CAMENA Early Modern Latin Texts

image: as001
ISAGOGE IN LECTIONEM ARISTOTELIS, HOC EST, HYPOTYPOSIS TOTIUS PHILOSOPHIAE ARISTOTELIS QUA Series et Ordo librorum, Scopus et Subjectum, ta/cis2 denique et diai/res1is2 ei)s2 ta\ kefa/laia breviter et succincte proponitur. Olim â MICHAELE PICCARTO Professore Organico Altdorffino Concinnata Nunc iis partibus, quibus deficiebat, aucta, et Notis plurimis alterâ vice illustrata, atque ad usum in Theolog. applicata A JOH. CONRADO DÜRRIO SS. THEOL. ET PHILOS. MORAL. IN ACAD. ALTDORFF. P.P. Praemissa est Epistola VIRI HERMANNI CONRINGII; continens judicium de isto libello, ejusdemque iteratâ editione. ALTDORFFII Typis et Sumptibus GEORGII HAGEN, Univers. Typogr. CIC ICC LXV.

VIRIS MAGNIFICIS, PERSTRENUIS, NOBILISSIMIS AC PRUDENTISSIMIS DNN.

DN. JODOCO CHRISTOPHORO KRESS A KRAFFTSHOFF ET KRESSENSTEIN IN RAEZELSDORFF ET DURRENMUNGENAU, SCHOLARCHAE.

EX quo tempore elegantioribus literis juxta cum ingenuâ et severiori Philosophiâ e Scholasticorum quisquiliis, sub quibus ipsae aliquam diu oppressaelatebant, emergere et veluti vitam ac spiritum recipere Dei ope et industriâ optimorum Virorum superiori tempestate non minus adsecularis quam sacrae eruditionis salutem et incrementa aemulis viribus connitentium, contigit; in duas veluti partes discessum est ab

eruditis, aliis quidem veteri Graecorum philosophiae, denuo in dias luminis auras productae, patrocinium commodantibus, rursus vero aliis alteram illam incredibili ingeniorum acumine, stupendis laboribus, felicitate admirabili Lombardi, Thomae, Alberti Magni, Scoti et similium eruditionis miraculorum, magis ex foecundo propriae perspicacitatis, quâ valebant, ingenii penu quam ex Graecis Aristotelis fontibus (â quorum sincero gustu linguae istius ignorantiâ arcebantur) depromtam orbi erudito adorandam amplexandamque

Et sane non tantum satis diu per aliquot retro secula regnum tenuit illa Scholasticorum non minus Philosophia quam Theologia; verum etiam proximo abhinc seculo, cum de novis dogmatibus haud paucis convicta esset, sui nonnullum amorem et venerationem reliquit apud eos saltem, qui animadverterunt, non illaudabile operae precium ab illis esse factum, dum altissima Christianae fidei mysteria ita solide et nervose proposuerunt, ut pertinacissimorum etiam haereticorum

Quo quidem nomine ut nemo Christianus consilium istud suâ laude defraudaverit; Ita subinde non defuerunt emunctioris naris et [gap: Greek word(s)] Viri, qui Philosophiae limites audacius motos, et Theolagiae sublimiora dogmata ad illius commenta imprudenter saepe et infeliciter inflexa intortaque esse viderent.

Atque ita dum altera illa pars, veterum Graecorum et Aristotelis philosophiae unice intenta, satis haberet,

rerum praestantissimarum theoriâ imbui et actionum civilium amore cultuque informari homines, altera vero res divinas ad praeceptorum philosophicorum obrussam subtilius, quam fas erat, exigere satageret, factum est, ut neutra reprehensionis notam apud omnes effugere posset.

Quae dum â plusculis annis, quos inter Theologiae et Philosophiae studia si non feliciter, certe non segniter, sum dispertitus, ultro citroque cum animo expendimeo, ita

tandem utramque sententiam dividendam mihi esse existimavi, ut et priorem illam philosophandi rationem accessione aliquâ augendam, et alteram intra suas metas compingendam ejusque luxuriem, ut ille ait, de pascendam esse judicarem. Nam qui priori sectae nomen dedere, aestimantes Philosophiam, praesertim theoreticam, ex indole suâ, et ut perfectione humanae mentis absolvitur, dogmata ejus ex principiis suis [gap: Greek word(s)] et vernaculis ita tradiderunt, ut ad altiores alias disciplinas non applicarent, illud Hieronymi in animo

habentes: Quid mihi loqueris de Philosophia, dum versor in Theologiâ: quid mihi loqueris de Theologia, dum versor in Philosophia? Quo ipso uti convenienter senserunt [gap: Greek word(s)] et Analytices praecepto, quod vult, ut media et extrema sive probationes cum rebus probandis ex eodem genere seu ex ejusdem rei naturâ sumantur, si quis velit accuratam disciplinae alicujus cognitionem et non potius [gap: Greek word(s)] referre: Ita haud exiguum laudi suae cumulum adjecissent, si accuratam et exquisitam istam philosophandi rationem ultra nudam veritatis

inventionem ad illarum etiam rerum intelligentiam protulissent, quae vel civilis et humanae vel aeternae et coelestis felicitatis adeptionem juvant. Ita enim profecto est. Non vivitur hodie illis moribus, ut abunde satisfactum sit hominis officio, si quis abductâ â sensibus mente cum Platone mortis meditationi immoriatur, sive, quod Aristotelis verbum est, [gap: Greek word(s)] aut cum Empedocle rerum lites et amicitias admiretur, aut cum Chrysippo acervalis Syllogismi nodos plexiles solvat, aut cum Archimede circulos

in pulvere describat. Tranquillior sane et sereninior istiusmodi vivendi ratio fuerit et divinae vitae, quo hominem secundum partem in nobis praestantissimam eniti decet, vicinior; sed minus frugifera est, minus conducibilis parentibus, liberis, uxori, amieis denique ac civibus, quorum commodis natus est homo, utpote [gap: Greek word(s)] , ut disserit, Aristoteles 1. ethic. omnium vero minime ad earum rerum veritatem investigandam facit, quarum notitia ad aeternae salutis possessionem viam nobis Christianis

munit. Atque ut hac quidem parte illi Philosophiae Graecae cultores nonnihil defecerunt, certe parcius aut timidiuscule operae isti manus admoverunt: Ita alteri illi Latinae et Scholasticae, quam ita â subtiliore et difficiliore docendi genere vocare visum est, Philosophiae Doctores palmam praeripuisse, si non semper felicis successus, saltem diligentiae et conatuum laudabilium censendi sunt, quod non contenti ingeniorum, quâ valebant, mirâ sagacitate abdita contemplativae et activae sapientiae mysteria penetrasse, eadem etiam

tum ad illustranda fidei nostrae dogmata tum ad retundendos ac debellandos suis telis adversarios nec segniter nec prorsus infructuose adhibuerunt. Atque hunc ad laborem jam dudum signa sibi sublata esse â vetustioris Ecclesise Graecis pariter ac Latinis Doctoribus videbant, ut qui non dubitarent, bonas literas et philosophiam pro genuinâ sepe et loricâ dominiae vineae, ut Clemens Alexandr. loquitur, agnoscere, monerentque ad usum justum praedicandi Evangelii adhiberi, ut praeclaro disserit S. August. l. 1. de doctr. Christ. c. 40. Quorum vestigia

utinam satis circumspecte et fideliter pressissent, nec, dum ingeniorum suorum foecunditati nimis indulserunt, ipsi veritatis oneri ferendo succubuissent! Dissimulari enim profecto non debet, multis futilibus quaestionibus contaminasse istud hominum genus et oppressisse puritatem doctrinae coelestis, sive, ut communis Germanae Praeceptor Philippus Melanchthon in Dodecade nostrâ scriptorum Theologicorum p. 662. loquitur, Evangelium et beneficia Christi stultis illis disputationibus obscurasse, inque iis, quae pro

fidei dogmatis argumenta e Philosophia produxerunt, multa rectius pro haeresibus quibusdam facere videri, quam pro catholicis dogmatis. Quin ubi vel maxime serio sanctissima fidei nostrae capita explicare aut tueri sategerunt, usi sunt saepenumero argumentis aut [gap: Greek word(s)] , utpote e naturalium rerum indole petitis, aut topicis et [gap: Greek word(s)] , ab autoritate alicujus Patris vel Concilii sumtis, aut non necessarium ac essentialem nexum, cum rebus probandis, habentibus, aut certe vitiose applicatis, obstrinxeruntque se adeo haud uno modo

turpissimo reatu [gap: Greek word(s)] et ignorantiae Analyticorum praeceptorum, quae omnis non modo scientiae sed cujusvis accuratae eruditionis et veritatis praesentissimum est impedimentum, ut adeo, dum expectamus [gap: Greek word(s)] et Syllogismos scientificos, quibus animus possit reddi [gap: Greek word(s)] , ipsi supponant nobis [gap: Greek word(s)] , quin et elenchos sophisticos, aut si res ceciderit selicius, [gap: Greek word(s)] , id est, pro nucleis putamina. Haec monenda omnino est juventus incautior et cerea in persuasiunculas et sophismata flecti,

â nemine certe justius, quam â nobis, quibus ista cura in Academiis unice incumbit, ne veritatem virginem velut scortum, ut ille ait, prostituamus, neque glandes pro panibus, scorias pro auro obtrudamus iis, quos nostrae fidei dei commissos in futurae felicitatis augmentum velut e manu in manum acceptura est Respublica. Quod dum facimus, absit ut in animum unquam inducamus, excussum ire e manibus Studiosorum lectionem Scholasticorum, quos ipsa Apologia Confessionis nostrae Augustanae magnos et ingeniosos Viros salutare non dubitat. Quin veneramur

et aestimamus toto pectore incredibilem eorundem diligentiam in exponendis et pertractandis accuratius et subtilius, quam idiotarum intelligentia sit capiendo, Christianae religionis capitibus, in scrutandis iis, quae necessario eadem illa consequuntur aut iisdem adversantur; in confutandis denique objectionibus, quibus fidei hostes veritatem doctrinae nostrae in discrimen vocare et labefactare moliuntur. Quem quidem fructum nequicquam expectaveris â solo Aristotele aut Graecis philosophis, quos plurimos cum

mysteria isthaec nostra juxta cum ignorantissimis fugerint, eâ quidem parte suo praesidio non potuerunt non nosmet destituere. Ut adeo rectissime olim pronunciatum esse agnoscamus â maximi judicii Theologo Davide Rungio Qui simpliciter et sine limitatione vituperat Scholasticos, eum quid excellens eruditio etiam in Theologiâ sit, non recte attendere. Hoc tamen, quando locus ita fert, silentio hîc transire non possum, quod diu multumque cum animo agitavi meo, nec prorsus sine populi [gap: Greek word(s)] suffragio tenere mihivideor, eum haud illaudabile

operae precium facturum, qui, quae Scholastici sive ignorantiâ Graecae linguae atque adeo fontium Aristotelicorum, quorum tn. authoritatem quibuscunque suis commentis praetexere laborant, sive receptarum suis seculis opinionum umbris occupati, sive denique agilium ingeniorum luxurie in transversum abrepti [gap: Greek word(s)] et figmenta Philosophica puriori sapientiae affricuerunt, et orbi literato veluti Pythagorica placita aut oracula Delphica extra omnem dubii aleam posita obtruserunt, ad obrussam [gap: Greek word(s)] Aristotelicae cum curâ exigeret, larvamque musteae illi Scholasticorum sive Theologiae sive Philosophiae

quâ hactenus multis securius dicam an audacius? imposuit, detraheret. Crediderim, illud saltem nos inde consecuturos, ut protractisin lucem clarammultis falsis et ineptis commentis, principiis et hypothesibus, quibus male materiata moles Philosophiae et Theologiae â multis hactenus inaedificata fuit, pristinum utraque robur et nitorem sit receptura, nec jam amplus Theologiae dogmata ad Philosophiae placita intorqueantur, sed haec potius ad illius principia et fundamenta sit attemperanda. Crediderim scilicet futurum (quod jam alibi tenuioribus lineis adumbravi, nec hîc repetere piget) si monstrosa

ista probandi ratio, quam circulum vocant, suis coloribus depingeretur, ut in ruborem darentur Jesuitae, Pontificis sui infallibilitatem ex Scripturâ S. et hujus germanum sensum ex ipsâ illâ commentitiâ infallibilitate probare molientes: si vel ex Aristotele discerent, veri peccati seu, ut ipse loquitur, [gap: Greek word(s)] rationem illud habere, etiamsi quis [gap: Greek word(s)] delinquat, non tam praefracte â peccati reatu absolverent concupisc entiam in renatis reliquam, in actus [gap: Greek word(s)] saepe erumpentem: si agnoscerent, ideo

virtutis nomen detrahi verecundiae, quod probus non sit ita affectus, ut, si turpe quid egerit, erubescat, non haberent in virtutis censu poenitentiam: si expenderent, peccata non esse qualitates aut entia positiva, non dicerent Justificationem hominis talem mutationem, qualis est calefactio aut frigefactio: si cogitarent, accidentia non tam esse entia quam aliquid entis, quae sine substantiâ nec definiri nec concipi queant, suis rueret viribus portentosum Transsubstantiationis dogma: si considerarent, animam esse [gap: Greek word(s)] , quae

non possit naturaliter ullum movere corpus, nisi quod ipsa informet et vivificet (ut ipse etiam Thomas agnoscit p. I. q. 117. a. 4. c) non tot stupenda effecta tribuerent animabus separatis, quibus lapsantem purgatorii furnum sustentare utcumque conantur. Libuit haec ex magnâ messevelut spicilegia adducere, ut constet, paleas et ramenta ex Philosophiâ minus defaecatâ in ipsam Theologiam invecta levi spiritu, ut ventispolia, difflari ab eoposse, qui non semipaganae et proletariae magisque in extremis labris natantis et verborum tumore per ora incautae juventutis incedentis, sed solidae illius

et priscae atque e penitissimo naturae sinu et bene consultae rationis principiis innixae Sapientiae habitu animum firmatum attulerit.

Egi hoc ipsum hactenus in variis officiis Academicis, quae de vestrâ, Viri Nobilissimi et Perstrenui, voluntate sustinui, sed et haud paucis meliore astro natis animabus affulsit vel meo indicio purius veritatis jubar, nec defuerunt Viri cordati, qui gauderent veterem illam Philosophiam veluti redditâ juventute eo in loco revirescere, ubi quondam auspiciis Scherbii, Soneri, Piccarti, quae non minus

daemonia hominum quam ipsum Aristotelem dicere ausim, quodam quasi flore exarsit ac efferbuit. Etsi interdum et turbata ista felicitas fuerit communi humanae sortis lege, quâ, ut Romani Sapientis verbis exprimam, non tam bene cum rebus humanis agitur, ut meliora pluribus placeant, Nisi quod subinde vigor mentem serenavit, natus ex consideratione benignissimae vestrae voluntatis, cui tantillas operas meas et studia, retinendi in viâ fugituram sensim ex oculis et cultu Juvenum veterem Philosophiam, non improbari, indiciis

nec levibus nec raris laetus intellexi. Quae quidem, ratio juxta cum ardentissimo rem literariam omni ope adjuvandi ornandique studio me impulit, ut de consilio et suffragiis prudentissimorum Philosophiae arbitrorum disputationes has Isagogicas, continentes Hypotyposin totius Philosophiae Aristotelis, adornarem, et veterem editionem haud parcâ accessione locupletarem. Etsi enim jamdudum operam istam magnâ cum nominis sui famâ nec contemnendo fructu occupaverit summus in ejus generis eruditione Vir

Mich. Piccartus; non tamen, ul olim illa Veneris pars, quam Apelles inchoatam reliquit, corporis reliqui imitandi spem auferebat, ita omnia examussim est persecutus, ut non lucem et incremenra majora opusculum illud recipere posset: quod ipsum observavit in epistola de isto libello ad me scriptâ inexhaustus omnis hummanae et divinae sapientiae thesaurus Hermannus Conringius. Neque vero magis vel tantillum laudis per id decedit prae clarissime merito de philosophiâ et optimis literis Viro, quam ipse Aristoteles sibi detractum esse existimavit, dum sub finem Organi

sui Dialectici, quod ipse primus in methodi artem redegit, ita omissorum veniam petit, ut interim inventa multa prosequenda esse gratiâ scribere non vereatur. Partas itaque majorum laboribs opes eâ curâ hactenus servavi, ut aliquo cumulo auctas in plurium usum, dispensarem, et cum Antecessores mei accuratiorem istam Philosophiam non nisi arti Juris et Medicinae fere, quam ipsi potissimum respectabant, jungerent, id mihi negocii ab iis relictum esse existimavi, ut res etiam et controversias Theologicas ejusdem praeceptis illustrarem. Quam

operam uti omnibus sinceris et religiosis veritatis ac sapientiae mystis arbitrandam permitto: Ita ab Illustri vestro nomine, Patroni summi, praesidium ac decus arcessere mihi quaeso liceat. Favete conatibus et operis cum huic tum aliis meis, quas vestris in me amplissimis meritis in hanc fiduciam et, si Vobis quidem aestimare volupe est, hos successus erexistis, meque purioris Theologiae pariter et Philosophiae assertorem, novitatis vero, quae illic falsa, hîc suspecta esse etiam proverbio fertur, et barbariei, haud raro per ipsa viscera

Philosophiae tacite serpentis, acerrinium osorem, in sinu Academiae vestrae fovere ne desinite. Ita Deus Vos sospitet, Patriae Patres, ita acceptam hereditario jure â Majoribus vestris gloriam augustioribus subinde meritorum, felicitatis, denique splendoris luminibus intendat. Scripsi in illustri Acad. Altdorff. m. Mart. CIC ICC LX.

HERMANNUS CONRINGIUS JOHANNI CONRADO DURRIO Philosopho Altorfino V. C. S. P. D.

OPeram egregiam praestas, Clarissime Durri, Piccartianam illius opusculi, Quo Isagogen in Aristotelis lectionem exhibuit, novam curans editionem. Exciditenim dudum ipse libellus discentium manibus; in quibus versari debebat noctu diuque. Eorum certe, qui ad Aristotelicae doctrinae peritiam adspirant. Quod ut agant omnes, quibus vera et solida sapientiae studia cordi sunt, si non necessarium, apprime sane est utile. Scilicet quamvis eorum me haeresis haud teneat, quiunum Aristotelem sapuisse, unum nihil ignorasse, untim nec fallere nec falli, existimant: inter sapientiae tamen magistros hunc familiam ducere, hunc prae aliis quam multis sapere, hunc non admodum multa ignorare, hunc raro falli, raro fallere, omnino equidem arbitror. Quamvis iis etiam neutiquam assentiar, quibus philosophari est nihil aliud, quam rimari Aristotelicae doctrinae mentem, adeoque ipsa philosophia est nihil nisi peritia illius, quod Aristoteles docuit (reapse enim quicquid ejus est notitiae, opinio sive [gap: Greek word(s)] est, subnixa auctoritate viri quidem perquam sapientis, hominis

tamen, et â quo humani nihil alienum fuit: quod ipsum procul admodum abest et â certitudine pariter et ab ipsarummet rerum scientiâ, quae sola dignitatem philosophici nominis assequitur) quoniam tamen non temere magis quo alio magistro, quam Aristotele, licet in sapientiae studiis proficere, hunc ante omnes consulendum, hujusque scita ediscenda esse sapientiae cultoribus, censeo, ut tanto magistro instructus eo citius et certius ad veritatem et rerum scientiam pervenias. Qua in resane haud forte quemquam habebo dissentientem, praeter eos, qui Aristotelicae doctrinae sunt imperiti. Nec vero quemquam ita insanire crediderim, ut aspernandos sibi omnes magistros, etsi illi in promptusint, opinetur; quamvis sciam eam nonnullis, iis cumprimis, qui pruritu novandi laborant, insanae [gap: Greek word(s)] incitamenta ore et calamo excidere, quae in omnis magisterii aspernationem tandem recidunt. Caeterum et qui Aristotelicae doctrinae non adeo est gnarus, ut mihi illam usque adeo laudanti queat assentiri; saltim utique haud negabit, si quidem sapit, (nam qui Aristotelem ne quidem inspectum vel saltim non lectrum de plano damnant, illos ineptis praejudiciis ac fastu abreptos, tantum non delirare, manifestum est) tantae existimationis doctrinam non posse vel debere contemni, sed discendum esse atque explorandum, utrum tantis laudibus necne respondeat. Sane interest studii veritatis, neminis temere sapientiam professi sententias non expendere;

quanto minus ejus, qui tot seculis infinitorum hominum doctrinae laude florentium admirationem meruit, qualis est Aristoteles! Etiam igitur illorum, quibus forte suspecta est Aristotelis isthaec, quam passim obtinet, opinio, in officio est, si verum serio amant, Aristotelicam doctrinam sibi cognitam reddere; atque adeo et monumenta ipsius diligenter volvere, ut ex quibus maxime sincere isthaec queat peti. Ad lectionem vero sicut aliorum scriptorum, ita et Aristotelis cumprimis opus est manuductione alicujus jam tum in lectione illa versati. Certe si quae talis haberi potest, eam arripiendam esse, ceu Hermam vialem, manifestum est. Nec enim est cujusvis, operae facere pretium in lectione ignoti plane scriptoris; praesertim si ille a plebeja scribendi ratione abeat: quod facit Aristoteles. Velut insaniae proximum fuerit ducem spernere, ut ita loquar, in densa sylva et vastis campis. Quod vero equidem sciam, hactenus non prodiit exiguus quidem libellus, qui pari elegantia, pari brevitate, parique dexteritate id praestitit hoc Piccartiano. Non equidem affirmaverim, omnia quae scire aequum est eum, qui Aristotelis lectionem aggreditur, hîc pertractata esse. Praeterquam enim, quod de nonnullis scriptis Aristotelicis nihil hîc dictum; haud parvo impedimento cedit Aristotelicis lectoribus, quod de mendis et lacunis, et turbato interdum ordine, quibus vitiis monumentur Aristotelis graviter laborant, nihil hîc moneatur. Debuiflet autem cum in universum hoc ipsum moneri, tum seorsim singulorum

librorum multiplex fortuna ostendi. Etiam minus recte omissum est: quaenam praecognita debeant esse lectionem illam aggressuris, sive universim sive singulatim magis. Etsi enim quaedam peregregie sint tacta, tamen haud pauca videntur neglecta de dictione in methodo tradendi Aristotelica: de notitia illorum, quorum sententias Aristoteles vel oppugnat vel laudat: de definitionum nominalium praevia cognitione: de historia: postremo cujusque rei, quâ dec [gap: Greek word(s)] agitur, sive naturali sive humana, eaque aut morali aut civili, praemittenda, quoad licet, examini cujusvis philosophiae. In nonnullis praeterea non equidem ego Piccarto assenserim. Sane jam tum, quae ad Politica quidem Aristotelis pertinent, ego multa aliter docui in meâ Introductione. Non muto tamen sententiam: cum hoc libello nihil temere comparari posse. In eâ sane opusculi brevitate potius admirari est adeo locuples Aristorelicae doctrinae, et quidem non e vulgo petitum, penuarium. Nec dubio, si hodieque superesset Adrasti Aphrodisiensis liber Simplicio aliisque interpretibus saepe laudatus, quem de ordine librorum Aristotelis ille conscripsit, vel is, quem ejusdem argumenti jam ante Adrastum exaraverat Andronicus Rhodius, etsi illa multa forte nos docerent, quae nunc cum damno ignoramus; tamen palmam huic libello cessuros. Et vero scripsit quidem opusculum hoc Piccartus adhuc junior: valebat vero jam tum accurato judicio, eratque praeclare institutus a Philippo Scherbio: qui primus omnium

in Germaniâ Aristotelicam philosophandi rationem assecutus est: imo jam tum versatus erat cum curâ in lectione Graecrum, praecipue Aristotelis, interpretum, quos et linguae Graecae peritia, et usus scriptorum cum ipsius Aristotelis tum auctorum Aristoteli aetate parium aut vicinorum (quae monumenta cum perierint, frequentissime jam nos destituunt inmultis difficultatibus enodandis) praealiis aptos reddiderunt ad sensus Aristotelis integrius accipiendos.

Ut ad epistolae igitur initia redem, factum laude dignum praestas profecto, Clarissime Durri, curatâ ejus libelli novâ editione. Neque vero non iteratam editionem merentur Piccarti omnia utilitatis publicae causa: usque adeo nihil non ejus per quâ est eximium et eruditum. Quin exigunt novas editiones numerosa illa menda, quibus omnia praclari illius Viri scripta soede deturpantur. Cura autem haec summo jure ad Te, Clarissime Durri, aliosque Altorphinae Academiae Philosophos, cumprimis pertinet: ut qui veluti in cathedram viri successistis, ita etiam heredes quasi doctrinae facti estis: quam proinde prae aliis tenemini omnibus modis fovere pariter et propagare. Quod cum jam tum fecit ex parte Clarissimus Felwingerus, et Tu jam facis, mihi quidem nihil superest, quam ut utrique vestrûm hoc nomine gratias publicas agam; utque id quod facitis, pergatis facere, etiam atque etiam cohorter. Sed fortasse nec eo hortationemea opus est tam sponte currentibus in isthoc stadio; nec actione gratiarum, qui bono publico ultro atque unice laboratis. Deum igitur potius obsecro, ut haec studia et hos conatus vestros felici eventu secundet.

DE NATURA, ORIGINE ET PROGRESSU PHILOSOPHIAE ARISTOTELICAE DISSERTATIO PROOEMIALIS.

I. REpetituri et brevibus notis illustraturi praeclarum et accurate philosophantibus oppido utilem libellum Mich. Piccarti, Philosophorum Academiae nostrae, dum viveret, facile principis, quem ipsemet inscripsit Isagogen in lectionem Aristotelis, hoc est, Hypotyposin totius philosophiae Aristotelis, operae pretium duximus, paucis exponere, in quo praecipue philosophia Aristotelica ab aliis sectis differat, quidve eximium aut peculiare prae illis habeat, quibus initiis nata, quibus progressibus aucta et ad hunc usque diem propagata fuerit.

II. Sicut igitur in aliis disciplinis usu venit, ut denominationes sumtae ab illis, qui eas docent ac profitentur, non inducant essentiale disciplinis ipsis discrimen; Ita si philosophia infucata et super rectae rationis principiis extructa ab aliquo Doctore peculiare nomen accipiat, non nisi accidentalem differentiam per id innui est existimandum.

III. Etsi enim tales [gap: Greek word(s)] nonnunquam enervant et destruunt vim et significationem vocum, quibus ipsae superadduntur, ut sit in appellatione Theologiae Judaicae, Muhammedanae, Socinianae et istrusmodi aliis;

id tamen tum contingit, cum Autores vel ex adulterinis et falsis principiis doctrinas suas deducunt, vel saltem principia, si haec vera fuerint, in sensum perversum, et a recta ratione vel mente Spiritus S. abhorrentem detorquent.

IV. Verum cum Aristoteles divini ingenii acumine rerum naturalium causas omnium felicissime indagasse, tum etiam bene beate que in hac civili vita degendirationem dexterrime ostendisse jam a multis retro seculis praestantissimorum virorum calculis sit judicatus; (nisi quod in paucioribus quibusdam imperfectionis humanae, errandi periculo nunquam penitus immunis, documenta dederit) non aliam quam sanam et rectae rationis fundamento innixam humanae sapientiae doctrinam per Aristotelis philosophiam intelligi constat.

V. Eritque adeo philosophia Aristotelica doctrina, quâ non solum disserendi et persuadendi praecepta traduntur, sed et juxta [gap: Greek word(s)] leges, ordine ac modo singulis disciplinis convenienti, ostenditur, quomodo res in hoc universo existentes cognoscere et contemplari, et mores actionesque nostras secundum rectae rationis et honestatis regulam componere debeamus: ab interpretibus, praesertim Graecis, quique corum vestigia sunt secuti, ad nostra usque tempora derivata.

VI. Quae definitio ut plenius intelligatur, operae pretium est, causarum genera, ex quibus ipsa conflata est, pressius persequi. Autor igitur philosophiae hujus, unde et appellationem accepit, est Aristoteles, Nicomachi (qui fuit Medicus Amyntae Macedonum Regis) Phaestiadisque filius, Patriâ Stagirites, natus Olymp. 99. anno I. qui est annus A. C. N. CCC LXXXIV.

VII. Hic usus disciplina Platonis per annos viginti, postquam rara ingenii, quo valebat, perspicacia deprehenderat, philosophiae studia a superiorum et sui temporum

Philosophis, perplexis difficultatibus fuisse involuta, sed et variarum sententiarum absurditatibus contaminata, praeterea etiam [gap: Greek word(s)] tractata, certe nec ab ipsis suis Praeceptoribus ad exactas methodi leges conformata; ipse aggressus facinus ingens et universo mundo salutare, disciplinas, confusa ratione et inconvenienti modo ante se traditas, ad pulcherrimam ordinis faciem et nativum veritatis splendorem reduxit.

VIII. Sane jam ante Aristotelem Olymp. XLVIII. Thales Milesius, Jonicae sectae caput et autor de naturis et principiis rerum disseruit, teste Justino Martyre adv. gentes, et Dlog. Laertio in vita: nec dubium, successores ejus Anaximandrum, Anaximenem, Anaxagoram Clazomenium, Archelaum Atheniensem eandem doctrinam, etsi interpolatam subinde, imo etiam novis commentis corruptam, de manu in manum velut traditam propagasse. Eleaticae vero sectae Doctores, ut Xenophanem, Parmenidem, Melissum et ipsos rerum naturalium causas indagasse, ex Aristotele passim constat.

IX. Nec defuerunt, qui a contemplationibus animos ad morum Philosophiam converterent, ut Pythagoras Italicae sectae conditor, qui Olympia de circiter LXIII. floruit: et Socrates, qui et ipse primus (ex Jonica familia) philosophiam e coelo ad terras devocasse et beate vivendi rationem ostendisse laudatur; ac denique Plato haud exiguam operam ad formandos mores et feliciter gubernandas Respublicas attulit.

X. Quam vero adversâ Minervâ versati sint in scrutanda rerum natura veteres illi naturae consulti, Aristoteles in naturali pariter et transnaturali Philosophia plus vice simplici ostendit. Certe vel solo hoc nomine defraudandi sunt laude, quod nullus eorum ausus est naturalem

XI. Alteros autem illos morum Doctores nec ipsos satis dextre implevisse partes muneris sui, queritur Aristoteles I. Magn. Mor. I. Neque enim Pythagoram, utut primus de virtute aggressus sit dicere, reprehensionem effugere posse ait, quod virtures ad numeros retulerit: neque Socratem recte docuisse, quod virtutes pro scientiis habuerit; quin ipsum etiam Platonem suum a janua aberrasse, quod [gap: Greek word(s)] cum [gap: Greek word(s)] confuderit.

XII. Igitur Aristoteles susceptâ post Platonis obitum publice in Lyceo docendi provinc[?]â, in animum induxit, quae ab aliis bene dicta essent, discipulis suis certâ methodo proponere, quae vero â veritatis linea abirent, emendare, denique veram Philosophiam a falsarum opinionum inquinamentis repurgatam nitori suo reddere.

XIII. Quod ut felicius assequeretur, non tantum, more a Pythagora ejusdemque discipulis sive introducto sive usurpato, discrimen inter discipulos [gap: Greek word(s)] vel rudiores ac proletarios, et [gap: Greek word(s)] sive accaratioris doctrinae capaces, qui veluti interioris admissionis essent, servavit, illis pomeridianas, his matutinas horas attribuens; verum etiam duplicem res tractandi ac docendi modum tenuit, quorum alio [gap: Greek word(s)] , id est, partim ex communibus principiis, partim ex hominum opinionibus, res exponeret, alio [gap: Greek word(s)] , id est, [gap: Greek word(s)] seu vernaculis et propriis principiis res deduceret et demonstraret.

XIV. Unde et natum nobile illud discrimen inter libros Acroamaticos sive epistemonicos, et exotericos sive doxasticos, in quorum illis res limatius et ex principiis suis

declarantur, in his eaedem populariter, et ut hominum opinionibus consentaneae sunt, docentur.

XV. Nullibi autem luculentius divini ingenii acrimoniam judiciique [gap: Greek word(s)] approbavit, quam in disponendis singulis disciplinarum partibus. Hac enim pulchra Ordinis concinnitate non solum superiorum temporum Philosophos, sed et ipsos Praeceptores suos, qui hanc laudem ipsi reliquam fecerant, longo intervallo superavit.

XVI. Nam et Dialecticam facultatem primus ipse in methodum redegit, ut de se gloriatur 2. Elench. 10. et in vestibulo Physicorum praemonuit auditorem, quâ methodo esset texenda ista scientia, et civilis, doctrinae primordia ac progressus sub ejus auspiciis ostendit, et in prima Philosophia [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] velut statuam Mercurialem ita esse ob oculos habendam docuit, ut nec solis exemplis in sensus incurrentibus aut poetarum testimoniis in tractandis scientiis vivamus contenti, nec nimis. anxie [gap: Greek word(s)] Mathematicam ubique quaeramus, cum materiae contingentia saepe hanc respuat.

XVII. Ut adeo omnes [gap: Greek word(s)] a se primo observatae partes feliciter implevisse deprehendatur Aristoteles, quando non solum nobilissimum sciendi instrumentum et conditiones principiorum, quibus demonstratio constare debet, in analyticis praeclare exposuit, et passim generalia [gap: Greek word(s)] praecepta inseruit; verum etiam singulis disciplinis sua [gap: Greek word(s)] attribuit, modos demonstrandi varios ostendit, denique ordinem integra disciplinarum corpora apte et ad faciliorem discentium perceptionem disposuit, ac methodum, singulas partes syllogistice probandi, egregie explicavit.

licet observare, quod in iis obscuris et intricatis quae stionibus, in quibus propter defectum criteriorum, ut sensus et experientiae, aquam sibi haerere videt, prius veterum sententias in medium afferat, et si quid recte ab iis dictum, amplectatur, si quid a vero abhorret, repudiet: quin etiam quaestiones ipsas primum argumentis Dialecticis et [gap: Greek word(s)] ventilet, dein [gap: Greek word(s)] pertractet, sive, ut immortalis Scherbius ex Seneca loqui solebat, prius lusoriis quam decretoriis armis dimicet: convenienter scilicet praeceptis a setraditis 1. Phys. 2: [gap: Greek word(s)] et 3. Metaph. 1: [gap: Greek word(s)] . Quibus gemella passim reperias, ut 1. de an. t. 19. 2. Magn. Mor. c. 6. et 11. 1. Eud. 3. et 11. 1. Pol. 4.

XIX. In definiendis autem post excussas aliorum disputationes propriis sententiis eâ ipse modestia est usus, ut non tantum virium suarum imbecillitatem nonnunquam ingenue profiteretur, sed et sparsis hinc inde particulis [gap: Greek word(s)] , et similibus, etiam ubi res satis sibi constabat, cupiditatem meliora a melioribus discendi ostenderet, saepe etiam addendi demendique, quae ipse scripserat, copiam aliis faceret. Quo ipso mediâ via inter Dogmaticorum, Platonis puta et Zenonis, arrogantem [gap: Greek word(s)] seu firmam certamque rerum apprehensionem, et vagam ac coecam Ephecticorum seu Scepticorum [gap: Greek word(s)] laudabiliter sese tenuit.

XX. Enim vero ut nec nimia orationis abundantiam philosophiae gravitati nec nimis concisâ brevitate discentium captui officeret princeps Philosophorum Aristoteles, stylum et scribendi genus ita contemperavit, ut, quaedam praecepta reconditioris Philosophiae difficultate sermonis

involvendo, partim majestatem ampliorem doctrinae suae conciliaret, partim discendi et indagandi aviditatem acriorem apud auditores accenderet.

XXI. Atque hoc contractiori et difficili dicendi genere usus est Philosophus fere in Acroamaticis, hoc ipso servans priscum philosophandi morem; quaeque alii fabulis, analogiis alii, alii imaginibus tegebant, ipse styli obscuritate obnubilavit. In Exotericis autem aureum istud, quod Cicero tantopere mirari solitus est, rationis flumen ita effudit, uta [gap: Greek word(s)] etiam et [gap: Greek word(s)] auditoribus posset intelligi.

XXII. Animadvertit hoc ipsum Jac. Mazonius lib de compar. Plat. et Arist. sect. 4. c. 4. qui ubi tres a Rhetoribus in oratione requisitas virtutes puritatem, perspicuitatem et brevitatem Aristoteli tribuit, secundam illam non nisi interdum attendi ab Aristotele docet, ita ut ob quandam animi [gap: Greek word(s)] impropriis verbis uti arbitretur

XXIII. Causam ibidem subjungit Mazonius, quod nimium brevi concisâque verborum serie uti soleat Aristoteles, nec Attica solum sed plusquam Laconicâ, ob quam saepius officiat perspicuitati. Brevitatis autem ejus causam exponit P. Victorius l. 18. var. lect. c. 18. quod nihil quicquam inane ac supervacuum in oratione suâ passus sit Aristoteles.

XXIV. Nec abs re fortassis est, quod scribit Ludov. Vives ad Aug. l. 8. de C. D. c. 12. amasse Aristotelem ideo etiam brevitatem rerum ac sententiarum, ne, si extenderet singula fuseque persequeretur, et cobiose res in infinitum traheretur, et artis praecepta teneri difficile possent. Conferantur, quae erudite in hanc rem disserit Dan. Heinsius praefat. ad paraphras. Ethic. Arist. quam quidem ipse ab Andronico Rhodio scriptam esse affirmar.

XXV. Quin ipsemet Aristoteles reprehensus ab, Alexandro, quod libros [gap: Greek word(s)] vulgasset, quos sibi soli servandos, nec promiscuâ lectione vili habendos esse censebat Rex non minus literariae quam militaris gloriae avidissimus, respondit, editos eos esse pariter et non editos, quôd in illorum tantum intelligentiam caderent, qui sese essent audituri, id est, admissione intra sindonem, ut ad Pythagoricum morem loquar, et subtilioris ac limatioris Philosophiae suae accuratiore interpretatione essent gavisuri, quod Gellius l. 20. c. 5. et Themistius prooem. ad 1. Phys. memoriae prodidere.

XXVI. Ex his incunabulis progressa et ad hos auctus enutrita Philosophia Peripatetica (hoc enim nominis inditum fuisse doctrinae Aristotelis a modo docendi, deambulatione ab Aristotele peragi solito, Laertius tradidit) jubare suo alias sectas oppressit, alias obscuravit, certe omnes

XXVII. Aristoteles, autem cum, non minus immortalitatis, quam monumentorum elucubratione sibi comparaverat, quam communis mortalitatis leges explevisse sibi videretur, ut post fata etiam genus humanum beneficiis, sibi devincire non cesserat, Theophrasto Eresio, Melanti fullonis filio simul cum docendi provincia bibliothecam testamento reliquit, ut testantur Laertius in vita et Strabo lib. 13. Geograph.

XXVIII. Theophrastus hic etsi plurima organica, physica, et moralia scripta, quorum catalogum, Laertius recenset, adornaverit; pleraque tamen fatalis temporum iniquitas nobis intercepit, praeter ea, quae Dan. Furlani industria non solum ab imminente interitu vindicavit, sed et luculentis commentariis conspectiora exhibuit: inter quae

characteres morales eruditissimo, id est, summi ingenii indice, commentario illustravit Is. Casaubonus.

XXIX. Huic ex ordine successerunt Strato Lampsacenus ob insignem physices cognitionem Physici cognomen meritus, Praxiteles, Lyco, Aristo Cous, Lyciscus, Praxiphanes, Prytanis, Phormio, Critolaus: quem numerum successorum Aristotelis ex vita quadam Aristotelis antiquitus descripta in lucem protulit Octav. Ferrarius lib. deserm. exot. p. 24. 25. addens memoratis novem decimum, Diodorurn, juxta Cic. et Clem. Alexandrini sententiam. His etiam accensendus Andronicus Rhodius, quem exactum diligentemque Aristotelis librorum et judicem et repertorem judicavit antiquitas, ut scribit Boethius in prooem. lib. de Interpret.

XXX. Medio tempore cum Aristotelis bibliotheca (quam Theophrastus Neleo legaverat) Scepsin translata in manus hominum imperitorum incideret, et inclusa ac negligenter haberetur, post etiam metu, ne ab Attalicis regibus, quibus illa urbs parebat, ad instruendam Pergami bibliothecam auferretur, sub terra in fossa occuleretur, ibique ab humore et blattis corrumperetur, evenit, ut Stoica et Epicuraea secta per ruinam Aristotelicae doctrinae caput efferrent, Peripateticos vero solis fere libris Aristotelis exotericis contentos esse oporteret, nec liceret eis [gap: Greek word(s)] philosophari, sed [gap: Greek word(s)] seu oratorum more probabiliter disserere, ut Strabo loquitur.

XXXI. Ubi aliquandiu cum tineis et situ luctati essent Aristotelis libri, in lucem denuo emersere auspiciis Apellicontis Teji, qui corrosionibus manum medicam admoturus morbum ipsâ curatione incendit, nec lacunas recte implevit, et libros mendis plurimis scatentes edidit.

XXXII. Defuncto Apellicone Sulla, postquam Athenas in potestatem suam redegit, bibliothecam istam

juxta cum Theophrasti libris transtulit Romam, ubi ejus usum a bibliothecario Tyrannio grammaticus impetravit, et plerosque libros compilavit. Ab hoc exemplaria descripta accepit Andronicus Rhodius, et edidit ea, quae circum feruntur volumina (tempore scilicet Trajani Imp.) sicut ista referunt Strabo l. 13. Geogr. et Plutarchus in Sulla.

XXXIII. Ita igitur varie circumactâ fortunâ Philosophiae Aristotelicae, mirum non est, Academiam pariter et Porticum et magis cultas et majori in precio, praesertim a S. Patribus, habitas esse. Nam cum nondum ab Interpretibus perspicue expositi Aristotelis libri extarent, neque vero ab erroribus, quibus ipsius etiam Aristotelis divinum ingenium succubuit, repurgati, non potuit ipsa non in odium et execrationem Christianorum incurrere. Accedente autem Interpretum industriâ, et ex ipsis etiam quisquiliis emicante puro auro Philosophico, coepit in dies in majorem auctoritatem et venerationem Aristotelis doctrina efflorescere.

XXXIV. Etenim ut praetereamus eos, quorum monumenta longinqua aevi vetustas nobis subduxit, quos inter eminent Nicolaus Damascenus, Augusto et Herodi imprimis charus, Ammonius Saccus Plotini et Origenis praeceptor, Adrastus Aphrodiseus, cujus saepe Simplicius et alii interpretes meminere, Aspasius, cujus tamen commentarii in aliquot libb. Nicomachios interitum effugerant, vitam veluti atque incolumitatem et cum sanguine colorem reddidit Aristoteli Alexander Aphrodisiensis, ex Aphrodisiade Cariae urbe oriundus, qui seculo post C. N. III. imperante Antonino, scriptis in omnes Aristotelis libros luculentissimis commentariis, eam nominis famam sibi comparavit, ut [gap: Greek word(s)] nomine [gap: Greek word(s)] passim celebraretur,

XXXV. Vestigiis Alexandri eodem tempore institit Galenus Medicus, qui non solum aliquot Aristotelis libros illustravit, sed et in medicis scriptis egregie ostendit, quam solide [gap: Greek word(s)] habitu esset imbutus. Unde meruit, ut a Bonamico et Piccarto unus omnium dignus haberetur, qui cum Aristotele in methodi artificio conferri posset.

XXXVI. Ex Plotini Philosophi Platonici schola seculo III. prodiit simul cum Origene Porphyrius, Jamblichi Praeceptor, Christianae religionis desertor et apostata, cujus extat libellus [gap: Greek word(s)] . Sequenti seculo IV. Themistius elucubratis doctissimis paraphrasibus in Aristotelis organon, libros physicos et metaphysicos, claruit.

XXXVII. Ex eo tempore etsi non eviluit Philosophia Aristotelica; monumetorum tamen, quae quidem ad nos pervenerunt, sterilior fuit. Seculo autem VI. innotuit Ammonius Alexandrinus Hermias sive a patre sive ob interpretandi [gap: Greek word(s)] dictus, ad differentiam alterius Ammonii Sacci, qui trecentis et viginti septem annis eum antecessit. Ejus extant eruditissimi commentarii in lib. de interpret.

XXXVIII. Hujus Ammonii informatione usi sunt Simplicius et Philoponus, quorum ille laudabilem operam praestitit in exponendis scriptis Aristotelis organicis et physicis, hic vero in elucubrandis super eosdem libros commentariis nihil est desiderari passus, quo nominis sui omini examussim responderet. Quibus aggregandus vel hac vel paulo superiore aetate Severinus Boetius consul Romanus, qui et ipse symbolam suam ad interpretationem scriptorum Aristotelis fideliter contulit.

XXXIX. Post illa tempora studia severioris Philosophiae in Graecia et Italia suppressa nonnihil sunt a barbarie Muhammedanica; caput autem efferre coeperunt seculo X. et sequentibus paucis aliis apud Saracenos et Arabes, praecipue operâ Bardae, qui tutor erat Imperatoris Michaelis, filii Theophili, ut autor est Zonaras Tom. 3. annal. Ubi claruerunt cum alia illustria ingenia, tum imprimis Averrois et Avicennae, quorum postea scripta simul cum Aristotele, auspiciis maxime Friderici II. Imp. seculo XIII. ex Asia in Europam, translata, et ex Arabica in Latinam linguam conversa hodieque eruditorum manibus teruntur.

XL. Atque Averroes quidem in Arabia natus, sed nominis celebritatem Cordubae in Hispaniâ indeptus, cum incidisset in Aristotelis scripta, ab Arabibus Graeciam jam occupantibus et literarum ejus regionis dulcedine captis in sermonem Arabicum conversa, eademque commentariis explanare non esset gravatus, unde passim nomen Commentatoris [gap: Greek word(s)] in schola Peripatetica tulit; ita insanum acri erga istam philosophiam exarsit amore, ut non tantum Aristotelem velut absolutissimum humanae perfectionis exemplar, coelesti beneficio mortalium generi datum, laudaret et veneraretur, verum etiam pronunciare non dubitaret, malle se animam suam esse cum philosophis quam Christianis.

XLI. Ingenii et veritatis aemulatione cum hoc contendit Avicenna, Uzir Regis Persarum honoratior secretarius, qui et ipse contentus Arabicâ versione cum vires suas in eodem agone exercere satageret, evenit ei, quod scribit Coelius Rhodig. l. 2. A. L. c. 2. ut, cum Aristotelis libros in barbarum sonum non translatos quidem sedmutilatos, decurtatos perversosque lectitaret, in iis, quae altioris sunt scientiae et interioris sensus, authorem eminentissimum,

studio brevitatis ita saepe concisum, ut sensuum acumina sudantes Philosophos distineant, diu miltumque minus minusque consequi valeret.

XLII. Istorum igitur commentarii ubi discussâ magis magisque barbarie in manus Christianorum venirent, nimiâ sui, quam ibi invenerunt, veneratione etiam erroribus partim ex ipso Aristotele, partim ex infelici ejus versione haustis autoritatem conciliarunt, elevatâ interim haud parum S. Scripturae autoritate, adeo ut Trithemius deaetate, quâ Petrus Abailardus vixit, scribere non dubitaverit: Ab hoc tempore Philosophia secularis Theologiam suâ curiositate inutili foedare coepit.

XLIII. Sane seculo XII. et seqq. in Gallia ac Italia et postremo Germania sub titulo Philosophiae Aristotelicae venditare non dubitarunt Doctores, a subtiliore docendi ac disputandi genere Scholastici dicti, ista philosophiae praecepta, quae non solum ex naturalibus principiis sed etiam S. Scripturae oraculis et Sanctorum Patrum decretis derivarunt, ex quibus praeceptis vicissim S. Theologiae dogmata confirmare, ausu nec laudabili nec eventu satis felici, sunt conati.

XLIV. Huic morbo medicinam adferre conati sunt illi, qui, cum proximo ab hoc seculo Ecclesiam Christi ab erroribus, quibus tum laborabat, asserere aggrederentur, summâ necessitate admoniti, non modo bonarum literarum instauratione sed et severioris istius et purioris Philosophiae Peripateticae restitutione et accuratiore cultu orbem Christianum redonarunt.

XLV. Sed et Italica ingenia cotem acuendae suae, qua naturae quodam et regionis istius beneficio gaudere existimantur, perspicaciae et solertiae invenisse sibi rata, certatim hanc palmam ambierunt, inspectis penitius fontibus Aristotelicis, et erutis veluti e situ ac tenebris Graecis interpretibus,

detectis simul errorum anfractibus, quo nonnunquam Scholasticos vel Graecae linguae adeoque genii Aristocelici imperitia, vel nimis effrenis in movendis futilibus controversiis luxuria, abduxerat.

