. Verum propositum non perfecit [note: Epist. 54.], quod vehementer dolebat, iter, intra mensem cum praesentissimis vitae periculis, bruma namque erat, Deo propitio ad suos reversus [note: Epist. 51.].

Reducem, varias adhuc ob causas gravissimas (quas inter ab eo enumerantur cum uxoris [note: Epist. 50.], tum suus morbus [note: Epist. 64. 65.], ineffabilis perpetuus ex dilectissimae filiae Abigail morte moeror [note: Epist. 67. 70. 85.] praecipue vero, amicorum haud postremorum vaticinia, indicantia, Monspeliensium impetum fore [gap: Greek word(s)], [note: Epist. 149.] minus lautae conditiones, muneris difficultas, et ante omnes alias Religionis diversitas) renuentem atque haesitantem continuis precibus, imo exhortationibus, ne dicam convitiis expugnare sunt annisi amici plurimi, praecipue vero Guilielmus Ranchinus, [note: Epist. 98. 99.] Montispelii Professor Juris celeberrimus, et hujusce consilii inceptique primus suasor atque auctor Philippus Canajus a Fraxinis [note: Epist. 99.], qui vel ejus gratiâ volebat Montempessulum excurrere [note: Epist. 60.]. Nec destiterunt ipse Senatus, Populusque Montispessulanus, qui iterato [note: Epist. 111.] ad ipsum scripserant, Legatos [note: Stephan. Tremulaeus Epist. 8. ad Isaac. Casaubon.] suos partim ad ipsum privatum, partim ad Senatum Genevensem et Ministros Ecclesiae mittebant, qui ipsum reluctantem omnibus modis perducerent ad accipiendam honestam illam oblatam conditionem. Quum itaque continuo undique impelleretur fortiter, neque Genevenses, quibus jam satis temporis concesserat deliberandi, ipsique, quod unice sperabat optabatque [note: Epist. 115.], lautius ac honestius stipendium, quo ad tuendam rem familiarem indigebat, offerendi, ejus ullam haberent rationem, satisque diu, uti putabat, negotium hoc traxisset, (ultra biennium enim longe [note: Epist. 111. et 115.] protraxit) tandem, ut ut amore patriae civitatis Genevae, (in qua unice sperarat [note: Epist. 46.] [gap: Greek word(s)],) ait familiares suos nôsse, et apud Deum conscientiam [note: Epist. 111.] suam testem esse, licet, ne charissimae et longe suavissimae patriae videretur succensere, nollet dicere quam tenuiter ac jejune studia sua foverit Senatus, (quatuordecim enim annos steriles illic coluit Camoenas) [note: Epist. 117. 169.] cum, dico, frustra diu esset reluctatus, passus fuit suam constantiam atque consilium, amicorum precibus, Monspeliensium magnâ benevolentiâ, quam erga ipsum duabus legationibus ostenderunt, frangi. Ne autem hoc propere aut temere, aut inconsulto [note: Epist. 115. 117.] fecisse diceretur, post longam molestamque aliquot annorum deliberationem [note: Epist. 99.] denuo, priusquam inciperet, invocato submissis suspiriis divino Numine cum jucundissima conjugii socia ex instituto rursus de ipsa re deliberat, [note: Epist. 111.] et, quam antea dubiâ responsione dederat, sine ambagibus implet Monspeliensium spem, iisque circa Octobrem mensem aperte [gap: Greek word(s)] [note: Epist. 50.] addicit operam, quamvis jam ante Senatori Jacobo Lectio promiserat [note: Epist. 60. 61.] se, si conditionem accepisset, Genevae permansurum usque dum promissam [note: Epist. 65. 66.] atque susceptam [note: Epist. 154.] modo absolveret Athenaei editionem, quem difficilem [note: Epist. 80.] ac depravatissimum in multis locis Auctorem a longo tempore restituere erat aggressus. Verum lento adeo gradu illa procedebat editio [note: Epist. 84.], ut quae diu eum retinuerat, [note: Epist. 91.] eam imperfectam relinquere fuerit coactus [note: Epist. 98. 106. 124.]. Ardentissimo namque Monspeliensium resistere non valens desiderio, ast magno Scholae Genevensis detrimento [note: Epist. Franae. a Mr. de la Scala, pag. 265.], eoque majore quod senio confectus praestantissimus Beza neque legere amplius posset, neque apud concionem verba facere, mediâ hyeme Genevâ abit, summo Athenaei damno; ita enim Simon Goulartius: Nôtre Escole est maigre, sur tout

depuis le depart de Monsieur Casaubon fort respecte en Languedocq [note: Epist. Franae. a Mr. de la Scala, pag. 265.]. Mompelium appulsus, prorsus praeter spem atque opinionem suam, quam Senatus Populusque longe superarunt [note: Epist. 113.], tanto amicorum applausu, tantâ gratulatione, tamque mirifieâ et singulari publicae laetitiae significatione excipitur, ut non modo amici virique docti, id est, Academiae Professores, quos inter primus Guilielmus Ranchinus [note: Epist. 124.]; verum ipsi Consules ad miliare fere integrum ei processerint obviam [note: Epist. 112. Meric. Casaub. Piet. pag. 72. 73.].

Sub idem tempus Nemausensis quoque civitas Isaaci Casauboni operam in instauranda sua Academia honestis conditionibus per literas implorarat, quibus pro oblato munere quam humanissimas egit gratias [note: Epist. 74.]. Videntur et eodem tempore Franequerani ejus rationem habuisse, quamquam id non ita aperte constet [note: Epist. 75.].

Monspelii vixdum sedens, primo quoque tempore, mediâ anni hyeme, id est, mense Januario per obscoenissimas tempestates semi-aeger iter ingreditur Caseronem, urbem Galliae Narbonensis ad fluvium Atacem, ad amplissimum Praesidem Canajum a Fraxinis [note: Epist. 117.] non solum gratum testaturus pro collatis beneficiis animum, verum etiam (quod non temere licet conjicere) quâ ratione in hoc munere recens suscepto, bono publico rem sapienter atque auspicato esset gesturus. Nam praeter Professionem, ejus curae atque fidei commissa fuit illius urbis studiosa juventus; ejusque humeris impositum molestissimum Rectoris munus, quo ut probe fungeretur, statim de fidelissimis vocandis cogitavit Praeceptoribus [note: Epist. 113. b], quos inter locum addicebat Leoni ab Aitsema, viro meliore fortunâ longe dignissimo.

Insequenti proxime mense Februario Professionem auspicatur, non infelicibus sane avibus, vel ipsomet in Epistola ad venerandum senem Theodorum Bezam teste [note: Epist. 115. b. 116. b]: Nos, ait, hîc professionem nostram hac ipsâ hebdomade auspicati sumus. Si caetera respondeant, est cur speremus non fore in his locis inutilem operam nostram. Suscepimus tractandum Antiquitatis Romanae locum, de Magistratibus ejus Reipublicae; opus profecto arduum, et virium prorsus non istarum. Et quidem maxime leges, quas Cicero lib. 111. de Legibus conscripsit [note: Epist. 117. b 119.]. Quibus descriptio continetur omnium Populi Romani Magistratuum. Quod argumentum tantâ pertractabat cura ac diligentiâ, ut, si Deus sivisset ipsum totum id argumentum persequi, speraret suas [gap: Greek word(s)] bono publico lucem posse videre. Nam quî eum locum perpolierit, vel exstitit adhuc nemo, vel mihi, ait [note: Epist. 124.], certe visus non est. Quicquid sit, saltem illis principibus in Academia Monspeliensi viris Philologiam suam probasse ingenue confitetur Canaio a Fraxinis [note: Epist. 117. b.] Veruntamen, uti nec ipse Jupiter, sive pluat, sive serenet, omnibus potest placere, atque invidia comitetur virtutem, statim sensit sibi adversantem quendam Zoilum Philippum, terrae filium, Philosophi nomen ementientem, cujus inhumani et peregrini hominis lites, apud Monspelienses cives, tunc temporis divulgatae, fidem fecerunt; malevolum fuisse Casauboniarum virtutum [gap: Greek word(s)], quem nec ipse Casaubonus, quamvis lacerationes istius satis virulentae fuere, quas tamen infra ejus iram putabat, latius describere dignabatur. Caeterum omnia ei isthîc fuere laeta et prospera [note: Epist. 121.], quoniam hominum suorum animos mansuetiorum Musarum desiderio ac studio inflammarat, quo studia ei indies ita dulcia et jucunda evadebant, [note: Epist. 130.] ut istâ sede prorsus se contentum hisce scribat Joanni Pinaldo [note: Epist. 134.]: Verbo tantum dicam. Postquam Genevâ discedere Deus me voluit, non videri posse fieri, ut magis ex animi sententia usquam collocarer. Floret hîc, si usquam in Galliis, Ecclesia Dei; zelus et pietas, etsi longe infra praescriptum [gap: Greek word(s)], sic tamen vigent, ut nondum plane conclamatam esse religionem, vel unius Ecclesiae argumento queat intelligi. Jam erga nos tanta comitas, humanitas et benevolentia, quantum ne speraveramus quidem. Et Epistolâ [note: Num. 142.] ad Dionysium Gothofredum: Habeo quod gaudeam in eam venisse me urbem, ubi et pietas viget, si usquam in Galliis, et ubi, quantum humanis rationibus provideri potest, habitatio securissima; ubi denique honestissimorum, et literarum amantissimorum virorum magna copia est. Verum, uti dixi, breve admodum fuit hoc gaudium, et ostentata effuse laetitia exiguo post exstincta et plane in odium ac invidiam quasi conversa est, contra quam catastrophen se Stoicum fore ait. Nam (praeterquam quod literas, quibus Jure Civitatis Gallicae donaretur [note: Epist. 149.], et operibus suis edendis Codicillos a Rege, ac privilegium regium Parisiis frustra [note: Epist. 132. 137.] peteret) Consules Monspelienses, aerarii publici hirudines, conditionibus non steterunt. Quum enim, absente Guilielmo Ranchino, qui vel ipso fatente [note: Variar. Lect. Lib. 1. cap. 9.], admodum familiariter usus est Casaubono, cum Consulibus ageret de stipendio bimestri, omnes mutire, haerere, verba denique dare, et nihil aliud coeperunt [note: Epist. 145.]. Unde vehementer Ranchinum, Parisiis degentem isto tempore, velit reditum accelerare, ne, si diutius absit, aliquid plane contra animi ejus sententiam accidat. Male

enim dudum noster Casaubonus ex atra imminente nocte [note: Epist. 132. et 137.]; maxime vero ex istis principiis non vane quid ominabatur. Verum satius erit ipsius querelam vi doloris expressam, in Praesidis Canaii a Fraxinis sinu depositam audire [note: Epist. 148.]: Scito igitur, Consutes de nobis ita male meritos, ut certum consilium sit nisi tu impedias, in veterem patriam pedem quam primum referre. Istas enim procrastinationes vanas, et pollicitationes, imo illusiones ferre non queo. Ut paucis omnia tibi aperiam, omnium eorum, quae per literas absenti suerant promissa, praesenti nihil bonâ fide praestitum est. Domum erant daturi; eam impetrare nunquam potui, nisi venirem in partem pensionis. Ita hyems tota miserrime transacta in angustissimis cubiculis duobus, ut filiolum, quem habeo unicum, (Joannem) extrudere magnis impensis fuerim coactus. Tandem Vauchantianae aedes datae; sed eâ lege, ut decem ipse annuos aureos darem, atque ii statim exacti: suppellectilis nomine promissi aurei centum et quinquaginta; detracto triente, redacta summa est ad centum. Ligni spes facta: vix adhuc quasi convitio extorquere decimam partem quitus sum. In antecessum semestre stipendium erant repraesentaturi; hoc nec factum in priore semestri, quod per minutas partes acceptum; et in isto nuper inchoato plane ostensum mihi, quid in posterum sperandum haberem: nummus enim exprimi adhuc ab illis non potuit. Non illi auctoritatem tuam reveriti sunt; non datae fidei rationem ullam habuerunt; amicorum denique omnium meorum incassum vigilavit industria. Scio non defore quod causentur. Sed istea [gap: Greek word(s)] mature praevidendae erant: nunc illis nullus locus. Quid enim ad me, si sint occupati? si Rector Provinciae in urbe est? si rerum novarum occasionem quaerentes nonnulli salis commercia rupere? Quid ergo nobis fiet, si non belli metus sit, sed certum bellum? Invitus haec ad te scribo, Praeses amplissime: sed coactus vi doloris, ne aliud dicam. Expertus enim sum, genus istud hominum esse [gap: Greek word(s)], si quod est aliud. Paucos excipio veros amicos, Ranchinum, Serranum, et ipsum primum Consulem; quorum tamen nemo aut gratiâ, aut ullâ aliâ re caussam nostram multum potest adjuvare. Ranchinus abest; Serranus apud istos, qui pecunias tractant, parum potest; suos ipse nobis loculos aperuit. Consul quoque partim morbo, partim senectute, quae est et ipsa morbus, [gap: Greek word(s)] domi jacet. Caeteris vel juvandi facultas nulla, vel voluntas.

Justissimis itaque de causis respondet Consulibus si ita pergant secum agere, nec promissa impleant, ipsos sui curâ liberaturum, ac serio de abitu cogitaturum, vel Basileam [note: Epist. 148.], vel Genevam [note: Epist. 148. 149.]. Putare enim repertum iri vacuam aliquam professionem, ut inde sit, quo sibi et suis consulat. Sed hoc ipsis haud levem inusturum ignominiae notam, qui Goulardum, aut Lectium, aut Pacium, cui dudum stationem obtulerant [note: Epist. 138. 146.], aut Dionysium Gothofredum ad Juris professionem vocare constituerant [note: Epist. 149.]. Verum intercedente, procul dubio primo suasore, Canaio a Fraxinis mitigati; prorsus clementius Casaubonum tractarunt, sic ut ejus exemplum sequutus Julius Pacius ad Monspelienses etiam transierit, cujus discessu Geneva, patria ipsi suavissima, haud levem fecit jacturam, maxime silente Lectio [note: Epist. 146. 151.].

Praeter haec, annus hicce ei fuit valde acerbus, eo quod fere continuo adversa conflictabatur valetudine, nata ex molestissima et contumacissima destillatione [note: Epist. 153.] acrium humorum, cui supra carissimae uxoris gravem quoque morbum accedebat summus moeror, quem capiebat ex filiolae desideratissimae, quae haud exiguum tot animi et corporis doloribus laborantis fuisset solamen, morte [note: Epist. 154. 156.]; ut sileam aegritudinem acerbam, quod Monspelii careret Typographo, qui Graeca posset excudere. Hinc sub initium proxime insequentis anni CIC IC XCVIII. Animadversiones in Athenaeum, opus arduum sane et praemolestum, et longi taedii plenissimum [note: Epist. 163. 168.] editurus, [note: Epist. 151. 152. 155. et 156.] relictâ Mompelii familiâ concessit Lugdunum ad virum amplissimum, cujus merita ipsum omni laude majorem reddebant amicum suum, Emericum Vicquium, qui impulsu [note: Epist. 169.] Gilloti et Canaii, ut isthîc Athenaeum ederet, plurimis rogatum et invitatum literis [note: Epist. 172.], mirâ comitate eum amplectitur; apud quem tam diu debuit commorari [note: Epist. 165. Epitr. Franc. a Monsr. de la Scala, pag. 58.], donec editionem, quae votorum suorum fere summa erat, ad umbilicum perduxisset, licet multo mallet Parisiis sua ab eruditissimo Morello, vel Mamerto Patisssonio typis exscribi [note: Epist. 169.]. Lugduni otium nactus liberalius, quod a libris et consueto, id est, quotidiano docendi munere abesset, legit accuratius allatum recens librum Josephi Scaligeri de Emendatione Temporum, eâque occasione comparat cum Baronii Annalibus Ecclesiasticis [note: Epist. 175.].

Recenset praeterea Theophrasti Characteres, seu notationes morum jam ante editos; quos aliquot capitibus auctiores eodem tempore Lugduni praelo subjicit, cum Parisios ad Gillotum, ut ibi excuderentur, mittere antea constituisset [note: Epist. 169. 173.]. Quibus quamquam detineretur satis arcte, tamen familiae erciscundae causâ cogitabat Genevam, quo jam uxorem praemiserat, quae ipsius adventum praestolabatur. Verum Casauboni studiosissimus,

si quis alius, Vicquius, cum intellexisset Genevenses pestilentiâ affligi [note: Epist. 174. 175.], noluit eum dimittere: quin potius datam jam ante spem [note: Epist. 164.], quod Lutetiam a Rege vocaretur, (quod votum et consilium fuerat magnorum [note: Epist. 170.] virorum) latius aperit atque implet. Nam Vicquius Regis literis subito Parisios revocatus, Casaubonum comitem secum abducit [note: Epist. 175. Epitr. Franae. a Monsr. de la Scala, pag. 337.]. Illic cum pervenisset mense Septembri statim non tantum benigne et humaniter ab omnibus amicis, qui ejus adventum vehementissime jam diu exoptarant [note: Epist. 176.], excipitur, sed ante omnes ab utroque Praeside Harlaeo et Thuano, Principis Condaei educationi Praefectis [note: Bongars. et Lingelsb. Epist. pag. 2.], et Nicolao Fabro, ejusdem Principis Praeceptore, qui Casaubonum primo quoque die ad hunc Principem, ad eum pagum, ubi educabatur, perduxit. Neque hos sensit solos erga se benevolos, sed et ipsum adeo faventem ac benignum Galliarum Regem, Henricum Quartum, ut [note: Cum eo de Academia Parifiensi restituenda per tres horas sit locutus, teste Francisco Pithoeo. Epist. a Burmanno edit. pag. 253.] extemplo jusserit relictis Volcis Arecomicis eum Lutetiam migrare. Quod an idem vellent, qui circa Regem erant, anceps pendebat animi [note: Epist. 176.]. Confirmat hoc, quocum communicavit idem Bongarsius in Epistola ad Joachimum Camerarium data [note: Bongars. et Lingelsb. Epist. pag. 46.]: Casaubonus in Aula nostra fuit a Rege exceptus, et Lutetiam invitatus benignissime. Ipse quo inclinet, non plane constat; scribit enim dubius. Et scribens Caspari Scioppio [note: Iidem Epist. pag. 58.]: Casaubonus cum Lutetiae fuit, et in Aula Regia a Rege exceptus et habitus benigne, et Lutetiam ad professionem invitatus, conditionem an acciperet, nondum ipse apud se constituerat cum literas ad me daret sub hujus mensis initium. Dubius itaque redit ad suos mense Octobri, tradens se totum intermissae et dilatae [note: Epist. 158.] lectioni librorum Theophrasti de Causis Plantarum, in quibus, prout erat sagaci plane ingenio, sibi visus est felicissime restituisse plurima, a Julio Caesare Scaligero, (propterea quod ei fecerant negotium) omissa, quae, si sciret filium Josephum non aegre laturum, aut male interpretaturum, summopere desiderabat publico exponere. Ita enim ipse de hisce Commentariis [note: Ita in Diario, et Epist. 184.]: Theophrasti subtilissimum opus de Causis Plantarum perlegimus: si dabit Deus otium ad ea concoquenda, quae in eum Scriptorem meditati sumus, non luserimus, credo, operam.

Novembri mense per sexdecim dies abit Caseronem ad maximum virum Praesidem Philippum Canaium a Fraxinis, a quo non sine magnis molestiis periculisque redux, ne otiosus esset in urbe Monspeliensi, dum exspectet literas, quibus Lutetiam Parisiorum vocetur, publice docere ac interpretari aggressus est Pindari Oden primam, nec non Ciceronis Epistolas ad Atticum, in quas, modo spes non decollarat, quae ei facta erat Codicis cujusdam notae non pessimae, conscriptas divinationes suas publicasset. Quarum ex parte solummodo exiguâ, nempe in libri primi Epistolas XVII. priores, a filio Merico acceptâ vir celeberrimus J. G. Graevius ea elegit, et anno CIC IC LXXXVI. edidit, quae caeterorum Interpretum fugerant solertiam. Ut autem de iis, deque ipso Isaaco Casaubono quid sentiat summus ille Censor, cognoscamus, verba ipsa Graeviana apponere lubet: In libri primi prioribus septemdecim Epistolis videbis non paucas annotationes magni Isaaci Casaubni, numquam antehac in publico visas. Mompelii cum literas politiores promitteret, publice interpretatus est Epistolas ad Atticum. Acroases has in paucas illas, quas dixi, meae fidei per cl. virum Jacobum Gronovium commisit non multis ante beatum suum decessum mensibus, filius patre tanto dignissimus, meique, cum superesset, studiosissimus, Mericus Casaubonus. Ex iis delibavi, quae caeterorum Interpretum studium et sollertiam fugerant. Quod si in alios libros incomparabilis viri notas nobis non invidisset fortuna, magna lux, magnum ornamentum accessisset huic editioni. Nam quae fuerit capitalis illius ingenii excellentia, quae doctrinae latissime diffusae varietas et copia, nemo ignorat, nisi hospes in literis; nemo negat, nisi livore porditus: quod vero fuerit ejus in his Epistolis evolvendis studium, mihi fidem fecit editio Bosiana, quam detriverat, et cujus marginem implerat rerum, quas in iis scitu dignas observarat, annotatione. Verum illas jam ante, anno nempe CIC IC XCI. auctore magno Bezâ et reliquis sui muneris Sociis instituerat in Schola Genevensi interpretari [note: Epist. 968.]; quandoquidem sperabat suâ diligentiâ suoque labore parem fore isti oneri ferendo; quod putaret se aliquid in Commentatorum expositionibus inventurum quo posset juvari. Ast plane alio longe modo rem se habere comperit. Nihil tamen magis ipsum torsit quam loca Graeca ex composito quasi pene corrupta et male habita ab ipso Bosio, qui numquam minus est Bosius quam ubi Graeca corrigere conatur. Hinc omnem spem ponebat in Francisco Junio [note: Epist. 973.], cujus notae ferebantur proditurae; quas admodum desiderabat Casaubonus, uti et hodie nos; non enim memini me legere eas umquam lucem vidisse.

Tandem vero, postquam a. d. IV. Eid. Decembr. ab Emerico Vicquio literas, quarum summâ majores anxietates animo, et molestissimarum curarum cumuli, quam levantes

relaxationes accessere, accepisset, invito Rectoris munere ad aliquot hebdomadas fungenti ei a. d. IX. Kalend. Februar. a coena redduntur Henrici Magni, Franciae et Navarrae Regis Christianissimi, literae, a. d. III. Nonar. Januar. CIC IC XCIX. datae, quibus Lutetiam Parisiorum ad profitendas ea in Academia Regia Humaniores Literas evocatur [note: Christophorus Colerus scribit Joanni Kirchmanno eodem tempore vocatum Scaligerum. Ita enim ipse e Vocavit Rex CASAUBONUM Lutetiam et SCALIGERUM. Scaligero suâ manu scripsit. Epist. a P. Burmann. edit. pag. 253.].

Ayant delibere de remettre sus l'Universite de Paris, et d'y attirer pour cest effect le plus de savans personnages qu'il me sera possibile; sachant le bruit que vous avez d'estre aujourd'huy des premiers de ce nombre; je me suis resolu de me servir de vous pour la profession des bonnes Lettres en laditte Universite, et vous ay a ceste fin ordonne tel appointement, que je m'assûre que vous vous en contenterez. Partant vous ne faudrez incontinent la presente receue, de vous preparer a vous acheminer par deaea, pour vous y rendre le plustost que le pourrez commodement faire. Et a fin que l'obligation que vous avez d'enseigner en ma ville de Montpellier, ne vous puisse retenir ou retarder, j'escris presentement aux Consuls d'icelle, qu'ils ayent a vous en tenir quitte et descharge, et a vous assister de ce qu'ils pourront en vostre voyage: pour les fraix duquel j'ay donne l'ordre, que vous entendrez par les lettres du Sieur de Calignon, Conseiller en mon Conseil d' Estat: sur lequel me remettant je ne vous en diray icy d'avantage. Sur ce, je prie Dieu, Monsieur de Casaubon, qu'il vous ayt en sa saincte garde. Escrit a Paris, ce III. jour de Janvier, CIC IC XCIX.

Quibus prorsus refectus, curis solutus, sibique quasi redditus, e vestigio iter Parisiense intendere enititur. Itaque, cum Scholarum praefecturâ impeditus continuo abire non posset, uxorem una cum charissimis pignoribus Philippa, Joanne, et Gentili seu Joantilla Burdigalam ad matrem atque sororem a. d. XV. Kalend. Mart. praemittit. Ipse vero a. d. IV. Kalend. Mart. summo mane Volcis Arecomicis longum valere dicit; Mompeliumque, unde quidem bonam famam, praeterea vero nihil reportabat, reliquit, et in ea urbe, quantum conjecturâ colligere potuerim, binas filiolas, alteram Elisabetham isthîc sepultam, alteram Joannam apud piam vere nutricem, uxorem una cum liberis reliquis Burdigalâ Lugdunum, indeque Lutetiam perducturus. Ipsis vero Nonis Martiis relictâ in matris sororisque manibus filiolâ Gentile seu Joantillâ, Lugdunum salvus cum uxore et duobus liberis Philippa et Joanne pervenit, plenus spei se brevi inde Parisios cum familia perrecturum. Verum multo aliter rem evenire videt. Primo enim ejus amantissimus Mericus Vicquius, quem urbe egressum in ipsius occursum ante omnes amplectitur, incredibili, quâ caeteros superabat, comitate, bonitate, liberalitate, et erga literas literatosque amore Casaubonum, et quos secum adduxerat uxorem, natosque domum suam adducit, hospitio excipit, et eo uti jubet, iter Parisiense ei dissuadens, saltem usque dum Regem, qui Lugduni exspectabatur brevi, convenisset. Accedebat Athenaei Deipnosophiston [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Deipnosophist wn] lentissima futura editio. In primis vero morari cogebant literae altero ab adventu die Genevâ allatae, nuntiantes uxori atque liberis a Senatu Genevensi summam factam injuriam, (forte in divisione hereditatis soceri Henrici Stephani, cujus, quia intestatus obiit, quadrans omnium [gap: Greek word(s)] ad uxorem pertinuit) quapropter prid. Eid. April. Ipsa FLORENTIA magnis de causis secum abducens Philippam natu maximam filiolam, Genevam proficiscitur, quam minus ex voto isthîc fluentibus rebus VI. Kalend. April. sequi coactus, propridie Kalend. April. Genevam venit [note: Epist. 186. et Diar.], ubi, licet praeclaras in Bibliotheca Stephanica invenerit reliquias, tot offendit molestias, adeo afflictam fortunam, ut verbis exprimere nullus potuerit. Cum Praetore namque de eligendo sororculae Andreae Stephani (quae tamen circa mensis Septembris initium moriebatur) tutore, qui Boraeus constituebatur, coactus fuit agere, quo nihil ipsi durius, quippe qui relictâ Genevae uxore Lugdunum revertitur, unice Athenaei editioin, aliisque, quae intra manus habebat, operibus incubiturus.

Lugduni, ubi vehementer frigebant literae [note: Epist. 192.], (non nisi rituales libros vendentibus [note: Epist. 194.] Bibliopolis) apud amplissimum Vicquium haerens, cum duobus Capucinis, viris modestissimis et pacati plane ingenii, de religione nonnulla diligentius excutere coepit, non quod ipse hoc desideraret, sed quod Vicquius religioni Romanae addictissimus hoc modo, uti persuadebat sibi, servare amicum suum sit annisus. Verum cum frustra diu exspectasset Regem, eodem Vicquio auctore iter Parisiense suscipere statuit, quamquam praevideret ipse, ante quod jam Scaliger atque Vicquius, itineris primus suasor, monuerant, Lutetiae non tam commode se victurum quam quidem sibi proposuerat, quoniam

mirum in modum detestabatur intolerabilem fastum ac superbiam quorundam Parisiensium Paedagogorum, et inter eos prae primis Theodori Marcilii, Eloquentiae Professoris Regii, eorum Apollinis [note: Epist. 189.]; a quo quam indigne antea, cum primâ vice Lutetiae commoraretur, fuit exceptus, et quae sit Paedagogorum indoles, prolixe singulari fere Epistolâ Josepho Scaligero enarrat. Caeterum propositum hoc, (quamvis amici, scilicet, Harlaeus, Thuanus [note: Epist. 196.], Gillottus, moram increpantes conviciis eum Lutetiam [note: Epist. 191. 197.] vocabant) evertunt uxori illatae continuae molestiae, rixae, lites, ac calamitates Genevenses, quae alterâ jam vice eum evocant Genevam, ubi cum jacet, ecce uxor a. d. XIX. Kalend. Septemb. eintitur filium, qui VII. Nonar. Septemb. sacro fonte Ecclesiae initiandus a parentibus, forte in animi grati testimonium ac memoriae servandae gratiâ optimi hospitis Merici de Vicq, nomine appellatur Mericus, adeo ut infectis negotiis, sine uxore, Athenaeum, Persium, Suetonium absolvere coactus, Lugdunum discesserit. Sed haec negotia brevi post absolvit ac perfecit prudentissimus Senator Genevensis, Jacobus Lectius, quo, uti et prioribus beneficiis ita se ipsi agnoscit devinctum, ut nihil magis ex intimo optaret pectore quam cum Lectio in eadem urbe consenescere [note: Epist. 191.], quod tamen maxime mirandum cum plurimis, iisque summis injuriis fuerat affectus. Verum eas superavit, seu potius abolevit ineffabilis atque extingui nescius erga amicos, dulcissimamque patriam amor, ac maximum quietae et pacatissimae vitae, quam unice studiis melioribus consecrarat desiderium. Quae conjuncta cum supra memoratis imminentibus molestiis prope eo Casaubonum perduxerunt, ut si honeste ac salvâ famâ et honore potuisset [note: Epist. 197.], Lutetiam fuisset profectus, oblatae superiore anno, utut blandienti, conditioni renuntiaturus. Idque eo lubentius, quod Vicquius Parisiis ei scripserat magno hiatu promissa evanescere; atque illos, qui ipsum ardenter amabant desiderabantque amicos parum posse [note: Epist. 206.]. Diplomate tamen Regio ac literis vocatus, omnibus posthabitis negotiis, relictis rebus, etiam imperfecto Athenaeo, quin imo ipsa uxore liberisque, visurus quorsum illa evaderent [note: Epist. 207.], remis velisque properat, eâ quidem celeritate, ut intra quinque dies Lugduno Lutetiam appulerit. Ubi statim praeter omnem opinionem cum suam, tum amicorum, optimi Principis, Henrici IV. sensit cum singulari humanitate conjunctam voluntatem [note: Epist. 207. et Diar.], qui unice optabat Isaaci Casauboni operâ ac diligentiâ instaurare Scholam. Flexus et expugnatus regio favore Casaubonus, suscepto munere, quorundam Professorum fastum, quem palam ac clare detestabatur ac respuebat, declinaturus in remotissimam urbis partem [note: Epist. 208.], ex amplissimi putem Vicquii aedibus, quibus hactenus erat usus, in affinis sui Henrici Stephani, cujus probitas, summa humanitas, et benigintas eum illicuerat, quique ut ejus hospitio vellet uti precibus contenderat, concessit, mensem saltem unum, et, si Deus vellet, aliquid amplius mansurus, quo tempore tria haec sibi statuebat agenda. I. Finem imponere fere ad metam anhelanti Athenaeo; restabat enim praeter Prolegomena solus liber XV. II. Exspectare quo evaderent, quorum magna facta spes, vota Gillotiana, sine quibus uxorem, liberos, totamque familiam Lutetiam ducere nec volebat, nec poterat. III. Exspectare, cujus, ut diximus, fere solo ex consilio pendebat, Canaii a Fraxinis in urbem adventum, ut cum eo de summa suarum rerum deliberaret. Interea praeter amicos virosque doctissimos, qui qua in Aula, qua in Senatu Parisiensi [gap: Greek word(s)], purioris litteraturae (forte et religionis) amantissimi numero erant haud pauci [note: Epist. 209.], invisit etiam Bibliothecam Regiam, ex qua tamen nihil ob agreste et morosum Bibliothecarii, qui erat Joannes Gosselinus [note: Epist. 256. et Diar.], ingenium, profecit. Conficitur tamen negotium, et Penates primo quoque tempore Lutetiam deferre statuit.

Quum autem hoc tempore, (Romano Pontifice Clemente VIII. exigente restitutionem, ac Concilii Tridentini [note: La Vie de Mr. du Plessis pag. 260.] confirmationem) exardere inciperet dissidium inter Pontificios atque purioris religionis assertores, quos Protestantes seu Reformatos vocant, quam acerrime contra adversarios asserere ac defendere, etiam maxima cum fortunarum eversione conabatur Philippus Mornaeus, Dominus de Plessis, doctissimo atque elaboratissimo opere de vera Eucharistia contra Missam Papisticam edito, Protestantium partes uti solebat, sequi ac tueri se professus Casaubonus, qui propterea eum librum diligenter evolvit, maxime vero Patres antiquos, quorum dogmata orthodoxa, et simplicissimos ritus, cultumque divinum sincerum unice probabat) nonnumquam a Rege super hoc negotio fuit consultus, quod apertissime colligas ex Epistola [note: Epist. 209.] ad Davidem Hoeschelium, ubi inquit: Et ex eo tempore molestissima negotia, in queis operâ nostrâ Rex usus est, otium omne ad studia amoeniora nobis eripuerunt. Et mox: Sed crede mihi serio affirmanti, nihil occupatius, nihil a studiis alienius eâ vitâ, quam in hac aula viximus. Eaque

singulis diebus fiebat acerbior. Nam cum Religionis dissidia quotidie magis ac magis haud exigua incrementa capere viderent, qui antea Regis Edicto Lutetiâ erant expulsi, nunc vero recens auxiliante gratiam Petro Cottone, Societatis membro, in urbem revocati, Jesuitae, odio sane quam impulsi ac vindictâ vehementer ea fovebant, freti auctoritate, ac in primis usi operâ suorum restitutoris Cottonis Epist. Franae. a Mr. de la Scala, pag. 429. Erat autem is homo perfrictissimae frontis, supra omnes alios audax, verbosus declamator, ad assentationem summe eruditus artifex [note: Ad assentationem summe eruditus artifex.] Nous avons ici un qui fait merveilles de prescher, appelle le Pere Cotton, qui suit le Roy. Je ne l'ay pas veu, mais on m'a dit qu'il pippe en flatterie. Jaq. Gillot, Epîtr. Franc. a Monsr. de la Scala, pag. 99. Idem ibid. pag. 426. Nous avons un Pere Cotton, admirabile Courtisan, et qui apprend a ceux qui pensoyent y saeavoir quelque chose: au moins les Courtisans et bons le nous disent ainsi. Adulateur supra quam credibile, et eo nomine il plaist fort. Je l'ay ouy une fois. Il parle bien, et sans affection de paroles recherchees et phalerees; l'action bonne et agreable, et demulcet aures. Il plaist et est propre pour la Cour. De tesmoignage de grand saeavoir et erudition il n'en donne pas. Idem pag. 435. Il y en a ici un a la suite de la Cour, appelle Pere Cotton, qui fait fort parler de luy. Il est ingenieux, et flatteur oultre mesure, et sa grande perfection est en cela. Car de doctrine je croy qu'il en a, mais non pas admirable, ni peut-estre, grande. Il a presche et presche ici: le Roy va a ses sermons. Il parle bien; mais d'instruction peu, ou point.], qui non solum ipsum Regem, sed totam pene occuparat Aulam [note: Qui ... totam pene occuparat Aulam.] Franaçois Castria a Monsr. de la Scala, pag. 223. Epîtr. Franc. Je croy que par-ci-devant, vous avez saeeu du Pere Cotton Jesuite, qui a tellement possede nostre Roy et toute ceste Cour, qu'il a gaigne ce poins que de vouloir faire abatre la Pyramide, etc.], omnibus se negotiis tam sacris quam profanis immiscens; quod in Jesuitis, licet alias ejus Ordinis praeclarus fautor atque patronus, ceteroquin vir optimus lectissimusque [note: Scaliger. Epist. 45. Senator inter primos et Decanus cujusdam Ecclefiae. Casaubon. Epist. 1050.] Senator Parisiensis Jacobus Gillotus culpat gravissime, quum scribat ad Scaligerum [note: Epist. 56. lib. 1. pag. 108. Epist. Franae. a Mr. de la Scala.]: "Nihil sanctum hîc, nihil sacrum, nisi quod illorum dextera sacraverit. Et n'y a affaire en France, soyent proces civils et criminels, soyent querelles de femmes, soyent diverses, soyent mauvais mesnages entre peres et fils, dont ils ne se meslent. Et sur tous l'unique Pere Cotton, qui va par tout, est instar omnium, qui ne desdeigne pas de se mesler etiam des affaires de ... Je vous puis assûrer, qu'il est grand personage a flatter, et accommoder toutes choses. Vis magna in illis verbis, que je n'esclairciray pas davantage." Et alio loco, pag. 416. "Le Pere Gossyp (id est, Cotton) est la plus grande et elevee personne qui fust jamais. Nil sanctum, nil sacrum nisi quod sua dextra sacrarit."

Quonam vero modo res illa sese in hoc celebri Concilio habuerit, quîque in hoc difficili negotio se gesserit, Papismi postea exinde multis malevolis suspectus, Casaubonus, varie a variis, modo strictius, modo verbosius, modo cautius, modo apertius, quod multum luminis Historiae adferre possit, cum enarretur, consultum duxi rem omnem Jacobi Augusti Thuani, qui si quis alius, adeo sincerae litavit veritati, ut ingrata judicia et plausus vili mercede redemtos non fuerit moratus, Historici; tum Rodolphi Boterei, in Magno Franciae Consilio Advocati, (cujus utinam cum Thuani leniori animo fuisset comparandus, nec mordax adeo in Reformatos, quos ipse pro more seculi Novatores vocat, ac lividâ invidiâ invectus, quod patet in describendo viro sanctissimo, Theodoro Beza) quandoquidem rarior est ille liber, verbis describere; iisque subjicere narrationem ipsius Isaaci Casauboni, depromptam ex ejus vitae Diario, cujus exemplum ex ipso autographo descriptum pro mirifico in politiora studia amore benignissime mecum communicavit vir pietate singulari, literis Graecis Latinisque haud leviter imbutus, Joannes Battelius, Archidiaconus Cantuariensis dignissimus, quem honoris et amoris gratiâ nomino, quoniam ille ante omnes alios me in Historia hac Casauboniana adornanda haud parum consilio et exhortatione inflammavit, atque operâ juvit.

"Post Sabaudi, inquit Thuanus [note: Historiar. lib. 123. pag. 894. edit. Francos. 1658.], discessum Rex Fontembellaqueum petit, ubi collatio inter Jacobum Davidem Perronium, Episcopum Ebroicensem, et Philippum Mornaeum Plessium, qui primarium olim familiaritatis locum in Regis Aula et belli et pacis artibus clarus tenuerat. Controversiae origo inde fuit. Plessius librum de S. Eucharistia et in vetere Ecclesia sacrificio Gallice ediderat, isque propter styli elegantiam passim per omnium manus volitabat, avideque legebatur, eoque magis, quod Patrum tam Graecorum quam Latinorum, nec non etiam aliquot Scholasticorum auctoritate ac testimoniis suam sententiam in eo tueretur. Itaque periculum veriti Theologi nostri passim in concionibus libri Auctorem tamquam falsarium exagitant, ut ab ejus lectione incautos deterrent. Quidam etiam repertorium locorum non bonâ fide citatorum confecere: nonnulli et libris editis eum consutare sunt aggressi: dum Burdigalae,

Hactenus Thuanus. Accipe nunc verba R. Boterei: [note: Pag. 521. ed. 8. pag. 229. ed. 4.] In Regia Fontisbellei dum Rex quiete inquietam vitam in venatu agit, Theologicae Dissertationis occasio subnascitur, et cum a multis annis non spectatior neque dignior referri extiterit, operae precium fuerit, si aliquot paginas vera prorsus, nec ad gratiam et odium occupet rei gestae narratio.

[note: Elogium Plessaei Mornaei ob singularem eloquentiam.] Superiore anno Philippus Mornaeus, Plessaei Dominus, vir utrâque linguâ facundus, in Aula tamen et castris summisque Praefecturis utriusque Regni, quam in Scholis et in Elaeis, quam in Peripateticis spaciis exercitatior, opus Eucharisticum ediderat, Belluam multorum capitum, quod pene omnium Praedicantium notis, animadversionibus, lituris, laciniis, centonibus compactum erat, solius dictionis flore et phaleris a Philippo concinnatum et perpolitum, ut profecto omnium, quos nostra fert aetas, Plessaeus fandi peritissimus est, atque utinam vernaculae facundiae promeritam gloriam aluisset, [note: Propositum operis Plessaei.] provexissetque! at ille farragine congestâ Praedicantium (quibus doleo nimis fuisse credulum Philippum) Missam antiquis Patribus non solum improbatam, sed et ritus illius et conceptas sacrificii precumque formulas ab eis profligatas et explosas probare contendebat. Quasi mediâ Lutetiâ natum foret ostentum, devotionibus publicis Concionantium, vulgi clamoribus, plaustrisque dirarum obruitur, tantae esse impuritatis, ut solo rogo expiari possit, quotque intercipi potuere iracundo igne cinefacti, eâ acerbitate, ut si in efferatae plebis manus Scriptor incidisset, resque sui fuisset arbitrii, similes [note: Devotio libri ad publicum rogum.] poenas dedisset. At cum prave sensa vel nequiter scripta animi sint intemperiae et recti judicii aversio, non pauci fuere, qui Plessaei opere discusso, plura nedum incuriose, sed fallaciter, mendaciter conscripta dicerent. Bulengerius Juliodunensis, primus glaciem secuit, suoque classico mille scriptorum centurias ad publicum certamen fidei propugnandae concitavit. Puteanus Vazatensis, atque ipse Fronto, Ignatiani sodalitii veteranus, Plessaeum sine fronte facit, publicatis falsitatum apicibus (parcite si barbara vox mihi excidit, res signandae suis verbis (censuram suam inventarium nominavit; cumque exuberarent, suoque ordine notaret, a suis Plessaeus urgetur, ne Orthodoxorum probra et publicas devotiones praeteritas et inultas sinat, illum falsi reum traduci, id Religionis non nisi summo dedecore in aula Regis et Regia urbe palam publicari. Hoc percitus oestro ab ignavis crabronibus, qui umbrâ et latibulis se tuentur, Plessaeus ut certe est cordatior, dat se in arenam, classicum pugnae canit, stadium aperit, atque ille monentibus nimis credulus transit Rubiconem; per insignem Neustricum, Nobilem Sanctae Mariae du [note: Illa ex Epistola Ebroicensis.] Mont, libellum mittit, spargitque in eos, qui sibi operique suo detraherent, eoque potissimum Ebroicensem Episcopum appetit, quod ille in suis antiquorum Patrum citationibus Plessaeum falsi argueret, eo libello supplex Regem officiosissime rogat, ut veri investigandi falsique damnandi arbitros deligeret. Ebroicensis, auditâ provocatione incruentae pugnae, vadimonium accipit, publicato programmate profitetur, Rege et quibus velit inspectoribus arbitrisque, in Plessaei opere quingentas falsas citationes, ex pluribus sigillatim et in numerum redactas, ne quis eum hyperbolice jactare putet, enumeraturum et probaturum. Ebroicensis Regem deprecatur, ut Constantini Magni aemulus, pace Regno partâ, Ecclessis adversus bella et procellas haereseon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: haerese wn] pacem procuret, ex ea Dissertatione Religionis dissidia, vel finem habitura, vel certe apud quos veritas et fides prisca sit et fuerit constiturum. Plessaeus suâ Epistolâ ad Regem morem gerit, arbitros et censores deligi petit. Utrique commilitoni diem Rex dicit in Regia Bellaeifontis: hac novâ palestrâ de fide inquirenda commotus Nuncius Apostolicus, Regem adit et commonefacit, controversiis de rebus fidei jus dandi arbitros, duntaxat esse penes summum [note: Regis ad Nuncium verba.] Pontificem: Rex contra, Oratorem Pontificium de re tota securum esse non solum jubet, sed exinde summam laetitiam expectare; de fidei articulis nullam moveri controversiam; hoc unum agi et discuti, num Plessaeus Sacrae Paginae dogmata, Patrum testimonia, vere, integre, castigate; non mendose, hiulce, et intercise citaverit; ad

fidem codicum exemplaribus duntaxat opus esse; Dissertationem hunc habere limitem, non Theologicis Professoribus arbitrium committendum, cum de enucleandis sacris rebus non sit quaestio, sed eruditis, scientissimisque linguarum, qui collatis Plessaei citationibus, cum germanis et incorruptis codicibus, hoc unum explorent, num illas vere aut mendose ediderit. Ergo hujus disquisitionis arbitri deliguntur, pro Orthodoxis Antistes Curiae purpuratus, Augustus Thuanus, Plessaeo veteri amicitiâ et cognatione conjunctus; Pithoeus, veteranus Curiae Patronus, et Faber ille, cui ob singularem eruditionem et pietatem Principem Condaeum tenellum in disciplinam datum supra diximus; Plessaei a partibus stabant Calignonius, Regin Asturum Cancellarius, Canaius, in Edictali Occitaniae Camera Praeses, et Isaacus Casaubonus, omnes insigniter et ad nostri saeculi miraculum eruditi. Desideratis Fabro et Calignonio, in vicem absentium suffectis pro Catholicis Martinus, Medicus regius, et Canaius, mature adfuit Ebroicensis in Consessu Cancellarii, qui summus moderator et Palaemon disputationis erat.

Paulo serius advenit Plessaeus, caussatus extra urbem per saltus loco avio vix opportune disceptationem fieri, utpote cui copia librorum non suppeteret. Diffugii primus hic colos, cui responsum, quocumque Rex iret, ibi non desiderari librorum officinam, potissimum eo loci, cum in ipsa Fontisbellaei Regia, Rex Franciscus I. luculentam Bibliothecam collocaverit, quae Philadelphi, Vaticani, Veterumque omnes superaret. Plessaeus citationes omnes continuâ serie operis sui non cursim et dissolute, ad amussim censurae expungi voluit, utque Ebroicensis, quas jactaverat quingentas falsitates (parcite Latini censores; verbum ad rem usurpo) syngraphâ et sigillo praenotaret; ille contra aliud esse Plessaei diverticulum Regem admonet, ante diem leges disputationis praescriptas; hoc examen totius operis inane et ridiculum, eo exemplo, quo si quis de lituris aut additis in contractu accusatus, se excusatum esse velit, quod demptis aliquot, caetera omnia vere et germane scripta sint, jure civili receptum eum, qui in verbo, in clausula, quae pactum afficiat, reus sit, non omnium reum fieri. Omitto argutationes nimias, ad detrectandam pugnam verius innexas, quam ad veri et propositi investigationem, quibus tota Gallia perstrepit, ita ut non aliis clamoribus praetereuntes obtundamur, viâ Palatinâ circunforaneis librariis totâ die Plessaeum devoventibus. Ut se circo conclusum vidit, iterum supplici libello quaerit effugium, iniquas conditiones conqueritur; cui a Rosnio, Casaubono, suarum partium viris clarissimis acclamatur, cum qui diem dixit, provocavit, stadium aperuit, inglorium esse loco et pugnae defore. Ut vero publicam expectationem his artibus Rex ludificari agnovit, per Cancellarium Plessaeo mandat, si arenâ cesserit, ejus librum censurae publicae permissurum, et si falso perperam intercise, neque ex fide bona rem sacram et augustam, ut est Eucharistia, scripsisse deprehendatur, falsi citatoris probro et poenae obnoxium fore: neque vox illa Regis licet minax, homini metum ademit aut spiritus addidit, iterum nectit moras et venturi praescius, campum fugere quâ potest arte, meditatur. Sed historica brevitas non patitur referri istas ludificationes, sed etiam nolentem campo includamus: praemonitus uterque non rixari, non acerbe, ut solet inter bellicos hostes, sed benevole et Christiane, ut decet incruentos pugiles, qui de veri pervestigatione gloriosum certamen habent. In Triclinio post meridiem primâ Rex assidet; collaterales habet utrinque Dissertatores; stant in extremo Amanuenses delecti, qui fideliter et propere acta controversiae excipiant; Antistites et Principes, Regni Proceres promiscui cultus, Nobiles et Aulici circumstant; in proximo aestuario omnium Codicum ad fidem citationum; parata erat supellex. Indicto silentio sic profatur Ebroicensis: Adsum (Rex invictissime) vadimonio, [note: Ad disputationem Ebroicensis praefatio.] quod mihi Dominus Plessaeus libello provocatorio dixit, vel scripto professus sum (et opere praestabo) me quingentos locos falso, mendose et intercise ab illo citatos, opere suo in Lithurgiam; idque nunc et liquido probaturum. Regia tua Majestas quâ summâ est prudentiâ, hac Dissertatione nihil fidei detractum iri, (ut quae tota sit ad disquisitionem veri et falsi) in Plessaei scriptis sedulo praevidit, ut quae ad id unice instituta sit, num ille veterum Patrum dogmata et sensa, sincere et ex bona fide ediderit, aris adytisque ac mysticis apicibus, tua Majestas more majorum piorumque Caesarum temperat. Novit ex Bibliorum sacro Codice, elephantiasi foede percussum Regem, quod temere offerre incensum Domino, hoc est, politiae res sacras admiscere tentaverit; multo sapientius, Constantini, Valentiniani et Theodosii pietatem aemularis, qui ad Cletum Pontificesque, Ecclesiasticas controversias ut rem mere sacram et mysticam ablegarunt. Hac ego fiduciâ sed potissimum fidei orthodoxae clypeo, quam in hoc Consessus

tuendam aggredior: jam ordior ipse, palam et publice obtestans, me nullâ simultate, irâ, odio, aliove nequiore affectu impulsum in D. Plessaeum, quem ego plurimum ob egregias animi dotes colo et observo, nec eum falsi accuso; sed eos, quorum susurris, tabulis, et commentariis nimis credulus, fidem adhibuit: atque ex comitate et modestiâ, hauc obtestationem veram nunc, quamdiu mihi cum illo res erit, apud auditores spectatoresque efficiam. Plessaeus adversa oratione sic profatur: Jussu regio illuc evocatum, ut libri assertor esset, non ambitu aut famae gloriâ, sed sincerioris doctrinae zelo, [note: Adversaria oratio Plessaei.] ad castigatiorem Ecclesiae statum, quem tot viri probi a multis annis desiderant, si opus suum ad hoc conducere possit, summo bono sibi deputare: sin minus, vel propriâ manu ambustum cupere. Spem tamen sibi esse apud candidos censores, eum non incuriose neque proterve in eo opere insudasse; nec mirum videri, si in sylva tanta citationum, mens, oculus, vel manus aberraverint; quasi Horatiano versu se excusatum vellet:

Etiam in Romanae Ecclesiae Doctoribus, qui non ab uno saeculo scripserint, hanc ferendam incuriam, qui si ad hanc trutinam ponderentur, raros invenias, qui huic noxae non sint obnoxii, contraria obtestatione profiteri. Singulare hoc certamen, si minus [note: Protestatio et praecautio praesagi Plessaei de minus prospero eventu.] prospere cesserit, nihil Reformatae Doctrinae detracturum, utpote cujus non sit arbiter, quae ab eo non pendeat, et quae ut eum antecessit, sic post eum perduratura sit. Dissertatiortis exordium fuit a Joannis Scoti citatione, quem sic docentem Plessaeus scripsit: Joannes Duns, cognomento Scotus, post Lateranense Concilium, pene exactis centum annis dubium facit, num corpus Christi vere et realiter panis et vini specie contineatur; atque ille contendit non contineri. Dubitandi et negandi rationes sunt, mensura, locus, aliaeque [note: Exordium disquisitionis.] functiones, quae essentialiter veris corporibus haerent et insitae sunt, id non ferant quale oportet esse verum corpus Christi. Ebroicensis, Scotice, et obscure Scotum Plessaeum interpretari respondet, pro ejus sententia adversariorum argumenta et disputationes sumpsisse, atque propugnatori corporalis existentiae in Eucharistia, Sacramentariorum, quos impugnabat errores imputare, in explicandis Authoribus audax facinus, eorum sensa distorquere, et probatum acceptumque illis referre, quod maxime improbaverint. In hac prima velitatione turbati animi speciem tulit Plessaeus, nec seriatim in orbita et defixa quaestione morabatur, sed extra semitam devius, oberrabat nunc istam, nunc aliam delibans; in hoc potissimum desudans, ut probaret Scotum in existentia corporali nutantem [note: I. Decretum in Plessaeum.] fuisse. Visum Consessui Plessaeum pro sententia Scoti, argutationes Sacramentariorum, quas refellendas proposuerat, usurpasse. Secundae Dissertationi locum fecit Durandi citatio, quem sic loquentem inducit Plessaeus: Durandus, quem Schola Sorbonae Magistrum per antonomasiam, Doctoremque summum nominat, lib. 4. sententiarum, distinct. II. ipsissima verba scripsit: Hoc posito (inquit Durandus) ut panis et vini utraque substantia existat, una hinc duntaxat emergit non utique nodosa et indissolubilis quaestio; (videlicet duo corpora simul existentia) contrarium vero si asseratur, plures difficultates suboriuntur, videlicet ratio disquirendi probandique, quo modo accidentia mutant naturam, ut ex his aliquid gigni possit, cum omnia ex subjecta materia ortum habeant. Ebroicensis novum errorem Plessaei priori simillimum, adversarias Sacramentariorum dubitationes pro Durandi sententia habuisse, quinimo Durandum ipsum, more Scholastico discussis et profligatis Haereticorum hujusmodi deliriis et praestigiis, disputationem clausisse hac verissimâ et inconcussâ [note: Sententia Durandi de existentia vera corporis Christi.] assertione: Panis vinique substantiam in Christi corporis veram substantiam efficaciâ verborum commutari. Durandi Codice exhibito perlectoque, et discusso articulo, pronuntiavit Cancellarius: Plessaeum pro assertione Durandi, adversariorum contrarias objectiones sumpsisse. Tertia Dissertatio versabatur circa Divi Joannis Chrysostomi propositum, [note: II. Decretum in Plessaeum.] quo Plessaeus Doctori oris aurei et doctrinae incorruptae, plumbei ingenii minusque sani judicii probrum imponebat, quod ille scripsisset, divalibus precibus et suffragiis non esse fidendum: Ebroicensis Chrysostomum non ex fide citatum, Plessaeum succidisse, quod erat praecipuum, videlicet Chrysostomum scripsisse non absolute in Divorum intercessionibus salutem constituendam; quam sententiam mendose Plessaeus his verbis reddiderat: Nullo modo innitendum precibus Sanctorum. Adjiciebat expunxisse quae eo loco suadet Chrysostomus, nempe ut nos mortales Coelitum suffragia et precationes non despiciamus; sed deprecemur, ut pro nobis apud Deum sint deprecatores. Prolatis Codicibus [note: III. Decretum.] operum Chrysostomi, ex assidentium sententia pronunciavit Cancellarius, Praeterita a Plessaeo, quae integre neque intercise scribi oportuit. Quaesiit Rex a Casaubono, cur [note: Casauboni ad Regem ingenua responsio et verum judicium de Plessaeo.] ista expunxisset Plessaeus? Respondit ea ab illo praeterita, quod ejus menti et proposito adversarentur.

Quarta dispunctio prioris est appendix ex eodem Chrysostomo, quem hoc sensu protulit Plessaeus, Saluti nostrae tutius per nos consulitur, quam alienâ ope et suffragiis, nec tam alienis precibus Deus veniam noxarum et foelicitatem aeternam condinat, quam propriis votis et intercessionibus. Exemplo sunt mulieres duae Euangelicae, Chananaea una, adultera altera, quarum nullo alio deprecante misertus est; et similiter latroni, cui paradisum nullo alio intercessore condonavit. Ebroicensis respondet, a Plessaeo quae proxime cohaerent succidisse, haec a nobis scripta sunt, ne Divos ipsos non precemur, sed ne in propria salute, fiduciâ alienae opis segnes et oscitantes simus. Pudoris quaerit effugium Plessaeus, hac rimâ et diverticulo, ut testimonium Chrysostomi non protulerit adversus preces, quae Divis fato functis fiunt, sed in eos duntaxat qui alienae fiduciae nimium incumbunt: cui Rex argute et theologice infit, verbo alterius ut quae vox universalis sit, defunctos aeque ac superstites intelligi, et perperam a Plessaeo additum, haec Chrysostomum ad tollendum abusum tradidisse, cum pro vivis rogare, vivis de more sit, etiam in Religgione, cujus est assertor Plessaeus. Gregarius quidam ex Praedicantibus susurro, Graeculae vocis nonnihil [note: SIRE, c'est un Carrabin qui a tire son coup; il n'avoit que cela de poudre.] perstrepere ausus est, de quo cum Rex interrogasset M. de Vitry, hominem, ait, catapultarii prodromi instar esse, qui emissâ glande pugnae cedit, aut verius Parthus ut emisssâ fugiens post terga sagittâ. Pronunciavit Cancellarius, succidisse Plessaeum, quae integra et compacta citari oportuit. Quinta disquisitio ad divalem intercessionem aeque pertinet: D. Hieronymus, (inquit Plessaeus) in Commentariis in Ezechielem, sedate et sine stomacho scribit, in solo Deo fiduciam collocandam; infelix enim quisquis homini fidit; [note: IV. Decretum.] quantumvis inculpatae vitae, vel quidem Prophetae. Non Ecclesiarum Antistitibus confitendum; quantumvis enim justi sint, seipsos duntaxat, non alios salvos, nedum proprios filios efficient. Ebroicensis, Plessaeum praetermisisse respondet nervum et compagem [note: V. Decretum.] totius orationis; haec verba videlicet, si negligentes fuerint, similiter pronunciatum locum hiulcum, et omissa fuisse, quae scribi oportuit. Sexta incidit in Divum Cyrillum, quem Plessaeus scripsisse asserebat, a priscis Christianis nec adoratum nec cultum fuisse crucis simulacrum: id a Cyrillo unquam exaratum, nedum cogitatum, Ebroicensis negat: contra Plessaeus, id ipsum Christianis Julianum Apostatam exprobrasse, nec a Cyrillo responsum quidquam, de adoratione et cultu crucis; quod silentio neutiquam praeteriisset Cyrillus, si adorandi hic ritus invaluisset. Ebroicensis contra hunc ritum confirmat, ex eo potissimum, quod Caesar ille desertor, sacris Christianorum non leviter tinctus, non exprobrasset venerationem crucis, si vera non fuisset; nec Cyrillus Christianos falsi et [note: VI. Decretum.] insoliti ritus probro aspergi tacitus tulisset: Pronuntiatum commenta a Plessaeo apud Cyrillum non extare. Septima disquisitio etiam ad crucis mysterium pertinet. Plessaeus contendebat, Imperatores Theodosium et Valentinianum Edicto vetuisse, ne Christiani icones et simulacra crucis pingerent vel sculperent, unde conjici necesse sit, crucem a Christianis non fuisse cultam. Ebroicensis ter falsum commisisse probat, primo qui legem Caesarum contra titulum et indicem citaverit; secundo quod voculam humi, quae legis sensum et mentem explicat, sciens omiserit; tertio, quod Petrus Crinitus, quo se tuebatur, falsi reus sit, qui pro Valentiniano Valentem scripserit. Plessaeus adjicit, Crinitum testem citasse, qui sic legem protulerit, Pronunciatum illum quidem Crinitum [note: VII. Decretum.] citasse, sed mendum esse in Crinito. Octava disquisitio ex Divo Bernardo deprompta fuit, referente Plessaeo eum sic loquutum de Virgine Christipara Epist. 174. Eam ad fastigium summae gloriae evectam inanibus hominum praeconiis titulisque non indigere: ejus honori vero, et immortali mortalium elogiis detrahi, Conceptionis diem festum, nec rite, nec decenter excogitatum. Ebroicensis contendit Plessaeum laciniam et centonem ex intercisis discriminatisque contextibus texuisse, ut haec verba cohaerentia eraderet, magnificae gratiae inventricem, salutis mediatricem, saeculorum reparatricem. Plessaeus nihil insolens fecisse respondet, cum etiam Apostoli in Prophetarum citandis oraculis, unâ serie, et glutino orationis etiam hiulca et intercisa loca cumulaverint, cum ad idem propositum [note: VIII. Decretum in Plessaeum.] facerent. Pronunciavit Cancellarius, convenientius fuisse, si sigillatim et discriminatim, non permistis contextibus D. Bernardum citasset. Vespere jam inclinante finem fecit Dissertationi Theodoreti locus editus hac formulâ, Deus quaeunque vult perficit, at imagines ad nutum artificum effinguntur; receptacula sensuum habent. sed sensu carent, vel insectis contemptiores, quod illa animata sint; quique haec simulachra venerantur, in rationis et sensus inopiam justo judicio prolabi. Ebroicensis Plessaeo objicit, pro voce iconis vel imaginis, quae speciali notâ antinomiam tollebat, idoli vocem suffecisse; et quod falsi caput sit, praetermisisse idola ab Ethnicis loco Numinis habita. Plessaeus vocem imaginis et idoli adaequari, Graio prototypo et Patrum Scholiis probaturum contendit:

contrâ Ebroicensis significatu suo, editione Graecâ et Atticis Scholiis vocem imaginis, et idoli nusquam confundi, sed utramque proprie et determinate sumi. Collectis [note: IX. Decretum.] circumstantium suffragiis, pronunciavit Cancellarius: Visum Consessui, Graecis exemplaribus imaginis et idoli voces perpetuo distinctas esse, nec uno intellectu confundi. A prima pomeridiana ad septimam protractâ citationum dispunctione, Rex ad coenam et quierem receptum indixit, dilato vadimonio in diem crastinum de controversis qui supererant articulis. Sed dum tota aula longioris luculentiorisque certaminis spe ducitur (hessternum [note: Plessaei morbus disquisitioni finem fecit.] enim, praeludium fuerat) ecce Riverius Archiater Plessaeum gravi morbo correptum denunciat; ab eo certamen diuturnius non esse expectandum. Hinc Rex missos facit sacrorum Codicum inspectores citationumque censores: eo ipso die Epistolio ad Ducem Espernonium rescribit, Ebroicensem Diocesim Salmuratensem superasse. Ludus est, [note: Epistola Regis ad Espernonium.] et argutia in voce vernacula, cujus venustas Latino sermone satis apte referri non possit. Canaius Praeses hac primâ velitatione deterritum, nullâ tubâ ad stadium revocare potuit. Plessaeus, Rege et Cancellario insalutatis, aulâ se subducit, et ad suum Salmureum propugnaculum abit, si possit aegritudinem curaturus. Ille tamen, qui victum se negat, de iniquis conditionibus, assidentium praejudiciis, multa conqueritur, et ut quod verissimum [note: Plesaeus de disquisitionis iniquitate libello conqueritur.] fateantur omnes, vernacule insigniter facundus, opusculo sibi canit triumphum, et luculentis verbis deterrime facta excusat: Ebroicensis adversario opere rei gestae tabulam eo penicillo dehneat, ut aliter deformari non possit: Regem, Principes, Proceres, Amanuenses, quatuor primicerios testes citat, relata in tabulas recenset, et quanta voce vulnera intulerat, tanta calami mucrone infligit, ac in ipsum Plessaeum sua dicteria [note: Ebroicensis scipto respondet.] salse et festive regerit. Ille enim sibi blandiens scripserat, Muscam Ebroicensis pro Elephante habitam; Ebroicensis contra unius diei praeludium, et delibationem in Plessaei falsis citationibus, [note: Dicterium Plessaei.] muscae instar fuisse: quod si arenae non se subduxisset, pro Elephante, quae omnium maxima sit belluca, habitum iri. Paulo post Fresneius Canaius, qui ob singularem eruditionem inter arbitros Plessaei delectus fuerat, ut Religioni repudium mittit, [note: Canaius ad Orthodoxos transit.] et cum orthodoxa in gratiam redit. Novatores in Canaium insurgunt; eum devovent ut transfugam et desertorem, saeculi praestigiis et ambitu aulico excaecatum damnant; sed has intemperias Catholicorum gratulatio, laudum ampliori foenore, et cumulo compensat. Transitione Canaii ad Orthodoxos, Novatores non minus concussi, quam ingens fabrica subductis tignis et fulcris, vel castra amissio Duce: vix enim unquam habuere, vel in posterum habituri sunt, qui cum Fresneo eruditione, candore morum se comparet. [note: Elogium Canaii Fraxinei a summa eruditione.]Non solum sapientiae civilis rerumque forensium (quae sua Sparta fuit) peritissimus est; sed Aristotelem integrum, non Interpretum organo, sed nativo suo idiomate callet, quo praevio seu luce in tenebris, sophismata et tendiculas Ministrorum detexit, et nunc discussis jubar verae fidei agnovit.

Ex Diario ISAACI CASAUBONI.

"III. Kalend. Maj. Ecce literas a Rege, quibus jubemur Fontesbellaquae statim venire, et ei Collationi interesse, quae habetur ob contentionem inter (Philippum Mornaeum) Plessiaci Dominum, et (Jacobum Davidem Perronium) Episcopum Ebroicensem: intrepide ibimus et freti auxilio divino omnia insuper habebimus, modo inservire gloriae Dei aliquid possimus. In hoc itinere duo mihi proposita, ut quicquid in me fuerit situm, conferam, si dabitur occasio, propagandae Dei veritati; et ut privatim rebus domesticis consulam. Erit, spero, occasio per D. Ronium, cui uni nostra negotia hactenus credidimus. Hîc nobis tria agenda. I. Ut Diploma Regium consequamur declarandae Regis voluntati circa nos et promissam nobis pensionem. II. De viatico ad uxorem et liberos. III. De Triente anni hujus, cujus cessit dies. His confectis facile erit de summa rerum nostrarum constituere; ante haec confecta frustra hîc aliquid sperem."

"Pridie Kalend. Maj. Regis jussu Fontes venimus; usi dispositis equis, ad D. de Villeroi primo accessimus. Deinde ad Regem sumus deducti, qui magnae benevolentiae signa nobis exhibuit. De re, cujus gratiâ huc vocati sumus, pauca adhuc Rex nobis; plura alii: de modo progrediendi in hac Collatione adhuc contenditur."

"Kalend. Maj. A prandio acciti a Rege ad ipsum venimus, et per horas fere tres de negotio Plessiaco nobiscum est locutus. Si nos respicimus, nihil gratius, nihil honestius nobis eo colloquio. Si causam, de qua agitur, specto, nihil tristius, nihil magis contra spem et opinionem nostram."

"VI. Non. Maj. Haec scribebamus cum advenerunt amplissimus Thuanus, et clarissimus Pithoeus: a prandio illi ad Regem; nos ad amicos."

"V. Non. Maj. Summo mane a Rege vocati sumus in Regis Consilium; ubi Rex libellum supplicem D. Plessiaci ostendit, qui fuit ultimus ab eo oblatus in hac causa. Rex vocato Episcopo Ebroicensi, cujus praecipuae erant in hoc negotio partes, constituit Plessiaco significandum esse, se non posse, quod rogabat, ipsi concedere. Deinde vocatur Plessiacus, et id ipsi a Cancellario renuntiatur. Negat ille se conditiones accepturum, quas iniquas adeo judicaret. Rex audito quod ille responderat, qui affuturum se negaverat, pergere nihilo secius statuit. Jubemur itaque horâ tertiâ adesse omnes, qui eapropter huc vocati sumus. Ego nominatim. Paulo post rejicimur in crastinum mane. Quid? Ego sedebo inter eos, qui librum damnare parant, quo pia et sancta doctrina contineatur? Adde quod Parisiensis Ecclesia Molinaeum ad me ad id unum misit, ut ne vellem eo venire, sed quosvis cruciatus potius paterer. Amici fere omnes vetant huic interdicto parere: meam vero causam praecipuam esse: qui ministri Regis, in eam rem acciti, ut illi non parere jussi, non possimus, quin justam ejus indignationem referamus."

"IV. Nonar. Maj. Summo mane in hortum concessimus, et ibi Deum Opt. Max. supplici prece venerati sumus, ut priusquam aliquid prudentes aut imprudentes faciamus contra pii viri officium, de numero viventium nos tollat, et coelo accipiat. Quod ut facias, Opt. Max. Deus, iterum, iterumque supplex te oro atque obsecro. A te habemus hoc qualecunque nomen: tibi uni me et studia mea consecrari debere agnoscimus. In hoc consiliorum bivio deprehensi haeremus. Aperi nobis, ô Deus! quid est opus facto. Da constantiam, ut, quod pie fuerit decretum, sancte et constanter exequamur, etc. Haec ubi scripsimus, vocamur a Rege. Venimus, et totum mane cum ipso transegimus in ambulacro quodam tecto. Aderant Cancellarius [note: Mr. de Bellievre, reconnu du tous affecte au Pape. La Vie de Mr. Du Plessis pag. 263. 264.], Praeses Thuanus, Pithoeus, et e Consistoriains aliquot alii. Mox etiam aderat Praeses Canaius a Fraxinis. Ibi narrat Rex, quomodo Plessiacus mutatâ sententiâ, proditurum se in certamen cum Ebroicensi Episcopo promisisset. Acciderat pridie sub vesperam, ut consilio quorundam usus mutaret sententiam hac conditione, ut Ebroicensis Episcopus sibi locos controversos e quingentis, quos jactabat sibi esse ad manum, statim communicaret, et libros simul utendos concederet, quos ex urbe advehendos curaverat. Episcopus sub noctis meridiem [note: Voyez la Vie de Mr. Du Plessis liv. 2. pag. 268.] mittit ad Plessiacum annotatos in scheda locos, sexaginta et duos, de quibus esset tractaturus, et cum ipso disceptaturus: simul libros mittit, quos tamen post quatuor, et ad summum quinque horas repetiit. Hora Collationis inchoandae fuerat dicta octava matutina: quae jam fuit, cum Rex nos vocaret. Dum haec nobis exponuntur a Rege; dum adhuc audiuntur Plessiacus et Ebroicensis; dum deliberatur de loco et modo futurae Collationis, hora adest decima; quae Regem admonet, ut in pomeridianum tempus deferatur hoc negotium. Ita ille abiit ad Missarum solennia: Cancellarius cum caeteris de loco adhuc deliberat; et cum placitum esset, ut in Aula, quae dicitur Concilii, conventus haberetur, ipse pro sua prudentia et sedulitate parari Aulam jubet, et omnia quam commodissime componi. Locus est non nimis amplus, ut vix ducentos capere queat. Tres ibi mensae collocatae: mediâ fere aulâ pro foco prima est posita, ad quam Rex sederet in summo: ad latera Episcopus et Plessiacus Dominus: ille ad ignem, quae pars honestior censetur, hic ab altero latere, Supra hanc mensam secunda fuit ad parietem, ad quam sederent, quibus judicium hujus controversiae Rex permiserat. Cancellarius, Praeses Thuanus, Praeses Canaius a Fraxinis, Pithoeus, Martinus Medicus, et nos cum his. Tertia supra hanc mensa Scribis parata. Ad Regis dextram in cathedris sedebant Principes, opinor, octo, qui tum forte in Aula reperti: [horum nomina in chartula huic paginae affixa haec erant] 1. Monsr. de Vendôme, Valdemontis Comes. 2. Emanuel Philippus, Lotharingus, Dux Mercurii. 3. Le Prince Tonvollae. 4. Carolus, Lotharingus, Meduanae Dux. 5. Le Duc d'Esguillon. 6. Carolus Elboric, Dux --- d'Elbeuf. 7. C. Sabaudus, Nemerosi Dux. 8. Gonzaga, Dux Nivernensium, qui et Nemodium, Actuorum. [Nomina haec pessime scripta forte assecutus non sum.] Horum sedilia ordine posita sunt circa mensam pone Plessiaci Dominum. Primus sedebat Dux de Maiene, deinde alii Lotharingiae Domûs Proceres: pone istos erant Regis Consiliarii, et qui vocantur Officiers de la Couronne. Ronius in his, Messaeus, Secretarii Regii duo, Villeroi, et de Fresne; Praeses Janninus, alii multi. Pone Regem sedebant Archiepiscopus Lugdunensis, Episcopus Nivernensis, Episcopus Bellovacensis,

"Ubi convenêre omnes, ante omnes Rex loquitur, de suo in hac re consilio pauca praefatus; caetera Cancellarium suum jubet proloqui [note: Voyez la Vie de Mr. Du Plessis, liv. 11. pag. 269.]. [Deinde disputatum est utrimque; sed relatio Casauboni hîc deficit, licet multa referenda haberet, ut apparet ex una vel altera pagella hîc vacua.]"

"111. Non. Maj. Eramus inibi ut ad inchoatam Collationem veniremus imminente horâ octavâ. Ecce ad nos Sadeclem et Mercerum, qui Plessiaci Dominum gravi morbo [note: Dolore stomachi et continue vemitu. La Vie de Mr. Du Plessis, liv 11. pag. 272. 273.] laborare narrant. Adimus ad Regem nihilominus. Princeps cum de morbo Plessiaci factus esset certior, expectare nos jussit, si forte post prandium melius se haberet Mornaius, et certamen instaurare posset. Expectamus igitur jussi frustra. Invaluit enim illius valetudo, nedum minuit. Sub vesperam iterum Regem veniam redeundi postulantes, negare ille se prius abeundi potestatem facturum, quam constaret planius propter Mornaii morbum interrumpendam esse pridie institutam Collationem. Expectaremus igitur, et sequenti die ad se rediremus bene mane."

"Pridie Non. Maj. Ad Regem omnes summo mane adiimus. Ille ad Mornaium miserat jam qui certa omnia de valetudine ipsius referrent. Relatum est nihilo melius eum valere. Quo audito redire in urbem permisit Rex omnibus: rediimus igitur. Deo Opt. Max. gratias agentes, quod fecisset nos reverti ex illo loco sanos ac salvos, quodque dedisset nobis gratiam apud Regem invenire, qui de sua erga nos benevolentia jussit nos esse securos. Sed moesti nihilominus atque ex animo dolentes, quod tam infeliciter hoc negotium amico viro et pio cessisset. Planius vero sese explicat in Epistola ad Vir clariss. Danielem Heinsium [note: Epist 809.], inquiens: Cetto crede, mi Heinsi, [gap: Greek word(s)] (Plessaeum) in eo quidem incepto, nihil se dignum fecisse. Negotium temere susceptum, temere administratum, pudendo fine conclusum, utinam aliter accidisset! Caeterum fingere [gap: Greek word(s)], meum non est. Videbunt posteri quae solito candore scripsit ea de re praestantissimus Thuanus, cui soli fides habenda, nemo rei veritatem melius novit quam nos."

Reversus Fontebellaquae Lutetiam (infecto enim negotio ob summam Philippi Mornaei valetudinem dimissi erant a Rege Judices) statim cum Rosnio, Quaestore, aut Quaestorum Praefecto, recens inter Aulicos recepto [note: La Vit de Mornay Du Plessis, pag. 271.], agit de pensionis triente ipsi debita, atque una de nummis, qui forent itineris sumptus et impendia, cum uxori, tum liberis, Bibliothecae denique ac familiae ejus adducendae a Rege concessis. Verum Rosnius, id est, Maximilianus Betunius Marchio de Rosny, Henrico IV. a thesauris, homo iniquior Casaubono, in aliquot dies traxit hoc negotium, usque dum Regis mandato trecentos aureos solvere fuerit coactus [note: Diar. Biograph.]. Interea saepenumero cum Episcopo Eboracensi, Praeside Thuano, aliisque amicis ac viris doctis graves habuit de Religione sermones, imo acerrimas subiit nonnumquam altercationes usque eum in diem, quo Lugdunum repeteret. Inter eos amicos praecipuus erat etiam Philippus Canaius a Fraxinis, qui, quamvis Regi jam spem fecerat haud exiguam se ad Pontificios transiturum [note: La Vie de Mr. Du Plessis pag. 264.], non verebatur, argute se adhucdum Protestantem primarium simulans, cum Casaubono adire Hablonem, (erat autem Hablo suburbanum mancipium agri Lutetiani, ubi Protestantes, Novatores iterum vocat Botereius [note: Commentar. lib. XII. pag. 416. ad. in. 4.], sua sacra peragunt) Sacram Coenam celebraturus.

Haud multis deinde post diebus valere jussis cujuscunque ordinis et admissionis amicis, Diplomate Regio de quadringentis aureis in reliquum annum procurato, ac Henrici Stephani, Arcae Quaestori Operum Dominicorum, uxoris patrueli, (cui postea Diatribam in Dioins Chrysostomi Orationes anno CIC IC CIV. dedicavit) fidei commissis CCXXXV. aureis, a. d. 111. Kalend. Jun. Parisiis discedit.

Lugduni Vicquianam domum, hospitium antiquissimum, vix primum pedem inferenti, ecce traduntur ei molestissimae a Joanne Pinaldo, sanctissimâ ipsi amicitiâ juncto [note: Epist. 123. 134. 139.], Ecclesiae Genevensis Pastore, literae, queis ille tam de ipsius Casauboni quam ejus uxore in vera Religione constantia dubitare se scribit, et palam de injuria facta Plessiaci Domino graviter conqueritur, cujus optimi, sed temerarii viri literis mox respondet, duo ingentia crimina ipsi impacta paucis, ast solidis verbis diluens. Nec solus hoc crimen Casaubono exprobrabat Pinaldus, verum praeter malevolos multos, calumniantes ejus liberum de Plessiaci libro judicium, etiam tres alii acerbis iniquisque literis in ipsum insurgunt amici Gigordus, Verbi Divini Minister Monspeliensis [note: Epist. 320.], qui cum Petro Cottone, Jesuita disertissimo, disputavit Fontebellaquae [note: La Vie du Pere Cotton, pag. 121.]; Chalassus et Chamiel.

Verum enimvero quum animo intrepido atque incontaminato non solum cum falsissimis hisce rumoribus, Athenaei praeterea in finem vergentis laboribus, plurimisque ineffabilibus aliis molestiis Lugduni Convenarum continuo luctatur strenue, ecce novum aerumnarum ingenti cumulo accedit, illudque non exiguum, malum. Mericus, scilicet de Vicque quem huc usque sanctissime coluerat, et carissimi parentis habuerat loco, (nam in ipsius domo cum uxore atque liberis toto illo tempore fuerat commoratus) a Rege ad Helvetios designatus Legatus, Casaubonum vocat in partes, conaturque omnibus modis persuadere, cum eo ut tendat in Helvetiam. Quod uti mirum, ita inexspectatum propositum, quâ prudentiâ in utramque partem expenderit, praestare atque non injucundum fore puto, ex ipsius Diario accurate descriptum exhibere.

A. d. VI. Kalend. Jul. Magna deliberatio hodie nobis proposita super Helvetica legatione. A Domino de Vicq vocamur in partes; et est non nemo, cujus consiliis si utimur, virum de nobis adeo bene meritum sequemur eo, et fortunas nostras cum fortunis ipsius conjungemus. Difficilis deliberatio: possent in utramque partem multa afferri. Suadent hae rationes. Amor insignis, et Domini de Vicque et lectissimae conjugis. Non dubium optare nobis summum virum et laeta omnia, et incrementum rei familiaris. Summa hujus fides et benevolentia erga nos: quid in posterum ab eo sperandum habeamus, faciunt palam omnibus: neque dubium est fore illi multas commoditates adjuvandi rem nostram familiarem, si hoc sibi vir magnus proposuerit. Adde quod Lutetiae quid sumus acturi necdum scimus. A professione arcemur ob Religionem. A cura Bibliothecae multa, praesertim quod vir optimus, qui tot annos eo functus est munere, tam fideliter tamque laboriose sine scelere amoveri vivens non potest. Superest vita privata exposita mille incommodis, mille difficultatibus, mille periculis. Nam, quod omnium est maximum, odio sumus ob Religionem factiosis omnibus et hostibus purioris Religionis; ut metuendum sit, ne irruatur in nos, si quid turbatum fuerit. Ab hac parte sunt haec et similia his. Suadent contrarium hae rationes. Prima est omnium respectus pietatis. Quid? semper liberâ Religionis, quam prositemur, exercitatione, erit mihi carendum. Octodecim jam prope menses sunt, cum ego, uxor, liberi Mompelio sumus profecti; quoties ex eo tempore gemuimus ob amissam facultatem Coetus Christianos frequentandi. Deinde videndum nobis quid de hoc nostro, consilio Rex, quid Ecclesiae Gallianum, quid amici Parisienses sunt dicturi. Rex datam dicet a se pecuniam, ut familiam Parisios deducerem. Cur alio abis? Ecclesiae nostrae, quae sinistram de nobis opinionem tam facile concepisse videntur, longiorem cum hominibus diversae Religionis moram quomodo interpretabuntur? Quid amici Parisienses, quos certum est clamaturos facinus esse indignum, omisso studiorum incommodo, ob causas multa liberorum inopiam, doctorum penuriam, qui Soliduri nulli sunt: alia quae [gap: Greek word(s)] praestat [gap: Greek word(s)]. Sunto igitur, ut revera sunt, potiores hae rationes. [gap: Greek word(s)].

"A. d. v. Kalend. Jul. Adhuc haerebat animo illa quaestio et [gap: Greek word(s)], ac rebus omnibus expensis constituimus, [gap: Greek word(s)], manere [gap: Greek word(s)], et properare. Multa movent. In his non postremum, cura Bibliothecae, quae nobis imminet, siquid humanitus ei eveniat, qui illi nunc praefectus. Est vero in extrema aetatis tegula. Atqui si abierimus, eo abeunte, nihil facilius, quam ut ad alium ea cura transferatur."

Constitutis itaque cum suo Parisios, tum Vicquii in Helvetiam itineribus, exit, (quis dixerit quam tristi ac perturbato animo!) cum tota familia, quae per tot menses haud aliter ac suâ erat usus Domo Vicquiana, rem suam propriis sumptibus curaturus. Hoc an aegre tulerit Vicquius, non satis mihi constat. Saltem Lugduno profectum Vicquium inscio atque insalutato Casaubono, qui provide satis infauiti hoc ominis non sine justissima causa indicium atque multum refrigerati animi decrescentem amorem esse interpretabatur. Ex ipsius Diario colligo; ubi ita: Quomodo accipiam, quod Dominus de Vicq abiit in Helvetiam Legatus nobis insciis? Mitto caetera, ex quibus mihi constat satis superque de immutata [gap: Greek word(s)] B. (suppleo [gap: Greek word(s)]) et aliorum Procerum voluntate [gap: Greek word(s)]. Quibus subjicit se suamque uxorem terreri publicâ populi Lugdunensis in suos insaniâ, eamque monere ut sibi caveant; multa enim moliri mala [note: Epist. 211. Vide et Diarium.]. Discussis omnibus hisce calamitatibus respondit, remis velisque Lutetiam se contendere, jubenti, ac novis literis exigenti Regi ac tutori summo [note: Epist. 208.]. Iter autem hoc suscipit 111. Kalend. Septembr. cujus mensis ipsis Idibus pervenit Lutetiam, ubi incredibili humanitate cum omnibus suis eum amplectitur et recipit vir optimus, Henricus Stephanus, ac per binos menses apud se detinet, omniumque rerum necessariarum cumulo fovet

et adauget, donec in conductas commode transiret aedes. Reducem eum, uti ante, ipse Rex omnesque Proceres palam magno prosequuntur [note: Epist. 208.] favore, qui in Primoribus, uti quidem in Rege utinam fuisset constans, et sincerus. At infelix noster Isaacus haud longum tempus commoratur, quin aperte satis superque perspicit non tam Regis, (ejus enim favor perpetuus atque immutabilis continuo mansit) sed Aulicorum animos admodum alienatos; seque male ac imprudenter fecisse, quod Scaligeri [note: Epist. 213. 214. Vide Epist Scaligeri 53. 54.] aliorumque amicorum consiliis non paruisset. Sic enim ipse [note: In Diario annp 1600. a. d. v. Kalend. Octob.]: Quotidie magis agnosco quam egregie simplicitati nostrae impositum sit a magnis. Illae bellae literae quid pepererunt? Nihil utique nisi risum. Promissa omnia [gap: Greek word(s)]. Caeteros mitto. Etiamne G. .... in his censeri? Utinam expressisset nomen G. .... ut posteris innotuisset tantae perfidiae exemplum!