XLVI. Horum et aliorum exemplis invitati sagaciores quidam Germani de lumine Italico Germanis quoque suis lumen accenderunt, et Peripateticam Philosophiam ambabus manibus amplexi velut Palladium aliquod in partriam attulerunt: quin et Italos in eo vicerunt, quod non solum illâ confusâ tradendi disciplinas ratione sublatâ Theologica Theologicê, Philosophica Philosophice tractanda esse docuerunt, sed et pravam principiorum philosophicorum ad res Theologicas applicationem ostenderunt; utrumque prudenter et ad nobilissimam istius omnium scientiarum generalem amussim, quam [gap: Greek word(s)] vocant, accommodate.

XLVII. Quo quidem Iaudabili in negocio signum primi aut primis proximi sustulere insignia ut Academiae nostrae, ita seculi sui decora Scherbius et Piccartus, aliique Mediciac Philosophi praestantissimi. Ac ut discentium aviditati facilius succutreretur, Piccartus partim ex laudati jam Praeceptoris sui, partim ex aliorum autorum scriptis libellum Isagogicum concinnavit, quo et ratio philosophandi Peripatetica et librorum Aristotelicorum ordo ac series velut in brevi tabellâ legentium oculis subjiceretur.

XLVIII. His veluti gradibus ad dignitatis [gap: Greek word(s)] ascendit Philosophia Aristotelica, eamque confirmat indies, et ab ipsis adversariorum insultibus et oppugnationibus vires accipit. Et vero non desunt gravissimae causae, quae istam Aristotelicae philosophiae autoritatem conciliant. Nam et plura scripsit Aristoteles de naturis rerum earundemque principiis, quam caeteri philosophi: praeterea methodo ac dicendi genere disciplinis et discentium faciliori

perceptioni conveniente est usus, sed et operam dedit, causas rerum, prout locus tulit, internas et externas exponere, et principiis magis propriis quam communibus uti: quaeque aliae praesto sunt rationes ab eruditis adferri solitae, quae principatum Aristoteli adjudicant.

XLIX. Nec vero ea religione colimus Aristotelem, ut errores, in quos vel sensualis [gap: Greek word(s)] vel revelationis defectu, vel etiam rationis imbecillitate, vel inveteratae consuetudinis autoramento est inductus, veluti donatas Veneri a virgine pupas amplectamur. Nam et ipse, qua est modestia, haud raro virium suarum infirmitatem fatetur, et ipsa falsa dogmata talia sunt, ut ab homine Christiano facile detegi ac deprehendi queant, ignosci vero debeant prae plurimis et tam praeclaris dogmatibus, ut nulli ex hostibus suis Ecclesia Christi tam ampla et preciosa spolia detraxerit.

L. Et vero illa ipsa falsa, quae Aristoteli objectantur, dogmata suntne tanti, ut de principatus philosophici solio deturbare eum sufficiant? An piaculum est, quod obeundis virtutum exercitiis adjunxerit beatitudini civili apparatum externorum bonorum? At sine his non magis prodesse poterit [gap: Greek word(s)] civibus, parentibus, amicis, quam homo respirare sine aere, incedere sine pedibus.

LI. An vitio vertemus Viro divino, quod modum et tempus, quo mundus est productus, acie ingenii humani investigare non potuerit, quod nosmet ipsi non nisi ex revelatione, qua ille caruit, discimus? Quod vero molliori brachio et timidiuscule attigerit doctrinam de animae humanae immortalitate, de corporibus coelestibus, de providentia divina; annon propius modestiae est, qua ingenii vires in iis experiri audacius noluit, quorum vix tenuissima vestigia sensus, atque adeo ratio suppeditaret?

omnium methodi magistrum, ut moralis et naturalis scientiae optimum Doctorem, ut cum, cui consensus cordate eruditi orbis â plurimis retro seculis sceptra eruditionis philosophicae tradidit, quem bona pars Ecclesiae Christianae in cathedras induxit, cujus autoritatem Academiae plurimae tuentur.

LIII. Concludimus verbis illustris Viri Gabr. Naudaei, quae habet in syntagm. de stud. liberal. Confusionis devitandae, gratia, quam nuper introduxere, qui vel proprio suo Marte vel ex antiquorum principiis philosophati sunt, unius tantum Aristotelis vestigiis insistamus, primum philosophiae lac non tam ex ipsius quam naturae, quae eo interprete usa est, faecundissimis uberibus sugentes, donec grandiores facti, et pileo ac libertate donati, quid in reliquis philosophorum scholis veritati magis consentaneum reperiatur, dispicere possimus. In philosophia siquidem, non secus ac in militia, sub alicujus auspiciis prius dimicandum est, quam adordines ducendos accedendum: et in uno quoque rerum ac scientiarum genere primum aliquid semper debet esse, quod sit postea modus et regula caeterorum.

DELINEATIO TOTIUS PHILOSOPHIAE ARISTOTELICAE. CAP. I. DE FINE HOMINIS. THESIS I.

DEUM omnium aliarum rerum finem [note: Quatenus res in illum tendunt tanquam ultimum naturae et omnium actionum suarum terminum. Docet hoc diserte Arist. 12. Met. c. 7. t. 37. et 52. Fusius idem exponunt Conimbric. 2. phys. c. 9. q. 2. a. 1. et Ruvio 2. phys. c. 8. q. un. ] et mensuram [note: Perfectissimum in quaque re pro mensura constitui caeterorum, quae ab eo longius propiusve recedunt, ex 2. de coel. t. 66. colligimus. Quoniam itaque Deus ideo est ens perfectissimum, quia plurimum actus habet, cui nihil potentiae passivae est admixtum, deducitur hinc, quo magis entia reliqua a potentia et non entitate ad actum istum purissimum sese attollunt, et ad entitatem ejus propius assurgunt, eo nobiliora merito censeri. Add. Scheibl. 1. Metaph. c. 25. n. 23. ] esse, omnium philosophorum consensu ratum jam firmumque est; post Deum vero hominem principe locari loco,

et reliqua omnia propter hunc facta, antiquum Protagorae [note: teste Arist. 10. Metaph. c. 1. et 11. c. 6. ] dogma fuit, referente Platone in Cratylo, postque cum multis idem evincit Aristoteles argumentis [note: 1. Pol. 8. et 2. phys. c. 2. t. 24. ] aliique deinceps eruditi [note: Scaliger exerc. 250. Lactantius de ira Dei c. 13. ] inprimis Bonamicus in libris de motu pag. 1001.

II. Hic vero homo ut aliorum quidem mensura est, ita Deum ipse respicit, ab eo mensuratur.

Sicut perfectius censetur ens, quo magis imitari humanam perfectionem operationesque videtur; Ita homo eo perfectior est, quo magis Dei actiones suis operationibus effingit exprimitque.

III. Quare is optimus et perfectissimus demum est homo, qui proxime ad Deum accedit, et, ut Alexandri verbisloquar, [gap: Greek word(s)] .

Una velut voce in hanc sententiam conspirarunt veteres quique sapientes, ut Pythagorici, quod liquet ex Jambl. protrept. et Stoici teste Seneca ep. 92. et lib. de const. c. 8. it. l. 2. de irâ c. 6. ubi ita: Deum ex omnibus animalibus solus homo intellig: t, ut solus imitetur. Hoc ipsum etiam Platonem voluisse evincunt Plotinus, Alcinous, Marsilius Ficinus aliique Platonici. Vid. Institut. Mor. Nic. Vernulaei lib. 1. tit. 3. c. 1. De Paripateticis dubitare non licet legentibus 10. Nicom. c. 7. et [gap: Greek word(s)] Ammonii in Porphyr. [gap: Greek word(s)] . Quosinter tamen id discriminis

intercedit, quod Stoici similitudinem istam in vitâ practicâ, Academici autem et Peripatetici in rerum contemplatione sitam esse docuerunt. Non inscita similitudine haec illultrat Flam. Nobil. prooem. lib. 2. de felic. hom. Quemadmodum, inquiens, oculus cum candorem percipst, et ipse etiam exalbescit, omninoque eodem semper colore, quem ipse intuetur, coloratur; sic animus noster, cum omnia humana infra se ducens, et pro nibilo putans, principem illum Deum contemplatur, in eâque jucundissimâ contemplatione quasi ambrosiâ et nectare pastus conquiescit, jam non dico divinus, sed Deus ipse plane evadit. Id ad finem adhuc altiorem referens Augustinus: Religionis, inquit, summa est, imitari, quem colis. l. VIII. de C. D. c. 17.

IV. Ad hanc hominis perfectionem ut perveniamus, videndum nobis studiose est, qua re Deus maxime sit Deus, et in quo ejus maxime versetur perfectio.

Non quasi in Deo sit alia atque alia res, quarum una alterâ sit nobilior; Sed quod in ordine ad nostrum intelligendi modum una operatio prae alterâ magis arguat Dei nobilitatem.

V. Inter summa bona quaeque pro maximis bonis uno ore habentur, haec duo numerantur, [gap: Greek word(s)] veri et [gap: Greek word(s)] boni; quorum illud, quia a Deo nomen traxit, ipso verbi consilio prodit, Deo praecipue esse tribuendum.

Bonum est perfectio rei: et quo melior est operatio, eo melius esse ipsum agens censetur; quod quidem per operationes suam essentiam tuetur et conservat: operationes enim arguunt formam, et quo nobilior est forma, eo praestantior est operatio, et vice versâ. Jam quia Deum esse Spiritum deprehendimus, tribuimus ei intellectum et voluntatem: Voluntas autem in humanis ignobilior intellectu habetur, quod illa ex indigentiâ bonum extra se positum non sine molestiâ appetat, vel acquisitum saltem cum metu amissionis retineat; hic vero in quadam velut suavi quiete rerum imagines intra sese effingat repraesentetque. Etsi vero non eodem prorsus modo in Deo sese res habeat; nihil tamen prohibet, quo minus consueta in rebus divinis cognoscendis [gap: Greek word(s)] luce hanc quoque rem illustemus. Ergo sicut in homine dignior habetur [gap: Greek word(s)] , cum illa nobilioris facultatis sit perfectio et

operatio; colligimus, illam prae hae Deo tribuendam esse, et proinde similiorem Deo evadere, qui illi vacet, quam qui huic det operam.

VI. [gap: Greek word(s)] humiliores et abjectiores sunt, quam ut Dei perfectionem constituant, fortasse nec in divinam naturam cadunt, si praesertim Aristoteli [note: Sunt, qui Aristoteli dicam scribant, quos inter eminet Joach. Camer. ad l. 10. eth. c. 8. quod [gap: Greek word(s)] et virtutum actiones Deo denegare sustinuerit. Enimvero, si rem rectâ putemus ratione, nullo negocio Philosophus a crimine impietatis et levitatis poterit absolvi. Nam, ut verba ista diligentiûs intuenti patebit, non alio nomine virtutum [gap: Greek word(s)] a Deo removet, quam quatenus cum molestiâ et perturbationum moderatione aut aliâ aliquâ imperfectione sunt conjunctae. Quas imperfectiones si removeris, tantum abest, ut Aristoteles Deo virtutes convenire inficietur, ut potius diserte affirmet eod. lib. Deum muneribus afficere eos, qui partem sui optimam virtutibus excolant. Dicimus ergo cum Thomâ p. 1. q. 21. a. 1: Nihil prohibet hujusmodi virtutes in Deo ponere: non tamen circa actiones civiles, sed circae actiones Deo convenientes. Add. quae de eâdem re disputat Franc. Suarez disp. Met. 30. sect. 16. n. 61. et seqq. ] fides sit in 10. Nicomach. et repetenti ex eo Bonamico pag. 745. Et deduci in eam rem elegans argumentum potest ex aporiis Alex. [note: Non Alexandri tantum sed ipsius etiam Aristotelis est haec argumentatio 2. M. M. c. 5. Ita autem argumentum illud deducit Alexander: Hominis finis est, ut fiat vir bonus: virtutes ergo sunt meliores homine: et melior est homo, qui virtutes possidet, quam qui illis caret. ] l. 4. q. 10. Cum enim uberrime eo loco doceat, virtutem homine meliorem esse, quia homo virtute fiat probior, eadem ratione virtutem Deo negare possumus, ne Deum virtute inferiorem faciamus.

VII. Concludo ergo cum Alexandro in prooem. I. priorum: [gap: Greek word(s)] : id est, quod Deo assidua et nulla

Nempe si cujusque rei perfectio in quadam operatione sita est, etiam Dei praestantia actionibus approbabitur. Vivere certe omnes existimant: agere etiam putant. Non enim par est, eum tanquam Endymionem dormientem facere: 10. Nicom. c. 8. At non alia praestantior datur actio praeter speculationem. Haec ergo ejus perfectio fuerit. Deus enim pro sua excellentia nihil magis quam seipsum cogitat. 7. Eudem. c. 12. Seite haec complexus est Scherbius de diff. defin. th. 15. Quia cujusque substantia ab opere denominatur, intelligentia visa est sapientibus viris hujus [gap: Greek word(s)] (divinae seu Dei) esse [gap: Greek word(s)] enim haec propria est, non communis cum corpore. Add. Caesalp. q. Perip. l. 2. q. 2.

VIII. Ex quo fluit et alterum, perfectionem videlicet hominis et [gap: Greek word(s)] cum Deo consistere in veritatis contemplatione [note: Luculentus in hanc sententiam extat locus 7. Eud. c. ult. Quae electio possessioque naturâ bonorum, vel corporis, vel amicorum vel reliquorum consider are maxime Deum facit, praestantissima est, atque hic terminus est pulcherrimus. Etsi enim homo Deum imitatur etiam vitae innocentia et integritate, in qua similitudine Pythagoricos et Stoicos constituisse hominis beatitudinem supra innuimus, [gap: Greek word(s)] tamen et principaliter in imitatione contemplativae Dei vitae positam eam esse, cum Peripateticis statuendum est. Itaque habet sese, ut perfectio hominis, ita [gap: Greek word(s)] cum Deo [gap: Greek word(s)] , sic ut excellentiori modo imitetur homo Deum contemplando, ignobiliori et obscurius agendo. ] imo ut animal [gap: Greek word(s)] constituitur, ita hominem constitui [gap: Greek word(s)] [note: Asserti hujus autor est Alexander I. quaest. natur. cujus sensus quia non ita omnibus obvius est, nos sic declaramus. Sicut cum aliis rebus, quae ad operationem diriguntur, comparatum est, ut amittant essentiam suam, quando facultate operandi destituuntur, ceu constat ex 4. Meteorol. c. ult. et 1. Polit. 2. eo autem sint perfectiores, quo magis exequuntur functiones, ad quas naturâ destinatae sunt: Ita homo aequivoce est homo, nisi (remotis impedimentis et positis omnibus ad intelligendum requisitis) intelligat. Quae sententia ut clarius percipiatur, tenendum est discrimen inter [gap: Greek word(s)] simpliciter, et inter [gap: Greek word(s)] , ut actus singulares respicit. Illud ita constituit essentiam hominis, ut homo non intelligens sive non sciens, quantum quidem est ex parte mentis intelligentis, aequivoce sit homo. Ut vero actus intelligendi circa hoc objectum, isthoc tempore aut loco exercentur, ita accidunt homini tales actus, ut, si adsint, substantia ejus in operando magis perficiatur, si absint, imperfectior et ignobilior dicatur. Alexandro, teste Philopono 1. de an. t. 38. visum est vocare tales actus [gap: Greek word(s)] consubstantiales, Ammonio vero [gap: Greek word(s)] perficientes substantiam, in ordine videlicet ad operationes, ad quas per naturam est ordinata. ] id quod uberius his rationibus doceri potest.

CAP. II. Probatur, finem hominis esse veritatis cognitionem.

I. Primum, id per fectissimum esse in quoque genere, quod maxime separat id ipsum ab aliis rebus [note: Forma enim uti constituit rem, ita ab aliis separat. Atque hoc officii non ipsa tantum forma, sed [gap: Greek word(s)] operationes proxime ab ea manantes sustinere possunt: operationes enim uti sequuntur, ita arguunt formam, neque nunquam vicariam formae suae operam praestant. ] verius est, quam ut ostendi debeat: forma enim differre, maxima est differentia, dicunt Philosophi.

II. Caeterum nullâ re magis a brutis differre potest homo, quam veritatis intuitione. [gap: Greek word(s)] [note: Vestigia quaedam et simulachra virtutum deprehendere in brutis nobis videmur, quando ex instinctu naturali et [gap: Greek word(s)] beneficio pericula solicite praevident praecaventque, aut bona naturam suam conservantia procurant, aut aliud quippiam faciunt, quodi si homines [gap: Greek word(s)] sacerent, honestatis et laudabilis actionis titulo censeretur. Has virtutum umbras pulchre Plato et Philoponus vocant [gap: Greek word(s)] , Arist. 6. Eth. 13. [gap: Greek word(s)] : 8. vero hist. anim. c. 1. [gap: Greek word(s)] . Non igitur istae actiones persuadere nobis sufficiunt, ut bruta in societatem animalium ratione et intellectu utentium admittamus, ceu olim visum est veteribus quibusdam, ut Pythagorae apud Porphyr. l. 3. de sacrif. Gryllo apud Plutarchum peculiari eo de argumento libro Senecae ep. 121. ex Christianis vero Lactantio l. 3. div. Instit. c. 10. et Franc. Vallesio Philos. sacr. c. 55. ] [gap: Greek word(s)] , inquit Alexander, [gap: Greek word(s)] , id est, virtutum et actionum honestarum vestigia quaedam in brutis etiam invenire licet, at veritatis ac contemplativi intellectus bruta prorsus sunt expertia. [note: Cognoscunt quidem et bruta sed I. per solam phantasiam et sentientem facultatem, nullo adhibito judicio et facultate distinctum rerum inter se ordinem et connexionem advertendi, disjuncta conciliandi: II. percipiunt objecta non nisi sensibus obvia, eaque singularia, nullo modo universalia. III. Cognitionem istam referunt solum vel ad naturae individuae vel ad speciei conservationem, nullo modo ad [gap: Greek word(s)] cum Deo, ad inspectionem et admirationem hujus universi, ad illustrandam gloriam divinam. ]

III. II. Apparet hoc ipsum ex eo signo, quod naturâ sensus eos, qui cognitionem in nobis gignunt, aliis sensibus anteponimus, [note: Vis argumenti est: Si sensus eo nomine amamus, quia serviunt acquirendae rerum cognitioni, indicio erit, pluris a nobis fieri ipsam cognitionem, juxta tritum illud: propter quod unumquodque tale est, illud magis est tale. Quod ut plenius intelligatur, repetendum est ex lib. de sensu et sensili c. 1. sensus eosque inter principem, Visum, duplici de causa concessos esse animalibus 1. ut eorum adminiculo bona naturae suae salutaria cognoscere et prosequi, mala vero naturaeque noxia a bonis discernere et aversari queant. Alter usus peculiaris est nobis hominibus, ut scil. rerum cognitionem acquiramus, cui maxime servit Visus: qui inde [gap: Greek word(s)] scientiarum constituitur. Atque hoc innuit Aristoteles quando l. cit. scribit: nam et absque usu propter seipsos amantur, id est, non tantum faciunt ad bonorum vitae utilium comparationem, sed etiam propter scientiae acquisitionem in pretio habentur. Idem simili modo explicat Plato in Timaeo his verbis: Nobis asserendum est, ob hanc potissimum rationem Deum oculos genuisse, ut mentis circuitus, qui in oculo peraguntur, intuiti in usum redig amus nostrae mentis: cogitationisque nostrae discursiones illis cognatas, sed peturbatas quodammodo ad illorum temperiem revocemus. Vocem quoque auditumque ejusdem rei gratia Deos dedisse nobis existimo. Nam ad haec ipsa sermo pertinet, plurimumque conducit. ] ut eleganter disputat Aristoteles prooem. Metaph. Visum [note: Visus servit praecique disciplinis inveniendis, ubi, quae in mente producuntur formae intelligibiles, maximam partem per fores visus sunt ingressae. Auditus autem plus facit ad disciplinas jam inventas institutione Praeceptorum addiscendas. Viva enim vox plenius pascit, et altius descendere in animum tenaciusque haerere solent, quae pronunciatio, vultus, gestus docentis insixerit. Unde Graeci: [gap: Greek word(s)] . Vid. Suarez. disp. Met. 1. sect. 6. n. 11. Erasm. Chil. 1. cent. 2. ad. 18. ] videlicet et Auditum.

IV. Quod item [gap: Greek word(s)] sumus, id est, libenter alios audimus, et fabulis delectamur.

Hinc futuram eruditionem et felicitatem in pueris auguramur, si sint [gap: Greek word(s)] : et Plato in studioib sapientiae requirebat [gap: Greek word(s)] .

V. Quod denique sedium mutatio jucunda nobis accidit, et peregrinari plerique omnes volumus, non sane aliam ob causam, quam ut multa videamus, multa discamus.

Hinc patrias terras cum exteris commutasse discendi studio legimus Pythagoram, Platonem, Solonem, Lycurgum, et quos non virorum praestantissimorum? Vid. Joh. Wovver. polym. c. 28.

VI. III. Naturale et quidem optabilius nihil est homini quam imperare, et aliis superiorem esse, sic ut alii te audiant, te auscultent, tibique obtemperent.

Unde Homerus Glaucum Il. [gap: Greek word(s)] . v. 208. et Achillem Il. [gap: Greek word(s)] . v. 746. a parentibus suis hoc monito instructos introducit:

Huc respiciunt JCti, quando servitutem naturae hominum repugnare asserunt: et Stoici solum sapientem et virum bonum esse liberum, solos improbos servos pronunciant. Aristoteles vero etsi in Politicias aliquam naturalem servitutem agnoscat et repugnet, eam tamen corruptis et velut a naturâ degenerantibus haud obscure tribuere intelligitur. Quin animadvertimus, quo generosiora sunt ingenia, eo imperandi esse avidiora. Hinc illae voces, ut Jasonis: quando non imperaret, esurire se [gap: Greek word(s)] (an [gap: Greek word(s)] ? poenâ se uffici, ut legi mavult Giphanius) Aristot. 3. Polit. 3. et Themistoclis: se non passurum se deduci in servitutem, qui se vatum meminerit ad imperandum: Plutarch. in vita Themist. Id. Plutarch. Philopoemenem scribit natum ad imperandum esse, in comm. Philop. et Flam.

VII. At hoc solâ scientiâ et cognitione [note: Hinc Aristoteles in VI. Eth. ostendit, Sapientiam antecellere prudentiae, et hanc non illi sed in ejusdem commodum imperare eique veluti ocium parare. ] homo consequitur, quod declaro: In navi versaris, procellae ingruunt, vehantur tecum rex aliquis, formosus, dives, sed omnes tecum juxta navigandi rudes; ptae his tu eo tempore eligeres aliquem rusticum, si modo navis regendae scientiam haberet, et ad talem deferretis omnes fortunas vestras, ille praescriberet vobis, quae facienda, quae omittenda.

VIII Similiter belli temporibus milites parere cui volunt? an ei, qui nobilissimus est? minime sane, sed ei pocius, quem maxime putant praecellere cognitione rei militaris. Summa, submittimus in iis rebus, quas ipsi ignoramus, judicium scientibus. [note: Docet idem Aristoteles 3. Polit. 7. et lib. 5. c. 9. Sententiam hanc ita exprimit Phocylides v. 82: [gap: Greek word(s)] :
[gap: Greek word(s)] .
Nunquam permittas judicium imperitis hominibus:
Sap. ens sapientiam dirigit, et artes earundem peritus
Socrates apud Platonem in Alcib. I. p. 431. [gap: Greek word(s)] : Quae quis novit, de iis quoque consultor est bonus. Ut enim de pictore, sculptore, fictore, nisi artifex judicare; ita nisi sapiens non potest perspicere sapientem: scribit Plinius l. 1. ep. 10. Unde cantor ille non inscite nec ineleganter silentium imposuit Philippo de pulsandis fidibus sibi contradicenti, quum diceret: Absit a te tantum mali, ô rex, ut haec melius me scias: ut est apud Plutarch. de discrim. ad. et am. p. 115. Denique Val. Max. l. 8. c. 12. exemplis confirmavit, optimis artium magistris concedendum esse, et suae artis unumquemque et actorem et disputatorem optimum esse. ] Unde liquet, scientiam sive cognitionem rerum ac veritatis (haec enim promiscue accipimus) finem et perfectionem esse hominis.

CAP. III. Probatur idem finis auctoritatibus.

I. Agnovere hunc finem omnes omnium temporum Philosophi, quorum scita quaedam supereo dicta hoc capite congeremus.

II. Atque familiam quidem suo nobis merito ducat Alexander, diligens et fidelis Aristotelis interpres. Hic ergo in Topicis pag. 16. extr. ita ait: [gap: Greek word(s)] . Id est, ut corporis exercitia ad artis praescriptum instituta, bonam corpori habitudinem inducunt, ita etiam animi exercitia, quae in disputando consistunt, propriam perfectionem animo afferunt, si secundum methodum

III. Alexandro succedat Eustrathius, cujus in secundum posteriorum brevia quidem sed illustria in hanc rem sunt verba: [gap: Greek word(s)] . id est, scientia animae ratiocinantis perfectio est, inducens eam ad propriam operationem sive perfectionem. Et infra aliquanto: [gap: Greek word(s)] , id est: Mens humana cognoscendo imitatur rerum omnium creatorem.

IV. Addo Simplicium quoque, cujus haec in prooem. phys. verba sunt: Philosophia ita est animae perfectio, ut corporis medicina.

V. Citare possem. si res posceret, in hanc rem Themistium, Ammonium, Philoponum: sed taedio vobis esse nolo: unum ad jicio, adeo in hoc consensisse Philosophos, ut Averroes in prooem. phys. Boethius l. 4. de consol. Philos. Albertus M. lib. de intellectu intellig. asserere non dubitarint, [note: Hanc loqueudi formulam exposuimus supra ad th. 8. Scilicet si homo constituitur [gap: Greek word(s)] , ita ut praestentissima ejus operatio proxime et immediate a nobilissima ejusdem facultate manans sit inteiligere et cognoscere; per illam quoque ipsam operationem sibi propriam distinguetur a brutis animantibus, quae non intelligunt, cognoscunt autem multo debilius et imperfectius. Huc respicit Aristoteles 1. Rhetor. c. 11. n. 38. [gap: Greek word(s)] . Discendo constituitur animus in statu naturae consent aneo. Et eleganter Cic. II. de fin. Sic ad intelligendum natus est homo, quasi mortalis Deus, ut ad

VI. Neque a veteribus diversi abeunt recentiores: pulcherrime enim in hanc rem disputat Franc. Bonamicus lib. 1. de motu c. 9. pag. 52. et Jacobus Mazonius sect. 8, c. 5. pag. 281. et seqq Franc. Vallesius in sacra philosophia passim aliique innumeri.

VII. Neque vero ita Aristoteli solum aut ejus asseclis visum fuit, sed et divino etiam Platoni ejusque amicis. Nam ut e plurimis unum ejus afferam testimonium, disputat in Theaeteto adversus Protagoram, non recte adeo dictum hominem esse omnium rerum mensuram, sed dici ab eo debuisse, hominem sapientem [note: Sicut enim perfectissimum in unaquaque re est mensura caeterorum, quae in eo genere magis aut minus perfecta sunt; Ita rerum corporearum aliqua cognoscendi facultate valentium non potest melior nobiliorque mensura constitui, quam homo sapiendi intelligendique potentiam vel maxime excolens, id est, sapiens: minus autem ejus nominis mensuram implet rudis et indoctus, qui ab intelligibilibus ad sensibilia sese abjiciens bruti magis quam hominis imaginem induit. Indicare hoc voluit Aristoteles quando interrogatus, quâ re differrent docti ab indoctis respondit: Quâ viventes a mortuis: teste Laertio in ejus vita. Et Aristippus cuidam per contanti. qua re esset melior evasurus filius, si eum curaret literis erudiendum: Ut nihil aliud, inquit, certe in theatro non sedaebit lapis super lapidem, sentiens indoctum parum differre a lapide amphitheatri, in quo spectatores insidere solent. Erasm. apophth. l. 3. p. 191. sq. ] esse omnium rerum mensuram, talem enim perfectum demum esse.

VIII. Obsignabo hanc define hominis [gap: Greek word(s)] tanquam gemmulâ Alexandri verbis in 4. Apor. cap. 20. [gap: Greek word(s)] , i. e. secundum id

maxime homines sumus, quo maxime ab aliis animalibus differimus, talia vero sunt scientia et veritas.

CAP. IV. Distinguitur cognitio, et ostenditur, in qua cognitione finis et perfectio hominis versetur.

I. Caeterum dum perfectionem hominis in cognitione et scientia ponimus, tenendum quoque hoc est, an omnis cognitio laudem eam mereatur. Scientiae enim sive cognitionis vocabulum non uno modo accipitur.

II. Ammonius pulchre: dupliciter dicimur scire: [note: Scientiae vocabulum est [gap: Greek word(s)] , et dicitur per prius de [gap: Greek word(s)] et accuratiore illa, quae intimas rerum naturas intuens propria [gap: Greek word(s)] subjectis primis, [gap: Greek word(s)] , attribuit, sive, ut cum Aristotele loquamur 1. post. c. 7. quae sumit [gap: Greek word(s)] : per posterius de iila, quae non rerum naturas introspicit, sed hominum [gap: Greek word(s)] et opinionibus est contenta. Postulant autem hanc duplicem cognitionem partim res ipsae, quae non semper intima naturarum suarum viscera exhibent, sed corticem tantum et externam faciem, unde variantes hominum opiniones nascuntur; partim conditio intellectus humani, qui per gradus debet perfici et prius rudi opinativae cognitionis colore imbui, quam sapientiae purpurâ serio tingatur. Morem hunc ab ipsa usque schola Pythagorica arcessiste videtur Aristoteles. In ea quippe aliis limatioris et subactioris judicii auditoribus propinabantur accuratioris philosophiae mysteria ex interioris naturae adytis depromta, quibusdam vero nec per spicaciore mentis acumine valentibus nec acriore penitioris sapientiae siti flagrantibus summa rerum capita et praecepta operâ perfunctoriâ proponebantur. Verba istum geminum docendi modum indicantia sunt ista apud Malchum in vita Pythagorae p. 23: [gap: Greek word(s)] . ] [gap: Greek word(s)] . Id explico: Cum mentem nostram non referimus ad rem scibilem ejusque naturam, sed solum ad aliorum de ea re opiniones, et quid homines praeclari de ea senserint, utut vere senserint, vere scire non dicimur, sed bonam solum de re opinionem habere: cum vero aciem mentis nostrae in rei naturam dirigimus, et eam intuemur, ut est, causasque invenimus, cur ita sit, tum dicimur rem [gap: Greek word(s)] comprehendisse.

III. Illam priorem cognitionem Alexander appellat [gap: Greek word(s)] , hanc [gap: Greek word(s)] : illa hominem [gap: Greek word(s)] [note: Facile enim est de possessione sententiae ejus aliquem deturbari, quae hominum, deceptionis periculo obnoxiorum, opinionibus, saepe etiam infirmis ratiunculis e vulgo petitis, est innixa] sive ut Philoponus loquitur [gap: Greek word(s)] reddit, haec [gap: Greek word(s)] [note: Vel [gap: Greek word(s)] vel saltem [gap: Greek word(s)] , ut monet doctiss. Neldel. de usu org pag. 227. [gap: Greek word(s)] , si rationes apodicticae exacte sint conformatae juxta amussim analytices, ita ut habeant [gap: Greek word(s)] , ceu Graeci loquuntur: [gap: Greek word(s)] , si una vel altera conditionum analyticarum desit, ita tamen, ut, cum argumenta ex re, rum natura deducantur, nihilominus in comparatione ad argumenta topica talis cognitiov in censu epistemonicae cognitionis maneat. ] illa hominem magnum opinatorem, haec sapientem facit et perficit.

IV. De utraque cognitione paulo post plura: nunc hoc cogitemus, utramque non per somnos nobis venire aut inter vinum, sed studio et labore parari, unde Philosophi hominem volunt esse [gap: Greek word(s)] , Plato pulcherrime [gap: Greek word(s)] , de qua appellatione paucis.

CAP. V. Quid sit esse [gap: Greek word(s)] .

I. Pythagoras pulchre equidem et acute perfectionem hominis in amore veritatis locavit. [note: AElianus lib. 12. var. hist. e. 59: Pythagoras dicebat, haec duo divinitus hominibus data esse longe pulcherrima: veritatem amplecti et aliis benefacere, et addebat: utrumque cum Deorum immor talium operibus comparari posse. ] Sed evidentius Plato et efficacius, dum hominem, suae perfectionis cupidum, jubet esse venatorem, quandoquidem torpere amor atque inerti languere potest ocio, venatio actuosam quandam nobis exhibet inquirendi et capiendi indaginem.

II. Quemadmodum igitur venator feras, quae intra nemora se abdunt, et in latibulis suis latitant, diligenti indagine inquirit, et inventas capit; ita homo naturas rerum, in sylva materiae rerumque sensilium involutas et abstrusas, vestigare magno studio et eruere debet.

III. Utque porro venator ad institutum suum canibus utitur odorisequis sive vertagis, quorum praesidio uberrimos suae venationis fructus percipit, ita homo suae perfectionis quoque sitiens vertagos hujusmodi conquirere debet, qui, ut Plato in 12. de Leg. ait, ignorantiae allatrantes, scientiae vero jucundis modis blandientes manuducant nos non solum ad veritatem, sed, quomodo ea etiam demonstrationum laqueis vincienda sit captivandaque doceant.

IV. Hi vertagi, eodem Piatone monente, sunt omnium temporum Philosophi, inter quos nobis hodie principes sunt Plato et Aristoteles, [note: Palmam, de qua par principum Philosophorum contendit, ita partiri commode licet, si statuamus, Platonem in paraenetico vel nuthetico docendi genere primas meruisse: Aristotelem autem dogmaticâ et methodicâ formâ ita primum signa sustulisse, ut antecessorum suorum praecepta sine ordine tradita intra certos [gap: Greek word(s)] limites coercuerit, et successoribus clarissimum ad quascunque disciplinas felicius percipiendas lumen accenderit. Est enim sane ita, ut scribit Theod. Zvving. ad 1. eth. c. 4. Aristotelem non per sese omnia invenisse, sed ab aliis inventa ad artem revocasse, et methodice tractasse. Neque insuper est habendum judicium Phil. Melanchth. orat. de vit. et script. Aristot. Plane ita sentio, magnam doctrinarum confusionem secuturam, si Aristoteles fuerit, qui unus et solus est methodi artifex. ] quorum ductum sequentes per vastissima universi entis latifundia, honestissimae venationis nostrae fructum item non exiguum capiemus.

V. At vero ut venatorem parum vertagi in venatione juvant, nisi ingenium eorum probe cognoverit, et quem in indaganda fera servent modum aut rationem, exploratum habeat, ita non miror vos quoque cupere vertagi vestri (Aristotelem dico: de eo enim solum nunc nobis negocium) nosse ingenium et naturam, id est, docendi methodum et ordinem.

VI. Velim autem ab alio vobis eum commonstrari, non a me, qui in perspiciendo eo cascutio ipse saepius, et tanquam labyrinthum ingressus exitum vix invenio: quando tamen omnino hoc vultis, quicquid studio et industria consequi potero, illud omne vobis spondeo. DEUS Opt. Max. conaribus nostris faveat!

Corollaria, quibus usus thesium propositarum in S. Theol. ostenditur. USUS CAP. I. II. ET III

I. SEntentia de summo hominis fine arguit, menti humanae, quantumvis divinae revelationis luce non collustratae, haud obscuris indiciis patere, summum suum bonum

et felicitatem, quae potiri nunquam possit, absolutissimam non alibi sibi quaerendam esse quam in viciniore accessione ad Deum, quam tum maxime consequatur, cum suas ad ejus actiones, quantum fieri potest, componat: illas autem actiones esse mentis [gap: Greek word(s)] . Cerre operationes vitales aut sensitivas non sufficere istis explendis partibus, vel inde intelligitur, quod plantis quoque et brutis conveniant, nec nisi ad corporis, quippe ignobilioris in homine partis perfectionem dirigantur.

II. In quo [gap: Greek word(s)] cum Deo potiundae conatu ubi vires nobis deficere, et spissas ignorantiae nubes in medio contemplationum Sole oculis offundi deprehendemus, non adeo difficili negotio subibit mentem cogitatio, fide ascendi oportere, quo mentis humanae acies suo marte penetrare nequit. Vnde Algazal in princip. Metuph. scripsisse fertur, radicem, qua felicitas futura acquiritur, fidem esse.

III. Rursus dum istâ, quae in hoc seculo nobis obtingit, contemplativâ felicitate nondum exsatiari potest mentis nostrae desiderium, occasionem arripit altius sese elevandi et ad pleniorem Dei fruitionem in alterâ aliquâ vitâ adspirandi. Hoc volunt verba Ludov. Viv. de ver. relig. Chr. c. 6: Argumentum hoc, quo conficitur, non esse hic hominis bonum, et aliquod utique esse, tantum est, ut multos Philosophorum coegerit affirmare post hanc vitam futurum bonum, quod expetimus, tametsi timide et quasi diffidenter Et p. p. Illa quoque est insita persuasio toti fere generi humano, aliquid futurum post mortem melius hac vita: et id commune desiderium expectat, ut existimari necesse sit â naturâ esse inditum. Certe apud veteres Socratem, Platonem, imo ipsum etiam Aristotelem, (quem negati consensus immerito insimulari ostendit Virdung. ad Agric. Tac. c. 46.) res adeo in confesso est posita, ut non dubiter Cicero 1. Tuscul. c. 23. plebejos coeteros philosophos

omnes pronunciare, quicunque in ista de beatiore aliquâ post hanc vitam animae humanae conditione. ab ea familia dissident. Plutarchus etiam probabiliter saltem vera esse scribit lib. de consol. ad Apoll. p. 207. quae veteres poetae philosophi per hibuerunt, piis, postquam vitam hanc cum morte commutaverunt, esse suos quosdam honores dignioremque in consessu tribui locum, dest inatamque esse piis animis animis certam, in qua degant, regionem. Add. Calixt. lib. de immortal. an. c. 2.

IV. Denique si perfectio, uti cujusque alterius rei, ita hominis in potissimae suae partis operatione est sita, firmiter colligitur, perfectionem hominis absolutissimam, quae in aeternâ vitâ ei obtinget, in intellectione et contemplatione Dei rerumque divinarum consistere, eâque tanto angustiore, quanto divina humanis, aeterna caducis, perfecta imperfectis antistant Huc nos ducit ipsa divina veritas, quando vitam aeternam frequenter exprimit per voces cognoscendi, videndi, intuendi, ut Math. V, 8. Joh. XVII, 3. I. Cor. XIII, 12. I. Joh. III, 2.

USUS CAP. IV.

I. Differentia cognitionis [gap: Greek word(s)] non parvam analogiam et convenientiam habere videtur cum distinctione, quam Theologi ex I. Cor. XIII. 12. hausere, cognitionis in abstractivam et intuitivam. Sicut enim [gap: Greek word(s)] illa probationibus, autoritati innixis, est contenta aut saltem communibus axiomatibus veritatem confirmat, non ipsas interiores rerum naturas attingit indagatve, et hinc gignit [gap: Greek word(s)] , ut Plato in Gorgia loquitur; Ita abstractiva illa Dei cogniuo, qua in hac vita contentos nos esse oportet, Deum ejusdemque opertttiones non immediate et in se sed vel per creaturas vel ex revelatione veluti eminus et fere non nisi quoad [gap: Greek word(s)] exhibet,

quam cognitionem Apostolus eleganter visionem per speculum in aenigmate appellat. Vnde et fides nascitur, et hinc dicimur per fidem ambulare, non per aspectum, secundum illud II. Cor. V, 7. Porro sicut notitia [gap: Greek word(s)] ipsas rerum naturas earundemque a causis dependentiam et connexionem penetrat, insuper habitis [gap: Greek word(s)] et autoritatibus, unde [gap: Greek word(s)] , quam Plato vocavit, gignitur, Ita nobilior illa intuitiva Dei cognitio, quam aeternâ vitâ gaudebimus, non amplius ab autoritate pendebis, aut creat urarum speciebus utetur, sed immediate Deo, qui potentiae cognoscenti intime et immediate praesens erit, inhaerebit.

II. Tantum id discriminis interest inter cognitionem [gap: Greek word(s)] et abstractivam, quod illa reddat hominem [gap: Greek word(s)] ; altera vero illa altioris ordinis, animum hominis beneficio supernaturalis, quam intime, sibi innexam habet, gratiae firmâ [gap: Greek word(s)] roboret, ut inde surgat [gap: Greek word(s)] , Heb. XI, 1. sed et [gap: Greek word(s)] in eo praeter alia differt ab intuitivâ cognitione, quod ibi objectum clare et per suam speciem non tantum repraesentatur potentiae cognoscenti, sed et secundum dependentiam a suis causis comprehenditur: hîc vero et si divina essentia immediate et in se ab intellectu finito percipitur; non tamen plene et secundum infinitatem suam exhauritur, sed tantum intelligitur, quantum vel finitus intellectus vel voluntas divina permittit. Vnde cum in naturali illa evidentique cognitione sufficiat species sensilis vel intelligibilis ad eliciendum clarum intelligendi actum, hîc lumen gloriae accedat oportet seu habitus quidam supernaturalis, animum ad actum intelligendi viribus suis naturalibus altiorem evehens.

CAP. VI. Aditus praeparatur ad libros Organicos, et eorum investigatur methodus.

I. Galenus lib. de format. foetus c 6. corpus humanum non, ait, simul et eodem momento perfici, sed serie quadam. primum hoc, deinde illud, tum tertium membrum absolvi. [note: Quin ipse Aristoteles idem sensus testimonio confirmans 2. de gen. anim. c. 1: Non simul omnia effici vel sensu percipi potest: cum partes aliae jam inesse, aliae nondum adesse cernantur. Etsi enim formae per se et eatenus sunt indivisibiles, quatenus non prius compositum constituunt, quam ultimum complementum sunt nactae, sicut non prius fit animal, quam perfecta anima materiam actuaverit; sunt tamen divisibiles per accidens et ratione materiae, quatenus haec successive et per diversa instantia unam formae partem vel gradum post alterum acquirit, magisque subinde acturatur seu e potestate ad actum perducitur, sicut haec prolixius exponunt Bonam. de motu l. 2. c. 14. et Caesalp. quaest. Peripat. l. 4. c. 8. Dici etiam non incommode potest, formam esse divisibilem in partes integrales. Vid. Stahl, reg. philosoph. tit: 5. reg. 5. Quo referri possunt verba Bonamici l. cit. p. 162: Ex quo efficitur, ut actus ille, quo materia e potestate substantiae fit actu substantia, non sit profectus in adeptione formae, quos gradus appellare liceat, propter quem pervenit ad ultimam potestatem et ultimam materiam, qua terminatur omnis potestas, qua est eadem protinus cum actu et forma, et res ipsa jam genita: Aqua potestate habet etiam substantia, quod sit dividua et quos plus minusve accipiat. Ob materiam igitur, cujus varit sunt gradus variaeque potestates, quod fit et corrumpitur, mir is variatur modis, et magis minusve perfectum est, quousque eo deducatur, ut aut sit simpliciter, quod est, ubi primum extitit forma, quae terminus est, et finis ortus; aut simpliciter non sit, quod est, ubi primum abit forma, per quam res est, qui terminus est, ne dicam finis ipsius interitus. ] Quod ille de corpore, non minus etiam recte deanimo humano dici potest: neque enim ille, cum homo in lucem editur, Philosophum eum statim facit, sed ut omnes formae substantiales (ut recte monuit Montecatinus in 1. Polit. p. 457.) paulatim perficuntur, ita hominis quoque perfectio per gradus fit.

II. Estque verissimum, quod ait Plato, [note: in Timaeo. ] beatum eum fore, cui vel in extrema senecta oculi mentis theoreticae aperiantur, ut veriratem videat, siquidem, ut idem alibi [note: in Sympos. p. 1204. Consentit Praeceptori discipulus 2. Rhet. c. 14. n. 9: Viget corpus quidem a trigesimo aetatis anno usque ad trigesimum quintum: animus autem circa unde quinquagesimum. Val. Max. l. 8. c 7: Senescentibus membris eruditorum intus animo industriae beneficio florem juventae retinere apparet. In eandem sentetiam scripsit. Salv. 1. de gubern. Dei p. 14. et ep. 5: Infirmitas earnis vigorem mentis exacuit. Causae autem, cur declinantibus demum in senii imbecillitatem membris animi vires efflorescant, hae suppetunt; primo, quod oculus mentis e pertui bationum fluctibus tum emerserit, refractis et domitis a melancholia, quae frenum humorum dicitur et senibus famliaris esse solet, supervacuis humoribus, mitigatoque nimio calore, qua fere impedimenta [gap: Greek word(s)] et prudentiae esse solent. Docet hoc Plutarchus lib. de virt. mor. p 22. his verbis: Haec est causa, quod adolesentum cupiditates ob copiam et calorem sanguinis celeres, feroces, ardentes atque rabidae sunt: senibus, quia principium concupiscentiae circa jecur restinctum est ac debilitatum, magis viget ratio, elanguescente una cum corpore affectuum capace parte. Accedit, quod experientia demum firinum robur animo affert, quae tamen ante pilos venire non solet: experientiam enim temporis affert longitudo 6. Eth. c. 9 Denique cum unius animae operatio impediat alterius actiones, et vero in pueris maxime vigeat altricis, in juvenibus sensitivae actio, utraque autem debilior sit in senibus; sit, ut hi altiori operationi, intellectioni videlicet et contemplationi, felicius vacare queant. ] virtus animi tunc demum vigere et florescere incipit, cum corpus defloruerit.

III. Est enim mens nostra ergastulo corporis tanquam squalido carceri inclusa, e quo emissa retunditur facultas

Eodem simili utitur Plutarch. de aud. poet. p. m. 59. In hac enim vita intellectio nostra non fit sine phantasmatibus, et sensibilibus, e quibus ut perveniamus ad ea, quae naturâ nota et maxime a sensibus romota sunt, eaque usque ad prima principia evolvamus, longo discursu et opetosa abstractione a sensibilibus opus est. Unde eleganter Philosophus 2. Metaph. tex. 1. intellectum nostrum assimilat vesertilionum oculis, qui ad clarum diei lumen ceocutiunt.

IV. Unde sapientiae magister Aristoteles Isagoge sive manuductione opus esse vidit, quae viam ad adyta illa Philosophiae nobis praeiret, et tanquam Minerva Diomedi (ut ex Homero loquitur Plato Alcib. 2. extr.) caliginem, ab oculis abstergeret, et adhiberet postea, quae ad cognoscendam veritatem faciant.

Inventis jam scientiis hodie nihil reliquum est, quam ut modo et ordine, quem ipsarum natura et praecipue noster commodior discendi ratio postulati, addiscantur ductu et auspiciis Virorum [gap: Greek word(s)] et disciplinas apto ordine disponentium vel dispositionem ostendentium. In quorum priori eam operam praestitit Aristoteles, ut omnium seculorum Philosophis palmam simul cum felici vincendi conatu abstulerit.

V. Hanc Isagogen Aristoteles alicubi [gap: Greek word(s)] , id est, modum versandi in scientiis, item [gap: Greek word(s)] [note: Quid sit [gap: Greek word(s)] et in quo consistat, diligenter et cum curâ exposuerunt summi in Philosophia Viri Ostav. Ferrarius lib. de serm. exot. p. 46. et seqq. Caesar Cremoninus de phys. auditu, et hos secuti Scherbius disp. peculiari. et Piccartus Philos. Altdorff. p. 115. Hîc breviter teneatur, esse eam facultatem ex [gap: Greek word(s)] et exquisitâ Analytices cognitione ortam, quae ipsis disciplinis sua [gap: Greek word(s)] suaque principia assignat, modumque conclusiones scientificas ex illis deducendi ostendit, simul ordinem ipsis convenientem praescribit, et num recte an secus tractatae dispositaeve sint, [gap: Greek word(s)] judicat. Facit mentionem hujus [gap: Greek word(s)] Arist. 1. de part. anim. c. 1. 2. Metaph t. 15. 1. Eth. 3. ] appellat, recentiores alii quidem organon, [note: Perpetam et contra mentem Aristotelis. Organum enim, et quidem analyticum, vel plane est separatum ab ipsis scientiis, vel, si sit applicatum, transit in scientias, non tamen tum est [gap: Greek word(s)] seu modus diversus, sed fit ipsa, scientia: neque vero, principia scientiarum suppeditat, aut ordinem ejusdem praescribit, ut [gap: Greek word(s)] . Quae quidem pluribus exposita dudum sunt a Cll. Academiae nostrae luminibus Sonero, Piccarto, Kobio, Felvvingero ad cit. lib. 2. Metaph. ] alii [gap: Greek word(s)] , alii aliter, omnes tamen uno consilio, de quo monuimus.

CAP. VII. Vtramque cognitionem [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] usurpatam esse Aristoteli.

I. Ut vero cognitionem supra ostendimus duplicem, aliam [gap: Greek word(s)] , aliam [gap: Greek word(s)] , ita Isagoge quoque utramque respicit, media enim extremis conveniant oportet.