In sinceri tamen amoris atque amicitiae fide nihilominus manserunt praeter Nicolaum Fabrum, de quo vide Epistolam 846. et 847. Praeses primarius, Achilles Harlaeus, qui continuo ei dari curat ducentas libras, ac postea etiam domum, teste Jacobo Gilloto, qui haec ad Scaligerum [note: Epit. Franae. a Mr. de la Scala, pag. 105.]: Je vous diray de meilleures nouvelles que tout cela. C'est qu'a ce coup Monsieur Casaubon tout est a nous, et fort resolu de vivre et mourir a Paris. Monsieur le premier. President qui l'ayme, comme la vertu le merite, l'a loge bravement et assez pres de nous. Nicolaus vero Rapinus ipsum Bonellam ad D. Bullionem, Senatorem Parisiensem; deinde ad Praesidem Thuanum in arcem Angervillianam deduxit. In primis vero Henricus Stephanus affinis, Regi a thesauris, benignum animum testaturus, uxorem ejus deducit Nauterum [note: Ex Diario, anno 1600.]; inde S. Germanum, ubi cum ad eos accessisset Casaubonus, qui ab amicis illis invisendis redux, frustra Lutetiae conjugem quaesiverat; "ad vesperam usque diligenter regia Palatia Vetus et Novum spectant, inque eo mirabiles Cryptas duas. Postridie veniunt Possiacum, ubi moniales Virgines invisunt. Minis loci, mirus personarum ibi ornatus, et prope dixerim, [gap: Greek word(s)]. Aulam illam (sunt verba Casauboni) eo loci spectavimus lubentissime, ubi ante annos multos coram Rege Carolo et Regina matre, aliisque principibus viris de Reformatione Ecclesiarum disputatum est cum Doctoribus Catholicis, a Vireto, Martyre et Beza, qui etiam librum de eo Colloquio (nam ita vocatum est) edidit. Nauterio (sic pergit ipse) Lutetiam redituri venimus ad pagum, cui nomen S. CLOU, funestum Henrico III. qui ibi a Monacho occisus est in aedibus Gocindiacis. Extat monumentum ejus caedis in Sacra AEde privatâ pecuniâ dedicatum a privato viro."

Postquam vero ex hoc jucundo itinere, quo animum plurimis gravissimis aerumnis pressum, et adhuc inter spem metumque fluctuantem parumper levare atque reficere contenderat, Lutetiam rediissent, ab amico suo, Sofrido Calignone, accipit literas jucundissimas, quibus significat se ejus librum, id est, Athenaeum Christianissimo Regi, cui erat consecratus, non tantum obtulisse, verum ejus Majestati fuisse admodum gratum et acceptum. Erat autem hic Suffridus Caligno Navarrae Cancellarius, aequissimus ingeniorum aestimator [note: Epist. 375.], ob ingenii summi dexteritatem, acutissimi judicii [gap: Greek word(s)], rerum maximarum profundissimam cognitionem, tam flagranti apud Galliarum Regem Henricum IV. in gratia, ut non solum publicis pariter ac privatis consiliis domi interesset, verum difficillmis negotiis rebusque gravissimis eo fere solo uteretur, quin imo, si voluisset Pontificiam amplecti Religionem, totius Galliae creasset Cancellarium. Qui etiamsi Religioni Reformatae addictissimus, suâ solâ intercessione effecit, ut Protestantibus, quum antea pagum Blond, quatuor a Lutetia leucis distantem adire cogerentur, Charentoni libere suis moribus Deum colere, ac sacra celebrare fuerit concessum. Hujus in vera Religione constantiam probatam, morum probitatem, et caetera ingenii sublimia dona merito suspiciens Casaubonus nemo mirari debet, eum a Casaubono postea electum, qui filium suum lavacro salutis impertiendum susciperet. Digna, imo diginssima censeo, quae adscribantur, ex Diario [note: A. d. VII. Eid. Januar. 1602.] ipsissima Casauboni verba:

Ad Sacrosanctam Coenam et [gap: Greek word(s)] illud [gap: Greek word(s)] admissi sumus. Vehebamur curru magni Thuani. Ego, Philippa (filia Casauboni natu maxima) et infans baptizandus cum reliqua familia, in queis [gap: Greek word(s)] Petrus Chabanaeus. Hoc etiam die nuper natus infans lavacro salutis impertitus, et PAULUS a susceptore est nominatus. Is fuit SUFFRIDUS CALIGNONIUS, vir maximus pietate, eruditione et dignitate, quippe Navarrae Cancellarius. Susceptrix fuit nobilissma foemina, D. de Chaulinau, [gap: Greek word(s)] uxoris magni Thuani soror. Hic itaque Caligno, qui multis magnisque meritis apud Regem valebat, gratum videns Regi oblatum amici sui munusculum, procul dubio commodâ hac occasione illud justis laudibus ac dignis praeconiis exornando, ipsum auctorem atque intimum amicum ita praeclare ac studiose commendavit Regi, ut senserit commendationem illam

multum ponderis habuisse. Nam haud longe post ad Regem, nihil mediocre de ejus studiis omni genere doctrinae instructissimis sibi pollicentem [note: Epist. 208.], accersitus, tam benigne ac clementer excipiebatur, ut in Diario reliquerit, non levia benevolentiae signa ipsi a Rege esse exhibita. Quid, prolixam voluntatem sapientissimus Rex abunde probavit, cum Casauboni operâ in molestissimis negotiis uteretur [note: Epist. 209.], ac frequentissime cum eo de pietate, religione, aliisque rebus sacris animo serio ageret privatim, qiubus captus delectatusque benignissimus ille Rex ei Bibliothecae Regiae curam committere voluit [note: Epist. ...16. [reading uncertain: page damaged]]. Hoc cum intellexissent qui circum Regem erant nonnulli, persuadebant sibi hac viâ eum commodissime posse trahi ad Romanensium partes, quippe qui non auderet resistere vehementius urgentibus, et acerbius instantibus Aulicis, aut negligere ostensum tam singularem Regis favorem, increscentemque prope continuo benevolentiam. Hinc vetus amicus, Philippus Canaius a Fraxinis, vir quamvis optimus, (qui Religionem mutaturus id unum agebat, ut jure et justis de causis eo compulsus fuisse [note: Ex Diario.] videretur) Casaubonum fere singulis diebus una cum Episcopis, Sacerdotibus ingenio callidissimis, non tam prandii causâ, quam ut de Religione disputaret, ad coenam vocat. Cum his in multam noctem de rebus sacris, de veteri Ecclesia, de Religione disserit ac velitatur; verum frustra. Aperte enim suam et sermonibus publico cultu profitebatur religionem ac fidem, adiens cum uxore liberisque Hablonem, sacram synaxim et exercitia publica celebratum; imo in media Lutetia ipsam regiam arcem auditum Figerellum, sororis Regis Ministrum [note: Ex codem.]. Quo haud leve quorundam concitatum erga se odium usque adeo inflammavit, ut falsis promissis aliisque inhonestis viis ipsum prodere non sunt veriti. Eos inter erat G. ..., de quo sic ipse in Diario: Hodie expertus sum vanitatem vanissimi hominis G. ... qui montes aureos pollicitus tot literis et quidem ultro rogatus de re nihili, ingenii vitium prodidit, et quidem turpissime. Quibus subjicit: Prodimur a Rosnio; deserimur ab aliis. Thuanus, et si qui alii nobis serio cupiunt apud illum barbarum [gap: Greek word(s)]. Itaque (en quo tandem hominem miserum perduxerunt!) abitum jam paramus; eâ fine libris nostris renunciamus. Quid usque eo videtur provecta contentio, ut notet in Diario: Poterit hujus diei experientia omnem nobis ex animo spem aulicam ejicere. Sic ut Genevam vel Sedanum cogitarit [note: Epist. 219.]. Hisce itaque, indicatis jam ante, fere quotidianis, sive cum Duce Bullionaeo, sive cum aliis amicis, maxime Aulicis, colloquiis, seu in domo Canaii a Fraxinis ingratissimis eo nomine conviviis, quae invitus cogebatur adire, certus illa institui non prandii, sed ipsius fidem tentandi, atque ad Religionem Pontificiam convertendi gratiâ, hominum oculos in se, suspectum jam mutatae Religionis convertit. Nam infestissimi praevaricatores quotidianas salutationes [note: Ita Diar.], quibus officii gratiâ solebat maximum Thuanum, [note: Epist. 209.] virtum divinitus isti seculo in exemplum probitatis, pietatis, integritatis darum, invisere, sinistre interpretabantur; idque eo magis quod ipse Thuanus suspectus esset Jesuitis, ac si purus et sincerus non foret Catholicus Romanus. Ejus enim [note: Ejus enim Historia, etc.] Pierre du Puy a Monfr. de la Scala, pag. 163. L'Histoire de Monsieur Thou ne sera pas si tost achevee. Le volume qu'il nous dome de nouveau, va jusques au temps de la St. Barthelemy exclus. It a retranche tout de Trente, qui est fort grand dommage: il pourroit bien faire seul un juste volume. Il dit la les veritez qui ne se peuvent endurer maintenant, principalement a Rome, ou son livre a failly d'estre censure, n'eust este quelques amis Cardinaux qu'y a eu. Mon frere, qui est sur le lieu, luy a fort servy en cette affaire, et luy escrit fort souvent. Le Cardinal Seraphin Franaeois a rompu le coup deux ou trois fois. Je ne saeay si ce dernier volume fera tant parler que le premier qui luy a donne beaucoup de peine. Le même, pag. 309. La premiere partie de l'Histoire de la Thou a eu mille traverses a Rome de s'eschapper de la Censure: mon frere (Christophle du Puy) y a Monsieur de Thou, comme son devoir l'y obligeoit. Monsieur le Cardinal du Perron, avec lequel il est maintenant, a monstre combien il estoit amy de Monsieur de Thou, et qu'il affectionnoit grandement, ayant commande a ce Schioppius de se taire, voulant livre qu'il a fait contre vous, escrire contre le dict Seigneur President sur ce qu'il loue en son Histoire plusieurs grands personnages, et autres; mesmes y mattre l'Epigramme que vous luy aviez dresse, vous excusant de ne vouloir donner au public vos Notes in Novum Testamentum. Les Cardinaux Sforce et Seraphin ont aussi fort defendu ce livre. Ceste seconde partie renouvellera la querelle. Nec aliter Jacobus Gillotus ad eundem Scaligerum in Epistolis Gallicis, pag. 420. Monsicur le President de Thou a eu de grands tout a faict, tantost censurer, tantost reformer. Les grands sont offensez de la liberte, et peut-estre de la verite. Le Roy a voulu que l'on luy en aye tourne la Preface ou l' Epistre, qui s'addresse a luy. Tandem quiescit.] Historia, utut conscripta non infucatâ absque partium studio, fide, tantas excitavit turbas [note: Epist. 394.], ut nisi moderatioris animi quidam intercessissent, quos amicos habebat, Cardinales Perroinus, Seraphin, et Sforce, Romae fuisset censoriis virgulis notata, imo posterior pars, si non aliorum fuisset in manibus, a liberorum Tutoribus ac testamenti Curatoribus suppressa, teste Peirescio [note: Epist 246. Camden. Pag. 310.]. Nec aliam Baptista de Machant

habuit causam, quod sub ficto nomine Joannis Baptistae Galli famosum contra Thuanum scripserit librum [note: Akgambe Biblioth. Jesuit. pag. 224.]. Non aliam habuit, puto, quare similem ederet Gretferus [note: Camden. Epist. 105. 106.]. Addo eandem ob causam, ne suspicio adaugeretur, nec Thuanum ipsum, nec alios viros eruditos publicâ voce, id est, Epigrammatibus Josephum Scaligerum, fato functum, deflere ausos [note: Casaubon. Epist. 643.]. Quae invidia ac odium ad mortis usque diem prope est comitata. Nam anno CIC IC CXI. cum egregium vacaret munus aliquod publicum, quo dignissimus erat, ejus nulla habita fuit ratio; quo non solum amici, verum ipse adeo fuit offensus, ut relictâ urbe, rejectis patriae curis, procul a negotiis remotus in privatis praediis constituerit vitam degere. Quod cum ad aures maximi Regis Jacobi VI. pervenisset, confestim jussit Casaubonum suo nomine hortari, ne Rempublicam, ne patriam in tanta virorum doctorum penuria desereret: difficillimis enim temporibus eam derelinquere idem fere esse quod prodere [note: Epist. 726.]. Hoc optandum foret indicasse Casaubonum aliosve. Verum si hisce in tenebris micare mihi liceat, conjecerim fuisse, quod aerarii cura, uni adempta, Thuano juxta cum Castronovano et Jannino Triumviris demandata, Triumviratu non bene comparato, soli ac uni Jannino sit commissa [note: Grammondi Histor. Galliae, lib. 1.]. Ex iis, familiaribus uti videbantur, colloquiis rumor exortus est, falsa et temerariâ famâ, si non potius ab invidis adversariis sparsus in vulgus, quo odium magis ac magis incenderent, Casaubonum una simul cum amico conjunctissimo, Philippo Canaio a Fraxinis, ad Pontificios transiisse; quod et ipsum gaudio exultantes Jesuitae Burdigalenses publico libello, qui in manus incidit Casauboni [note: Ex Diario.], audacter confirmant. Serpit hic vulgatus per urbem rumor, crebrescit, et paucissimis diebus quaquavorsum, quasi famae velocissimis vectus alis per totum orbern dispergitur. Nam vel Româ id jam scripserat impurus ille Apostata Scioppius. Hinc Ecclesia Parisina, inde Geneveosis, aliaeque ad unum usque fere omnes, quin imo singuli quoque boni in Casaubonum velut pari furore acti, ejus inconstantiam modo mirantes, modo tamquam malum auspicium detestantes, unanimes consurgunt, culpant, et criminantur, et, quod pace quorundam irâ praecoce abreptorum dixerim, vix justae defensioni locum relinquentes inaudito contra omne fas reum pronuntiant. Hic nullius criminis, aut culpae sibi conscius ab utroque latere falsissimis caluminiis ita obrutus, ut vix sese pesset extricare, gravissime conqueritur ab una parte Pontificios magnificentius quam verius jactare, eum Romanam Religionem amplexum; illos mendaciis non onerare, sed inquinare ejus famam. Ab altera parte Protestantes e contrario temere nimium istis fallacibus ac iniquis rumoribus fidem adhibuisse, iisque impulsos ipsum haud aliter ac transfugam, aut bonae causae proditorem quam vehementissime clam palamque oppugnasse. Qualia iniqua de sese judicia vix potuit, nisi cum morte extinguere. AEmulorum postremus non erat in Ecclesia Parisina tum temporis auctoritate plurimum pollens, Pontisiciorum capitalis adversarius, Petrus Molinaeus, Verbi Divini Minister Charentonensis, quocum, propterea quod ejus inclementiora verba, quâ erat Casaubonus animi lenitate ac clementiâ, meliorem in partem acciperet, vixit non plane discors. Qui munere suo gravissimo laetus atque inflatus Molinaeus, ubi sese offerret, domi forisque diligenter arripiebat occasionem carpendi; quin et sibi gloriam vendicabat, quod impediverit ne Casaubonus a vera desciverit Religione. Verum quid opus est nos eum defendere, cum defensoribus istis non egeat sui suaeque causae optimus patronus Casaubonus, amici sui Canaii insignem abjurationem, quae aerumnas prope intolerabiles ei attulit [note: Epist. 1070.], hisce detestans: [note: Ex Diaria.] Quid dicam [note: Quid dicam de Pylade meo?] Notatu sane dignum est vel maxime, quod isthoc tempore plurimi viri ingenio, doctrinâ, pietate ac rerum Ecclesiasticarum cognitione praestantes, (an vanâ mundi gloriâ turgidi, an lucro majore abrepti) (sunt enim quidam eorum haud exigua munera Ecclesiastica consecuti, an egestate coacti, an Religionis veritate ac puritate convicti, an vero aliis rationibus justis persuasi et inducti, haud facile quis dixerit; an bene an male, judicarit Deus) Pontisiciam Religionem sint amplexi, quos, de J. Pricaeri Angli, ac Nicolai Stenonis Dani ad Papismum transitu agens, velut in parenthesi, hoc ordine recenset Colomesius in Bibliotheca Selecta, pag. 142. A propos du changement de Messieurs Pritaeus et Stenon, je remarquerai qu'il y a eu de tems en tems de doctes Protestans qui se sont faits Catholiques. Tels ont este, au siecle passe, Pierre Pithou, qui changea apres la S. Barthelemy; F. Pithou, Sieur de Bierne, son frere; Florent Chretien, Precepteur de Henry le Grand; et Juste lipse: et dans ce siecle, le President de Fresne Canaye, qui changea apres la Conference du Cardinal du Perron et de Du Plessis; Nicolas Vignier, Medecin et Historiographe; Jerôme Vignier, son petitfils, qui est mort Pere de l'Oratoire; Jean Vassan, neveu de Pierre Pithou, qui est mort Fueillant; Jean Plantavy de la Pause, qui de Ministre devint Evesque de Lodere; Jean Morin, qui est mort Pere de l'Oratoire; Luc Holstenius, qui est mort Bibliothequaire du Pape; et Pierre Lambec, son neveu, Bibliothecaire de l'Empereur. Quibus ex Vita Petri Cottonis Jesuitae [note: Pag. 131.] addas Messieurs Beringhen, et de Castelnau, de Mainville, de Saint Chaumond, et de Fonslebon, Gouverneur de Laon, et Lomenie, Secretaire d'Etat. Pag. 97.] de Pylade meo? Philippum dico Canaium et Fraxineto, qui cognitae veritati, quam tot annos est

professus, nuper renunciavit; ad vomitum [gap: Greek word(s)] reversus. Scis tu, Dens [gap: Greek word(s)], quam me ea res prope afflixerit, et quia Majestatem tui Numinis violatam ab eo viro censemus, et quia propter notam publice amicitiam nostram multis persuasum est, perfidiae in Deum editum ab illo exemplum brevi a nobis esse aemulandum. Mihi vero [gap: Greek word(s)] si potest [gap: Greek word(s)], priusquam de cognita veritate vel [gap: Greek word(s)] demutemus. Itaque simul ac de Canaio actum esse animadvertimus, veterem cum ipso amicitiam non dissolvimus, sed abrumpimus; et jam mensis est fere cum illum non vidimus, nec postea videre laboramus.

Calumniam vero hanc, licet plurimis Epistolis ad amicos datis, in primis obterere ac contundere allaboravit egregiâ illâ Epistolâ ad Synodum Gergoviensem [note: Epist. 232.], et ad Gasparum Laurentium [note: Epist. 1070.], quam ex animo doleo non exstare integram, procul dubio tradituram, quae haud parum luminis illustrandae huic Historiae conferrent; maxime tamen anno 1610. mense Majo, si calculus bene sit positus, Danieli Tileno [note: Epist. 1043.] scripta; cui antea aliâ Epistolâ amicum suum Canaium nativis coloribus depinxerat [note: Epist. 299.], per Mazerium quendam, oblitum amicitiae, ad Scioppium, uti conjicio, missâ [note: Epist. 549.], quâ tantopere inflammatus fuit Canaius, ut, si non rabie, saltem furore quasi agitatus [note: Ex Diario: Epist. 331.], omnes suos adversus Casaubonum acerbissimis literis incitarit, adjecto missoque per omnes oras, quo magis veteri amico noceret, ac illatam quasi injuriam ulcisceretur, Epistolae Casaubonianae ad Tilenum exemplo: quod nec sufficere quidem ratus, rem hanc ad ipsum detulit Regem, qui placide tamen, uti fatetur, nostrum increpavit: Regem [note: Ex Diario.], ait, hodie convenimus, et literas Bezae, venerandi senis, ei tradidimus. Sumus ab eo moniti sane quam benevole de literis ad Tilenum a nobis scriptis. Nam ad ejus aures pervenit res improbitate Fraxinei. Respondemus quod erat; aliud nihil.

Praeter aegritudines, quae ex causa Religionis profluebant prope innumerae, haud parum ipsum affligebat nuntius tristissimus, quem ex Praeside Thuano intellexerat, de moribus filii majoris natu Joannis. Quos licet pater silentio voluerit tegere, putem tamen non obscura specimina dedisse propensi in Papismum animi; quem et postea inscio et invito patre amplexum fuisse infra sumus demonstraturi. Illis insuper accedebat vix ferenda, quod numerosam haberet familiam, tarda nimium promissi stipendii solutio, quam ut maturaret, cogebatur implorare opem eorum, quibuscum ei etiam non magna erat familiaritas. Etenim cujus amicitiae nuntium misisse videbatur, obnixe rogat [note: Epist. 243.] Canaium a Fraxinis, velit apud Episcopum Eboracensem, postea Cardinalem Perronium, ita suam agere causam, ut debitum ei persolvatur stipendium. Quod uti et aliae plurimae causae, quas tacite continuo amicis significat atque innuit, ipsum cogebant spe destitutum aliam circumspicere terram et remotiorem sedem, adeoque a Rege petere viam ac facultatem urbe discedendi. Hoc cum primum per Rosnium, ac deinde per Colladonium, virum integerrimum, frustra tentasset [note: Epist. 235.], tandem, inquit, ausus sum et ipse animi mei sensum (Regi) indicare; orareque obnixe, daret facultatem ab ea urbe excedendi, ubi me cum ipsi, tum in universum omnibus libera purioris Religionis professio reddebat inutilem, et tantum non [gap: Greek word(s)]. Adjiciebam multa in eam sententiam, quae, ut opinio mea est, Principem aliarum rerum quam literarum amantiorem de facili flexura fuissent, nisi esset incautius a non nemine injecta mentio. Tum vero Rex commoveri, et serio negare missionem me unquam impetraturum: velle se operâ meâ in Bibliotheca sua ornanda uti: postremo non obscure significare, facturum rem ingratissimam, qui posthac de ea re verbum mutiret ullum: non animus nobis, non voluntas defuit experiundi aliâ viâ, si quid porro profici posset. Sed hoc mihi consilium [gap: Greek word(s)] visum satius rem in aliud differre tempus. Persuasissimum quippe habemus, ut sunt hujus benevolentia Regis erga nos parum firmae, ita et ipsam infirmam futuram atque [gap: Greek word(s)]. Id si eveniat, confide fore brevi, ut ego et tu communis voti damnemur, si modo coeptis faverit [gap: Greek word(s)]. Atque haec ad illustrissimum Principem ante paucos dies scripta, ut rursus ex te cognoscat, et de nostri animi constantia ne dubitet, per ego te amicitiam nostram oro atque obtestor. Quibus adumbrare eum reor Professionem, quam Sedani Casaubono conferre nitebatur Dux Bullionius [note: Meric. Casaubon. Piet. pag. 73. nost. edit.], quo jam sororis Sarae filium, Isaacum Chabanaeum, miserat, non sine spe successûs; quem tamen postea, lenitâ quodammodo imminente tempestate, literis revocavit [note: Ex Diario.]. Nec semel tantum hoc rogavit Regem [note: Epist. 238.], sed adeundus ille, ait, nobis saepius fuit, ut ex ejus voluntate de futuro statu nostro aliquid tandem constitueremus. Ita ut serio rem hanc eum persequutum fuisse videamus. Quid quo subductus eorum

oculis inimicorum animis citius requiescendi, ac subsidendi tempus aliquod atque occasionem concederet, per magnum Thuanum apud Regem egit, ut per aliquot menses ipsi liceret Hollandiam petere, atque Lugduni Batavorum summum illud literarum lumen, Josephum Scaligerum, invisere [note: Epist. 225.]: verum nec vel hoc potuit tanto intercessore obtinere a clementissimo alias Principe; qui forte, ut erat ingenio sagaci, praevidit, si hoc concessisset Casaubono, eum numquam reversurum; utpote certus quem invitum ac aliam sedem omnibus mediis ac modis quaerentem, solâ suâ voluntate ac favore retineret. Omnia autem frustra expertus [note: Epist. 239.], cum videret ab optimo Rege [gap: Greek word(s)] missionem posse impetrare, cedit tanto Principi, scribitque Justo Lipsio [note: Ep. 236.]: Sed rationibus meis omnibus clementissmi Principum voluntas praeponderat; cui parere, et dicto esse obedientem, pars pietatis. Quamobrem id nunc agimus, ut stabilitis hac in urbe fortunis, nostris prioribus studiis nos dedamus, et illustrandis Veterum scriptis otium nostrum impendamus. Itaque in hac temporum infelicitate ac malorum turbine, quae aliis animi fervorem extinguerent, et jucunda studia solent amara efficere, haud segnius quam diligentissimus quisque studiosus incubuit non tantum quotidianis laboribus, et communibus disciplinis, ac linguis eruditis familiaribus, Latinae, Graecae, Hebraeae, Syriacae [note: Ep. 256.]; sed, quo ulterius proveheret eruditionis gloriam, ac perduceret ad altius fastigium [note: Expor tus non semel, quantum eâ conatus ejus in literis possent juvari. Epist. 362.], linguam Arabicam incredibili cum voluptate addiscere studens [note: Ep. 256.], saepissime media sedit noctis ab hora,

[note: Juven. Sat. VII.] Quâ nemo faber, quâ nemo sedebat,
Qui docet obliquo lanam deducere ferro,

usus, cum propriae vires ac facultates deficerent, variis amicis potius quam magistris. Praeter virum summum, ejusque amantissimum, Josephum Scaligerum, ac Stephanum Hubertum, Arabicarum linguarum Professorem Regium Parisiensem dignissimum [note: Colomes. Gall. Oriental. Scalig. Epist. 66.], (Scholae et urbi, quod ne nummum quidem Quaestoribus extorquere posset, valere dicere coactum [note: Epist. 256. Huet. de claris Interpretibus, pag. 132. 155.], cujus discessus conatus suos prope [note: Ep. 275.] abrupit,) quos per literas continuo consulebat, viro nobilissimo ac solide docto, N. Floro [note: Ep. 253.], Curiae Parisiensis Senatore amplissimo; nemine vero familiarius usus est Hadriano Guilielmo Flessingensi [note: Epist. 346. 365. Huet. de clar. Interpretibus, pag. 155.], a Scaligero ipsi primum quam diligentissime commendato [note: Epist. 290. 309. 319.], juvene adeo probe Arabicae linguae docto peritoque, quod etiam ipse Scaliger eo Magistro uti voluerit [note: Scabig. Epist. 87.]. Quibus, quamvis jam multos annos ei curae impendisset [note: Ep. 365.], nec otio destitutus multum profecisset [note: Ep. 511.], fidissimis Praeceptoribus, maxime vero Hadriano Guilielmo Flessingensi, brevi temporis spatio tantum profecit, ut non modo Alcoranum, Euangelia [note: Ep. 440.], Proverbiaque Arabica commode cum fructu legeret, verum ad viros praestantissimos Arabicas scribere Epistolas [note: Meric. Piet. pag. 102. nost. edit.], ac Geographiam Romae editam, (forte et [note: Ep. 548.] Avicennam) in quo jam aliquid opellae posuerat [note: Epist. 346. 362.], in Latinam linguam transfundere [note: Epist. 405. 438. 452.], imo vel Lexicon Arabicon conficere fuerit ausus [note: Epist. 511. 548.], quod observasset eo in genere nullam rem aeque desiderari ac Lexici alicujus auxilium, desperaretque Josephi Scaligeri Thesaurum umquam proditurum [note: Ep. 458.]. Adde quod, tanto hujusce linguae captus studio, omnes, quos Arabicae linguae peritos cognôrat, Scaligerum, Florum, Erpenium, Guionium, aliosque opem discendique viam ac methodum rogarit non modo, sed a Claudio Puteano, Petri fratre; Româ [note: Libros Arabicos sibi comparari mittique petierit.] Sic ex Bibliotheca Palatina Heidelbergensi Lexicon Medicum Arabicum Georgii Michaelis Lingelshemii operâ per aliquot tempus mutuum accepit. Is. Casaub. ad Pers. Sat. IV. vers. 21.] libros Arabicos sibi comparari mittique petierit [note: Epitr. Franaeois. a Monsr. de la Scala, pag. 162. 166. 483.]. Hoc ductus Scaligero suasit Thesaurum linguae Arabicae edere [note: Praef. Antholog. Martial.]; Thomam Erpenium incendit, quod Proverbia Arabica, ab illustri Scaligero Notis illustrata, anno 1614. ediderit, quique ei, utpote primo suasori atque exhortatori, gratum animum testaturus, illa quoque dedicavit, uti secundâ editione ejus filio Merico.

Perseveravit quidem hoc in studio usque ad ipsam mortem [note: Epist. 898.], licet sublato inopinâ immaturâque morte Adriano [note: In que capite quantam gacturam fecerint literae Arabicae, nemo facile dixerit. Epist. 412.] plurimum de eo remiserit; quippe qui tanti amici discessu tristissimo, usque adeo fuit afflictus, uti etiam multis post obitum Adriani annis, non sine piis lacrymis potuerit ejus meminisse. Hunc, quod adeo ardenter dilexisset [note: Epist. 365. 412. 548.], voluit propterea ab amicis Belgis, Scaligero, Heinsio, Meursio [note: Epist. 426.] defleri et Epitaphio ornari. Praestitit autem hoc vir clarissimus, Foppius ab Aitsema, cujus [note: Epist. 429.] utinam exstaret Epigramma! Praestitit hoc vir maximus, Daniel Heinsius, ejus quoque amantissimus [note: Epist. 403.], rogatu Casauboni, quod subjiciendum autumavi:

In obitum Hadriani Guilielmi, Zelandi [note: Daniel. Heins. Poemat. pag. 67. ed. 1640.], juvenis Medicarum rerum, et linguarum Orientalium peritissimi, qui in ISAACI CASAUBONI manibus exspiravit.

[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].

Si quis autem cognitionis ejus seu peritiae in Lingua Hebraea, Chaldaica, sive Arabica, studiive Rabbinici desideret specimina, is consulere poterit Epistolam 247. 275. 439. 452. 1078. Notas ad Lampridii Heliogabalum, cap. 21. et 22. Alexandrum Severum, cap. 1. ad Capitolini Gordianos tres, cap. 3. et 31. Trebellii Pollionis Claudium, cap. 17. [note: Commentarium ad Polybium, pag. 33. 34. ed. Amstel.] plurimaque ad alios Scriptores ab ipso illustratos adducta loca, passimque in Exercitationibus Baronianis occurrentia, quibus abunde confirmatur quod verissime dixerit, se Rabbinorum scriptis admodum delectari [note: Epist. 820.]; imo, si socium haberret, velle se in Rabbinorum libros immergere [note: Epist. 823.]. Wilhelmus tamen Schickardus [note: De Jure Regio Hebraeorum, cap. 2. Theorem. 7.] scribit, infinite lectionis hunc hominem, cujus judicium et dexteritatem in allegationibus Graecis Latinisque veneratur, quando ad Hebraea ventum est, saepenumero dormitare; quam tamen opinionem in notis ad hunc locum elaboratissimis refellit Joannes Benedictus Carpzovius, profimdae in Hebraicis doctrinae vir. Inter haec, inquit [note: Ex Diario.], ecce novas occupationes: quod enim in mentem venerat numquam, ad Regem Scotorum (Jacobum VI.) nobis dandae sunt literae; cujus causam atque occasionem, quod dolendum, non aperit. Has essetne scripturus, an vero modeste declinaturus, cum per integrum fere mensem ferio deliberasset, gravissimis expugnatus rationibus, tandem inchoat atque absolvit; idque, quod quasi de longinquo praevideret hoc oleum additurum camino, quoniam Rex ille Protestantes, cum quibus eandem Religionem Casaubonus profitebatur, amabat ac tuebatur, invitus, vel ipso teste [note: Ibid.]: a. d. XII. Kalend. Octob. CIC IC CI. Hodie in libris nihil, non propter valetudinis curam, quam ob Epistolam ad Regem Scotiae scriptam. Nuper eam inchoavimus. Hodie et absolvi et descripsi. Juvat eâ curâ esse defunctum, quam sane inviti suscrperamus. Epistolam vero ipsam, et ad eam responsoriam Regis, quod in corpore non exstent, subjicimus.

SERENISSIMO, POTENTISSIMO PRINCIPI, JACOBO VI. Scotorum (postea Magnae Britanniae, Hiberniae, etc.) Regi.

QUod minime omnium Majestatem Tuam latet, Rex serenissime, idemque sapientissime, adfectus ingentis haec interdum vis est, ut mutis atque elinguibus vocem exprimat. Lydi quondam Regis filio id evenisse, testis Historia antiqua. Ademerat infelici puero vocis usum naturalis quaedam linguae impotentia: pietas vinculum solvit, et opportuno tempore loquelâ donavit. Simillimum est, quod nunc et mihi Tua Majestas usu videt venisse. Personant aures nostrae quotidianis multorum sermonibus [gap: Greek word(s)] commemorantium, quae ille fecit in ordinanda, imo cumulanda Tua Majestate generis omnis dotibus, quarum vel singulas in Principe tanto jure

aliquis non adulandi studio miretur. Est qui benignitatem naturae tuae, pari comitate junctam, miris laudibus tollat in coelum. Est qui de aequitate justissima, et aequissima justitia, de prudentia, de judicio, quae in omnibus dictis, factis tuis cernuntur, eximia praedicet ac rara. Alius mihi fortitudinem tuam, cujus grande nuper documentum Majestas Tua dedit, meritissimo dilaudat. Versatur jam et in ore omnium amor Musarum tuus, et illa insignis, quae in te est, peritia literarum, quae judicio sapientissimi Imperatoris, fundamenta sunt cunctarum virtutum. Super haec omnia fulget longe lateque pietas tua, Rex serenissime, et purioris Religionis amor, atque in ejusdem professione et propagandi studio firma constantia. Harum igitur tot tantarumque virtutum frequens ac seria contemplario, cum impulisset me dudum, ut tacitâ cogitatione atque intimis sensibus sublime hoc tantae praestantiae tuae fastigium venerarer: tandem etiam vocem rumpere, et te, magne Rex, affari compulit; cum praesertim ab humanissimo et eruditissimo Joanne Spotisvodo, quem in comitatu illustrissimi tui Legati hîc vidimus, intellexissemus Tuam Majestatem non solum de nostro nomine et studiis inaudisse aliquid; sed et existimationi favere non obscure. Nempe, haec est magnarum et vere [gap: Greek word(s)] animarum natura, haec indoles, ut eorum etiam, qui possunt minimum, conatus honestos benigne interpretentur; et non minus voluntatis quam facultatis in pendendis cujusque meritis habeant rationem. Certe Suffenus ipse mihi non sum, nec unquam fui; qui ingenii mei brevem nimis modum probe novi. Et tamen diffiteri nequeo, ad nuntium hunc incredibili quodam gaudio esse me perfusum. Nihil enim ad commendationem **Lucubratiuncularum nostrarum aut sperare, aut omnino concipere animo majus poteramus, quam ut per illas ei Principi vel leviter innotesceremus, qui caeterarum tanto Regi convenientium virtutum gloriam, laude insuper eruditionis ivit cumulatum. O salve, et felix vive diu, immortale seculi decus. Absque te esset, haut satis scio an habitura esset nostra aetas, quod Vetustati, Pios suos et Philosophos Imperatores in Christiani nominis contumeliam jactanti, posset opponere. Unus tu, Rex sapientissime, amore ac studio cum aliarum disciplinarum, tum imprimis pietatis, quae vera Philosophia est, Veteres illos tam longo superasti intervallo, quanto divina distant humanis, et ut cum Poeta dicam, [gap: Greek word(s)]. Sed longe animi judicio meo falletur, quisquis novum hoc veluti sidus ferreo isto potissimum seculo casu aut fortefortunâ putabit illuxisse. Solet summus ille rerum Arbiter, quos ad magnas, et ut ita dicam, extraordinarias rerum conversiones elegit, eosdem raris quoque et extraordinariis virtutibus insignire. Regna a majoribus fundata, et quasi per manus inter caetera patrimonii sibi tradita, quietis rebus bene ac prudenter administrare, etsi laus est non mediocris; ejusdem tamen, si verum fateri licet, cui etiam mediocria interdum ingenia usu ipso paria se videantur praebuisse. Major animi vis, mens acrior, altior prudentia in eo Principe desideratur, quem Macedoniae suae non capi finibus, etiam hostes ipsi (ut est potens veritas vel a conjuratis osoribus suis verum extorquere) sunt fassuri. Estne aliquis Europâ totâ, ac prope dixerim, toto jam terrarum orbe, quin sciat Magnum Henricum nostrum, Regem Christianissimum, qui rebus gestis etiam felicissima Scriptorum ingenia longe a tergp reliquit, ad debitum sibi jure sanguinis Regnum admirabili quodam animi robore, et illis, quas heroicas dixere, virtutibus, magnâ mole Gigantum fraterculis contra nitentibus frustra multis, viam sibi fecisse? Te quoque, Princeps inclyte,

Neque dubitamus, magnum aliquid, quod loquantur posteri, suo tempore editum iri ab excellentibus adeo et praestantibus virtutibus tuis. In quibus commemorandis, ac pro virili parte ornandis, facerem libenter, qui meus est in te adfectus, aut potius pietas, ut mediocris ingenii vires exsererem; nisi viderem gravissimis occupationibus tuis bono publico esse parcendum. Contraham igitur orationis vela, et cujus potissimum gratiâ instituta haec scriptio est, non tam meo privatim nomine, quam publico bonorum omnium, quibus hîc pietas et virtus cordi, quod ex immani illa conjuratione, quae Majestatem Tuam anno oppresserat, memorabili in omne deinceps aevum exemplo, maxime quidem manu coelesti, sed et virtutem ac fortitudinem tuam secundante sis liberatus; cuncti et tibi et universis gentibus, quibus aut jam imperas, aut quandoque imperaturus es, ex animo gratulamur. Macte felicitate tuâ, Rex serenissime,

atque illud serio gaude, serio triumpha, tam inlustri argumento superos palam fecisse, teque et salutem tuam sibi esse curae. Quis igitur adversus te, si Deus a te?

Quod superest, Rex [gap: Greek word(s)], Deum Opt. Max. assiduis precibus oramus, ut domi forisque omnia tibi tuta ac laeta praestet; consiliis atque inceptis tuis adsit, praesitque semper benignus; faxit denique ut Tua Majestas, populos a Providentia divina et submissos sibi, et commissos, quam optime, quam felicissime, quam diutissime regens,

Lutetiae Parisiorum, a. d. XII. Kalend. Octob. anno [gap: Greek word(s)] CIC IC CI.

SERENISSIMI JACOBI VI. Scotorum (postea Magnae Britanniae, Hiberniae, etc.) Regis, EPISTOLA ad ISAACUM CASAUBONUM.

INnotuit nobis antehac insignis tua prudentia et eruditio: nunc adfectûs tui erga nos, et cultûs non levem fecisti significationem. Uterque gratus, etiam literae tuae, quae effusae in nostras laudes. Quanquam illud Tragici hactenus perplacuit, animo magis quam voce laudari velle; tamen non diffitemur nos plurimum laetatos laudatione tuâ. Pulchrum, ait ille, laudari a viro laudato; annon a te? cujus nomen jampridem perclaruit in nostro orbe. Perge, per nos licet, laudare, colere, venerari, aut si quid aliquid aliud ducis mage nobis dignum, id face; nihil a te quod non gratissimum. Amamus enim eruditionem tuam, pietatem, prudentiam, acre judicium, et insignem animi temperiem, quorum nomine [et haec non ultima laus, non minima,] vales gratiâ apud Regem fortissimum et potentissimum. Gratulamur ex animo utrique vestrûm; tibi quod honos sit habitus virtuti tuae; illi quod ad caeteras virtutes hanc adjecerit vere regiam, cultum hominum literatorum. O felicem Galliam, si tanto Principe, si tam praeclaris ingeniis diu fruatur! Ruebat Regnum per motus bellorum civilium: ille retinuit; ille effecit ne jam animam agens exspiraret Respublica. Silebant artes, et tantum non peribant bonar disciplinae; vos restituistis. Quid est quod non hinc speremus, dummodo pax constet et libertas liberae genti? Sed Deus videbit. Litigia in Religione, ut intelleximus, inter vos satis fervent, nec remittunt adversarii quicquam de veteri pertinacia. Mirum quod in tanta luce non pudeat errorum; mirum quod non taedeat viros puerilium nugarum. Romanos porro certum est omnia miscere in gratiam sui Pontificis; serunt odia inter Principes; adimplent omnia suspicionibus; pacem Christianae Reipublicae sibi noxiam arbitrantur: etiam involant in Jura nostra, et Regna divino humanoque jure nobis debita aliorsum transferre conantur. Haec persentiscimus, et quam humanitus fieri potest, cavemus, securi de eventu. Deus enim hucusque a nobis, et in posterum, ut speramus. Tu vero, Casaubone, quicquid nostra scire interest, per literas, dum occasio erit, significabis. Scis quid momenti habeant opportuna nuntia, praesertim in Rebuspublicis. Pietas tua et affestus, de quo

multa apud nos Spotisvodus noster, haec suadent: dein tu sub Principe, quocum nobis conjunctissima est amicitia; in illa Ecclesia, cujus status nos habet valde sollicitos. Optamus certe prospera omnia; nos interim prospicimus Ecclesiis nostris, certi una cum imperio propagare certam in Deum fidem. Exteris, si dederit Dominus, opitulabimur: nunc et sicut hactenus firmum nobis est, studia bonarum artium, sed et earum fautores fovere: namque haec ornamenta Regnorum ducimus et firmamenta. Rectissime Seneca et ad nos: Etsi nostra magis refert fortiores fieri quam doctiores, tamen alterum sine altero non fit: non enim aliunde venit animo robur quam a bonis artibus, et a contemplatione naturae. Ignoscimus Philosopho, quod non adjecerit studia pietatis, quae nos tamen ante omnia semper poscimus et meritissime: [gap: Greek word(s)]. Quod superest, impeditum in Scotiam iter tuum superiori legatione moleste tulimus; nobis multo potius coram tecum sermocinari quam per literas; et dabit illud Deus aliquando, confidimus, fortasse in locis non ita dissitis. Tu perge interea, dum hoc fiat quam iniimus amicitiam crebrioribus literarum alloquiis fovere, ita feceris nobis longe gratissimum. Nunc quoniam itur ad occupationes publicas, te, charissime Casaubone, salvere jubeo et valere. Edimburgi, in palatio nostro suburbano, Kalend. Februar. anno salutis CIC IC CII. [note: Has literas Georg. Mich. Lingelshemius praeclarissimas vocat Epistol. ad Jacob. Bongarsium, num. 44.].

SERENISSIMO, POTENTISSIMO PRINCIPI, JACOBO VI. Scotorum (postea Magnae Britanniae, Hiberniae, etc.) Regi.