Media debent fini esse proportionata seu accommodata, ita ut si proposita sit cognitio [gap: Greek word(s)] , organon seu instrumentum, cujus beneficio illa debet acquiri, non excedat [gap: Greek word(s)] disputationes verisimiles et nonnisi hominum opinionibus consentaneas; sin ad altiorem finem tendatur, [gap: Greek word(s)] puta et interiorem rerum cognitionem, media etiam sufficientia, puta Syllogismi [gap: Greek word(s)] adhibeantur. Ex mediis enim de fine et ex mediis judicium fieri solet, quia finis est [gap: Greek word(s)] , media autem [gap: Greek word(s)] : verba sunt Scherbii de diff. Rhet. et Dial. th. 46.

II. Itaque Aristoteles et in docendo et in scribendo utramque expressit, sic ut prioris cognitionis causâ sese

veluti populo accommodaret, qui illâ contentus esse solet; et nec progredi fere ultra potest, ad [gap: Greek word(s)] vero [gap: Greek word(s)] hoc est, Judicio delectos auditores aliâ docendi uteretur ratione, et ita utrique certam methodum organicam traderet.

Triplex necessitas expressit Aristoteli, duplicem istam cognitionem geminamque Isagogem proponendi: 1. auditorum, et qui subtiliorum disputationum sunt incapaces, imbecillitas, qui, ne penitus sese negligi querantur, imbui debent [gap: Greek word(s)] et epilogisticis, ut Galenus vocare est solitus, probationibus, non rerum naturam exhibentibus, sed neque tamen a probabilitate abludentibus. 2. Ipsius veritatis natura, quae cum saepe magnis difficultatibus sit involuta, non facile in apricum prodire solet, nisi prius gymnasticis et velitaribus argumentis exagitetur et excutiatur: [gap: Greek word(s)] : primum quaecunque in aggressoriis rationibus ver a sunt, oportet ponere, ut existentia: ait Aristot. l. de mem. et remin. c. 2. prius enim armis lusoriis hic est agendum, quam decretoriis, ut inquit Seneca ep. 117. (De cujus formulae et ritus origine vid. Lips. l. II. Saturn. c XIX. Taubm. ad Casin. a. 2. sc. 5.) 3. Requirit hunc ordinem mentis humanae conditio, quae cum clarissimum veritatis jubar non statim ferre queat, paulatim per opinionum umbras ad illud educi debet.

III. Quod etsi ex plurimis facile est haurire, manifestissime tamen e Laertio discimus, cujus haec in vita Aristotelis verba sunt: Cum finem vidisset in scientiis geminum [gap: Greek word(s)] , ad utrumque duarum maxime rerum viribus nititur, namque ad verisimile sive [gap: Greek word(s)] et consentaneum opinionibus sive [gap: Greek word(s)] Rhetorica et Dialectica, [note: Rhetorica enim facultas docet invenire argumenta non tam ex rerum natura quam ex sententiis hominum deprompta, quibus auditores ad partes nostras traducamus: Dialectica instruit nos argumentis, quibus de quavis re in utramque partem sive [gap: Greek word(s)] disputare possimus. Utriusque [gap: Greek word(s)] argumenta uno nomine vocantur a, Graecis [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] : differunt autem, quod Dialectices [gap: Greek word(s)] fere [gap: Greek word(s)] tantum spectent in eaque acquiescant, [gap: Greek word(s)] vero praeter cognitionem etiam ad [gap: Greek word(s)] protrahantur, ut recte docet D. Kobius de syll. Dial. th. 42. Hinc etiam ab autore Rhetoricorum ad Alexandrum appellatur Rhetorica [gap: Greek word(s)] cap. 1. et corationes ipsae l. 2. Soph. elench. c. ult. vocantur. [gap: Greek word(s)] . Ammonius prooem. [gap: Greek word(s)] . Alexandri etiam illud notum est: [gap: Greek word(s)] . ] ad veritatem autem Analytica doctrina usus est, quae iisdem pene verbis recitat Hesychius.

IV. Caeterum ut haec doctrinae diversitas apertior fiat, altius paulo res repetatur. Cognitionem prosessi duplicem diximus esse, unam, quaerem non intueatur, ut est, sed ut videtur nobis vel aliis. [note: Hisque aut omnibus aut plurimis aut certe sapientibus: atque iis vel omnibus vel plurimis vel iis, quorum spestata est sapientia et qui hoc nomine clari atque illustres sunt, ut est 1. Top. 1. Vid. disp. Piccarti Philos. Altdorff p. 89. Quantum ponderis habuerit apud Aristotelem consensus hominum, cum passim aliunde constat, tum ex 7. eth. c. 13. ubi laudat celebre illud Hesiodi [gap: Greek word(s)] . v. 762. [gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] .
Non enim penitus vana est sententia, multi
Quam populi celebrant.
Quod quidem ipsum suo calculo confirmat et exemplis illustrat Seneca ep. 117. his omnino verbis: Apud nos veritatis argumentum est, aliquid omnibus videri: tanquam Deos esse, inter alia sic colligimus, quod omnibus de iis opinio insita est: nec ulla gens usquam est adeo extraleges moresque projecta, ut non aliquos Deos credat. ]

V. Id manifestum est ex eo: naturâ sumus quidem omnes Philofophi [note: Hinc calcatum illud Arist. 1. Metaph. 1: [gap: Greek word(s)] . ] hoc est, causas rerum et inquirimus et reddimus, certe reddere volumus. Intuentes ergo [gap: Greek word(s)] [note: Idque fit inductione, cujus beneficio ex multis singularibus sensui obviis et in eâdem naturâ convenientibus colligimus conclusiones universales: unde quadam mentis reflexione earundem conclusionum causas primas et immediatas, inquirimus, siquidem ad [gap: Greek word(s)] penetrare velimus. Videtur hoc indicare Aristoteles 8. Phys. c. 7. t. 65: [gap: Greek word(s)] : Fides est non solum in sensu, sed et in ratione. Et 1. de coel. c. 3. t. 22: Videtur et ratio iis, quae apparent, attestari et ea, quae apparent, rationi. Eodem ipso nomine laudat Peripateticos Cicero l. 4. de fin. c. 4: quod pluribus locis quasi dennuncient, ut neque sensuum fidem sine ratione, nec rationes sine sensibus exquiramus, atque eorum alterum ab altero separemus. ] recurrimus ad mentem, et quaerimus eorum causas, quae mens nostra, innatâ coecutiens caligine, intuens, ut intuetur, ita de iis judicat, haud aliter quam qui vicio laborat oculorum, quasi per nebulam videt, aut qui per vitrum rubrum omnia censet esse rubra, et ne videatur temere judicasse, rationes etiam inquirit, quibus color judicio fiat, quae si non compareant aut in promtu sint, consilium aliunde petit, et edocta non examinat ultra, sed statim assentitur: unde Plato assensionem talem [gap: Greek word(s)] vocat in Gorgia et Rhetoricae asscribit, ut ex eo notat Philop. in 1. post, pag. 4

VI. Interdum communes [note: Vocantur alias [gap: Greek word(s)] . Vid. Scherb. de diff. Anal. et Dial. th. 47. ] ipsa quasdam invenit rationes, quae ex rei quidem natura non manant, sed vel ex simili [note: Tales sunt, quae fundantur in locis generis, proprii, definitionis, ejusdem et diversi, de quibus agitur l. 4. 5. 6. 7. Top. et dicuntur ab Averroe Logicae. Sunt autem semper quidem verae; quia tamen causam rerum proximam in se non continent, non possunt gignere scientiam. ] concludunt, vel specie quadam [note: Tales sunt propositiones, quae nec causam rei proximam adferunt, nec etiam universaliter aut per se verae sunt, dictae Dialectica Averroi, ut quae ex loco accidentis sive absoluti sive comparati deducuntur, de quib. lib. 2. et 3. Top., modo ab opinione hominum sive sapientum sive e vulgo non penitus abhorreant. ] ad creden

dendum nos inducunt, quas rationes ipsa tamen mirifice exosculatur, et pro veris non habet modo sed et tales jactat.

VII. At vero quibus mentis oculus apertus est, vel quia [gap: Greek word(s)] [note: Est namque hoc [gap: Greek word(s)] inter alia officium, ostendere accuratam tractandi disciplinas rationem, et docere, non acquiescendum esse rationibus communibus vel autoritatibus hominumve opinionibus, sed progrediendum ad principia [gap: Greek word(s)] , quae ejusdem cum re subjecta sunt generis, et essentialem ac necessarium cum illâ nexum habent. ] ipsis non defuit, vel quia u us rerum et experientia cautiores eos fecit, hac levi cognitione contenti non sunt, sed rei naturam introspiciunt, autoritatibus parum moventur, nec quiescunt, donec causis rerum cognitis quiescat dubitatio, et fiant [gap: Greek word(s)] .

VIII. In indagandis tamen causis non negligunt veterum Philosophorum dogmata, sed ea quamlibet in contrarium disputantia afferunt, evolvunt, examinant, et judicium demum acre ac limatum inter ponunt, fitque hoc ab ipsis magnousu et commodo.

IX. Quod pulcherrime nobis descripsit, quamvis recte Aristoteles, [note: Respicit autor ad 1. post. cap. 2: ubi docetur, eum, qui certam et talem scientiam sibi comparare velit, per quam animum [gap: Greek word(s)] reddere, et extra dubitationis errorisve periculum collocare possit, debere ita firmam et constantem principiorum notitiam comprehensam tenere, ut contraria prorsus a veritate abhorrere, et summam inscitiam esticere persuasus sit. Atque ita quidem seres in scientiis habet, quae taudem in sensum aut ferruminatam cum sensu rationem resolvuntur. Aliter autem comparatum est cum câ disc iplinâ quae pro criterio certitudinis suae habet autoritatem Dei in verbo loquentis, et cultus divini ac mysteriorum veritatem citra significationem causarum, a quibus pendent, imo quas saepe prorsus non habent, proponentis. In talibus enim locum invenit illud Chrysostomi hom. 4. in I. ad Corinth. [gap: Greek word(s)] . Quae exsuperant rationem, solâ fide indigent, quae qui rationibus indagare laborant, ii sunt, qui pereunt. Hinc Lutherus recte dixit apud Chemnit. part. III. LL. p. 82: Si maxime non omnia possum solvere, non tamen propterea affirmativa sententia, quae solidissima in Scriptura sacra fundament a habet, deserenda est. Huc pertinet monitum Phil Melanchth. resp. ad artic. Bav. p. 987: Sit ea modestia ingeniorum, ut honestas sententias et quidem divinitus tradit as modeste retineant, etiamsi non omnes praestigias, quae contra struuntur, destruere possint. Suffragatur Christoph. Scheibl. in prooem. Metaph. c. 6. n. 53. his verbis: Objectiones (in rebus Theologicis et quae ad fidem Christianam pertinent,) turbare nos non debent, simaxime satis facere illis per omnia non possimus. Simplicitas enim fidei id non requirit, ut quis omnibus strophis et argutiis satisfaciat, quippe qui ne illa quidem scire possumus, quae ad pedes sunt, nec arenas maris, guttat pluviae, aut dies aevi enumer are, nedum ut per Dei profunditates incedere possimus, ac reddere rationem naturae usque adeo ineffabilis, supraque rationem positae, ut loquitur Nazianzen. orat. 6. de Spir. S. fol. 179. ] cum ait, hoc non esse perfecte scire, si quis verum solum sciat esse verum, sedtum demum

[gap: Greek word(s)] quem fieri, cum vero opposita prorsus etiam falsa esse sciat et ab iisresiliat.

X. Caeterum antequam progrediar, quia passim et vulgo. Aristoteles vapulat, quod veterum sententias etiam

absurdissimas suae interdum Philosophiae inferciat, caput hîc interjiciemus, quo disquiremus: Causasne id faciendi habuerit, et an hodie quoque id ipsum fieri debeat.

CAP. VIII. Veterum sententiae quare in Philosophia tractandae.

I. Atque hic primum ipseprodeat Aristoteles, caussasque hujus sui consilii reddat, deinde videamus, plurane sint, quae ipsum exeusare possint. In 1. ergo Phys. cum Parmenidis, Meliffi, aliorumque allaturus. esset de principiis naturalibus sententias, causas ejus consilii his adsert verbis: [gap: Greek word(s)]

II. Quae verba licet in speciem difficilia sint, tamen sensum eorum ex consimilibus locis haurire possumus. Cum enim 1. Pol. 4. ait, civil Philosopho esse confiderandum, ut habeat [gap: Greek word(s)] , item 1. Eudem. cap. 1. dicit: [gap: Greek word(s)] , clarum est, nihil aliud eum illis verbis intelligere, quam talia. quae faciant ad illustrandam Philosophiam Politicam, nihil etiam hoc loco physico aliud eum intelligere statuendum est, quam veterum sententias aditum ad veritatem nobis facere, quem Philosophiae fructum esse vidimus.

III. Clarius idem monet 1. de anima cap. 2. text. 19. ad quem locum Themistius: [gap: Greek word(s)] , id est necesse est in quavis tractatione veterum primum sententias excutere, quare et quicunque de anima

scripserunt, in societatem tractationis de anima assumi debent, ut si quid ben e dixerint, ea accipiamus, si quid secus, ea relinquamus.

IV. Quibus prorsus consentit Philosophus 3. Metaphys. item 13. Metaphys. capite 1. initio, quae verba cum sint valde iliustria, larina altem dabo: In consideratione, an praeter sensiles substantias aliqua sit immobilis et aeterna, etc. quae ab aliis dicuntur, primo speculandum est, ut, si quid minus recte dicantii, non hallucinemur cum illis, sin vero aliquod nobis cum illis dogma sit commune, non aegre feramus, si proprie nobis adscribi nequeat, aut ut Philoponus reddit, non aegre seramus, si nobis aliqui contradicant, non enim nobis solum sed et illis hoc faciunt.

Similia istis loca passim alibi occurrunt, ut 1. Top. c. 2. 8. Top. c. ult. 1. de coelo c. 10. t. 101. 7. Eth. c. 1. 2. M. M. c. 6. et II. 1. Eud. c. 3. Neque vero docuit hoc tantum Aristoteles, sed et suo exemplo praeceptum istud comprobavit, ut com in 8. physicis acroamaticis, libb. de ortu et interitu libb. de coelo et libb. de anima prius vetetum sententias adducit, quam suam in medium adferat. In Ethicis ejus moris exempla aliquot sunt obvia, ut cum de beautitudine lib. 1. de virtutibus imperfaectis nec non de voluptate l. 7. et 10. de amicitia l. 8. et 9. disputare vult. In philosophia autem primâ totum librum tertium examini veterum opinionum impendere non dubitat, monetque [gap: Greek word(s)] , bene dubitare, excussis accurate et inter se coliatis sententiis, si quis eruditioonis solidae copiam sibi parare velit. Didicerat procul dubio hanc dubitandi et in veterum sententias inquirendi consuetudinem a divino Praeceptore Platone, apud quem Parmenides sic cum Socrate loquens introducitur pag. 1115: Collige te ipsum, diligentiusque teinea facultate exerce, quae inutilis esse videtur multris, et quaedam garrulitas nuneupatur, dum juvenises, alioquin teveritas fugiet. Modum autem exercitationis ejus subjicit esse eum quem a Zenone paulo ante audierat, consi[?]tere in sententiarum, variarum inquisitione.

V. Ex quibus Aristotelis interpretum locis hoc discimus. I. Usum esse hujus instituti, quod dubita tionemparit

patit haec sententiarum collatio, quae copiam deinde facit, et dum animum huc et illud convertit, viam monstrat ad inveniendum, quod quaeritur. Ex adversorum enim compositione facile, quod praevaler, observari porest, et ex oppositarum rationum conflictu, non secus ac ignis ex attritu silicis, veritas excutitur, et sophisticarum rationum causae deteguntur, ignorantiaeque caligo omnis dispellitur. Nam, ut inquit Aristoteles 1, Eudem. cap 3. [gap: Greek word(s)] : hoc est, falsarum rationum confutationes sunt contrariorum demonstrationes.

Juxta tritum illud: Contraria juxta se posita magis elucescunt. nec satis est suam confirmare sententiam, nisi et falsarum sententiarum fontes aperirantur, et quantum a veritatis linea abeant, ostendatur. Atque haec quidem est tertia in ordine utilitas, quam ex Dialecticis dubitationibus consequi docet Aristoreles 1. Top. 1.

VI. II. Causam haurio item ex Aristotele non vulgarem, veterum videlicet sententias fideliter adferri debere propter eorum authoritatem, tum ut auctoritas accedat iis, quae dicuntur a nobis, auditis jam ante rationibus earum sententiarum, quae controversiam faciunt, ut monet Philoponus ad 1. Phys.

VII. Facilius enim assentiuntur auditores, si sciant tibi aliorum sententias etiam esse cognitas, imoquia non decet nos esse adversarios, sed arbitros, monente Aristor. lib. 1. de coelo, cum elegantissime ait: [gap: Greek word(s)] , id est, arbitros esse oportet non adversarios, qui intimam veritatem dijudicare volunt; quo pertinet, quod eodem loco ait: [gap: Greek word(s)] id est: magisfore credibilia dicenda sive quae dicturisimus,

VIII. Ubi praecipue notandum venit, quod fidem requirit Philosophus in aliorum sententiis et rationibus recitandis, quam pulchre quoque inculcat Simplicius, qui integritatis hujus laudem maxime tribuit Platoni: nullus enim, ait, Calli lesant Thrasymachus aut Protagoras sic persuasibiliter sententiam suam proposuit, atque Plato ipse.

IX. III. Extra controversiam est, in scientris tradendis consulendum discentium captui. At discipulus aliquis cum rudior sit, multis eget tanquam apparatibus, quibus erudiatur et tantisper informetur, dum vera principia rerum assequatur, saepe etiam apud eum plus valet auctoritas, quam, quaelibet efficax ratio.

Cum enim vulgus subtiles et ex imis rerum visceribus erutas rationes non statim queat assequi, invitandus est titulis et nominibus magnorum virorum, et perstringendi oculi ejus autoritatum luce. Huc pertinet elegans monitum Alexandri, cum 8. Top. suadet, sententias in medium allatas hac clausula esse obsignandas: [gap: Greek word(s)] , quod talis sententia sit, recepta, et communiter dicatur. Et notanter subjungit: [gap: Greek word(s)] : quod ita, si quis Platonicus sit, facile assentietur ei interrogans vel auditor, qui ei persuadere velit, si addit a fuerit clausula; sic Platoni videtur.

X. In evolutione igitur sententiarum multa deteguntur, quae mentem discipuli praerparent ad concipienda principia, quae veterum auctoritas probabilia facit: cum enim varia ejusdem rei eventa et attributa sese obtulerint, varia etiam hominum de iis judicia, varia denique judiciorum principia, succurrit aliquando, quod impleat animum

Omnibus hominibus propter divinae naturae, quam per mentem obtinent, communionem insita est vis et perspicacia per videdi veritatem. Etsi igitut saepe aberrent a regione ejus, cum propter intellectus sui imbecillitatem aut affectuum vel praeconceptarum opinionum offusas nebulas, tum rerum ipsarum sublimitatem; non tamen potest non fieri, quin multa vera principia veritatisque asserta sub ipsis etiam falsis disputationibus interdum lateant. quod autem verae illae sint sententiae, vel saltem veri aliquid alant, indicio est, quia frequenter eas homines in ore habent, et pertinaciter tuentur; quas non tam penitus explodi, quam in bonum sensum deflecti commodâ inter pretatione fas est: aeque ut oracula furiosi fundunt, sapientes interpretantur. Vid. Muret. in comment. in 1. eth. c. 4. pag. 45.

XI. IV. Utilitas hujus consuetudinis simili illustrari potest. Ut enim medici in corporum curatione non nutriuntillud, nisi prius a pravis humoribus expurgarint, ita neque ali noster debet animus, nisi ante pellantur errores.

XII. Denique ita est comparatum inter homines, ut aliqui rationibus insistant, quae solum in [gap: Greek word(s)] haerent, quales Aristoteles tertio Physicovocat dubitationes Logicas [note: Ad eum locum hotat Philoponus, [gap: Greek word(s)] demonstrare esse [gap: Greek word(s)] probabiliter et ex iis, quae sunt consentanea hominum opinionibus, non [gap: Greek word(s)] , non ductis argumentis ex ipsâ rerum naturâ. ] alii [gap: Greek word(s)] , itaque vel propter solam hanc ingeniorum diversitatem veterum sententiae non sunt negligendae, sed conferendae inter se et pugnantia aperienda.

XIII. Caeterum hoc tamen notandum, quod Aristoteles monet 1. Eudem. c. 3. non quasvis quorumvis opiniones

adferri debere, sed [gap: Greek word(s)] fore, si quae [gap: Greek word(s)] , hoc est, quae vel pueris vel aegrotis et deliris, item vulgo videntur, absurdum enim foret ratione cum illis contendere, qui non rationem sed mulctam merentur.

Cum enim veritas in profundo puteo latitans subterfugiat saepe captum simplicis plebeculae, abducendus est animus a trivialibus cantiunculis, et dandus in prudentiorum disciplinam, quemadmodum Synesius sub fin. Orat. de Calvitio ait: Abitrari se or ationem suam Philosophis et Sacerdotibus et civibus Reip. gubernatoribus modestis hominibtus gratam futuram, populo non omnino probatum iri. Nam ut ipse paulo supra dixit: Rudes et indocti solent absurdarum opinionum esse fautores. Atque hoc vult Aristoteles, quando docet, [gap: Greek word(s)] , si non omnibus probentur, sufficaere, si vera habeantur [gap: Greek word(s)] 1. Top.

XIV. Docuit hoc nos Aristoteles exemplo etiam: multas enim inferioris ordinis Pythagoreorum sententias neglexit, atque hîc sortassis Galenus nobis audiendus foret lib. 5. de decretis Gal. et Hippoc. extr. pag. 521 in exemplari magno Froboeniano Clas. 1. qui monet, quando et ubi veterum sententiae adferendae, quo vos remitto et ad cognitionem duplicem redeo.

USUS CAP. VI

I. Ut hominis perfectio Philosophica non uno momento sed per gradus acquiritur; Ita perfectio Christiani hominis non attingit summam statim [gap: Greek word(s)] in primo regener ationis puncto, sed quoti die magis atque matgis a Spiritu S., per verbum et Sacramenta efficaci, succum et sanguinem trahit viresque roborat. Unde crescere dicimur. I. Pet. II, 2. et renovari in dies singulos, I. Cor. IV, 16. et

ut crescamus in gratia et cognitione Jesu Christi, monemur II. Pet. III, 18. Eph. IV, 16. Col. I, 11. Hinc in veteri Ecclesia pro gradibus perfectionis Christianae diversi Christianorum ordines sunt constituti, ita ut qui in primis fidei elementis addiscendis haererent, Catechumeni vel Audientes, qui Baptismi sacris proxime initiandi erant, Competentes et Illuminandi, denique qui ad interiora religionis, imprimis Evcharistiae, sacra admitterentur, Fideles audirent. Gradus hos Christianismi retinendos esse hortatur S. Augustinus de fide et operibus.

II. Non minus SS. Theologiae, atque Philosophiae, sua est [gap: Greek word(s)] , seu prudenter et ordine tractandi Christianae doctrinae capita ratio. Haecest, quae certum [gap: Greek word(s)] assignat, puta Verbum divinum, ut praeclare ostendit Piccart. Phil. Altdorff. p. 478. Haec cavet, ut Scherbii verbis dicam de docendi discendique prudentia th. 52: ne verissimam nostram Theologiam sine ullo distinctionis lumine protinus tractemus Philosophice aut contra Philosophiam Theologice. Haec denique vult disciptinam hanc ordine disciplinis practicis convenienti tractari. Hanc [gap: Greek word(s)] indigitant ipsae S. literae, quando et [gap: Greek word(s)] constituunt Johann. V, 39. II. Pet. I, 19. et jubent sermonem veritatis [gap: Greek word(s)] H. Timoth. II. 15. et spirituali spiritualiter dijudicare, I. Cor. II, 14.

USUS CAP. VII.

I. PRO dublici diversorum Auditorum captu duplici etiam docendi ratione usos esse olim Doctores Ecclesiae deprehendimus. Certe ipse Salvator noster jam parabolis e medio sumtis et in vulgus notis rudiores populi aures demulsit, jam argumentis [gap: Greek word(s)] , dictis suis fidem fecit, quaedam etiam celavit, quae ferendo non essent

auditores. Apostolus autem diserte profitetur, se discrimen habuisse auditorum, quorum alios infirmiores lacte, alios perfectiores solido cibo nutriverit I. Cor. III, 2. Heb. V, 12. Summa, ut Origines l. 4. contra Celsum scribit: Sacra Scriptura pro Auditorum viribus et utilitate demetitur, quae denunciat. Eundem morem tenens prisca Ecclesia, Catechumenis et Competentibus non nisi Symbolum Apostolicum et praecepta vitae sancte et inculpate instituendae proposuit, eosdem arcens ab arcanis passionis Servatoris Symbolis, ut Eusebius lib. X. c. 2. hist. Eccl. vocat S S. Evcharistiae mysterium, quod non nisi [gap: Greek word(s)] , ut Chrysostomo et Sozomeno vocare placet, sive initiatis, scire licebat: sine dubio, quod videretur tantum mysterium excedere captum tyronum Christianismi.

USUS CAP. VIII.

I. SI in ulla disciplina locum habet sententiarum de controversis articulis collatio, habere profecto debet in S. Theologia non quidem quod attinet [gap: Greek word(s)] , quae extra omnem dubitationis aleam posita esse decet, sed tamen quoad [gap: Greek word(s)] sive ea, quae quidem non immediate attingunt substantiam fidei Christianae, sed ex eâ tamen per bonam consequentiam deducuntur, eandemque vel antecedunt vel consequuntur, aut saltem negata, vel in dubium vocata veritatem vel ipsorum [gap: Greek word(s)] vel certe [gap: Greek word(s)] , unde illa fluunt, lacessunt labefactantque.

II. Igitur usus antiquitatis, aeque ut in philosophicis, hîc quoque quadruplex est: 1. ut, dum varia sententiae inter se contenduntur, magis illucescat veritas, et falsitas ficulneis argumentis seipsam conficiat. Quorsum pertinet illud S. Augustini contra epist. Manich. quam vocant fundam. c. III. Nemo nostrum dicat, jam se invenisse

veritatem: sic eam quaeramus, quasi ab utrisque nesciatur. Ita enim diligenter et concorditer quaeri poterit, si nullâ temerariâ praesumtione inventa et cognica esse credatur. Quomodo 2. non potest magnum autoritatis pondus dictis accedere, si suffragentur nobis, qui et Apostolicae, aetati viciniores fuere, et partim suo sanguine obsignarunt veritatem Christianae religionis, partim Scripturam S. simul cum ejus genuino sensu vel ab Apostolis ipsis vel eorundem discipulis intaminatam accepere, imprimis eo tempore, ubi nondum in tot partes scissa erat Ecclesia, in quot hodie est luxata? 3. Praeparatur etiam discipulus ad veritatem alicujus scientiae amplectendam, quam cum propter intellectus imbecillitatem ex intimis principii visceribus suo marte eruere non possit, tantisper credit propter consensum pie doctorum hominum 4. Locum habet et hîc illud simile de curatione corporum. Sicut enim non succedit feliciter medicina, nisi noxii humores prius pellantur; ita eo firmius stabilitur fundamentum Christianae religionis et forma sanorum verborum, quo fidelius a technis et strophis adversariorum muniuntur. Denique et hîc quoque rationsbus logicis contentos saepe esse videmus imbecillioris ingenii homines, quibus [gap: Greek word(s)] istae [gap: Greek word(s)] Probationes mentis aciem praestringunt.

III. Quod fini cap. adjungit Piccartus monitum, non indifferenter quorumvis hominum commenta et opiniones esse excutiendas, id in sacrâ quoque doctrinâ obtinere par est. Quemadmodum enim praeclare Aristoteles docet 1. Top. 9. non debere in disputationem vocari, quae sunt supplicio potius quam refutatione digna, qualia sunt: sitne Deus colendus, parentes amandi, vel quae sensu indigent, ut: sitne nix alba: Ita non quaevis Camarina est movenda, nec quorumvis male consultorum [gap: Greek word(s)] et deliria in medium

producenda, aut refutanda, sed eorum tantum opiniones afferendae, qui vel autoritate suâ vel saltem nimis speciosâ probabilitate sententias suas incrustando, quasi et fundamentum fidei salvum teneant et Ecclesiae Catholicae consensu nitantur, fucum facere imperitioribus aut etiam cautioribus queunt.

IV. Certe qui hodie Manetis aut Valentini aut Praxeae aut etiam Anabaptistarum, proximum ab hoc seculum suis somniis pariter affligentium et magnam partem liberantium, fabulas et haereses ex quisquiliis suis effodere aut prolixe refelleretentet, is operose nihilaget, et fortassis plus noxae quam utilitatis Ecclesiae est daturus. Vbi melius illud Aristotelis opponas licet l. cit: Cujusvis, contraria opinionibus pronunciantis, rationem habere, amentia est. Quo cum convenit illud 3. de part. anim. c. 3: [gap: Greek word(s)] . Stultas opiniones admodum scrutari stultum fortasse est.

V. Haec ipsa fuit mens S. Augustini contra Adamant. c. 13. dum scribit, haereticorum quorundam fraudem et malitiam irridendam esse tanquam imperitorum et superborum. Et in epilogo lib. de haeresibus suum exemplum adducens profitetur, se ne quidem omnium haeresium, quas commemoraverit, omnia dogmata dixisse. Athanasius epist. ad Epictetum Corinthiorum Episcopum: Quae ita manifesto prava perversaque sunt, ea curiosius tractare non oportet, ne contentiosis hominibus ambigua putentur, sed tantummodo ad ea respondendum est id, quod etiam dixisse sufficit: Hanc Catholicae Ecclesiae sententiam non esse, neque talia Parres sensisse. Ita Cyrillus Alexandrinus Epistola ad Clericos Constantinopolitanos de exegesibus Nestorii scribebat: ad illos redarguendos hocunum satis esse, quod ejusmodi in illis legerentur, cujusmodi a nemine unquam in Ecclesia dicta reperirentur.

VI. Quod si itaque ogganniantur forte, quaeregulam fidei manifesto convellant, aut Christianismum validioribus arietibus concutiant, ea primo statim impetu non declinanda sed propulsanda sunt, more priscae illius non adeo multis sive persecutionibus sive haeresibus tentatae Ecclesiae, de qua Irenaeus lib. III. c. 4: Si aliquis annuncia verit ea, quae ab haereticis adinventa sunt, proprio sermone eorum colloquens, statim concludentes aures longo longius fugient, ne audire quidem sustinentes blasphemum colloquium. Sic per illam veterem Apostolorum traditionem, ne in conceptionem quidem mentis admittunt, quodcunque eorum (haereticorum) portentiloquium est.

VII. Juvabit ergo et hîc mente tenere vel illud Philosophicum monitum VIII. Top. 6: Si quis [gap: Greek word(s)] seu valde improbabilia (et a Christianismiregulis prorsus abhorrentia) afferat, dicendum esse [gap: Greek word(s)] , valde fatuum esse, quod proponitur. Quin tales absurditates responsione indignae sunt judicandae, ne rei evadamus istius Poetici effati, quod Apostoli ipsius ore sanctificatum est l. Cor. XV, 33.

CAP. IX. Ex duplici cognitione nasci duplicem modum considerandi.

I. Ex hac duplici cognitione nascitur duplex modus res considerandi, [gap: Greek word(s)] scilicet et [gap: Greek word(s)] , quae diversa considerandi ratio non observata, mirum quantum illa calumniis viam fecerit.

Neglectus enim hujus gemini, quo res considerari possunt, modi, qui Aristoteli et aliis veteribus nimium quantum frequentatus est, eo perpulit quosdam Aristotelo-mastiges, ut antilogiis

hinc inde ex Aristotele conquisitis et sese in fraudem induerent, et aliis Philosophorum principem falsi suspectum vilemque redderent. Qui si attenderent, in exotericis scriptis neque auditores neque modum docendi perfunctorium admittere [gap: Greek word(s)] , quin nec in acroamaticis locum aut rem semper ferre, propriam sententiam denudare; liberari ab animi sui morbo facile possent. Sic, ut exemplis paulisper agamus, non pugnant, quod Aristoteles in Categoriis genera vocat substantiam, qualitatem, quantitatem etc. quae tamen non nisi [gap: Greek word(s)] sunt vel [gap: Greek word(s)] : quod sex motus species numerat; in 5. phys. autem eliminatis generatione et corruptione non nisi quatuor relinquit, quod ibidem locum pro intervallo accipit, quod pernegat in phys. acroamat: quod itidem in Categoriis tempus ad quanta per se, in 5. Metaph. ad quanta per accidens refert: quod in expositione tertiae speciei qualitatis et 3. Metcorolog. 4. pervulgatam de visione sententiam retinet, qua existimabatur fieri non per receptionem specierum sed per emissionem radiorum: quod in 7. Metaph. primum ex sententia Platonis docet, ultimam rei differentiam, esse totam definitionem, aliter autem et ex sua mente docet l. seq. c. 9. Quod 1. et 6. eth. animae divisionem bipartitam facit, secus atque facit libb. de anima tanquam loco ejus materiae proprio. Eundem etiam morem tenuisse Galenum docet Scherbius dissert. advers. Ram. cap. 5. At si omnia ubivis ad artificis stateram velis examinare, saepe nodos in scirpis et supervacuam [gap: Greek word(s)] in locis alienis frustra quaeres, rebus per se claris tenebras induces, denique offensis teneris auditorum auriculis sperato fine facilioris intelligontiae, qui Doctori semper debet esse propositus, potiri nullus poteris.

II. Ut ergo et hîc ne impingamus, cautio est. Atque hîc primum, quid utraque sit, videamus, deinde an nota vetustati sit, disquiramus.

III. [gap: Greek word(s)] considerari res dicuntur primo, quando de iis agimus non ex nostrâ. sententiâ, sed ex opinionibus [note: Logica enim facultas est methodus [gap: Greek word(s)] sive, ut Alexander interpretatur, [gap: Greek word(s)] autem sunt illa ipsa, de quibus hominum opiniones communiter consentiunt, etiamsi non semper usquequaque cum veritate concordent, ut quae communiter [gap: Greek word(s)] tradunt, vel certe sunt munita autoritatibus [gap: Greek word(s)] . Rationem appellationis nec obscure nec infeliciter explicat Fonseca comm. ad l. 7. Metaph. c. 4. his verbis: Logicus disserendi modus de naturis rerum est, cum ex conditionibus definitionis et partium ejus (quae quidem ad Logicum sive Dialecticum spectant) quaenam illae sint, expenditur: physicus autem, cum id fit ex consideratione partium ipsius rei, nempe materiae et forma. ] aliorum: deinde quando agimus de rebus non ex [gap: Greek word(s)] seu propriis, sed ex communibus [note: Communia haec erudite docet Ferrar. de serm. exoter. p. 93. et seqq. esse probabilia, quae sint extra genus seu naturam rei cujusque, unde confiant probationes et argumenta exoterica. Vocantur autem, ut idem observavit Ferrarius p. 96. ita duplici de causa, primum quia rebus insunt omnibus, deinde quia omnium hominum generi cognita sunt. ] quibusdam et generalibus principiis, quâ de reconsulendus Aristoteles 2. de Gen. Anim. cap. 8. ubi [gap: Greek word(s)]

appellat, quae remotioribus utatur principiis. Est praeterea [gap: Greek word(s)] tractare, [gap: Greek word(s)] et soloci filo derebus agere. [note: Fit hoc, cum circa rerum accidentia et effecta, proxime in oculos incurentia, haeremus, non ipsam interiorem rerum essentiam, a qua illae dependent, penetramus, sive, ut Alexander loqui amat, cum solum rei corticem degustamus, non ipsam pulpam, et lambimus solum vitrum. Quali tractatione saepe contenti sumus in moralibus, ut cum virtutes passim describuntur ab operationibus, quando amicitia cum virtute conjuncta esse dicitur, quod necessaria est juvenibus adultis, senibus. ] Denique ut fert [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] hoc est, ut homines solent loqui. [note: Consistit hic modus [gap: Greek word(s)] . 1. in subjiciendo et praedicando, quatenus scilicet hoc ut individuum, ut species subjicitur, alterum ut genus, ut differentia praedicatur: aliud necessario, aliud contingenter rei tribuitur. 2. in interrogando et respondendo. Sic Aristoteles I. Top. 4. et II. Eth. 8. [gap: Greek word(s)] definit definitionem, quod sit [gap: Greek word(s)] , oratio, quae significat illud esse, quod respondetur ad quaestionem, quid sit res? quae [gap: Greek word(s)] considerata est oratio explicans rei essentiam. Sic causam idem definit VII. Met. t. 59: [gap: Greek word(s)] , quod quid erat esse seu quod respondetur ad quaestionem, cur res sit, et statim subjungit: [gap: Greek word(s)] : quam [gap: Greek word(s)] definiri oportebat in hunc aut similem modum: Causa est, quod ad constitutionem vel essentiam rei aliquid confert. Nec aliter differre credimus praedicabilia et universalia, quam quod illorum appellatio ex [gap: Greek word(s)] , horum ex consideratione [gap: Greek word(s)] rerum sit desumta. ]

IV. [gap: Greek word(s)] [note: Duplicem vim et significationem hujus vocis evolvit. Ferrarius de serm. exoter. p. 19. Docet enim valere primum idem, quod strenue aut perite ac scienter; ut in quinto apud Polybium de Rhodiis aedificia urbis reficientibus magno terrae motu disturbaeta: [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] : id est, prudenter ac strenue rem administrabant. Adducuntur ibidem similia plura loca, ubi eadem significatio obtinet. Secundo ostendit vocabulum istud sumi pro eo fere, quod latini dicimus, reipsa, et ut de graecis loquamur graece planius, [gap: Greek word(s)] . Testem adducit Ammonium Hermiae filium, in commentario in Categorias haec scribentem: [gap: Greek word(s)] . Et non ita multo post: [gap: Greek word(s)] . Eustratium quoque secundi posteriorum Analyticorum libri interpretem, [gap: Greek word(s)] perinde accipere, quasi dicat id, quod in re est, eique contrarte opponere [gap: Greek word(s)] , ut aliud sit, quod in re positum est, ab eo quod cogitatione pingi aut fingi soleat. Verba ipsa ex commentario haec adducit: [gap: Greek word(s)] . ] vero agere est agere de rebus [gap: Greek word(s)] et ex propriis cujuslibet rei principiis, sive, ut Philosophi loquuntur, [gap: Greek word(s)] : item est ita agere de rebus, ut earum fert [gap: Greek word(s)] et natura, non observatâ ratione loquendi de eâ re.

V. Priorem modum Aristoteles etiam per vocem [gap: Greek word(s)] effert, cum ait 1. Top. cap. 12. [gap: Greek word(s)] . 1. posterior. c. 16. [gap: Greek word(s)] , et mox: [gap: Greek word(s)]

VI. Posteriorem modum [gap: Greek word(s)] appellat etiam, ut statim seq. cap. 19. [gap: Greek word(s)] . Et eod. cap. [gap: Greek word(s)]

VII. Huc pertinet illud [gap: Greek word(s)] 1. de generat. animal. cap. 6. et 7. Metaphys. cap. ult. item [gap: Greek word(s)] [note: Frequenter hac loquendi formulâ (cujus vestigia in Platonis VI. de Repub. deprehendere est) gaudet Philosophus in Ethicis, ut I. eth. cap. 2. et 3. lib. 2. c. 7. l. 3. c. 8. et 12. l. 5. c. ult. et l. 10. c. 6. et ult. locisque aliis. Nuspiam autem, quod ex re perspici potest, toties usurpavit Aristoteles hoc vebum suum, quam in primo Topicorum, scribit Scherbius de categ. Arist. th. 46. Sumta est autem metaphora a sculptoribus et pictoribus, qui antequam vivis coloribus res depingant, prius, obscutioripus lineis adumbrare eas solent, unde hae delineationes vocantur [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] . Ex 1. eth. c. 7. hujusmodi rudem et superficiariam res tractandi rationem dicere possumus [gap: Greek word(s)] , cum Nobil. Flam. l. 1. de felic, hom. c. 4. crassam et quasi levi penicillo duct am descriptionem, sicut contra subtilior et exquisitior rei expliatio dicitur ib. [gap: Greek word(s)] . Addantur Erasimus chil. 3. cent. 7. ad. 61. et Is. Casaubonus ad Theophr. charact. pag. 102. ] toties in Topicis et Categoriis re petitum.

VIII. 1. Eudemior. cap. 6. evidentissime idem discrimen attestatur, cum ait: [gap: Greek word(s)] , et qui utrique sint, consequenter declarat. [note: a) Dicuntur ibidem [gap: Greek word(s)] vel probationes philosophicae, quae sunt [gap: Greek word(s)] seu domesticae, et ex rerum ipsarum natura ductae, contra [gap: Greek word(s)] ex toxtu apparet eas argumentationes esse, quae 1. ostendunt tantum [gap: Greek word(s)] seu ipsum quid esse, non [gap: Greek word(s)] seu causam rei. 2. quae sunt peregrinae et apparentes. Laudat et insignem hunc locum appellat Neldel. de us. org. pag. 46. Est antem sermo philosophiae congruens, qui a nobis causam reddentibus, cur quidque sit, adhibetur. cum vero cur sit aliquid, et in physicis et in mathematicis, praetereaque aliis etiam in artibus nedum (non tantum) in sapientia (Metaphysica) exponatur, iis omnibus orationem inesse philosopho congruentem consentaneum est: verba sunt Ferrarii l. cit. p. 12. ubi paulo post subjicit: Ex quibus vaelde planum sit, philosophiae idone am rationem, hoc est, [gap: Greek word(s)] , non unius propriam esse sapientiae, quod Sepulveda videbatur, sed multarum communem esse disciplinarum. ]

IX. Argumenta etiam utriusque modi diversimo de appellat. Rationes etiam [gap: Greek word(s)] modo appellat [gap: Greek word(s)] id est, foris petitas rationes, ut 2. polit. cap. 4. [gap: Greek word(s)] 1. Eudem. c. 6. [gap: Greek word(s)] eod.

l. et paulo post c. 8. [gap: Greek word(s)] 2. de Gen. Animal c. 8. [gap: Greek word(s)] 13. Metaph. cap. 7. [gap: Greek word(s)] 13. Metaph. cap. 7. et in Elenchis [gap: Greek word(s)] 1. Eudem. c. 8. communia [gap: Greek word(s)] in El. Denique multis aliis discernit, puta cum vocat [gap: Greek word(s)] , et Syllogismos, quos possumus [gap: Greek word(s)] . [note: Plutarchus probl. sympos. l. 1. vocat [gap: Greek word(s)] fluxiores remissioresque sumptiones. ]

X. His ex altera parte respondent [gap: Greek word(s)] , item essentiales, [gap: Greek word(s)] , aliique [note: [gap: Greek word(s)] 8. phys. t. 68. [gap: Greek word(s)] . 1. de Gen. et corr. c. 2. t. 8. [gap: Greek word(s)] 1. de Gen. c. 2. t. 6. [gap: Greek word(s)] . 8. Top. 1. Plutarchus vocat 1. symp. probl. 1. p. 298. [gap: Greek word(s)] . ] consimiliter tituli.

XI. Hanc duplicem tractandi rationem inculcavere non solum, sed et usurpavere discipuli sectatoresque ejus omnium temporum.

XII. Atque hic exordium nobis est ab Alexandro (Theophrasti enim Eudemique paucissima temporum injuria nobis reliqua fecit) cujus tanca fuit olim auctoritas, ut nemo Aristotelicus haberetur, qui non esset Alexandreus, unde idem [gap: Greek word(s)] dictus fuit [gap: Greek word(s)] , item [gap: Greek word(s)] , quod dexterrime videlicet Aristotelis librose[?]arret.

[gap: Greek word(s)] etc. ita ait: [gap: Greek word(s)] . Qui locus quam sit illustris, sequenti cap. magis elucidabitur.

Vel unus hic locus componere sufficit litem, quae agitari solet de Aristotelis libris moralibus et civilibus atque imprimis iis, qui [gap: Greek word(s)] , et [gap: Greek word(s)] inscribuntur, utrum in numerum [gap: Greek word(s)] an [gap: Greek word(s)] scriptor um sint referendi. Nec enim tantum [gap: Greek word(s)] hic appellat Alexander, sed et ex illis conquirere propositiones monet, quae [gap: Greek word(s)] ad fugam et persecutionem faciunt: cui docendi [gap: Greek word(s)] modo continuo opponit modum tractandi [gap: Greek word(s)] . Et quid impedit tandem, quo minus moralia et civilia [gap: Greek word(s)] vel doceri queant vel doceantur? Adhibentur sane ibi probationes [gap: Greek word(s)] propriae et ex intimis rerum moralium visceribus sumtae, repudiantur [gap: Greek word(s)] et ex aliis disciplinis sumta [gap: Greek word(s)] , quod non solum insignis ille locus 1. Eudem. c. VI. manifesto indicat, sed et ex totâ serie et compage operis Nicomachii ostendi posset, si praesens locus et materia ferret. Estque haec sententia doctissimorum et Aristotelicae philosophiae peritissimorum Virorum, e quibus hic praeter Ammonium duos Italos et binos, Germanos nominare lubet. Ammonius in Categorias p. 11 b. [gap: Greek word(s)] . Dicimus, quod primum quidem [gap: Greek word(s)] hoc (moralis doctrinae genus) scire debemus,

deinde posterius etiam [gap: Greek word(s)] . Ex Italis alter est Jac. Mazonius, qui praelud. Philos. Platon, et Aristot. sect. 4. c. 3. p. 167. fidenter scribit: Quis vero libros de anima, Metaphysicos, Ethicos Acroamaticos esse negare ausit, hoc est, acutissimis et valde subtilibus niti rationibus, quae non nisi a legitimis et perpolitis auditoribus intelligi que ant? Alter est acutissimi ingenii Vir Octav. Ferrarius, qui in toties laudato de serm. exot. libro saepe atque iterum idem nobiscum asserit, et ne dubitare credas Virum, p. 32. sine figura mentem suam declarans: Ethici, ait, simul et Physici libri manifesto sunt Acroamatici. Inter Germanos sententiae nostrae subscribit [gap: Greek word(s)] Scherbius de libr. Arist. acroam et exot. th. 17. Denique idem praeclare non ita pridem docuit summus in Philosophia non minus quam Medicina et omni accurata eruditione Vir Herm. Conringius Introduct. in Polit. Arist. c. 3. lib. de civ. prud. c. 8. propol. c. 7.

XIV. Inlocorum explicatione nihil frequentius talibus: [gap: Greek word(s)] p. 94. extr. [gap: Greek word(s)] pag. 107. [gap: Greek word(s)] : item [gap: Greek word(s)] p. 113. [gap: Greek word(s)] p. 174. Denique item p. 275. [gap: Greek word(s)] pro eodem accipit. In illustri libell [gap: Greek word(s)] aurea ejusdem legitur sententia, scilicet in rebus difficilioribus paucos videre veritatem, plures dicere posse [gap: Greek word(s)] .

XV. Quo in loco pulcherrime convenit cum Arist. cujus verba sunt l. 2. de coelo c. 5. t. 34. [gap: Greek word(s)] . id est, Certiores demonstrationes si quis forte invenerit, ei gratiae tanquam inventori debentur sane maximae, interea vero, dum id fiat, dicantur, quae maxime verisimilia videntur.

Non fere ullibi alias magis confugit Aristoteles ad hoc praesidium alienarum opinionum, quam cum in iis rebus occupatur, quae plurimum sensibus subducuntur, quibus manifeste annumerat motus et accidentia rerum coelestium 2. de coel. t. 17. Extant autem paralleli citato a Piccarto loco alii duo 2. de coel. t. 34. et l. 12. Metaph. t. 45.

XVI. Alexandro succedere debebat Themistius, Graeco cognomento Euphrates dictus: hujus unum solum locum hic afferre placet, qui est in 1. post. ubi tractationi Analyticae opponit [gap: Greek word(s)] [note: Vocis hujus varias acceptiones exponit Quintilianus l. 5. c. 10. Quid Aristoteli significet, ipse clare indicavit VIII. Top. c. 4. dum definit, quod sit argumentatio dialectica. ] alium non minus illustrem infra suo loco citabimus.

XVII. Venio ab Atticis philosophis ad Alexandrinos, quorum familiam ducit Ammonius cognomento [gap: Greek word(s)] , credo ab eloquenria sive facundia. Hic, si alius ullus, discrimen hoc et agnovit, et posteritati innotescere voluit. In Categoriis enim cap. de motu quaestionem movens, quare Aristoteles ibid. generationem et corruptionem inter species motus referat, cum in physicis contrarium sentiat, respondet gravissime his vetbis: [gap: Greek word(s)] . Ubi [gap: Greek word(s)] agere vocat agere secundum rei naturam, quod ante me monuisse recordamim. Alia ejus sequenti etiam capiti reservabimus.