TAntine Tuam Majestatem, JACOBE, Rex serenissime, leviculum illud nostrum scriptionis officium fecisse, debitum pridem heroicis virtutibus tuis, ut literis meis statim, non multo secus atque in privati hominis modum, responderes? ut in tanta negotiorum mole hanc curam susciperes, et aliis et multis [gap: Greek word(s)] anteverteres? Adeone Te fastigii tui aut meae humilitatis rationem habuisse nullam? Nempe illud supererat, Rex maxime, ut etiam mihi privatim, civilitatis tuae, et illarum tot tamque illustrium virtutum specimen praeberes, quas longe lateque radiantes dudum in Te cum omnibus bonis, qui ubique gentium degunt, tacitus sum demiratus. Equidem ut vidi, ut legi quas ad me Tua Majestas dignata est scribere, gaudione majore fuerim affectus, an admiratione obstupefactus, non dixerim facile. Nam quae haec est tam ingens, tam inusitata comitas? quae tam obvia benigntas? Deum immortalem! quam hodie, non dicam, ordinis tui Regum et Principum; sed omnino Procerum pauci vitam ad hoc exemplum instituunt? Inter illos paucos Tuam Majestatem, JACOBE, Regum decus, non dicam censeri debere; verum de loco principe cum uno fortasse aut altero, [gap: Greek word(s)], contendere, ambigit hodie mortalium nemo. Olim de magno quodam populi Romani Senatore vir disertus dixit: Nihil aliud eum esse quam ex omni bonarum artium congerie collectam perfectionem. Absit invidia verbo; sed profecto meliore nunc jure de Tua Majestate communis gentium consensus vulgo idem praedicat. Ut jam quacunque in orbis parte positus aliquis tuum, Rex sapientissime, nomen audierit, perfecta magni Principis imago simul illi in mentem veniat. O illum beatum populum, cui talis tantusque Rector [gap: Greek word(s)] obtigit! Beatiores tamen illos, qui excellentissimas Tuae Majestatis dotes familiarius nôrunt, propiusque mirantur. Super omnes beatum Te, imo beatissimum, qui tam insignem hanc gloriam, et omnia; quae Dei Opt. Max. liberalis manus in Te non effudit, sed profudit, bona atque ornamenta, auctori, unde habes, fers accepta. Persta, magne Rex, in ista ratione propositi; atque illud firmiter crede, virtutum caeteranun, omnisque adeo felicitatis genitricem, conservatricem, amplificatricem, Pietatem esse, et in ea fide, quam a puero imbibisti [gap: Greek word(s)] constantiam. Oro supplex venerorque

[gap: Greek word(s)], ut promovendae gloriae suae, et imperii tui propagandi faciles certasque Majestati Tuae rationes suggerere; Teque novâ semper laude floventem, nepotibus ac pronepotibus nostris servare; perfectâ denique beatitudine, [gap: Greek word(s)], velit cumulare. In hoc voto finem faciam, ne pulica, Regni tui negotia intempestivo ocio meo interturbem. Si hoc unum Tuae Majestati, oravero obtestatusque fuero, sic de nobis sibi persuadeat; tuum unius nomen in terris, esse, quod secundum clementissimum Herum nostrum, Henricum Magnum, Regem Christianissimum, omni cultu, observantiâ, veneratione, devotâ mente colamus, et, aeternum simus culturi. Lutetiae Parisiorum, a. d. XI. Kalend. Maj. CIC IC CII.

Praeterea insudabat diligenter variis Auctoribus Graecis Latinisque. In Graecis excutiebat Cleanthis ad lucernam juxta cum Polybio libros Graecos [gap: Greek word(s)] ex Bibliotheca Regia, quâ mirum in modum, licet pro lubitu, aut quando otium esset liberalius, morosioris naturae hominis, Gosselini, Regis Bibliothecarii, non posset ingredi, capiebatur depromtos. Ex Latinis Caesareae Historiae Scriptores, casu quodam intermissos [note: Epist. 315. ed. Graev.], quos pridem elimare ac edere serio constituerat, diligenter recensebat, bene de illis, bene de Historiae Romanae studiosis, sic saltem sperabat [note: Epist. 202.], meriturus. Verum, quae desiderabat unice necessaria, deerant ipsi adjumenta, Codices nempe manu exarati, (quamvis nonnullis Regiis sit usus) quos ipsos, aut quorum collationes undique studebat conquirere, unde ad nullum ferme scribebat virum doctum, cujus non imploraret in iis sedulam operam. Hinc tot tantaque in eos congessit Auctores, ut ipse miratus Animadversionum copiam atque amplitudinem scripserit Scaligero [note: Epist. 215.]: Institueramus criticas ferme Notas: exibit, [gap: Greek word(s)], prope legitimus Commentarius liber. Verum has non ante edere constituerat, quam Scaligeri opus (Eusebium intelligit) vidisset; sed invitum computerunt amici [note: Epist. 256]. Paraverat interea quoque Commentarium de Critica, quem prope affectum et ad umbilicum perductum absolvere intra manus haerentes alii labores non permittebant [note: Epist. 215. 311.]. In eo enim omnem Hebraeorum [gap: Greek word(s)] explicare erat animus [note: Epist. 247]. Expolire etiam hoc tempore instituerat Commentariolum de Lectis ac Stragulis Veterum [note: Epist. 29. et Diar.]; opusculum, uti opinabatur, duorum mensium; quod tamen nunquam perfecit, saltem non edidit. Lectiones publicas, a quibus valde abhorrebat, an habuerit umquam Lutetiae, non audacter asseruerim. In privatis vero aedibus, magnâ clarissimorum virorum coronâ stipatus, amicorum rogatu interpretatus est Herodotum [note: Epist. 294.], Aristophanem, nec non alios Scriptores Graecos. Caeterum causas, propter quas publice docere detrectarit, censuerim fuisse, I. quod facile perspiceret reliqius Professoribus sua non fore jucunda. II. Malevolos, quos inter postremus non erat Theodoms Marcilius, Eloquentiae Professor Regius, interpretationes suas in malam accepturos partem. III. Quod certus esset, utut ipsi [note: Ipsi faventem Regem, tamen Pontificis Romuni veneratione, etc.] Epistol. 256. Quod si non obstaret Pontificis Romani respectus, pridem fastum esset, ut Regis jussu publice doceremus, etc.] faventem Regem, tamen Pontificis Romani veneratione non nisi sub conditione quadam concedere hoc ausum. Nam quod osores atque invidi praetextus Religionis vel ipsum Regem accusarent, ideo plane ejus libero arbitrio concessit, velletne publice docere? [note: Epist. 294.] Sed, addit, causas graves habui, cur valetudini meae consulerem et abstinerem.

Interea Rex clementissimus, apud quem summo erat in honore ac singulari caritate, volens se Casauboni rebus dubiis quasi lumen ac praesidium praestare, inquietumque sedare animum, dictis facta amiciora adjiciendo, ducenis aureis stipendio aucto [note: Epist. 256.] (quod Villaregius inscio prorsus Casaubono, tantum abest ejus rogatu [note: Epist. 376.] procuravit) haud gravate saepenumero ad secretius colloquium admissum Bibliothecae suae creat Praefectum, eoque lubentins, quod sciret Joannem Gosselinum, virum Matheseos [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Mathese ws] scientissimum, cujus curae ea Bibliotheca erat commissa, senem aetatis admodum decrepitae non ita diu fore superstitem. Modum vero sane quam jucundum atque jocosum, quo usus fuit clementissimus Rex, Jacobi Gilloti, Senatoris Parisini, Casauboni cum admiratoris, tum cultoris summi, verbis adscribam [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 105.]: Le Roy avan-hier luy (Casaubo) fit grande chere, luy reprochant qu'il avoit eu volonte de le laisser; mais qu'il ne trouveroit jamais un si bon maître, et qui l'aimast comme lui. Qu'il vouloit qu'il fust en sa Librairie; que celuy, qu'il avoit, ne pouvoit plus vivre qu'un an. Qu'il verrât ses beaux livres, et lui diroit ce qui estoit dedans, ou il n'entendoit rien. Bref, il lui fit bien de la faveur et de l'honneur. Quinimo extemplo jam facti fuissent codicilli, ni inexpiabile prope odium Religionis rem illam in plurimos menses traxisset. Postea vero ne poscenti quidem autcogitanti

traduntur hi codicilli ea sub conditione, ob quam eos non magni fecit, ne morosus ille a thesauris regiis loco moveretur [note: Epist. 256.].

Mortuo tandem tristissimo certe casu; relictus enim a famulo decrepitus senex ante focum, semiustulatus et vitae expers postridie est inventus [note: Epist. 428.], sub finem anni CIC IC CIII. Gosselino, quiete atque ex animi sententia jam munere, ane triennium a Rege ultro demandato, nunc novis codicillis per Regis Secretarium Perrottum allatis [note: Epist. 376] confirmato, sub Thuano [note: Gassend. Vita Peirescii, pag. 47. ed. Hagan.] functuro Casaubono infensius adversantur jurati hostes Jesuitae. Hi frementes boni Patres atque clamantes indignum fore, si tantus thesaurus obstinatissimo Haereticorum, [sic enim vocitant] permitteretur [note: Epist. 376. adde 428.], omnem lapidem nocte diuque apud Regem movent, ut remoto Casaubono plane alius, sine controversia, ab iis commendatus Gosselino daretur successor [note: Epist. 371]. Quod videns Casaubonus, securus in Musaeo exspectat quid jussurus esset, cujus erat impenum. Nam ut de ea re vel verbum ullum faceret cuiquam, nemo potuit ab ipso impetrare. Hic fidei tenacissimus Princeps etiam erga humillimos, licet eorum vocibus precibusque importunis aliquantulum concussus, periculosi rem exempli fore ratus, si Religionis causa delata semel provincia abrogaretur, rem tenet in suspenso. Interea exstitere homines ingeniosissimi, qui inventiunculâ novâ malo mederentur. Fuere enim auctores, ut ad cernendam hanc hereditatem Hugo Grotius usque inde Hagâ vocaretur; ut intelligerent omnes non Religio nis, quam profiteor, (sunt verba Casauboni) sed mei privato odio hoc fieri [note: Egist. 376.] Quod si profecto e re illius, Grotii scilicet, fuisset futurum, optasset fuisse factum [note: Epist. 375.] Quid? constat Regem, eodem tempore, quando, Jesuitis locum Collegio eorum redditurus, cum Jacobo Augusto Thuano ageret de Bibliotheca Fontembellaquaeum transferendum, etiam voluisse vocare custodem Bibliothecae suae, Justum Lipsium. At hoc Regi omnino dissuasit Thiron des Portes, tamquam longe Lipsio praestantiores Regicommendans tum Josephum Scaligerum, tum Isaacum Casaubonum. Accipe rem ipsam, benevole Lector, verbis viri amplissimi, Jacobi Gillotti; qui ira ad Scaligerum [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 436. 437.]: J'oublioy de vous dire, que le Roy ayant parle a Monsieur le President de Thou, pour changer sa Librairie du lieu ou elle est, qui est le College des Jesuites, que je, croy il leur veut rendre, il luy dict, qu'il la vouloit faire transporter a Fontainebleau. Deux ou trois jours apres, Monsieur de Thiron des Portes l'estant alle voir, il luy dict qu'il avoit volunte de retirer Lipse pour en estre garde; que l'on luy en avoit faict fort grand cas; que quelques-uns luy avoyent dict, qu'il estoit fort saecavant, voire le plus de ce siecle. Le Sieur de Thiron luy respondit, Que vous estiez bien toute autre chose, et que vous aviez plus de cognoissance de toutes les sciences et les langues, qu'il n'avoit d'une; qu'il y avoit bien a dire. A quoy le Roy respondit, que l'on ne luy avoit point dict cela. Et qu'apres vous Monsieur Casaubon se pouvoit mettre au nombre bien petit de gens de saeavoir. Et luy dict-il, ils sont tous deux Franaeois. Il trouva cesa fort bon, et qu'il falloit y adviser, et que sa Librairie devoit et meritoit estre mise entre mains de telles gens. Forte hoc medio, hacque occasione apud Regem uti voluit Petrus Cottonius, revocandi non solum, sed et convertendi Scaligerum, quemadmodum magnisicentius, saltem insolentius quam verius jactabatur, teste Vertuniano, qui sic ad Scaligerum [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 350]: J'ay veu la Messieurs Du Plessis Mornay, de la Noue, de Sainct Germain, Depute de nos Eglises pes de Sa Majeste, et d'Aubigny: qui tous m'ont prie vous advertir que Pere Cotton se vante que par promesses et menees il vous arrachera du lieu ou vous estes honore, et ou on vous tient promesse, pour vous amener la, ou vous ne recevrez ny honneur, ny le vray, de ce qu'on vous promettera. Et aliâ Epistolâ [note: Ibid. pag. 352. et 518.] MONSIEUR, ce mot ne sera que pour vous reiterer la jactance que faict le Pere Cotton de vous gagner par vaines promesses, et attirer a Paris, pour vous faire revolter, et c. Quod etiam testatur Casaubonus [note: Epist. 453.], apud quem idem erat gloriatus. Verum confirmatus jam satis Casaubonus hoc solum sibi credidit negotii datum, ut accuratius Bibliothecam percurreret, examinaretque Indices, quos mendosissime et negligentissime factos conqueritur. Quapropter opem ejus ex hisce implorantibus amicis, quam quidem optabat maximam, adferre nullus potuit. Minime tamen dubitarim quin, sinon in publicum, saltem in proprium usum aliquos emendavit, vel confecit novas. Hunc autem dignissimum cum Professorem, tum Bibliothecarium Regium, quibus jucundissimis Epigrammatibus sit prosequutus vir doctissimus, Samuel Naeranus, cui formandum etiam dedit filium suum Mericum, ea, siquidem rarius occurrant, ac locum hunc videantur mereri, lubens adscribam.

In incomparabilem Virum, ISAACUM CASAUBONUM.

QUid Romam Romae, quid Athenas quaeris Athenis?
Nomen iis tantum restat inane sui.
Parisios hae migrarunt, migravit et illa;
Nam Casaubo sinu claudit utramque suo.
Miraris quod Parisii Casaubo Lycaei
Personat eloquio pulpita nulla suo?
Qui totum flammis implet radiantibus orbem,
Includi spatio sol breviore negat.
Franciscus Rex, Musarum quod amavit alumnos.
Implevit famâ solis utramque domum.
Illius est haeres Henricus amoris; amorem
Cur parilem parilis non concomitatur honos?
Dissimiles hac parte quidem, quod foverit ille
Innumeros, unum quod fovet hujus amor.
Sed cum, quae innumeri callebant singula, cuncta
Calleat hic unus, quis neget esse pares?
Quae modo Turnebi nituit, quae luce Budaei,
Nunc, Casaubo, tuâ, Gallita, luce nitet.
Sidera cesserunt soli, qui prisca requirit,
Sideribus solis posthabet ille jubar.

Eidem Bibliothecae regiae Praefecto.

Graecia quos jactat, Phoebi quos jactat alumnos
Roma, tuâ cunctos sub ditione tenes.
Eloquii suadelâ, et mentis acumine cunctis
Cum praeas, cunctis jure, Casaubo, praes.

Instituit hoc anno CIC IC CIII. diu meditatum iter ad matrem honeste, sed parce, si non duriter; nam ei ducentos aureos non sane [gap: Greek word(s)], sed tenui censu nostro, inquit, misimus, vitam Chrestae in Delphinatu trahentem, indeque ad amicos Genevenses: quod ipse in Ephemeridibus ita describit.

VIII. Eid. Maj. Hodie ego uxorque domo proficiscimur ad matrem, quae in Delphinatu, et liberos, qui Genevae; reliquos hîc reliquimus cum tota familia.

XI. Kalend. Jun. Chrestam venimus, ubi veterum optimi parentis amicorum copia nobis reperta est. Suave eorum alloquium nobis, et locorum, ubi fuimus pueri olim educati, aspectus. Chrestâ Burdigalam ad matrem optimam pervenimus, quam pro aetate valentem, et fratrem charissimum atque familiam totam invenimus.

VIII. Kalend. Jun. Ponetum hodie ivi, ut sacrae Domini Coenae fierem particeps.

IV. Kalend. Jun. Hodie inspiciebamus reliquias naufragii, quod reculae patriae sunt passae. Parens meus, vir sapientissimus, sic satis mediocres, cum moreretur, facultates matri meae et nobis liberis reliquerat. Sed variis casibus attritum patrimonium est, ac prope jam exhaustum est totum; in quo hanc capimus consolationem ego et pia mater, quod neque meâ, qui manus semper abstinui, neque illius, quae sanctissima foemina est, culpâ quicquam detritum est. Quare aequo animo jacturam, quamvis maximam, feremus; quod supererat spectabamus, et rationem inibamus omnium summularum: constat facultates matris in nominibus omnes fere, quae universa

summam efficiunt aureorum quadringentorum quadraginta novem. Hanc efficiunt obligationum inscriptiones, quas infra descripsi.

Pridie Kalend. Jun. Lecti Psalmi Hebraei, cujus libri divinitatem quis potest aut linguâ eloqui, aut animo concipere?

IV. Non. Jun. Quod Deus Opt. Max. bene vertat, hodie matri meae optimae et lectissimae foeminae, deque liberis suis optime meritae; de me autem eximie, domunculam emi angustam illam quidem, sed amplam tamen satis pro loco, et caeteris hujus oppiduli domibus. Quin etiam hortus ei annexus est.

Pridie Nonas. Cum de negotiis nostris ageremus cum Consulibus hujus loci, invenimus ita male affectos civium animos, ut nihil aliud plerique eorum optarent, quam ut aes alienum dissolverent publicae fidei naufragio. Itaque conati institutam litem redimere jacturâ summae non mediocris, tam male consulti fuere isti, ut omnia experiri priusquam aequo jure uti malit. Quod igitur Deus bene vertat: inviti Gratianopolim ad supremos Provinciae Judices iter instituere cogimur.

Non. Jun. Burdigalâ Chrestam, veterem patris mei sedem, venimus; inde Valentiam.

Pridie Idus. Genevam pervenimus, ab aliis viris probis accepti, maxime a sene reverendo, D. Beza, cujus vegeta senectus incredibili gaudio me meamque uxorem affecit. O Deus aeterne, et illum virum optimum et omnes, qui hîc vivunt pietatis verae veri [gap: Greek word(s)], atque inter alios affinem Stephanum, sororem Rigotiam, serva, etc.

XVI. Kalend. Jul. Concionantem Goulardum audivimus: dein convivio excepti sumus publico, quod exhibebat Schola sive Pastorum Coetus venerandus.

XIV. Kalend. Jul. Legebam [gap: Greek word(s)] potius quam serio Henrici Cornelii Agrippae opus de Incertitudine et Vanitate Scientiarum, declamatio invectiva. Miratus sum viro docto tantum abs re sua fuisse otii, ut iis scribendis vacaret. Non aliter ipsum sensisse, et scientiarum peritissimum ad scientias oppugnandas accessisse, nemini potest esse dubium. Qui igitur non habent pro ludicro id scriptum, sed pro serio, falluntur serio, etc. Hodie cum Theodoro Beza egimus. Miratus sum in viro sancto cum multa alia, tum circa ejus memoriam rem sane [gap: Greek word(s)]. Nam cum senectus ei omnem fere rerum humanarum usum ademerit; tamen de sacris rebus et Theologicis, cum loquitur, non senem [gap: Greek word(s)], verum aetate cum maxime florentem dixeris [note: Vide Epist. 297.].

X. Kalend. Jul. O laetum diem: mane summo Perotum audivimus; dein Faium; et sacrae Domini Coenae participes sumus facti, praeeunte in ordine reverendo sene, D. Bezâ.

IX. Kalend. Jul. Inspiciebam reliquias supellectilis librariae Henrici Stephani.

VII. Kalend. Jul. Et hodie cum leviro etiam praesente Lectio multum egimus. Sed non multa, imo nihil plane. Sororis etiam negotia diligentius inspeximus. Et ô iniquos Judices! ô sedem rapacium Genevam! Misella pro fratribus mariti sui debita multa solvit; et eorum nomine ab illis exigere aliquid non potest. Etsi favet hac quidem in parte Senatus, sed hactenus ut decernatur, non ut decreta executioni mandentur: [gap: Greek word(s)]. Adde schedulas, ut vocant, praelatas legitimis obligationibus: nos quidem ita scribimus ex ipsis monumentis, quae hodie inspeximus.

IV. Kalend. Jul. Illud permolestum quod Francisco le Preux centum libras coacti sumus solvere plane indebitas, et quae magno constant nobis: poteramus jus nostrum apud. .... desendere: sed ille schedam et [gap: Greek word(s)] nostrum urgebat: maluimus itaque solvere quam litigare.

Prid. Kalend. Jul. Rollam venimus, ibique pransi levirum, Paulum Stephanum, qui eousque nos prosecutus fuerat, dimisimus, confectis cum eo negotiis plane ex ipsius sententia, magis quam ex mea aut meorum utilitate: sed si quid benefecimus, bene facti non poenitet.

Reversum amici, atque inter eos maxime Fridericus Morellus, vir clarissimus [note: Epist. 387. 393.], absolutâ jam editione Oratoris disertissimi, Dionis Chrysostomi, continuo adeunt, flagitant,

impellunt, velit iis haud gravate suppeditare si quid forte eo in Scriptore elegantissimo observasset. Flexus autem eorum precibus, cum ejus mite et facile ingenium nihil eorum, quae in ipsius erant potestate, amicis negare, vel subtrahere sciebat [note: Epist. 393.] breves pollicetur notulas, quas dum, semel tantum evoluto Auctore, describit, usque adeo adauget, lateque extendit, ut quindecim folia impleant [note: Epist. 389.], licet vere repentinas pronuntiarit [note: Epist. 376.], quoniam paucissimos dies se ei Diatribae componendae impendisse dicat [note: Epist. 392.].

Post haec, quae fuit ipsius infelicitas, videt se coactum ad aliorum potius quam suam voluntatem studia disponere [note: Epist. 370.], operamque, quam in aliis lubentius poneret, addicere ingratis prorsus laboribus. Etenim lacessitus ultro capitaliter, Rege equidem hoc improbante, a Theodoro Marcilio in suis ad Suetonii Titum, modestius in Horatium notis [note: Epist. 391.], non solum in eum invehitur acrius [note: In notis ad Flavii Vopisci Carinum, cap. 16. et variis Epistolis Vid. Epist. clar. Vir. a Burmanno edit. pag. 247.], vocans Asinum Marrucinum, Scholae cujusdam Parisinae Ludimagistrum, indignum, cui cathedra, ex qua Turnebus et Mercerus oracula olim tradiderant, committeretur [note: Epist. 388.]; verum hominis stupendam asinitatem [note: Epist. 370.] et imperitiam ostenlurus, in A. Persium, praeclarum quidem, sed tenebricosum Poetam, seu Philosophum [note: Epist. 381. 399.], Lestiones, quas olim in frequenti Auditorio Genevae satis accurate habuerat [note: Epist. 437. 440. 441. 443.], edit. Non ut iis famam venaretur aliquam, sed pueris eum redderet clarum, quibus solis [note: Epist. 376. 428.] scripta erant haecce Commentaria. Unde et ipse ita humiliter de iis sentit, quamquam multo maxima pars eruditorum vel hoc ipso tempore Casaubonum istius Poetae Interpretum principem haud immerito arbitretur. Quid? supprimere eas, tamquam sibi scriptas volentem, revocarunt amici, persuaseruntque eas ut relegeret atque publicaret [note: Epist. 381.]. Fecit hoc cum ob ingravescentem Parisiis pestilentiam [note: Epist. 399. 413.], ac in primis vero uxoris carissimae languidam et trahentem valetudinem [note: Epist. 395.], Medicis auctoribus, volente Rege [note: Epist. 398. 402.] Madridum, Regis suburbanum praetorium, seu arcem, recessisset, ubi per tres integros haesit menses [note: Epist. 410. 413.]. Quae forte causa fuit, quod Regem, eundem ob morbum Fontembellaqueum qui aufugerat, intra octo menses non convenerit [note: Epist. 552.]. Quum autem subinde urbem adiret, posteaque cum familia Luretiam revertisset, passim ab amicis, ipsisque etiam Jesuitis, quibus uti ante exosus, ita tunc charus, ut nihil supra, ante omnes alios a Frontone Ducaeo, viro longe profecto meliore quam ut posset pro germano Loiolita haberi [note: Epist. 552.], jussu Regis [note: Epist. 416.] de novo tentatur, idque tanto astu, ut Casauboni facilitate ac modestiâ in detrimentum veritatis sint abusi [note: Epist. 418.]. Vocabant namque, creduli quod vanis rationum coloribus ac magnis pollicitationibus facile posset dimoveri [note: Epist. 420.], cum prope quotidie ad coenam, quo commodius dissertationes de rebus Religionem spectantibus instituerent. Quas ut primum e re natas et nullo consilio institutas crederet, sic postea ex compacto Regisque jussu prolatas ipso exitu didicit. Accidit enim quod, quum ad prandium Cardinalis Perronius, qui a quatuor aut quinque mensibus nullum verbum ei de Religione fecerat, eum vocasset, interque epulas de Religione velitationem instituisset, ut tanta ac tam vehemens exorta fuerit inter eos contentio, ut corrogatorum convivarum causâ puderet, suique poeniteret: quandoquidem, quod jam praeviderat, per totam urbem fama ab amicis Cardinalis Perronii divulgata decantaverat omnia esse profligata, expugnatum Casaubonum, saltem manum dedisse se statim alium futurum [note: Ibia.] Quam novam, eamque falsissimam de promissa Apostasia calumniam coerciturus, tertio a prandio die, invitus, gravissimis tamen de causis Pastorum Ecclesiae Parisinae consilio impulsus [note: Epist. 440.], ad ipsum Cardinalem Perronium hac super re scribit Epistolam [note: Exstat num. 417.] singularem. Quâ cum minime viderent obstructum obturatumque spermologis istis os, Pastores e re sua crediderunt, eam, quod tamen noster aegre tulit, nihil luce dignum ea contineri certus, publice edendi [note: Epist. 440.]. Hisce aliisque gravissimis enatis causis [note: Epist. 428.]; ut sileam quod observasset frigere Parisiis literas, ac paucissimos de iis recte judicare [note: Epist. 461.]; praecipue vero Regis morbum periculosum [note: Epist. 562.], sensit aperte suspectam molestamque Parifiis diuturniorem moram, quapropter afflictis prope suis fortunis consulturus, apud [gap: Greek word(s)] aliquem quaerere cogebatur locum [note: Epist. 427.], quem plane invenisset commodum. Si quidem harum molestiarum forte conscii Nemausenses Consules eum honestissimis conditionibus, id est, in stipendium annuis sexcentis aureis ac pensione aedium vocarunt [note: Epist. 456.]. Verum oblatam hanc blandam occasionem arripere non est ausus, cum propter loci distantiam, tum quod certo sciret Mecoenati suo maximo, id est, Regi, cui unicâ re exceptâ, Religione nempe, erat gratissimus, fore injucundum. Nam id ex ipso Thuano satis aperte intellexerat: qui propterea Scaligerum obnixe rogat, velit ejus agitatum

ac fluctuantem animum sedare, consolari atque exhortari, ut aequo animo ferat injurias, maneatque ubi jam est, ne ejus abitu ineffabile patiantur [note: Ne ... patiantur literae, quas solus sustinebat, damnum.] Bongarsius Kirchmanno: Literae, ut aliis in locis animam agunt, unus eas Casaubonus sustinet apud nos; quas ubique Jesuitae impugnant. Epist. clar. vir. a P. Burmanno edit. pag. 146.] literae, quas solus sustinebat, damnum [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 505.]: Cela fasche nostre bon amy (Casaubon) qui en vostre absence seul icy maintient la reputation des lettres. Je vous supplie le vouloir consoler par la premiere que luy escrirez, et l'exhorter a porter patiemment au lieu, ou il est, le vice du siecle; car il y en a qui luy veulent persuader qu'il seroit mieux ailleurs. Une lettre de vous l'affermira, et le resoudra tount ensemble. Idem Scaligerum flagitare videtur Jacobus Gillottus [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 263.]: Nous. sommes un peu en alarme d'une solicitation que nous avons decouvert que l'on faict, pour nous distraire Mr. Casaubon, lequel ils apprehendent, comme l'on dict que le serpent faict le chant du cocque S'il nous laissoit, indubitablement nous sommes en proye a la barbarie. Sa personne seule les retient d'entreprendre sur les livres, lesquels enfin tomberoyent entre les mains de leurs ennemis. S'il vous en escript, persuadez le de ne nous deshonnorer pas tant. Quid autem Scaliger, qui putabat eum conditionem accepturum [note: Scaliger. Epist. 371.], ei et quam prudenter suaserit, Epistola CXI. testatur.

Praeter Persium paraverat librum, cum hac [gap: Greek word(s)], de Satyrica Graecorum Poesi, et Romanorum Satyra [note: Epist. 442. 457. 459.], de quibus quid docti essent judicaturi, cum foret scriptio jejuna et scholastica, dubius exspectat, quamquam ipse sibi satisfecerat, quod intelligeret Scaligerum in ae deprehendisse, quae placerent [note: Epist. 463.]. In hoc argumento indulsit sibi, minime prolixitatis crimen reformidans [note: Epist. 465.]. Erat enim necessarium, quoniam eo in Commentario Satyricae et Satyrae rationem ac differentias uberius explicuit, quam ante eum nemo [note: Epist. 466.]. Suscepto tamen hoc argumento proposuerat ita compendiose ac breviter id tractare, ut Prolegomenon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Prolegomen wn] loco A. Persio praemitteret. Verum tantopere sub manu crevit haec materia, ut justum deinde focerit de eo Commentarium [note: Epist. 469.]. Quem viri docti gratum utilemque si testarentur, posset, inquit, de facili plures ejusmodi locos ex Antiquitate ex adversariis depromere, quoniam sexcenta talia testatur se habere fere confecta argumenta [note: Epist. 467.].

Accidit porro, quo abeundi studium augebatur justissime, anno CIC IC CV. mense Augusto vel Septembri, quod terror omnibus Orthodoxis injiceretur panicus, eo quod absentiâ Regis [note: Epist. 472.] nonnulli confidentiores redditi, ausi sint novam minari piorum lanienam, et quasi diei Bartholomaei immanitatem [note: Epist. 474.] affixo palam, U. D. P. L. P. [note: Epist. 471. Unde De Plano Legi Posset. Cujac. Observ. VIII. cap. 29. Brisson. de Formulis, lib. III. pag. 276.] typis edito programmate, quo studiosi ad caedem redeuntium Hablone, e quibus unus licet ab aliis est occisus, caeteris noctes aliquot insomnes degentibus [note: Epist. 472.], convocabantur. Auctorem programmatis fugâ sibi consulentem dimissi sunt, qui diligenter inquirerent, atque in urbem reducerent, quem si cepissent, spes erat a prima stirpe horum motuum auctorem exquisitum iri, quoniam, quod bonos maxime consolabatur, habebant Regem, Senatum, Magistratum bonarum partium defensores acerrimos [note: Epist. 472. 474.]. Interea inimici prout inquieta eos solet incitare malorum conscientia, donec pios everterint, nocte diuque laborant magno conamine Regis animum a Casaubono avertere; minimum ita revocare, ut clementissimi Regis beneficio diutius uti non posset. Quod si essent consecuti, statuerat patente modo viâ in Germaniam, (licet id credere non potuit [note: Epist. ad Goldast. pag. 269.] Guillimannus) se recipere, saltem ut Polybii editionem ibi curaret, tantisper donec Deus Opt. Max. certam aliquam sedem ei, ejusque familiae ostenderet [note: Epist. 495.]. Quibus supra jam enarratis demigrationis causis adjectis, facile credimus ipsum praevidisse tempora, de quibus sine horrore ne cogitare quidem posset [note: Epist. 496.] Nam, (en quo invidia odiumque perduxit ejus inimicos!) eo fuerunt abrepti, ut noluerint eum edere Patres, quorum dogmata ac doctrinam probabat atque sequebatur, ne dum iis addere Notas seu Animadversiones [note: Epist. 509.] Veriti, propterea quod apud ipsos haereseos crimine fuerat notatus, ut illa monumenta corrumperet, vel malâ interpretatione illis alium sensum affingeret, vel exinde apertius verae Religionis causam vindicaret, atque ita imperitioribus viam ad eam facillime calcandam pararet. Caeterum quo majores ei insidiarum tricas per ambages struerent, longeque magis apud Regem atque stupidum studio in Papa populum redderent invidum, scelerati quidam, quibus est, ut Plautus alt, malevolens genius, falsas fingebant Epistolas, quas superscriptione ejus nomine insignitas publicas faciebant [note: Epist. 557. 560.]. Alii, quos inter ipse Papa, Cardinalesque Baronius atque Perronius, expensis nummis, (quod tamen negat [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. II.] Abainius) subornant [note: Scaliger. Epist. 122. Casaubon. Epist. 514.] bipedum nequissimum, protervum nebulonem,

verae Religionis, ut fastu honores veneraretur ac captaret, [note: Epist. a P. Burmanno edit. pag. 253.] desertorem, Gasparum Scioppium, qui nescio quam futuli seu potius falsa ratione incensus irâ, in Praesatione in M. Varronem, quam acerbissime Scaligerum atque Casaubonum, licet dissuadentibus hoc ei maxime duobus Cardinalibus Seraphione et Abainio [note: Epist. Gallic. ad Scallic. ad Scaliger. pag. 196.], corripuisse; non sufficere ratus, non modo Francofurti [note: Ibid. 366.] ac Moguntiae [note: Epist. 555.]; sed postea Romae [note: Epist. 514. Lingelsbem. Epist. ad Bongars. pag. 223.] calumniarum plenum adversus Casaubonum edit [note: Epist. 514.] librum, in quo praeter alia bene multa vitia flagitiaque detestanda ei exprobrat Thrasonismum, Atheismum, et nescio quae non horrenda facinora ac crimina falsissima, qualia ne in virum quidem honestum, nedum pium atque Christianum cadere posse quis credat. Quod autem manibus pedibusque niteretur demonstrare Latine Loqui nescire, neque in istis literis quicquam intelligere Casaubonum, noster omnino ridebat [note: Epist. 800.]. Verum enimvero quis ab ingratissimo, qualem se erga Praeceptores suos, Giphanium atque Rittershusium, ostendit [note: Epist. a P. Burm. ed. pag. 231. 232.]; quis ab impudentissimo emissario [note: Epist. 458.], jussoque [note: Epist. 514.], ut quoscumque demum, praecipue vero omnes Germanos secum ad Papismum, ad quem ipse spe togae purpureae scelestus transierat, pertraheret. (Quod etiam studiosissime contendit testibus fide dignissimis, Jacobo Bongarsio [note: Epist. ad Lingelsbem. pag. 47.] et [note: Epist. ad Goldast. pag. 82.] Wasero) quid honesti probive exspectet? Ab eo, dico, (liceat mihi hoc tuâ veniâ addere, Lector benevole) qui in Panegyrica oratione, Ferrariae typis vulgata, quam habuit in laudem Pontisicis Maximi, non tantum mire adulari Pseudo-Petro, verum ad saeviendum in bonos perfide et crudeliter invitare non sit veritus [note: Epist. a Burmanno ed. pag. 253.]. Quo fortasse meruit hic Papae satelles [note: Epist. ad Goldastum, pag. 86.], et fortis Papista [note: Ibid. pag. 43.], instructus artibus nocendi, a Pontifice Ratisbonam explorandi causâ mitti [note: Ibid. pag. 233.]. Quod liquido confirmare videtur vir clarissimus, Petrus Puteanus, quando Scaligero significet [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 308.], fratrem suum Româ scripsisse: Nisi Scioppius esset maledicus atque magnorum virorum obtrectator, in illa otiosorum matre, (Roma) ei nullum fore gratiam, nullum locum. Verum haec nefanda mendacia refellere non operae pretium existimans Casaubonus, edoctus a Tacito [note: Annal. IV. 34.], spreta exolescere, si irascare, agnita videri, silere, id est, contemnere [note: Epist. 458. 548.] constituit, aut si expugnatur patientia, quod et Romam scripsit, majoris dignationis delecturum Antagonistam, quocum se exerceat [note: Epist. 514.]. Non enim major datur vindicta contemptu, sicut illud praeclarissimorum virorum Thuani [note: Epist. Gallic. ad Scaliger. pag. 332. 511. 512.], Velseri [note: Operum pag. 810.], Baudii [note: Cent. I. Epist. 9.] vitarum exemplo, quae iisdem fere delationibus temere fuerunt obnoxiae, ostendunt. Itaque exprobrationibus satis responsum ratus amicis privatis literis scripsisse [note: Epist. 503]: Enimvero si Athei essemus, Romae essemus, quo magnis conditionibus ante hos septem annos [gap: Greek word(s)] fuimus invitati: demiror quibus machinis sit probaturus suspicionem [gap: Greek word(s)] in me competere. Et alio loco [note: Epist. 516. 518.]: Si Thraso essem, aliter mea scripta loquerentur: si Athens plane, Romae essem, quo non semel invitatum me fuisse amici nôrunt, et habeo testes Baronii literas. Haec, dico, sufficere ratus, attamen ut ostenderet se istiusmodi calumniis non moveri, aut a probe percepta vera Religione depelli, sed magis magisque confirmari, constantis animi, solatiique ergo, amicorum hortatu [note: Epist. 517. 518. 521.] Notis illustrat, atque in publicum edit purissimi Scriptoris, Gregorii Nyssenii, ineditam hactenus divinam Epistolam. Haec quanto minus, forte ob egregiam ei praefixam Epistolam dedicatoriam, placuere Pontificiis [note: Epist. 521.], et in primis Marco Velsero [note: Epist. 515. 546.], Pontisiciorum dogmatibus addictissimo; indeque, quo spectarent consilia [gap: Greek word(s)] parum attendenti [note: Epist. 546.], et a Casaubono poste a alieniori [note: Epist. 738. Aucta fuit illa invidia propter Epistolam ad Frontonem Ducaeum, Epist. 861.]; tanto magis laudabantur Scaligero [note: Scal. Epist. 123. 124.], Lingelshemii Socero [note: Lingelshem. Epist. ad Bongars. pag. 213.] Caselio, aliis. Eas tamen biennio post evertere atque confutare studuit Jacobus Gretzerus Jesuita haud indoctus. Cujus notas postquam vidit Casaubonus, ingemuit se non isthîc esse, ubi loci libere posset respondere. Quapropter [note: Epist. 647.] maluit tacere quam non vela pandere orationi.

Sub idem tempus cum inter Paulum V. Pontificem Romanum, et serenissimos Reipublicae Venetae Patres lis exorta [note: Rudolpb. Botereius Commentarior. lib. XIII. prolixe eam enarrat Historiam; Thuanus lib. CXXXVII. Eman. Van Meteren, Histor. lib. 28. fol. 518. 519. a. MCCCXXXVII.] esset summa ob leges quasdam ab illustrissimis Patribus renovatas, quibus cavebatur, ne absque Senatûs suffragio Templa aut Coenobia nova conderentur, aut iis possessiones, praedia, fundi, aliaque soli bona addicerentur. Hique se viros praestare volentes, neque delibari vel minimum de libertate sua patientes [note: Lingelshem. Epist. ad Bongars. pag. 222. 223.], sive per civem dignissimum, virum maximum, et in omni genere scientiarum paucis exceptis versatissimum, Paulum Servitam, cujus effigies, quod Venetiis. Papae auctoritatem oppugnaret, Romae combusta est [note: Ibid. pag. 219.]; sive per alios, non facile dixerim, amicos saltem vocat [note: Epist. 550. 882.], importunis precibus impellunt, ut anonymum conscribat librum de Libertate Ecclesiastica, in quo Dei et Regum causam contra pestes illas

defendere est conatus; idque tantâ moderatione, ut, quis esset Auctor non tam ex iis, quae forent dicta, quam quae silentio praeteriit dicenda, facile potuerint intelligere [note: Epist. 550.]; quam vis nomen non adjecisset. Verum et hac nihil profecit. Jesuitae quippe, quibus solis uti et Papae asseclis Parisiis de rebus sacris licebat aperte colloqui [note: Epist. 565.], aliique multi, qui circa Regem erant, suis artibus atque blandimentis, si non potius minis Capicolinis, quas Rex timebat, (unde forte offensior Casaubono, qui Villareglum orat velit causam suam agere apud [note: Epist. 558.] Regem) effecerunt, ut liber hic ita utilis, [note: Effecerunt, ut liber ... supprimeretur.] Nam ad Historiam Augustam quam exornat, quam proxime accedit Ecclesiastica, in qua non esset tyro, docuit anno Domini 1607. liro singulari de Libertare Ecclesiastica, cujus jam paginae 264. typis erant editae, cum Rex Henricus IV. augustae memoriae, compositis jam Venetorum cum Pontifice Romano controversiis, vetuit ultra progredi, et hoc ipsum, quod fuerat inchoatum, supprimi voluit, ut ejus pauca nunc extent exemplaria. (Jacob. Cappell. in Dedic. lib. I. Vindiciar. pro Casaubo. Vide et Is. Casaubon. Epist. 593.] supprimeretur, quem omnes docti dolent eum postea, cum in Anglia degeret, non perfecisse. Scio Justellum, Virum clarissimum, spem fecisse olim viro docto ad se invisenti reliquam partem detegendi eique tradendi; hac conditione ut curaret in Batavia imprimi: verum ego potius cum Bullialdo putarim, opus illud numquam ad umbilicum perductum. Ita enim ipse ad Scaligerum [note: Epist. 599.]: "Libellus de Libertate Ecclesiae neque absolutus, neque hîc potest absolvi. Diserte enim [gap: Greek word(s)] vetuit is [gap: Greek word(s)]. Accedit quod tempus praeteriit, et Auctor ita festinato partum illum vel potius [gap: Greek word(s)] effuderat, ut vehementer ipse gaudeat ejus deformitatem perpetuis tenebris esse damnatam. Qui si alibi esset, atque id serio ageret, in eo argumento nonnihil posset." Verum propterea quod ad amicos folia continuo miserit [note: Scaliger. Epist. 135.], in totum supprimi non potuit. Idque fragmentum, quod bis terve dicitur editum, quia rarum, equidem a Melchiore Goldasto in Collectaneis de Monarchia S. Imperii sub literis I. C. G. id est, Isaaci Casauboni Genevensis, ut ego interpreter, non, ut alii, Isaaci Casauboni Galli, recusum est. De eo sic Lingelshemius ad Bongarsium [note: Pag. 233.]: De Libertate Ecclesiastica in admirationem rapit omnes qui viderunt. Jam scripsi ante quid sentirem, ô virum! Peocatur in publica comnoda, nisi ipsi plena datur vacandi hujusmodi lucubrationibus.