XVIII. Praeceptori subjungimus discipulos Philoponum et Simplicium. Ac Philoponum quidem quod attinet, omnes pene ejus paginae hanc distinctionem agnoscunt. pag. 52. f. a. c. 1. post. ita ait: [gap: Greek word(s)]

XIX. Simplicius vero, ut nihil de Comment. in Categorias dicam, ad 3. Phys. t. 18. [gap: Greek word(s)] , inquit, vocat, quia communis est et non immediata neque propria neque ex propriis principiis deducta. Ad 4. Phys. t. 87. ita ait: Exotericae rariones sunt communes et per [gap: Greek word(s)] terminatae, non demonstrativae, neque acroamaticae ad probandam disciplinam.

XX. Ordinem denique inter veteres nobis claudit Eustrathius, non ideo, quia infimum inter jam dictos locum teneat, sed quia aetate quidem posterior est, clarissime tamen id, quod comprobatur illis, proponit. Comment. in 2. post. pag. 48. fac. 1. postquam dubitationem proposuisset, quare Aristoteles [gap: Greek word(s)] vocet, modo vero [gap: Greek word(s)] peciem constare dicat: Respondet [gap: Greek word(s)] id est, pragmatice rem considerando species constituitur ex genere et differentiis, sicut individuum ex specie seu forma et materia, logice vero, et secundum communem opinionem genus est [gap: Greek word(s)] sive totum specierum et species totum singularium. [note: Pragmatice scilicet et physice constituitur species ex genere et differentiâ sive potius naturâ aliquâ communi et deteminabili vel materiâ, et differentiâ sive potius formâ actuante materiam: materia enim et forma sunt partes, essentiales et physicae speciei vel compositi: logice autem genus est totum habens partes logicas vel subjectivas, si attendas praedicationem, in qua dum genus praedicatur de pluribus subjectis speciebus, imitatur totum, et continet sub se species veluti partes quoad ambitum continentiae praedicabilis, ut ex Durandoloquitut Cl. Stahlius reg. philos. tit. 10. reg. 6. Add. Scherb. de defin. defin. th. 26. et seqq. ] Et paulo infra p. 62. [gap: Greek word(s)] .

XXI. Ex quibus omnibus hactenus dictis patere potest, quo jure, quave injuria dicatur hodie a quibusdam, emplastrum hoc commune esse, Peripateticorum errores tegendi vel persanandi. Caeterum ad alia veniamus.

CAP. X. De libris Acroamaticis et Exotericis.

I. Ex demonstrato duplici res considerandi modo fluit diversitas quoque librorum. Philosophi enim distinguunt inter scripta Acroamatica et Exoterica, neque forte solum Graeci, sed et Romani scriptores, quod ipsum versaturo cum fructu in Aristotele nequaquam negligendum est.

II. Coeterum quod discrimen horum librorum constitui debeat, disputatur a viris Cl. Carolo Sigonio, Octaviano, Ferrario, Francisco Patricio, Francisco Vicomercato, Caesare Cremonino, Joh. Sepulveda, Benedicto Pererio accuratissime.

III. Nos in hac quaestione discutiendâ hunc sequemur ordinem, ut discrimen primum ex ipsomet Aristotele quaeramus, deinde ex Interpretibus, num perspicere possimus, in quo consistat, tum quid nos sentiamus, explicemus, denique, quae in contrarium dici possint, diluere attentemus.

IV. Ac primum quidem hoc tenendum est, Acroamaticorum librorum in reliquis libris Arist. mentionem non fieri, [note: Non adeo mirum est, omitti mentionem Acroamaticorum ab Aristotele. Nam in Acroamaticis quidem nulla exigebat necessitas, cum ipsi [gap: Greek word(s)] intelligerent, esse haec scripta acroamatica, inque iis sese remotioribus et subtilioribus praeceptis imbui. In exotericis autem memorari eos ideo minus oportebat, quod nec cura acroamaticorum illos vulgaris admissionis discipulos tenebat, nec proinde ad [gap: Greek word(s)] exquisitiores remitti necesse erat. Nisi quod rarius mentionem facit sermonum vel disputationum [gap: Greek word(s)] ut 1. Eth. c. 8. quâ quidom loquendi formulâ etiam usus est 3. Polit. 12. ] Exotericos autem libros saepius ab ipso laudari. Puta 13. Metaphys. cap. 1. De Ideis inquit [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] 6. Nicomach. c. 4. [gap: Greek word(s)] 1. Eudem. cap. 8. [gap: Greek word(s)] Citantur et polit. 3. c. 4. et l. 7. cap. 1. denique 2. Eudem. principio. His locis et paucis aliis, sed alia mente, ut suo loco videbimus, exotericorum sermonum mente, quin et aliquando pro voce [gap: Greek word(s)] uti videtur vocabulo [gap: Greek word(s)] . 1. de coelo. c. 9. et 1. Nicomach. c. 5.

V. Quid vero per hos intellexerit, ex citatione locorum constare nondum potest. Quare ad Interpp. veniamus et ex iis inquiramus, quid statuendum sit. Atque initio rursum ab Alex andro ducto vidimus cum supra exotericos ita describere, [gap: Greek word(s)] .

VI. Alexandro Themistium subjungo, cujus haec sunt in prooemio Physico (si modo Themistii est et non potius Simplicii, certe in meo Graeco non legitur, sed apud Simplicium in 1. Phys. [note: Legitur etiam in versione Latina Hermolai Barbari edita Basileae A. MD XXXIII. ] dividuntur scripta Aristotelis in Exoterica, ceusunt historicae et rhetoricae meditationes, et penitus ea, quae exactam et summam diligentiam

non requirunt, et in Acroamatica, in quibus Philosophia remonor subtiliorque agitabatur, inter quae praesens tractio numeratur.

VII. Ammonium clarissime haec explicantem minime etiam negligere oportet. Is in prooemio Categor. libros Aristotelis ita dividit: Scriptorum Aristotelicorum alia sunt [gap: Greek word(s)] , alia [gap: Greek word(s)] . Haec sunt, in quibus ipse docebat, in sua persona loquens, quae etiam Acroamatica vocabat, quia ad [gap: Greek word(s)] sermonem faciebat. Dialogica vero lunt, quae non ex propria persona scripsit, sed, ut Plato, aliorum supponens personas, quae etiam Exoterica vocabant, quia ad vulgi utilitatem scriberentur. Differunt vero plurimum Dialogica ab [gap: Greek word(s)] . In his hamque velut ad [gap: Greek word(s)] auditores sermonem faciens, ea, quae sibi videntur, tradit rationibus exactissimis, quasque vulgus consequi non potest. In Dialogicis vero, quae ad communem vulgi utilitatem scripta sunt, quae videntur quidem, aliquando tradit, sed nequaquam lationibus demonstrativis, verum simplicioribus quibusdam, et quas vulgus consequi potest. [note: Extat peculiaris de Dialogo liber Caroli Sigonii, scriptus ad Johannem Moronum Cardinalem, et editus Venetiis A. MD LXII. unde quae ad rem praesentem maxime faciunt, huc adscribemus. Ita autem inter alia habent verba p. 4: Illud sane inter omnes constare video, ad caussas rerum, consilio et ratione pervestigandas, duplicem nobis â naturâ viam fuisse munitam, unam, ut secum quisque quid veri esset in rebus, exquireret, alteram, ut cum altero. quorum illud tacitae quadam animi agitatione susciperetur, hoc apert a ejus, quo cum disput aremus, percontatione atque responsione. Et paulo post: Neque vero dum veritatem rerum quocunque modo ratione venamur, quemquam negaturum esse arbitror, nisi plane omnis sit liber alis eruditionis ignarus, quin id duabus rationibus asse quamur, aut â singulis rebus ad universas ascendentes, qui rationis progressus inductio appellatur, aut ab universis ad singulas delabentes, qui syllogismus communi vocabulo nominatur. Omnino autem sive hanc sive illam officii et muneris bujus partem spectemus, duas illas, de quibus diximus, doctrinae tradendae vias induc amus, necesse est, quarumi illam Graeci [gap: Greek word(s)] hanc [gap: Greek word(s)] appellarunt. Etenim si quis syllogismum ad eam disputandi consuetudinem, quae nobiscum instituitur, accommoda verit, inductionem ei, quae cum altero suscipitur, relinquat necesse est, quae dialogus appellatur. sin autem syllogismum non in eam potius, quam in hanc doctrinam cadere ac convenire contenderit, hoc saltem ille det oportet, cum syllogismi alii ex veris et propriis hauriantur, unde scientia, alii ex opinabilibus et communibus, unde opinio paritur: quoniam illi disputaetioni ei congruunt, in quauna tantun pars, quae sit vera; defenditur, hos ei, in quae in contrarias partes dialecticorum more disseritur, convenire, unde ductum quoque nomen dialogus habet. Similia passim doceri videas â Ferrario lib. de serm. exoter. Unde p. 98: Dialogus. ait, sermo quidam est ex interrogatione et responsione, ut recte in Platonis vita describit Diogenes. ]

IX. Atque haec a graecis sumta interpretibus sufficiant. Veniamus a Graecos ad Latinos, qui quamvis ex professo Philosophi nominari noluerint, magnitudine tamen ingenii sui Philosophiam Aristotelicam complexi sunt. Ac primo quidem Ciceronem audiamus, qui 5. de finibus ita ait: De summo autem bono, quia duo librorum genera sunt, unum populariter scriptum, quod exotericon appellatur, alterum limatius, quod in commentariis reliquerunt, Peripatetici non semper idem dicere videntur.

Reprehendit Ciceronem Cl. Salmasius animadvers. in Epict. et Simplic. p. 236. quod discrimen librorum Aristotelicor. ex limatiori et populari res tractandi modo perierit, ac potius distingui istud scriprorum genus tum auditoribus debere docet; tum deinde materia, actertio diverso dicendi modo, quorum unus, acroamaticis proprius, dissertationibus subtilioribus, quae in commentaria referrentur, constiterit, alter exotericis assignatus fuerit, constans dissertationibus [gap: Greek word(s)] vel vivâ voce

pronunciatis. Enimvero uti primum illud discrimen ab auditoribus desumtum cum Cl. Viro agnoscimus, ita negamus 1. diversam materiam in utroque librorum genere tractari. Deinde non pugnant, vivâ voce dissertationes proponi, et easdem poste a in libros referri: nam et exoterica literis consignata habemus. Unde nec satis causae est impugnandi veterem [gap: Greek word(s)] , (sive Andronicus ille sit sive quicunque alius, doctum certe esse et opus arguit et eruditi testantur) quod [gap: Greek word(s)] vivâ voce traditos esse asserat 1. Eth. 13. neque enim eo ipso negat, in ipsas etiam literas illos esse relatos.

X. Strabo veteres, ait, Pripateticos post Theophrastum paucos habuisse Acroamaticos libros, fere solos Exotericos, atque inde quidem factum esse, ut non potuerint philosophari [gap: Greek word(s)] , sed tantum [gap: Greek word(s)] . [note: [gap: Greek word(s)] est arcula vel ampulla, in qua unguenta et pigmenta colorum asservantur. Traducitur autem ad significanda ornamenta oratoria, vel, ut Cl. Buchnerus exponit ad Plinlib. 1. ep. 2. excursus oratorios atque [gap: Greek word(s)] , quibus exaggerantur res, ipsaque oratio amplifie atur juxta atque exornatur et veluti pingitur. Itaque [gap: Greek word(s)] est propositas quaestiones verborum pigmentis et figuris illustrare et amplificare. Ferrarius dupliciter hanc phrasin exponit 1. ut idem sit, atque ad propositas quaestiones, quae opinioni aliorum repugnant, decla. mare. 2. positâ thesi, hoc est, dialecticâ quaestione, quam eandem infinitam vocant rhetores, utramque in partem probabiliter ad eam declamare. Add. Petr. Victor. l. 25. var. lect. c. 7. et Casaub. ad Athen. l. 3. c. 19. ]

XI. Ex his omnibus hoc primum concludo, libros Acroamaticos et Exotericos eandem habuisse materiam subjectiam, atque proinde discrimen ex ea petendum non esse, sed potius ex diverso eandem tractandi modo, quod significant clarissime illa verba, populariter et limatius.

Falluntur ergo, qui libros Acroamaticos ab Exotericis argumento et materia rerum differre statuunt, rati, non nisi rerunu

naturalium et divinarum considerationi locum in Acroamaticis esse, civiles autem res et ethicas non nisi [gap: Greek word(s)] scriptis exponi. Enim vero etsi non negamus, etiam moralia aeque ut alia quaevis argumenta philosophica [gap: Greek word(s)] et pinguiore ac laxiore stylo delineari posse, quemadinodum fortasse in Magn. Moralibus est factum; asserimus tamen, civilium rerum naturam etiam [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] pertractari posse, et praestitum id ab Aristotele praeclare esse in Nicomachiis et 8. de Republica libris. Neque vero Andronico Gelliano sententia alia a nostra exsculpi potest: sed Gelliusipse, sive ex suâ mente sive ab imperito vulgo in fraudem inductus, ausus est civilia in censum [gap: Greek word(s)] deprimere, contra et veterum, praesertim Alexandri, autoritatem, et ipsum filum ac stylum libb. Nicom. et Polit in quibus clare genius [gap: Greek word(s)] apparet, ut jam supra innuimus. Probat igitur rursus suam sententiam nobis Sigonius, quando lib. alleg. p. 6. scribit: Cicero et Alexander et Eustratius, et reliqua Aristotelicorum interpretum schola differentiam hanc non ex rerum, quae disputentur, varietate, sed ipsa tractationis disimilitudine trahunt. de iisdem enim rebus bis ab Aristotele disputatum esse significant, in acroamaticis quidem subtilius atque ad limandam veritatem aptius, in exotericis vero probabilius, atque ad efficiendam opinionem accommodatius.

XII. Qvod ut magis fiat clarum, res altius est repetenda. Omnium ab antiquo Philosophorum hic mos fuit, occultare Philosophiam, neque promiscue omnibus quasi prostituere, quod apparet ex aenigmaticâ philosophiâ Zoroastri, Trismegisti, Orphei, Chrysippi, in primis vero Pythagorae, qui Hipparchum, quod arcana Philosophiae revelasset, e schola ejecit, in ejusque locum columnam immobilem erexit.

Latius haec omnia pertractata sunt in orat, nostra auspicali de recond. vet. sap. Nemo autem omnium morem istum occultandi philosophiae dogmata religiosius tenuit Pythagorâ, quod vel ex quinquennali discipulis imposito silentio colligi potest. Quid? quod ipsam appellationem [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] e Pythagoricâ Scholâ manasse, vero plane simile est. Ibi enim, ut autor est Jamblichus c. 28. [gap: Greek word(s)] salutabantur, quibus [gap: Greek word(s)] intra velum auscultandi copia fiebat, qui coetus etiam [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , Hierocli [gap: Greek word(s)] vocabatur: [gap: Greek word(s)] autem et [gap: Greek word(s)] audiebant, (Senecae ep. 33. rudes et extrinsecus auscul. tantes, ) quibus extra sindonem constitutis non nisi vulgaria et facilia dogmata patefiebant. Consulatur Malchus de vitâ Pythagorae cum notis doctissimi Rittershusii.

XIII. Hunc morem non neglexere etiam Plato et Aristoteles, ut ex his etiam locis Clementis Alexandr. Gellii et Galeni hauriri potest. Ille Alexand. 5. Stromat. ita ait: Non solum autem Pythagorei et Plato multa occultabant, sed et Epicurei dicunt, quaedam esse apud se arcana et non permittere omnibus, ut ea scripta legant.

XIV. Quin etiam Stoici [note: Inde credibile est evenisse, ut Stoicorum pleraque dogmata primâ fronte falsa appareant absurdaque, et a vulgari intelligentiâ abhorreant, cum revera altiorem veritatis sensum alant. Chrysippus apud Plutarchum de contrariet. Stoic: Propterea ob excellentem et magnitudinem et pulchritudinem videmus fabulis similia dicere, neque pro homine aut humanâ istâ natura loqui. Et Seneca 2. de benef. c. 35: A consuetudine quaedam, quae dicimus, abhorrent: deinde aliâ viâ ad consuetudinem redeunt. Talia Stoicorum paradoxa in locos communes se conjecisse scribit Cicero in paradox. ] dicunt, a Zenone primum quaedam fuisse conscripta, quae non facile permittunt legere discipulis, quorum prius non factum fuerit ab iis periculum, an germane an sincere philosophentur. Aristotelici quoque dicunt ex suis scriptis alia quidem esse [gap: Greek word(s)] , id est, interiora, alia vero [gap: Greek word(s)] et communia.

facultatum naturalium in principio: [gap: Greek word(s)] et c. id est, Plato quidem ipse animata semper dicit animalia. Lapides vero herbas et ligna et omnino plantas omnes de inanimatorum corporum numero esse ait. Sed quando in Timaeo omnem naturalem speculationem paucissimis auditoribus scientificos sermones assequi volentibus, separans ab his, quae vulgo creduntur, in universum mundum ait esse extensam ipsius animam, non est putandum hanc esse dissidentiam, qua vir iste sibi contraria dicat. Quemadmodum neque Aristotelis neque Theophrastiqui alia quidem vulgoscripserunt, acroafes vero discipulis tradiderunt.

XVI. Modum tradendi haec diversum aperit Agell. lib. 20. c. 4. Disciplinae Acroamaticae exercendae tempus dabat in Lyceo matutinum, nec ad eam quemquam temere, admittebat, nisi quorum ante ingenium et eruditionis elementa atque in discendo studium laboremque explorasset.

Non ab Aristotele demum inventus est laudabilis hic mos explorandi ingenia hominum in disciplinam ejus se tradentium: quin accepit ille eum ab antiquissimis AEgyptiis, qui quam religiosi in scrutandis auditorum suorum ingeniis fuerint, et, ut Strabo loquitur, [gap: Greek word(s)] ; vel Eudoxus, Plato, Hippocrates et quicunque alii discendi gratia eo excurrerunt, suo exemplo fidem facere possunt; nullus autem clarius Pythagorâ, quem sacerdotes quasi pro pila habentes, quod dicitur, alii alio ablegarunt: Heliopolitae quidem ad Memphitas, tanquam scilicet seniores, Memphitae vero ad Diaspolitas eum mittentes sub eodem praetextu: Hi tandem metu itae regiae admittentes quidem, sed durissime habentes, ut velita ipsum male tractando

ab se alienatum abigerent, ut refert Rittershus. ad Malch pag. 7. l. 3. Hanc consuet udinem ex AEgypto allatam non solum ipse Pythagoras usurpavit, sed et sequentisa aevi Philosophis imitandam tradidit. Nam qui contubernio et disciplinâ ejus frui satagebant, eos non prius admittehat, [gap: Greek word(s)] , donec cos prius explorasset et judicio cognovisset, ut est apud Jamblich. c. 17. Ubi etiam exploratio ista vocatur [gap: Greek word(s)] , item [gap: Greek word(s)] , disciplinarum ceremoniae et initiationes animique ablutiones et expurgationes. De hac exploratione ita disserito [gap: Greek word(s)] Rittershusius ad Malch. p. 10. lin. 5. Physiognomoniam, hoc est, artem colligendi cujusque hominis animum, indolem, et mores ex lineamentis oris, et corpor is habitu gestuque primus exquisite tractavit Pythagoras et secundum hanc artem vel admisit aliquos in suam famili aritatem vel repudiavit: situt hanc ipsam ob causam â se repulit Cylonem nobilem Crotoniaten, quod ex line amentis corporis animum in ipso latentem crudelem deprebendisset, ut est infra p. 34. Hanc deinde artem plures excoluerunt professique sunt: ut Zopyrus (qui, ut ex Cicerone diseimus, Socratis aevo vixit) ut Polemo, ut Adamantius etc.

Fiebat autem exploratio praecipue quatuor modis, ut ex Jamblicho, Hierocle et Malcho colligere licet 1. Intuitu formae, risus, sermonis, incessus et aliorum motuum ac gestuum corporis 2. consideratione vitee domi anteactae 3. imposito silentio primum triennali, dein quinquennali. 4. traditione disciplinarum mathematicarum. Morem istum his verbis luculenter exponit Gellius l. 1. c. 8. Jam â principio adolescentes, qui sese ad discendum obtulerant, [gap: Greek word(s)] . Id verbum signisicat mores naturasque hominum, conjectatione quadam, de oris et vultus ingenio, deque totius corporis filo atque hubitu sciscitari. eum, qui exploratus ab eo idoneusque fuerat, recipi in disciplinam statim jubebat, quin et tempus certum statuebat, ut taecerent; non in omnes idem, sed aliud aliis tempus pro existimato captu solertiae. Is autem, qui tacebat, quae dicebantur ab aliis, andiebat; neque pecunctari, si parum intellexerat, neque commentari,

quae aud: erat, fas erat. sed non minus quisquam tacuit quam biennium. hi prorsus appellabantur intra tempus tacendi audiendique [gap: Greek word(s)] . ast ubi res didicerant rerum omnium difficillimas, tacere audireque; atque esse jam coeperant silentio eruditi, cui erat nomen [gap: Greek word(s)] : tum verba facere et quaerere, quaeque audissent, scribere, et quae ipsi opinarentur, expromere potestas erat. hi dicebantur in eo tempore [gap: Greek word(s)] ab his scilicet artibus, quas jam discere atque meditari inceptaeverant; et quae sequuntur. His lucem adferre possunt quae erudite disserit G. Hornius hist. philos. l. 7. c. 12.

A Pythagora ad alios mos iste manavit. Hinc profectum esse crediderim illud Xenocratis apud Laertium, qui hominem operam suam ad docendum requisiturum â se repulit, quod ansis Philosophiae carere deprehendisset. Sed et Socratis ar [gap: Greek word(s)] seu obstetricia toties apud Platonem commendata in eo praecipue consistebat, ut interrogando ingenia discentium explorarentur, quod ex Platone, Laertio, Xenophonte, Athenaeo prolixe ostendit Joh. Wovver. polymach c. 26. Ab hoc suo Praeceptore edoctus Cebes in Tabulâ suâ cap. 5. fingit, neminem ad scientiam et virtutes intromitti, nisi cui [gap: Greek word(s)] propinaverit eumque ad capessendos severiores istos habitus idoneum reddiderit. Jam Piatoni hunc morem religiose fuisse observatum, vel illud tritum foribus [gap: Greek word(s)] praescriptum arguit: [gap: Greek word(s)] . Idemque; exemplo ipse comprobavit, quando Eudoxum ut indignum ab auscultatione sua rejecit, teste Laertio. Ergo laudabilem hunc ritum tantâ antiquitate firmatum, tantis Virorum praeclarissimorum nominibus venerabilem, tam denique docentibus juxta ac discentibus utilem quî migraret Aristoteles?

XVII. Illas vero [gap: Greek word(s)] eodem in loco vesperi [note: Ammonium etiam pomeridianas confabulationes instituisse, testis est Plutarchus de discr. adul. et amici. Mos hic ad Romanos transiit, ut matutinas horas severioribus, pomeridianas levioribus et amoenioribus studiis impenderent. Plutarch. quaest. Rom. 84: Meridies plerisque finis est publicas et serias res agendi, cujus rei magnum argumentum est, quod nullus magistratus Romanus post meridiem foedus aut pactum icit. Seneca lib. de tranq. an c. ult. Quidam in postmeridianas horas aliquid levioris operae distulerunt. ] faciebat, easque vulgo juvenibus sine delectu dabat, atque eum [gap: Greek word(s)] , alterum supra recensitum [gap: Greek word(s)] appellabat, et quae ibi praecedunt et sequuntur, quae ut legatis, vehementer suadeo.

XIIX. Atque haec causa fuit, cur Aristoteles deditâ operâ obscurus fuerit in Acroamaticis libris et pressus, sive, ut Themistius loquitur, cur [gap: Greek word(s)] , et cut [gap: Greek word(s)] ei sit [gap: Greek word(s)] , seu, ut Simplicius in Prooemio Categoriar. cur Aristoteles in scripris suis sit [gap: Greek word(s)] , id est, et sententiis et verbis contortus [note: Juvat integra adscribere verba, quae supra molli brachio contrecta vimus, Jac. Mazonii lib. 4. de compar. Philos. Platon. et Arist. sect. 4. p. 173. Aristotelea oratio eas sibi silum assumit dicendi virtutes, quae â Rhetoribus necessariae vocantur, nempe puritatem, perspicuitatem interdum. nam rejectis, fabulis mathematicis aliisque Platonis et Pythagorae involucris communes propriasque voces in promendis suis sensibus adhibuit, nisi quatenus (si Philopono credimus) raro tamen ob quandam [gap: Greek word(s)] impropriis verbis utitur. Et sane sillius verba prima facie perpendamus, adeo artificiose composita et concinnata sunt, ut in ipso lectionis vestibulo pervia satis appareant: sed ubi admittis volumus (dicant, qui experti sunt) saepius excludimur, ac par esse, rejecti â recondito sensu et nimis quam abstruso, interdum etiam perplexo, semper tamen nihilominus eleganti. Quae quidem obscuritas ex eo praecipue oriri mihi videtur, quod nimum brevi concisâque verborum serie uti soleat, nec Attica solum; sed plusquam Laconica, atque etiam (ut Aristagorae Milesii verbo utar) plusquam chilonia, ob quam saepius officit perspicuitati. ] versatilis et requirat intelligentem.

XIX. Adhibet nimirum [gap: Greek word(s)] (verba item Philosophi agnoscite) ut segniores ab hujusmodi studio repellar et dehortetur, quod monet Philoponus in prooem. Phys.

XX. Quod ipsum Galenus quoque agnoscit in fragmento, quod superest de substantia naturalium facultacum. Ubi illustria ejus sunt verba, dum ait: Non mirum esse debere, si Aristoteles in his et illis non videatur tibi consentire, alia enim populo, alia auditoribus idoneis convenire, et quae aliae causae afferri possunt, de quibus infra.

XXI. Constatergo primum libros hos differre non materia sed tractandi modo. 2. Modum ex dictis esse ita diversum, ut in Acroamaticis accuratissime omnia et [gap: Greek word(s)] tractentur, in Exotericis more solum Dialecticorum, hoc est, propositionibus hominum opinionibus consentaneis, denique fructum [gap: Greek word(s)] esse non scientiam aut [gap: Greek word(s)] , sed solum opinionem.

XXII. Atque hoc discrimen horum librorum praeter veteres agnovere recentiores, quoque, inprimis iliustris Montecatinus in 1. Polit. cap. 5. super illa verba: [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] est ab exquisito summoque ac proprio inprimis philosophandi genere alienior, plausibilior autem et sensui vulgi accommodatior, sic enim exotericas considerationes et sermones et libros soleo interpretari. Cum quo concinunt dulcissime Caesar Cremoninus praefat. in lib. de Phys. audit. Vicomercatus, Pererius et alii [note: Camer. prooem. in explic. eth. p 18. Monlor. praefat. in Analyt. Arist. Salmas. in Epict. et Simplic. p. 228. Conimbricenses prooem. in libb. phys. Arist. q. 5. art. 4. qui discrimen librorum Aristotelis non indiserte ita explicant: Libri, ajunt, priores (Exoterici) faciliorem ac minus elabor atam scribendi rationem continent, quales sunt ii, in quibus poeseos et Rhetoricae praecepta aut animalium bistoria traditur. Ideoque Exoterici seu extranei nuncupantur, quod ad vulgi sensum captumque accommodati sunt, et interpretis voces minus requirant. Posteriores autem (acroamatici) subtilioris Philosophiae doctrinam a vulgari genere philosophandi, et popularibus sententiis abhorrentem, complectuntur: atque ita Auscultatorii vocantur, propterea quod et â discipulis majori studio attentioneque audiendi, et â Magistro accur atius enarrandi sunt. ]

XXIII. Ab hac tam gravium et illustrium virorum sententia recessit et dissentire ausus fuit Johannes Sepulveda in scholiis, quae scripsit in libros Politicorum conversos â se libro tertio capite quarto. Cujus hae sunt rationes, recitante eas Pererio pag. 102.

XXIV. Exoterici, inquit, libri vocantur saepe ab Aristotele libri difficilimi accuratissimeque conscripti I. enim Nicomach. ubi disputat de partibus seu facultatibus animae, citat hac appellatione libros de anima, quos constat scriptos esse diligentissime, ait enim ita: [gap: Greek word(s)] Dicuntur vero quaedam de ea satis susficienter in Exotericis sermonibus, quibus utendum est. Item in I Eudem cap. 8. nominat [gap: Greek word(s)] libros Metaphysicos, cum ait in quaestione de Ideis: [gap: Greek word(s)] id est, sed de hac quoque multifariam disputatum est in exotericis sermonibus, quique habiti sunt de Philosophia (Ita autem nominat per excel lentiam Metaphysicam scientiam.)

XXV. II. Ratio ejus est, quia Diogenes Laertius in vita Aristotelis subtiliter commemorans libros ejus eorumque divisionem prosequens diligetissime, nullam hujus

partitionis mentionem faciat, adeo ut haec res magno argumento possit esse, quod Aristotelica non sit.

XXVI. III. Ratio est, si Acroamatici libri sunt, quicunque secretiorem et accuratiorem Philosophiae tractationem continent, cur id noministantum octo II. physicis asscribitur.

XXVII. His rationibus (plures enim non reperio) adversus omnium temporum philosophos pugnat Sepulveda, ad quas ordine respondere conabimur.

XXIIX. Quodattinet ergo primum Aristotelis locum ex I. Nicom. C. 13. sumptum, conjectura Sepulvedae est, loqui Aristorelem ibi de libris de anima, quos doctissime conscripsit, quod nos plane non concedimus. Laertius enim, ne alios dicam, docuit nos, Aristotelem de eadem re varios scripsisse libros, ut de Bono, de Rep., de Anima, de Ideis, nonnullos quidem pingui Minerva, populariter et accommodate ad captum sensumque vulgi, alios vero pressiori et limatiori opera; idque ideo, ut omni hominum generi sacisfacerer.

XXX. Non intelligit igitur ibi Aristoreles hos libros de Anima, quos nunc habemus, sed alios Exotericos, magis populariter et ruditer compositos, id quod verba ejus attendentibus perspicuum fiet, quae sunt haec: [gap: Greek word(s)] quae ita verti debent. Speculandum vero horum gratia, et quantum sat habet ad ea, quae quaeruntur, namque exactissime de ea tractare difficilius forte est, quam subjecta materia requirat. Dicuntur autem de ipsa etiam in Exotericis lermonibus

XXX. Quibus verbis libros de Anima removere videtur potius quam allegare, accuratam videlicer cognitionem, qualis in libris de Anima traditur, necessariam philosopho civili negat, mediocrem vero satis esse et peti posse ex libris Exotericis, in quibus etiam de Anima quaedam sufficienter dicuntur. Negant etiam illa verba (sufficienter quaedam.) In his libris enim de Anima non quaedam solum de Anima sed omnia, nec sufficienter solum sed subtiliter copioseque disputantur.

XXXI. Atque ut hoc clarius perspiciatur, ita super illa verba commentatur Eustrathius: Ex operibus Aristotelis alia ad discipulos ejus scripta sunt, qui ad eum audiendum conveniebant, alia extrinsecus argumento illi accommodata, quod unusquisque requisierat. Illa Acroamatica, haec Exoterica appellabantur, quoniam igitur in his diversa quaedam de Anima pro tempore ad propositas quaestiones dicta sint, ad ea nos relegat, utpote utilia futura, non quod de Anima perfecte ibi facta sit disputatio, sed eatenus solum sufficienter, quantum ad praesentem de virtutibus exquisitionem satis sit.

XXXII. Atque haec de primo sufficerent loco, nisi dicere quis fortasse praesumat: Quis aut qui illi libri de Anima exoterici sint: Huic respondere possim facile, fuisse fortean dialogum de anima scriptum ad Eudemum Cyprium familiarem suum, cujus meminit Cic. 1. de Divin. Plutarchus in vita Dionis, et in consolatoria ad Apollonium, Themistius denique in paraphrasi super tertium de Anima c. 37.

XXXIII. Et quid sodes dubitamus, cum Aristoteles ipse lib. I. de anima C. 4. dicat, quorundam opiniones de Anima refutari [gap: Greek word(s)] Ad quae

Simplicius: Illos intelligit sermones, quos in Dialogo qui Eudemus inscribitur, ad confutandam Harmoniam conscripserat, quo loco omnino videte Themistium, qui refert, quibus rationibus in illis locis usus fuerit, et quibus in libris de Anima.

XXXIV. Ad alterum locum quod attinet, qui sumptus est ex 1. Eudem. is primum seipsum videtur refutare, non enim illis: [gap: Greek word(s)] eosdem libros intelligit Aristoteles, non enim congrueret cum illo quod praecessit [gap: Greek word(s)] , sed indicat diversos libros, alios quidem Exotericos, alios philosophicos, id quod confirmant illa verba 13. Metaphys. initio, ubi de Ideis loquens ait: De Ideis [gap: Greek word(s)] . Hic certe tractationem Metaphysicam sejungit ab Exoterica.

XXXV. Quod vero Sepulveda contendit, libros de Philosophia notare Meraphysicos, videat quomodo obtinear, me certe, at quid de me dico? Clarissimos eosque multos Philosophos sententiae suae suffragatores non habet. Primum enim, dum a variis libri de Philosophia citantur, diverso â Metaphysicis numero citantur. Laertius in vitâ Aristotelis tres scripsisse eum hoc titulo narrat; item Cic. 1. et 2. Nat. Deorum. Hos autem exotericos fuisse solum, constare vel ex Ciceronis verbis potest; ita enim ait: Aristoteles in 3: de Philosophia libro multa turbat, modo menti tribuit omnem divinitatem, modo mundum Deum esse dicit, modo quendam alium mundo praeficit, et quae ibi sequuntur.

XXXVI. Caeterum quia de his libris varie disputant philosophi, videamus, an illustrare eos possimus. Citat ergo hos libros Aristoteles primo de Anima t. 26.

[gap: Greek word(s)] et quae ibi sequuntur, id est, similiter autem et in iis, quae de philosophia dicuntur, determinatum est; ipsum quidem animal ex ipsius unius Idea.

XXXVII. Ad quae verba Simplicius. De Philosophia nunc ea intelligit, quae de bono ipse ex Platonis colloquiis memoriae mandavit, in quibus recenset Pythagoricas Platonicasque de entibus ipsis opiniones. Et Philoponus de philosophia dicit, ea quae de Bono inscripta sunt: in illis autem sunt inscripta colloquia Platonis, et est legitimus ejus liber. His si fides, libri de philosophia habuere geminum titulum [gap: Greek word(s)] , et imponit nobis Laertius; qui pro diversis utrumque nominat. Ex quibus apparet, Exotericos etiam eos fuisse et praeparasse ad solidiorem de Ideis doctrinam, quare neque hic locus eum juvat.

XXXIIX. Atque haec accepta ferenda sunt Jacobo Mazonio et Mureto in variis lib. 7. cap. 21. Pererium aliter respondere conantem fefellit corruptum Eusebii exemplar, in quo putabat citari librum [gap: Greek word(s)] at legendum ibi, Aristoclis et non Aristotelis, monuit dudum Francisc. Patricius.

XXXIX. Quod Laertius hanc divisionem non attingat, demus sane, non enim is tanti nobis esse debet, imo si vel neget, credere tamen malim tot adserentibus Cl. Philosophis.

XL. Ad ultimam objectionem quod attinet, quare videlicet Physici solum libri dicantur Acroamatici, respondere primum possumus cum Pererio; titulum hunc Aristotelis non esse, neque enim uspiam ita eos nominat, sed aut appellat, et in post. quidem, solum [gap: Greek word(s)] ; ut in octavo phys. cap. 1. et 3. ubi tangit dicta lib. tertio et

secundo Physic. ita et in Metaphys. appellat 1. Metaph. extr. et 10. cap. 5. et 9. c. 1. Vocatetiam [gap: Greek word(s)] 8. phys. c. 5. dicta in 6. phys. et ejusdem lib 8. c. 3. quae erant 1. Phys et alibi saepius. Aliâs priores vocat de principiis 1. de coelo c. 6. Posteriores de Motu saepissime.

XLI. Itaque titulus Aristotelis non est, ut vult tamen Simplicius, sed discipulorum qui hos libros [gap: Greek word(s)] inscripserunt, atque ideo quidem, ut me docuerunt Piellus, Simplicius et alii, quia principia totius Philosophiae contineant, et sint veluti janua atque aditus ad caeteros physiologicos libros, ex quo non paucis etiam in mentem venit, hos libros fuisse [note: Similius vero videtur, fuisse libros istos non tam atgumenti theoretici, quam politici, cujus avidius fuisse ingenium Alexandri imperium orbis terrarum animo agitantis, credibile est, qualem singularem librum [gap: Greek word(s)] ei scripsisse Arist. de regno, quo boni Regis officium exposuerit, memorat Ammonius, vel potius in hujus scholâ edoctus Joh. Philoponus, in vita Aristotelis: aut qualem, Laertio teste, in ejusdem gratiam adornavit inscriptum: [gap: Greek word(s)] Alexander seu de coloniis ducendis, in quibus artes regnandi secretiores ei communicavit, quarum una extat apud Plutarchum de fortit. Alex. ut Graecis se ducem, barbaris dominum praeberet, utique illos ut amieos et necessarios honori haberes, cum bis vero ut cum belluis, atque adeo stirpibus ageret. ] de quibus conquestus sit ad Aristotelem Alexander eleganti epistola, quod eos publicarit. Sepulveda ergo suis rationibus parum a constanti veterum et recentiorum Philosophorum sencentiâ nos dimovere debet.

XLII. A Sepulveda hunc ordinem infestavit Fr. Patricius, qui Exotericos vult solum esse [gap: Greek word(s)] sive editos, Acroamaticos autem foras non datos, sed neque hoc nobis persuadere potest: Scimus enim Alexandrum

conquestum, quod librum acroamaticum foras dederit, neque vero nos movet Ammonii locus, quem adfert [gap: Greek word(s)] .

XLIII. Expendisse enim primum eum velim vocabulum [gap: Greek word(s)] quod ad [gap: Greek word(s)] ejus libros refero; quomodo enim non alias secum ipse pugnaret Ammonius, qui Exotericos non scientifice scriptos dixerat, sed agi in iis solum [gap: Greek word(s)] .

XLIV. Patricio subjungo Theodorum Zwingerum, qui in scholiis super 1. Eth. cap. 4 ait: Exotrericos libros se accipere pro extraneis, sive de quibus eo loco, in quo citentur; non agatur. Non eqqidem negaverim, aliquando sic usurpari solere; sed primarius intuendus est scopus, quare et quo usu [gap: Greek word(s)] vocabula inventa sunt.

XLV. Restant duo, qui novam de libris exotericis fovere videntur opinionem, Simon nempe Porcius l. 1. de princ. rerum naturalium cap. 1. et Jacob. Mazonius in Praeludiis Philosophiae Aristotelicae et Platonicae sect. 4. cap. 3. pag. 166. Exotericos videlicet libros esse, ajunt, qui contineant [gap: Greek word(s)] , atque singulos quidem Acroamaticos libros habuisse suos exotericos, quibus animi ad [gap: Greek word(s)] praepararentur.

XLVI. Quae sententia, quia conjectura solum nititur et â communi sententia non multum recedit, non in ea oppugnanda laborabimus, cum praesertim sequentibus capp. filium orationis nos monere aliquid jubeat, quod huc faciet.

XLVII. Caeterum et hoc non incommode adjungi potest, [gap: Greek word(s)] libros bisetiam Aristoteli nominatos cum exotericis eosdem putari. Citat autem eos Aristosteles

l. 1. de coelo c. 9. Quemadmodum in [gap: Greek word(s)] philosophematibus circa divina saepe rationibus apparet, item 1. Nicomach. cap. 5. Videtur posse et dormire is, qui virtutem habet, et ociari tora vita, atque adhaec mala pati ac infortunia maxima, eum vero, qui ita vivat, nemobeatum diceret, nisi [gap: Greek word(s)] , sed de his satis. Sufficienter enim in [gap: Greek word(s)] dictum est de hisce.

XLIIX. Ita certe accipit [note: Et recte omnino accipit, non obstante voce [gap: Greek word(s)] , quicquid contra disputet Octav. Ferrarius de serm. exot. p. 108. et seqq. Est enim vocabulum istud [gap: Greek word(s)] et indifferens ad accuratiores vel [gap: Greek word(s)] disputationes, et Dialecticas vel probabiles, determinatur autem ad certum disputationum genus per additas [gap: Greek word(s)] . Appellatio sumta esse videtur â consuetudine Sophistarum in foro, in circulis disputationes suas recitantium; ut ex Seneca et Lipsio observat I. H. Boeclerus Indic. ad Corn. Nep. voce Circulus. Atque hoc modo rocem hanc accipiendam esse docet etiam Joh. Wovverius Poly. math. c. 24. ] Simplicius in t. com. l. 1. de coelo 97. [gap: Greek word(s)] vero philosophemata vocat ea, quae ordine cognoscendi initio multis proponuntur, quae alias exoterica vocare consuevit, cum quo censentit et Eustratius super d. l. Nicomach.

USUS CAP. IX.

I. IN Spiritus S. quoque Schola manifeste deprehendimus duplicem res divinas proponendi modum, [gap: Greek word(s)] scit. [gap: Greek word(s)] . Nam et Mosen in informatione

suâ praepuerudem populum respectasse, Theologorum est sententia: et Esaias c. VIII. v. 1 jubetur scribere stylo humano, h. e. claro et sub intelligentiam etiam rudiorum cadente: quaedam autem contra [gap: Greek word(s)] et subtiliter sunt scripta, quae nemo facile percipit, nisi qui remotiorem eorum [gap: Greek word(s)] et intimiorem sensum, affulgente luce N. T., in dagarit.

II. Jam sub initium N. T., cum dubia adhuc et temperata tenebris V. T. esset lux Evangelii, modum docendi [gap: Greek word(s)] arrisisse Salvatori nostro intelligimus, quod vel solae parabolae et metaphorae e medio vulgo petitae deque rebus obviis et communibus arcessitae arguunt. Vnde Marci IV. 33. dicitur Christus multis par abolis locutus fuisse verbum, [gap: Greek word(s)] , prout audire sive intelligere poterant. Et Job. III. 12. terrena dixisse, h. e. similitudinibus, â rebus terrenis petitis, coelestem doctrinam se declarasse ipsemet profitetur.

III. Apostolo etiam hunc duplicem res cognoscendi modum usurpatum esse liquido constat, quando jam [gap: Greek word(s)] se loqui ait, i. e. petitis ex promiscuo hominum usu exemplis rem probare Gal. III. 15. jam vero sapientiam loqui [gap: Greek word(s)] i. e. subtiliorum mysteriorum capacibus 1. Cor II 6. nunc ut [gap: Greek word(s)] ut carnalibus et infantibus in Christo, alias ut [gap: Greek word(s)] ut spiritualibus et Spiritus S. gratiâ in cognitione Christi confirmatis I. Cor. III. 1. et. seqq. Indicat etiam hanc analogiam B. Gerhardus T. 1. L. de Script. S. n. 66. Res, inquit, seu mysteria fidei dupliciter in Scripturis proponuntur, alibi Catechetice, id est, breviter, simpliciter et generaliter (qui docendi modus appellatur lac. 1. Corinth. 3. v. 2. Hebr. 5. v. 12. 13.) alibi copiose luculenter et specialiter (qui docendi modus appellatur cibus

solidus) In schola Aristotelis diceretur acroamatica tractatio, prior autem exoterica.

IV. Hujus [gap: Greek word(s)] res tractandi et ad vulgi captum sese attemper andi modi species fuisse videtur, quod Scriptores N. T. in citandis, oraculis V. T. respexcrint, non tam ad Hebraicam veritatem, quam ad LXX. versionem, quaetum usu et lectione recepta erat. Idque laudabili hoc consilio factum esse judicant eruditi, ne genies offenderentur, si aliter Scriptura S citaretur, atque sententia ejus in. Graecam versionem jam jam. translata et ipsis tradita fuerat. Vid. Rivet. ad Genes V. 12. Glass. Phil. S. l. 1. Tr. 1. p. 81. et 123.

V. Porroidem discrimen. in scriptis SS. Patrum teneri inde liquet, quod jam Homilias doxasticas. ad populum, jam disputationes epistemonicas contra pertinaces adversarios scribunt, quod vel S. Hieronymus indicat Apol. pro libris advers. Jovin. cap. 4. Legimus, inquit, in scholis pariter et Aristotelea illa de Gorgiae fontibus manantia: simul didicimus, plura esse videl cet genera dicendi; et inter caetera, aliud esse [gap: Greek word(s)] scribere, aliud [gap: Greek word(s)] : in priori vagam esse disputationem et adveriario respondentem, nunc haec, nunc illa proponere. Hanc distinctionem inculcat doctiss. Casaubonus annotat. ad epist Greg. Nyssen. ad Ambros. et Basilissam p. 88. et 89. Enimvero cum in omni genere scriptorum, tum in beatorum praesertim Patrum monumentis legendis. judicio opus est, ad veram eorum mentem percipiendam. Plurima enim passim occurrunt, quae non ita sunt accipienda, ut prima fronte sonare verba videntur. Qui igitur, cum fructu versari in eorum lectione volent, semper meminerint, aliter Partes loqui, cum [gap: Greek word(s)] et serio

aliqua tractant, aliter cum obiter, et uti dicere solent, [gap: Greek word(s)] , dum proposito suo serviunt. Consentientia sunt illa Sixti Senensis bibl. sanct. l. 6. annot. 152: non esse concionatorum verba semper eo vigore accipienda, quo primum ad aures auditorum perveniunt. multa enim declamatores per hyperbolem crebro enunciant et inculcant, vel occasione locorum, temporum ac personarum adducti, vel affectuum impetu et orationis cursu rapti. Idque interdum Chrysostomo contigisse addit.

VI. Atque hunc geminum docendi discendique S. Theologiam modum nos non primos observasse profitemur: quin B. Lutherus aliquoties eundem inculcavit, cujus testimonia extant ap Neldelium de usu org. p. 743. et seqq. prolixius autem exposuit et luculentis exemplis illustravit Matth. Flacius lib. 2. Clav. Tr. 1. p. 114. et l. 2. tr. 6. p. 707. et seqq.

USUS CAP. X.

I. Duplex res sacras tractandi modus Salvatori nostra simul cum aliis [gap: Greek word(s)] Scriptoribus usurpatus suppeditat discrimen inter disputationes conciones ve exotericas et acroamaticas. Neque id tantum: quin ipsa etiam S. Scriptura fundamentum et causam diversitatis hujus haud obscure indicat.

II. Salvator certe noster aliam viam ad vitam aeternamper veniendi monstrat Pharisaeo aut Juveni falsâ persuasione perfecte praestitae legis turgenti, aliam Nicodemo et quidem altiores spiritus gerenti, sed tamen avidiori solidioris doctrinae coelestis, aliam denique miseris peccatoribus sub conscientiae anxietate et peccatorum onere gementibus.

III. Illae autem parabolae, quibus salutaria doctrinae, et morum praecepta. velut adumbravit, quid sunt aliud, quam [gap: Greek word(s)] et captui [gap: Greek word(s)] accommodata? contra illa abstrusiora dogmata vel, ut ipse Christus vocat, mysteria regni coelorum quid nisi [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] communicanda? Verbis quid opus? Ipse Salvator. Marc. IV. II: [gap: Greek word(s)] .

Ad quod. caput Theophylactus scibit: Dicebat autem ad turbas in parabolis multis, juxta habitudinem audientinm compositis parabolis. Apostolus etiam Paulus aliter egit cum Judaeis, quippe Scripturarum lectione imbutis, suadens eis de Jesu ex Lege Mosis et prophetis Act. XXVIII. 23. aliter autem orationem inflexit, ad Lystrenses et Athenienses verba faciens: apud hos enim usus est argumentis e principiis naturae et rebus, quae sensibus sunt obviae, ductis Act XIV, 16. XVII, 24. et seqq.

IV. Septisagintaetiam Interpretes, quod linguâ ethnicis cognitâ scriberent, quaedam in Hebraeo fonte clariora ipsi obscurius proposuerunt, ne exotericis istis lectoribus omnia statim patefierent, si credimus S. Hieronymo, cujus haec praefat. in translat. Es. ep. 117. sunt verba: Unde conjicio, noluisse tunc temporis Septuaginta Interpretes fidei suae sacramenta perspicue ethnicis prodere: ne sanctum canibus, et margaritas porcis darent. quae, cum hanc editionem legeritis, ab illis animadvertetis abscondita.

V. Etiam Sanctis Patribus discrimen hoc religiose est observatum: unde toties mentio ap. eos fit [gap: Greek word(s)] , externorum, profanorum, per quos intelligunt partim ethnicos, partim Catechumenos, quib e regione opponuntur [gap: Greek word(s)] , initiati et fideles. Quem morem occultandi mysteria religionis Christianae cum sugillaret Celsus, graviter ei respondit Origenes, non esse mirum, in Christianâ doctrinâ quaedam occultari, cum idem in. ipsa etiam philosophia obtineat. Verba lib. I. contra Celsum cap: 8 sunt haec: Quod quaedam insunr, quae non communicantur quibus vis, id non solius CHRISTIAN AE doctrinae proprium est, verum etiam PHILOSOPHICAE.