Omiseram prope signisicare ipsum eodem tempore brevibus quidem, attamen plane eruditis Notis exphicuisse Inscriptionem Graecam, comprehendentem Dedicationem fundi ab Herode Magno factam. Erat autem illa deprompta ex arca quadam lapidea, plena aquae medicatae odore aromatico, reperta atque effossa in Via Appia, tertio milliari ab urbe Roma [note: Reines. ad C. Hosmann. Epist. 34. pag. 205. et Epist. 35. pag. 237.]. Quam uno versu mancam ex Theologo Nuntii Romani Ponificis illustrissimi Cardinalis cum intellexisset [note: Epist. 609.], statim investigandae veritatis causâ scribit ad Marcum Velserum, qui de ea sic ad Davidem Hoeschelium [note: Marc. Velser. Oper. pag. 839.]: Vis verum ex me audire? haec tanta digna sunt secundis Casauboni curis. Saltem ne Inscriptio uvo versu manca ad posteros transeat. Praeterquam quod compertum habeo, si totum triduum iis impendere inducat animum, procusurum libellum, cujus elegantia omninum politiorum ingeniorum amorem mereatur. E quibus, quantus vir fuerit Casaubonus, facile colligas. Qui si se totum tradere potuisset literis, quod unice optabat, quid? amabo, in studiis amoenioribus non praestitisset? Quid non ingenio, quod habebat perspicax, quid diligentiâ! quae in eo ineffabilis; quid judicio! quo pollebat plurimum, ex ipsis Cimmeriis tenebris non eruisset? Verum continuo luctabatur non modo, cum adversariis, qua occultis qua apertis; sed etiam calamitatibus plurimis. Numquam vero magis quam anno 1608. Primo enim periculosum Josephi Scaligeri morbum intelligit, eoque nuntio perturbatus tanto moerore afficitur, ut sibi vix esset [note: Epist. 581.] cum ad ipsum defertur. Erat enim parenris instar Scaliger Casaubono, eumque continuo alterum parentem [note: Epist. 622. 629. 630.], suumque decus [note: Epist. 623. 624.] appellare solebat, quapropter nuntiatâ paucos post menses morte hisce dolorem suum exprimit [note: In Notis in AEneam, pag. 1787. Polybii ed. Amsteled.]: Nos, qui vivum pari semper prosecuti veneratione sumus; et pietatis affectu, atque optimum parentem nostrum, quique literas [gap: Greek word(s)] amamus; neque acerbissimi nobis casûs recordari sine moestissimo gemitu, sine aegerrimis suspiriis, sine profusissimis lacrymis possumus; neque porro avocare animum ab ejus memoria, et acerrimo doloris hujus sensu, valemus. Quod igitur unum superest, dolorem nostrum et lustum [gap: Greek word(s)] recordatione virtutis et praestantiae [gap: Greek word(s)] solamur. Atque in hac cogitatione quum essemus nuper toti, carmen repente effudimus, quod placuit infra subjicere, eaquis Lectoribus professione pietatis erga defuncti manes, ut spero, excusandum. Quod hoc loco, quoniam in carmibus omissum est, inseram:

[gap: Greek word(s)].

[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)].
[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)],
[gap: Greek word(s)].

His, supra enumeratas privatim illatas ipsi uxorique injurias [note: Epist. 587 et 608.], accedebant calamitates suorum, quos multiplex fraus, et iniquitas nonnullorum pene ad inopiam redegerat [note: Epist. 584.]. Nam sororem, cui dotem quingentorum aureorum dederat, post parentis sui obitum, una cum suis bonis Genevam, quae ipsi pietatis et charitatis domicilium esse videbatur, eo quod melius prospicere non posset, deducit. Verum exitus docuit non potuisse eum deterius consilium inire. Omnes namque fortunas suas amisit, et relictâ illâ viduâ ab optimo marito Joanne Rigotio, de patria Geneva bene merito, iniquissimis litibus per duodecim annos exagitata, tandem rebus suis omnibus nudata, et ad mendicitatem quod ad attinet, redacta cum filia sua ad ipsum perfugit, postquam trecentos aureos, dum exitum infaustarum litium exspectat, ei suggessisset [note: Epist. 587.]. Quam tamen summam jacturam una cum uxore fert moderatissime. At quos gemitus, quasve querelas expresserit, Diarium indicat.

Ips Kalend. Jan. CIC IC CVIII. Nos omnibus propemcdum vitae praesidiis sumus destituti. Opes habemus nullas, neque praeter liberos et libros quicquam fere mihi superest. Accedit novum onus sororis, filiae, ejus affinium, quos penitus deserere impium sit. Stupet animus recordatione tot cladium, etc. Da, aeterne Deus, vere [gap: Greek word(s)], rectam mentem ad prospiciendum rei familiari melius quam fecimus hactenus.

Nonis Januar. Certe de meis studiis, de re familiari mea actum, nisi tu, Deus aeterne, subvenias. Alii scelere immani me et meos spoliarunt fortunis nostris. Alii laboruibus fruuntur bipedum ingratissimi.

XII. Kalend. Mart. Omnium gravissimum, quod si me sublevare nequeo hoc onere sororis et ejus filiae, Curiam ad Regis opem implorandam mihi veniendum necessario. Hoc cum fieri nequeat, ut non depingantur suis coloribus Genevenses quid faciam? Egone ultro ignominiae notam ibo inustum Ecclesiae, quam plerique hactenus putavimus esse omnium purissimam? In hoc negotio tu me rege, Deus aeterne, et moderare meis affectibus. Nam negligere sororem ad mendicitatem redactam et longe ulterius, per pietatem non licet. Non etiam possum non moveri tot malis et damnis, quae tum universa domus Stephanica est passa, tum etiam charissima uxor.

Haec utut vere gravissima, cumulabantur tamen haud leviter tristissimo nuntio [note: Epist. 591.] obitûs venerandae matris, ob quam in Delphinatum uxor coacta suit proficisci [note: Ephemerid.], tum subitaneâ morte filiae natu maximae Philippae, quae inopino quasi fulmine, fallaci nempe morbi genere suit erepta IV. Kalend. Mart. utrique parentum, cum aliis nominibus, tum maxime propter singularem pietatem, eximiam indolem, et adversus illecebras [gap: Greek word(s)] firmam constantiam, non vulgarem in modum dilecta [note: Epist. 586. 587. 593. 606.]; cujus obitu ita fuit afflictus, ut in haec verba eruperit [note: Epist. 591.]: Amissa superioribus diebus filia natu maxima eo me luctu affecit, ut nunc demum quam parum insit mihi roboris adversus id genus casus, agnoscam. Sed ignoscent parentum lacrymis, qui probitatem, generosam indolem et firmam in pietate vera constantiam [gap: Greek word(s)] habuerunt notam. Mihi certe secundum ejus matrem nibil fuit, nec esse potuit charius, qui tamen facile consolor ipse me, quoties privatum aut publicum omnium bonorum in hoc Regno statum intueor. Huic tale posuit Epitaphium:

VIXIT MEA PHILIPPA, MATRIS SUAE AMOR ET CURA, ANNOS XVIII. MENSES VI. DIES XXI. HORAS FERE IV.

Praeter ea subiit hoc anno a. d. XII. Kalend. August. una cum uxore, filio natu maximo, Joanne, et aetate illi proximo Merico, ut et sorore summum vitae discrimen. Charentonium namque scaphâ fluviati profecti sacram Synaxim celebraturi, appulsu imprudenti gravioris navis pene in flumine perierunt. Casum vero singularem, quandoquidem ipse dignum censuit prolixius describere, hac occasione referre non injucundum fore Lectori autumavimus: Scito, ait, [note: Epist. 606.] (scribit Scaligero) accidisse [gap: Greek word(s)] proxime elapsa (is erat dies hujus mensis (Julii 1608.) XX.) dum ad sacram [gap: Greek word(s)] adverso flumine deferimur, ego uxor, duo natu maximi filii (scilicet Joannes et Mericus) et soror cum parte familiae, ut scaphâ fluviatili, quâ vehebamur, ictu repentino et inopioato magnae navis percussa, et statim [gap: Greek word(s)] pene diem ultimum vitae clauderemus. Longum faciam, si [gap: Greek word(s)], quo modo res acciderit, exponere aggrediar. Maximum certe periculum omnes adiimus. Sed uxor longe praesentissimum; ego illi proximum. Nam cum majoris navigii marginem jam prehendissem, viso ejus periculo, mei immemor dum illam jacentem supinam attollo, et porrigentibus brachia admoveo, cum sidente scapha pene eo sum delapsus, unde vix potuissem servari. Omnino quod servati sumus, ego praesertim atque uxor, singularis benignitatis Dei Opt. Max. erga nos et nostros est argumentum.

Hisce, quibus pusillanimes atque degeneres succumberent, fere obrutus, infracto tamen immotoque animo cum studiis, tum Religioni, cujus libera professio sibi suisque denegata, plurimum creabat molestiae, adeo ut conditiones, quae saepe vere, saepius falso ipsi offerebantur, accipere numerosâ onustus familiâ, septem enim habebat liberos, animum induxerit, sive Heidelbergensium, sive Nemausensium, quae binae eodem tempore oblatae, singulae tamen suas habebant illecebras, suas remoras [note: Diar. VIII. Eid. Januar. 1908]. De Heidelbergensi vocatione [note: Epist. 608.], quandoquidem inaudiverat ad aures serenissimi Electoris Palatini, aliorumque Principum summorum rem pervenisse, neque eos ab hoc consilio abhorrere, (unde ei scribit Scaliger [note: Scalig. Epist. 135.]: Nolo te nescire, viros amplissimos, Electoris Palatini Coniliarios,

hoc agere apud Principem suum, ut te illuc vocent) agit uberius cum viro insigin D. Buwinchausio, apud Regem in Gallia Legato, idque vice non unâ. Attamen, quo spes erat posse perduci, rem ne intra annum quidem perducere potuit [note: Epist. 623.], omnem operam suam diligentissime conferente licet ejus amantissimo Georgio [note: Omnem operam suam diligentissime conferente ... Georgio Michaele Lingelshemio.] Ita Lingelshemius Epist. 81. ad Bongarsium: In Casauboni magni illius viri causa nihil adhuc constitutum indignor, et lentorem istum nostrum abominor. Interea et M. Praefectum et Cancellarium urgere non desino.] Michaele Lingelshemio, quo nullum, certe non in Germania, fideliorem habuit amicum. Causam reddere videtur Scipioni Gentili cum scribat: " [note: Epist. 630.] Fateamur libere, nostris Magnatibus non inest is [gap: Greek word(s)], quo flagrant [gap: Greek word(s)]. Itaque velimus nolimus [gap: Greek word(s)], qui fortasse alibi poteramus, certe optabamus [gap: Greek word(s)] Ecclesiae Dei prodesse." Abeundi porro desiderium inflammabatur indies, quod videret se destitui sacrâ Synaxi, quam tamen identidem in domo Legati Regis Angliae una cum uxore celebrabat vir pius, imo experiretur frigere magis magisque quotidie eorum amicitiam, qui ipsum isthuc vocarant spe futurae mutationis [note: Diar. pag. 25.]. Eos inter viri maximi per totam hyemem, quin potius integrum annum, CIC IC CIX. machinis multis usque adeo eum impugnant, ita dies noctesque tenaciter urgent gravissimum de Religione negotium ut summis animi cruciatibus confectus, nullum diem quietum in Galliis egerit. Neque id suâ fecerunt sponte, verum impulsi ab illis, qui ejus fortunas diverso genere injuriarum attriverant, viderantque ipsi aerumnas ac difficultates, quod spe auxilii esset destitutus, hac dissensione recentes enasci [note: Epist. 625. 652.]. Et erant illi non solum Romanenses, qui propter Religionis suae negotia erga ipsum acerbe affecti minus culpandi; verum etiam, res mira! ipsi illi [note: Epist 640.], qui iisdem sacris cum ipso erant addicti, et ex aequo unanimes vixisse debuerant; qui tamen collatis signis uno impetu innocentem aggrediebantur. Quid! recens iterum et forte acrior sustinendus fuit in sacris insultus. Perronius enim Cardinalis, auctoritate atque eloquentiâ plurimum valens, jussu Regis eum vocat ad Colloquium. Sequitur, atque invitus adit. Per horas aliquot cum Cardinale ei gravissimus de Religione sermo est, e quo domum reversus Deum supplex hisce precatur [note: Diar. pag. m. 26.]: Te oro, Deus, infundas in animum meum veritatis studium et amorem, servesque ab omni in re Religionis errore. Quum vero maximus Heros Bullioneus de hoc inaudivisset Colloquio, ad invisentem ipsum Casaubonum quid de isto congressu cum Cardinale Perronio foret, inquirit diligenter, unaque exhortatur et animat Casaubonum, velit bono publico sustinere in iis assensum, quae pertineant ad D. Plessiacum, qui, etsi minus interdum fuerit oculatus, damnari tamen sine causa vera ac justa condemnationis haud potuit [note: Diar. pag. mihi. 29.]. Haec plenius, et quis fuerit rerum suarum status, exposuerit procul dubio in Epistola isthoc tempore ad Frontonem, in Aula degentem, data; quae ad manus nostras non pervenit. Caeteroquin quandoquidem omnia ei, qui primus inter amicos numerabatur, solebat quam apertissime exponere, accuratius ea cognosceremus. Verum in hoc Colloquio, qui hactenus constanti atque immobili animo restiterat tot tantisque tentationibus, quibusdam visus est quedammodo cespitasse; saltem ad quaedam capita non ex tempore potuisse satis dilucide respondere: unde tempus ulteriori exquisitioni sibi dari justissime postulavit. Otium adeptus se unice tradit sedulae lectioni Patrum, optimorumque Theologorum, ipsi in deliciis, quâ brevi ita instruitur, ut accuratius dubiis, atque objectis difficultatibus examinatis, superatis. facile atque ex animo ejectis, quos Cardinalis Perronius injecerat scrupulis, pristinae fidei ac Religioni sese penitus addixerit. At quis, amabo, hoc ipsi vitio verterit, cum hoc genere literarum callentissimus, paratus semper et praevio consilio ad contentionem accesserit Perronius? Casaubonus e contrario non nisi coactus Theologus incertus fuerit continuo, quibus de Religiouis capitibus adversarius esset acturus; adeoque haud ita, quam quidem potuisset profecto alias, promtus. Sileo callidum Perronii ad inescandes homines ingenium. Nec est quod quis sibi imaginetur semel aut iterum hanc rem sacram agitasse eos sermonibus in conviviis, comessationibus, aut aliis occasionibus quaesitis. Verum quoties Perronius Casaubonum nostrum deprehenderet in Bibliotheca Regia, cujus custodibus praeerat. Sedulo repetebat argumentum unde Casaubonus querens Perronii importunitatem, inquit [note: Epist. 651.], cum hoc viro assidue versans propter munus meum, assidue dimico.

Inter haec adversa plurima, gemitus atque indignationes, quarum veretur ne alte impressa nimis multa in scriptis suis appareant vestigia [note: Epist. 623. Praefat. in Polybium.], nihilominus Herculeo labore atque animo per longum tempus intra manus haerentem perficit atque absolvit Historiographorum

Principem, Polybium. Hunc, Regum maximo Henrico IV. Patrono suo clementissimo consecratum, donat praeter Proceres quosdam Cancellario, qui gratissimi animi indicium hoc munus benigno vultu in gremium receperunt; quo spe quasi divite erectus conjicit illos paraturos ei apud Regem viam liberalissimae remunerationis. Itaque spei animique plenus a. d. XIII. Kalend. Novemb. Regem ad Fontem Eblodi adit, Polybiumque ejus Majestati offert. Verum quî fuerit exceptus, disce ex ejus Diario: Sum exceptus a maximo nunc Regum humanissime, benignissime. Sed meum opus ita est exceptum, ut par erat ab eo suscipi, qui literarum est [gap: Greek word(s)] rudis. Culpa erat et quidem insignis [gap: Greek word(s)], qui egregium mihi fucum fecit. Nam qui receperat sexcenties se de ea re cum Rege verba facturum, ne [gap: Greek word(s)] quidem illi dixerat. Quid multa? Vanitatem Aulae et rerum humanarum vidi ac risi. Laetus interim quod eodem plane tempore Rex Angliae suam benevolentiam prolixe mihi significandam curarit. Quae vero causa frustrationis? Sola Religio, vel ipso teste Casaubono [note: Epist. 644.]: "Prolegomenon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Prolegomen wn] prolixitatem noli accusare: nôram Mecoenatis mei benignitatem et erga me facilitatem ac benevolentiam; cujus grande monumentum essem consecutus oblato hoc munere, si per Religionem non stetisset. Nam si pati potes semel apud amicum [gap: Greek word(s)] Proceribus nostris ea pars, quâ Regem laudavimus, ita probata est, ut ad suscipiendum ejusdem argumenti Panegyricum et Cancellarius noster, vir illustrissimus, et omnes certatim me hortentur. Qui debuerant potius Regi auctores esse ut jacturam rei familiaris, quam * (supplendum puto Genevae) accepimus, iret sartum. Sed obstat id, quod dixi. Itaque illo nos solabimur, virtutem amplam sibi ipsam esse mercedem." Quid autem in hoc Scriptore praestiterit, abunde testatur in Polybio praemissâ Praefatione; nec non ejus filius Mericus Casaubonus in Epistola, quâ Lectori sua in Polybium commendat. Non est animus mihi illa repetere, aut colligere quid de ea editione senserint ad unum fere omnes viri docti; sufficere rati subjunxisse quid [note: Quod Joannes Caselius.] Erico a Walthausen in Munzel. CASAUBONUS autem, quem dixi, edidit Polybium, qui ante in multis minime intelligebatur: ita ipsum Latine reddidit, ut cum aliis omnibus, tum equestris ordinis juventuti, qui tantum Scriptorem prius adspicere non poterant, sit obvius et facilis. Facile enim et hoc, a quo potissima difficultas semota est, ut in iis locis lux, a quibus crassiores tenebrae depulsae videantur. Neque enim nego nihilominus alicujus rem negotii futuram, etiamsi ille sentis veprisque exsecuerit. Quid in universum praestiterit, ex re ipsa videbis, et prius tamen cognosces, inquam, amplius, et quanta lux atque etiam dux vitae sit Historia, et quomodo legenda, et quid quantumque conferat reductus in lucem, adeoque redivivus Polybius. Expeditiora tamen etiam erunt omnia legentibus simul ejusdem Commentarios, quorum editionem exspectamus indies, habuerimus. Kalend. Feb. 1610. lib. v. Epist. 28. ad Principe, Nobiles, etc. pag. 479. Idem Julio Jageman. Habemus enim nobilem Historiae Scriptorem beneficio ISAACI CASAUBONI, quem legere magno nostro bono queamus, et juvenes nobiles debeatis. Hoc etiam avidius quod ejusdem Commentarios propediem habebimus, qui cujusmodi sint, e Praefatione ad Regem facile possumus statuere: imo exspectationem illi etiam nostram superabunt. Sunt autem ejusdem viri scripta caetera ejusmodi, quae testantur ipsum vel solum esse, vel in primis, qui bene de re literaria mereri possit, et praeclare omnino mereatur. Lib. VII. Epist. 12. pag. 543.] Joannes Caselius, cujus judicio plurimum tribuebat celeberrimus Joannes Georgius Graevius, de Casauboniano labore reliquerit; quid judicarit [note: Quid judicarit Rudolphus Botereius.] Rudolphus Botereius, Cammentarior. Lib. XVI. Ego obscurus Scriptor ex alieno igne sumo meo lucem dare laboro, ut hedera vappam commendat, bona merx malae adjuncta venalem facit, sic ex aliorum operibus, mea minus despicabilia facio. ISAACUS CASAUBONUS, eruditorum ex tanta clade pene unus Reipublicae literariae Dictator, hoc anno Polybium, antea foede laniatum, pure et castigate cum vertisset, Historiae militaris principem Scriptorem, Henrico IV. militiae Principi, quique scribendis Annalibus uberrimam segetem dietim praebet, dedicavit, obtulitque praemissâ operi Epistolâ aureâ et dignâ plane Regum auribus. Ille non modo vultu comi, affatu blando, offerentem prosequutus est, sed aureo muneri aurum addidit, quantum nescio; et, si forte sciam, efferre nolim. Regia tamen liberalitas numquam illaudata, nec enim Musae benefactorum memoriam interire patiuntur, viget adhuc post tot secula, fama illius Caesaris, qui Graeci Poetae de Venatione singulos versus nummo aureo donavit.] Rudolphus Botereius, vir doctissimus; sed in contexenda Historia eo minor summo Thuano, quod partibus videatur nimium quantum addictus. Polybio adjecit [note: Epist. 633.] vetustissimum Scriptorem Graecum AEneam, cujus vel solâ publicatione non dubitabat, quin apud viros literatos gratiam initurus esset aliquam, ne dum jam Commentariis luculentis illustratum.

Interea dum haec agitaret, familiaritatem atque consuetudinem contrahit cum Legato Regis Angliae, ac per literas cum viris doctis in Anglia degentibus, inductus solo argumento quod audiret animadverteretque eo in Regno ab Elisabetha, piorum tutissimo refugio,

commutatis Romanorum sacris cum purissima Euangelii doctrina, et expulsis Pontificiorum Ministris, restitutisque veritatis Christi Defensoribus [note: Epist. 34. post Clementis Epistol. a P. Colomesio edit. Adde Epist. 37. 38. ejusd. Syllog.], studiosius et quidem ab ipso Rege coli veram Religionem, quam alii Reges Principesque occaecati studio quorundam nequaquam percipiebant; satius et honestius ducentes turpiter servire quam piâ libertate frui [note: Epist. 635.]. Itaque recens in Galliam allatum serenissimi sapientissimique Regis Angliae numquam satis laudatum legit librum, cui titulus: Triplici nodo, triplex cuneus; postea iterum beneficio Petri Junii Regi Angliae a Bibliotheca, qui hoc munere Casaubonum donarit, forte vel Regis nomine ei misso. Plurimi enim, uti ante dixi, Casaubonum faciebat Jacobus, Angliae Rex serenissimus.

Sub initium vero anni CIC IC CX. cum viro celeberrimo, Joanne Uytenbogardo, qui illustrissimis ad Regem Galliae Legatis Batavis fuit a sacris, de Religione satis apertos habuit sermones; quorum exemplum, quod Historiam exornent, non possum non subjicere [note: Epist. Ecclesiast. et Theolog. num. 143. pag. 250.]:

CASAUBON. Je suis fils de Ministre. Les Ministres point a leur aise pour maintenant. UYTENBOGARD. Il cuidoit être brûle a Bourdeaux. CASAUB. Dieu a voulu que je vinsse icy, depuis ceux de Geneve m'ont fait la plus grande iniquite du monde. Les Papistes pensoyent a cette occasion se prevaloir de moy; me solliciterent fort, mesme le Roy. Je luy dis, que je le suppliois ne me faire rien faire contre ma conscience; qu'il en feroit un hypocrite. Il dit qu'il ne voulust pas, que je changeasse de Religion, mais que je conservasse. Depuis je suis este fort attaque, nommement de Monsieur du Perron, qui a la verite est fulmen hominis: car comme je suis Bibliothecaire du Roy, quand il vient en la Bibliotheque, les occasions ne luy manquent point. J'ay subsiste jusques ores, graces a Dieu; mais il faut que cependant je vous confesse qu'il m'a donne beaucoup de scrupules, qui me restent, et ausquels je ne saeay pas bien respondre: il me fasche de rougir. L'eschappade que je prens est, que je n'y puis respondre, mais que j'y penseray.

Je confesse que je ne puis approuver le Concile de Trente, en ce qu'il a decrete touchant les Livres Apocryphes: c'est chose abominable; car ce sont des fables: ni pour la translation Latine, c'est chose abominable. La tyrannie aussi du Pape est intolerable. Et pour le fait des Images, ainsi comme cela maintenant est en usage, c'est un abus trop manifeste, et tout plein d'autres choses. Mais il fault, Monsieur, que je vous confesse, qu'il y en a d'autres qui me mettent en peine, quand je considere cette venerable Antiquite. 1. Pour nostre Police Ecclesiastique, elle ne me semble pas accorder avec l'Antiquite. UYTENB. Icy je consens. Addit. Que Monsieur de Beze luy avoit dit, que Mr. Calvin, voyant les abus de l'Eglise Romaine en cest endroit, avoit racle cela; mais qu'en effet Mr. Calvin estoit Evêque de Geneve, et que peu devant son trespas il en avoit nomme de Beze, qui n'en voulut point. Un jour Monsieur de Beze avoit fait un prêche, ou il avoit exhorte le Magistrat de son debvoir sur quelque proces, affin que Justice tint la balance droite. Monsieur de la Faye recitant ses propres mots, en avoit prêche contre. Moy m'addressant a Monsr. de Beze, qui en pleuroit de regret, (c'estoit une ame vrayement Chrestienne, qui me dit un jour, qu'il avoit occasion de demander pardon a Dieu de ses peches, mais que jamais il n'en demanderoit de l'ambition; vice, auquel il estoit le moins addonne). Je luy dis, que s'il avoit la Police de l'Antiquite, cela n'adviendroit pas: ce que m'advoua. Je luy demandai, pourquoy donc il avoit tant resiste a l'Angleterre? Il ne respondit rien. 2. Nous n'avons plus de devotion: en l'acte mesme de faire la S. Gêne, comme nous allasmes, quelque un me demanda, comment se porte le cocque de vos poulles d'Indes: se dire des injures. 3. Pour les malades porter la Cêne: cela est dans l'Antiquite. 4. Pour le Baptesme, est advenu qu'en un temps extremement rude quelqu'un portoit son enfant pour estre baptise a Charenton, l'enfant estant malade a la mort, on ne voulut pas le baptiser devant le prêche, l'enfant mourut, le pere se revolta. 5. Pour le Sacrement, mesmes il est certain, que l'Antiquite donne a entendre, qu'il y a bien quelque autre chose. Plessis beaucoup de faussetez. Moulin aussi, au 3. chap. de S. Denis: [gap: Greek word(s)]. (in mixtum donum; oblationem doni) 6. Pour la Predestination, il est mal aise de ne tirer la consequence, Deus est author mali. 7. Pour le liberal arbitre, Mr. Calvin fait dire a S. Augustin, ce qu'il ne dit pas. 8. Pour les bonnes oeuvres, il y a quelque autre chose qu'on ne dit, pour le moins, il les faudroit plus prescher; Monsr. Perrot disoit une fois a Geneve, qu'on avoit trop prêche la justification par la seule foy; il est temps qu'on parle

des oeuvres. 9. Pour la descente aux enfers, Mr. Calvin parle trop cruement. Je saeay que M. Calvin a este grand personnage; mais ses disciples empirent les affaires. Il y a un vray Pharisaisme. Mr. Goulart un jour taschoit de faire jurer les Institutions de M. Calvin. Je suis en la plus grande peine du monde. D'un coste et d'autre je suis mal, nonobstant qu'il y a des gens doctes, graces a Dieu, qui m'aiment.

A tout cecy, ego dixi, quod cogitatu essent digna: me etiam desiderare multa; et in negotio Praedestinationis me non videre quomodo dicta Calvini quaedam excusari queant a consequentia, Deum esse authorem peccati: sed tamen nihil esse innovandum, ne plus scindantur Ecclesiae quam antea. Quaesivit de Arminio; anne et ille haberet aliquid, de quo conquereretur. Respondi, habere; sed praecipuum esse quod ageret, ut posset uniri Christianismus: modum autem hunc esse, ut discrimen fieret inter fundamentalia et non fundamentalia; ut de illis certi esse possemus, de his libere prophetare. Ad hoc ille: O sanctas cogitationes! Addidi, voluisse sua Arminium proponere in Synodo; sed hoc nomine multa passum. Narravi de Synodo habenda. Sic discessum, interveniente Reygersbergio. De hac autem Collatione ita Arnoldus Poelenburgius ad Christianum Hartsoekerum [note: Epist 144.]: En tibi Rever: D. Uytenbogardi manu descriptum exemplar eorum sermonum, quos ipse, in Galliam una cum DD. Ordinum Generalium Legatis profectus Anno Christi CIC IC CX. habuit cum illustri viro, Isaaco Casaubono. Haec sane Collatio nobis eo nomine magni facienda est, quia hinc constat, virum primarium, Casaubonum, inquam, nobis, et in veritatis defensione et mutuae tolerantiae studio addictum fuisse.

Non illuxit, credo, toto vitae cursu tristior ullus Isaaco Casaubono annus, quam supra millesimum sexcentesimum decimus, in quo conjurasse videntur in ejus exitum fata quaeque, fere dixerim, pessima. Nam supra continuas, quas cum Jesuitis, eorumque omnis ordinis ac dignitatis asseclis ac fautoribus, de Religione disputationes quotidianas acerrimas, praeter calamitates domesticas, praeter garrientes temere de eo multa amicos inimicosque homines imperitissimos [note: Epist. 673.], accedebant bina, vix superanda viro constantissimo mala. Alterum quod Mecoenas ejus summus, Henricus IV. Galliarum Rex, pridie Idus Majas, dum regio vehitur curru, a deperdito nequam, Francisco Ravillac, pugione interficitur [note: Vide Emanuel. Van Meteren, lib. XXXII. Histor. Belg. fol. 611. qui haec prolixe tradit.] Quocum, licet post mortem Regis tranquilla et pacata omnia visa sunt [note: Epist. 675.], omnis melioris status ac quietae magis vitae spes plane concidit; uti id aperte colligitur ex plurimis Epistolis [note: Epist. 675. 685. 687. 688.], in quibus tanti Regis, cui laudando se imparem fatebatur, mortem in amicorum sinubus deflet. Hinc plures causae, quas ex Gallia communicare cum amicis non audebat [note: Episi. 683.], cogebant ipsum male metuere [note: Epist. 676.], et praecipue in incerto nutantes fortunae, de iis stabiliendis serio cogitare [note: Epist 688.]. Inter eas haud exigua erat, quod apertissime sentiret in eum locum redactas res, ut viderentur brevi omnes Galli fore mancipia Loiolitarum [note: Epist. 684.]: ut sileam nihil majore studio desiderasse ac eo pervenire, ubi libertate posset frui plenâ [note: Epist. 681.]. Constituit itaque trajicere in Angliam, invitatus frequentissime ab ipso Rege plurimisque viris eruditis, praesens isthîc cum amicis illis deliberaturus quid hoc rerum statu ipsi foret potissimum agendum [note: Ibid.]. Quare ad hoc iter suscipiendum veniam a Rege adhuc vivo petierat. Sed, quem praeviderat, sequutus est vanus ejus voti exitus. Hinc mense Martio destinat Italiam adire, ingenti cupiditate ardens videre Venetias, illamque regionem; verum ante omnia Paulum illum [gap: Greek word(s)], (Servitam, Venetum) virum maximum, Auctorem optimi istius de Concilio Tridentino libri; qui ex Papatu dicitur nihil nisi vestem retinuisse; unaque pernoscere Ecclesiam Graecam, et fidem illius gentis atque Religionis consuetudines [note: Diar. pag. 31.]. At multis causis gravissimis impellitur mutato hoc proposito; serio cogitare de itinere in Angliam, quod, quoniam metuebat offendere Regem Henricum, tempusque amittere, uti et alia omnia, quae eo spectabant, dirigit ac peragit per literas. Nactus occasionem XII Kalend. Maj. ad ipsum scribit [note: Epist 664.] Regem Jacobum, et nonnullos alios, in quibus haud ultimus erat Archiepiscopus Cantuariensis, Praesul illustrissimus et omni laudi major, qui hac super re cum Casaubono diu ac prolixe egit [note: Epist. 681.] pluribus, quae interierunt, Epistolis. Convenit frequentius etiam Legatum Angliae, Henricum Wottonum, cujus domo videtur familiariter usus, arbitror, ut pro eo intercederet, mortuo seu sublato jam Rege, apud Reginam, recens creatum Regem, omnesque Aulicos, penes quos erat summum Regni imperium, ac reliquos Principes Senatoresque Isaaco Casaubono favere, saltem videri qui volebant.

Alterum vero, quia domesticum, longe gravius malum vehementissime affligit Casaubonum, quod ei nuntiatur, filium suum natu maximum, Joannem, quem Jesuitae,

Georgio Strachano, nobili Anglo, in Mathematicis tradiderat erudiendum, agentem jam annum decimum nonum, a quibusdam pellectum, qui simul illi annuo ducentorum aureorum stipendio prospexerunt [note: Meric. Casaub. Piet. pag. 86. 87. nostr. edit.], patre inscio, (callidis enim consiliis secreto rem omnem confecerant) ad Pontificios transiisse. Quo turbatus nec opino nuntio pertristi, pariter ac perculsus dolore maximo, bene longum tempus inter gemitus et querelas una simul cum uxore, quae postea de eo sine lacrymis nec loqui, nec cogitare potuit [note: Epist. 761.], ac suis moratus, in haec verba erupit [note: Meric. Casaub. Piet. pag. 87.]: O vitam aerumnosam! O Satanae insidias! Qui non potuere me impellcre, ut imagines adorarem, ut doctrinam diabolorum amplecterer, ii filium natu maximum mihi corripuerunt, et corruperunt. [gap: Greek word(s)], quid vos movit, ut hanc fraudem adversus me excogitaretis? Adolescentem, imperium rerum, imperitum disputationum Theologicarum, in retia vestra compulistis, me inscio, me invito. Dominus Jesus illius misereatur, et mei per illam infinitam suam misericordiam. Idem respiciat hanc domum; servet uxorem charissimam, et liberos in timore sui nominis. Amen. Ex his meridianâ luce clarius constat falsum esse, quod gloriabatur Georgius Strachanus, se videlicet patris precibus ac consilio fecisse, quicquid fecerit, uti refert Jacobus Capellus [note: In Dedicat. lib. I. Vindic.]: Casauboni filium a Georgio Strachano Mathematicis disciplinis Pontificiae doctrinae corruptelas admiscente in praeceps datum, facile crediderim. Sed quod Strachanus gloriatur, id se patris precibus ac consilio fecisse, quam id sit falsum, scio, qui viderim quam hujusmodi rumores inique ferret; quam altis suspiriis filii casum lugeret etiam biennio post, cum in ejus rei forte mentionem Londini me praesente incidisset. Verum haec non Joanni, sed Augustino Casaubono, quem Car. Ogerius dicit fuisse Ordine Capucinum, Calesii una cum undecim aliis nefario quorundam civium scelere medicato veneno interfectum [note: Naudaeana, pag. II. 12. 145.], adscribit Naudaeus. Heribertus Rosweydus fictitiam, (respondet enim Joannes fratri Merico, se nescire, unde et quaenam sit illa Epistola, nec super re ea quicquam posse certi respondere, donec ipsam [note: Meric. Casaub. Piet. pag. 88.] viderit) ficti hujus Augustini Casauboni producit Epistolam, quâ vafer ille homo conatur luce meridianâ clarius demonstrare, Isaacum Casaubonum ad Papismum omnino inclinasse, imo non veretur scribere, teste sanctissimo Jacobo Capello [note: Jacob. Capell. Vindic. Praef.]: Casaubonum convictum gravissimis Cardinalis Perronii disputationibus, fidem dedisse, fore, ut proximis feriis Pentecostes anno CIC IC CX. haeresin ejuraret, sed execrandum Regis Christianissimi parricidium consilia ejus intervertisse. Sed subjiciamus quae Jacobo Capello, Isaaci Casauboni optimo vindici, reposuit Heribertus Rosweydus.

[note: Rosweydus, Syllab. Malae Fidei Jacob. Capelli, pag. 4. et et seqq.] Tertio malâ fide agit, cum ea, quae de Casauboni in Religionem Catholicam inclinatione scripsi, in dubium revocat; cum Strachano crimen falsi impingit; cum Casauboni filium vult parentis mentem non percepisse. Quae omnia et singula, pluraque huc spectantia, nunc apertius in lucem producam testatissimis filii tabulis, qui per Rev. Patrem Cuissottum a me rogatus de quatuor his punctis: I. de Strachano; II. de Plessaei libro; III. de Molinaei scriptis; IV. de patris ad Catholicam fidem inclinatione; haec ad eumdem perscripsit:

Pour la premiere assertion, il est tres-vray que j'ay dit a plusieurs, et comme je crois encor, au Reverend Pere Fronton, que feu mon pere avoit dit a Monsieur Strachan, qu'estant sur le point d'embrasser la Foy Catholique, il avoit une chose qui luy donnoit de l'ennuy; c'est a saeavoir la crainte qu'il avoit que ne voudrois pas suivre; sur quoy il pria le dict Sieur Strachan, avec lequel il me voyoit converser fort familierement, de tascher de me disposer a embrasser quand et luy la Foy Catholique. Je vous pourrois icy dire plusieurs choses de la disposition, en laquelle il estoit lors de se faire Catholique, et des ruses dont les Heretiques se servirent pour l'en destourner; mais je me contenteray pour le present de dire, que peu de temps apres il alla a Grigny, ou il avoit um maison, a dessein d'y coucher par escrit les causes, pour lesquelles il pretendoit quitter son heresie, et il estoit la lors que le Roy deffunct fut tue.

Pour la seconde assertion, je recognois qu'il est tres-vray que j'ay dit au susdit Pere Fronton que mon pere m'a souvent retenu longue espace du temps en son estude a feuilleter les Peres, me faisant voir, comme leur dostrine estoit contraire a celle que luy-mesme m'avoit autresfois apprise. Il est aussi tres-vray qu'il m'a fait voir plusieurs passages de Du Plessis Mornay faussement citez; et au contraire plusieurs dans un livre du Cardinal, lesquels tous se sont trouvez vrays.

Touchant la troisiesme assertion, qui est tres-vraye, et dont je me souviens indubitablement avoir parle au susdit Pere Fronton, Du Moulin mesmes, s'il veut, pourra servir de tesmoin a ceste verite, lequel a eu le livre pres de huit jours entre ses mains: il ne peut ignorer

qu'assez souvent il y estoit taxe d' asnerie, de mensonge, et d'impudence; (ce sont des termes qui se trouvoient en ces marges) et en sa seconde impression il a corrige quelque chose suivant ces memoires; comme entre autres de ce qu'en la premiere il avoit malicieusement appelle le glorieux S. Cyprian, Anabaptiste. Je croy qu'il n'a pas si peu de front qu'il osast nier qu'en un certain endroit de son livre, ou il parle contre le tres-auguste Sacrement de l' Autel. et veut persuader que les Peres anciens ont este de son opinion touchant ce point, des-lors qu'il commence de les faire entrer en lice, mon pere avoit mis a la marge en propres termes: Omittamus Patres: nam eorum auctoritate velle uti ad nostram sententiam confirmandam, est exquisitissimo genere insaniae insanire. Recognoissez par cet eschantillon quelles estoient ces notes marginaires.

Reste la quatriesme, et en voicy ce que je recognois avoir dit, et qui est tres-veritable. Un jour comme Du Moulin eust tarde avec feu mon Pere jusques a plus de dix heures du soir, un mien cousin et moy l'accompagnasmes jusques en son logis, ou par les chemins il me dit que c'estoit faict de mon pere; que bientost nos adversaires triompheroient de luy, et en un mot que bientost il seroit Papiste: c'est ainsi qu'il en parloit: et adjoûta apres: De l'humeur que je le cognois craintifve et pusillanime, il pourra encores trainer quelque temps; mais pourtant nous l'avons perdu: et pour moy si je croyois ce qu'il croit, principalement de la Messe, des demain j'y voudrois aller.

Quod ad primam assertionem attinet, verissimum est, me pluribus, et quantum existimo, etiam Rev. P. Frontoni indicasse, patrem quondam meum G. Strachano dixisse, se, cum jam in proximo esset ut Religionem Catholicam amplecteretur, unâ maxime re cruciari, quod videlicet vereretur, ne detrectarem ejus sequi vestigia. Quare D. Strachanum, quicum familiariter versari me videbat, orabat, uti conaretur me ita instruere, ut una secum Fidem Catholicam amplecterer. Plura hîc narrare possem de patris proposito, quod animo versabat, uti Catholicae sese insereret Ecclesiae, et quibus artibus Haeretici eum ab eo proposito avocare conabantur: quibus nunc supersedebo, hanc unam tantum rem proferens, patrem videlicet meum pauco post tempore se contulisse Grimacum, ubi domum habebat, eo animo, ut ibidem scripto consignaret causas, ob quas nuntium haeresi statuerat remittere. Et quidem ibi tunc versabatur, cum Rex Henricus IV. occisus fuit.

Quod secundam assertionem spectat, certissimum esse recognosco, me P. Frontoni dixisse, quomodo parens me saepius longo temporis spatio in Museo suo detinuerit, uti Patrum scripta percurreremus; mihi ob oculos ponens, quî horum doctrina contraria esset ei, quam ipse alias me docuerat.

Verissimum quoque est, varia mihi loca Mornaei Plessaei falso citata monstrasse, et e contrario plura in libro Cardinalis, quae omnia verissima invenimus.

Quantum ad tertiam assertionem, ea verissima est, et de qua indubie memini me verba habuisse cum praedicto P. Frontone: quod et ipse Molinaeus, si volet, testari poterit, qui librum pene octo diebus in manibus habuit. Ignorare non potest ibi saepius se insimulatum, asinitatis, mendacii, et impudentiae; (hi sunt termini, qui marginibus adscripti erant) et in secunda editione correxit quaedam his notis instructus; uti inter caetera, quod in prima editione malitiose appellaverat gloriosum S. Cyprianum Anabaptistam.

Credo autem non tam effrontem futurum, ut negare audeat, quodam libri ejus loco, in quo contra augustissimum Altaris Sacramentum agit, et persuadere intitur, veteres Patres (quod ad articulum hunc attinet) suae opinionis fuisse, statim initio, ubi eos in certaminis circum inducit, patrem meum disertissimis his terminis margini adscripsisse: Omittamus Patres: nam eorum auctoritate velle uti ad nostram sententiam confirmandam, est exquisitissimo genere insaniae insanire. Ex hac tessera praecidanea agnosce, quales hae notae marginales fuerint.

Reliqua est quarta assertio, de qua memini me hoc dixisse, quod verissimum est. Cum die quodam Molinaeus cum patre quondam meo occupatus fuisset usque ad decimam horam vespertinam, ego cum quodam e cognatis meis domum deduxi. Quo ipso tempore per viam mihi dixit, actum esse de patre meo; propediem adversarios de eo triumphaturos; et uno verbo, eum in brevi Papistam futurum; eâ phrasi Molinaeus utebatur. Addebat: Quia patris tui complexionem novi, quam timidus sit et pusillanimis, posset aliquanto tempore moras nectere; interea tamen eum perdidimus: et

quantum ad me attinet, si ego crederem quod ipse credit, maxime de Missa, cras eam adire et audire vellem.

Verum ego, ut jam dictum est, fidem nullus habeo dictis ac prolatis a Rosweydo, quoniam neque in scriptis Isaaci, neque Merici Casaubonorum, eorumque amicorum Epistolis bene multis, ipsaque parentis Isaaci Ephemeridum epitome, utut diligenter quaesierim, de Augustino aut volam aut vestigium deprehenderim. Quin potius, si quid veri lateat sub illa Epistola, saltem illam Joanni adscribendam autumarim, quamvis Mericus in refutatione istius Epistolae neque Joannem, neque Augustinum nominet. Quod certe oportuit, si fuissent diversi fratres. Atque ita non unus, sed duo ex Isaaci Casauboni filiis Romanam amplexi fuissent Religionem, quod me umquam legere non memini. Impetratâ [note: Diar. pag. 32.] pridie Kalendarum Octob. a Regia Majestate, quae eodem tempore Casaubonum ad meliorem spem erexit, in aliquot hebdomadas Angliam sequendi veniâ, neglectis Academiae Parisinae rebus, quas non magis attingebat, quam qui aberat longissimus [note: Epist. 687.], festinantem moratur morbus, qui ipsum sollicitum habebat mirum in modum, uxoris. Haec vero melius se habente, curis licet variis anxius, et aliquid mali de Anglicano itinere metuens, (scribit enim [note: Diar.]: Video enim quo me dem praecipitem, et quae me circumstent pericula. Si quod opto, quieti meae et tranquillitati consulere voluero. Scis Tu, Domine Jesu, quae et quam justae rationes impellunt, ut hoc iter suscipiam. Tibi exitum permitto.) VIII. Eiduum Octobrium in comitatu viri illustrissimi, Henrici Wottoni [note: Meric. Casaub. Piet. pag. 87.], qui Legatus extra ordinem Parisios venerat, ac se suo aere ac sumptu promiserat Isaacum Casaubonum in Angliam deducturum, solus e familia sua discedit. VI. Eid. Octob. Samarobrigam Ambianorum veni [note: Epist. 690. Diar. pag. 33.], et XIV. Kalend. Novemb. Doroverniam appulit, per viginti et quatuor horas inter Caletum et Doroverniam ita jactatus tempestate horrendâ, ut, naufragium non sine justo timore metuens, aeger decubuerit. Verum omnes illas molestias facile ei absterserunt comitas, benignitas, civilitas, et amor erga ipsum tam illustrissimi Legati, quam uxoris illius, Heroinae omni laude dignissimae [note: Epist. 691.]. Insequenti vero proximo die XIII. Kalend. Novemb. Cantuarium profectum, Benjaminus Carrierius, quocum in Gallia intimam contraxerat colueratque amicitiam, propriis aedibus perquam blande benigneque excipit [note: Diar. pag. 33.]. Fama vixdum exierat per urbem advenisse Casaubonum, quin e vestigio accurrunt viri doctissimi atque pientissimi, Ecclesiae, ut isthîc vocantur, Praebendarii, quos inter totum fere transegit diem, haud mediocriter gavisus summis illis viris gratas esse suas de Religione, quas conceperat, cogitationes. Sibi redditus, nauseâ ac vomitu fractum tenue, quod gestabat, corpusculum cibo somnoque curans, ne quid temporis periret male, legit aliquot tractatus Martini Becani, quos scripsit stylo facili et satis acri; est enim disputator non parum vehemens; ac post eos Hadriani Saraviae, quem senem gravissimum postridie invisit, ac graviter et libere de malis nostris disserentem audivit, librum contra Bezam de Episcopatu in Ecclesia: quod argumentum Beza plane nove tractaverat, ut novitatis auctor fuerit Scotis. Saravia autem eum acriter ac vere confutavit, probans etiam a Calvino suo Bezam dissentire, nedum ab omni vetustate, quam audacter spernit. VI. Kalend. April. praeeunte viro doctissimo atque amico optimo, Benjamino Carrierio, structuram aedis Cantuariensis Ecclesiae perlustravit, etiam ad summum ejus sastigium ascendens. Quo probe lustrato, aedis amplissimam magnificentiam atque elegantiam satis mirari non potuit. Regem vero videre ardenter cupiens, IV. Kalend. Novemb. una cum optime de se merito hospite Londinense ingressus iter, per amoenissimam regionem, contemplato in transitu Rossein, ubi navale erat regium, petit Gravesindam. Proximo vero ab hoc die tendunt Londinum, in aestuario parvulâ vecti cymbâ, quam ventus secundus, fluxus maris, et remiges ita fortiter impellebant, ut intra quinque horas iter confecerint; delectati haud parum inter navigandum conspectu navis bellicae majoris, Princeps Walliae vocatae, tanto Principe, sive magnitudinem, sive ornamenta spectes, dignissimae. Londinum ingressi amicissimus hospes Carrierius recta ad domum viri optimi, Joannis Overalli, Decani AEdis Paulinae, Casaubonum deducit; cujus comitatem erga se tantam expertus fuit, ut a nemine majore vix excipi posset. Verum post breve colloquium statim adit ad Reverendum D. Archiepiscopum, cujus itidem viri benignitatem, quâ ipsum est amplexatus summâ, nullis verbis fatetur se posse exprimere; quod gaudium eo fuit longe laetius, quod in ipso sermone, quem bene multum cum eo habuit, maximus Praesul ei aperiret Regis desiderium Casaubonum isthîc retinendi. Quum autem illo forte tempore incidisset dies festus, commodam nactus occasionem dilucide perspiciendi, quos dudum absens laudaverat, Ecclesiae Anglicanae

ritus, Templum ingreditur, et mores excutit, atque hoc calculo probat [note: Ex Ephemeridib. Is. Cansauboni; P. Colomes. post S. Clementis Epistolas ad Corinthios, pag. 369.]: "Prid. Kalend. Novemb. diem sacrum non male posui, Dei beneficio: sum enim invitatus hodie, ut interessem sacris, quae facta sunt ad consecrandos Episcopos duos Scotos et Archiepiscopum Scotiae. Vidi illos ritus, et impositionem manuum, et preces in eam rem. O Deus, quanta fuit mea voluptas! Tu, Domine Jesu, serva hanc Ecclesiam, et nostris Catharis, qui ista vident, da bonam mentem." Cui si addideris alium locum, ab eodem P. Colomesio expressum, facile patebit, quodnam habuerit de Ecclesiae Anglicanae Ritibus judicium. "Prid. Non. Januar. 1611. Gratias Tibi, Domine, quod hodie ad Sacram Mensam sum admissus, et Christi corporis sanguinisque factus sum particeps in Ecclesia Anglicana, cujus formulam heri diligenter meditatus admodum probavi, et ordinem agendi mire laudavi, prae recepta apud alios (scilicet Gallos et Genevenses) consuetudine."

Interea hic novus gratissimus Anglis hospes, ab omnibus fere Gallis oppressus, expulsus suis bonis, fugiens Jesuitarum tela, continuo adest viris sanctissimis maximisque, integros cum iis consumens dies. Mox enim Episcopus Vigornensis, mox Londinensis, mox Archiepiscopus, modo vir nobilissimus amicus vetus, Arbertus, statim sapientissimus et doctissimus Episcopus Eliensis Lancelottus Andreas, Legatus Regis Christianissimi Bauderianus, aliique eum prandio et epulis literariis excipiunt laetissimi, tanto amplectuntur benevolentiae singularis affectu, ut attonitus et stupefactus prae honore, atque, quod alia omnia longe superat, sincero amore a tantis viris in ipsum cumulato domum quotidie rediret. Caeterum a. d. VIII. Eid. Novemb. accessit ad eum bene mane Capellanus Comitis de Dunbar, Regis nomine missus indicare Casaubono, se videndi ejus incredibili cupiditate flagrare, optareque uti insequenti proximo Lunae die curru serenissimi Comitis ad se ita advehatur, ut cum Casaubono ante posset colloqui, quam cogeretur rebus negotiisque urbanis vacare, iisque se immiscere. Exultans hoc laetissimo nuntio noster Isaacus, adit Archiepiscopum cum eo deliberaturus, quî hoc rerum statu, ut gratus ac ad morem Anglicum compositus tam potenti foret Regi, se gereret. Accipitur in prandio haud minore benigintate, nec paucioribus propensi animi mirificis testimoniis. Tertiâ enim, ex qua hoc significatum erat, die, matutino tempore jussu Regis accitus in Aulam, quoniam eo die ad Regiam domum suam Theobaldi venturus erat Rex, perducitur: Eo, (utar, quo aperta magis et jucundior reddatur Historia, verbis ipsis Casaubonianis) sum vectus curru Comitis de Dunbar. Quando venimus, Rex nondum advenerat; itaque inter exspectandum, palatium et hortos, et topiarium opus, spectavimus. Versantibus in Aula [gap: Greek word(s)], uti vocant, repente Rex advenit, quem more Anglico ubi salutassem [gap: Greek word(s)], benignissimo vultu et verbis affectu plenis, ab ejus Majestate sum exceptus. Quum inter caetera mihi diceret, Se post longam exspectationem libentissimo animo me videre, et optare ut felix in suum Regnum meus sit adventus. Atque utinam, subjiciebat Rex optimus, possem id assequi, ut patriae oblivionem in animum tuum inducerem! Quibus praemissis, mox coepit de literis agere, et Romanensium in se recentem injuriam commemorare. Forte enim habebat in manibus librum Satanicum a Reboullo editum, qui furore tanto in Regem maximum est grassatus, ut ipsae furiarum pestes in illo conscribendo videantur operam dedisse. Suspicabatur Rex, Perronii esse illum male natum foetum. Sed nos multis probavimus, esse opus Reboulli, hominis impii et fanatici. Quum ad mutandas vestes Rex secessisset, mox e cubiculo egressus est, et nos ejus jussu acciti, et illi adstitimus ad coenam, et per universam coenam totumque id tempus sermonibus de literis, praesertim sacris, est impensum. In hoc colloquio didici et alia, tum hoc quoque, numquam plane intercidisse Episcopos in Scotia. Sed quando nostrorum vana superstitio sustulit totam veterem [gap: Greek word(s)], non poterant tamen efficere, ut non unus saltem aut alter remaneret. Proximo insequente die in Aulam mane rediimus, et Regem, ubi surrexit, salutavimus, ac de libro Reboulli quaedam retulimus. Deinde quia dies erat Martis, privatâ solennitate a Rege coli solitus ob casum fratrum de Gouri, concioni interfuimus, quae habita est coram Rege. Multis nobis postea sermo fuit cum Rege de multiplici genere literarum. Incidit sermo de Tacito, Plutarcho, Cominaeo, aliis. Quum Rex dixisset, errare eos qui Tacitum Magistrum civilis prudentiae unicum facerent; atque ego dixissem, ante annum idem judicasse me in Praefatione ad Polybium, non mediocriter se gaudere Rex doctissimus dixit, quod ego idem secum sentirem. In Plutarcho reprehendit iniquitatem erga Julium Caesarem; in Cominaeo levitatem judiciorum et malignum elogium Anglorum. Quid? tertio ab hoc die iterum a prandio ad Regem accitus adii, et plures horas cum eo fui. Mira Principis benignitas

mira doctrina, mira pietas. Et ille quidem me sibi retinere vult. [gap: Greek word(s)]. Ego vero ut tanto honore me fateor indignum, ita eventum Tuae, Deus, providentiae permitto, et Te supplex oro, ut inter Reginam Galliarum, cui sum obstrictus, et hunc divinum Regem negotium meum componas. Hactenus ipse Casaubonus, qui usque adeo gratus acceptusque fuit Regi, ut non modo per quatuordecim dies comitante ipsum fere continuo Capellano illustrissimi Comitis Dunbar, quotidie viderit Regem; sed cum forte incogitanti illi excidisset, velle Cantabrigiam Oxoniamque invisere, statim a Rege serenissimo, metuente Casaubono defore viaticum, acceperit mille libras Gallicas. Sileam Episcopum Bathoniensem, Jacobum Montacutium, Regis jussu scripsisse, Regem Jacobum testaturum suam erga ipsum benevolentiam singularem, ejusque consulturum rebus ei duas Praebendas assignasse, alteram Cantuariensem, alteram Westmonasteriensem, quae fortassis ad duo millia librarum annui reditûs accedebant. Quibus adjecit stipendium bis mille librarum [note: Diar. pag. 37. Clar. viror. Epist. a Burman. edit. num. 176. pag. 250.]. In ordinem vero Praebendariorum Ecclesiae Cantuariensis receptus fuit pridie Non. Februar. anno CIC IC CXI. omissis neglectisque omnibus isto in negotio adhiberi solitis caeremoniis, jubente id Rege, quem obnixe rogarat, ne tales Gallicum circa hominem laicum, qualem se profitebatur, ritus solennes usurparentur. Et ecce testimonia summa et praestantissima, quae nos judicare faciunt, quantus vir fuerit, et quo loco apud Jacobum Regem habitus. Iis, ut certiores fiant increduli, subjicio majora haec, licet ipse inficias non eat, quosdam amicos falsos omni studio conatos ipsum sinistris sermonibus apud suum Mecoenatem Regem carpere, aut ejus famam inquinare apostasiâ filii Joannis, ad quem ita pater [note: Epist. 693.]: Ego apud Regem sum, qui me, si fas dicere, in deliciis habet; qui omnia prolixe pollicetur; qui primum advenienti duplum stipendium obtulit ejus quod habeo Lutetiae, cum certa spe, fore, ut liberalitatem ejus saepe experiar. Non enim leviter ei cordi sumus, utut homines amici traducere me apud ejus Majestatem sint conati, longa historia, neque nunc narranda. Spero [gap: Greek word(s)] fore, ut omnes calumnias vincat integritas mea. Sed tu occasionem illis maxime dedisti. Scit Rex quod est a te factum; sciebat [gap: Greek word(s)] Archiepiscopus, (Cantuariensis, qui obiit pridie Eid. Novembris) in cujus obitu parentem alterum amisi. Hinc etiam ejus parentationi, licet sermone puro Anglico, quem non perfecte intelligebat, ex Apocalyps. XIV. vers. 13. dictae, interfuit, gaudens se tanti viri fummique amici elogio dignissimo utcumque consolatum. Interea Rex ita captus Casauboni adventu ac commercio fere quotidiano literario, ut dimittere nollet [note: Epist. 703.]; Reginam Galliarum per literas rogari jubet [note: Epist. 696. 703. et Diar.], diuturniorem in Anglia Casaubono elargiatur moram. Quam sibi concedi ex literis Viri amplissimi Villaregii, Reginae mandato scriptis, ut intelligit Casaubonus, statim eo nuntio laetatus omnibus amicis suis ac in primis Cardinali Perronio nunciari jubet, curatque ei apud Regem pientissimum in Anglia esse quam optime. Verum enimvero ea rerum mortalium est vicissitudo, ut raro stabili loco absque casu volubili fortuna consistat. Et sicut non idem floribus est honos vernus [note: Horat. lib. 11. Od. XI.], neque uno Luna rubens nitet vultu, ita in hac dierum albedine nubeculam sensit statim a morte Archiepiscopi Cantuariensis, videns quosdam a se haud parum alienatos; scilicet,

Amico tamen vetere, Thomsone, Andreâ Melvino, Episcopo Eliensi Lancelotto Andreâ, ex cujus pietate et doctrina magnum studiorum compendium paravit, aliisque quam familiarissime usus est viris doctissimis. Nullo equidem familiarius Lancelotto, vel ipso Casaubono teste [note: Epist. 754.]: Mihi, ait, cum illo Praesule quotidiana consuetudo intercedit; atque ille vir mihi in hoc loco magni Thuani desiderium cum oppido paucis aliis lenit. Nam et profundâ, hominis doctrinâ capior, et comitas incredibilis in summa dignitate mirifice illum mihi commendavit. Attamen nihil arbitror aeque obfuisse Casaubono ac Petrum Molinaeum, qui, ne tamen reliqua viri dona patiantur injuriam, hoc loco infidus Casauboni obtrectator audire meretur, officiosum, quamdiu Casaubonus Lutetiae haereret, se ostentantem amicum. Quem noster eo gravissime videtur offendisse, quod ipsum moneret periculi insanae sententiae, quâ Molinaeus statuebat: Omnia pervia esse; omnia cuivis aperta; omnibus petentibus aspirare Sanctum Spiritum. Sacram Scripturam nullâ cujusquam interpretatione opus habere; quod etiam obiter significat in libro de Eucharistia [note: Epist. 743. Vide Epist. 744. et 670.].

Hujus Epistolam, paucos post dies ab adventu in Angliam Casauboni missam, quâ ipsum, capto tempore et occasione ad Jacobum Montacutum, Bathoniensem Episcopum,

criminatur Papismi, hoc loco, ut Molinaei, qui volebat Casaubonum totum ex ejus ore ac consiliis pendere, arrogantia unicuique innotescat, inseram [note: Post Clementis Epist. ad Corinthios, a Colomesio edit. num. 28.].

"Cunctantem me, Praesul amplissime, et metuentem gravissimas suas occupationes intempestivâ scriptione interrumpere, impulit tandem Ecclesiae utilitas, suasitque ea tibi exponere, quae mihi videntur ad Ecclesiae vestrae et nostrae communem utilitatem pertinere: neque enim quisquam est, apud quem melius et tutius haec deponam quam apud te, quem scio Dei zelo tangi, et apud serenissimum Regem plurimum posse gratiâ. Causa mihi scribendi Isaacus Casaubonus, cujus ad vos profectio mihi non parvam injicit sollicitudinem. Vir est sane cordatus, pius et probus; sed quem metus et iracundia transversum egerunt. Abhinc triennium coepit de Religione male sentire, et inclinare in Papismum, paucis capitibus exceptis, quae eum in Religione nutantem a manifesta defectione cohibuerunt, qualis fuit Communio sub una specie; Tyrannis Pontificia; Liturgia linguâ ignotâ; imaginum cultus; opera supererogationis. Hos errores ille nondum concoquit, et in iis adhuc nobiscum sentit. In caeteris capitibus controversiarum non obscure prae se fert: ac palam profitetur odium nostrae Religionis, quam inter Pontificios traducit contumeliose, et quasi novitiolum Calvini commentum odiose exagitat. Me vero, quo semper usus amico et familiari, monentem amice non tulit. Initium mali, odium in Genevenses, quos in lite pecuniaria, quam Genevae moverat, expertus est sibi adversos, quibusque intercessoribus ait se excidisse causa, et uxoris dote exutum fuisse. Ex eo coepit Ministros omnes acerbe insectari, et in cujusvis obvii sinum virus hoc effundere. Hominem ita perturbatum et impotentis iracundiae adortus Cardinalis Perronius, ingenium instabile loco facile movit, et pene pessumdedit. Ibi tum Casaubonus Cardinale impulsore legere Patres, et clam cum Cardinale habere colloquia, quaecunque vero in Patribus inveniret in speciem nobis adversa mordicus apprehendere. Vir sane in Philologis et linguis doctissimus; sed circa rerum cognitionem non perinde diligens, et in quo acrimoniam judicii desideres: quippe qui plus memoriam quam judicium exercuit, et insitâ facilitate sequacem quamcumque in partem impuleris. Tantum malum in viro tantae doctrinae, et quem colo et facio maximi, tuli sane graviter, et quod potui, conatus sum ad pristinam mentem revocare; sed frustra fui, hactenus incalescente in dies ejus odio in Genevenses, et Cardinale altrinsecus instante, et suasiones pollicitationibus condiente. Inter haec commodum accidit, ut Rex vester serenissimus, impulsore D. Archiepiscopo Cantuariensi, eum ad se vocaret. Ea res me recreavit aliquantulum, et in spem erexit fore, ut tuis colloquiis et suasionibus, aliorumque, quos habet Anglia, doctissimos, in rectam viam reducatur, ejusque iracundia detumescat, mollita locorum et temporis intervallo: quam ad rem ut quod potes industriae conferas, Vir magne, etiam atque etiam rogo. Quod si nullatenus potest a sententia dimoveri, commodissimum et tutissimum erit eum honestis praemiis obstructum occupari circa Historiam Ecclesiasticam, et refutationem Baronii; ad quod opus jam multa congessit. Est enim, ut dixi, Papae Tyrannidi adversus: ac in hac parte nobiscum sentit. Quocirca quidquid in hoc argumento scripserit, cedet in Ecclesiae aedificationem. Denique oro, obtestor, facite ut quocunque modo vester sit; nam si ad nos redierit, certa est defectio. Unde ingens Ecclesiae scandalum et offensio infirmorum: vivimus enim inter adversarios, qui nostrorum lapsu incredibiliter triumphant, et cujusmodi Circenses pompas speciose circumducunt. Ille quidem Reginae nostrae valedicens promisit reditum: unde necesse habet datam fidem liberare: sed si apud vos, meliorem conditionem invenerit, et otium cum honore, redibit procul dubio ad vos, postquam hîc convasaverit supellectilem, et Bibliothecam; quam habet amplissimam: nec mediocre erit Angliae ornamentum homo rei literariae facile princeps, et nos liberaveritis magno metu, et animam jam pronam in ruinam servaveritis vestrâ industriâ. Avertat Deus hoc malum, et vos faciat tam boni operis instrumentum! Sed de his [gap: Greek word(s)]."

Ex hoc fonte videtur sua hausisse in Jurius in Casaubonum, Auctor libelli, cui titulus, l' Esprit d'Arnauld:

[note: L' Esprit de Mr. Arnauld, Tom. II. pag. 306.] Casaubon, l'homme du monde le plus flottant, comme chacun saeait, qui a vescu et qui est mort sans faire choix de Religion; Casaubon, qui nous accuse d'avoir abandonne l'Antiquite, dans laquelle il n'etoit que mediocrement verse. C'est bien un homme comparable dans cette espece de litterature a un Martyr, a un Aubertin, a un Bochard, a un Daille, a un Rivet: c'est un Grammairien, un demi-Theologien, et rien dans le fonds. Casaubon enfin, qui estoit Papiste, s'il estoit quelque chose. Fronton le Duc Jesuite, qui a passe pour honeste

homme en son tems, dans ses Notes sur St. Basile [note: In cap. 27.lib. Basil. de Spivitu Sancto.], dit, que Casaubon avoit donne parole au Cardinal Du Perron et a lui, de renoncer aux erreurs de Calvin les prochaines festes de la Pentecoste; qu' il croyoit de la Sainte Eucharistie ce que l' Eglise Romaine en croit. En effet ce fut Monsieur Du Moulin qui l' arresta sur le bord du precipice, et qui l'empêcha de faire cette lâchete. Les descendants de Monsieur Casaubon ne seront pas trop aises de tout ceci; mais ils s' en doivent preudre a Colomesius [note: Epist. 28. edit. post Clement. Epist. anno 1687.].

Hinc nata, licet alto corde supprimeret, aegritudo, plurimis deinde causis vehementer adaucta. Eas inter ultima non erat, cura filii Joannis jam ad Pontificios transgressi; absentia patriae atque amicorum [note: Epist. 702. 703. 706.], quos, paucos licet, in Galliis reliquerat. In primis quoque quod Medicina, cui facultati filium Mericum destinaverat, in Anglia jaceret, ac vetus et vera illa plane Jurisprudentia paucis de nomine esset nota, nec studium Antiquitatum diligenter excoleretur [note: Camden. Epist. pag. 110.], sed solis literis Theologicis forent posita praemia, teste Hugone Grotio [note: Appendic. Epist. 2. pag. 751. a], scribente Joanni Meursio: Venio ex Anglia; literarum ibi tenuis merces: Theologi regnant: Legulei rem faciunt. Unus ferme Casaubonus habet fortunam satis faventem, sed ut ipse indicat, minus certam. Ne huic quidem locus in Anglia fuisset, ut literatori induere Theologum debuerit. Iis accedebat, quod uxori inclementior foret aer, linguae imperitia, diversaque familiae administrandae ratio [note: Epist. 702.]. Attamen haec lenibat atque mitigabat, primo quod conspectu scelestissimorum [gap: Greek word(s)], et parricidarum non cruciaretur, Regisque ac quorundam doctissimorum virorum experiretur benignitatem, deinde quod eo Regno speciem agnosceret veteris Ecclesiae, quam ex Patrum scriptis didicerat [note: Epist. 703.]. Ninil vero ei gravius, in nihil molestius ninil durius acerbiusve quam ita diu carere libris, atque ex iis collectis ad omne genus literarum accommodatis Adversariis. Nam ex Gallia excedens nihil omnino praeter Psalterium Hebraicum ac duos tresve alios libros secum sumserat [note: Epist. 734.]. Hinc taedii plenus, summo moerore penitus conficiebatur [note: Ibid. et 738. 741.], expendens atque dolens non tam nominis quam tanti tamque pretiosi temporis, ingravescente jam senectute maximum dispendium [note: Epist. 736.], quod destitueretur iis auxiliis, quae ad conficienda ea, quae ipsi Rex Jacobus imponebat, summopere requirebantur. Bibliothecam itaque, quoniam uxor quinto demum mense maritum sequens, non apportarat, vel partem dumtaxat, si quidem pro ejus facultatibus erat satis instructa, consumtis pene in libris emendis omnibus ejus reculis [note: Epist. 972.], petituram post trimestrem in Anglia moram, in Gallias mittit suam uxorem, per literas orans, flagitans, obsecrans maximum Thuanum, apud quem in dolia conjectos libros deposuerat [note: Epist. 782.], velit, quâ erat erga ipsum benevolentiâ, uxori suis sapientissimis consiliis [note: Epist. 726. 750.] adesse, (quod et lubentissime ac diligentissime [note: Epist. 731.] praestitit) ac apud serenissimam Galliarum Reginam intercedere, ut permittat uxori ejus, Bibliothecam ejusce partem in Angliam abducere. Verum id nec prece nec pretio potuit primâ vice impetrare. Postea vero, id est, post annum amplius integrum emollita longioris temporis intervallo, clementioribusque expugnata precibus, sivit partem modo aliquam, nempe tertiam fere, eamque continentem libros minus necessarios [note: Epist. 756.], abduci, totam plane negavit [note: Diar. pag. 39. Epist. 737. 738.], quandoquidem prae se ferebat Casaubonum aliquando in Galliam revocatum iri, quam spem ei saepissime Thuanus, uti et Villaregius faciebant non sine spe honesti otii [note: Epist. 785.]. Verum constanti animo respondet nolle se accipere conditionem nisi una simul concederetur ipsi integra libertas modestâ scriptione errores Baronii detegendi [note: Epist. 800.]. Praevidebat enim, saltem haud frustra metuebat saltem hoc esse strategema, quo malevolorum subjiceretur potestati [note: Epist. 808. 809.], ipseque ita frustraretur scopo. Detenta vero Lutetiae per aliquot menses morbo filiae (Annae) longiore ac difficili uxor, [note: Epist. 737.] aliisque causis gravioribus maritum suum Casaubonum absentiâ suâ usque adeo angebat, ut avocamenta a sensu doloris continuo quaesierit, quae nisi in meditatione de voluntate divina ac precibus ad Deum inveniebat nulla [note: Epist. 741.]. Unde facile credo eum ad Eliam, suburbanum Episcopi Dliensis, magni Regis Eleemosynarii, Lancelotti Andreae, viri admirandae pietatis et doctrinae divertisse, idque per quadraginta et octo dies, quoniam ipsum dimittere nolebat. Ibi detentus loco amoenissimo, quem integrâ Epistolâ describere constituit [note: Epist. 741. 760. 773.], temporis fallendi animique curis laxandi gratiâ legit vitam Melanchthonis a Camerario conscriptam. Quam eo maxime probabat, quod ei plurima de viris doctis interspersa, animum oblectantia offenderet [note: Epist. 740. 741.]. Liberatus tertianâ, diutius ipsum vexante, finem imponit Epistolae, sapientissimae Viro clarissimo Gronovio dictae [note: Ad Arrian. lib. VIII. cap. 3.], quam Regis mandato scripserat ad Frontonem Ducaeum. Eamque accurate nitideque descriptam manu Sacellani Episcopi Eliensis serenissimo tradit Regi. Qui altero fere mense post Salisbonâ per tabellarium quendam ei mittit Eliam usque, addito nuncio, se, mirifice probatam cum suo, tum Archiepiscopi Cantuariensis, nec non multorum doctissimorum

virorum judicio [note: Epist. 744.], velle quam primum edi [note: Epist. 741.]. At noster multo maluisset ejus paucula tantum manu exarata exemplaria [note: Epist. 746. 1091. 1092.] ad amicos Gallos mitti, cum quod minus commode dicta possent facilius emendari aut mollioribus verbis leniri, tum quod tantum per urbem excitaret rumorem. Quamvis ipsi Frontoni fateatur se illam simplici animo scripsisse remoto omni odio, aut obtrectandi cuiquam prungine, a qua mala peste mores ejus quam maxime abhorrebant. "Equidem," namque subjicit, "is non sum, qui si quid forre incautius aut inconsultius Viro docto in scribendo exciderit, protinus in deteriorem partem id velim interpretari, et in malae mentis argumentum rapere. Bonum virum haec [gap: Greek word(s)] et malignitas non decet; Christianam vero charitatem multo minus [note: Epist. 730.]." Quum autem cessare ac producere rem visus esset Regi, iterum atque iterum repetita jussio est, datumque negotium illustrissimo Praesuli, Archiepiscopo Cantuariensi, ut perficeret quod Rex avide cupiebat [note: Epist. 746.]. Typis vero exscriptae gravate quatuor exemplaria mittit Parisios, unum Jacobo Augusto Thuano, alterum Cancellario, tertium Villaregio, quartum denique ipsi Frontoni Ducaeo, adjectis literis, quibus se prolixe excusat Frontoni [note: Epist. 746. 765.], omnemque occasionem scriptionis et animum aperit. Verum Puritani, et qui plures erant infestissimi hostes, hac Epistolâ exasperati tali modo clamoribus suis ipsum poscebant, ut ad aures Regis Jacobi fuerint delati [note: Diar. pag. 39.]. Quin imo significabant quidam ipsi Loiolitas, qui omnia isthîc posse dicebantur, Augustissimam Reginam et multo magis Christianissimum Regem ita erga ipsum irritaturos, ut gratiâ utriusque Majestatis excideret, et spe omni beneficiorum ab illo fonte manantium [note: Epist. 752.]; nam stipendium annuum adhuc ei persolvebatur. Alii, quod non difficile recipiebat, putabant exoriturum ex Societate ea quempiam Bonarscium aut Graeculum [gap: Greek word(s)] Joannem Eudaemonem, qui plaustra convitiorum in eum evomeret, atque ut infelicem Grammaticum exagitaret. Sed uti nullis conviciis umquam posset eo perduci ut totâ voluntate, tamquam addictissimus servus subditusque pro suavissimae patriae salute et servitio Regis ac Reginae animam ponere non esset paratissimus, sic Deo propitio ipsis rebus, ac veris argumentis eorum maledicta refellere constituerat [note: Ibid.]. Caeterum in tantum illa ad Frontonem Epistola placuit Jacobo Regi, ut propterea Auctorem Casaubonum haud poenitendo affecerit munere [note: Epist. 773.]. Probavit eam vir clarissimus, Georgius Michael Lingelshemius [note: Epist. 782.], permulti etiam Parisini; cur statim Lutetiae Parisiorum fuerit recusa [note: Epist. 773.].

Agitabantur sub idem fere tempus quaestiones Theologicae variae, super quibus continuo prolixeque Casaubonum conveniebat Rex literatissimus, qui hoc unico literarum genere sic capiebatur, ut suum et suorum ingenia in illo distenderet. Non enim temere praeteriebat dies, quo ad Majestatem illius non adferretur novus liber ab aliquo, ut plurimum, Jesuita conscriptus, quem legendum examinandumque non dabat suis, quorum quoque diligenter de eo exigebat judicium [note: Epist. 753.]. Erant in iis Conradi Vorstii de Deo liber, cujus opinionem, quoque reprobatam a Gerardo Vossio [note: Voss. Epist. 233.], omnino palam detestabatur. Hac de sententia an ipse Vorstius scripserit ad Regem, adhuc licet incompertum habeam, certe mihi tamen persuaserim, quoniam Regis nomine accuratius ad eam se Vorstio respondisse fateatur Casaubonus [note: Epist. 754. 760. 775.]. Erat etiam Petri Bertii, ad Pontificios postea transfugae, Apologia ad Fratres Belgas, improbata et rejecta a Rege [note: Epist. 743.]. Erant et alii non pauci numero, quos haud obscure subinde innuit. Haec Casaubonum sequi Regem; haec alia meditari, quam animo conceperat, diu multumque erat molitus, coegerunt [note: Epist. 756.], adeo ut apud Virum clarissimum, Carolum Labbaeum conqueratur priora sua studia funditus interiisse [note: Epist. 753.]. Post Epistolam ad Frontonem Ducaeum, mandato Regis etiam aliam scripsit Epistolam [note: Epist. 754.] ad illustrissimum Cardinalem Perronium, non tam suis quam quidem ipsissimis verbis Regis, cui fuerat a manibus [note: Epist. 761.]. Hujus Epistolae primo unum dumtaxat ad Cardinalem Perronium misisset exemplum, nisi Rex esset arbitratus sua interesse alterum mitti ad suum Legatum [note: Ibid.]. Hinc libelli illius laudem non ad se redundare, verum potius ad Regem pertinere et gravissimos Regni Episcopos, quorum ex mente scriptum esse aperte significat [note: Epist. 815.]. Neque id ferebat aegre, quandoquidem illa Epistola a multis non ita, quam quidem sperarat credideratque, benigne fuit accepta, sive a Batavo, (forte Joanne Lydio) sive Gallis maxime, qui super ea scribentes ad Episcopum Bathoniensem, gravissime Casaubonum accusabant, tamquam Papistarum patronum; quorum tamen errores, si quis alius, detestabatur [note: Epist. 742.]. Gaudebat tamen probari Heinsio, ac divini ingenii viro, Hugoni Grotio [note: Epist. 815.].

Tandem destitutus quamvis duabus partibus Bibliothecae locupletioris, privatus refertissimis

Adversariis [note: Epist. 781.], incensus inflammatusque ab ipso Theologiae amantissimo, concordiae pacisque adeo studioso, ut a studio unitatis non recedat [note: Epist. 769.], Rege et Theologis, quibus Anglia abundat, (eo enim fere studia [note: Epist. 762. 765.] referunt) nonnullis aliis, Concilium seu Synodum Ecclesiarum Reformatarum unice desiderantibus [note: Epist. 772. 780.], componit se ad elaborandum illud egregium opus, quod ante aliquot annos in Galliis adumbraverat, cujusque speciem deformaverat. Exercitationes Baronianas [note: Epist. 872. 907.] quia Papistis Annales isti sunt Canon Antiquitatis Ecclesiasticae [note: Epist. 798.], atque ibi dum esset plurimi prope quotidiano convitio praesentem, praestantissimi vero in Anglia, Germania, Italia Theologi creberrimis ad ipsum datis literis impellere ut absolveret, sunt conati: sed incassum. Eo tamen se perduci est passus, ut de Historia Ecclesiastica illustranda dies noctesque cogitaret, manumque admoveret operi, quod metuens sibi haud exiguum a Pontificibus malum edere non fuit ausus [note: Burmann. Epist. 272.]. At rebus humanis exempto patrono suo singulari, Henrico Magno; in Angliam, quam elegisse dicitur, ut libere adversus Baronium posset scribere [note: Clement. in Vita Salmas. pag. 41.], profectus, libertatemque consequutus majorem, serio longe magis animo de eo cogitare coepit, indiesque colligere quae tanto operi promte ac solide refutando forent. Non ductus, ut quidam sibi falso imaginantur, studio partium aut privato odio erga illustrissisimum Cardinalem, virum sui seculi primarium, cujus inexhaustam [note: Epist. 868.], verum sine judicio atque delectu adhibitam, diligentiam; sed quod non concoqueret hunc primum Conditorem Annalium Ecclesiasticorum usque adeo attolli atque laudari, ac si nulli in tam immenso opere, ac nobili reperirentur naevi, nullaeque exstarent maculae, aut nisi levissimos Auctor commisisset errores, quos tamen maximos admisit cum Historicum exuat. Animum addiderunt, quae ex animo aversatur, convitia gravissima atque acerbissima in Reformatos seu Protestantes a Baronio plurimis in locis effusa. Currenti calcar, praeter viros utriusque partis etiam ipsa in patria [note: Epist. 1059.], addit harum injuriarum impatiens Rex Jacobus [note: Epist. 849. 854.]. Quapropter licet non ita solide quam quidem tanti operis moles atque gravitas requirebat, instructus, unde sibi patere Bibliothecam Regiam, (quam ejus causâ parare instituit [note: Epist. 814.] Rex) ac necessarios libros suppeditari postulabat [note: Epist. 1055.], Tomum Primum aggressus [note: Epist. 848. 1059.], in arenam cum luctatore descendit [note: Epist. 1055.], cui, si non omnino conficit, tot ac tanta infligit adversa vulnera, tamque graves atque insanabiles imponit plagas, ut vel hoc tempore conspiciantur, mirifice percussa. Scio viros laudatissimos Historiarum Antiquitatumque tam Ecclesiasticarum quam Profanarum peritissimos in Casaubono reprehendere nimiam properantiam [note: Manssac. ad Plutarch. de Fluviis, pag. et seqq.], indeque natos dicere nonnullos errores, quibus ea propter facilius ignosci debere ac posse putem. Non enim, quod pace eorum dixerim, oporteat illos ita graviter offensos quibusdam maculis, quas aut incuria fudit, aut humana natura parum cavit, si caeteroquin plura eo in opere, quod nullus negaverit, niteant, statim in eum invehi ac si foret imperitissimus, materiamque suscepisset tractandam [note: Parrhasiana, pag. 235.] ipsi plane incognitam, ejusque viribus minus aequam, nec Horatio autore diu versasse quid ferre valerent humeri, quid recusarent. Longe aliter profecto de eo judicarunt viri istius seculi ac temporis praestantissimi, quos inter numerantur Georgius Michael Lingelshemius, Fridericus Taubmannus, Hugo Grotius, Daniel Heinsius, aliaque permulta nomina praeclarissima, quorum elogia congerere non est nostri instituti. Putem hoc unum sufficere, Pontificiorum Scriptorum plurimos, quando ab ejus recedunt opinione, eamque erroneam esse viribus contendant, modestiori modo, quin etiam honorifice de eo loqui, quemadmodum in praestantissimo opere, nuperrime edito viri celeberrimi, Antonii Pagi, qui et ipsum innumeris in locis castigavit Baronium, aperte videre est. Refutarunt Casaubonum, (quis enim expers criminis aut in omnibus semper Oedipus haberi potest? Nam dormitantes quandoque culpae veniam offendunt, ubi Ciceroni Demosthenem, Horatio ipsum etiam Homerum dormitasse [note: Quintil. Instit. Orat. X. cap. I.] legerint) modestissime Bourdelotius in Notis ad Petronium [note: Pag. 204.], Salmasius [note: Salmas. Epist. 105.], Palmerius in Theocritum [note: Exercit. in Optim. Auct. Graec. pag. 798.], cum dicat: Absit ut talem virum, (Isaacum Casaubonum) quo majorem in Graeca literatura vix aequalem Europa non vidit, et quem maxime veneror, deprimere velim. Ita Thomas Gatakerus [note: Adversar. sacror. cap. 9.], et ipsemet, quem satis laudare non possum, quod adeo ingenuas partes Isaaco Casaubono tribuat in elaboratissimo Commentario de Interpretatione, illustrissimus Abrincensis Episcopus, Petrus Daniel Huetius [note: Demonstrat. Euangelic. Proposit. III. §. 13. 22. VII. cap. 4. §. 3.]. Ignosco lubens istius tempestatis viris vehementi nimis partium studio abreptis, maxime Pontificiis, quales erant Erycius Puteanus, Andreas Schottus, aliique plures, qui tam furiose in eum sunt debacchati, ac si ex omnium scelerum colluvione foret natus sceleratissimus. Exemplo sint, ut alia, utputa Scioppiana, omittam, Erycii Puteani Stricturae, eisque atrocissima praemissa Epistola Dedicatoria; Andreae Eudaemon-Joannis

Cydonii defensio Annalium Ecclesiasticorum Caesaris Baronii, S. R. E. Cardin. adversus Falsas Calumnias, errores ac mendacia Isaaci Casauboni, quas in Exercitationibus suis inferciit. Maxime vero Heriberti Rosweydi scripta acerbissima, absynthio ac bile passim conspersa. Verum haec, quo erat animo admodum constanti clementique, ferebat patientissime. Mordebat tamen acrius animum, quod Richardus Montacutius; Episcopus Bathoniensis et Wellensis, ipso multis annis junior [note: Epist. 848.], qui apud Regem pollebat gratiâ [note: Epist. 698.], ei palmam hanc praeripere fuerit conatus, edendo idem plane sive argumentum, sive argumenti dispositionem, sive ad testimonium citatos Auctores [note: Epist. 848.], respiceres, adversus Baronii Annales opus; unde nescio quid suspicatus plagii scribit non modo perturbatus et indignabundus ad ipsum Montacutium singularem Epistolam, quam legas num. MLIX. sed adit illustrissimum Archiepiscopum, a quo mox impetrat, ut Montacutii opus supprimatur. Ipsius vero operis, in quo non Theologica, sed historica Baronii peccata demonstrare unice intendit [note: Epist. 801.], ichnographiam rudem posuit V. Kalend. April. CIC IC CXII. [note: Diar. pag. 41.]. Labori se accinxit post longam deliberationem, meditationem ac praeparationem V. Kalend. Maj. ejusdem anni [note: Ibid.]. An vero distinxerit in XII. libros, (constituerat enim sigulis tomis singulos libros [note: Epist. 782. 785.] opponere) non addit. Exorsam telam quam ocyssime perficere cogebatur, eo quod Rex, quotiescunque ei adesset, exigebat pensi rationem [note: Epist. 814.], et quo magis proficere, eo ardentius instare Princeps, moram ferre nescius, coepit [note: Epist. 858. 859.]. Absolutam partem primam ostendit, examinandamque dedit Archiepiscopo, nec non aliis, quibus admodum placebat, Episcopis, unde et ipsum bene sperare jubent [note: Epist. 863.]. Absolutum vero totum a. d. XII. Kalend. Februar. CIC IC CXIV. intraque octodecim menses perfectum, opus, quo accuratius foret emendatiusque, bis terque propriâ descripsit manu [note: Epist. 931.], ac, si supervixisset doctissimus D. Karrew, cum eo, uti et cum aliis etiam Parisinis amicis, communicasset [note: Epist. 847.]. Praevidens autem hoc opus fore exosum [note: Epist. 925.], optabat edi posse sine nomine [note: Epist. 814.]. Verum, quod ipsa res exigere videbatur, ipsi Regi tamquam Auctori primo, promotori defensorique ut summo, sic acerrimo, quam justissima ex causa inscripsit, diu multumque equidem ante animo versans; ac cum Archiepiscopo deliberans, quid in Dedicatione, quid in Praefatione profuturum Ecclesiae Dei diceret potissimum [note: Diari pag. 43.]. Haec erat viri sapientissimi prudentia et prudentissimi sapientia. Gratis jucundisque Regi prologis impressis a. d. IV. Eid. Mart. serenissimo potentissimoque Principi offert opus, quo tantopere fuit delectatus Rex, ut non modo quaedam recitare jusserit Casaubonum, verum non sine insignibus exultantis animi indiciis plurimae [note: Plurima legerit ipsus.] De Exercitationibus Casaubonianis haec scitu non indigna collegit Paulus Colomesius: Ces Excercitations ont este si bien receues des Protestans, qu'il s'en est fair plusieurs editions, Outre celle de Londres, qui est la plus belle, il y en a une de Francfort in quarto et deux de Geneve. Le Roy Jaques ayant vû les premieres feuilles de cet Ouvrage, l'appouva fort. Mais les Evesques auroyent souhaite que Casaubon eust traite Baronius un peu plus rudement qu'il ne faisoit: a quoi sa candeur et sa modestie ne purent jamais consentir. C' est ce que nous apprend Grotius retournant d' Angleterre, dans une lettre a Meursius. Ce Livre a este resute par le Pere Rosweidus, Jesuite, et defendu par Jaques Cappel de Sedan. Jules Cesar Boulenger, Theologien et Critique, l' a aussi examine en plusieurs endroits dans ses Diatribes; qui ont este refutees par Richard de Montaigu, Evesque de Norwic. Depuis Casaubon, un Ministre de Bearn, nomme Majendie, a ecrit contre les Annales de Baronius. L'Ouvrage est imprime a Amsterdam in folio, avec des Notes de Mr. Blondel sur ces mênes Annales. S' il m' est permis de juger du travail de Mr. Majendie par l'echantillon que l'on m'en communiqua il y a quelques annees, il n' y a rien dans ses observations qui soit comparable a celles de Casaubon. Il y a mênte quantite de fautes, que Mr. Majendie a faites pour avoir copie ceux de son ordre; comme il arrive ordinairement a ces Messieurs. Gerard Vossius semble avoir pense a refuter Baronius; car voici de quelle faaeon lui parle Guillaume Laud, Evesque de Londres, et depuis Archevesque de Cantorbery, dans une Lettre manuscrite du 14. Juillet 1628. De Baronio quod moliri instituis, imprimis laudo, praecipue vero quod fixum habeas minutias non consectari: Certe in Opere tam diffuso nimis longum iter esset per minutias, et quae taedio afficerent et peritos viatores et festinantes. Caput rei est, illa, in quibus longius a primitiva Ecclesia, Romana recessit, brevibus ostendere, et argumentis insolubilibus demonstrare; quae utraque tibi factu facilia semper aestimavi. Parmi les Catholiques, Mr. Dartis, Professeur en Droit Canon, a refute quelques endroits des Annales de Baronius. Un Moine de l'Ordre de S. Benoist pretendoit y avoir trouve deux mille fautes, si nous en croyons Scioppius, dans une Lettre Italienne au Pere Fulgence, qui a paru depuis peu. Mr. Holstenius, au raport du Docteur Guy Patin dans une de ses Lettres, disou un jour a Mr. Naude; qu' il pouvoit montret huit mille faussetez dans Baronius, par les Manuscrits de la Bibliotheque Vaticane qu'il avoit en garde. Et Mr. Petau, Coseiller au Parlement de Paris, menaaea une fois ce Cardinal, de decouvrir beaucoup de ses suppositions et faussetez; car c'est ainsi qu'il s'en exprime ecrivant a Scaliger. Apres quoy il ajoûte aussi-tost ces belles paroles, comme par maniere de correctif. Mais c'est chose ce me semble si indigne de gens d'homneur, d'ecrire ex professo les uns contre les autres, que je n'y ose penser. Colomesius, Bibliotheque Choisie, pag. 112.] legerit ipsus. Redux ex Aula paucis post diebus sentit corporis exhausti atque emaciati languorem summum, prout conjecturi assequi poterat experientissimus Medicus,

Theodorus Mayerne, exortum, quamquam id pro certo affirmare nec posset, nec auderet. Ex eo quum saepius ante, interpositis diuturnioris temporis remissionis intervallis, laborasset; nunc tandem ita corripitur vehementer, ut postremo morbi vehementiae ac magnitudini debuerit laboribus et vigiliis continuis fractum succumbere corpusculum. Mortis viam causamque abditam demonstravit exanimati corporis apertio, quâ Medici plurimis experimentis sapientissimi didicerunt, quod ne ipse quidem AEsculapius suâ sagacitate esset assequutus, singulare atque incognitum hactenus, et forte nemini mortalium umquam observatum vesicae monstrum, cujus effigiem apponere, ut unicuique pateat, censui necessarium:

Accuratam postremae valetudinis Historiam a viro clarissimo, D. Brovardo, posteris traditam; una cum Raphaelis Thorii, Medici praestantissimi, Epistolam subjicere gratum fore sum arbitratus.