VI. Denique in universum sapientia humana et secularis, quae viribus humanis et citra revelationem divinitus traditam, inventa, circa res naturales et civiles occupatur et ad consequendam temporalem aliquam felicitatem dirigitur; vocatur veteribus Theologis [gap: Greek word(s)] , Amphilochiov 247 [gap: Greek word(s)] : quae extra disci potest, juxta Augustinum l. 3. de doctr. Christ. c. 29. etiam in scholis ilis, quae praeter ecclesiam sunt: ut loquitur idem ibid. 1. 2. c. 31.

CAP. XL. Qui sint libri Exoterici, qui Acroamatici et quo ordine legendi.

I. Strabo Geographus (sive, ut vult Patricius, Strato) veteres, ait, Peripateticos post demortuum Theophrastum paucos Aristotelicos libros habuisse et fere solos Exotericos, [note: Causa videtur fuisse, quia Aristoteles, ut est apud Laertium et Strabonem. libros istos Theophrasto testamento legaverat, emendandos fortassis et in ordinem digerendos, ut eruditi suspicantur: quâ operâ cum ante suum obitum non esset perfunctus Theophrastus, sive quod cum Praeceptoris sui placitis non usquequaque ipsi conveniret, sive quod suo marte multa subinde commentaretur: negotium istud simul cum libris Aristotelicis et suis commentariis testamento reliquit Neleo Scepseo, qui et ipse Aristotelis disciplina usus fuerat. Sed cum et hic decedens indoctis hominibus bibliothecam reliquisset, evenit, ut acroamatici libri eruditorum manibus aliquamdiu excussi longâ oblivione sepelirentur, plurimi autem philosophorum, deliniti Theophrasti eloquentiâ, sermonis suavitatem magis quam veritatem philosophicam amarent. Donec Andronicus Rhodius sub initium seculi II. post C. N. tempore Trajani Imp. geminam istam Aristotelis et Theophrasti bibliothecam ab Apelliconte Tejo hactenus possessam et post auspiciis Sullae Romam translatam in ordinem redigeret, inque notitiam ac usum legentium vindicaret. Ex eo tempore evenisse arbitramur, ut, cum antea philosophi fere exotericis tantum contenti essent, tunc inventos acroama. ticos libros illis praeferrent, exoterici vero maximam partem exolescerent, et minus frequenter philosophorum manibus tereraentur. ] atque inde factum esse, ut non potuerint [gap: Greek word(s)] philosophari, sed tantum [gap: Greek word(s)] , quod confirmat quoque Cicero 5. de Fin. r. 4. p. 143. cum ait: posteri Aristotelis Theophrasti meliores illi quidem meâ sententiâ, quam reliquarum Philosophi disciplinarum, ita tamen degenerarunt, ut ipsi ex se nati videancur.

II. At hodie contra est, solos enim fere habemus Acroamaticos libros, paucos Exotericos.

Maluerunt enim philosophi pane invento glandibus abstinere, etsi optandum esset, ut exotericorum caeterorum copiâ abundaremus, quo his ipsis [gap: Greek word(s)] animi auditorum ad subtiliora. praeparari possent. Fecit tamen divina providentia et humana industria eos potissimum reliquos libros exotericos, ex quibus facultatem [gap: Greek word(s)] disputandi item persuadendi addiscere licet, tum etiam alia paucula scripta, in quibus [gap: Greek word(s)] res civiles et naturales tractantur.

III. Si enim Exotericos libros ad solos Aristotelis, dinlogos [note: Siper dialogos intelligas sermocinationes et collo quia hominum, qui sermonem permutantes velut in scenam introducuntur, periere sane nobis hujusmodi dialogica Aristotelis scripta. Verum vox ista notat praeterea disputationes quasvis dialecticas et probabiles hominum eruditorum, de vi ac natura rerum omnium mutuis percontationibus disquirentium, quemadmodum eam acceptionem ostendunt Viri doctissimi Carol. Sigonius lib. de Dialogo, Octav. Ferrarius de serm. exoter. Joh. Baptista Monlorius praefat. ad prior. Analyt. ] restringas, jam periere nobis omnes.

IV. Si vero audire Agellium [note: Non est insuper habendum, quod Autor libros exotericos ex Agellio enumerans omittat civilium rerum notitiam, quod consilio non factum nullo existimare licet. Extra dubium enim in mentem ipsi fuerat, quod ex Alexandro, Ammonio et aliis Interpretibus colligunt eruditi, non ex materiâ sed diverso eandem rem tractandi modo et duplici argumentorum genere discrimen scriptorum [gap: Greek word(s)] esse petendum, nulloque adeo jure civilia solis exotericis adjudicanda. Neque vero, (ut id praeterea adjiciamus iis, quae supra â nobis latius in hanc rem sunt disputata,) inficiamur civilia in [gap: Greek word(s)] tradi posse: quinid diserte Alexander asserit: caeterum cum eadem [gap: Greek word(s)] doceri queant, locum etiam illis aliquem inter [gap: Greek word(s)] commentationes relinquendum esse contendimus. Sicque adeo non officit nobis vel Agellii vel, qui huic succenturiari solet, Plutarchi in Alexandro autoritas. Nam (ut taceamus, minus recte ab Agellio ea, quae ad disceptationes dialecticas pertinent, ad Acroamatica referri, quamquam Scherbius patrocinium ei commodaturus Analytica hoc nomine intelligi indicat.) ultro damus [gap: Greek word(s)] ethicos et politicos non minus ac illos, qui sunt de rebus naturalibus, et divinis quibusque, [gap: Greek word(s)] pariter ac [gap: Greek word(s)] posse proponi. Neque tamen illud dissimulandum, quod quaedam materia fuerit aptior, ut [gap: Greek word(s)] tractaretur, quaedam minus: quod ex Plutarcho docet Dreierus disp. 2. in prim. philos. th. 8. ] voles, Athenis inter Peripateticos versatum, Rhetorici libri, facultas argutiarum, et, qui ipsi cohaerent, Topici libri huc pertinent, item problemata Aristorelis, etiam, si Simplicium et post eum Patricium et Mazonium audias, Historia animalium. [note: Quando locus ita fert, singulos, qui extant, Aristotelis libros veluti in brevi tabellâ hîc exhibere, et ad quod scriptorum genus pertineant, indicare operae precium censemus. Igitur primo loco ponuntur libri Organici, e quibus Topici cum Categoriis et Elenchis exoterico, Analytici vero cum libro de Interpr. acroamatico filo contexti sunt. Qui hos consequuntur secundum vulgatum ordinem (nam srordinem doctrinae, qui faciliori nostro intelligendi modo sese attemperare debet, attendas, libri de Morali philosophia praemitti debent) libri de naturali philosophiâ alii acroamatici sunt, alii exoterici: acroamatici sunt, qui principia et causas rerum naturalium [gap: Greek word(s)] exponunt, dictietiam aetiologici, ut libri VIII. physicorum, IV. de coelo, II de gen. et corrupt. IV. Meteorologici, III. de anima, quique his cohaerent libelli parvorum naturalium vulgo dicti. Exoterici autem sunt, qui res naturales non tam scientifice exponunt, quam [gap: Greek word(s)] historice adeoque stylo populari et pinguiore Minerva ostendunt, quales sunt libri de hist animal de partib. animal. de generat. anim. etsi quaedam in his limatiori stylo expolita esse non negemus. De quibus recte judicare nobis videtur Guilhelmus du-Vallius Synops. Anal. doctr. Peripat. p. 28. quod sint partim acroamatici, partim exoterici, et mixtâ quadam scribendi ratione compositi: quippe qui nunc altiore stylo procedentes scientifica et gravissima contineant [gap: Greek word(s)] sive documenta, nunc historias velut stylo populari enarrare videantur. Pure autem exoterici generis sunt Problemata, in quibus pleraque omnia [gap: Greek word(s)] tractantur. Etsi ne quidem ab Aristotele scripta esse videntur, sed â Theophrasto aut alio aliquo Aristotelis vel Aristotelicorum discipulo ex discursibus Aristotelis pomeridianis compilata. Huc etiam referri deberent libri duo de plantis, si quidem genius Aristotelis cum laxiore et inconditâ, quae istîc apparet, scribendi ratione congrueret. Etsi aliquid operis in isto argumento posuisse eum clare constat ex 1. Metor. c. 1. Libri autem Metaphysici indubie sunt Acroamatici, non obstante, quod unus atque alter sit praepatatorius et quaestiones Dialecticorum more ventilet, vel terminos [gap: Greek word(s)] explicet: nec enim ex unâ atque alterâ parte sed ex principali scopo et integro contextu alicujus operis de stylo et formâ scribendi judicium est ferendum. Porro libri, quibus civills doctrina comprehenditur et ipsi geminâ scribendi formâ sunt contexti. Nicomachios quidem et, qui his ab ipso autore annectuntur, libros 8. Politicos Acroamaticâ formâ esse scriptos et nos supra late demonstravimus, nec dubitare amplius rem penitus intuenti licet. In eundem censum referimus (si quidem Aristotelis sunt) libros VII. ad Eudemum scriptos, etsi mutilos et corruptos eos esse Petrus Victorius asserat. Certe eadem fere eodemque scripta stylo hîc continentur, quae in Nicomachiis fuerant proposita: quin diserte l. 2. c. 1. opponitur istud opus [gap: Greek word(s)] . Libros autem duos Magnorum Moralium nec non libellum de virtutibus et vitiis (qui quidem Theophrasti magis quam Aristotelis stylum prae se fert) paulo laxiore et populariore stylo exaratos esse constat. Denique liber 1. Oeconom. eâdem cum Nicom. et Politicis [gap: Greek word(s)] scriptus esse videtur, uti stylus arguit, et indicio sunt illa, quae ex 1. Polit. hic repetita sunt, etsi et ipse, ut Felix Accorombonius censet, mancus sit et mutilatus. Secundus vero, ut idem judicat, neque est Aristotelis neque alicujus digni Peripatetici philosophi, quia neque stylum, neque Paripateticam doctrinam redolet. Stylus namque est fusior et magnam partem occupatur in historicâ enarratione eorum, qui pecunias acquisiverunt. Hisce ministerii aut instrumenti vice subjunguntur libri de arte Rhetorica et Poeticâ: de quarum illâ extant libri tres ad Theodecten Phaselitanum discipulum Aristotelis et unus ad Alexandrum: qui quo stylo scripti sint, difficile non est conjicere, si quis expendat, quod ipse Aristoteles docet I. Rhetor [gap: Greek word(s)] esse Rhetoricen Dialecticae, ejusque rei causas in seqq. reddit, quod neque in certo subjecto occupetur, et ex principiis omnibus disserat, idque ideo, non ut scientiam sed ut fidem gignat, unde ars popularis evadat et ad communem intelligentiam accommodata. Atqui hujusmodi disciplina non minus ac Dialectica [gap: Greek word(s)] et stylo solutiori atque exotericis convenienti tradi postulat. Eodem stylo scriptum esse librum (qui de tribus hodie superest) de arte Poetica: quoniam enim, ut in limine ejus libelli dicitur, omnes Poeseos species in universum sunt imitationes, non autem rerum ipsarum vivae imagines aut expressiones, quales in scientiis intenduntur, eam quoque stylo susiori, qui in exotericis usur patur, tradi oportebat. Sic in universum secundum formam et scribendi rationem dispesci credimus Aristotelis libros, qui quidem supersunt et pro [gap: Greek word(s)] ejus agnoscuntur: nam qui alii ejus operibus inseruntur, nec stylum Aristotelicum sapere, aut, si quibus sapiunt, saltim ad [gap: Greek word(s)] assurgere non videntur. ]

V Etsi enim Rhetoricae et Dialecticae facultates in Methodum [note: Ad [gap: Greek word(s)] non satis est, ordine disponere partes disciplinarum: sed insuper requiritur, ut theoremata et conclusiones ex principiis domesticis et congeneribus extrahantur, quod posterius si absit, non potest aliqua tractandi ratio implere munus [gap: Greek word(s)] aut tractationis [gap: Greek word(s)] ] redactae sunt, tamen multa habent vulgaria et minus [gap: Greek word(s)] , de quibus alias monuimus.

VI. Caeterum hoc in loco objicit nobis Franciscus Patricius locum ex Galeno contra Elenchos. Est autem is in libro de Sophismatis in dictione contingentibus: [gap: Greek word(s)] , id est, Horatio Limano interprete: consueta est et solennis Aristoteli dicendi brevitas, et veluti

per signa expromere multa, quia ad hos, qui jam audiverant, scriberet. Hausit hoc Galenus, inquit Patricius, ex fine Elench ubi Aristoteles discipulos alloquitur, ut inventis gratiam haberent, omissis veniam darent. Liber ergo est, inquit, acroamaticus, quia ad auditores, non autem Exotericus.

VII. Respondeo Galeni locum non de Elenchis solum intelligendum esse, quod arguit manifeste vox [gap: Greek word(s)] , sed de omnibus scriptis acroamaticis, in quibus saepe, ut diximus, notatur styli rotunditas; hoc unum.

IIX. Deinde Galenus hoc asscribit Aristotelicae consuetudini, quod dicat, plures non esse, non item pauciores fallacias in dictione, quam sex, demonstrari posse et inductione et syllogismo, quomodo autem id fiat syllogismo, non adferre.

IX. Atego respondeo ex Ammonio, sufficere dialectico, scire illud [gap: Greek word(s)] , non opus esse, ut demonstretur, illud enim accuratum nimis foret. In Exotericis enim scriptis [gap: Greek word(s)] omnisest [gap: Greek word(s)]

X. Quod vero Patricius urget finem elenchorum; respondeo, verba aliud velle Ita enim ibi Aristoteles loquitur: [gap: Greek word(s)] omnium vestrûm erit officium vel eorum, qui audierunt etc. Ubi de auditoribus non solum agit: et quid porro obstat, quo minus capiatur de iis auditoribus, qui pomeridiano eum tempore docentem exera Lyceum audivere.

XI. Denique quod rei caput est, capiatur sane de auditoribus [gap: Greek word(s)] : atqui et hi praeparari [note: Dialectica quidem dirigitur proxime non ad Auditores acroamaticos, sed ad populares et vulgarium opinionum atque probationum capaces. Enimvero non statim ferre splendorem Analytîcum possumus, nisi prius dubiis Dialecticarum disputationum umbris mentis aciem periclitemur. Unde exotericae disputationes humilioribus pariter et sagacioribus ingeniis proponi solent: illis, ut saltem communibus effatis et prudentum sententiis quomodocunque expleant innatam sciendi aviditatem: his, ut imperfectioris istius cognitionis gradibus viam sibi ad Apodicticae veritatis fastigium muniant. Unde Dialectica ab hoc officio olim [gap: Greek word(s)] , item [gap: Greek word(s)] ex 1. Topic. dicta est] ad subtiliores [gap: Greek word(s)] primô debuere, ideoque et dialecticum hoc opus imbibere quoque sub primum in scholam Aristotelis ingressum.

XII. Quid? quod postea clare ostendemus, Sophisticos elenchos esse continuatum opus cum Topicis. Atqui Topicos libros esse Exotericos, vel ex Alexandro perspicuum esse potest, cujus clara sunt verba 1. Top. quae supra vidimus.

XIII Sed hîc non immorabimur, verum ad ordinem veniemus, de quo ita breviter habete. Totus docendi orbis veterum hodie est inversus. Hodie enim nulla habetur aetatis ratio, nulla ingenii: sed olim non ita erat, sed deligebantur certa ingenia, [note: Docemur id exemplis non tantum Chaldaeorum et AEgyptiorum, quos accurate solertes fuisse in explorandis illorum ingeniis, qui in disciplinam suam recipi desiderabant, Clemens Alexandrinus prodidit: sed et Pythagorae ac Platonis et his aetate partim superiorum, partim inferiorum aliorum Philosophorum, ut jam suprâ patuit. Quibus nunc addimus Socratem, cujus acris in pernoscendis discipulorum suorum ingeniis industria ex Cicerone et Plutaichoconstat: et in primis memorandum illum Alabandensem Apollonium eloquentiae magistrum, quem vel maxime hoc nomine laudat Cicero 1. de Orat. c. 28. quod, quos minus idoneos arti suae capessendae deprehendebat, quatprimum dimittere sit solitus, et ad quamcunque artem aliam apti essent, impellere et hortari. Quid? quod prudentissimi Juventutis artifices praeclara de hoc ingeniorum Juvenilium examine praecepta tradidere, ut Plutarchus [gap: Greek word(s)] , Quintil lib. 1. Instit. Orat. c. 3. Emund. Richerius obstetr. anim. c. 4. Joh. Barclajus Icon. anim. c. 1. Piccartus Orat. de indic. bon. indol. Qui laudabilis et utilissimus mos dum insuper habitis desideriis doctorum virorum non reducitur, nec ligna distorta â rectis separantur, neque animi singuli ex suâ propensione temperantur, sit, ut [gap: Greek word(s)] et obtusa ingenia passim obrepant, aut certe non admove antur ijs muneribus, quo natura illa destinaverat: quod non potest non maximam fundo literario inducere calamitatem. Quo de neglectu graviter jamdudum questus est prudentissimus literarum Philosophicarum arbiter Scherbius digress in cap. 5. lib. 1. Top: Quod si, ait, posset hoc hodiê obtineri, ingenia liberaliae in scientias immittenda essent, ista agrestia, et quae terram solum sapiunt, vel arcenda essent ab artibus omnino, et adstivam remittenda, vel certe in artibus solum dicendi exercenda, ut pueros erudiant, nec ad adyta superioris sapientiae unquam admittenda. Scilicet in illos competit hoc; Procul hinc, procul este profani. Conferatur doctiss. Cremonini. Tractatus de paedia libb. 8. phys. praefixus. ] quae philosophiae apta essent comprehendendae: talium notas describit Plato insexto de Republ. et Aristoteles in A minori Metaphysico et 1. Nicom Qui minus apti erant, ii â philosophiae studiis removebantur.

XIV. Neque fuit invidia haec, sed, ut Galenus inquit, pura aqua non est infundenda in utres impuros [note: Simili metaphora Lysis Pythagoricus apud Jamblich. in vit. Pythag. c. 17. p. 81. monet, ne aquaem puram infundamus in puteum coeno plenum. ] quales sunt, qui amant divitias vel honores. [note: Excusatius tamen peccant, qui honore consectantur, ut laborum praemium, quam qui eruditione ut auctoramento opum quaerendarum utuntur: honorem enim qui sibi propositum habent, ii erectioris et sublimioris esse indolis videntur, dum illud bonum suo pretio metiuntur, quod est externorum bonorum maximum, quod diis attribui solet, quodque maxime expetunt, qui in dignitate constituti sunt: secundum illud Aristot. 4. eth c. 7. Cujus et ipsius est illud, sententiae nostrae apprime congruum l. 2. M. Mor. c. 6: Laudatur quodammodô, qui circa honorem incontinens. nam honoris amans videtur. Eandem fuisse inentem B. Calixti, prudentissimi meliorum studiorum arbitri et aestimatoris, patet ex gravi ejus asserto, quod Cl. D. Titius amicis non semel se commemorasse in laudat ejusd. funebri innuit: Toler abile forte est, si quis respiciat ad aliquam famam et bonam existimationem sive laudem. Qui vero solum lucrum et pucuniam spectant, et studia cractant, ut opificia, indigni sunt studiis. ] Sicutenim invidia non est, si quis naturâ coecis non praeferat lumen, aut surdis harmonias, ita invidia non est, iis, qui doceri non possunt, (quales aliquot esse Aristoteles in Rhetoricis ostendit) non offerre doctrinam.

XV. Qui vero ad philosophiam apti videbantur, nec per aetatem tamen mysteria philosophica capere poterant, iis initio Exoterica proponebantur, quibus praeparabantur [note: Solebat Cl. Auto eandem rem hoc quoque simili illustrare: Adolescentes habent se ut canes, quibus vermis sub linguâ nondum est excisus. Sicut enim isti catuli obvium quemque morsitant: ita adolescentes cum primum ferulae se subduxerunt, et jam artibus dicendi aliquid sapere sibi vindentur, ad disputatiunculas provolant, et obvium quemque, lacessunt armis illis opinionum, quae arma acuunt autoritate Patronorum, mirificeque sibi placent, si Platonis, Socratis, Aristotelis decretum tanquam Gorgonis aliquod caput adversario objicere possint. Haec ergo indoles adolescentum ad gloriam erecta sustentanda est, et alenda cupiditas cognitionis saltem [gap: Greek word(s)] et argumentis Dialecticis, dum vim illam [gap: Greek word(s)] apodicticae veritatis ferre per aetatem et judicii imbecillitatem nondum possunt. ] eorum animi ad capiendum secretiores scientias: haudaliter, quam forte solet tinctor, qui pannum [note: Gaudent hac similitudine Cicero et Quintilianus. Ille 3. de fin. c. 3. ubi de Luculli puero: Sed tamen jam infici debet his artibus, quas si, dum est tener, combiberit, ad majora veniet paratior. Ex ejusdem Hortensio haec verba citar Nonius. Ut qui combibi purpuram volunt, sufficiunt prius lanam medicamentis quibusdam: sic literis talibusque doctrinis ante excoli animos et ad sapientiam consipiendum imbui ac praeparari decet. Quintiliani verba l. 1. c. 1. sunt: Natur â tenacissimi sumus eorum, quae rudibus animis percepimus: ut sapor, quo nova imbuas, durat, nec lanaruni colores, quibus simplex ille candor mutatus est, elui possunt. ] praeparantibus primum coloribus imbuit, deinde demum tingit eo, quo vult.

XVI. Hic ordo si hodie quoque observetur, recte atque ordine fieret, sed vulgo aliter fieri videmus: praeter enim quod spes nostras, ambitione donamus, praepostero etiam ordine progredimur, et acroamaticis exordientes palpitamus tanquam coeci in tenebris, et cruda adhuc studia, ut pulchre Petronius, propellimus in templa aut forum.

XVII. Cum tamen omnino contra oporteat. Ut enim adolescentes vestim splendidore delectantur, ita fere nihil ab illis sperandum est tum temporis, quam splendor orationis et flumen quoddam eloquii; in rebus non admodum occupantur.

XIIX. Contra senes, ut vestitu, sic oratione simplices sunt, sic tamen, ut gravitas et brevitas orationis copiâ rerum sit referta.

XIX. Sinamus ergo adolescentes rhetoricari primum et disputare sua vitate quadam dulci, et in Exotericis exerceamus, donec paullatim accrescente judicio idoneifiant, relicto lacte solidiore cibo ali, nec pudeat errorem dediscere, licet inveteratum. Atque hoc Halicarnasseus observavit, qui adolescentibus commendat [gap: Greek word(s)] , adultioribus [gap: Greek word(s)] .

XX. Summa, quia doctoris officium est, consulere discentis commodis, incipiendum inde est, unde quis facilius discat. Faciliora autem et vulgatiora scripta sunt Exoterica. Verum de hoc quia nemo ambigit, non immorabimur.

VSVS CAP. XI

I. GEminus is praecipue in S. Theologia evidenter apparet, quorum unus fluit ex more, dialecticis argumentis paulatim adducendi discipulos vel Auditores ad Analyticam et accuratiorem veritatem, alter ex laudabili consuetudine expiorandi et deligendi apta excitataque, arcendi contra inhabilia ad Philosophiam ingenia.

II. Primus quidem mos in Sanctâ istâ disciplinâ obtinet; cum homines â religione Christianâ extorres adeoque mysteriorum fidei incapaces ad veritatem divinam agnoscendam et amplectendam adducuntur. Hi igitur cum e carcere ignor antiae primum eripi debent, aeque coecutiunt ad fulgorem coelestium dogmatum, ut oculi vespertilionum ad clar am lucem. Quare invitandi primum sunt argumentis aialecticis et discursibus exotericis ac talibus, quos non ex ipso domestico Theologiae principio (quippe cujus autoritatem primum non admittunt,) sed ex disciplinis naturaeliter cognitis sumi necesse est. Quo nomine etiam istae diseiplinae â S. Amphilochio [gap: Greek word(s)] , â Clem. Alexandr. [gap: Greek word(s)] appellantur.

III. Hujus modi [gap: Greek word(s)] vel probationes endoxae vel, ut Latini vocant, argumenta inducentia et probabilia sunt, quae petuntur â providentiâ Dei, ab autoritate parentum, majorum, Imperatorum, ab antiquitate relionis et Ecclesiae, ab externâ vitae sanctimoniâ, â miraculis, â constantiâ martyrum et similibus aliis, quaesicut [gap: Greek word(s)] probabilitatem non excedunt, ita non nisi opinionem aut [gap: Greek word(s)] parere queunt.

IV. Hoc ordine praparabantur animi Candidatorum Christianismi in priscâ Ecclesiâ. Quae enim credenda ipsis tradebantur Symbolo Apostolico, non confirmabantur

V. Porro ut ad alterum usum accedamus, multâ antiquitatis religione firmatus est ritus explorandi ingenia hominum, qui ad salutarem mysteriorum divinorum agnitionem admitti desiderabant. Judaei namque non tantum accurate inquirebant in vitam et mores eorum, qui ad sacerdotii aut Pontificatus summi dignitatem vehi debebant, ut ex Josepho discimus l. 3. antiq. Jud. c. 9. sed etiam nemini ex ethnicismo ad se accessuro religionis suae copiam faciebant, nisi accuratâ prius factâ scrutatione animorum et propositi banâ malâve fide suscepti, cujus examinis formulas ex Talmud et Maimonide adducunt Schickardus in Mischpat cap. 5. theor. 17. et B. Slevogtius disp. de prosel. Judaeor. th. 6.

non initiabantur Competentes Baptismi sacris, nisi ante in profectus Christianae doctrinae diligenter esset inquisitum, cui operae Scrutinii nomen erat, et variabat illa secundum tres aetatum differentias: adulti enim interrogati suo ipsimet ore respondebant: pueri autem etsi et ipsi symbolum et Orationem Dominicam recitabant; quia tamen interdum patrinorum ope et suggestione indigebant, pedem Susceptoris pedi imponebant: infantibus autem operam in abrenunciatione et fidei professione Susceptores commodabant: sicut haec colligere licet ex Augustini libro de fide et operibus, ex Rufini exposit. Symboli, prolixius autem ostendit Georg. Cassander Expositione de auctor. consuet. universal. baptiz and. infantum, et var. rit. bapt. celebr.

VII. Denique neminem admitti ad docendi in Eccle sia munus debere, nisi exploratâ prius eruditione, pietate, industriâ, et Apostolus mandat I. Tim. III. 10. et concilium Carthaginense V. Can. I. ita sancit: Qui episcopus ordinandus est, antea examinetur. Et statim subiiciuntur ibi capit a aliquot, juxta quae exploratio institui debet. Adscribemus ipsa verba: Si naturâ sit prudens, si docilis, si moribus temperatus, si vitâ castus, si sobrius, si semper suis negociis cavens, si humilis, si affabilis, si misericors, si literatus, si in lege domini instructus, si in scripturarum sensibus cautus, si in dogmatibus exercitatus, et ante omnia, si fidei documenta verbis simplicibus asserat, in Patrem et Filium et Spiritum Sanctum etc. Quaerendum etiam ab eo, si novi et veteris testamenti, id est, legis et Prophetarum, et Apostolorum, unum eundemque credat auctorem et Deum. Si Diabolus non per conditionem sed per arbitrium factus sit malus.

CAP. XII. Quis sit ordo organi Aristotelici, et qua serie libri illi, explicandi.

I. Caeterum quia praeter dictam librorum Aristote licorum divisionem habemus aliam, [note: Prior illa divisio sumta est cum ex aliis fundamentis, tum praecipue ex diverso modo et stylo, quo libri Aristotelis sunt exarati, tum etiam ex duplici fine ultimo, quorum unus et quidem in Exotericis est [gap: Greek word(s)] , alter, puta in Acroamaticis [gap: Greek word(s)] Altera divisio nascitur ex officio atque adeo fine proximo, quorum alius est libris Organicis propositus, puta vel communibus et probabilibus argumentis disputatorem instruere, vel modum demonstrandi de subjectis primis affectiones proprias docere; alius vero Philosophicis, quorum officium est, beneficio duplicis istius instrumenti res ipsas earundemque causas et intimam veritatem eruere, id est, philosophari. ] in libros videlicet Organicos et Philosophicos, dubitari quidem vix potest, qui Organici libri praemittendi sint. Organa enim, paranda prius sunt, quam iis utamur, sed de hoc hodie maxime controvertitur, quo ipsi ordine doceri debeant.

II. Hunc ordinem antegressa, homini etiam non admodum perspicaci, aperire possunt. Si enim inter Organicos alii sunt Exoterici, alii Acroamatici, Exoterici vero ubique praemittendi sunt: tales vero sunt Categoriae, Topici Elenchi, et, quae his [gap: Greek word(s)] est, Rhetorice [note: [gap: Greek word(s)] esse Rhetoricam Dialecticae, vel, ut recte exponit Alexander I. Top. I. [gap: Greek word(s)] , Ferrarius similem, Monlorius aequalem, multis docet Aristoteles I. Rhet. et Cic. de Orat. c. 32 vicinam Rhetoricae atque finitimam dialecticorum scigentaem esse, dicit. Modos convenientiae exponunt Zabarella 2. d. nat. Log. c. 18. et Scherbius de diff. Rhet. et Dial. quos inter praecipui et ad praesens institutum facientes sunt, quod neutra in determinatâ versetur materiâ quod utraque argumentis probabilibus [gap: Greek word(s)] utatur, utraque in contrariis fit occupata; unde [gap: Greek word(s)] dicuntur, utraque victoriam animorum sibi proponat, utraque fit ars ad popularem intelligentiam, accommodata. Quae manifesto indicant, utramque facultatem pertinere ad [gap: Greek word(s)] , non [gap: Greek word(s)] . ] forte etiam Poetice, [note: Praesertim si consideretur, quod Poetice fit germana soror Rhetories, et non tantum subjectum ab hac accipiat, mores videlicet et actiones humanas, quas eleganti imitatione exprimere et concinnâ numetorum rotunditate describere, atque propositis virtutum ac vitiorum exemplis animos hominum in officio continere aut reducere solet; sed et formam i. e. ornamenta et colores verborum ac sententiarum ex eadem arcessat, denique quod Poetice aeque, ut Rhetorice, sit instrumentum Politices. Est enim finit imus Oratori Poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero ornandi generibus socius ac pene par, in hoc quidem certe prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut defini at jus suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari, quâ licet: verba sunt Ciceronis I. 1. de Oratore c. 16. Add. et Johan. Caselius Propolit. c. 25. ] quid restat dubii, quin Analyticis praemitti debeant?

III. Verum videamus, an plura sint, quae sententiam nostram juvent. Ac primum quidem hoc expendamus, quod supra quoque attigimus, non nasci nos perfectos, sed fieri. Mensergo nostra corpori tanquam carceri, inclusa non intueri statim et nec ferre potest splendorem solis [note: Non tantum â Sexto Empirico haec similitudo fuit usurpata, sed et repraesentatur in Cebetis Tabula, ubi sub ipsum, ad domicilium salutis et perfectam scientiam ingressum pingitur lucus multâ quidem sed tamen non plenâ, luce, illustratus, quoniam, antequam ad perfectum certissimae scientiae splendorem transferamur, mediis quibusdam opus sit, quae animi oculum temperatâ luce paulatim recreeut, et clarioris luminis praeperent appulsui. Seneca ep. 94: Oculos quoque medicus non tantum curat, sed etiam monet. Non est, inquit, quod protenus imbecillem aciem committas improbo lumini: â renebris primo ad umbrosa procede, deinde plus aude, et paulatim claram lucem pati assuesce. ] Analytici, hoc est, exactam illam pervestigandae veritatis rationem, exerceatur [note: Unde praecipuam methodi Dialecticae utilitatem constituit Aristoteles I. Top. in [gap: Greek word(s)] , et Alexander ait, exerceri in nobis hoc modo [gap: Greek word(s)] seu facultatem inventricem, quod scil. eam habentes, praesertim qui minus naturâ sunt Dialectici, possint ad locos communes recurrere, atque; inde facile argumentari, ut locum istum [gap: Greek word(s)] Cl. D. Kobius de utilit. Dial. Aristot. th. 12. Qui idem exercitationis mos approbatus est et Ciceroni 2. Tuscul. et 5. de Fimbus. ] ergo prius oportet in disputationum hisce libris, ac tandem ad secretiora illa accedat.

IV. Ut enim captivus diu in tenebroso carcere retentus, solis splendorem de subito emissus ferre non potest, ita nec mens, sed paulatim ex opaco in splendidiorem locum et sic deinceps producenda.

V. Deinde cognitio duplex est alia [gap: Greek word(s)] , quae cominus quaeritur, ut air Manilius, ex vicinis, alia [gap: Greek word(s)] , quae ex fontibus, atque illa praecedit, haec sequitur.

Cognitio [gap: Greek word(s)] est autori, quae â sensibus proxime dependet et ab iis, quae sunt [gap: Greek word(s)] viciniora sensibus 1. post. c. 2. Haec enim (ut Scherbius dicebat) cum mente nostrâ majorem habent similitudinem. Mens enim nostra sensibus est complicata, adeo ut tantum ea, quae maxime sensilia sunt, accommodat a ei plurimum vide antur. Et quando primum res intuemur, sensibilia et singularia sese nobis offerunt et intellectum movent. Haec cognitio quia non nisi in accidentibus et effectis est occupata seu in externo cortice, non mirum est, cum dubitatione eam luctari et inter lucem ac densas tenebras ambigere. Estque illa ipsa facultas, quae [gap: Greek word(s)] ad finem suum assequendum utitur, quales habentur in Topicis Cognitio autem [gap: Greek word(s)] est, quae res, ut remotiores â sensibus sunt, intuetur, id est, accidentia et effecta beneficio [gap: Greek word(s)] collecta inter se comparat, eorundemque causas ex intimis principiis indagat.

VI Postquam enim vis Dianoetica aliquid accepit â sensu, progreditur ulterius ad ea, quae sensibus sunt abdita, unde dixit Aristoteles, nihil esse in intellectu, quin prius fuerit in sensu, [note: I. poster. c. 14. Fundamentum istud est, quod nihil cogitate vel intelligere possumus, nisi quod vel ipsum totum, ut in perceptione veri et realis entis, vel saltem ejus partes, ut in fictione chimaerae, sive proxime et per se sive per aliud, sensum ingressae sint. Illustrabat hoc quondam Cl. Autor eleganti exemplo ex Bonamico desumto: Sicut, dicebat, qui rem metallicam tractant, initio virgulâ utuntur divinâ, quae ad abditum in terrâ metallum eruendum facit, ipsa tamen virgula non eruit, sed opus est ligonibus, quibus ex terrae visceribus metallum eruatur. Eruitur autem metallum cum omni suâ scoriâ, eam scoriam separat postea quidam ex operis metallicis, separatâ scoriâ ipsum aes estossum candentibus purgatur caminis, et paulatim depuratur traditum de manu in manum. Eodem modo, ajebat, sensus est virgula illa divina, quae effectus rerum nobis exhibens latentes, earum detegit causas. Phantasia effectus illos confuse accipit cum omnibus suis accidentibus h. e. cum suâ scoriâ, succedit intellectus et separat, sic ut ipsum rei esse â [gap: Greek word(s)] separet, ejusque principia et causas indaget: intellectum excipit [gap: Greek word(s)] , qui etiam principia intuetur et cum|principiatis connectit: quo loco concurrunt duo habitus, [gap: Greek word(s)] qui duo habitus inducunt sapientiam 6. eth. et 1. Metaph. Extat illustris in hanc rem locus Aristotelis 3. de an. c. 8. t. 39. [gap: Greek word(s)] Quinon sentit aliquid, nihil utique addiscet, nec intelliget. Et cum speculatur, necesse est simul phantasma aliquod speculari, phantasmata autem velut sensibilia sunt, praeterquam quod sunt sine materia. ] quod de fundamento et origine dictum tamen voluit, alias enim ratio sensibus nihil superadderet. At illa [gap: Greek word(s)] cognitio in Topicis traditur, altera in, Analyticis.

VII. Tertio loco [gap: Greek word(s)] [note: Paratur haec [gap: Greek word(s)] , quando imbecilli et tenelli tyronum animi umbraticis et Dialecticis velitationibus exercentur, et regulis Topicis thefes convellere aut confirmare assuescunt, donec decretoriae pugnae aleam in campo Analytico subire cum laude queant, Primum enim [gap: Greek word(s)] et communibus effartis patefiunt rerum convenientiae, deinde distinctionis cupiditas subit, ut dimissis causis remotis et communibus propius rerum naturas introspiciamus. Prolixe haec omnia docet Aristoteles VIII. Top. ult. ] parari non potest, nisi praecesser int [gap: Greek word(s)] , Analytica vero [gap: Greek word(s)] facit, Dialectica [gap: Greek word(s)] est [gap: Greek word(s)] ad Philosophiam, ait Alexander, unde vel ideo etiam praemitti debent.

IIX. Denique alio quoque simili rem illustramus: Qui defossum in loco obscuro rhesaurum eruere amat, is non statim ligones arripit, sed scopis prius utitur, iisque impedi menta removet, hae scopae Dialectici libri sunt, in quibus dubitare [gap: Greek word(s)] docemur. [gap: Greek word(s)] autem [gap: Greek word(s)] .

IX. Ex quibus omnibus apparet, Categorias primo loco, deinde Topicos, tum Elenchos (ex his enim unum conflamus opus) doceri debere.

X. Nam quod aliqui Categorias Metaphysici volunt esse, frustra sunt, ad Logicum enim pertinere et Ammonius et Simplicius clarissime et ex illis Doctor nester Cl. Scherbius [note: De Categ. th. 19. et seqq. Jungatur Piccart. Syn. p. 14. et 15. ] Vir et seculo et laude nostra major, cujusque parem vere futura non videbunt secula, praeclare ostendit, cujus actuarius nunc esse nolo, et vel liquidissi me constare ex illo Aristotelis loco [note: 1. prior. 35. ] potest: [gap: Greek word(s)] , item

quod horum praecognitionem requirit in Topicis: sed haec fuse alias pertractata.

XI. Caeterum hîc magnum in nos telum ex omni parte immitritur, pugnatur enim adversus nos communi omnium sententia, et ne copiâ nos aggra vare solum videantur, ratione etiam pugnant, quae talis est: Triplex, ajunt, est progressus mentis, quorum primus consistit in simplicium apprehensione, alter compositione vel divisione, tertius discursu, Hunc triplicem mentis nostrae progressum quia Aristoteles in Logicâ [gap: Greek word(s)] observavit, quid licet dubitare?

XII. Et sane pulcherrime huic triplici progressui respondent libri Organici. Nam primus in Categoriis traditur, alter in lib. de Interpretatione, tertius in prioribus Analyticis monstratur. Deinde cum ille variet ratione materiae, sirque alius discursus Apodicticus, alius Dialecticus, alius denique Sophisticus, singulis sui libri sunt asscripti, sic ut discursus demonstrativi ratio in posterioribus, dialectici in Topicis, Sophistici in Elenchis monstretur, Atque hoc, inquiunt, quid verius, quid clarius dici potest?

XIII. Speciosam sane hanc distributionis rationem esse video, tum quia Scholas diu insedit ab Averrois videlicet tempore, tum quia fundamento innititur plausibili et admodum persuadenti, sed ex instituto et consuetudine Peripateticorum sumptam esse pernego, [note: Quae enim scripta formâ et fine differunt, illa nec unâ serie nec partibus proxime sibi in vicem respondentibus cohaerere possunt. Constat autem et in sequentibus amplius patescet, formâ et fine atque adeo essentialiter differre opus Topicum ab Analytico, cum ibi cognitio [gap: Greek word(s)] per media [gap: Greek word(s)] et probabilia, hîc [gap: Greek word(s)] et accurata ex causis collecta scientia intendatur. Quod si in tradendo duplici isthoc Organo conceptus vel opera mentis perficitur, fit id ex eventu et per accidens, certe non ex intentione Autoris, cui propositum erat, non tam conceptus mentis ordinare aut initruere, quam sciendi organon tradere, et illi facilius addiscendo Dialecticâ methodo animos praeparare. Vid. Piccart. Org. p. 6. Quid? quod in Topicis ordo ille Averroisticus manifesto inversus apparet: nam primum quidem Syllogismi definitio proponitur, qui ad tertiam mentis operationem pertinet, deinceps demum quaedam problematum ac propositionum Dialecticarum definitiones afferuntur. ] verum tum exortam natamque, postquam discrimine sublato Acroamaticorum et Exotericorum librorum probabilis et plausibilis quaedam quaerenda fuit ratio, quâ omnia opera Logica in unum miscerentur chaos. A Peripateticis non esse, vel unus Alexandri locus convincere potest in primo priorum,

XIV. Caeterum quia tota haec conrroversia ex hoc errore nascitur, quod unum esse corpus putatur id, quod est diversissimum, videamus, an hunc quoque scrupulum eximere aliquibus solum possimus.

XV Principio Categorias initium Logicae auscultationis facere plurimi nobiscum tuentur, nam quod aliqui e logico eas regno exterminant, et in fines Metaphysicos [note: In Metaphys non de Categoriis agitur, sed de rebus ipsis, vel ut res variis vocibus philosophicis exprimuntur et interse differunt aut conveniunt, vel ut sunt species aut specierum species, seu quatenus entis vocabulum immediate in sua significata descendit. Longe autem alio consilio de iisdem rebus tractat Logicus, utpote qui tantum attendit ordinem et seriem rerum, non quatenus existunt, sed quatenus subjiciuntur et praedicantur, et ao Auditoribus Dialecticis, vocabulis proferuntur: agitque adeo de vocibus [gap: Greek word(s)] , de rebus [gap: Greek word(s)] . Unde Aristoteles Categorias toties vocat [gap: Greek word(s)] , ut 5. Met. Met. 10. 5. Phys. 4. et Interpretibus illae dicuntur [gap: Greek word(s)] . ] cogunt, frustra certe sunt: Ad Logicum enim pertinere et Ammonius et Simplicius clarissime docent, ut supra monuimus, certumque est, Categorias ordinationes praedicationum esse: in praedicationibus vero Logicus vel maxime occupatur.

XVI. Facit huc etiam, quod Aristoteles in Topicis libris, videlicet primo, Categoriarum praecognitionem requirit. Neque obstat, quod Analyticos etiam in Topicis citet: aliud autem est citare solum, aliud praecognitionem requirere, ut recte monuit Ferrarius.

XVII. Verum ut pergamus, Categorias sequi debent libri Topici, tum propter commemoratas supra causas, tum ex veteri Categoriarum titulo: refert enim Simplicius; Categorias ab Adrasto aliisque Philosophis olim dictas Graece [gap: Greek word(s)] . Ex quo perspicuum, Topicos libros Categoriis statim subjunctos.

XVIII. Topicis Sophisticos Elenchos annecto, neque ferre possum, ut ab illis divellantur, et rei rationes has dicere possum: Primam rationem ex ipso haurio Aristotele, qui in Rhetoricis ait, ejusdem facultatis [note: Est namque haec proprie natura illorum artium quae [gap: Greek word(s)] vocantur, quales sunt Rhetorica, Dialectica, Ars militaris, Medicina, et similes aliae, ut utramque partem pertractent, et contraria confirment labefactentque definiente Eustratio 10. eth. c. 9. ] esse videre, quid sit verum et quid sit [gap: Greek word(s)] Hinc argumentor: Si ejusdem facultatis est, quid sit verum, videre, et quid [gap: Greek word(s)] , ejusdem quoque facultatis erit agere de [gap: Greek word(s)] et de [gap: Greek word(s)] , atqui illud dialectici est, ergo et hoc, et per consequens continuati sunt libri: quin huc spectare videtur in his ipsis Elenchis Aristoteles, cûm ait l. 1. cap. 2. [gap: Greek word(s)] , id est, uno verbo dicendo: hoc est Sapientis in quaque re opus, scire verum ipsum, et si de re quapiam loquatur, non

fallere, fallentem vero redarguere et praestigiis ejus occurrere posse. [note: Unde Alexander scribit, tractare Philosophum de elenchis Sophisticis, [gap: Greek word(s)] : non ut ut amurillis; (puta ad ambitionem vel quaestum, aut ut alios in fraudem vel errorem inducamus, qui sunt fere Sophistis propositi fines) sed uti ne ab utentibus decipiamur. Caeterum de tota hac controversiâ operae pretium est adire Philosoph. Altdorff. p. 43. et 243. ]

XIX. II. Alteram rationem item ex Aristotele sumo, is in 4. Metaphys. sophistam ait â dialectico differre non [gap: Greek word(s)] sed solum [gap: Greek word(s)] , hoc est, tantum posse dialecticum, quantum potest Sophista, differre hos duos solum ab invicem vitae consilio, quod videlicet Dialecticus nolit fallere, Sophista velit. [note: Indigitat hoc Aristoteles 1. elench. c. 2. ubi duplex hominum genus dari asserit, unum, quod bonis artibus ad assequendam veritatem contendit, et esse quam videri sapiens mavult: alterum, cum ex ignavia spem germanae et solidae scientiae sibi praecipiat, sophisticis argutiis et captiunculis vanam scientiae gloriolam accupatur. Prius illud callet decipiendi artes, non tamen exercet; posterius autem iis utitur. ] Hoc ut simili illustretur, Dialecticum Medico similem facio, Sophistam venefico, Medicus non minus scit miscere venena, quam veneficus, sed hic vult, quia vir malus est, ille, ut Plautus loquitur, nevult, quia bonus.

XX. Siergo Sophistici Elenchi â Topicis libris removeantur, differrent Dialecticus et Sophista [gap: Greek word(s)] etiam, adeoque etiam Dialectica [gap: Greek word(s)] Topicis libris absolvetur,

Sophistae diversa ab illius id Elenchis, atque ita imposuerit nobis Aristoteles, qui [gap: Greek word(s)] differre negavit. Aliter autem et sentire de tanto philosopho convenit, et a Praeceptoribus meis edoctus sum, [gap: Greek word(s)] videlicet Dialectici libris Topicis absolvi, [gap: Greek word(s)] additamento Elenchorum perfici etc.

XXI. III. Patere hoc potest ex Analyt. posterioribus, cum enim ibi quoque explicentur [gap: Greek word(s)] , [note: [gap: Greek word(s)] sunt vitia Syllogismorum speciem Apodicticorum prae se ferentium, et tum committuntur, cum aliquis demonstrationem propositurus utitur quidem principiis ejus scientiae, e qua subiectum est petitum, sed vel nimis communibus nec proxime cum re demonstratâ cohaerentibus vel male intellectis et applicatis, ut si quis probet corpus mixtum esse corruptibile, quia constet materiâ et formâ. Petita est Metaphora e Scholis Geometrarum, quibus [gap: Greek word(s)] vocantur, quando male et non secundum artis suae regulas describuntur figurae, ut si quis circularem delineaturus figuram, ovalem forte repraesentet. Porro similem esse rationem [gap: Greek word(s)] in Analyticis, quae est Syllogismi Sophistici in Dialecticis, diserte docet Aristotel. 1. Elench. c. II. ] quibus in scientiis fallamur, et Apodicticis e regione ponantur Syllogismis, neque diversa tamen tractatio [gap: Greek word(s)] sit, quare non sophismatum, quae Dialectico e regione collocantur, tractatio cum Dialecticis libris connectatur?

XXII. Caeterum duo adhuc adferam argumenta, quae nemo, ut equidem arbitror, negaverit esse [gap: Greek word(s)] . Aristoteles in 2. Priorum cap. 19. ubi agit de modo imponendi alteri per [gap: Greek word(s)] propositionis, inquit: [gap: Greek word(s)] . Atqui in Topicis illud nusquam est, ut recte vidit Baroccius, sed in Elenchis lib. 1. cap. 4. l. 2. c. 5.

Quod si ergo Aristoteles suos libros de Elenchis ipse appellat Topicos, et cum illis connectit, cujus frontis est, invito ipsomet auctore divellere velle.

XXIII. Deinde intueamur morem Aristotelis, qui est hic, initio cujusque fere libri proponit scopum, sive commemorat de quo agere velit sub finem addit Epilogum, quo propositum initio scopum iterum concludit.

XXIV. Intueamur ergo principium primi Topici et finem Elenchorum, annon sibi invicem respondeant. In 1. Top. ait: [gap: Greek word(s)] etc. In penultimo autem capite 2. Elench. ita totum opus Dialecticum concludit: [gap: Greek word(s)] , et quae ibi sequuntur.

XXV. His nos rationibus moti Elenchos Topicis libris conjungimus, quas si quis everterit, tantum abest, ut refractarii velimus esse, ut non solum libenter et ultro ab errore simus recessuri, sed magnam insuper ei gratiam, quicunque demum fuerit, habituri.

Topicis libris subjungi et proxime ante Analyticos collocari debet liber de Interpretatione, qui ad acroamaticos pertinet, continens uberiorem et accuratiorem propositionum et earum, quae illis conveniunt; affectionum expositionem: etsi de ejus Autore nihil certi definire audeat Piccartus infra c. 14. ubi nos quidem nostram de isthoc negocio mentem exponemus.

XXVI His libris cognitis jam discipulum nostrum ad Analyticos quatuor libros deducimus, quos item unum et separatum opus idque Acroamaticum statuimus, idque uno sed robustissimo argumento, initio scilicet primi Analytici et 17. cap. lib. 4.

XXVII. Quibus locis et Propositio et Epilogus sibi invicem respondent. Ideoque illud argumentum, quod adferunt ex 1. Analytico, debere scilicet generalia primo loco tractari, adeoque primum de Syllogismo, ad solam refero demonstrationem, de qua [gap: Greek word(s)] Aristoteles cum agere vellet, et ad ejus explicationem accuratior Syllogisticae doctrinae cognitio requireretur, recte acque ordine fecit, quod doctrinam de Syllogismo praemisit.

XXVIII. Quod autem ajunt aliqui, inepte et [gap: Greek word(s)] fieri, si species Syllogismi, Dialecticus et Sophisticus prius explicentur genere, hoc est, Syllogismo [gap: Greek word(s)] ei respondebo non meis sed Alexandri verbis: Dialecticus ad rationem agendi cum vulgo, ad [gap: Greek word(s)] excitandas caeterosque usus ab Aristotele propositos nihil indiger accuratissimâ illâ priorum Analyticorum disputatione, communi Syllogismi definitione et ejus divisione contentus.

Docet hoc Scherbius de diff. Rhet. et Dial. th. ult. et de Categ. th. 38. Nec obicurum esse potest consideranti modum disputandi veteribus, ut Socrati, Platoni, Aristoteli, aliis usurpatum. Neque enim ipsi disputationes suas semper formulis Syllogisticis ad nostrum morem innectebant, sed liberas [gap: Greek word(s)] Dialecticas et problemata cum utraque contradictionis parte in medium projiciebat Interrogans, ita ut Respondenti optio esset, alterutram contradictoriarum assumere et defendere. Unde et Aristoteli et Interpretibus Dialectica dicitur ars [gap: Greek word(s)] et propositio Dialectica definitur IIX. Top. 2. [gap: Greek word(s)] ad quam responderi potest Ita vel Non. Quod et Gellius indigitat 16. Noct. Attic. c. 2. Etsi autem et ipsae illae disputationes problematicae Syllogistico fundamento innitebantur: formulae tamen Syllogisticae non ita clare in oculos incurrebant, aut certe figurarum et modorum non tam diligens habebatur ratio, ut in Analyticis fieri solet, sed sufficiebat levis illa et adumbrata Syllogismi descriptio, specierumque Syllogismi enarratio rudi Minervâ 1. Top.

tradita: Unde diserte sub finem ejus tractationis protestatur Arist. non aliud sibi consilium fuisse, quam [gap: Greek word(s)] haec docere et [gap: Greek word(s)] .

XXIX. Alioqui cum Rhetorica sit [gap: Greek word(s)] , et Syllogismum tractet Politicum, neque Orator suo muneri satisfaciet, nisi profundissimos illos sapientiae in prioribus tractatae fontes exhauserit prius, quod absurdissimum est.

XXX. Summa, ut Alexander ait: [gap: Greek word(s)] . Si quis, inquit, huc transferat ea, quae in illis libris sunt dicta, profecto is terminos Dialecticae excedet, quae ex probabilibus argumentatur.

XXXI Hanc ordinis rationem quia nec dum â quoquam refutatam videmus, ei constanter usque huc institimus, porro quoque insistere cogitamus, aliisque insistendum suademus.

CAP. XIII. Brevis delineatio Operis Organici Exoterici.

I Ordine nunc constituto per partes breviter eamus, et [gap: Greek word(s)] sive summatim, quid in hoc Organo sit, expendamus, initium ab exotericis facientes, et primo quidem loco â Categoriis, cujus libelli scopus auctore Ammonio et Simplicio est, tradere [gap: Greek word(s)] sive modos attribuendi, quod cum sine Entis divisione [note: Res ita habet. Cum Aristoteli in Topicis erudiendus proponatur [gap: Greek word(s)] ac multitudo promiscua [gap: Greek word(s)] Dialecticis imbuenda; et vero methodus Dialectica [gap: Greek word(s)] ac de omnibus rebus agat, quatetenus quidem [gap: Greek word(s)] et opinio nibus hominum consentaneae sunt; ne mens humana inter tot rerum acervos vaga fluctuaret, aut tot diversas res confunderet, necesse habuit Aristoteles [gap: Greek word(s)] ergo infinitorum entium naturas in certas classes et ordines digerere, non tamen aliter, quam ut vocibus et sub certis praedicationum figuris efferuntur. In hanc sententiam scribit Franc. Bonamicus l. 2. de motu. c. 20: Liber ille est [gap: Greek word(s)] , atque etiam Averrois testimonio ruditer exquirit notiones praedicamentorum, et potius figuram dictionis quam element a ipsorum. Agitur igitur in Categoriis equidem de rebus etiam, verum [gap: Greek word(s)] et secundo loco: vocabula enim, et attributiones [gap: Greek word(s)] sibi considerantur. Hinc est, quod classes istae decem ab Aristotele vocantur [gap: Greek word(s)] 5. Phys. c. 4. t. 31. 5. Metaph c. 7. 9. Metaph. c. 10. In candem sententiam scribit. Franco Burgersdicius l. 2. Metaph. c. 17. n 11: Dicuntur summa genera [gap: Greek word(s)] non [gap: Greek word(s)] : et ob eam causam etiam istae classes Categoriae vocantur, quia continent ea, non quae Entitate, sed quae [gap: Greek word(s)] differunt. ] commode fieri non possit, dividitur Ens in decem summa genera, et explicantur haec allatis proprietatibus, ut sciamus,

ad quam Entis seriem quaelibet [gap: Greek word(s)] sive attributio referri debeat et possit.

II. Huic tractationi quaedam praemittit, quaedam subjungit, quae lucem ipsi faciant, illa antepraedicamenta vocant, haec postpraedicamenta, sed haec uberius in scholis explicuimus.

III. Falluntur ergo illi primurn, qui putant Categoriarum libellum ideo in vestibulo collocandum, quia totius [gap: Greek word(s)] contineat genus subjectum, res scilicet omnes brevi tabellâ depictas.

est, ut primo priorum manifeste docet Aristoteles, syllogismus et demonstratio, quo res plane non pertinent, nisi fortasse [gap: Greek word(s)] , subjectum vero Dialecticae est tradere locos communes disputandi [gap: Greek word(s)] de rebus omnibus probabiliter, ubi rerum rudis aliqua cognitio praecedere debet, scilicet ut modi [gap: Greek word(s)] inde eliciantur.

V. Quod tamen capiendum sic, ut prima Dialectico cura de vocabulis sit, recte enim Themistius Dialecticam â vocabulis progredi ad res, Philosophum â rebus ad vocabula docet.

VI. Falluntur deinde illi quoque, qui fontem eum generalis inventionis faciunt. Ersi enim ei quoquo modo inservire possunt, praeter tamen id mentem auctoris est, cum, ut diximus, aliud spectarit. Philosophus. [note: Calceus potest etiam essentilis ad hauriendam aquam: at nullo modo ex insituto opificis: dicit Scherbius de Categ. th. 25. ]

VII. Atque haec breviter de subjecto Categoriarum. Ad Topicos venimus, quorum subjectum Aristoteles aperit primis primi libri verbis, dum ait, propositum sibi esse tradere methodum [note: Equidem jam ante Aristotelem Dialectice pariter et Apodictice disputabant Philosophi, sed formae disputandi non erant ab ipsis materiis separatae, certisque praeceptis comprehensae. Primus ergo Aristoteles confusaneam istam rationem sustulit, accuratam vero disputandi formam â corpore rerum sejunxit, certisque notis insignitam tradidit. Unde non tantum in apertione scopi operis Dialectici pronunciare non dubitat, institutum sibi esse [gap: Greek word(s)] sed et in calce Elench. pro operosâ inventione, ejus methodi gratias, pro praetermissis veniam sibi deberi scribit. ] Syllogisticam de omni problemate [gap: Greek word(s)] . [note: [gap: Greek word(s)] sunt propositiones consentane ae hominum opinionibus, ut Muretus, vel, ut Camerarius vertit, eae, de quibus hominum judicia communiter consentiunt: non attendendo, utrum in sesint necessariae aut contingentes, verae aut falsae. Latius

IIX. In qua voce [gap: Greek word(s)] Felix Accorombonius novum quaerit argumentum sententiae nostrae constabiliendae, Topicos videlicet libros cum Analyticis non conjungendos: si enim, inquit, conjungi cum illis deberent, non recte appellaret Dialecticam Methodum, sed enim pars Methodi rectius diceretur, cum ergo Methodum dicit, denotat, ait, quod haec facultas diversa sit ab illo scopo aperto.

IX. Post scopum utilitates hujus doctrinae sive Methodi adfert, de quarum primâ, quae est [gap: Greek word(s)] , jam supra satis.

Utilitas haec praecipue in eo consistit, quod problemata per rerum Oceanum sparsa in certas classes digeruntur: quas classes vel locos communes dum intuemur, promti et expediti evadimus ad confirmandas et oppugnandas theses.

X. Alter usus est in conversatione hominum [note: Hujusmodi conversationes Graecis vocantur [gap: Greek word(s)] . Suidas vertit familiares doctorum virorum cum populo congressus. Cum enim ne quidem simplex plebecula adeo negligens sit appetitus sciendi naturaliter insiti, sit, ut ipsa quoque veritatis amore nonnunquam pruriat, quam cupiditatem facile satiabit Philosophus, si ratiunculis vulgaribus ex sinu ejus petitis illam delectet, et cum scientiâ non possit, saltem opinionibus pascat. Adde 1. Rhet. cap. 1. et D. Kob. de util. Dial. Arist. th. 15. et seqq. ] situs. In circulis enim, in conviviis multa moventur â vulgo, de quibus Dialecticus tanquam [gap: Greek word(s)] per communia quaedam disputat.

XI. Tertius usus ad Philosophiam refertur, estque duplex, de quorum altero dicitur item supra, in scientiis videlicet dialectice primum disputari, et viam veluti praeparari ad accurationem tractationem, alter principia scientiarum

spectat, quae dialectice illustrantur et muniuntur, qui usu sane contemnendus non est, sunt enim quidam ita distorti mente et sensu, ut principia non modo non capiant, sed et negare aliquando audeant, ea contra hujusmodi inductione muniuntur.

XII. Quae probatio etiamsi non sit demonstratio (quomodo enim principia demonstrentur, cum demonstratio ex prioribus procedat, principiis autem nihil sit prius) utilis tamen est et lucem principiis infert.

XIII. Quemadmodum enim seta filum introducit, inquit Vincentius Justinianus, et illa non consuit, sed filum potius est, quod corium corio fit missime nectit, sic certissima scientiarum principia probabilibus rationibus animis primum infigenda sunt, quae postea consuetudine audiendi sensu atque experientiâ fiunt nobis certa.

XIV. Quo et alterum simile facit. Ut enim lapidei fornices, quibus tota domus structura incumbere debet, minime eriguntur, nisi suppositis quibusdam tabulis arcuatis infirmis; postquam vero semel arcus constituti sunt, ligneae machinae auferuntur, nec tamen domus fornicibus nixa corruit, sed immota consistit, ita et principia quoque.

XV. Post utilitates persequitur alia, quae ex scopo resultant, arque primo quidem formam methodi explicat quae est [gap: Greek word(s)] , deinde duplicem materiam, ex qua, et circa quam, [note: Differentiae fundamentum inde arcessitur, quod Syllogismi duae sint partes materiales principales, una conclusio, altera praemissae. Igitur conclusioni respondet problema, quod dicitur materia circa quam, quia circa alterutram partem affirmandam aut negandam item confirmandam aut oppugnandam versatur Dialecticus. Praemissis vero respondent propositiones, quae dicuntur materia ex qua, quia ex illis constat ipsa confirmatio aut destructio. ] quarum illae propositiones sunt, haec problemata, [note: Differunt propositiones â problematibus [gap: Greek word(s)] sive modo enunciandi: nam si utraque contradictionis pars expresse quaeratur, ut: estne amicitia virtus, necne? est problema: si alter â contradictionis parte omissa unam solum interroges, est propositio, ut: estne amicitia virtus? Vid. Picc. Philos. Altdorff. p. 237. ] utramque materiam dividir, propositiones alias Physicas, [note: Sub his comprehendit Philosophus etiam metaphysicas et mathematicas, atque adeo omnium disciplinarum theoreticarum propositiones: sicut per ethicas omnes practicas, per Logicas omnia organicae doctrinae, praesertim Anal. Dialect. et quae huic vicina est, Rhetoricae praecepta intelligi par est. ] alias Ethicas, alias Logicas faciens, problematum genera quatuor constituit, et singula pertractat, et, quia in omnibus utilibus grata est copia, quatuor organa [gap: Greek word(s)] proponit, et quomodo in singulis copia paretur, docet, et sic librum primum, qui recte ab Alexandro [gap: Greek word(s)] dicitur, concludit.

XVI. In secundo libro exorditur [gap: Greek word(s)] Topicam, hoc est, locos examinandi problemata secundum quatuor genera primo libro proposita, et in secundo quidem problemata accidentis simplicis absolvit, in tertio accidentis comparati, in quarto generis, in quinto proprii, in sexto definitionis, in septimo ejusdem, quod problematum genus coincidere dixerat, cum problemate definitionis.

XVII. In octavo demum libro, quem Alexander [gap: Greek word(s)] nominat, deducit in aciem Dialecticum, instruens Interrogantem et Respondentem, unde recte a quibusdam hic liber appellatur de usu.

XVIII. Ejus libri partes sunt tres: In primâ agitur de modo interrogandi et respondendi, sive [gap: Greek word(s)] , [note: Per [gap: Greek word(s)] intelligit ibi Aristoteles non terminorum aut propositionum dispositionem, sed artificiosam totius alicujus disputationis et atgumentorum seriem, et disputator finem, qui sibi propositus est, facilius consequi, et adversarium promtius convincere queat. ] cujus usus non solum in Dialectica sed et in Rhetoricâ est maximus.

XIX. Recte enim Cicero ait, nihil tam facere ad obtinendum, quod velis, quam dispositionem argumentorum, [gap: Greek word(s)] , inquit Alexander, [gap: Greek word(s)] , id est, non eodem modo ad quovis modo interrogata respondet respondens, sed saepe, quae alioqui non concessissent, concedunt propter modum interrogationis.

XX. Unde modum bene interrogandi scire est aliquid praeclari scire. Vere enim Plinius lib. 2: Praeclare invenire, magnifice enunciare, etiam barbarorum est, sed apte disponere, et varie figurare, tantum eruditorum est.

XXI. In secundâ parte [gap: Greek word(s)] disputationum aperit, harum enim aliae sunt [gap: Greek word(s)] , aliae [gap: Greek word(s)] . Denique de umbratili disputatione agit, quâ uti quemque vult, antequam in solem progrediatur.

XXII. Jam vero cum auctore Ammonio, in Categoriâ substantiae, scientiae sit non solum contemplari vera, sed etiam, quae ita videntur, ita dialectici quoque est, nosse non solum [gap: Greek word(s)]

XXIII. Unde Aristoteles subjungit statim duos libros, qui inscribuntur [gap: Greek word(s)] , [note: Elenchus proprio et primario significatu est redargutio contraria, theseos et earum, quae illi substernuntur, rationum demolitio. Estque proprie Dialectici opus [gap: Greek word(s)] et contradicere adversario, sed argumentis veris aut verisimilibus: aemulatur autem Dialecticum Sophista ratiunculis speciosis et captiosis, revera tamen falsis. Quando ergo tales disputationes Sophisticae dicuntur elenchi, existimandum est, [gap: Greek word(s)] esse, [gap: Greek word(s)] , et modum hunc loquendi similem esse illis: virgo vitiata, aedes combustae, quae [gap: Greek word(s)] evertunt essentiam sui subjecti. ] quorum prior monstrat nobis nodos sive plicas Syllogismorum, secundus [gap: Greek word(s)] modorum, [gap: Greek word(s)] .

XXIX. Neque vero hic quisquam mihi dicat, contineri has fallacias potestate in 8. libris Topicis: rectum siquidem obliqui index sit, neque enim hoc satis est, in disciplinis [gap: Greek word(s)] res et potestate cognoscere, sed omnia debent ad [gap: Greek word(s)] referri, alioqui etiam satis esset Universalia quoque tractare, quia particularia sub illis contineantur, atqui oportet ad actum sive [gap: Greek word(s)] omnia revoces. Actus enim est objectum intellectus. Videmus quippe multos universalia novisse, in particularibus vero mire palpitare. Ideo recte Galenus: Veritas paucissimis, inquit, quidem est contenta, crescit tamen fides, quando non solum veritatem cognovimus, sed etiam paralogismorum causas.

XXV. Sic et in Rhetoricis non de veris solum Enthymematibus agit, sed et de fucatis. In prioribus non solum de syllogismo, sed et de vitiis Syllogismorum, in posterioribus non solum de Apodictico sed et de Apatetico Syllogismo. Sic Politici non solum agunt de rectis Rerumpub. formis, sed et de depravatis. Quintilianus de vitiis Exordiorum monet item, cum agit de iis, quibus oratio

ornetur, sive de virtutibus orarionis, primum agit de vitiis, quia prima virtus orationis sit vitio carere.

XXVI. In hoc tamen opere notandum hoc etiam venit, non ibi agi de omni Syllogismo imponente, sed solum de eo, qui Dialectico opponitur, quod ipsum clare attestatur Aristoteles 1. Elench. cap. 8. cum ait: [gap: Greek word(s)] . Ideo non satis caute faciunt, qui in quibus vis scientiis quaevis ad hos fallaciarum modos accommodare satagunt.

Aliud scilicet est sumtâ communi et Dialecticâ propofitione falsitatem incrustare, et sub fucatâ veritatis specie proponere et ita adversarium decipere: aliud vero principio ex ea disciplinâ, unde deducta est conclusio, sumto sed male applicato, aut causam proximam non continente, rem probare velle, quod posterius cum non in Dialecticae sed Analyticae leges peccet, non [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] proprie et accurate dici debet.

XXVII. Quod denique Nunnesius ait, Aristotelem, hos libros compilasse ex Euthydemo Platonis, fatendum, sane est, plurima inde desumpta esse exempla, sed hoc non est compilare, redigere exempla ad certum ordinem, summi quin potius est ingenii, quod ipsum Comes Montanus et 1. Lips??ex merito admiratores non negare audent. Atque haec deopere Dialectico sufficiant.

VSVS CAP. XII. et XIII.

I. ORgani Exoterici in revelata doctrinâ usus. Sole clarius elucescit. Quoniam enim Scripturae S. dogmata non tantum acroamatici et subtilioris ingenii homines sed et [gap: Greek word(s)] percipere debent; et vero res etiam spirituales saltem vocibus captum

II. Certe et S. Augustinus dignum istum libellum judicavit, quem Themistii coaetanei Philosophi operâ adjutus paraphrasi illustratum operibus suis insereret: habetur autem Tom. I. S. vero Hieronymus acerbe ridet Domnionem, quod magna persuasione artis disputatoriae intumesceret, cum ne quidem Categorias Aristotelis (illas scilicet [gap: Greek word(s)] principia et elementa facultatis Logicae, ut Galenus appellat) legerit.

III. Certe quantum negocii dederint confusiones terminorum, substantiae et accidentis, qualitatis, et relationis, substantiae et actionis ac similium, etiam primi illi, qui superiore seculo Ecclesiam â servitute Pontificiâ asseruerunt, Doctores frequenter sunt experti, quorum querelas passim deprehendere licet in Dodecade Script. Theolog. Norib. editorum.

IV. Vtilitates autem, quas exorgano Topico redundare Aristoteles ostendit, in ipsâ etiam. Theologiâ sese exhibent. Nam et ibi [gap: Greek word(s)] quadam animi debent imbui, et copia parari variae cognitionis, problematum, axiomatum, quae et ad confirmandas

V. Sunt autem probationes Dialecticae trium praecipue generum, ut observat Neldelius de us. org. p. 737. Quaedam enim sumuntur a notionibus secundis, ut definitione, genere, specie, similibus etc. Aliae ab autoritate Ecclesiae, Conciliorum, Patrum et Doctorum Ecclesiae: postremi generis sunt, quae ducuntur non ex propriâ sed communi rerum Theologicarum naturâ.

VI. Porro plurimum hic quoque conducunt quatuor organa [gap: Greek word(s)] , de quibus agit Aristoteles 1. Top. c. 13. et seqq. Nam 1. [gap: Greek word(s)] Theologicarum promtos reddit ad solvenda difficilia dubia. 2. [gap: Greek word(s)] , homonymiis viam praecludit. 3. [gap: Greek word(s)] , ut res vicinas â se invicem distinguamus, ut fidem historicam et salvificam, Sacramentum et Sacrificium. 4. denique [gap: Greek word(s)] , intuitio similitudinis haud exiguum adfert ad res spirituales

VII. Praecepta autem, quae lib. VIII. tradun, tur de officio Interrogantis et Respondentis, servire disputaturo de rebus Theologicis, nemo inficias ibit, qui expendet, non minus hodie pro ratione adversariorum descendendum in arenam Dialecticam esse, atque olim Christo et Apostolis disputandi ad istum modum necessitas fuit imposita. Quorum etiam ipsorum exempla docent, non sufficere [gap: Greek word(s)] suam [gap: Greek word(s)] , sed requiri insuper, ut argutas Sophistarum strophas detegere et solvere queamus.

IIX. Atque ut id demum coronidis loco subjici amus, nobilissimae hujas artis Dialecticae clara vestigia in ipso adeo antiquissimo Jobo repererunt Ecclesiae Doctores. Hinc Hieronymus ad Paulinum ep. 103. de illo scribit: Omnes leges Dialecticae propositione, assumtione, conclusione determinat. S. vero Ambrosius lib. 1. de Offic. cap. 12. hanc artem disputandl â Jobo primo repertam esse, asserere non dubitat. Certe ut amicos suos Interrogantium partes sustinuisse nimis acerbe expertus est Jobus; ita ipsum Respondentis muneri non defuisse satis liquet.

CAP. XIV. Analytici operis delineatio.

I. Etiamsi multi olim extiterint Viri Clarissimi, qui variarum rerum scientiam perspicacitate ingenii sui perviderint.

viderint, hoc tamen defuisse ipsis, plurimis argumentis liquet, quod [gap: Greek word(s)] non habuerint, quo nomine certe ipsi [gap: Greek word(s)] Platonem suum traducunt, et Galenus de suitemporis Philosophis ait, multos relicturos scribendorum librorum negocium, si rationem reddere tenerentur, qua methodo [note: Etsi autem Philosophus neque in Logicis neque in aliis suts libris peculiarem aliquam [gap: Greek word(s)] instituit de ordine doctrinae: tamen optime ejus vim atque naturam habuit cognitam, ut ex iis omnibus disciplinis, quas nobis reliquit artificiosissimo ordine, theoreticas quidem Synthetico, practicas vero et effectrices Analytico dispositas, perspici potest. Neld. de ord. doctr. p. 193. ] scripsissent.

II. Quod cum animadverteret Aristoteles, et peccariâ plurimis hoc peccatum videret, cogitare coepit de accuratâ quadam res tractandi ratione, quam in Metaphysicis [gap: Greek word(s)] [note: Inditum est hoc nominis Analyticae, non quod sit ipsa [gap: Greek word(s)] , cujus Aristoteles in Metaphys. 1. de part. et alibi meminit, per quam judicium ferre possumus de ipsarum disciplinarum naturâ et ratione demonstrandi, partes item rite ordinandi, sed quod magnam cum [gap: Greek word(s)] vicinitatem habeat: ex Analytices enim praeceptis recte et accurate cognitis nascitur illa facultas, ut ipsas scientias penetraturi rerum conditiones ac naturas inter se dignoscere et disponere queamus. Igitur Analytica suppeditat tantum instrumenta, quibus demonstremus, definiamus, ordinemus. Qui autem [gap: Greek word(s)] est praeditus, is rerum conditiones ac naturas tenens cognoscit, quodnam cuique sit accommodatum probationis atque explicationis genus, id tum ab Analytico Doctore acceptum rei explicandae tractandaeque adhibet, ut fere hanc rem explicat Simon Simonius quaest. Dial. c. 8. Brevius Cl. Antecessor noster Jac. Bruno de paed. peripat. th. 30: Appellationem quidem illam Analytica quoque praecepta sibi vendicant, sed ratio differt. Quae enim Logica universaliter proponit, paedia docet applicare. ] appellavit, eamque 4. libris Analyticis [note: Nomen hoc ut multa alia, ex Mathematicis petiisse Aristotelem credibile est. Sicut enim ibi [gap: Greek word(s)] est, quando conclusiones reducuntur ad sua principia, â quibus fidem et firmamentum accipiunt; Ita Organica resolutio est, quando Syllogismus in partes suas essentiales et integrales resolvitur, item principia cum conclusionibus conferuntur, et hae ad principia reducuntur. Joh. Bapt. Monlorius praefat. in priora Anal. Analysis est retexio quaedam, qua ex eo, quod posterius est, adid, quod est prius, progredimar, ut cum totum dissolvimus in partes, cum â fine tendimus ad ea, quae finem antecedunt, ab effectis ad causas et principta, talis est analysis in scientia demonstrativa, qna â conclusione rendimus ad principia. Duobus tamen modis hoc fieripotest: primo cum per conclusionem, eo quod nobis sit facilior, demonstramus principia, quod genus demonstrationis [gap: Greek word(s)] vocatur ab Aristot. tantum enim monstrat rem ita esse. Secundo modo cum proposita conclusione quaeruntur principia, uon ut demonstrentur, sed ut per ipsa demonstretur conclusio, atque haec est analysis Mathematica, cujus meminit Aristoteles 3. eth. ad Nicomachum cap. 3. Mathematici enim prius proponunt Theorema demonstrandum, deinde quaerunt principia et pronunciata accommodata ad eam demonstrationem, quod si non sint prima, resolvunt ea demonstrando in alia priora, et illa rursus in alia, donec ad prima veniant principia, tunc enim rem aliquam nos scire existimamus, inquit Aristoteles, cum primas causas primaque principia usque ad elementa cognoscimus, quam esse resolutionem non dubium est. Unde primo de Demonstratione cap. 9. signifie at resolvere, principia invenire, et cap. 8. rationes necessaria et demonstrativae appellantur analyticae. Unde et constat, titulum istum non ab unâ liquâ primi priorum portiunculâ sumtum esse, aut etiam â posterioribus tantum Analyticis, ut quidam eruditi arbitrantur, sed omnino ab utroque Analyt. opere. Inscriptio autem prior. et poster. Analyticorum non Aristotelis est, sed Interpretum, ejusque ratio est, quia in prioribus agitur de naturâ et partibus Syllogismi, qui, utpote genus, prior est Syllogismo Apodictico, sicut ab hoc posteriorum titulum nacta est altera Analyticorum pars. ] tractavit, praecipue vero duobus posterioribus.

III. Cum enim scire videret esse rem per causas [note: Apparet hinc nobilitas hujus Organi acroamatici: cum enim philosophari nihil sitaliud, quam rerum causas investigare, ut passim ex Platone et Aristotele constat; et vero illud tradat, quae causae et principia rerum sint, a quibus dependeant, i. e. per quam causam affectiones subjectis primis competant, simul propositiones ad demonstrationem idoneas certis notis insigniat; inde sane non satis praedicanda ejus artis dignitas nimium quantum elucescit. ] cognoscere: causae autem priores sint effectis suis, modum

demonstrandires per causas vestigat, idque cum non nisi syllogistico fiat processu, prioribus libris doctrinam de syllogismo persequitur.

IV. Cum enim [gap: Greek word(s)] tradere constituisset, ea autem requirat, ut a generalioribus ad specialia fiat descensus, a Syllogismi tractatione merito exorditur.

V. Hujus tractationis partes iterum duae sunt libris duobus distinctae. In primo explicatur vis et natura Syllogismi. In secundo facultates ejus, affectiones, item vitia.

VI. Primus liber tripartitus iterum est. In primo agit de nudâ Syllogismi forma et accuratissime quidem, sic ut proponat modos tam utiles quam inutiles, et, cur talessint, describat, quod ad perfectionem artis pertinet. Ostendit item modum constituendi Syllogismos, tam ex propositionibus affectis aliquo modo, quam ex iis, quae modo carent. In secundo agitur de ratione parandi medium et copiam [note: Fit hoc, cum ad quasvis quaestiones sive confirmandas sive impugnandas habemus in promtu media et causas easque, ut in apodicticis fieri necesse est, necessarias, non probabiles aut contingentes. ] [gap: Greek word(s)] , de [gap: Greek word(s)] subjecti ad praedicatum, de praedicati ad medium, ex antecedentibus, consequentibus et pugnantibus. In tertiâ denique parte docet Syllogismos factos resolvere in suas figuras et modos, ubi ostenditur, recte priora esse tradita. Breviter dicendo. 1. pars continet [gap: Greek word(s)] Syllogismi 2. [gap: Greek word(s)] 3. [gap: Greek word(s)] .

VII. Etsi vero in his tribus ostendat totum artificium Syllogisticum esse inclusum, adeoque perfunctus suo labore ctedi possit Aristoteles, tamen secundum librum subjicit, de cujus scopo ambigitur.

VIII. Aliqui enim subjectum secundi libri faciunt Syllogismum hypotheticum, qui non videntur mihi legisse librum. Est enim toto hoc libro solum caput unum, idque non de omni Syllogismo hypothetico, sed de exiguâ eiusspecie, ducente scilicet ad incommodum, cum tamen Aristoteles lib. 1. cap. 44. multiplicem Syllogismum hypotheticum esse dicat, et ad alium locum rejiciat, quod opus Alexander periisse ait, et praestitum id esse a Theophrasto et Eudemo discipulis.

IX. Alii putant hic agi de materia Syllogismi, cum primo libro actum sit de forma. Sed neque haec opinio ferri potest. Materia enim Syllogismorum vel est definita vel indefinita. Definita materia triplex est, Apodictica, Dialectica, Sophistica, harum vero suis quaeque libris pertractata est, Apodictica quidem libris de Demonstratione, Dialectica libris Topicis, Sophistica Elenchis: Indefinita vero materia primo libro discussa est, puta, cum ageretur de propositionibus [gap: Greek word(s)] , necessariis et contingentibus.

X. Magentinus primo Marinum reprehendit, quod sentiat hoc secundo libro informari Dialecticum, tradi enim ea, quae ad Dialecticam artem faciurit, ratiocinari ex falsis, petere id, quod in principio et similia, facitque hoc merito Magentinus, ratiocinari enim ex falsis non est proprium Dialectici. Argumentatur enim ex iis, quae respondent non rei sed hominum opinioni, illa sisint vera, accidit iis, si falsa, item accidit. Deinde ex capite

[gap: Greek word(s)] patet manifesto, Dialecticum non omni modo posse petere id, quod in principio.

XI. Nec tamen propria Magentini sententia quoque vera est, putat is agi secundo hoc prior. lib. de impedimentis Demonstrationum, agit, inquit, Aristoteles de Syllogismo non [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] propter Demonstrationem, itaque expositâ Syllogismi structurâ impedimenta quaedam Demonstrationis primum remover, puta ratiocinari ex falsis, petere id quod in principio, et similia, atque demceps ad demonstrationis naturam aperiendam accedit.

XII. Verum multa traduntur hîc etiam, quae non modo non impediunt demonstrationem, sed mirifice etiam juvant, agitur in tertiâ libri sectione de Inductione. Inductio autem imprimis demonstrationem juvat. Demonstratio enim cum ex principiis pendeat, haecut plurimum inductione colliguntur.

XIII. Praeterea primo statim capite hujus l. evertitur sententia Magentini, docet enim hîc Aristoteles, quomodo unus Syllogismus plures ex se gignat conclusiones, atque hoc ipsum in libris de Demonstratione inculcat, docetque, quomodo eadem demonstratio plura demonstret.

XIV. Alexander Aphrodiseus inquit, suppleri secundo libro, quae desint, quae sententia minus quidem explicata est, maxime tamen ad veritatem accedit.

XV. Nos ut tandem, quid de subjecto secundi libri statuendum videatur, aperiamus, sciendum est, quamque rem exstructam habere certa quaedam [gap: Greek word(s)] . Verbi gratia, multis domibus exstructis videmus hanc quidem aptam cerevisiario esse, aliam mercatori, aliam literato, ita Aristoteles quoque Syllogismo exstructo, secundo libro [gap: Greek word(s)] [note: Oriuntur hae affectiones ex materiâ Syllogismorum tertis conditionibus affectâ, ita tamen, ut forma ista non ocietur in materia, ut alibi loquitur Piccartus. Seu, ut clarius dicamus, sicut Syllogismi ipsi variant pro diversitate propositionum, ut major certitudo et necessitas sit in Syllogismo ex necessariis propositionibus conflato quam contingentibus constante; Ita pro diversitate istarum enunciationum varias etiam accidere Syllogismis affectiones, mirum videri non debet. ] ejus considerat, quid habeat verbi gratia in

recessu, quid non, quid sit ei simile, in quo similitudo consistar, in quo dissimilitudo.

XVI. Et potest etiam hic liber distinctioris cognitionis causâ in tres sectiones dividi, in quarum primâ agitur de Syllogismi virtutibus, [note: Virtutes sunt hae sex: prima est, Syllogismo multa concludere, altera, ex falsis praemissis veram conclusionem deducere, tertia circulariter demonstrare, quarta convertere propositiones, quinta deducere ad incommodum, sexta concludere ex oppositis. ] in altera de ejus [gap: Greek word(s)] [note: Quarum prima et praecipua est, petere id, quod in principio 2. cum falsa conclusio putatur sequi ex falsa hy pothesi, cum revera non sequatur. 3. cum ex falsis praemissis falsa infertur conclusio. 4. cum decipimur falsâ opinione. ] sive vitiis, ad propria enim rei [gap: Greek word(s)] explicanda pertinet et ostendere, ubi res deficiat, in tertia denique de cognatis [note: 1. est [gap: Greek word(s)] seu conversio propositionum per terminos facta. 2. Inductio, 3. Exemplum, 4. Abductio; 5. Instantia. ] Syllogismo speciebus breviter tractat.

XVII. Duos priorum libros sequuntur duo posteriores, qui sunt de Demonstratione, hoc est, de perfectissimo sciendi instrumento, ad cujus exstructionem more solenni progreditur.

XVIII. Ut enim, auctore Galeno, scientiae â subjectis suis pendent, et sicubi id in dubium revocetur, primum omnium in eo asserendo laborant, ita pendent artes a fine, [note: Scientiae pendent a subjectis, quatenus haec sunt mensura nostrae cognitionis, nec quicquam in disciplinâ considetari debet, quod non ad illa vel ut principium vel ut affectio aut simili aliquo modo referri queat. Artes vero quia non [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] causa sunt institutae, a fine mensurari et dirigi debent, quin omnia earum praecepta ad finem istum accommodari. Media vero quibus finis comparatur, non ampilus quaeruntur, quam quatenus ei acquirendo faciunt. Hinc vulgatum illud: In scientiis res est [gap: Greek word(s)] , intellectus [gap: Greek word(s)] . Idque Aristoteles 2. Metaph. c. 1. t. 5 ita effert: [gap: Greek word(s)] . Ut secundum esse unumquodque se habet, ita etiam secundum veritatem. In attibus et, quae istis hactenus sunt analogae, disciplinis practicis intellectus est [gap: Greek word(s)] , res [gap: Greek word(s)] . Quo autem alio pacto intellectus est [gap: Greek word(s)] , nisi quatenus ordinat media quae fini consequendo sunt idonea? ] qui si controversus sit, primum esse eum docent, deinde quis sit, explicant, denique media fini accommodata describunt.

[note: Est enim inter praecognita seu notitias anticipatas, nosse finis [gap: Greek word(s)] quod sit et quid sit, tum ne frustrâ laboremus, si ô existat aut humanis viribus acquiri nequeat; tum ut isto [gap: Greek word(s)] et pulcherrimo incitamento inflati ad agendum accingamur. Enimvero etsi non semper necesse est sive subj ectum sive finem inquirere, aut prolixam disputationum de illis telam texere, sed sufficit interdum utrumque supponi, praesertim si nulli obscuritatis aut dubitationum periculo sint obnoxia, ut diserte docent Aristoteles 1. post. 8. Zabarella lib. de trib. praecogn. c. 8. Neldel. syn. p. 27. Hic tamen necessitatem demonstrandi [gap: Greek word(s)] scientiae [gap: Greek word(s)] non infimae dignationis adversariorum imponit pervicacia, qui speciosis quibusdam argumentatiunculis nixi omnem scientiam, id est, [gap: Greek word(s)] e medio sublatum ire contendebant. Atque hoc ipsum docere, non est ipsius scientiae sed modi scientiae sive [gap: Greek word(s)] , quae scientiae ipsi praemitti debet. ] Eodem plane modo progreditur hîc Aristoteles: cum enim propositum ei esset, instrumentum tradere sciendi, primum omnium quaerit, an scientia detur: quo ostenso, quid sit scientia, disquirit, tum qua ratione paretur.

XIX. Quod medium cum demonstrationem esse videt, quae nihil aliud est, quam syllogismus: syllogismi autem partes sunt propositiones, quaerit, quales propositiones scientificam conclusionem inferant, hoc est, conditiones principiorum demonstrationis vestigat, et vestigando invenit, principia demonstrationis debere esse prima, immediata, notiora, vera et necessaria.

XX. Inventis his conditionibus, quae constituunt demonstrationem, adeoque ejus [gap: Greek word(s)] , progreditur ad [gap: Greek word(s)] demonstrationis, et propria [gap: Greek word(s)] ejusdem explicat, sic tamen, ut, quia demonstratio vocabulum ab uno est, gradus ejusdem prius explicet.

XXI. Sub finem libri ad dit caput de Solertia: non enim sufficit, inquit, habere demonstrandi modum, sed oportet adesse quoque mentis vim accommodatam, eam vocat [gap: Greek word(s)] , id est, facilem causae sive medii termini conjectionem. [note: Ut si quis videns semper splendentem lunae partem ad solem esse conversam, continuo excogitaret, cur ita sit: nempe quod luna solis lumine illustretur: quo quidem exemplo ibidem uti gaudet Aristoteles. ]

XXII. Estque hoc ex consuetudine [note: Addatur ejusdem Aristotelis dissertatio, quae habetur 7. Polit., ubi optimam Rempublicam delineaturus, postquam de civitatis, regionis et agrorum justâ magnitudine egisset, de ingenio etiam et indole civium dicendum sibi censuit, quique imperio, qui contra servituti nati apti sint, exponendum: imitatus in hoc Platonem, qui in 2. et de Republ. facem ipsi praeluxerat. Unde apparet, quam solicitâ curâ si non primas, saltem secundas, [gap: Greek word(s)] et naturae bonitati in perfectione appetentis aeque ac cognoscentis sacultatis adjudicarit Aristoteles, irritam industriam esse existimans et cassa fructu, quae tradiderit, praecepta, nisi in animum a Minerva bene praeparatum inciderint. ] philosophi, ut habitibus expositis, naturalium quoque virium, ad eos habitus accommodatarum, mentionem faciat. Sic in 8. Topic. dicit: disputantem debere valere [gap: Greek word(s)] , sic ad prudentiam requirit [gap: Greek word(s)] , hoc est, semen prudentiae in animo, sic temperantiae semina in Eth. Atque haec primi libri hypotyposis est.

XXIII. Secundi libri quis sit scopus, a variis varie disputatum est. Philop. et Eustratiusputant hoc secundo libro agit de medio demonstrationis. Ut enim, inquiunt, in rebus naturalibus forma non educitur ex materia, in artificiosis non inducitur, nisi interveniente aliquo medio, ita Aristoteli quoque necessarium fuit agere de medio sive causa, qua conclusio demonstranda tanquam forma, necteretur cum propositionibus Apodicticis tanquam materiâ, quia vero hoc medium definitio quoque est, ideo de definitione etiam tractat.

XXIV. Averroes vult Aristotelem primario hoc secundo libro agere de definitione: propositum enim, inquis, ei est tradere instrumenta sciendi, sed et definitio instrumentum sciendi est, quare utrumque explicare voluit, illud priore, posterius hoc posteriore, quam sententiam, tuetur hodie Bernhardinus Petrella libr. 2. Logicar. quaestionum cap. 6

Sententiae hujus falsitas patebit, si illam ad Lydium lapidem, ad quem scopos et argumenta librorum alias communiter solemus applicare, examinemus: si scilicet contendamus inter seseinitium et epilogum alicujus operis. Apparet autem, initio hujus secundi libri constitui certum numerum quaestionum apodicticarum, quatenus quidem ad scientiam referuntur, sub finem vero ejusdem libri indicat Philosophus, se de Syllogismo ac Demonstratione, quomodo conficiantur, egisse. Quando autem Demonstratio est instrumentum sciendi; atqui in omni instrumento tria considetari possunt 1. materia. 2. forma. 3. usus: de prioribus duobus egit in lib. 1. Aristoteles: ergo res postulabat, de postremo seu fructu demonstrationis tractare in lib. 2. Qua occasione, cum accidentia demonstratione cognoscantur, ostendit etiam, quomodo cognoscantur substantiae, puta definitione. Porro quoniam

definitio accidentis ex causis colligitur, annectit etiam tractatum de caufis. Sed hae doctrinae sunt minus principales et accessoriae istius principalis.

XXV Sed utramque sententiam tam Graecorum quam Averroi srefutat docte Zabarella, qui censet agi hoc libro de definitione, quae est finis seu fructus demonstrationis.

XXVI. Bernhardinus Calellus non diversum quidem ab hoc sentit, sed paulo latius extendit: Zabarella enim putat usum demonstrationis solum hunc esse, ut satisfaciat quaestioni quid est. Calellus satisfacere vult omnibus 4. quaestionibus Analyticis, cum quo sentit etiam Nobilius Flaminius in quaestionibus Logicis cap. 8.

XXVII. Argumentum utriusque est: De quacunque re Organica tria considerari debent, forma primum Organi, dein materia apta formae, denique usus. Formam demonstrationis, inquiunt, persecutus est Aristoteles in prior. materiam in primo post. in secundo sequitur usus.

XXVIII. In quo argumento refutando mirifice sese torquet Zabarella in tract. contra Calellum sub nomine Ascanii Persii, sed ut mihi videtur, quod summi viri pace liceat, frustra.

XXIX. Horum ergo duorum sententia nobis nunc temporis placet, atque in fructu hoc demonstrationis potissima libri pars absolvitur.

XXX. Subjungitur deinde tractatus de causis, cujus cohaerentiam cum superioribus fere nemo videre potuit, itaque et hîc conjecturis mihi solum agendum, dicam ergo quid videatur. Dum fructus Aristoteles demonstrationis persequitur, primum ostendit, quis sit fructus demonstrationis [gap: Greek word(s)] , deinde quis [gap: Greek word(s)] , tertio quae sit communitas utriusque, demonstratio ergo [gap: Greek word(s)] , quia

causas semper debet afferre, cur res sit, et cur conclusio ex praemissis fluat, causae vero in varia sint differentia, quasi digreditur in pleniorem causarum tractationem. Quod ipsum intellexisse puto Zabarellam, qui, quae primo desunt, supplere eum hoc libro putat.

XXXI. Causarum tractationi rationem vestigandae definitionis subjungit, quae quidem tractatio proprie Analytica non est, quia tamen de definitione multa dicta, hoc veluti adjungitur corollarium.

XXXII. Extremo libri capite additur de cognitione principiorum, cum enim ea notiora conclusione esse debeant, aliâ viâ necesse est cognoscantur, quam conclusio: eam viam, quae sit, monstrat. Atque haec est totius organi Aristotelici [gap: Greek word(s)] .

XXXIII. Nam quod aliquis hic movere posset, omissos de interpretatione libros, pene assentimur Patricio, multis argumentis neganti esse Aristotelis.

Nos, Aristotelis esse, non satis causae videmus, cur amplius dubitemus. Certe et phrasis illius libelli genium Aristotelicum sapit, nec quicquam ibi deprehenditur, quod ejus sententiis et dogmatibus repugnet. Quid? quod in cap. 11. Analytica, quae sane genuinus Aristotelis foetus sunt, citantur, unde colligimus lib. de Interp. eundem autorem habere, quem habent Analytica. Sed et Ammonius (at quantae autoritatis Interpres! eum diserte [gap: Greek word(s)] vocat, idque aliquot rationibus evincit, unde et erudito commentario librum eum illustrare dignatus est: ibidemque docet, neminem ullum Interpretum ea de re unquam dubitasse praeter Andronicum Rhodium, pravâ verborum Aristotelicorum interpretatione deceptum. Estque eadem nobiscum mens Conimbricensibus et acutissimo quondam hujus Academiae Doctori Sonero, e cujus commentario a Cl. Felvvingero ante plusculos annos luci publicae donato Scopus, Inscriptio, Divisio et argumenta singulorum capitum peti possunt.

XXXIV. Deinde sint sane Aristotelis, separatim tamen ab eo, rogatu cujusdam discipuli, scriptos arbitramur,

ideoque in hunc ordinem redigi minime debere, sed seorsim et cujusque quidem judicio explicandos.

USUS CAP. XIV.

ETsi res, in quibus Theologia est occupata, toto genere sunt diversae a rerum philosophicarum natura, quia tamen hominibus sub disciplinae formâ proponuntur, sed et certo ordine inter se connectuntur, et ab alienis atque extrae naturam suam constitutis distinguuntur; debet sane illa quoque disciplina ad leges [gap: Greek word(s)] seu [gap: Greek word(s)] esse composita et conformata, ut inde [gap: Greek word(s)] , ordinem, et modum confirmandi defendendique veritatem petamus. Illa autem [gap: Greek word(s)] non nisi ex Organo acroamatico efflorescit, adeoque, ut Augustinus loquitur, etiam in scholis illis discitur, quae praeter Ecclesiam sunt.

II. Idque non tantum SS. Patres eo diligentius inculcabant, quo accuratiore Dialecticae artis (sub qua Analyticam non minus atque Diaelecticam specialiter dictam comprehendebant) cognitione erant instructi; sed ipsa etiam S. Scriptura haud obscure insinuat, quando Doctorem Ecclesiae vult esse [gap: Greek word(s)] Tit. l. 9. 11. et [gap: Greek word(s)] 1. Cor. II. 14. vitare contra jubet [gap: Greek word(s)] II. Tim. II. 23. Vnde et Act. IX. 22. legitur Paulus [gap: Greek word(s)] demonstrans, quod Jesus esset Christus. At haec demonstrandi facultas, saltem hodie, non nisi beneficio Oragni Analytici comparatur, quod praestat, ut [gap: Greek word(s)] Rom. III. 28. et inde evadamus [gap: Greek word(s)] , non [gap: Greek word(s)] similes [gap: Greek word(s)] Jac. l. 8. et 6. Graviter B. Gerhardus meth. stud. Theolog. p. 185: Derebus sacris non oportet topice,

probabiliter et in utramque partem, sed scientifice, apodictice et [gap: Greek word(s)] disputare, ne Academica [gap: Greek word(s)] in Theologiam introducatur.

III. Atque ut usum Oragni istius in singulis partibus ostendaemus 1. quidem doctrinam de [gap: Greek word(s)] Syllogismi, sive legitimâ ejus secundum figuram et modum dispositione, sive de veritate connexionum, necessariam esse Theologiae cultori nemo inficiabitur, nisi qui sine firmis aergumentis res probare et [gap: Greek word(s)] disputare, ausu prorsus stulto sibi sumat. Quade re graviter et copiose disseruit seculi et Acad. suae decus immortale Corn. Martini in aureo Analys. libello l. 1. c. 10. et seqq.

IV. Jam et alterius partis, quae agit de [gap: Greek word(s)] seu inventione medii termini, cognitionem necessariam aeque ac utilem esse in Theologia, multis exemplis confirmari posset, si in stituti ratio ferret. Plurimum enim profecto confert ad robor andum aliquam assertionem, etiam Theologicam, si in promtu habe as cujusque rei praedicata tam [gap: Greek word(s)] quam [gap: Greek word(s)] , siscias, quae rem antecedant, quae consequantur essentialiter, quae ut proprium, quae ut accidens commune: quae contra repugnent et consistere cum alterius propositionis veritate nequeant: quae in parte rem consequantur, quae tota: quae semper et eodem modo, quae [gap: Greek word(s)] se habeant: quae quidem Scriptura sive diserte exprimit, sive ex disciplinis natur aliter revelatis arcessenda supponit.