HISTORIA vesicae monstrosae MAGNI CASAUBONI.

SUmmus, et clarissimus vir, ISAACUS CASAUBONUS, corpus gracile et siccum a naturâ sortitus erat, temperamento ex bilioso in melancholicum plurimum declinante. Ignei vigoris et coelestis originis animam continebat fragile ergastulum, quod exili, nec importunâ mole haud grave, hospitem sui plane juris esse sivit. Hinc factum, ut literis deditissima mens parvam admodum habuerit sui domicilii rationem. Ita vir magnus non impalluit modo, sed pene inaruit chartis. Paucis, vel fere nullis magnis morbis obnoxium, transegit illud, quod ipsi Deus indulsit, aetatis curriculum. Et castigata corporis exsucci conformatio, fecit ut ea non senserit, vel leviter expertus fuerit incommoda, quae vitam sedentariam, ut plurimum, consequuntur. Arenosam aliquando saburram deposuere renes, non sine aliquo urethrae inter mejendum ardore. Nihil tamen effatu dignum, vel quod sedulam, aut iteratam Medici postularet opem. Coelum, solumque mutavit saepius, ab urbibus et principibus viris doctrinae non vulgaris nomine humanissime invitatus, et exceptus honorificentissime, ut pateat ipsum non uni assuevisse victus legi. Tandem a Jacobo I. Britanniae Rege, accersitus, in florentissimo illo Regno vixit per triennium. Pensum a maximo Rege accepit grave, at humeris, qui antiquonim nodis atque aenigmatis solvendis innutriti erant, non impar Theologicum aggressus opus, in Baronium ultra annum insudavit. Huic abstrusioris suae eruditionis specimini edendo, animum in varia distrahi, et pungentibus agitati [gap: Greek word(s)] non novum, ubi de asserenda veritate, et pariter de famae discrimine agitur, praesertim in polemico scribendi genere. Quot evolvit illo temporis spatio, Patrum antiquorum volumina? Quot horas in Museo epularum immemor, et veluti raptus in [gap: Greek word(s)], trivit vir optimus, qui terram calcans pedibus, coelo mente affixus erat? Quot insomnes transegit noctes, ut accuratissimum illud opus cuderet, et luci tandem daret, quod nunc in Antiquitatis depravatores, quantumvis purpuratos, prostat? Hîc paullatim

vires imminui, corpus magis ac magis extenuari, dissipari spiritus, et debilitari calor nativus, functionum omnium opifex, quibus cessantibus, vel saltem facultatum laesione depravatis, excrementorum quotidianâ germinatione succrescentium proventu, partes obrui, et naturam tandem fatiscere necesse est.

Duodecimo circiter ante obitum mense, qui vel ante quieverant, vel fugaci praesentiâ obiter saltem molesti fuerant, inter mejendum punctorii dolores, et urinae ardores redivivi, coeperunt virum fatigare, primum longioribus intervallis, noctuque praesertim importuni, ita ut dulcem interrumperent somnum, et experrectum adigerent ad matulam. Rubrarum arenularum profusio, causa istius irritationis statuebatur, neque ullis poterat aeger incommodis a studiis avelli. Urina tandem ardore difficultatem pariens, subinde sistebat gradum, et non effundebatur, nisi mediocri saltem nisu, idque incurvato corpore, et facie pronâ. Tanta aliquando expultricis irritatio, ut qui parce olim, vel semel, totâ nocte soleret urinam emittere, intra paucos menses bis, ter, quater, quinquies, sexies, et tandem infinitis vicibus cogeretur in eum finem surgere. Pectinis dolor, grave ano incumbens pondus, inter mejendum alvi exonerandae cupiditas. Exeuntem urinam comitabatur dolor, cum per totum canalem urethrae, tum maxime in glande, cujus sensus erat quasi multorum acuminum simul pungentium. Ingens in dorso aliquando calor, ad quem levandum, vestem saepissime deponere cogebatur. Urinae, ut plurimum, pallidae, cum mucoso sedimento; post equitationem, vel violentius exercitium ambulationis, cum arenosis granis crassioribus, vel tenuioribus lapillis rotundis, praeduris plurimis, quorum nonnulli granum tritici, plerique milii magnitudine aequabant. Ista symptomatum syndrome, Medicis calculi in vesica latentis suspicionem injecit. Quem cum cathetere explorare libuisset, nullus instrumento in vesicam aditus, sed ita praeclusa via, ut non obscura apparerent [gap: Greek word(s)] meatum obsidentis indicia. Inter numerosum istum symptomatum concursum, quae vel athletico corpori pessumdando satis erant, sexto ante fatalem diem mense, in parte hypochondrii sinistra, inter albam lineam (seu vesicae regionem supra pubem) et ilia, efflorescere coepit tumor, instar juglandis primum, qui paullatim auctus ad pugni magnitudinem, vel potius latitudinem excrevit, desinens in obtusum acumen; mollis erat, et qui fluctuatione, quae contrectationem sequebatur, aquam subesse certo indicabat. Sicuti liber inter tussiendum, vel respirandum, musculorum abdominis motus, materiam sub iisdem contineri, tumoris circumscriptio, eandem non in ventris cavitate vagam, sed in quadam cysti concludi, arguebat. Si durius impressa manu tractaretur tumor, vesica in consensum tracta dolebat, et micturiebat aeger. Id quod a partium vicinia, et vesicae inter duas peritonaei tunicas sepultae, cum tumore connexione fieri credebatur. Subsidebat nonnumquam, et paucis post diebus ad pristinam redibat dimensionem. In misero isto statu vitam languidam mensibus aliquot traxit; donec instante ultimâ et fatali horâ, sic acceleratus fuit viri piissimi interitus, ut sereno die, animi recreandi; et corporis exercendi gratiâ, rhedâ vectus, decem Anglica milliaria percurrerit. Reversus domum, noctu minxit frequentissime, aucti dolores, aucta [gap: Greek word(s)], cum [gap: Greek word(s)] urinae cruentae cum sedimento mucoso, quod maxime tenacis et vitreae pituitae simile aliquid puris admixtum habebat. Invaluit inter mejendum desidendi cupiditas, exclusi calculi exiles quam plurimi, aucta uno verbo omnia. Invasit febris, quae antea per intervalla inaequalia, licet levia, non tamen sine aliquo horrore, et inordinatis rigoribus occupaverat. Pugnatum iis, quae acrimoniam lotii demulcere, mucum incidere, eique facilem, lenitione viarum, exitum procurare valebant, vano sane labore. Siquidem urinae tunc olidae, turbidae, instar lixivii, aut cerevisiae profluxerunt, sine levamine; cum mictionem novum exciperet illico mejendi desiderium. Ardorem internum sibi molestissimum dicebat aeger, et calidissimae reddebantur urinae, etiam ad tangentis manum. Mucus erat dimidii lotii pars, aliquando etiam quicquid reddebatur, mucus erat, tam tenaci filo cohaerens, ut vix divelli posset; et ex matula in pavimentum, lubrico et continuo contextu efflueret. Notatu autem dignum, quod post redditam istius albugineae pituitae quantitatem, hoc symptoma per duos vel tres dies inducias dabat, novâ egestione factâ, denuo, ut ante, recurrens. Tam diris cruciatibus excarnificatum tenue corpusculum ad dies viginti duravit, continuâ febri tabefactum, perpetuâ effluentis lotii, fusae alvi evacuatione, pumice siccius redditum, urinae foetore, quem ipse oris spiritus redolebat, infectum. Donec tandem felix animula, sui carceris impatiens, cui ab ipsis conformationis primordiis, iniquis conditionibus alligata fuerat, vocante supremo rerum Conditore, ad suam migrans originem, corpus humo, amicis lacrymas, literatis

raram eruditionem, omnibus probis eximiam pietatem imitandam reliquit die Veneris Kalend. Jul. CIC IC CXIV. aetatis anno LV.

Secto autem cadavere, post exquisitam singularum partium perscrutationem, sequentia fidelibus oculis objecta fuerunt.

Urethrae inditus catheter argenteus, nullâ arte, nullâ vi valuit in vesicam adigi, ita ut sectâ per perinei longitudinem urethrâ, manifesto apparuerit [gap: Greek word(s)], meatum occupans, foris intro resistens, sed ab interna parte foras obsequentius, collo vesicae apposito adstites, glandulae prostratae dictae, quadruplo majores, quam naturalis ferret conformatio. Vesicae corpus contractum, crassum, et admodum spissum, internâ sui parte rugis quam plurimis, et veluti cuniculis exsculptum, quorum cavernulae lapillis infinitis rotundis scatebant: collum interius, quod declive, levi canaliculo sine ulla protuberantia naturaliter in urethram desinit, introrsum tumens, elatum instar podicis gallinae, vel colli interioris uteri; ita ut in ambitu esset, veluti sulcus, seu cavitas, per quam circumduci poterat digitus, cujus magnitudinem facile admittebat colli orificium, per urethrae retractionem sursum factam formatum, quae virgo in arrigendo incurvationem invehebat. Ad sinistrum latus perforatum fuit vesicae corpus, et pervium rotundo foramine, quatuor digitorum apice admittente, in saccum sive [gap: Greek word(s)] vesicae, vel addititiam vesicam, quae urinâ turgens, capacitatis erat ad vesicam sextuplae. Habuit saccus iste tunicas tres seu membranas, cum vesicae membranis continuas, spissas admodum (ne quis [gap: Greek word(s)] comminiscatur) cum insignibus nervis, venis, et arteriis. Situs talis, ut totam [gap: Greek word(s)] partem sinistram occuparet, usque ad ossa ilium, instar vesicae, in ipsa peritonaei duplicatura latitans. Figura ejus inaequalis, ita ut infra foramen infima sacci pars propenderet plurimum: sicuti superior peritonaeo affixa firmiter, multum supereminebat: utraque vesica lotio turgens plenissime. Ast in addititiae fundo, infra foramen pensili, ingens saburra putris et olidi muci, sive phlegmatis vitrei, quod cum tanto nisu et dolore a misero aegro profundebatur. Vesica ipsa neque ulcerata, neque inflammationis prae se ferens vestigium. Addititiae interna membrana erosa variis in locis, atque ob inflammationem rubra, livida, nigra, gangraenae proxima, quae mortis certissima, et inevitabilis causa fuisse videtur. Ureteres lati, urinâ turgidi: sinister inter sacci tunicas gtiscebat profundius; uterque autem desinebat in vesicam veram, paulo supra collum. Ren dexter totus purulentus, sanus sinister. Partes caeterae sanae, exceptis pulmonibus, quos corruperat et denigraverat ferina et perennis fluxio a capite, in ipsorum bronchia et substantiam continuo stillans, quam prodebat ordinaria tussicula, et in ultimo hoc morbo, consueta raucedo ingeminata, etiam usque ad aliquam difficultatem vocis edendae.

Vitiosae istius conformationis in numero, situ, et meatu monstrum, quoniam doctorum animis exercendis satis est, atque amplum aperit campum disquisitioni medicae, in hac lubet exspatiari planitie, cum ut credant [gap: Greek word(s)] quotidie nova occurrere, quae sub Antiquorum specie nobis imponere possunt, et conjecturae acumen fallere; tum ut in observando seduli, in praedicendo et judicando cauti, in operando religiosi, atque a periculosa festinatione alienissimi esse discant. Fatendum ignotam fuisse tot malorum causam, et deceptos Medicos omnes, quorum alii calculum praegrandem adesse; alii ulcus in vesica, quidam tumorem aquosum, partim inter musculos, et peritonaeum existentem, occupare autumabant. Rara non sunt artis, et in conjecturis, quantumvis artificialibus, parum est fiduciae. Errorem suum confiteri ingenui est. In rebus inauditis, et nulli visis decipi non turpe. Observata (licet prognosi potius, quam therapeiae idonea) posteris pandere non inglorium.

Equidem ab ipsis conceptionis primordiis vim [gap: Greek word(s)] in hoc subjecto, insolenti utique et graviore errore lusisse arbitror, dum concurrente nimiâ ad vesicam fingendam a parentibus deciduâ materiâ, eam cum [gap: Greek word(s)] et cum foramine in hoc additamentum ducente, formavit. Eodem plane modo, quo lienes, et testiculos duos, et tres, sextum quoque digitum non semel vidimus. Ita seminum confusorum et sanguinis materni affluentis superflua quantitas, una cum vegeto calore, formas e potestate oblatae mateteriae educente monstra gignit. Porro credibile est, istud additamentum, primis annis vel exile admodum fuisse, vel etiam ipsi vesicae sic agglutinatum, ut vel nihil excipere, vel exceptum statim refundere in naturalem alveum valeret. Incrementi autem seu dilationis ipsius primordia tum coepisse verisimile est, cum vir pius penso gravissimo nimium intentus, dies noctesque libris assidens, permultos menses transegit, tum siquidem lotii reddendi immemorem quotidie, imo quâvis horâ reddebat animi a naturalibus

ad sublimia avocatio. Ita ut a corpore veluti abstracta mens, nec incommoda sentiret, neque muniis necessariis vacare, vel ad corporis vilia officia se demittere dignaretur. Si oi, quibus mens aegrotat, dolorem non sentiunt, quid ni vesicae pondus negligeretur? Quoties in serventioribus studiis calor et spiritus ad rationis arcem vi quâdam rapti, cerebrum totum sibi vendicant, neglectis, nisi quantum ad vitam sat est, ut ita dicam, ignobilioribus partibus. Id videre est non tantum in melancholicorum, sed in pia religiosorum, nec non in amantium [gap: Greek word(s)]. Jam vero motûs principium quantumvis debile, sat est ad incrementum. Indies aucta fuit ista dilatatio, viresque acquisivit eundo, et concavum istud corpus membranosum ductile, et facilis extensionis, repletione crevit, inter peritonaei tunicas deorsum versus primo, ni fallor, ob contenti foeculenti pondus, deinde sursum suam nactum dimensionem, ad laevam hypogastrii primo extuberavit levius, deinde insigni erupit tumore, quod videlicet ad inferiora dilatatio obice ossium ilium, et pubis impediretur, quae ad laterum mollitudinem erat facillima. Neque vero impune tulit istam extensionis libertatem ipsa naturalis vesica, cujus membranas cum additamenti tunicis continuas, his licentiosius expansis in se retrahi, et tandem corrugari necessum fuit. Sed quod gravius est, cum fibrarum transversarum et obliquarum beneficio, succedat quantitate gravius lotii expulsio; partis autem organicae perfectio in legitima conformatione consistat, solutionem illam continui, actionum laesio, quae inutilem vesicam reddit, consequuta est. Itaque per ureteres a calidissimis renibus ex toto corpore emulctum serum deducebatur quidem in vesicam; sed cum ea, nisi inaequaliter, in se comprimi non posset, ad expulsionem partim naturalem, partim voluntariam, antequam mejendi incesserit voluntas, saccum seu [gap: Greek word(s)] oportebat impleri, etiam usque ad molestiae importunum sensum, et consequutione necessariâ, in dies paulatim magis ac magis dilatari. Hinc factum est, ut intra paucos menses a dilatationis principio in magnam exereverit amplitudinem, quum exerementi quantitas, et facultatis imbecillitas aequali passu quotidie invalescant. Interioris membranae vesicae corrugatio urethram intro traxit, et collum ipsum corrugatum in formam podicis gallinae expulit, quae causa una ex multis erat difficultatis in mejendo, unica autem, ni fallor, incurvationis virgae in arrigendo, cum urethrae membrana nimis sequax, cavernosa corpora in arcum reflexa retineret. Idem ab inflammatione tumorem abbreviantem procurante in gonorrhoea contingere solet. Calculos in vesicae rugosis cuniculis infinitos creavit urinae tartareum sedimentum. Ea siquidem et naturaliter in hoc subjecto, plurimo turgebat sale, et istius terreae portionis separatio, sive tartari coagulatio, promovebatur, imo perficiebatur mora, quam excrementum prae languore; imo impotentia expultricis ob organi vitium, in cavitate facere cogebatur, proinde ac sui ipsius inspissationem, et homogeneorum ab heterogeneis separationem, vi caloris, numquam feriantis experiri.

Cur in imo sacci fundo nullus calculus, etiam praegrandis, cum ei generando plurima materia suppeteret, coagulationi etiam proxima? Nempe quod in isto euripo intus laevi, non cuniculoso, perpetuus quasi esset urinae meantis et remeantis aestus, cujus fluctibus pars eluebatur. At ut generetur per additionem partium calculus, quiete opus est. Adde quod defuit isti concretioni tempus; ei si quidem mors existentiam praeripuit. Ulcus vesicae qui statuerunt, decepti fuerunt excreto purulento, confisi quod a rene dextro putri inflammato, et calorem intolerandum lumborum excitante, profluebat. Ulceratus sane erat saccus, salsuginosi tartari et lotii putris et statione foetidi, amurcae acumine. Quae materia cum in hujus additamenti declivi, atque infra foramen multum propendente et demisso fundo diutius stagnans haereret, erosionem pariebat, a qua immunis erat vesica, per quam momentaneus saltem dabatur, ob ejus angustiam, transitus. Mucum autem, sive mucilaginosum phlegma, seu foecem tartaream plurimam continebat [gap: Greek word(s)], veluti iners actionisque omnis expers quoddam additamentum. Quod praeter eam separationem, quae ab ipsa urinae substantia fiebat etiam conditione suae substantiae membranosae, fundebat viscidum excrementum, non minus quam ipsa vesica vel calculo irritata, vel urinae mordaci sale corrosa, eodem plane modo, quo puncti limaces, salivam ex proprio corpore in se contracto, expressione rejiciunt, viscida esse solent spermaticarum partium, in primis vero membranarum, excrementa. His positis, et diligenter perpensis haud obscurum est, quaenam fuerint symptomatum causae, quibus vir tantus ad acerbam et crudelem necem excarnificatus fuit. Sed cur inter mejendum oleti faciendi cupiditas, quae ut plurimum, grandioris calculi vesicam occupantis est signum [gap: Greek word(s)]; cur ano incumbens pondus, quod fallaci conjecturâ vel oculatissimis Medicis imposuit? Nempe ab ingenti [gap: Greek word(s)] tumore, quarum corpus inter

mejendum intestinum rectum premebat, et gravitate molestum naturam ad exonerandam alvum sollicitabat, idque eo violentius, quod pari nisu per musculorum abdominis introrsum factam contractionem comprimendo, urina et crassiores foeces exprimantur. Tumor autem istarum glandularum, an fuit naturalis in homine, cui vasa spermatica ampla, et qui plurimos suscepit liberos? An vero eum fecit urethrae contractio, colli vesicae violenta sursum attractio, quae latitudini addidit, quod debuit longitudini? An dolor, calorve, quorum proprium est, ad partem affectam trahere, multo magis ad glandulas, quae laxae, molles, spongiosae, ad recipiendum pronae, expellendum sunt ineptissimae? Tot tantorum malorum hydram non potuit non consequi mors, quae multorum accidentium populosa catervâ stipata, lento pede, virum felicius extingui dignissimum tandem jugulavit. Haec habe, clarissime Vir, a tuo Brovardo.

RAPHAELIS THORII EPISTOLA DE ISAACI CASAUBONI MORBI MORTISQUE CAUSA.

VIr amplissime, nescio quo pacto sensim delabor in pigritiam, nec forsan adhuc arripuissem calamum, nisi dolor adegisset acerbissimus ab extincto magno literarum lumine, CASAUBONO, quem tabido morbo liquefactum rapuit prima dies Julii. Dysuria diuturna confecit florem Doctorum, ex causa abdita, vix antea visa, vel audita. Signa omnia calculum in vesica attestabantur et mentiebantur. Nam aperto abdomine pro calculo inventa est vesica monstrosae conformationis ab utero matris. In sinistro latere vesicae prominebat [gap: Greek word(s)] vastae capacitatis, sese attollens usque ad sinistrum os ilii, ejusdem substantiae continuae cum ipsa vesica, ut videri posset altera vesica naturali adjuncta. In eodem sinistro vesicae latere foramen erat ejus magnitudinis, ut facile admitteret quatuor digitorum apices, pervium a vera vesica in adnatum saccum, quo refluebat lotium; ubi diutius retentum, putredinem, inflammationem, tabem et interitum tandem attulit. Accessit et renis dextri purulentia; unde aucta pernicies restagnante illis in locis foedissima illuvie. Hinc orificium vesicae interius tumefactum ex assiduo conatu; hinc viae angustiores; hinc refluxus totidem fere in venas; hinc spirituum infectio, et postremo animae purissimae ab importunis foetoribus profligatae exitus placidissimus. Quaeres, et bene, quî potuit vivere ad eam aetatem cum organo necessario tam male conformato? Accipe responsum. Illa [gap: Greek word(s)] in primo ortu toto ambitu contingebat vesicam proxime, et foramen illud pervium occludebat, ut loco naturali moram faceret urina ad debitam emictionem. Progressu vero temporis continuo urinae appulsu, et forte longiore retentione, (ut attentis ad seria quandoque contingit) membrana illa adnata abscessit paulatim ab illo ostio, inque diem magis ac magis in ventrem accrevit, (ut videmus superfluas partes incrementum facile suscipere) donec sex vel septem postremis vitae annis esset saccus ille pro urinae alveo secundario; unde pars tantum urinae aliqua regurgitabat in vesicam, et inde in ureterem, residuo semper aliquo fluctuante in illo marsupio: nam ab illo tempore conatu fuit opus ad exprimendum lotium. Ejus rei magnum argumentum est, quod verae vesicae corpus contractum erat densius quam pro naturae modo, profundis rugis inaequale ex desuetudine dilatationis. Ex ea partium ad excrementorum expulsionem perturbatione, omnis corporis oeconomia collapsa est, et vir magnus inter leti cruciatus extinctus per dolores ad astra penetravit, eâ constantiâ et alacritate, ut spectantibus omnem mortis metum expectoraret. Dabam Londini, anno CIC IC CXIV. Idibus Julii.

EJUSDEM DE MORBO ET MORTE ISAACI CASAUBONI NARRATIO.

QUam ardua sit Artis Medicae cognitio, vel ex eo constat, quod negotium ei est non modo cum naturae sapientia, sed etiam cum delirio. De monstris loquor, naturae sive errore, sive ludo editis, quorum ea est varietas, ut nullâ lege, ea multitudo, ut nullo possint numero comprehendi. Illa si in abditas humani corporis partes incidunt, quarum usu vita nequit carere, affectus generant incognitos, enormes, quorum nec causa inveniri, nec remedium potest excogitari; artificem, dum latent, labore immenso et inani vexatum accusant imperitiae, donec in lucem data eum absolvant. Ejus rei exemplum singulare dedit nobis homo singularis exempli, ISAACUS CASAUBONUS, longiore vitâ et fato molliore, si Deo visum fuisset, dignissimus, cui cum proprias homini partes excellenter natura fabricasset, ingenium, judicium, memoriam; in nonnullis, quae nobis cum brutis sunt communes, ipsa hallucinari visa est, studio an casu incertum: certe in ipso delicto magna providentia eluxit, quae vitio formationis, non sine aliquo commodo abusa, hominem cum miraculo in satis grandem aetatem servavit, at tandem exitio invita tradidit. ISAACUS CASAUBONUS, vir ad doctrinam formatus, corpusculum nactus erat tanto ingenio impar, non tamen ad obeunda animi imperia ineptum: color citrinus, macies, niger pilus, oculus cavus, sed vividus; omnia calidi, sicci temperamenti indicia; vigil, sermonis promptissimi, irasci facilis, in agendo vehemens, bilis notae haud dubiae, quae omnia intenderat labor nunquam intermissus, somni parsimonia, animi perpetua contentio, magna voluptatum abstinentia, corporis neglectus, in potu et cibo [gap: Greek word(s)]. In tali apparatu vix esse poterat valetudinis constantia, nec erat sane: nam ex spirituum squallore et impetu febri opportunus cum esset, actionum offensam incurrebat frequenter, quam nec si cuperet, dissimulare poterat. Sed homini sui negligenti, in studiis attento ne conquerendi quidem otium erat, nec animus, adeo ut non nisi increpantibus amicis, et viribus deficientibus aegrotare se crederet. Ita comparatus dum urget propositum, vitae curriculum ad metam accelerat; et non longum aevum sibi auguratus, tanto acrius stimulos inculcat, exemplo viatorum, qui declinante die et procul adhuc hospitio celeritate compensant residuae lucis brevitatem: hoc consecutus tanto ardore, ut et vitae actum ultimum citius pertransiret, et immortalitatem effrenis animus maturius attingeret; nam infirmum corpus heri imperiosi mandatis inquietum, paulatim concussum, subito tandem concidit, suâque ruinâ aeternum memoriae monumentum exstruxit. Verum quoniam non longa ejus mihi fuit notitia, attingere libet ultimi tantum quadriennii historiam, quo novus Britanniae hospes sanitatis suae curam mihi credidit. Primo aspectu obstupui in tam humili hospitio tam excelsam sapientiam habitare; sed ex vultu de sanitatis incommodis ominatus, dolui tam brevem ejus boni usuram portendi; veritus ne, ut accidit, odio quietis, laboris dulcedine, in novo studiorum campo, in tanti Regis oculis, homo impiger exsangue corpusculum cursu concitato ad aeternam quietem praecipitaret. Praeter occulta mala, duo illum incommoda aperte exercebant, tussis ex catharro salso fere continua, febris intermissa, erronea, [gap: Greek word(s)]. Utriusque materia erat spirituum et succorum acrimonia, occasio vigiliae et motus animi vehementes, qui tanquam flabella internum incendium augebant; utque ex spontanea insomnia tussis et febris, sic invicem ex istis agrypnia necessaria, squallente nimirum cerebro, et interpellato per sonos et motus pectoris violentos somno, quem alioqui a natura habebat levissimum; edebat tamen, bibebat satis liberaliter, et, ut reliqua, cum impetu. Verum quemadmodum victimae aluntur non ut vivant, sed ut festo die moriantur; sic ille pascebatur in candidam illam lucem, quâ innocens anima carcerem egressa in patriam remigraret, non auctis a cibo carnibus, sed suffecto tantisper ad vitae lychnum oleo, donec praefixa venisset hora, quae coelo mentem succi plenam, corpus tabe absumptum terrae traderet. In illo itaque declinationis statu prope quadriennium vixit, si vivere est, in sinu gestare apertae mortis instrumenta; vixit, inquam, et verius,

quam qui plenâ sanitate felices praeter vultus nitorem et abdominis amplitudinem nihil vitale prae se ferunt; tametsi ille nigris circumquaque oculorum antris, prominentibus genis, colore lurido, nutante pectore, toto denique vultu et gestu mortis faciem adumbraret. Nemo enim, absit verbo invidia, aetatis in flore et valetudinis fastigio praestitit, quantum athleta noster inter lentos ignes, suspiria, stillicidia, aliaque mortis satellitia, solo animi ardore et constantiâ incredibi fretus elaboravit. Non putabat scilicet decorum veri decoris aestimator stationem deserere, nisi ultimam auram exspiranti: et velut invictus miles succisis poplitibus de genu pugnat irâ valentior quam viribus, sic ille longo cum laboribus et morbis conflictu fractus non animo, sed membris; non mentis acie, sed organis, ad ultimum usque spiritum in munere sibi persistendum affirmabat. Quid enim vultis? (dicebat amicis quietem suadentibus) aliam ut naturam hoc aevo induam? Parebo si jubetis; sed ambos poenitebit; vos consilii, me obsequii. Mihi antehac imperatum otium, a me quaesitum, sed conatu irrito, imo pernicioso; non enim morbo, sed morte gravior est desidia; nec unquam infelicius valeo, quam ubi iners retracto corporis mala, et ex iis studiorum naufragium praesentio. Nec verba erant; violentiam quandoque indoli fecit, in gratiam amicorum bello libris indicto, sed tanto cum naturae fastidio et indignatione, ut rursus laxare frenum ingenio cogeretur; non enim magis poterat a studiis quam ab aeris haustu prohiberi. Permissus igitur arbitrio suo, eodem pede vitam et incepta ad finem promovebat per aegritudines intestinas quotidie invalescentes constanti semper habitu, quasi animus nihil egens corporis ministerio ei vilitatem exprobraret, deque naturae ipsius infirmitate triumphans sceleton suum non amplius ut organum, sed ut feretrum circumferret. Magnum opus et longioris animae aggressus in vitae crepusculo et deliquio valetudinis, Ecclesiasticae Historiae vindicias, quo veram Ecclesiae faciem per singulas aetates describebat, detersis fucis, quos vel ignorantia, vel superstitio, vel partium studium induxerat; arduum quidem opus et prope immensum, sed ad cujus consummationem nihil praeter tempus defuit; supellex enim tot vigiliis et Scriptorum thesauris parta abunde suppetebat ad componendum industria, ad disponendum judicium nusquam majora; alacritas, assiduus labor, ne juveni quidem imitanda. Illud unum invidit saeculo tam illustre aedificium, quod ut Crassus per jocum Dejotaro objiciebat ipse joco dignus, [gap: Greek word(s)]. Sed homo ad aeternitatem compositus, et mentis actionibus omnis et semper intentus, nec annorum numerum recolebat, nec corporis damna pensitabat, nec denique adventum senectae aut sanitatis detrimentum sentiebat: more militum, qui in calore pugnae nec vulneribus acceptis dolent, nec brachium aut crus abscissum sentiunt, nisi cum aut feriendi, aut incedendi vim ablatam sibi vident. Postquam igitur hibernis vigiliis absolutum majoris pensi specimen primum dedisset, quale nullus Apelles possit ad umbilicum unquam perducere, remisso tantisper studiorum impetu occoepit corpus suum intueri, admonitus importunis dysuriae aculeis, et lento incendio aquam expetente, et pristinos somniculos profligante; tum exesis carnibus ossium compagem figuramque contemplatus et reliquis partibus flaccescentibus ventrem miratus in utrem augeri, agnovit conditionem vitae brevis et molestae. Tum auditus est deplorare non morbi taedium, non saevitiam doloris, non mortis viciniam; sed studiorum interitum, sed operis perficiendi spem mortuam. Crescebant in dies vesicae tormenta, jam parietes ventrem faciebant, et aliae ex aliis rimae lapsum minabantur. Spectabant Medici amantes singularis ornamenti triste praesagium, omni diligentiâ, quâ dabatur copia, ruinam sustentantes; sed inani operâ. Malum enim inusitatum quale nulla aetas aspexit, nulla veterum aut recentium Scriptorum diligentia nominavit, illudebat eorum consiliis: pugna erat cum monstro, et latente, quod hinc magni lapidis faciem omnibus notis ostendebat, cum ne scrupus quidem esset; illinc aquam facco inclusam praeter naturam ad sinistram ilium regionem mentiebatur, cum illud, quicquid esset, a natura ipsa esset. Verum etsi in assignanda morbi materia et modo ex naturae ipsius impostura esset aberratum, in praedicendo exitu vates fuerunt nimium veri; sive enim lapis foret in vesica, qui sectionem necessario posceret, spes salutis nulla; talem enim tali tempore secare, non erat vesicam, sed jugulum petere; seu quidvis aliud inexploratae caussae nocumentum in eo virium omnium collapsu lateret, nullus patebat ad incolumitatem exitus. Quod ergo unicum restabat, Deo permissus et naturae exspectabat intrepide animae exitum inter suas voluptates, hoc est, libros et studia, quum ecce derepente scena intervenit, quae ultimum tragoediae actum clausit. Invitante coelo et amicis, feriatum iverat circa Id. Junii ad Aulam regiam quatuor a Londino millibus, vectus rhedâ per duras pavimenti Londinensis salebras, quâ civitas longissime protenditur,

non inusitato quidem et hactenus innoxio ausu; sed tum demum imminente fato nihil non erat ferale. Mensae ergo admotus ad primas epulas simul cum ipsis laetitiae verbis ex jucundo congressu amicorum fluentibus auditus est voce querulâ dolorem solito acerbius accusare, et vultu licet ad tranquillitatem coacto adstantibus magni mali opinionem injecit, tumque tentatis venis febris comparuit, in eo casu laevi semper ominis nuncia. Verum ut erat moribus commodus, et amicorum observator, conversis ad hilariora sermonibus, prandium sine querela, at non sine convivarum metu absolvit. Inde ad ambulationem in amoenum viridarium sponte sua deductus, inter colloquia erudita et lectionem jucundam cum familiaribus diem ad vesperam protraxit, composito semper ad hilaritatem gestu, quantum licebat per saevitiam morbi. Hinc domum petiit ejusdem viae et vehiculi incommoditate, concussus illis in partibus, ubi morbus et mors consistebant. Lecto datus egit noctem immitem in ea tortura, quâ magnus ille cruciandi magister Tiberius scientiae specimen amicis dare solitus erat, restrictis lotii meatibus, et retro pulso ad caput suum foedo flumine. Tum demum accepto vadimonio intellexit transferendum alio mortale tugurium, et de stabili domicilio cogitandum. Inest enim eo tempore praesagus quidam vitae desinentis sensus etiam plebeiis animis, ita scilicet dispensante Deo, ne tanquam mali familiae patres longum iter rebus inordinatis capessamus, aut vitiis sordidi sine advocati praesidio illotis vestibus ad rerum capitalium Judicem accedamus. Mane converso ad Medicum sermone: En, inquit, nostrae festivitatis epilogum? Theophrastus [addit] in assidua studiorum contentione centesimum annum egressus erat, invitus ad nepotis ex fratre nuptias, unum et alterum diem seorsim a libris inter ludicra perdiderat, qui fuit ei studiorum ultimus; nam in morbum prolapsus cito exspiravit. De me quid futurum sit, constituit Dei providentia; sed sive mihi sit moriendum, sive in his doloribus perdurandum, studiorum excidium praevideo: quicquid autem illud erit, laetus et libens tibi parebo, Domine. Ita loquutum magnâ alacritate, quae illum ne in ipso quidem agone deseruit, bene sperare jussit Medicus, et refutato Theophrasteo omine, de vita et valetudine, ut cogitaret, oravit, fore ut dolorum acerbitas apto remedio demulceretur; simulque balneolum suasit; sed prius ad febrem et vesicae ardorem detracto sanguine. Inde aliquantum remisso cruciatu in ipso labro sedens, gratias agebat Deo tam effusâ animi laetitiâ, ut videretur oblitus laborum, et securus futuri, magno certe verae fortitudinis et humilitatis Christianae documento. Quippe qui exquisita tormenta velut silentio admorsis tantum labris perferret; ad brevem dolorum remissionem exultabat, et in Dei laudes pro eo beneficio totus effundebatur. Intelligebat enim vir humanarum et divinarum rerum scientissimus, adversa nobis ex merito, secunda ex Dei gratia obvenire; in illis Dei justitiam, in his benignitatem elucere, contra quam solent molles et [gap: Greek word(s)], quorum frequens est cum Deo de poenis vel levibus expostulatio, beneficiorum autem ingentium alta et pudenda oblivio. Alternis igitur [gap: Greek word(s)] momentis suspensus in dies ad summam diem procedebat, ut nimium certis indiciis constabat; qualia erant foetor, et pus in lotio multum, febris incrementum, sitis [gap: Greek word(s)], odo rex ore malus, vultus hominis jam mortui, sudor toto corpore abundans, frigidus, pinguis, lentus, quo se videbat lychni instar sensim absumi, sine ullo tamen perturbationis vestigio; tantum ad dysuriae exacerbationem gemebat interdum, verum continuato molestiae et obdurato sensu omisit etiam gemitus, ut crederetur ab hospitibus expers doloris, nec nisi rogatus de malo suo verbum faceret. Sed et alta rerum coelestium meditatio totum hominem tenebat, ut non vacaret aut dolere, aut queri. Laus, me judice, conferenda cum veterum Martyrum gloria; neque enim equulei tortura, nec stylorum aut ungularum lancini, aliaque crudelitatis instrumenta atrocius discruciant, quam nervorum in corporis centro incendium, aut salis, quidquid attingit erodentis, lixivium, partes exquisiti sensûs assiduis puncturis vellicans; utque strenui illi verae pietatis satellites pro Dei gloria contra fictae Religionis imposturas constanter animam per tormenta effundebant; sic ille pro tuenda Christianae fortitudinis dignitate adversus ingenii humani mollitiem, saeculi delicias, mali daemonis susurros obfirmato animo victor ad ultimum usque spiritum inter acutissimos cruciatus depugnavit. Post velitationes ventum erat ad pugnam statariam cum hoste omnium maxime terribili, et vox militem nostrum ardore, siti, conatu raucum reliquerat; non sermo, qui exilis aure propiore audiebatur, et quia laboriosus, ideoque seriis rebus destinatus, nihil terrenum sonabat, sed perpetua de Deo et cum Deo colloquia, quae animi summam tranquillitatem indicabant, nullo rerum mortalium desiderio affectam, nisi quod subinde leviter deplorabat Historiae Ecclesiasticae opus ad Dei gloriam et Christianam concordiam inchoatum, non absolutum relinqui. Sed statim increpabat

verborum insolentiam, ne quid praeter Dei arbitrium optasse videretur, quasi veritus esset penuriam hominum, qui simili studio Dei regnum procurarent. Itaque ordinatâ familiâ, vale amicis dicto, consecratis manu extremâ uxore et liberis, in laetitiae signum laudabili exemplo clausit vitae historiam solenni illo epulo, quo Servator mundi vitam positurus testatam voluit et suam cum suis et suorum inter se unionem. Si enim mos est amicis paulo longius aut diutius peregrinaturis in discessu cum familiaribus ad benevolentiae vinculum lautius convivari; non putabat intempestivum vir ad pacem natus, in magno illo ad coelum itinere divino prandio suam cum universo Christianorum coetu conspirationem in fide publicare. Sic mensa remotâ, actis gratiis, conceptâ precatione per amicum praesentem, mortuae dexterae ministerio nudato capite, ne unquam deessent membra ad Dei cultum, errantem summis labris animam in manus sui Creatoris feliciter vir maximus exhalavit; qui cum in omni vitae labore supra fidem prodigioso virtuti et sapientiae strenuam dedisset operam, omnium bonorum applausu celebratam; supremo tamen facinore mortis tam bene obitae memoriam anteactae vitae velut eminenti fastigio coronavit, dignus Heros, quem praesens aetas, quem postera admiretur, colat, imitetur.

Ex ejus itaque prorsus incognito, nec ferro, nec medicaminibus curabili multorum mensium morbo post varios cruciatus ineffabiles, mortuus ipsis Kalend. Jul. CIC IC CXIV. in Westmonasteriensi Templo conditur, hoc Epitaphio dignissimo donatus:

EPITAPHIUM.

ISAACUS CASAUBONUS, (O DOCTIORUM QUICQUID EST, ASSURGITE HUIC TAM COLENDO NOMINI)

QUEM GALLIA REIP LITERARIAE BONO PEPERIT. HENRICUS IV. FRANCORUM REX INVICTISSIMUS LUTETIAM LITERIS SUIS EVOCATUM BIBLIOTHECAE SUAE PRAEFECIT. CHARUMQUE DEINCEPS DUM VIXIT HABUIT. EOQUE TERRIS EREPTO JACOBUS MAG. BRIT. MONARCHA, REGUM DOCTISSIMUS, DOCTIS INDULGENTISS. IN ANGLIAM ACCIVIT. MUNIFICE FOVIT. POSTERITASQUE OB DOCTRINAM AETERNUM MIRABITUR.

Sive verum, sive fictitium, dignum tamen quod adscribatur, suppeditat FRANCISCUS SWEERTIUS, Antverpianus, in Epitaphiis joco-seriis, quae collegit, pag. 86.

Mores, indolem, genium, studia tanti viri justis coloribus depingendo lubens fateor me imparem. Paucis tamen dicam ipsum nihil aeque in votis habuisse, ac primo se suaque studia probare principibus in Republica literaria maxime viris, etiam de facie ne quidem notis, quod ab ineunte aetate optimus parens eum docuerat [note: Epist. 4. 27. 640.], imo si fieri posset, ab omnibus amari, nemini esse odio [note: Epist. 4. 68.], deinde literas ipsas ac eorum cultores ex animi interiore sensu colere [note: Epist. 432.]. Ex iis vero paucos, at doctos atque pios [note: Epist. 756.] tantum sibi familiares reddere omni laborabat modo. Quos elegerat omni officiorum genere diligenter observare [note: Epist 209. 645.], monentibus meliora, quod ut facerent ipse rogabat [note: Epist. 225. 644.], facile obsequi [note: Epist. 42.]. Inter amicos, (quorum alli ipsum sollicitaverant, ipse aliorum petierat amicitiam) habebat in Gallia, quae noverca semper fuit ingeniorum pacis et quietis amantium [note: Scaliger. Epist. 58.], trigam [note: Trigam doctorum.] Trigam, opinor, verorum amicorum hîc habemus, Harlaeum [gap: Greek word(s)], Thuanum et Petavium Caeteri omnes [gap: Greek word(s)], linguâ factiosi. Is. Casaub. Epist. 225.] doctorum, Achillem Harlaeum, Petavium, Jac. Aug. Thuanum, Philippum Canaium a Fraxinis, Jacobum [note: Jacobum Gillotum, Curiae Senatorem.] Qui hisce de Casaubono ad Joseph. Scaligerum *: Monsieur CASAUBON soupa hier avec moy, qui l'ay fort conforme, et sommes encores icy assez de gens admirateurs de luy, et honorans sa vertu. Pour l'assûrer qu'il ne manquera de rien, je suis certain, qu'il se contentera de nous. Il m'a prie de vous faire ses excuses pour ce voyage; il est empesche a demenager, pour aller en ce nouveau logis. Quoy que nous puissions faire, nous ne le meritons pas, ny ne le meriterons jamais, et je ne scay, si la France est digne d'un tel homme, soit que l'on regarde sa doctrine, soit ses moeurs. Jauray l'honneur et le bien de le voir souvent, et profiteray en sa compagnie: Jamais je ne me separe d'avec luy, que je n'en vaeille mieux. * Epitre Franc. a Mr. de la Scala, pag. 105.] Gillotum, Curiae Senatorem: Josephum Scaligerum, Danielem Heinsium, Hugonem [note: Hugonem Grotium.] Casauboni gaudeo a te mentionem fieri, cujus ingenium vere apertum ac probum non minus ego semper veneratus sum quam raram eruditionem. Quam mihi amicus fuerit, satis testari poterunt literae, quas nuper in Batavos misi, cum editio ejus Epistolarum adornari diceretur. Dixit mihi ipse cum Londini quotidie simul essemus anno hujus saeculi XIII. se post migrationem e Gallia omnes illas militares literas ex animo abjecisse, quarum incitamentum illi fuerat Regum idem ac militum maximus; translatum vero in Britanniam studia quoque se eo transtulisse, quo vergeret animus Regis, cui non tam arma quam pax et Religio cordi. Deinde is erat Casaubonus, qui nihil parati penes se haberet, nisi in memoria, et si forte in oris librorum aut brevibus schedis Sibyllae foliis. Itaque in Polybium Notas nullas habemus, nisi in librum primum, et has quoque non perfectas, quae post editum ab ipso in angusta forma Polybium, cum minoris figurae edito prodierunt. Nec in AElianum quicquam ipsius est. Porphyrogeneti liber prorupit: sed non ipsius munere. Grotius Appendic. Epist. 184. ad Joachim. Camerarium.] Grotium in Batavia; Jacobum Bongarsium, Mich. Georg. Lingelshemium, Marcum Velserum in Germania; ut sileam multos alios, etiam Pontificiae Religioni addictos, vel in ipsis Coenobiis Parisinis nonnullis, exceptis tamen Augustanis Sodalibus, quibuscum nulla ei umquam fuit consuetudo, vel usus [note: Epist. 627.]. Amicos autem tam religiose colebat, ut, si quando in

eorum scriptis peccata deprehendisset, semper dissimulaverit [note: Epist. 521.], tantum abest, qui mcs Loiolitis, illorum manes sollicitaverit [note: Epist. 551.] A jactatione atque ambitione plane alienus, admodum humiliter de suis sentiebat studiis [note: Epist. 173. 570. 608.] Litium, injuriarum, calumniarumque quod fuerit fugitans, pacisque e contrario amantissimus [note: Epist. 747.], evidentissime patet ex eo, quod semper stylum ita temperavit, uti si bonorum studia mereri non potuerit, odium certe non sit meritus [note: Epist. 548.]. Dicta confirmat vir clarissimus, David Paraeus, cum Jano Grutero, viro celebri, calumniandi pruritum exprobrans, haec de eo narret [note: Praef. ad Christoph. Pflugium praemiss. Tom. VII. Fac. Critic.]: Memini ante hos praeter propter annos duos et viginti coram mihi narrare, Virum omni aeternitate dignissimum, ISAACUM CASAUBONUM [gap: Greek word(s)], cum mentio fortean injecta pestilentis [gap: Greek word(s)], quâ hoc saeculum proprie laborare videbatur, et ANIMADVERSIONUM quoque sermo fieret Adversarii mei, quas scripsit in M. Annaeum Senecam, serio affirmare, nullo alio argumento se absterritum ab earum lectione, quam quod inibi inciviles nimis [gap: Greek word(s)] in gravissimum Jurisconsultum, virum ceteroquin innocentissimum, deque Republica literaria bene merentissimum, singulis prostarent pagellis. Quam longe quoque a nefando vitio, sordida avaritia, quam ei impurus Graeculus Cretensis, et Andreas Schottus [note: Epist. 875.], vir licet honestissimus, exprobrabant summam, significat ipse Josepho Scaligero [note: Epist. 54.] Sum, inquit, otii amantissimus, neque aliud a Deo Opt. Max. exopto, quam ut in alta et profunda quiete, quod superest vitae exigere possim, et simul charissimis pignoribus meis consulere; non ut divitias illis congeram: abest a me [gap: Greek word(s)] illa cura; sed ut olim post funus nostrum sit unde honeste et liberaliter educari possint. Quin imo diligentius removet hanc calumniam scribendo [note: Epist. 873. 880.], Clamant, perditissimis moribus esse me, pecuniae [gap: Greek word(s)] mancipium; neque vident, si venalem conscientiam habuissem, et Lutetiae et Romae emtorem potuisse me reperire. Et [note: Epist. 876.]: Ego si aurum pluris quam pietatem fecissem, hodie in Anglia non essem. Nam anno CIC IC XCIX. Romam non semel magnis optimisque conditionibus fuit invitatus, testibus, quas diligenter custodiebat, Cardinalis Baronii literis [note: Epist. 503. 520.]. Ast ipsi a puero fuerat persuasum, eam (Romam) esse sedem [gap: Greek word(s)]. Itaque bonis et suae salutis amantibus nihil posse aut debere esse commune cum illa [gap: Greek word(s)] matre [note: Epist. 516.]. Nec mirum quod abhorruerit ab istis conditionibus, cum omnes vigilias suas amori veritatis in quocumque genere literarum semper impenderit, non [gap: Greek word(s)] comparatis [note: Epist. 417.], ac unice investigarit primaevam Ecclesiam, cujus consensum faciebat magni [note: Epist. 743.]. Liberos si quis alius adeo singulari amore complectebatur, ut si unus ex iis decederet, dolorem ex morte susceptum continuo in amicorum sinus deposuerit [note: Epist. 586. 587. 588. 589. 829.]. In iracundiam agnoscit ipse se fuisse pronum [note: Diar. pag. 25.], sed onmi conatu laborasse ut hunc supprimeret affectum. In tuenda fide fuit diligentissimus. Novatores, et qui nimiâ prophetandi libertate utebantur, quique Sacram Scripturam ex libidine sua interpretabantur, et, quidquid suis interpretationibus non conveniret, falsum atque impium putabant [note: Epist. 788. 789. 813.], summo in odio habebat.

Religionis, cui erat innutritus, verae erat tenacissimus, neque vi vel maximâ a veteri Ecclesia sinebat se abduci, cujus simplicitatem, veritatem ac consensum, laudabat, colebat, tuebatur [note: Epist. 843. 921.], nullam privatam fovens opinionem. Pontificiorum ante alios exsecrabatur errores [note: Epist. 925.], quemadmodum et vanam sui seculi gloriam. Quando enim Oxoniensis Academiae Doctores, quo Bibliothecae Bodleianae visendae, nec non cum clarissimo viro, Joanne Prideaux, Regis jussu, qui Casauboni defensionem contra Joannem Eudaemonem Cretensem suscepit, colloquendi gratiâ excurrisset, Casaubonum vellent magnificis titulis ornare, eas constanter repudiavit omnes, contentus tantorum virorum benevolentiâ [note: Epist. 885. 893. 899.], quemadmodum, quod supra monuimus, etiam Praebendiarius factus [note: Diar. pag. 37.], Regem petiit, ut omnibus resectis caeremoniis, tacitus ac quasi privatus in illorum ordinem reciperetur.

Studia a primis aetatis annis coluit diligentissime. Firmiore quamvis praeditus memoriâ, quae ipsa in senectute suppeditabat ante triginti annos lecta [note: Epist. 931.], plures tamen confecit Adversariorum [note:

Adversariorum libros.] De iis ista Mericus filius; quae mihi suppeditavit vir clarissimus, Richardus Parkerus: Beatae memoriae parens, Isaacus Casaubonus, praeter Curas (ingens opus, de quo nos alibi in Pietate, pag. 110.) Polybianas, et institutam de Re Vestiaria Commentationem; item Observationum Sacrarum et Ecclesiasticarum volumen unum, et alia nonnulla; reliquit Adversariorum (ut divisit et indigitavit ipse) Tomos sex: omnes propriâ manu, sed non eâdem librorum formâ scriptos. Primus et secundus Tomus uno (ut vulgo loquimur) in 4. libro continentur; tertius Tomus, satis alioqui spissus, in 16. descriptus est: quartus in 8. quintus in 4. sextus denique in folio sine ullo tegumento. Quid praecipue singuli et quo ordine contineant, sequens eorum recensio indicabit.

K. [note: Advers. [gap: Greek word(s)]]In 4. incipit, Index quorundam in duobus Adversariorum libris, etc. Sunt autem Miscellanea, et ex omni Scriptorum genere sub certis titulis congestae Observationes.

A. [note: Advers. Tom. [gap: Greek word(s)]. sive tertius.]In 16. incipit, Libri quaerendi, etc. Continet

Miscellanea eorum, quae ad res vel personas Ecclesiasticas pertinent, e Patribus et aliis Scriptoribus.

V. [note: Advers. Tom. [gap: Greek word(s)]. sive quartus.] In 8. incipit, [gap: Greek word(s)] Rom. Eccles. etc. De Surio et Lipom.

[gap: Greek word(s)] Episcopi omnes Oecumenici quodammodo, accurate per certa capita.

[gap: Greek word(s)] ad accuratum Tractatum de Eucharistia cum proprio Indice.

N. [note: Advers. Tom. [gap: Greek word(s)], sive quintus.] In 4. incipit prid. Non. Decemb. stylo Lilian.

B. [note: Advers. Tom. 5. sive sextus.] In fol. incipit, Et hinc illud facile decidi potest, etc.

Continet De potestate temporali Pontif. Roman. Baron. Annal. cum propriis observationibus et censuris.

T. 2. lib. incipit, Observationum et Emendat. [gap: Greek word(s)] indigesta.

[gap: Greek word(s)]. (sive propria rei militaris vocacabula) Graece, cum propriis Latinis saepe: cum observationibus et explicationibus ad obscuriora quaeque, ex AEliano, et Historicis utriusque linguae per seriem Alphab.

Observatiunculae quaedam generales Rei Civilis, aut Militaris, per certa capita et numeros digestae: numero 483. in H. 3. continuantur hae Observat. ad numerum 528. ubi habes et illarum omnium indicem.

Index locorum propriorum quorundam, et hominum in Polybio, et Livio, et aliis Historicis.

Vocum [gap: Greek word(s)]. Gr. cum propriis Latinis ex antiquis Scriptoribus [gap: Greek word(s)]. Vocum compositarum, Polybianarum praesertim, vis et significatio. Item quarundam particularium vis et usus.

[gap: Greek word(s)] ad Tract. de ratione vertendi ex una lingua in aliam; et variis translationibus.

POLYBIUS Graece editus Basileae in fol. perpetuis ad margines Notis illustratus.

Item e Sacra Scriptura Observat. rerum, quae ad hoc argumentum pertinent, accurate.

statim devorabat [note: Epist. 800.], extemplo consueverat referre [note: Epist. 931.], quo posset plenius, quae alta cogitabat, ardua ac magna [note: Epist. 60.] perficere. Verum voti compos, uti ipse ait, numquam

fuit factus, quoniam animo ac voluntati enitenti defuerunt praesidia, otium, ingenium [note: Epist. 17.]. In primis vero continuis migrationibus ex urbe in urbem, inque iis de domo in domum (nam septies minori quam septem annorum spatio supellex libraria circumlata est [note: Epist. 741.], haud exiguum studia passa sunt detrimentum. Humaniores literas licet praecipue tractaret, Historiae amans veteris [note: Epist. 105.], tamen quae ad sacra spectabant, haud minore excoluit diligentiâ [note: Epist. 913.], quandoquidem fructum suorum laborum putabat in omnibus veritatem investigare [note: Epist. 468.], studiosis literarum prodesse [note: Epist. 482.], et gloriae Dei inservire [note: Epist. 426.]. Quamquam autem quod et clarissimus Vir, Dominicus Baudius de se testatur [note: Cent. 11. Epist. 13.], majore cupiditate raperetur legendi quam scribendi [note: Epist. 457. 467.], nihilominus amici ipsum indesinenter impulerunt, ut quae in optimos utriusque linguae Scriptores collegerat doctissima, cum orbe literato communicaret, quod quam facile, quamque frequenter fecerit, indicant ea, quae supra enumeravimus, quando quid singulis fere annis ediderit, quaeque pollicitus sit adhuc suppressa inchoatave Commentaria recenseremus, a Merico filio paucis indicata. Eo autem ex ordine excidisse observavi Commentarium in venustissimum Poetam Musaeum, cujus meminit Daniel Paraeus in Notis

Vatem.] Frontispicium [gap: Greek word(s)] hujus Carminis a Nonno Panopolitano est, qui universum hocce venustissimum Poemation pene fecit; uti jam olim facile observavit magnus ille ISAACUS CASAUBONUS, [gap: Greek word(s)] politioris literaturae, cujus acerrimo judicio elucubrata, et quasi Museo melle tincta dulcissima scripta,

At vero nimis [gap: Greek word(s)], quâ temporum injuriâ factum, ut aureum ejus Commentarium in hunc nostrum suavidicum MUSAEUM male obscuraverit [gap: Greek word(s)] quem tamen [gap: Greek word(s)] meus parens in Gallia suismet oculis manibusque, cum ad illum virum discendi gratiâ frequentiuscule inviseret, usurpavit.

Amorem in studia mirificum, innumeris omnis aevi viri clarissimi experimentis exemplisque comprobarunt, quae etsi sciam varia ab Auctoribus tradita, attamen simile nostro Casauboniano me legere non memini. Ferunt Thomam Aquinatem infantem adhuc in cunis immodice vagientem, exhibito ei libello confestim se continuisse [note: Pontan. Attic. Bellar. tom. 1. pag. 23.]; Joannem Franciscum Gropalum Genuensem ab ineunte aetate ita studiis deditum, ut omnem ei a parentibus lusui datam pecuniam libris impendisse [note: Oldon. Athen. Ligust. pag. 347.]; Antonium Caracciolum, puerum mensae accumbentem, libellum e crumena protulisse, minime parentis objurgationes verentem [note: Franc. Bolvit. Praef. Caracciol. de Sacr. Eccles. Near pol. praem.]. Tradunt Antonium Possevinum adeo diligentem ac laboriosum fuisse, ut pedem noctu campanulae adligaverit, quo mox atque obdormisset, a somno excitaretur [note: Job. Bosius, Notis. Script. Eccles. cap. 2.]. Sic Claudium Salmasium in Bibliotheca Heidelbergensi versantem tertiâ demum nocte solummodo obdormivisse [note: Clement. in Vita Salmas.]. Quinimo Alphonsum, Ferdinandi filium, Regem Arragoniae, morbo correptum, solâ Quinti Curtii lectione recreatum a morbo convaluisse [note: Morhof. Polyhist. Liter. lib. III. cap. 3.]. Verum quis, quaeso, tale excogitavit remedium? Ajunt Casaubonum, ne concubiâ nocte somno corriperetur, oculis infudisse [note: Infudisse acetum.] Moise Amyraut dans la suite de la derniere Partie de la Morale Chretienne, pag. 161. Car celuy qui pour imiter Casaubon, qui estudioit la plus grande partie de la nuit, se mettoit du vinaigre dans les yeux pour en chasser le sommeil, monstroit bien qu'il avoit de la generosite, et une grande affection pour les lettres.] acetum [note: A. Miraeus, Elog. Belg. pag. 31.]. Hisce fortassis pertinacissimis laboribus, vitâque sedentariâ, ad exemplum Joannis Hentenii [note: Idem ibid. pag. 96.], Reinerii Gemmae Frisii [note: Idem ibid. pag. 30.], Joannis Hesselii [note: Wood, Histor. et Antiq. Oxoniens. pag. 79.], Robberti Abbatis [note: Menagian. tom. 1. pag. 174.], quos ex nimiis laboribus in calculos incidisse scribunt, si quidem noster Casaubonus tenue admodum habebat corpusculum, etiam eundem in morbum incidit, quo ingravescente saevissimis cruciatibus emaciatus tandem misere succubuit. Ingenii sagacitatem promptitudinemque colligere vel hisce ex speciminibus licet. Primâ vice necdum instauratum ingressus Collegium Sorbonicum, jactanti cuidam, Voila une sale, ou il y a quatre cens ans qu'on dispute, acute respondit interrogando, Qu'a-t-on decide [note: Ibid. tom. 11. pag. 16.]? Sic eodem ex Collegio, ubi audierat quendam linguâ tam barbarâ theses defendentem, ut nullum assequutus esset verbum Latinum, egrediens aliquando dixit [note: Ibid. Tom. 1. pag. 378.]: Je n'ay jamais ouy tant de Latin sans Pentendre. Idem fere eodem loco simili in casu de utraque lingua Graeca ac Latina respondit, male [gap: Greek word(s)].

Uxorem, quam duxerat, Florentiam, Henrici Stephani filiam, tam ardenter constanterque amavit, ejus virtutes singulares ita laudavit, ut iis secundum Deum adscribendum judicarit, quicquid illi literae debent, aut sunt debiturae [note: Epist. 431.]. Expertum enim se scribit quantum adjumentum sit studiorum grata et [gap: Greek word(s)] uxor [note: Epist. 850. 853.]. Eâ enim absente omnis rei familiaris cura ad ipsum redundabat, unde haud exiguum studiis detrimentum.

[note: Epist. 911.]. Inprimis vero quia numerosam habebat familiam. Florentia enim illa egregiis florens virtutibus, omnium mariti aerumnarum fidissima consors [note: Epist. 750.], forti animo omnes omnium conatus malevolorum contemnens semper et ex animo exsecrans [note: Epist. 880.], (ipsi enim cordi erat quicquid sciebat marito cordi [note: Epist. 905.] esse) videtur Casaubono animum passim addidisse. Certe ter quaterve cum in Delphinatum ad socrum, tum Parisios, petitum mariti dilectissimi Bibliothecam, vel mediâ hyemis anni tempestate non sine vitae discrimine, non sine plurimis itineris aerisque incommodis profectam ipse auctor est. Hisce accedit singulare, quod narrat, exemplum, illam a. d. XII. Kalendas Martias natali mariti die XLIV. (anno CIC IC CIII.) venisse ad ipsum, ac muneri loco obtulisse aureorum centum et amplius, quos prudentiâ suâ sumtibus seu impensis domesticis quotidianis resecarat [note: Diar.]. Hoc praestitisse feminam hanc summopere mirandum est, cum ex Epistolis constet non tantum saepenumero decubuisse graviter, sed singulis annis maritum incremento prolis fecisse laetum parentem.

Liberos quot Casaubono peperit foecunda Florentia, exacte non expresserim. Saltem vicies foetum fudisse, ex Epistolis facile demonstratu est. Pignorum nomina, quae secundum nativitatis ordinem collegi, haec sunt: Philippa, nata v. August. CIC IC LXXXIX. Joannes, natus. ... CIC IC XC. Gentilis seu Joantilla, nata. ... CIC IC XCVI. Abigail.... Elisabetha, nata CIC IC XCVII. Joanna, nata. ... CIC IC XCVIII. Mericus, natus Genevae XIX. Kalend. Septembr. CIC IC XCIX. Anna, nata IV. Nonar. Novembr. CIC IC C. Paulus, natus a. d. VI. Kal. Januar. CIC IC CII. Carolus, natus IV. Kalend. Octob. CIC IC CVII. Maria, nata IV. Non. Octob. CIC IC CVIII. et Regis Angliae nomine insignitus [note: Epist. 1057.] Jacobus, natus XIV. Kal. Novembr. CIC IC CXII. Horum omnium Mericus paterna premens vestigia nomen solus et stemmatis Casauboniani gloriam propagavit et sustinuit. Puer usus est praeceptore Samuele Naerano [note: Epist. 602. 614. et 648.], Gymnasiarchâ Sedanensi; deinde Scholâ ac Magistris Anglis. Adolescentem parens cum vellet mittere Lugdunum Batavorum ad Joannem Polyandrum [note: Epist. 962.], Theologiae Professorem, formandum vero solidâ institutione Danieli Heinsio [note: Epist. 928. 936.], jussu Regis Oxoniam legavit [note: Epist. 955.]. AEdis Christi alumnus evasit anno. ... Studiis vero ita diligentem impendit operam, ut anno aetatis vigesimo primo magistralem promeruerit gradum; quo exornatus, inque Clerum deinde receptus, Ecclesiae Cantuariensis Praebendam, nec non Rectoriam Jackhamensem, inde ad lapidem quartum acceperit. AEtatis anno trigesimo sexto una cum multis aliis Sacrae Theologiae creatur Professor. Verum addictus Aulae ac Regiae familiae belli civilis tempore utroque munere exuitur. Quae tamen restituto in statum pristinum serenissimo Rege Carolo II. munera recepit. Studiis suis plurimum obfuisse querebatur, quod patris Bibliothecae pars haud contemnenda manserit in Galliis apud amplissimum Jacobum Augustum Thuanum, pars cesserit Bibliothecae Regis Angliae, adeo ut justissime doleat persaepe se numquam illam integram vidisse; imo addat suam quoque vigentibus intestinis motibus divenditam. Artes attamen liberales diligenter excoluit, imprimis literas Graecas; quare amico ad ipsum invisenti dixerit, se plurima Thomae Stanleio in AEschytum suppeditasse, multumque in exponendo Marmore Arundelliano, quod Graeca non intelligeret probe, juvisse Seldemun. Peritiam in Graecis, quâ patrem, quod praefiscine dixerim, aequare visus non est, ostendunt Notae in Auctores varios. Epicteti Enchiridion, Hieroclem de Providentia et Fato, Diogenem Laertium, Polybium, atque Antoninum de se ipso ad se ipsum, quem a se in Anglicum sermonem transfusum et Notis illustratum dedit, in quas acriter invectus est Thomas Gatakerus, cui prolixe respondet Epistolâ VIII. quam inspicere est operae pretium. Ex Latinis Scriptoribus illustravit Optatum Milevitanum, P. Terentii Comoedias binas posteriores. Auli Persii Satyras e Codice parentis dedit auctiores, quibus tamen nihil putem de suo adjecisse. Praeter haec scripsit Pietatem contra Maledicos, in qua acriter defendit patris famam, atque a falsissimis malevolorum criminationibus liberat doctrinam ac vitam integram. Post eam edidit Vindicationem adversus Malevolos, qui sub parentis Isaaci Casauboni nomine ediderant librum de Idololatria. Praeter hos dedit Commentationis de IV. Linguis partem priorem, nempe de Lingua Hebraea, et Saxonica; Diatribam de Verborum Usu, nec non Epistolam de editione Hackiana Homeri, quos Commentarios quod nisi rarissime inveniantur, dignos judicavimus EPISTOLIS et PRAEFATIONIBUS adjungi. Sequentes Anglico idiomate conscriptos prostant auctore Viro clarissimo, Antonio Wood [note: Histor. et Antiq. Oxoniens. pag. 282.].

Tractatus de Enthusiasmo, Lond. 1655. qui in Latinum sermonem conversus prodiit Lipsiae anno 1709.

Responsio ad Labyrinthum Cantuariensem, quâ nempe defenditur Laudi Archiepiscopi cum Fishero Jesuita colloquium, Lond. 1665.

Epistola ad Doctorem Petrum Du Moulin, de Philosophia naturali et experimentali, deque ejus argumenti libris quibusdam nuper editis, Cantabr. 1669.

De Credulitate et Incredulitate circa res naturales et civiles, Lond. 1670. quo in libro Responsio adornatur ad librum de Veneficis et Veneficio per J. W. Joannem nempe Wagstaffe, quondam e Collegio Orielensi conscriptum, et Londini anno 1669. propalatum.

Tractatus, quo exemplis et indiciis abunde manifestis probatur, dari Spiritus, Veneficas et operationes supernaturales, Lond. 1672.

Responsio ad Auctorem libri, cui titulus, Incessus stabilis, ubi de modo probandae Infallibilitatis recens excogitatio.

Dissertatio de Christi Incarnatione et Exinanitione; deque Religionis Christianae Principiis, Lond. 1646.

Notarum in Marci Aurelii Antonini Meletemata de seipso, translatio, Londin. 1635. Edendas porro tertiâ vice curavit.

Proaemium ad librum Doctoris Joannis Dee, de commercio cum Spiritibus, Lond. 1659. in fol. in linguam denique vernaculam transtulit.

Inter promissa ac latentia volumina ipsemet enumerat Observationes in Aulum Gellium [note: Praef. in Polyb.]; Auctiores longe Notas in hieroclem; Uberiorem Indicem Polybianum [note: In Notis ad Hicroclem, pag. 179. 180.], ut et Graecum verborum omnium (quo phrases et formulae Philosophorum propriae comprehenduntur) philosophicorum, qui apud Antoninum reperiuntur, cum Latinis propriis ex Seneca, Cicerone, aliisque Veteribus Epist. 7.. Praeterea Diatribam de Theosebio, seu cultu Dei vero et falso; atque etiam Tractatum de Ortu Sermonis [note: Praef. de IV. Linguis.]. Multa se habere in Livium, Servium, et multo plura in Philostratum, Antoninum, ac praecipue Platonem, cujus se Lectorem tam diligentem fuisse amico cuidam ad ipsum invisenti gloriabatur, ut millena loca observarit a Serrano male versa. Seque, si quid scribere vellet vel posset, calamum stricturum in Gassendum de Vita Epicuri, in quo libro scelestissimum fuisse Gassendum, suscipere se demonstraturum, si quidem Auctor ille loca ubique pro Epicuro corrumpit, quod nemo ante eum observavit.

Uxorem duxerat tantis opibus abundantem, ut numquam indiguerit nummis, praeterquam cum exortis motibus intestinis quasi exularet. Quot ex ea susceperit liberos, me latet. Filium vero Joannem, cui puero, uti videbatur, bonae spei inscribit suam de Verborum Usu et accuratae eorum cognitionis Utilitate Diatribam, in literis decoxisse, ac Musis nuntium misisse, (qui Baccho deditus contra patris voluntatem Londini pauperem filiam in matrimonium duxit) tristis conqueritur; e contrario exultans se habere filiam modestissimam, sermonem Romanum intelligentem. Uxor, valetudine adversâ diu afflicta, unde Merico minor in studiis voluntas ac voluptas, moritur anno CIC IC CLI. Moerore exinde summo languidus, remotissimus ab urbe atque libris in secessu, in praediis puto amoenissimis viri nobilissimi, et ingenii dotibus, multiplici doctrinâ excultis, ornatissimi, Joannis Cottonis, Thomae filii, Roberti (celeberrimae illius, quae Cottoniana vulgo audit, Bibliothecae fundatoris) nepotis [note: Casaub. de edition. Hackian. Homer. pag. 161. Praef. in Diogenem Laert. pag. 51. Richter. Epist Select. pag. 48.], ubi Diogenem Laertium, quem paterno excitatus exemplo juvenis diligenter legerat [note: Not. in Diogen. Laert.], recensuit, vixit quietior; obnoxius attamen saepe doloribus nephriticis, usque adeo vehementer virum affligentibus, ut fere per integrum annum mentis non fuerit compos. Postea videtur Cantuariae moratus. Ibi in meditatione mortis continuo versabatur. AEtate, aegritudine, infirmâque valetudine fractus raro ante horam decimam e lecto exsurgebat; eundem ante solis occasum repetens, quapropter a multis annis ignorabat, quid in Republica literaria ageretur. Amicis ad ipsum invisentibus, ubi de studiis incidisset sermo, aperte dicebat in Anglia exstinctas fere literas ob serpentem Cartesii nuperam doctrinam, literas delentem. Academiae Oxoniensi multos donavit manu exaratos Codices. Promiseratque omnem se daturum operam, ut patris scripta eo deferrentur. Cum viris doctissimis commercium literarum habuisse quotidianum non constat, quemadmodum nec amicorum numerum

aliquem. Paucissimos enim ipse indicat, in quibus invenio viros clarissimos, H. Grotium, G. J. Vossium, J. Fr. Gronovium, J. G. Graevium, omnes Batavos; ex Anglis Joan. Seldenum, cui Antoninum nuncupavit, et Ja. Wyndet, Medicum praestantissimum. Verae pietati unice devotus liberali manu pauperibus succurrebat, existens erga togatos civilis, clemens atque humanus. Ultra quadraginta et quinque annos Ecclesiae Cantuariensis Praebendarius fato functus XIV. mensis Julii CIC IC CLXXI. in porticu quadam australi Ecclesiae Cantuariensis Cathedralis (Ecclesia Christi nuncupatur) parti adjacente sepultus fuit. Tumulum vero ejusmodi Epitaphio insignitum reperies [note: Anton Wood, Histor. et Antiq. Oxoniens. lib. 11. pag. 282.]

ISAACI CASAUBONI PRAEFATIO Praefixa PUBLII SYRI MIMI SENTENTIIS, ex nova Versione Graeca JOSEPHI SCALIGERI. CANDIDO LECTORI.

[note: Hae duae Praefationes serius accesserunt.] MOnendus es, Lector, illustrissimum virum, JOSEPHUM SCALIGERUM, olim in Publianis Graece vertendis unicâ editione Pithoeanâ usum fuisse, neque ab ea discessisse, ut plus aut minus quam in ea conceptum est, sibi permitteret. Ea prodiit anno MD LXXVII. typis Patissonii. Titulus ejus hic fuit, D. LABERII, P. SYRI, et aliorum Veterum Sententiae, etc. Tam editio, quam titulus ipsum Scaligerum a calumnia illius, qui Ingolstadiensem editionem publicavit, vindicare poterit, qui non veritus est dicere, Josephum Scaligerum pro arbitrio mimos aliquot (ita vocat singulos versus, ne forte quis novam Latinitatem miretur) mutasse, alios omisisse. Utinam et quos omissos, et quos mutatos putat, ostendisset! Nam octoginta fere annis post Erasmianam editionem, quae omnium prima fuit, Pithoeana prodiit, quae nihil non habet, quod in illa Erasmiana erat, et longe plures ac emendatiores versus, quam illa. Par civilitas, et tali censore digna, quod illam sententiam,

ait inepte a Scaligero pro Publiana venditari, quum sit Laberii. Magnum profecto crimen, si ille versus quosdam, qui Publii non sunt, et tamen in illa editione extant, verterit, quum titulus a Pithoeo positus non tantum Publianas, sed et Laberianas quoque Sententias in unum conjectas fuisse testetur. Quin et versus alii sunt partim ex Tragoediis Senecae, partim ex ejusdem Philosophicis scriptis, et quod magis mireris, ex Apuleio, et aliis Scriptoribus excerpti, et in legem jamborum ab Eclogariis coacti. Hoc est, quod in Schola illius Magistri ineptum vocatur. Vellem vero nos docuisset, quid vocet, venditare. Ubi nos docuerit, tunc an illius sit alienas Sententias venditari, qui ne suorum quidem poematiorum rationem habet, ostendemus. Sane ipse vertit Graece, non in compitis, neque per praeconem venditavit. Sed, si nobis tantum otii, quantum illi superesset, ut eam editionem Ingolstadiensem discutere vellemus, non pauca ostenderemus, in quibus illi parum doctrinae, praeter ea, in quibus parum candoris profitetur, ut ea, quae Scaliger primus notavit, et absque eo esset, nemo adhuc sciret, ipse tanquam aut a se inventa, aut vulgo nota producit, de inserta ex Tertulliano, et Sententias Graecas, et alia id genus. Sed haec missa facimus, quia Scaligeri non est morari haec, qui ne poematia quidem sua curat, quae si nullum alium nanciscerentur, qui ea tolleret, quam eum, qui ea exposuit, actum esset de illis; quod et huic novae Graecae conversioni contigisset, quam tibi damus, benigne Lector, ex editione expressam, quam summus vir, et optime de Scriptoribus Latinis meritus, Janus Gruterus, anno superiore publicavit. Eam illi [gap: Greek word(s)], ut Justinianus noster loquitur, sequutus, versum versu reddidit, ut etiam in summis angustiis incolumem [gap: Greek word(s)] nitorem retinuerit. Quod si in quibusdam aut coactior aut paulo inconcinnior videtur, id, Lector, facile excusaverris,

si tu ipse Latina cum Graecis contenderis. Tantum enim abest ut reprehendas, ut miraturus sis, id versu Graeco, in quo nulla libertas est, potuisse reddi quod in Latino fieri laxitas permittit, in quo nulla pedum ratio, praeterquam in ultima sede habetur. Quum igitur hanc novam interpretationem Graecam nacti essemus, ne illi idem quod aliis illius viri Poematiis accideret, eam a negligentia vindicare, et unâ operâ de studiosis bene mereri maluimus, quam committere, ut nostrapte culpâ adolescentes studiosi, qui has Sententias de manibus nunquam deponere debent, illis diutius carerent. Vale, Lector, et illis fruere. Lutetiae Parisiorum.

PRAEFATIO praemissa NOTIS in NOVI TESTAMENTI quosdam Libros.

ETsi non improbo Librorum Sacrorum receptam hodie divisionem; tamen non dubito quin longe commodior esset futura Veterum distinctio, si quis magnus Theologus ei restituendae operam impendisset. Veteres enim singulos libros in [gap: Greek word(s)], singulos [gap: Greek word(s)] in sua [gap: Greek word(s)] ita dividebant, ut Lectorem ea divisio multum posset adjuvare. Non enim, opinor, ut hodie factum videmus, plurimis in locis ea dividebant; quae si quis diligentius animum advertat, conjunctim potius legi deberent: sed diversas potius quaestiones, et ejusdem quaestionis partes diversas ita distinguebant. Quod quantopere sit exoptandum, nemo, qui artificiosissimas Pauli Epistolas legerit diligenter aliquando, potest ignorare. Vocabant autem majores partes [gap: Greek word(s)]; minores, [gap: Greek word(s)], contra quam hodie nos facimus. Quare etiam in numero [gap: Greek word(s)] magna diversitas. Nos hodie Matthaei Evangelium dividimus in capita XXVIII. illi in [gap: Greek word(s)] CCCLV. [gap: Greek word(s)] autem LXVIII. Unde apparet, id fere [gap: Greek word(s)] fuisse illis, quod nobis hodie versiculus. Numerum autem [gap: Greek word(s)] in singulis Evangelistis observatum, ex his Suidae verbis est intelligere: [gap: Greek word(s)] (sed hic numerus est mendosus) [gap: Greek word(s)].

EPISTOLA MCXI. JUSTO LIPSIO.

[note: Haec Epistola serius accessit.] DIu si lui apud te, Vir praestantissime, non voluntate meâ, sed exemplo tuo. Nam qui ad binas mearum nullum a te, hac comitate viro, responsum tulerim; facile conjicio gravem esse caussam, cur ego jucundissimo et exoptatissimo hoc amicitiae nostrae fructu integrum jam annum caream. Atqui non deerant, de quibus tecum agere, hoc est, de quibus in consilium ad te ire optabam. Adhuc enim tenent nos Caesareae Historiae Scriptores isti, quorum recensionem pridem institutam, sed postea casu quodam intermissam, serio demum ante mensem aggressi sumus. Atque utinam tempore non deficeremur! Sperarem assecuturum me, [gap: Greek word(s)], ut ab aequis et mei amantibus viris, qualis tu, clarissime Lipsi, et magnus Scaliger, diligentiae [gap: Greek word(s)] laudem ferrem. Nunc conatibus nostris [gap: Greek word(s)] adversantur. Accedit quod dulcedine aliorum studiorum capti, aegre ac prope repugnantes ab illis abstrahi nos sinimus. Enimvero sera jam poenitentia est: nam omnino [gap: Greek word(s)] cogimur, et hoc cuicuimodi est [gap: Greek word(s)]. Senecam vero tuum quando exspectabimus? Sed non dubitamus futurum hujus morae grande pretium: nam illum sapientissimum Scriptorem aut illustrabis tu nobis, aut [gap: Greek word(s)], opinor, nemo. Vale. Lutetiae Parisiorum.

VIRO PERILLUSTRI ET EXCELLENTISSIMO, JOANNI, BARONI AB ARNHEM, TOPARCHAE IN ROSENDAEL, AC HARSLO, SUPREMAE CURIAE DUCATUS GELRIAE ET COMITATUS ZUTPHANIAE SENATORI EXTRAORDINARIO, TETRARCHIAE VELAVICIAE SATRAPAE, NECNON ILLUSTRIUM DELEGATORUM PRAESIDI. S. P. D. THEODORUS JANSONIUS AB ALMELOVEEN.

LECTORI BENIVOLO S. P. D. THEODORUS JANSONIUS AB ALMELOVEEN.

VIRO AMPLISSIMO ET SUMMO, THOMAE REINESIO, Principis Altenburgensis Archiatro, ejusdemque civitatis Consuli.

ISAACI CASAUBONI VITA.

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)].

Ex Diario ISAACI CASAUBONI.

In obitum Hadriani Guilielmi, Zelandi [note: Daniel. Heins. Poemat. pag. 67. ed. 1640.], juvenis Medicarum rerum, et linguarum Orientalium peritissimi, qui in ISAACI CASAUBONI manibus exspiravit.

SERENISSIMO, POTENTISSIMO PRINCIPI, JACOBO VI. Scotorum (postea Magnae Britanniae, Hiberniae, etc.) Regi.

SERENISSIMI JACOBI VI. Scotorum (postea Magnae Britanniae, Hiberniae, etc.) Regis, EPISTOLA ad ISAACUM CASAUBONUM.