V. Atque hujus instrumenti usus praecipue se ostendis in doctrinâ de variis hominis statibus, de persona et naturis Christi, de Justificatione et similibus. Si enim instructus ibi fueris â copia propositionum easque, uti ex diversis terminis conflaiae sunt, distinguere poteris, non tantum [gap: Greek word(s)] munire veritatem assertitui felicius poteris,

sed et adversariorum Syllogismos apateticos et [gap: Greek word(s)] facili negotio solvere. Vt adeo et hîc appareat, suam constare veritatem pronunciato Aristotelico 1. pr. c. 30: In omnibus eadem est via, in Philosophiâ quidem, in arte quavis, in disciplinâ (qualis sane est ipsa etiam Theologia) oportet enim in unaquaque re colligere, quae ipsi insunt (quae sunt consequentia) et ea, quibus ipsa inest, (quae sunt antecedentia) et maximam copiam parare. Atque haec per tres terminos considerate in refutatione quidem hoc modo, in confirmatione alio modo.

VI. Vt autem, quae rationes confirmandae quaestioni Theologicae reconditae in textu Scripturae latent, formulis Syllogisticis proponere queas, et sic [gap: Greek word(s)] ostendere, [gap: Greek word(s)] artificio opus est, quam in 3. parte 1. prior. erudite tradit Aristoteles. Illa enim docebitte, primum duas praemissas e textu eruendas esse, deinde quantitatem earum examinandam. 3. eam, quae de est, propositionem supplendam. 4. terminorum naturam et connexionem spectandam. 5. abstractum cum concreto non confundendum. 6. Syllogismos [gap: Greek word(s)] seu reduplicatorios exponere: quae et his similia ab Aristotele ibi proposita praecepta quam insignem in Theologiâ usum habeant, in proclivi est videre ei, qui periculum applicationis fecerit.

VII. Ex 2. Analyt. pr. libro eum fructum referet Theologiae studiosus, ut ex primâ quidem parte discat, quomodo per unum Syllogismum plures colligere conclusiones, adeoque veritatem [gap: Greek word(s)] seu virtute latentem in apricum extrahere queat, quomodo in terminis paribus [gap: Greek word(s)] seu probationem in orbem instituere, quomodo ex propositione contradicente suae quaestioni junctâ cum aliâ aliquâ manifesto verâ propositione [gap: Greek word(s)] falsum aliquod

inferre et hinc adversarium ad absurdum deducere possit: quâ probandi ratione usum esse Paulum 1. Cor. XV. 13. docet Augustinus 2 de doctr. Christ. c. 31.

IIX. Si quis porro in numerato habeat [gap: Greek word(s)] et vitia Syllogismorum, quae ostendit Aristotelis in alterâ parte 2. priorum, ei non difficile fuerit, invenire fontes stropharum, quibus [gap: Greek word(s)] suas inerustare solent [gap: Greek word(s)] veritatis hostes, ut si petierint id, quod in principio, si ex aliquâ nostrâ hypothesi incommodum sequi contendant, cum non ex illâ sed suâ potius adjectâ alterâ sequatur: Si ex falsâ ratione falsam conclusionem colligant, aut si falsâ opinione in errorem abripiantur.

IX. Denique serviunt etiam Theologo cognatae Syllogismi species, quae in 3. parte 1. priorum exponuntur. Non enim semper argumentatur Scriptura ex prioribus et universalibus, sed et gaudet non nunquam per singularia confirmare universalem propositionem, atque utitur Inductione, qualis habetur in epist. Hebr. XI. ubi inductis fidelium exemplis ostendit Apostolus fidem esse unicum instrumentum, apprehendendi corporalia et spiritualia, â Deo exhibita, beneficia. Sed et exempli formâ uti non dubitat Paulus Rom. IV. quando probare volens, omnes homines ex fide, non operibus, salvari, unius Abrahami exemplum adducit, supponens scilicet, omnes homines eodem modo salvari, e cujus suppositionis virtute probatio tota pendet. Denique enthymematis usus etiam in Theologiâ tum maxime apparet, quando aliqua praemissa nimis avidens est, et utrinque â disputantibus in confesso ponitur, ut fit, cum de sensu alicujus dicti Scripturae controvertitur.

X. Quam insigniter autem judicium Theologi acuant et ad dignoscendas res Theologicas â non talibus faciaent Analytica posteriora, nemo, qui mediocrem istarum rorum cognitionem habet, inficias ibit. Si enim velis conclusionem

Theologicam probare ex principiis suis [gap: Greek word(s)] et vernaculis propriâque rerum Theologicarum naturâ, adeoque [gap: Greek word(s)] , praesentissimum scientiae impedimentum declinare, attendenda sane sunt praecepta in poster. tradita, Scire videlicet oportet, qualis sit nexus praedicatorum cum suis subjectis, quae [gap: Greek word(s)] , quae [gap: Greek word(s)] ; quae necessario, quae contingenter; quae per se, quae per accidens insint, denique [gap: Greek word(s)] propositionum ad disciplinas [gap: Greek word(s)] tractandas requisitarum nota esse debent: qualibus quidem terminis in doctrinâ de imagine divinâ, de peccato, de Filii Dei Incarnatione, de Praedestinatione, de Justificatione et similibus careri vix, imo si cum cruditis adversariis negocium sit, nullo modo potest.

XI. Neque tantum ita â priori demonstrat Theologus conclusionum suarum veritatem, sed et imperfectiori aelterâ demonstratione nonnunquam utitur, quae [gap: Greek word(s)] dicitur, praesertim ubi vel cum auditore judicii minus limati agitur, vel ex effectupronus et obvius ad interiorem causam datur accessus, exemplo ipsius Salvatoris, qui Messiam sese ex operibus suis agnosci et Pseudoprophetas ex fructibus, et impios ex pravis factis judicari voluit.

XII. Vbi postremo et illud est observandum, obliquandam hîc nonnihil esse doctrinam analyticam instar regulae Lesbiae, si ad res spirituales applicari debeat; quae etsi toto genere sint diversae â rebus naturalibus et civilibus, quia tamen ab hominibus demonstrari ac sciri, doceri ac disci debent; non possunt prorsus communibus docendi ac discendi regulis subirahi. Quin eo minus mirum est, inflectiregulam Analyticam in sublimi isthac doctrina, cum adeo in omnibus aliis, sub naturae lumine cognitis disciplinis, dentur gradus [gap: Greek word(s)] , et alia primam alia secundam habeant utilitatem, quemadmodum

Galenum loquentem adducit Scherbius, qui hoc argumentum latius exequitur dissert. advers. Ram. c. 3.

XIII. Idprofecto satis constaet, et â nemine cordatiore in dubium vocari potest, duci hic quoque aeque atque in aliis quibusque disciplinis argumenta et probationes 1. ex proprio suo criterio, quod est verbum Dei â Prophetis et Appostolis in Scripturas relatum: 2. ea, quae probantur, debere esse congenea rebus spiritualibus, ita ut [gap: Greek word(s)] sumantur, nec minus spiritualia spiritualiter probentur, quam Geometrica Geometrice, Physica Physice, Politica Politice. Modum autem ita res docendi ac discendi certe non ex Theologia petere, sed ex analytico organo ad hanc afferre debemus. Qui dummodo observetur, si ab [gap: Greek word(s)] aut de monstrationis voce hîc abhorreas, dicas saltem, firmiter probare et confirmare, ut rei natura postulat. At quid est probare, nisi docere, nisi [gap: Greek word(s)] ?

XIV. Certe beneficio istius sili Ariadnei non solum ab [gap: Greek word(s)] vitio tutum te praestabis sed et facile evitabis psevdographemata seu malas interpretationes et incongruas ad propositas quaestiones accommodationes, nec non [gap: Greek word(s)] , quae fere sunt Syrtes, ad quas veritatis naufragium facit non modo haereticorum [gap: Greek word(s)] sed et Scholasticorum et Pontificiorum nova illa Saptentia seculo barbaro nata, quam mixtam vocant, ut B. Antecessor noster alicubi cum Er. Piccolom. introd. ad scient. denat. loquitur.

CAP. XV. Quid nomine Philosophiae primo sive [gap: Greek word(s)] , quid [gap: Greek word(s)] sive secundar io apud Aristotelem veniat.

I. Postquam hactenus Organon perfectionis humanae ab Aristotele fabrefactum, quantum instituto nostro satis erat, transcurrimus, nunc ipsam perfectionem quomodo assecutus sir Aristoteles, videamus, hoc est, ad libros Aristotelicae philosophiae deveniamus.

II. Id ut recte atque ordine â nobis fiat, constituenda prius erit generalis quaedam Philosophiae divisio, deinde divisionis factae ordo monstrandus, tum denique ordo cujusque libri definiendus, et subjectum singulorurn, quantum freri potest, aperiendum.

III. Quod ut consequamur, sciendum est, Philosophiam primô accipi de illâ solum Philosophiâ, quae in contemplatione versatur, quamque vulgo theoreticam vocamus, adeo quidem, ut eam, quae in actione locum habet, sive Practicam, philosophiae terminis excludat.

Ne aequo gravius elevetur dignitas practicae Philos. quando dicitur hîc philosophiae terminis excludi, observetur, ita esse comparatum cum quibusdam vocabulis, quae [gap: Greek word(s)] seu communia ab uno et ad unum dicuntur, ut, si absolute ponantur, nec vel per additam [gap: Greek word(s)] vel materiae praesentis conditionem ad secundarium significatum restringantur, non nisi primum analogatum et principem ac perfectissimam speciem denotent, ut apparet in vocibus Demonstratio, Virtus etc. Hae enim si absolute enuncientur, mens nostra refert sese non nisi ad demonstratione [gap: Greek word(s)] , ad virtutem moralem, insuper habitis iis, quae illa significata paucioribus numeris et imperfectius participant. Ita si accurate et praesertim conformiter menti Aristotelis sentire loquive cupias, notat Philosophiae vocabulum absolute et sine addito positum non nisi facultatis cognoscentis perfectionem, quae consistit in contemplatione rerum praestantissimarum et [gap: Greek word(s)] cum Deo, quam non attendit alter ille practicus habitus. Quod si igitur huic etiam tribuere vocem Philosophiae velis, necesse est, ut vel per materiam moralem civilemve vel per additam limitationem arctetur, et ab alterâ illâ [gap: Greek word(s)] tali Philosophia separetur. Idque exemplo Aristotelis, qui illam Philosophiam

practicam jam vocat [gap: Greek word(s)] 10. eth. ult. jam [gap: Greek word(s)] ; 3. Polit. 12. jam [gap: Greek word(s)] ibid. eos vero, qui circa doctrinam civilem occupantur; dicit [gap: Greek word(s)] 7. Polit. c. 10. Imo verô ut manifestius reddat; multum discriminis interesse inter contemplationes philosophicas et civilium dogmatum comprehensiones, diserte distinguit [gap: Greek word(s)] contra [gap: Greek word(s)] 7. pol. c. 2.

IV. Id quod vel ex eo solo argumento colligi potest, ubi inquit 6. Eth. [gap: Greek word(s)] , id est, sapientia nihil eorum considerat, ex quibus homo felix sive beatus est: [note: Sensus verborum Aristotelis hic esse videtur. Quando quis perpurgato animo et compositis ad tranquillitatem affectibus â corporeis molestiis ad divinarum rerum contemplationem animum abduxit, adeoque in inconcussâ felicitatis possessione quiescit, tum non amplius necesse habet curarum anxietate cruciari, quomodo ab impedimentis felicitatis, ut sunt pravi affectus et hinc nascentia vitia, liberari debeat. Atque ita locum istum explicat, Eustratius, quem sic latinê loquentem fecit I. Bernhardus Felicianus: Sapientiam ob id vanam esse ait atque inutilem, quod agenda bona non contemplatur, ex quibus homo fieri felix potest. Ubi enim homo bonis actionibus ita mores suos correxit melioresque reddidit, ut habitum bene agendi jam contraxerit, ad felicitatem jam devenit, qui finis humanus est, ut ex rationis imperio toto vitae curriculo anima ipsius operetur. ] Philosophari enim est beatum esse, beatus autem non agit de beatitudine, utque sanitas non agit de sanitate, sed in sanitate, hoc est, actiones sanas operatur, ita quoque beatitudo.

V. Quod si Philosophia de mediis vitae beatae non agit, multo minus agit de fine. At ea, quae hodie dicitur practica philosophia, agit de mediis beatitudinis, ut ex eod. cap. initio clare perspicuum esse potest. Primo ergo apud Aristotelem philosophia non est.

VI. Pater hoc ipsum ex Metaphysicis: lib. enim 3. [gap: Greek word(s)] ait, [gap: Greek word(s)] , quibus verbis etiam excludit practicam, quae non substantiam tractar, sed in actionibus civilibus occupatur.

Liquet hinc non tantum, quod jamjam asseruimus, [gap: Greek word(s)] vocabulum absolute positum non nisi pro theoretica Philosophia accipiendum esse, sed illud etiam, nullam disciplinam in Philosophiae, imo etiam scientiae [gap: Greek word(s)] talis, numerum venire posse, nisi quae pro subjecto substantiam aliquam habeat, de quâ demonstrari affectiones queant. Idque conforme est Analyticae doctrinae regulis. Cum enim omnis scientia requirat subjectum, de quo demonstrantur affectiones, sola autem substantia munus illud exactissimo modo implere possit, quippe quae est subjectum aftectionum et accidentium, accidentis vero accidens ultimatum subjectum esse nequeat, merito scientiae primae mensurae substantiam pro subjecto flagitant. Adde Caesalp. 1. quaest. Perip. 4. Stahl. l. 5. Inst. Log. c. 4.

VII. Apud Aristotelem ergo Theoretica philosophia est primo philosophia, et sic quidem, ut non quaevis contemplatio philosophia dici possit, sed solum rerum divinarum [note: Ut semel vocis hujus, Aristotelicis usurpatissimae, vim declarem, sciendum primum est ex Ammonio in comment. Isag. Porphyr. [gap: Greek word(s)] sive divina esse aeterna. Porro [gap: Greek word(s)] illa seu aeterna juxta eundem Ammonium primario significatu dicuntur, quae omnimode separata sunt a materiâ, essentiâ videlicet pariter et cogitatione. Quando autem talia a corruptionis lege sunt immunia, et vero scientia nostra non potest esse rerum singularium, quae, ut tales sunt, perpetuam essentiam non obtinent, sed universalium, quae in quibus sunt, et quando sunt, semper unam eandemque et perpetuam habent essentiam; hinc per quandam analogiam vox divinitatis traducta est ad omnes res universales, quatenus et a singularibus abstractae et sub unam ideam redactae ut tales non intereunt, et hactenus rerum immaterialium atque divinarum naturarum imitantur. Unde Arist. 1. Eudem. 8. contra Platonem disputans [gap: Greek word(s)] (communem vel universalem rationem aeternorum) nihil esse aliud docet, quam [gap: Greek word(s)] . Et Laert. l. 3. in vita Platonis naturam aeternorum esse scribit [gap: Greek word(s)] . ] aut quae a divina sunt mente.

VIII. Ita me docuit Alexander, cum in prooemio prior. ait: [gap: Greek word(s)] , id est, non cujuslibet rei vilis cognitio philosophia est, quippe cum melius sit quaedam ignorari, [note: Quae distrahunt animum in diversa, et avocant a nobilioribus speculationibus, ut evenit in hac vita, satius est ignorari. Unde non nisi animâ corpus simul cum turbidis affectibus deserente, perfecta obtinetur contemplatio. Qua de re erudite disserit Caesalp. l. 2. q. Perip. 9. ] sed Philosophiae divinarum humanarumque rerum cognitio convenit: ea autem est de iis, quae natura, quae divina quaedam ars est, efficit.

IX. Hocconstituto quando Philosophia dividitur in Theoreticam et Practicam, sciendum est, diversa schesi ab Aristotele fieri: Homo dupliciter potest considerari, primum qua est homo, et ita ejus perfectio quaeritur, quo se altius librat, et propius ad Ens nobilissimum, hoc est, Deum accedit, id quod consequitur beneficio mentis contem plantis, de quâ perfectione supra fuse.

X. Deinde qua est homo civilis live constitutus in societate, non animal aliquod solivagum: cui rei data est illi loquela, manus, [gap: Greek word(s)] , loquela quidem, ut jucundior esset conversatio, manus, ut multarum rerum indigentiâ sese liberaret, [gap: Greek word(s)] , ut frenum injiceret appetenti animae facultati, sedaret affectus et cupiditares moderaretur, ne ferino more homines sibi nocerent,

XI. Hac secunda consideratione, alia quoque hominis perfectio est, sive felicitas, hoc est, actio ex virtute morali, longe autem priore inferior, quia [gap: Greek word(s)] felicitas, hoc est, in vita civili, id quod paucis declarabimus.

Divisionis hujus causas duas adducit Amnion. in Porphyr. prima est, quia Philosophia est [gap: Greek word(s)] cum Deo, quatenus homini est possibile, Deo similem reddi, Deus vero duplicem exercet operationem, per aliam quidem entia omnia contemplatur, per alteram prospicit rebus, quae ejus auxilio indigent. Priorem igitur Dei actionem imitamur speculatione rerum in hoc universo existentium: alteram exprimimus procurando ea, quae ad vitam hanc civilem tranquille et feliciter degendam et necessariis adminiculis instruendam faciunt. De hac accipiendum est illud Plutarchi lib. de ser. Num. vind. p. 2 co: Nulla re magis Deo frui concessum est homini, quam si imitando ac sequendo illius bona et bonesta opera, ad virtutem usurpet. 2. Quia operationes animae nostrae aliae sunt speculativae, qualis est mens, opinio, sensus, phantasia, intellectus: aliae vero appetirivae vel activae, ut sunt consultatio, proaeresis, appetitus irascibilis et concupiscibilis. Ergo utraque haec animae facultas perficitur gemino Philosophiae habitu, uno theoretico, altero practico. Haud paulo aliter Themistius prooem. ad 1. phys divisionem hanc confirmat, quando philosophiam corporis medicinae comparat, quod duplicem animae facultatem, appetitivam videlicet et cognoscitivam, perficiat et a pravitatis et ignorantiae morbis liberet

CAP. XVI. Cur Philosophia Theoretica sit Practicâ praestantior.

I. Primum ergo certum est, eam Philosophiam esse nobiliorem, quae per se honore digna sit et expetenda, ut clare docet in genere Aristoteles lib. 3. Top. id praestantius esse, quod per se [note: Quae boua per se expetantur, quae contra ad aliud referantur vix aliunde melius disecre licet quam ex 1. eth. c. 12. ubi bona alia laudabilia dicuntur, alia honorabilia. Illa vocantur, quae non aliter expetuntur, quam quatenus ad acquisitionen alterius boni referuntur, ad quod bonum si non, contendant, bonitatem ipsa amittunt: in quem bonorum censum referuntur virtutes, quae indeo in laude ponuntur, quia actiones probas et humano generi utiles producunt. Bona autem honorabilia appellantur, quae non referuntur sive ad aliam aliquam operationem, sive ad alterius rei usum, sed in se omnem bonitatem suam comprehensam tenent, et possidentem reddunt beatum. Talia bona sunt Deus et beatitudo civilis (ut quidem haec est perfectio hominis civilis, non ut praeparat animum ad capessendam felicitatem theoreticam) imprimis autem felicitas theoretica, quae ita hominem perficit, ut praeter illam nihil nobilius digniusve in hac vita, ut quidem intelligendi facultate praeditus est, expetere vel assequi possit. Contra praxis seu vita civilis quoniam actiones suas refert ad utilitatem concordiam et tranquillitatem publicam, ad bonam famam et diguitatem, etc. non obtinet in se bonitatem, nec propter se expetitur. Caeterum de hoc et seqq. argumentis adeantur Thomas de Aqv. II. 2. q. 182. art. 1. et seqq. Nobil. Flaminius l. 3. de felic. hom. c. 23. et Bonamicus de motu l. 1. c. 9. ] sit expetendum. Hoc vero per se

tribuit Aristoteles Theoreticae, cum ait, [gap: Greek word(s)] , et adimit [gap: Greek word(s)] lib. 10. Ethic. dum eam alterius gratia expeti monet, ex fortitudine pacem, ex justitia universitatis, ex liberalitate salutem singulorum pluriumve nasci docens.

II Secundo nobiliras Theoreticae philosophiae etiam ex subjecto cognosci potest. Versatur enim in rebus divinis, aut quae a divino manant principo, versatur in substantiis, versatur in aeternis. At [gap: Greek word(s)] actiones solum humanas [note: De quibus toties Aristoteles in moralibus profitetur, quod sint contingertes et incertae, quod pendeant a libertate humani arbitrii in quasvis horas mutabilis, quod [gap: Greek word(s)] , ut dicitur sub init. Nicomach. Quod autem objestum ita est comparatum, ut firmâ constantiâ et necessitate destituatur, quomodo animum scientiâ certâ imbuere et [gap: Greek word(s)] reddere queat? [gap: Greek word(s)] 2. Metaph. 1. t. 5. ] moderatur.

III. Tertio Theoria vel ideo praestantior est, quia est bonum continuum, hoc est, non requirit instrumenta corporea, aut certe non tot, quot [gap: Greek word(s)] , ibi enim liberali ad largiendum opus pecunia est, justo ad praestandam justitiam satellitibus, forti viribus et armis.

IV. Quartum argumentum sumo ab operationum dignitate, operatio contemplativa primum Dei est, deinde beatarum mentium, tum hominis, qui divinae participat particulam aurae. Actio vero hominis est, qua homo. [note: Puta, qua est homo [gap: Greek word(s)] , ut expressc limitatur 10. eth. 7. Civilem autem vitam divisam esse in usum belli et pacis, docetur, I. polit. c. 5. t. 54: Contemplativa autem vita, ut ibidem subjicitur, [gap: Greek word(s)] . ] Quanto igitur Deus et beatae mentes homini praestant, tanto quoque actioni contemplationem praestare putandum est.

V. Quod praeclare vidit Seneca, cum ait: Descendere sapientem, cum conscendat curulem sellam, cum quo consentit epigramma Themistii Philosophi nobilissimi, qui cum consul â Juliano Imperatore creatus esset, cohortatur eo seipsum, ut relictis variis illis honorum insignibus conscendat demum ad studium sapientiae: Descendisse enim se, cum in sellem et tribunal conscendisse visus esser, quo symbolico verbo monere uterque voluit qui ad

VI. Quintum finis utriusque philosophiae mihi ministrat, et quidem ejus certitudo, quae major est in contemplatione, minor in [gap: Greek word(s)] . Cum enim res necessarias tracter, iis cognitis expletur desideriurn, quia rem sic esse novit, ut se aliter habere nequeat. Philosophia vero civilis semper laboriosa est, de fine semper anxia, quia facile mutatur, ideo semper cogitat, semper consultat.

Est haec natura [gap: Greek word(s)] seu artium [gap: Greek word(s)] , (qualem esse Politicam in usu et praxi positam dubitari nequit) ut qui eas factitant, utut nihil eorum omittant, quea ad ornandam suam provinciam requiruntur, tamen a fine sive per hominum voluntares sive desectum requisitorum sive denique fortunae iniquitatem repellantur impedianturque, qualis [gap: Greek word(s)] longe infra dignitatem [gap: Greek word(s)] est sita.

VII. Denique si Aristoteli fides est in 7. Politic. ille maxime liber est, qui secundum intellectum operatur, quia solum in sui gratiam agat: secundum vero intellectum operari est theoreticum esse. [gap: Greek word(s)] enim secundum [gap: Greek word(s)] agit, et non secundum intellectum.

VIII. Consequitur ergo, eos, qui rerum contemplationi vacant, in maxime liberâ versari actione, et pro inde in omnium optimâ et perfectissimâ, quod enim maxime liberum est, id maxime etiam sublime est, unde et illud fluit, Theoreticam Philosophiam practicae antestare.

IX. Verum affertur hodie a quibusdam aliquid pro Philosophiae practicae dignitate contra Theoreticam plausibile satis, id antequam hinc recedam, ne minus perspicaci forre imponat, discutiendum quoque videtur.

X. Passim, inquiunt, apud Aristotelem, inprimis vero 1. Eth. et 1. Polit. praestantius esse imperare quam

servire aut parere, neque hoc ad sui evidentiam indigere argumento aliquo putandum est. At vero civilis Philosophia, auctore eodem Aristotele, in civitate constituit artes, et singulis civibus sua munera praescribit, nec non curat illa, quae ad Philosophiam pertinent, monens, quas scientias in civitate et quousque civis eas recipere debeat [note: Hoc respectu docet Philosophus lib. 6. eth. c. ult. prudentiam sapientia causa praecipere, non illi: et hinc Politicam, propterea quod de omnibus praecipiat, quae in civitate sunt, quodammodo Diis praesse ac dominari? ] quaeque uno verbo in Repub. admittendae sint, cum ergo Philosophia practica imperium obeat, theoreticae praeferi videtur.

XI. Speciosum sane argumentum, sed hoc tantum, nihilque; amplius, quod ut patefiat, tenendume est, imperare dupliciter accipi posse, primum pro imperare alicui, deinde pro imperare pro aliquo. Prior significatio huc non quadrat sed posterior. Quamquam enim practica sive civilis Philosophia de scientiis et contemplandi ratione multa constituat, tamen ipsa non imperat sapientiae, sed ejus gratiâ.

Philosophia civilis vel Politica [gap: Greek word(s)] non praescribit ipsis artibus et scientiis suas regulas: scientiae enim pendent â suis criteriis, qualia sunt sensus, ratio, experientia: artes definiuntur certo suo fine et materiâ, quae utraque imperio suo dirigere et mutare nec vult nec valet Politicus. Efficit tame, ne vel vanae vel noxiae bono publico artes introducantur, aut ne bonae in fraude Reipub. convertantur, queadinodum Lycurgus non tantum alias supervacaneas verum ipsam etiam Rhetoricam Sparta ejecit, cum eam in abusum converti videret, teste Plutarcho in vita. et prisci Romani artem Medicam facere aliquandiu prohibuerunt, et demum anno Urb. 85. primum Medicum Archagathum admisere: iidem etiam Mathematicos arte suâ ad dementandos spe metuve hominum animos abusos sancitis aliquot legibus, quae hodieque extant, urbe Italiâque excedere jusserunt. Unde Tacitus. l. 1. Hist. c. 22. n. 2:

Genus hominum potentibus insidum, sper antibus fallax, quod in civitate nostra et vetabitur semper, et retinebitur. Nec aliam fuisse causam existimandum est, cur Plato Poetas e Rep. exterminaverit, quod videlicet verborum lenociniis et pigmentis, vitiorum dulcedinem in animos hominum insinuent, sicut explicat Piccartus in Philos. Altdorff. p. 338. Cui quidem rei multam lucem adferre possunt, quae erudite ad 1. eth. 2. disserit vetus Interpres, cui Andronici Rhodii nomen a Dan. Heinsio inditum est: Sola, ait, civilis scientia et inutiles disciplinas ex urbe ejicit, nec eas, quae sunt utiles, ut discantur ab omnibus aut exerce antur, permittit. Siquidem nec eum, qui imperare potest aut servare rempub, coriarium esse sinit: nec eum, qui melius inter milites versatur, ad imper atorium munus vocat. Sed et tempor a maxime exercendis idonea artibus designat: ne quis, exempli gratia, cum praest at quiescere, ducat exercitum. Etenim et cum opus est Imperatorem mittere, mittet eum Politicus, et cum praestabit quiescere, hoc quoque imperabit. Quamvis enim non raro ipse sibi tempus praescribit Imperator, non tamen ipsi propterea arti praescribit. Siquidem omnes alicujus artis regulae solum illiix artis finem spectant: quae vero vel contraerium spectat vel aliud, artis illius non est regula. Imperator etenim eum considerat, quando bellum gerere oporteat, ac propterea saepe â bello abstinet, aut pacis causa legatos mittit, manifeste non amplius ex Imperatoriae artis norma agit, sed ulterius alicujus, quae et major sit et superior, ipsius videlicet civilis scientiae. Haec luculenter et erudite Interpres.

XII. Ut enim Atriensis in aedibus omnibus aliis praeest servis omniaque dispensat, domino tamen non imperar, sed otium ei potius parat, ne is rerum necessitate praepeditus dissolvatur, quo minus honestas actiones exerceat, dominus verô ei imperat: ita prudentia civilis tanquam sapientiae Theorericae quidam Atriensis ocium ei parat, eidem procurat, ut officio suo fungi possit, affectus cohibendo et temperando, aliaque utilia monendo et constituendo.

XIII. Tantum ergo abest, ut hic imperandi modus practiae Philosophiae nobilitatem ostendat, ut oppositum potius convincat, sicut etiam, quod Deos curet, et

cultum eorum imperet, ipsis propterea praestantior non est, ut neque medicina bonâ valetudiue nobilior est, quanquam aegro propter eam imperet. Quam solutionem ipsemet habet Aristoteles 1. 6. Nicom. extrem. et ex eo repetit Antonius Montecat. in praef. 1. polit. pag. 11.

XIV. Objiciunt secundo locum ex 1. Nicom. c. 1. Ubi civilis scientia dicitur [gap: Greek word(s)] .

XV. Respondeo cum Montecatino in 1. Polit p. 129. et Bonamico lib. 1, de Motu p. 49. Architeconicum [note: Vox haec Aristoteli usurpata est bis in ethicis, puta l. 1. Nic. c. 1. et l. 6. c. 8 semel autem in Politicis l. 3. c. 7. quam accepisse â Praeceptore suo Platone videtur, qui in libro, qui inscribitur Politicus, architectum vocat eum, qui non manuum ministerio utitur, sed utentibus praesidet, seu judicium adhibet non ministerium, quam eandem facultatem ib [gap: Greek word(s)] nomine insignit. Petitum est vocabulum ab architectis, qui artis aedificatoriae periti manum ipsi operibus non admovent, sed operariis et ministris, ut lignariis, ferrariis, caermentariis, fabris, tectoribus opera designant et priaescribunt: sicut originem hujus vocis ostendit ipse Aristoteles 2. Phys. c. 2. t. 25. Hinc translata est vox ad significandam quamvis facultatem, ad cujus ductum inferiores sese componere et opera sua accommodare debent, quales sunt Prudentia politica, quae studium omne suum operamque consumit in scribendis legibus, postea curam relinquit aliis illarum servandarum ut exponit. Victorius ad l. 6. eth. 8. continetque sub se facultates [gap: Greek word(s)] quales sunt militaris, oeconomica, rhetorica 1. eth. 1. item quae [gap: Greek word(s)] facrificii et convictus causa ordinatae sunt l. 8. eth. c. 11. Hujusmodi sunt etiam Medica cui Chiturgia et Pharmacevtica opera sua probare debent: Ars militaris, cui serviunt equestris, frenefactoria, mechanica, ars conficiendi gladios: Textoria, quae utitur ministerio pectinariae, carminatoriae, lanificii etc. Caeterum hae omnes artes sunt vel activae vel factivae, nec scimus verbum istud Theoreticis disciplinis ab Aristotele ipso esse applicatum: quod si tamen id fiat, non nisi per [gap: Greek word(s)] huc etiam inflecti existimandum est, quod sicut ibi, ita hîc quoque aliquis ordo et aliqui dignitatis gradus appareant. ] varie ab Aristotele usurpari. Artes enim dividit in Architectonicas et minstras, et inter scietias Theoreticas unam facit Archirectonicam, et inter Praeticas. Est ergo civilis scientia Architectonica inter eas, quarum munus est agere, non inter eas, quarum munus contemplari.

VSVS CAP. XV. ET XVI.

I. ANalogiam et convenientiam eorum, quae docentur binis his capitibus, cum rebus spiritualibus et Theologicis, dudum praeclare ostendit Sonerus Orat. de vita contempl. quae habetur in Philos. Altd. pag. 552. Sicut enim juxta Aristotelis mentem Theoretia Philosophia dignitate et praestantiâ vincit Practicam; Ita contemplativa illa vita, in cujus possessionem post hanc vitam immittemur, in finitis parasangis super at hanc practicam, quae consistit in luctâ spiritus et carnis, in contemtu vanitatis mundi, in exercitio virtutum Christianarum: quae omnia cum imperfectione imo etiam cum molestiâ conjuncta, esse satis constat.

II. Illa autem praerogativa vitae contemplativae praecipue provenit ab objecti excellentiâ, quod est Deus Opt. Max. qui cum sit summum bonum et fons omnis bonitatis, non potest non intellectum eo nobiliore et jucundiore beatitudine circumfundere et implere, quo ille vicinius et perfectius ab eodem attingitur et, ut loquuntur, comprehenditur.

III. Nec alio respicere Scripturam existimandum est, cum beatitudinem, fidelibus post hanc vitam paratam, visionis, intuitus, aspectus nomine in digitat, qui sane circa nullam rem jucundius occupabitur, quam circa Dei essentiam, quae inexhaustâ suâ bonitate et incredibili pulchritudine omne humanum angelicumque desiderium et cupiditatem satire atque explere sussicit. Cui beatae comtemplationi

non potest non insuper accedere amoenissima voluptas, aeque ut et contemplatio Philosophica junctam sibi habet voluptatem [gap: Greek word(s)] .

IV. Idque adeo nec ipsum penitus fugisse Aristotelem, apparet ex 2. Metaph. 7. t. 39. ubi ex ea nobilitatem et felicitatem divinae essentiae deducit, quod seipsam, tanquam optimum quid, inteiligat. In 10. vero eth. c. 8. hoc veluti consectarium adjungit, hominibus eatenus felicicatem compecere, quatenus similitudo quaedam ejus operationis (intellectionis) illis conveniat, quamque late pateat contemplatio, tam longe etiam beatitudinem sese extendere, et quibus insit contemplatio, eosdem esse beatiores. Et 1. de part. anim. c. 5. scribit, res illas superiores (divinas) tametsi leviter attingere possimus, tamen ob ejust cognoscendi generis excellentiam amplius nos oblectari, quam cum haec nobis juncta omnia tenemus: quemadmodum quamlibet partem minimamque corporis nostrarum puellae deliciarum vidisse gratius ac jucundius est, quam caeterorum hominum membra tota perspexisse et contrectasse. Nisi quod hîc aeque ac in multis aliis dolemus sortem tanti Daemonis, quod revelationis luce destitutus contemplationem istam ultra vitae hujus terminos non produxerit.

V. Produxit tamen Plato, qui in Phaedro asseverat, sapientiae nos demum compotes evasuros, cum mortui fuerimus. Etenim, inquit, si nihil cum corpore pure discerni potest, e duobus alterum: aut nunquam possumus scientiam consequi, aut post mortem. Tunc enim animus ipse per seipsum erit seorsum â corpore, prius vero nequaquam. [gap: Greek word(s)] : Arbitrari oportet, si vere philosophus sit, magnopere apud ipsum hanc opinionem valere, ut non alibi putam sapientiam posse assequi speret, quam illic. Similem in modum disserit apud eundem in Convivio Diotima vates, quando felix praedicat illud spectaculum, si cui

contigerit post vitam intueri [gap: Greek word(s)] . His gemella in Platonico fortassis ludo edoctus affert Plutarchus de ls. et Osir. p. 638.

VI. Quid dicemus in tantâ veritatis luce, quae Christianos etiam oculo sperstringere possit? Anillud Clem. Alexandrini subjici operae est, quod extat 2. Stromatum pag. 458: Dicit haec Plato, sive cum Legis decreto quodammodo concurrens (magnae enim naturae et liberae ab animi perturbationibus, nescio quomodo feruntur ad scopum veritatis, ut dicit Philo Pythagoreus, Mosis res gestas describens) sive etiam doctus abaliquibus, quae tunc erant, divinis eloquiis, ut qui doctrinae siti semper teneretur. Addatur fust Martyr paraen. ad gentes et Augustin. de Civ. D. l. 8. c. 11.

VII. Dominicus etiam Soto super 1. Phys. q. 1. probare non dubitavit, aeternam hominis beatitudinem in visione vel speculatione potius quam in amore consistere, argumento abinnato sciendi appetitu sumto. Quoniam, ait, ultimus hominis finis est scire, tunc ille satiabitur, cum in Deo omnia viderit.

IIX. Jam argumenta, quibus praerogativa Philosophiae Theoreticae prae Practicâ confirmatur, alteri illi sublimioris et supernaturalis generis vitae contemplativae de facili possunt accommodari. Ut enim civilis praxis ad pacem, ad universitatis pariter et singulorum salutem i. e. ad quietem refertur 10. eth, 7. Ita fidem pariter et facta â nobis Christianis eo referri par est, ut operosâhac, et cum diffcili carnis, mundi et Satanae pugnâ conjunctâ, praxi aliquando defuncti ad placidum aeternae vitae portum delati mentis oculos in contemplandâ augustissimâ divinae majestatis pulchritudine irretortos defigamus, defixosque amabilissima volupstate pascamu.

IX. Porro ut contemplationis dignitas â subjecti nobilitate pendet: Ita illa, quam post hanc vitam speramus, contemplationis beatitudo praecipue ab objecti praestantia, quod est Deun Opt. Max. arcessitur, quod quoniam omnes felicitatis bonitatisque numeros in se complectitur, ejus contemplatio non potest non summam et omnium maximam, quae in intellectum creatum cadit, felicitatem adferre, praesertim cum intellectus per lumen gloriae ultra vires natur ales ad clare videndam essetiam divinam elevetur.

X. Insuper sicut contemplativa prasentis status vita exiguum, vel, ut Arist. 10. eth. 8. limitat, mediocrem. certe minorem quam practica, externorum bonorum apparatum postular; Ita altera illa et aeterna vita vel eo quoque nomine felix censebitur, quod raris corporis, nullis vero extenis fortunae instrumentis ad obeundas functiones suas indigebit, commutato corpore animali in spirituale i. e. nullis obnoxium infirmitatibus, quae alis naturam humanam et animalem sibi relictam consequuntur: Intellectui autem intime unitâ ipsa divinâ essenitâ, simul illustrante mentem eamque ad cognitionem supernaturalem avehente lumine gloriae.

XI. Amplius in contemplatione alteram illam beatiorem vitam consistere, inde etiam liquet, quod dicamur in Scripturis futuri ibi Deo similes. 1. Joh. III. 2. et [gap: Greek word(s)] Luc. XX. 36. At quare imitabimur Deum? Operatione certe aliqua. Ut enim cujus vis alterius agentis; ita etiam infiniti illius et coelestium geniorum proxime ad Deum accedentiune praestantia et dignitas non in ocio sed [gap: Greek word(s)] aliquâ consister, et inde existimabitur. In quanam vero illa? an in practicâ? At haec, cum in affectuum moderatione consistat et ad sublevandam indigentiam humanam continendamque civilem hanc societatem sit comparata, removeri

moveri sane â Deo debet. Milto vero minus [gap: Greek word(s)] vitam tribuere eidem fas est, cum et ipsa humanae necessitati succurat, Superest contemplativa, per quam summum illud et perfectissimum ens immensam essentiae suae nobilitatem simulque operum â se conditorum bonitatem intuetur, et infinitum hinc gaudium peripit. In hujus contemplativae vitae imitatione positam esse aeternam felicitatem uti Angelorum itae beatorum hominum, itae liquet.

XII. Rursus sicut contemplatio, quae in hac vitâ nobis obtingit, eâ quoque de casuâ [gap: Greek word(s)] nobilitate vincit, quod ab objectorum firmiore certitudine et constantiâ maejorem ipsa certitudinem accipiat, animumque solidiore cognitione robotare et [gap: Greek word(s)] reddere queat, cum hanc inter hunamas opiniones et variantes sententias voluntatesque saepe ambigere et fluctuare necesse sit; Ita contemplationi eâ etiam de causâ in alterâ vitâ palma adjudicanda est, quod ibi animus humanus ab objecti, indissolubili necessitatis nexu devincti, perpetuitate et constantiâ ad claram et nullis temporum aut mutationum contingentiis labefactandam cognitionem determinabitur, quam ipsam S. Scriptur a phrasibus videre facie ad faciem, videre sicuti est, (Deus) videre per aspectum, et similibus exprimere solet.

XIII. Postremo sicut in hac, ceu loquuntur, viâ conjuncta est cum libertate animi, maximeque remota â servitute affectuum et aliarum molestiarum, quibus practica haec vita laborat: Ita magnam digitatem ac felicitatem illa gloriosa contemplatio beatis conciliabit, quod â servitute vitiorum aerumnarumque ereptos in plenam libertatem vindicabit, Nam hoc titulo ab ipsis S. literis censetur Rom. VII. 24. et. IIX. 21.

XIV. Atque huc accommodat Sonerus Aristotelicum illud VI. eth. 13. Prudentiam non imperare Sapientiae

sed Sapientiae causâ. Sicut enim prudentia adeoque habitus practicus animum ab impedimentis levat, et ad contemplationem praearat: Ita negociosa haec viatorum vita praeceptapraescribit, juxta quorum ductum fidem et vitam nostram hic ita conformari oportet, ut aliquando expediti his affectuum, inscitiae, tentationum aerumnarum vinculis, idones, reddamur ad capessendam liberrimam coelestis Sapientiae possessionem.

CAP. XVII. Que ordine in scholis docenda utraque Philosophia, sive an ordine doctrinae Theoretica an Practica praecedere debeat?

I. Huic quaestioni tribus equidem verbis responderi porerat, absque quorundam foret pervicaciâ verissima enim est Aristorelis regula 8. Phys. quicquid dignitate prius est, ordine est posterius, sed, ut dixi, propter quosdam secus sentientes [note: Quorum in numero sunt Ruvio prooem. univers. in l. phys. Aristot. n. 15. Conimbric. eod. prooem. q. 5. a. 1. Perer. l. 1. de phil. cap. 4. et imprimis Piccolom. introd. ad dec. gr. civ. phil. cap. 25. ] et haec res est accuratius expendenda.

II. Diserte ergo et perspicue ajo, Civilem philosophiam priori loco in scholis esse docendam, [note: Simplicius in prooem. phys. Post morales disciplinas, quae ad vita nostra institutionem pertinent, et post logicas, quae nobis tradunt regulas discutiendae et judicandae veritates, addiscenda est rerum natur alium scientia. ] et his quidem ex rationibus. Principium doctrinae, inquit Aristot. faciendum est, unde quis facilius discat, in 1. de partibus in 1. de gener. in Metaphys. alibi. Atqui Practica Philosophia facilior est cognitu, quippe quae non [note: Hinc tamen non sequitur, ut multis videtur, nullam omnio certitudinem apodicticam in moralibus et civilibus esse expectandam. Nam (ut recte instat Eustratius) sic nec rerum naturalium cognitio epistemonica daretur, cum nec illae stabili sem per tenore progtediantur, sed quandoque errent acfine suo frustrentur, ut in monstrorum generatione et aliis casualibus eventis apparet. Porro etsi practica illa non sempet se habeant [gap: Greek word(s)] , habent se tamen [gap: Greek word(s)] , ut hîc loci dicitur, cujus naturae sunt, subire Demonstrationis leges posse, ipse Analytices magister docet. Enimvero etsi ex iis, quae plerumque eveniunt, non confiunt Demonstrationes primae mensurae omnium exqui sitissimae, ducuntur tamen imperfectiores et paucioribus numeris tales. Igitur Aristoteles opponit modum moralia cognoscendi [gap: Greek word(s)] exactissimarum demonstrationum subtilitati, deinde superficiariam istam et adumbratam tractandi rationem in iis locum habere asserit, quae [gap: Greek word(s)] . Atprofecto non omnia, quae Practica Philosophia tractat, errori sunt obnoxia, nec omnia constant lege per humanae voluntatis arbitrium facile mutabili. Est namque aliquod [gap: Greek word(s)] , ut ex 5. eth. constat, quod est, [gap: Greek word(s)] seu immobile, si non [gap: Greek word(s)] inopiâ mentis laborantibus et perversis, saltem [gap: Greek word(s)] qui recta et sanâ mente valent, ut bene explicat Rhodius. Unde idem longe doctissimus Paraphrastes caput illud tertium 1. eth. inscribit, [gap: Greek word(s)] , non omnem scilicet demonstrandi rationem civilibus adjudicans, sedeam, quae est gradus nobilissimi: et paulo post in textu ait [gap: Greek word(s)] Item: [gap: Greek word(s)] . Haec ad celebrem istum et tot difficultatibus obnoxium locum adnotare visum est. ] exacto demonstrationum artificio sit elaborata, sed quae ut dicitur 1. Nicom. cap. 3. pingui quadam Minerva atque adumbratâ figuratione verum ostendat, [gap: Greek word(s)] .

III. II. Aristoteles 7. Polit. [note: Nimis confidenter negat Piccolom. 1. cit. c. 28. conssderati hîc pertinentia ad ordinem addiscendi. At nihil aliud scopus et connexio verborum indicat. Quaerit enim Philosophus, utrum cives ad felicitatem adducendi prius ratione sint erudiendi, sive rerum praest antissimarum cognitione imbuendi, an consuetudine et moribus ad virtutis regulam aptatis et conformatis. Huic dubio respondet ex supposito hoc fundamento, id quod ordine et generatione prius est, dignitate posterius esse, corporis primam esse curam habendam in educatione, ubi membra ad robur et expedienda negocia apta reddi debent: alteram appetitus, quem intra rectitudinis et honestatis gyrum contineri oportet, ne nobilissimae facultati, quae est mens vel intellectus, in contemplatione rerum humanarum et divinarum impedimentum objiciat: haec enim facultas tum demum libere et feliciter operatur, ubi priora ista recte sunt instituta et composita. ] ait: Corpus et partem hominis siveanimae [gap: Greek word(s)] esse priorem mente rationali. Ergo quae muniunt corpus et partem [gap: Greek word(s)] gubernant, affectusque, qui ibi regnant, moderantur, quod facit Practica Philosophia, prius sunt tradenda.

IV. III. Necessaria primum tradi debere, communi consensu hominum liquet. Practica Philosophia propter necessitatem est inventa, [note: Neque tantum res ita comparata erat, cum primum scientiae essent inveniendae, sed hodieque idem ordo est tenendus, dum operâ magistrorum addiscuntur. Antequam enim Philosophiae amator ad interiora scientiae adyta admittatur, instillantur ei in ipso [gap: Greek word(s)] vestibulo morum et vitae honeste instituendae praecepta, ne pravorum affectuum et vitiorum nebulas offundat mentis jubari, veritatisque lumen sibi eripiat. Unde Plato VI. de Repub. prolixe commemorat, quibus moribus praeditum esse quaeque vitia fugere oporteat hominem, antequam ad Philosophiam accessurus sit, ut scilicet mendacia, ambitionem, pusillanimitatem procul habeat, ut sit magnificus, gratiosus, amicus familiarisque justitiae, fortitudinis, temperantiae, quaeque ibi plura adferuntur [gap: Greek word(s)] . ] neque enim humana societas aut coalescere aut conservari potuisset sine gubernatione politica, sine observantia legum, sine usu denique virtutum, unde Aristoteles 1. Metaph. 1. cap. scribit: Inventis jam et institutis scientis, quae ad necessitates vel voluptates vitae humanae pertinerent, demum speculativas inventas, primo ergo loco doceri debere quis ambigat?

V. Accedit quarto loco racio â fineutriusque: Quemodum enim se habet finis Practicae Philosophiae ad sinem Theoreticae Philosophiae, ita se se habent ad invicem utraque Philosophia. Atqui finis Practicae Philosophiae dirigitur in finem Theoreticae, appetitus enim domatur, et Reip. tranquillitas procuratur, ut contemplari sine impedimentis liceat. Ergo practica etiam dirigitur in Theoretican tanquam in finem, ideoque ejus cognitio praemittenda.

Eleganter eruditiss. olim Moral. in hac Acad. Doctor Matth Bergius [gap: Greek word(s)] vocat [gap: Greek word(s)] , additque, ad hanc ab illa esse proficiscendum, quasi per viam ad termunum. Confirmari eadem sententia potest eleganti loco, quo obsignatur liber 8. Eudem. Quae electio possessique naturâ bonorum vel corporis vel reliquorum considerare maxime Deum facit, praestantissima est, atque hic terminus est pulcherrimus.

VI. Signum, quinto loco, hujus ordinis sustulit no bis ipsemet Aristoteles. In tractatione enim de virtutibus morales sive ethicas virtutes anteposuit dianoeticis, hoc est, practicas speculativis, felicitatem item activam selicitati contemplativae, vix certe alio consilio, quam hoc, de quo in praesenti agimus.

VII. Denique ex divino etiam Piatone [note: Quod a Socrate accepisse Platonem vero est simile. Cujus sententiam sic exprimit S. Augustinus l. VIII. de C. D. c. 3: Nolebat imundos terrenis cupidit atibus animos se extendere in divina conari: quandoquidem ab eis causas rerum videbat inquiri, quas primas ac summas on nisi in unitus veri ac summi Dei volunt ate esse credebat. Unde non eas put abat nisi mundatâ mente posse comprehendi: et ideo purgandae bonis moribus vitae censabat instandum, ut deprimentibus libidinibus exoneratus animus natur ali vigore in aeterna se attollert: naturamque incorporei et incommut abilis luminis, ubi causae omnium factarum naturarum stabiliter vivunt, intelligentiae puritate conspiceret. Imitatus est Praerceptorem dicipulus, cujus in eam rem verba sunt X. eth. c. 7. ista: Non oportet, quemadmodum nonnulli monent, unumquemque, cum sit homo, humana, et cum sit mortalis, cogitare mortalia: sed quatenus licet, immort alem se reddere, omniaque efficere, ut ex praestantissimâ omnium parte, quea in ipso est, vitam traduc at. ] argumentum eliciamus. Docet is divine admodum, Philosophiam esse mortis commentationem, non solum eam ob

caussam, quod hominem suae sortis commonefaciat, verum et maxime quidem ideo, quia hominem a corpore abducat.

VIII. Abductio illa duobus fit modis, liberat enim primum euma a corporis affectibus seu perturbationibus, deinde mentem apducit a sensibus, hoc est a singularibus aduniversalia. Haec posterior abductio ut perfecta fiat oportet praecedat abductio prior, id est, animus in quietem detur: sedendo enim anima fit sapiens 7. phys. c. 3. t. 20.

IX. Ut jam sese habet una abductio ad alteram, ita etiam sese habet Philosophia ad Philosophiam. Atqui abductio, quae praecedere debet, est practica, videlicet ea, quae a perturbationibus abducit. Altera vero, quae sequitur, est Theoretica, hoc est, quae abducit a sensibus: Practica ergo Philosophia prius doceri debet quam Theoretica.

X. Caeterum nec ipsi sine ratione, quod sentiunt, sentire videri volunt, itaque ne inauditi condemnentur, rationes etiam eorum operae precium est dispicere.

cognoscens et appetens, quarum illa hanc dirigit, ideoque merito praecedit, explicatur autem illa in Theoretica philosophia, haec in practica. Theoretica ergo praecedere jure debere videtur.

XII. Deinde inquiunt: Moralis Philosophia sumit principia a naturali, ut videre est 1. Eth. ubi animae doctrina assumitur, unde et Aristoteles in libro de anima dixit, scientiam de anima esse utilem ad omnem veritatem, quae verba expositores ad Philosophiam moralem accommodant, item moralis, quia moderatrix perturbationum est, hae vero naturales sunt, cognoscere sane eas ex naturalibus debet, ne jam dicamus, ex contem platione originem ducere omnes virtutes, auctore Platone, Averroe et Alexandro.

XIII. Tertio inquiunt, si juvenis moralis Philosophiae auditor esse non porest, quî primo loco doceri debet? Illud vero ex primo Nicomach. capite tertio clarum est. Haec fere sunt, quae adversae sententiae patroni pro se afferresolent, ea breviter, qualia sint, dispiciamus.

XIV. Ad primum ergo argumentum quod attinet, distinctione illud tolli facile potest. Cultus enim cognoscentis facultatis dupliciter potest intelligi, uno modo, conservare facultatem cognoscentem studemus, et hic praecedit omnino, ut videre est ex 1. Metaph. ubi dicitur, ob cognoscendi amorem sensus, qui cognitionem asserant, maxime a nobis diligi, vel seceundo loco cultus facultatis cognoscentis intelligitur de expolitione sive perfectione, qua posteriore acceptione facultas appetens prius est excolenda, quia neglectus ejus impedit et facultatem cognoscentem.

Cum ignoti nulla sit cupido, saltem in agentibus sensitivis et rationalibus, sane necesse est dirigi facultatem appetentem a cognoscente, quae bonum a noxio et mutili separatum illi proponat et ad appetitionem accendat excitetque. Sed ad hoc sufficitcognitio

confusa et actualis. Sin spectemus cognitionem accuratam et distinctam eamque habitualem, tum antecedere oportet culturam appetentis facultatis, ne praeposteri et inordinati ejus motus mentem distrahant, et a contemplationis tranquillitate in alia omnia abripiant. Atque illam, quam diximus, culturam obit Philosophia practica. Ad cujus ipsius penitiorem perceptionem etsi quadam repetenda sunt ex Philosophiâ theoretiea, qualis est doctrina de animâ, illa tamen [gap: Greek word(s)] , ut ipse loquitur Aristoteles, discuntur [gap: Greek word(s)] , nec assurgunt ad [gap: Greek word(s)] .

XV. Ad secundum quodattinet, respondeo, sicivilis Philosophia sit exquisitissime discenda, ut principia, a quibus pendet, usquequaque intelligamus, ordo a nobis propositus observandus non est, sed si discamus, quantum ad actionem satis est, procedi omnino, eo modo potest, quo volumus.

Huc faciunt insignia verba doctissimi Ammonii in Categor. p. 11. [gap: Greek word(s)] En quam belle conveniat cum autore nostro Interpreti! Nam et hic, quantum ad bene vivendum est opus, [gap: Greek word(s)] gnitionem sufficere docet, quae certe [gap: Greek word(s)] theoreticas procul a se spenit. Sed ecce etiam, uti [gap: Greek word(s)]

tribuat moralibus, quae nos jam iterum iterumque in his notis ad [gap: Greek word(s)] retulimus. Desinant ergo tandem cornicum oculos configere et in re tam clarâ caligare, qui secus sentiunt.

XVI. De Juvene, qui moralis disciplinae auditor esse non possit, vulgatius est, quam ut refutari hic debeat, et vel ex ipso textu clare apparere potest, non rejici penitus adolescentem ab illa disciplina, sed ostendir, adolescentem non posse esse eum, qui satisfaciatiis, quae Philosophia requirat.

XVII. Quod duobus eo loco probat argumentis, quorum prius est, quia sit imperitus [note: Sane moralium et civilium cognitio per experientiam acquiritur, ut planius docet Philosophus 6. eth. 9. Et 10. eth. cult. ait: Quisquis profecto inre civili intelligens haberi velit, illi opus est experientia. Et 1. pol. c. 11. dicit [gap: Greek word(s)] . Caeterum cum experientia sit non tantum propria sive usu et industriâ propriâ acquisita, ver um etiam aliena, nixa autoritatibus aliorum, sufficit ad morum doctrinam, quantum attinet vitam honeste instituendam, prudentum monitis et consiliis sese accommodare, quod est iis sese imitatione quadam similem reddere, cum in universum [gap: Greek word(s)] ex monito Aristot. 1. elench. Add. Symmach. l. 1. ep. 44. Rittershus. lect. sacr. l. 6. c. 14. Atque hîc locum habet illud AEschinis: [gap: Greek word(s)] . Eam ob causam sententias veterum pueri ediscimus, ut viri facti iis utamur. Quod si autem judicium simul cum aetate maturuerit, tum non amplius pendent Juvenes ab autoritate Praeceptorum, sed beneficio propriae experientiae et judicii sui acumine in ipsarum rerum civilium adyta se penetrant, et cognitionem [gap: Greek word(s)] cum [gap: Greek word(s)] permutant. ] rerum earum, quae in vita contingant hominibus, ethicos vero libros nil disputare aliud, quam vitam et facta humana.

XVIII. Posterius, quia idem aetatis rarione propensus ad voluptates sit, itaque praecepta haec difficulter auscultaturus, quae cupiditatibus modum ponant.

XIX. Quo facit, quod statim addit, se non agere de eo, qui aetate adolescens, sed qui moribus et ingenio sive etiam incanus sit, requirit contra in auditore duo: Primum ut educatus probe moribusque bene institutus sit, ne affectibus animi huc illuc rapiatur, deinde ut tamen aliquem usum actionum humanarum habeat, ne ob imperitiam non intelligat aut non assentiatur iis, quibus debet.

XX. Atqui haec duo privatâ educatione quisque vel aliquo modo consequi potest. Quare â piori sententia recedere nequaquam. possumus.

CAP. XIIX. Divisio Philosophiae civilis.

I. Quae sit Philosophiae civilis divisio, vix equidem controversiam habere putabunt multi. Communiter enim, dicent, tam Graeci quam Latini Interpp. tres Philosophiae practicae partes asserunt, quarum prima sit Ethica disciplina, altera Oeconomica, tertia denique Politica, id quod nec ipse etiam nego, consilium solum hujus distributionis ab ipsis peto.

II. Reddi autem â plerisque hoc mihi video, distributionis videlicet hujus rationem â fine sumptam, quam ita explicant, finis, inquiunt, practicae philosophiae est bene vivere, eo genere vitae, quod ad [gap: Greek word(s)] facultatemque appetentem proprie pertinet. Quia autem ad bene vivendum hoc vitae genere nemo sibi ipsi sufficit sine hominum societate, unde ea consequitur, quibus indiget, hinc duplex tractatio Practica oritur, una, qua agitur de

homine seorsim considerato adeoque solitario, quae tractatio libr is Ethicis absolvitur.

III. Ut vero idem homo indigentiâ rerum necessariarum liberare sese possit, rursum alia tractatio instituitur, eaque item duplex pro duplici indigentiâ: alia enim indigentia usum quotidianum spectat, et huic succurrendi ratio in oeconomicis monstratur: alia vero non usum quotidianum, sed perfectiorem, quo universa videlicet vitae hujus sufficientia continetur, respicit, de qua in politicis agitur.

IV. Summa pro diversâ et triplici hominis consideratione, dicunt, tres oriuntur practicae disciplinae, quarum prima hominem in solitudine instituit, eaque est Ethica doctrina, altera hominem in familia, quae est Oeconomica, tertia denique hominem in civitate, quae est in Politica.

V. Haec communis est, ut dixi, sententia, videtur tamen mihi non solum â mente et instituto Aristotelis aliena esse, sed et â methodi principiis resilire [note: Futilis fortasse aut saltem non adeo fructuosa haec controversia primâ fronte appareat. Caeterum si paulo altius expendatur, divisionem disciplinae practicae nasci ex accuratâ consideratione finis, subjecti et mediorum, adeo ut non possit non progressurus inter [gap: Greek word(s)] nubem saepe coecutire, cui ista fax non praeluxerit; non parum momenti ex istius controversiae decisione pendere intelligitur. Et vero non tam id agemus, ut autoritatem Aristotelis propugnatum eamus, quam ut nonnullam lucem foeneremur iis, quae hîc ab Autore nostro non minus argumentis quam testimoniis confirmantut, praesertim cum contra haec nuper se moverit Vir caetera Piccarti aeque ac Aristotelis aestimator acerrimus et literati nostri seculi facile princeps. Quo ipso si non aliud, saltem hoc obtinere nos posse speramus, ut exquisitissimum summi Viri judicium et prolixiorem informationem simus provocaturi. ] quod aliquot primum in medium productis rationibus ostendam, sic ut autoritatibus eam distinguam tanquam flosculis, deinde propriam sententiam declarabo.

I. Disquiritur igitur, utrum Ethica ita sit diversa â Politica disciplina, ut in illâ homo ad privatam aliquam, in hac ad civilem beatitudinem instituatur, et, quod hinc consequitur, utrum fine, subjecto et mediis differant?

II. Hujus controversiae negativam uti ductis ex Aristotele et rei naturâ argumentis abunde confirmavit Piccartus; Ita quae in contrarium afferuntur rationum momenta, bonâ cum pace Viri Clarissimi examinare liceat. Prima itaque hypothesis et, ut termino analytico dicam, [gap: Greek word(s)] est, quando Ille contendit, virtutem posse exerceri, atque per istud exercitium feliciter vitam degi, etiam extra societatem civilem. Hoc fundamento diruto sententia ipso levi motu corruet.

III. Equidem virtutem unam et alteram etiam extra civilem coetum exerceri posse, negari non prorsus potest. At vero per privatas istas et solitarias actiones eam felicitatem nos consequi, ad quam naturalis [gap: Greek word(s)] nos ducit, et bumana indigentia invitat, id. vero est, quod pernegamus.

IV. Felicitas scilicet humana, de qua in ethica agitur, non absolvitur quibus vis actionibus privatum emolumentum tantummodo respicientibus, sed tasibus, quae patriae et civibus publice prodesse, et officiorum reciprocatione Reipub. corpus continere et conservare queunt.

V. Nec est, quod dicas, non omnem omnino hinc excludi societatem, sed civilem tantum. Enimvero etsi non afferat nullam commoditatem societas etiam privata; constat tamen non ex Aristotelis modo Polit. sed ex rei ipsius attentiore consideratione, ut membrorum numero, ita perfectione alias ab aliis societates excedi et superari, ita ut imperfectior sit Familia, quae non nisi quotidianum usum spectat, Pago, qui quotidianis usibus plus addit, et rursus hic dignitate cedat Civitati, quae omnium fere rerum necessariarum copiâ est instructa.

VI. Saltem ergo non tot numeris perfectam esse vitam illam liquet, quae extra civilem societatem degitur, atque est illa, quae in coetu publico omnium rerum necessariarum abundantiâ gaudet Quid? quod privata talis vita felicitatis nomen tueri vel eo nomine non potest, quod proprium sit felicitati, ita sibi sufficientem ese, ut in commune non minus quam privatum prodesse queat.

VII. Equidem non semper suppetit occasio aut materia quarumvis virtutum officia obeundi, ne quidem si ad summum felicitatis, quam vita humana recipere potest, fastigium perveneris. Enim vero hic defectus externorum requisitorum ipsam felicitatis essentiam evertere nequit. Evertit autem, qui ejusmodi vitae genus consulto et de industriâ amplectitur, in quo nullus locus, nulla materia est relicta, mutua vitae negocia et officia cum aliis communicandi.

VIII. Adde quod talis [gap: Greek word(s)] non solum hominum (sane non naturaliter sed civiliter consideratorum) consortio indignus Aristotelis et aliorum prudentum judicio habeatur, sed ne viri quidem boni nomen nisi aequivoce sustineat, quemadmodum pes aut manus aequivoce tales sunt extincto toto, juxta illud 1. Pol. 2. et 4. meteor. ult. Nonmalum fortassis dixeris, qui neminem injuriâ afficiat, nullum scelus flagitiumve perpetret, nec tamen recte bonum appellaveris, qui, cum symbolam suam ad ornandam juvandamque Rempubl. nec non indigentiam aliorum sublevandam conferre per naturae et rectae rationis praescriptum obligetur, istis sese officiis subducit, et commodis, quae de se exundare possent, civitatem hujusque membra defraudat.

IX. Atque ex hoc ipso fundamento Aristoteles V. Eth. 15. disputat, eum, qui violentas manus sibi inferat, ideo civitati injuriam facere, quia, ut Interpres addit, civitas cum damno suo ducem puta vel militem vel architectum vel civem denique aliquem simpliciter, et quidem praeter volunt atem suam, amittit. In univer sum denique constat, peccatum non tantum haberi, si quis designec, quae lex divina aut humana fieri vetat, sed illud etiam, si quis officii â natura, â Deo, â magistratu sibi impositi partes implere negligat.

X. Quod si igitur, quemadmodum manifestum fecimus, illi demum rite naturae legibus parent, qui in civitates confluunt, et ad ornandum bonum plurimorum conspirant; necessario inde sequitur, inclinationem ad vitam solitariam esse praeter naturalem, quippe primariae naturae intentioni adversam, aeque ac praeternaturale est, si planta destinato tempore non ferat illos fructus aut semen, quod vi facultatis naturalis ferre debebat, aut si animal pluribus vel majoris minorisve, quam conveniebat, quantitatis membris nascatur, aut denique si homo corporis imperio, animi, servitio magis utatur, cum contra fieri oporteret. Ubi recte usurpes illud Aristot. 1. Pol. c. 5. t. 48: Oportet consider are naturam

non in corruptis, sad in his, quae magis se habent secundum naturam. Quod si qui vel prava temperamenti dispositione vel minus liberali educatione â jucunda consociatione in Trophonii antrum abripiantur, de illis merito dicatur illud Aristotelis X. eth. c. 3: Non si qua hominibus male affectis jucunda sunt, absolute et sua natura etiam sunt talia, sicut nec aegrotis salubria, dulcia, vel amara absolute talia sunt: neque etiam lippientibus alba putata vere talia sunt. Cui geminum aliquo modo est illud Interpretis ad 1. V. eth. c. 10: Etiam inter homines, qui recte et ut oportet sapiunt, immobile aliquod jus est, quod naturale dicitur. Quod si quibusdam, quibus mens laborat aut perversa est, jus non vide atur, nihil refert: Neque enim qui mel dulce esse dicit, mentitur, quia iis, quibus mens laborat, non tale videtur.

XI. Jam vero necessitates vitae in solitudine fortassis expleri utcunque possunt, sed non ita, ut natura praescribit, quae mu tuis vitae officiis sustentari vitam hanc jubet; neque vero ita, ut decet hominem, animal mundum et elegans; sed nec etiam satis commode. Sane et bestiae interdum pauciores, quandoque binae, alias solae nidos sibi moliuntur, et ab aeris injuriis tutas se aliquo modo praestant et victum acquirunt; â quarum vitae genere haud longe abesset solitaria ista vita, si absque civilium negociorum communione foret, quam prae illis homo propriam habet.

XII. Est equidem natura paucis contenta, si vitae propriae sustentationem respicias: atenim cum non nobis solum nati simus, sed partem patria, partem parentes, partem ipsi etiam cives postulent, praeter propriae utilitatis procurationem communis etiam utilitatis ratio non est nulla habenda.

XIII. Nec vero contrariae sententiae stabiliendae facit instituta vitae primorum parentum cum hac nostra civili comparatio. Illa namque dotibus, naturali soi te multo excellentioribus, ad beatitudinem naturali et civili longe eminentiorem erat evecta, minorique adeo indigentiae periculo obnoxia, quâm est nostra. Quemadmodum enim per superadditam divinae imaginis gratiam morbus, mors et aliae imperfectiones, natur am alias sibi relictam insequi solitae, inhibitae sunt et impeditae, ne actu ipso in nervum, ut sic dicam, erumperent: Ita eidem gratiae in acceptum referri debet, quod quo excellentioribus iisque supernaturalibus donis indigentia humana sive impedita five expleta fuit, quâ [gap: Greek word(s)] Dei similitudo maxime exprimebatur; eo pauciores res externae

ad corpus sive â morbis sive â frigoris, aestus, famis, sitis aliisve periculis tuendum desiderarentur.

XIV. Quid? quod iste integritatis status non sic extra omnem imperfectionis aleam primo statim collocabatur, ut non gradibus indies augeri et crescere posset. Constat sane vel eruditorum consensu, liberos, si qui nati in isthoc statu fuissent, staturâ et membris infantilibus adeoque subinde augendis in lucem editos fuisse, sed et scientiam, non nisi post adultam cum aetate rationem, majora incrementa procedente tempore sumsisse, quin et usu atque experientiâ ampliatam confirmatamque fuisse.

XV. Consimili modo mirum esse non debet, si ista elementa et rudimenta civilis societatis, successu temporis in certum ordinem et formam coaliturae, nondum eâ perfectionis facie spectanda sese exhibuerint, quâ aucto postmodum genere humano ipsae nituisset. Relinquitur nihilominus, ex Dei et naturae intentione istam etiam primorum hominum societatem nuptialem, quantumvis simplicissimam, ad multiplicationem generis humani, corporis utique non informis, non monstrosi, non legum et ordinum animâ cassi, ordinatam fuisse destinatamque.

XVI. Concludimus ergo, primariâ naturae intentione (cujus stimuli non possunt non omni homini ratione utenti sentiri) hominem ad civilem societatem dirigi, nec attingere quemquam eam, quam hominem sectari et obtinere fas est, felicitatem, nisi in civitate degat, ibidemque occasionem habeat, patriae, parentibus, filiis, uxori, amicis gratificandi, contra imperfectum et naturae intentioni contrarium esse statum, qui civilis societatis terminis non est circumscriptus. Unde etiam consequitur, si finis, subjectum et media eadem sunt in ethicâ, politicâ et oeconomiâ, (nisi quod hae posteriores peculiarem [gap: Greek word(s)] et habitudinem specialiorem illi superaddant,) unam numero esse doctrinam civilem, in tres istas partes, unam generalem, et duas speciales divisam. His ita expositis facilior erit eorum, quae apud Autorem sequuntur, perceptio, suaque constabit veritas Aristotelis pronunciato: [gap: Greek word(s)] .

VI. Ac primum quidem si homo in philosophiâ practicâ tribus his modis consideraretur, hoc est, ut degit solus, ut vivit in familiâ, ut in civitate versatur, sequeretur, tres esse practicas Philosophias, aut certe tres diversas

facultates. Facultas enim una est, quae de uno solum agit subjecto, et eodem modo sumpto, hic vero secundum eos triplex diversaque hominis consideratio est, triplicem ergo constituet facultatem. Arqui hoc absurdum est, cum pluribus locis unam solum civilem disciplinam esse Aristoteles asserat.

VII. II. In Ethicis ad Nicomach, libris definitur homo, quod sit animal civile, [note: Civilia appellat Aristoteles animalia, quae labori communicant, quorum idem opus communi efficitur opera, munusque idem omni est. l. 1. hist. anim. c. 1. ] non ergo potest ibidem homo ut solus considerari, qui tunc non esset animal civile, sed vel Deus, vel bestia, ut loquitur Aristoteles in 1. Politic. r. 26. [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] , bestia quidem solitarius est, quia fugit aliorum hominum commercium ob animi rusticiratem, quomodo consueverunt ferae, aut, inquit, est Deus, si videlicet non animi rusticitate sed magnitudine potius secedat, et speculativae vitae deditus seorsum ab aliis divinam vivat vitam, similisque Deo reddatur.

IIX. III. Extra controversiam apud omnes est, institui in libris Ethicis hominem ad virtutem moralem: virtus vero non consistit in scientiâ, neque in solo habitu, sed in operatione maxime versatur, ut urget Aristoteles lib. 2. Eth. At homo solus non potest operari secundum virtutem, sed in civili commercio virtus exerceatur necesse est, quomodo potest igitur homo, quae solus, iis libris institui?

IX. Nam, quod Montecat. vult, homini etiam solitario virtutes necessarias, assentior ei de quibusdam facile, puta, de temperantia, quae â stimulis et libidinum illecebris ipsum tueatur, de fortitudine ex parte etiam, dum forte oblatâ sibi serâ non se dilaniandum praebet aut fugâ elabi

conatur, sed consistit et pro salute suâ depugnat, libenter etiam do de Magnanimitate et despicientiâ rerum humanarum.

Quid? quod tales ne virtutes quidem aut honestas actiones accurare dixeris, nisi fortassis [gap: Greek word(s)] . Ad id enim, ut actio aliqua virtutis et laudis numeros impleat, praecipue requiritur, ut ad finem debitum referatur, isque non tam privatum quam publicum debet esse bonum, quemadmodum apud Platonem in Charmide Socrates introducitur impugnare sententiam eorum, qui statuebant, temperantiam esse, sua et privata curare, non ea, quae sunt civitatis, Imitatur quidem speciem virtutis illa actio, quae solâ perfectione possidentis, absolvitur, nunquam tamen ultimum complementum accipit, nisi publici boni causâ exerceatur. Tametsi igitur temperantis est, immoderatarum voluptatum et libidinum stimulos retundere, et fortis, ferae irruenti resistere, et magnanimi, humana despicere; non possunt tamen dici officio suo satisfecisse, si intra istos actionum terminos constiterint, nec Reipub utilitatem respexerint. Quemadmodum nec Imperator militaris officio suo defunctus esse censeri debet, si tantum castra metetur, aut vallum muniat, hostem autem â moenibus aut finibus non repellat; nec Orator unius aut alterius enthymematis confectione contentus esse potest. Sunt scilicet hujusmodi actiones ita comparatae, ut habent se aliae partes, quas vocant, potentiales, de quibus Thomas scribit II. 2. q. 80. quod magnam cum toto cognationem habeant, perfectam tamen ejus rationem non attingant. Equidem cum habitibus virtutum tales actiones semper sunt conjunctae, sed non semper, ubi hae apparent, ipsos habitus perfectos subesse necesse est. Docet hoc praeclare Aristoteles V. eth. 3. ubi asserit, illam demum esse perfectam virtutem, quando, qui eam habet, non solum secum, sed cum altero etiam virtute uti potest: quam quidem ibi justitiam universalem indigitat, quae ad aelterum spectet, agatque ea, quae alteri conduc ant aut principi aut reipublicae.

X. De justitiâ, quae virtutum quasi quaedam domina est, quam libet auctorem ille Ciceronem det in 2. de officiis, tamen suspendo vel propter solam definitionem, qua jus suum cuique tribuere dicitur, at quomodo is jus cuique tribuat, qui omnes fugitat, sic liberalitatem quomodo exerceat? quomodo alias?

XI. IV. Pugnat contra communem hanc sententiam, quasi praevidisset ipse Aristoteles: in frontispicio enim Ethicorum, hoc est, 1. lib. c. 1 [gap: Greek word(s)] [note: Advertendum hic, ethicam non dici simpliciter et absolute [gap: Greek word(s)] sed cum addito [gap: Greek word(s)] ; videturque innui, non absolvi hae philosophiae civilis parte omnem [gap: Greek word(s)] Politicam, sed elementa tantum tradi et principia generalia, substernenda et deinde specialius accommodanda Politicae et Oeconomicae. Eâdem voculâ idem innuens utitur Aristoteles 1. Magn. Moral. c. ult. in 1. vero Rhetor. vocat [gap: Greek word(s)] . ] [gap: Greek word(s)] , id est, Methodus haec nobis proposita, quae est quaedam civilis Methodus, quomodo hominem instituat solum?

XII. V. In conditionibus felicitatis recensendis: dum eam Aristoteles dixerat debere esse sufficientem, explicat quid eâ voce sibi velit, atque ita ait: [gap: Greek word(s)] , id est, cum felicitatem inquirentes dicimus eam debere esse sufficientem, non restringimus sufficientiam ad unum aliquem aut solitarium hominem, sed sufficere debet ea primum beato ipsi, deinde ejus parentibus, postea liberis, tum uxori, demum amicis, denique omnibus civibus: De homine enim tanquam civili animali nobis sermo est.

XIII. Quid clarius obsecro dici potuit? non videlicet agi in Ethic. de felicitate unius hominis, qua solus est, considerati, sed de felicitate hominis in familia et civitate constituri, tanquam, ut Cic. verbis loquar, naturâ apti animalis ad coetum, concilia et civitates.

XIV. Quid? quod paulo infra hunc locum negat hominem solum posse esse beatum, ac cujus dementiae fuerit,

XV. Denique 8. Polit. unus, inquit, finis est totius civitatis, una ergo et erit eruditio, et hujus finis cura quoque publica non privata, cum itaque homo sit animal civile, pars erit civitatis, non oportet autem, teste Aristotele, credere civem sui ipsius esse civem, sed omnes esse civitatis. Quod si hoc, dum hominem Aristoteles instituit, instituet sane, non ut sui ipsius civis est, sed ut est pars civitatis.

XVI. Caeterum ut res perspicua magis fiat, ex ipsismet Ethicis videamus: sub extr. l. 1. Nicomach, cum proponit, quare de virtute velit agere, causam inter alias hanc reddit: [gap: Greek word(s)] , id est, videtur autem et qui vere politicus, hoc est, administrandae Reip. praefectus est, in virtute plurimum laboris suscepisse: vult enim cives bonos et legibus obtemperantes efficere.

XVII. Lib. 3. Ethicor. proponit agere de voluntario et invito, quam tractationem ait utilem fore legumlatoribus ad decernendos honores vel poenas. [gap: Greek word(s)]

XIIX. In 5. lib. quo pertinet illa de duplici justitia tractatio, an ad hominem solitarium? atqui eo libro manifeste: [gap: Greek word(s)] , id est: Non debet vero nos latere, quod id, quod quaerimus, sit simpliciter et civiliter justum.

XIX. Quo liber octavus, qui est de Amicitia, et quomodo is homini solitario accommodabilis?

XX. Verum sistam hîc et propriam tandem, de filo philosophiae practicae, sententiam aperiam, quam et

intentioni Aristotelis et verbis consentire existimo, neque rationibus destitui censeo.

XXI Statuimus ergo consilium in totâ civili philosophiâ Aristotelis esse, instituere et formare optimam civitatem optimamque Rempublicam. Haec vero facultas, quia activa est, actio vero omnis finem spectat, inque eum dirig itur (finis enim est principium rerum agendarum et causa omnium actionum,) ideo constituendus est primo locofinis civitatis vel Reip. quaerendumque, an aliquis detur, et quis ille sit, habetque sese finis hic tanquam principium. Methodus vero omnis, quae habet principia, ex principiis deduci debet.

XXII. Cum ergo civilis facultatis finis sit felicitas, ut probat Aristoteles primo Ethic. antequam de Repub. diceretur, de felicitate agendum fuit, quia vero felicitas haec in actione virtutum sita est, ideo, qui de felicitate agere vult, de virtutibus quoque eum agere necesse est.

XXIII. Quare scopus sive consilium Ethicorum librorum, meâ opinione, erit agere de felicitate, ut est finis et principium civilis scientiae, simulque de virtutibus, iisque omnibus, ut ostendat, quaenam inter eas sit perfecta, cujus videlicet operatio ipsa felicitas sit.

XXIV. Quo fine declarato, deinceps in politicis Rempublicam accommodare [note: Accommodatio isthaec fit hoc modo. Dum in ethicis investigatus et generaliter propositus fuerat finis hominis civiliter considerati, sed et subjectum deinde ipsum, quin et media fini dicto acquirendo idonea ostensa, supererat, ut in seqq. duabus partibus eadem specialius explicarentur. Igitur in Politicis docet Aristoteles, quae sit ratio beatitudinis societatum in certam Reipub. formam redactarum, quae sit materia vel subjectum, in quod beatitudinem introduci oporteat, quibus denique mediis singulae Respub. ordinari et conservari debeant. Eodem modo in Oeconomicis procedendum est, ut felicitas universalis restringarur ad familiae bonam constitutionem, homo ad obeunda rei familiaris munera, media ad virtutes domesticis sive capitibus sive membrls convenientes. Ut adeo liqueat, dum in ethicis felicitas, homo et virtutes considerantur universaliter et velut abstracte, in Politicis eadem ad certam Reip. formam, in Oeconomicis ad familias contrahi. Ad eundem modum rem hanc explicat Acciajolus prooem in Arist. eth. docens, habere se mor alem doctrinam ad reliquas partes philosophiae activae, sicut liber de physico audito habeat se ad reliquos libros philosophiae naturalis: continere enim prima elementa primaque principia. ] huic fini instituit, et in Oeconomicis familiam.

XXV. Hanc sententiam primum consuetudine Aristotelicâ tueri possumus, deinde multis auctoritatibus etiam communire. Ut enim in Analyticâ doctrinâ â ratione finis incipit, deinde media illi fini parando accommodat, ut item in scientâ naturali prius Aristoteles de primis principiis corporum naturalium agit, deinde [gap: Greek word(s)] corpora naruralia pertractat: ita hi libri recte de principiis sive elementis civilis facultatis inscribi possunt.

XXVI Quo digitum olim intendit Alexander, cum in comment. super 1. prior. ait, Aristotelem in prioribus Analyticis agere de Syllogismo, tanquam principio demonstrationis, ut fecerit in morali facultare, in qua volens Rempublicam constituere in Ethicis, prius tractarit de virtutibus tanquam de principiis facultatis civilis, quoniam societas sine virtutibus consistere nequear.

XXVII. Hoc ipsum auctor magnorum mora lium satis perspicue quoque attestatur, cum ait in princ. [gap: Greek word(s)] , id est, quoniam propositum nobis agere est de virtutibus, primum illlud videndum, cujusnam scientiae vel artis pars sint mores sive moralis haec disciplina. Ut igitur paucis absolvam, non alius videtur pars esse, quam civilis, civilibus enim in

rebus nisi sit aliquis certo modo affectus, effici nihil potest, sed oportet virtutis esse studiosum, quare si quis secundum politices sive civilis scientiae praecepta agere velit, eum moribus probis ac compositis esse decet, unde apparet, Politices partem ac principium esse tractationem de moribus, ut in totum jure mihi videatur omnis haec disputatio non Ethica sed Politica appellanda.

Haud infeliciter sensum horum verborum assecutus est Vitus Amerpachius, quamvis suum, ut ipse profitetur, genium secutus, comment. in h. l. Abusus, inquit, nomine partis in hoc loco Aristoteles esse videtur: ac ideo principitum etiam Ethicam Politicae dixit, fortasse ut significaret, sic esse partem hujus illam, ut est fundamentum pars domus aut literarum cognitio pars grammaticae. Nam ut sunt partes, ita sunt etiam principia. Sed hoc modo ethica tam oeconomicae, pars et principium est, quam est politicae: nisi quod haec est illa praestantior ac perfectior, cum ex illâ prodierit et consistat.

XXIIX. Satin autem perspicue? quin Aristoteles ipse, ne quid ambigamus, manifeste Ethicos libros vocat Elementa Politices 4. Polit. cap. 11. [gap: Greek word(s)] et c. id est, judicium autem de his omnibus ex iisdem est Elementis: Si enim recte in Ethicis dictum esl et c.

XXIX. Clarius adhuc in. 7. Pol. c. 13. [gap: Greek word(s)] , id est, cum vero propositum nobis sit optimam Rempub. considerare, ea vero sit optima Respubl. per quam civitas optime gubernatur, optime autem gubernatur, quam maxime conting it felicem esse, manifestum

est quidem, quid sit felicitas, ignorari non debere, ut de ea in Ethicis diximus. Quibus verbis quam eleganter, quamque perspicue reducit optimam Rempublicam, de qua ibi agit, ad optimam felicitatem, veluti ad ejus principium, de quo egisse se in Ethicis attestatur.

XXX. Ad extremum ne aliena nobis arrogemus, fatemur lubentes et grato animo, haec nos didicisse ex Felice Accorombonio in comment. Et hic. et Jacobo Mazonio in praeludiis Philosophiae Aristotelicae et Platonicae sect. 6. c. 2. p. 244. Atque haec de divisione philosophiae practicae sufficiant.

VSVS CAP. XVII.

I PRacticam hanc Christianorum vitam antecedere et praemitti futurae illi alteri Theoreticae, dubitari penitus nequit, si consideremus, illam habere se ut medium, hanc ut finem, illam ut sementem, hanc ut messem II. Cor. IX. 6. illam ut cursum, hanc ut brabeum l. Cor. IX. 24. illam ut certamen, hanc ut coronam II. Tim. IV. 7. et 8. denique omnes operationes practicas girigi ad consequendam felicitatem Theoreticam.

II. Illa vero mortis commentatio, in qua Plato hominis felicitatem constituere est solitus, pulchre repraesentare potest imaginem, quâ Christianus gaudet, felicitatis sive temporalis sive aeternae. Sicut enim illa consistit primo in abductione â corporis affectibus, deinde in abductione â sensibus, quarum illa practicae Philosophiae, haec theoreticae propria est; Ita Christiano incumbit, prius purgare mentem ab affectuum pravorum et flagitiorum inquinamentis, quam vinculis corporis solutus ad sinceram istaem et ne quidem sensitivae cognitionis ministerio indigam Dei et beatarum mentium speculationem evehatur.

III. Ac primam quidem ab affectibus abductionem haud obscure exprimit Scriptura vocibus mortificare crucifigere, exuere, deponere veterem hominem et peccata, liberari â peccato, et similibus. Sicut igitur Philosophica illa mors vel [gap: Greek word(s)] affectus et pertur bationes ita sub imperium rectae rationis cogit, ut quasi intermortuae videantur, dum nullum scil. aut exiguum impedimentum hominis contemplationi objiciunt; Itahaec fidelium mors est moderatio carnalium affectuum et abstinentiae âpravis actionibus, non obtinente dominium, sed subacto et quiescente appetitu et peccato, instar rei vitâ et sensu destitutae.

IV. Alteri autem â sensibus abductae cognitioni similis est alterius vitae contemplatio. Sicut enim illa res â sensibus et conditionibus materialibus separatas et ad universalis perpetuaeque naturae ideam contractas percipit, speciebusque intelligibilibus intellectum actuat: Ita haec altioris generis propter intimam essentiae divinae et luminis gloriae praesentiam adeo â sensibus erit remota, ut quidem abstractione â phantasmatibus, saltem in cognitione essentiae divinae, sit opus futurum. Qvae autem aliae objecta specierum sensibilium beneficio ab intellectu apprebendenda proponentur, ea minore negocio abstractum, atque clarius intellectui cognoscenda transmissum iri, non est dubium.

V. Sicut denique nemo idoneus Philosophiae moralis auditor esse potest, qui est juvenis moribus, et cum rerum agendarum prorsus est imperitus, tum affectibus et effreni libidini suae imperium nondum abrogavit: Ita nec sublimioris istius sapientiae capax est, qui nec discernere spiritualia â carnalibus, coelestia â terrenis novi, neque vero etiam pravis affectibus et cupiditatibus nuncium misit. Atque huc spectat illud Sap. l. 4: Sapientia non intrat in animam malitiosam, aut habitat in corpore obnoxio peccatis, Cui consonum est illud Greg. Nazianzeni Orat. 33.

[gap: Greek word(s)] : impurum rem puram attingere, ne periculo quidem fortasse caret, quemadmodum nec aegris oculis Solis radios intueri.

VSVS CAP. XIIX.

I. Amoenissima sese offert analogia eorum, quae in hoc capite late de subjecto doctrinae civilis disputantur, cum iis, quae de subjecto Theol. in doctrinâ sacrâ, praesertim ejus parte propriâ, traduntur. Sicut enim practica Philosophia hominem, ut in civili societate degentem, considerat, illisque virtutibus imbuit, quae ad corporis istius compagem tuendam et mutua vitae officia reciprocanda faciunt: Ita in Theologia consider atur homo, non ut solitarius et ab aliorum conversatione remotus; sed ut est pars integrans et membrum corporis mystici i. e. Ecclesiae. Hinc adeo sicut nemo [gap: Greek word(s)] , imo ne quidem viri vere boni officium sustinere potest, nisi civili societati se aggreget: Ita nemo veri Christiani nomen ferre potest, nec immunitatum et bonorum spiritualium particeps fieri, qui Reipub Christianae communioni se non adjungit.

II. Atque huc nos ducit ipsa Scriptura S. quando coetum fidelium civitatis nomine insignit Cant. III. 2. Apoc. XI. 2. et. XX. 9. Heb. XII. 22. cives vero ejus [gap: Greek word(s)] appellat Eph. II. 19. Quod si igitur Ecclesia civitas quaedam est, certis etiam legibus erit ordinata et formata, sed et certis privilegiis instructa, variis statibus et (quâ ipsâ Aristotelicâ similitudine rem istam explicare non dubitat B. Gerhardus loc. de Eccl. c. 3. n. 20.) sicut civitas non consistit ex Medico et Medico aut ex rustico et rustico, sed ex Medico et rustico: Ita non unius ordinis homines sive docentes sive difcentes coetum istum absolvunt.

III. A quo coetu qui vel secssionem facit, nec (quod tamen boni civis esse itidem ex Arist. discimus) praesentem statum amat, vel legibus fundamentalibus alias, seu novitatis prurigine seu ambitionis oestro correptus, obrogare et tranquillitatem publicam convellere nititur, is nec bonus Christianae Reipub. civis audire, nec proposito huic fine ultimo potiri hactenus spozest.

IV. Quid? quod leges hujus civitatis ita sunt comparatae, ut cum solitariâ et segrege vitâ consistere nullo modo queant. Nam nec fidei quidem sua constat integritas, nisifructus ejus in Christianae societatis augmentum et ornamentum redundent. Jam diligere amicos et immicos, inservire alios aliis, mansuetum esse, humanum, justum quaeque alia his gemellatoties inculcat Scriptura, non profecte nisi in civili aliquâ conversatione locum habere queunt. Ipsa quoque Saoramenta praeter alios fines ad unionem et consensum corporis istius mystici instituta esse constat. Quibus legibus qui non paret, non magis is est civis Ecclesiae, quam in civitate aliâ aliquis pacis publicae turbator aut resractarius legum praevaricator bonus Reipub. civis aut vir bonus salutari potest.

V. Atque ut amplius leg amus vestigia Autoris nostri, sicut virtus, ad quam instituimur in ethicis, non in scientiâ sed operatione consistit: Ita dogmata, quae traduntur in Scripturâ S. non nudâ scientiâ terminari sed ad [gap: Greek word(s)] referri omnia oportet. [gap: Greek word(s)] , ait Justinus Martyr. lib. 1. cohort. adgentes. II [gap: Greek word(s)] autem charitatis exercerinequit, nisi occasio et materia subministretur in coetu et conversatione hominum, mutuis vitae officiis indigentium et fungentium.

VI. Idque ipsum non tantum toties Scriptura inculcat, quoties indigitat, Deum non unum aut paucos aliquos

VII. Talibus igitur e civili Philosophia petitis vocibus quoniam res spirituales designare, et ita hominum captui sese attemperare visum est Spiritui S. et hunc secutis Doctoribus Ecclesiae, quantum lucis S. doctrinae â civili philosophia affundatur, haud difficulter liquet.

CAP. XIX. Ordo Philosophiae Practicae declaratur.

I. Ethicis libris primum in explicatione locum deberi, extra omnem dubitationis positum est aleam, itaque in eo ostendendo operam insumere velle, et stultum esse opinor et fastidiosum.

II. De ordine vero Politicorum et Oeconomicorum librorum ambigi video â non paucis, quare in eo hujus capitis cura mihi ponetur. Diversitas vero in hoc est:

Divus Thomas, Albertus M. AEgidius et Acciajolus putant Oeconomicam doctrinam praecedere debere civilem, adeoque Politicis libris anteponendam, quia videlicet in 1. Polit. non semel Aristoteles dicat, domum et familiam priorem esse naturâ civitate, et auctor primo Oeconom. cap. 1. [gap: Greek word(s)] generatione [gap: Greek word(s)] priorem esse.

III. Quorum sententia multis non probatur, ut nec mihi, fundamentum vero, quod afferunt, parum eos juvat: destruitur enim ab Aristotele 10. Nicomach. extremo, dum ait, licet domus naturaliter civitate sit prior, id est, quoad constitutionem et naturae ordinem, quae ex imperfectis constituit perfecta, juxta tamen ordinem doctrinae [note: Societates humanae possunt duobus modis considerari 1. ut sunt coetus hominum per naturalem generationem et indigentiae quotidianae impulsum in unum aliquod corpus coalescentes, praebituri elementa et principia perfectioris societatis, in quâ absoluta, quam haec vita fert, felicitas obtinetur. Quo respectu tempore et naturâ esse priorem Republicâ familiam constat. Idque ipsum indicant Aristotelis loca 8. eth. 14. et 1. Oecon. 1. ubi prior Oeconomica Politicâ esse diritur. Possunt autem alio insuper modo istae societates considerari, quatenus scil, homines ex informibus istis rudimentis emergentes in eam ordinis et formae faciem sese jam induerunt, ubi indigentiae humanae omni ex parte potest consuli, et perfectissima felicitas tum universorum tum singulorum acquiri et possideri. Quando vero singuli salvi esse non possunt, nisi communis navis Reipub., in qua ipsi feruntur, sit incolumis; facili inde negocio deducitur, prius ordinandam et legibus instruendam muniendamque esse Rempublicam, quam singulae partes ad accuratam et omnibus numeris perfectam societatis formam redigantur: praesertim cum praecipuae actiones ad publicum commodum directae et accommodatae esse debeant. Quid? quod difficile est secundum vit tutem vitae rationes componere, nisi quis ibi sit educatus, ubi sub hujusmodi legibus publicis vivitur? unde educationem et exercitationes legibus ordinatas esse necesse est, ut praeclare disserit Aristotetes 10. eth. Et Lacedaemoniorum Reip. palmam prae aliis ibidem tribuit eo nomine Philosophus, quod in solâ illâ Nomothetes rationem habuerit educationis. Plura de hac controversiâ videantur apud Accoromb. annot. in Arist. eth. p. 253. Piccolom. introd ad dec. gr. civ. philos. c. 29. et Keckerm. disp. pract. 28. probl. 1. ] et artem civilem prius esse instituendam civitatem quam familiam, idque ideo, quia privatae institutiones domus et familiae pendent et diriguntur communi institutione totius civitatis. Filii enim educandi curâ et institutione publicâ sunt, inquit Aristoteles, non privatâ, quae discordare posset â publico civitatis ritu.

IV. Neque etiam una educandi familiam ratio esse potest, sed pro variis Rerumpubl. civitatumque formis educatio quoque ipsa variat.

Hoc est, quod tam acriter inculcat Philosophus 5. Polit. c. 9: maximum ad Rerumpublicarum conser vationem momentum adferre, si cives instituantur convenienter Reipublicae. Nam legum utilissimarum et decretorum, quae ab omnibus Rempubl. gerentibus sint facta, nullam esse utilitatem, nisi assuefacti et instituti in Rep. homines fuerint, populariter quidem, si leges sint populares, Oligarchice vero, si sint Oligarchicae. Haud paulo clarius idem docet 8. Polit. 1. init. Huc pertinet, quod Oeconomica ideo subjecta esse et parere Politicae architectonicae dicitur, quod haec illi, itidem ut aliis [gap: Greek word(s)] , praescribat et sanciat, quid agendum, â quibuque abstinendum sit. Idque moratissimis quibusque gentibus in animo haesisse accepimus. De priscis Atheniensibus Isocrates in Areopagitico: Facile intelligitur, si bene et praeclare ordinarunt Remp. suam, eos etiam in quotidianae vitae ratione honestatis ac legum perpetuo fuisse studiosos. aliter enim fieri non potest, quin qui summa rerum fundamenta rite jecerunt, etiam singulas partes quasi recte exaedificent. Eodem nomine Persas commendat Xenophon 1. [gap: Greek word(s)] Cyri, principem eorum curam fuisse scribens, id efficere in educatione, liberorum, quod bono publico maxime conducat: non enim inde facere initium, unde quam plurimis in civit atibut leges exordiantur, quae cuivis educandi liberos suos, qua ipsi visum fuerit ratione, potestatem faciant. Scilicet ut hospes ille apud Platonem 7. de legibus ait: Si juvenes, ut oportet, educati sunt, atque educantur, bene ac prospere successura sunt omnia: sin minus, ea eventura,

quae ipse ne dicere quidem vult, ne ei, quam, instituit civitati, videatur male ominari.

V. Confirmat hanc sententiam clarissime Aristoteles in 1. Polit. c. ult. dum ait: De viri autem et mulieris filiorumque et patris virtute et conversatione quid recte vel contra, et quomodo hoc quidem facere, ab illo autem abstinere oportear, in his, quae in Repub. considerantur, necesse est intueri. Nam cum omnis domus sit civitatis pars, virtus vero partis totum respicere debeat, necesse est, attendendo oculos ad Remp., ei conformiter familiam instituere, ideo etiam in 10. Nicom. extrem, ab Ethicis libris ad Politicorum transitionem facit.

VI. Ad locum vero 1. Oecon. quod attinet, distinguendum esse arbitror. Vocabula enim quae in [gap: Greek word(s)] apud Graecos desinunt, praesertim in civili facultate, puta [gap: Greek word(s)] aliquando cognitionem et praecepta et regulas et rationes generales, uno verbo [gap: Greek word(s)] per se solum facultatis alicujus signifi cant, aliquando vero illud, quod [gap: Greek word(s)] resultat, hoc est, operationes juxta illas regulas et praecepta.

Omnis disciplina practica etsi essentialiter ad praxes commode instituendas et dirigendas ordinetur; semper tamen cum theoriâ aliquâ conjuncta esse debet, quatenus certâ methodo certisque praeceptis inclusa cognosci vel doceri ac disci debet. Vid. Bonam. lib. 1. de motuc. 3. Montecat. praefat. in polit Arist. p. 5. Piccart. proleg. in polit. Arist. p. 3. Jam Oeconomicam in praxi positam tempore et naturâ vel, quae Aristotelis eo in loco vox est [gap: Greek word(s)] priorem esse, recte et convenienter menti Philosophi docet Autor: nisi quod addendum insuper videtur, illam Oeconomicam seu familiae administrationem, quae nec civitatis animâ regitur, nec ad honi publici incrementum contendit, imaginem magis Oeconomices quam Oeconomicam esse, evasuram demum in perfectam et veri nominis Oeconomiam, ubi Reipub. legibus ad utilitatem civium disponetur. Ergo, ut paucis omnia absolvam, prior est generatione et tempore, Oeconomica, sed imperfecta et fundamenta

tantum acrudimenta praebens futurae Politicae: posterior autem est, quae est perfecta, et legibus prudentum in concinnam Reique publ. conducibilem formam redacta.

VII. Auctor ergo Oeconomicorum cum ait, familiam generatione priorem esse, quam civitas, sive ut loquimur, [gap: Greek word(s)] , sumit oeconomicam et politi cam non pro contemplationibus disciplinisque sed pro operationibus et praxibus, quo sane pacto necesse est, si domus prius efficitur quâm civitas, ut ratio etiam domestica prius constituatur.

IIX. Non vero semper idem ordo, est in contemplatione, qui cernitur in praxi: Nam Galenus in contemplatione primum de simplicibus morbis agit, quamvis rarissime in corporibus tales oriantur. Verum hac de rc alias.

IX. Precedit ergo Aristoteles, ut concludamus tandem, in civili Philosophia â felicitate et virtutibus, hoc est, â principiis civicacis ad constituendam civitatem et ad leges et Magistratus formandos, ab institutione demum civitatis ad domesticam et familiarem rationem, hoc est, ab Ethicis ad Politica, ab his ad Oeconomica.

X. Ad extremum diluenda nobis est opinio quaedam recens et non ita pridem excogitata. Vult enim nonnullus e Philosophorum ordine, totam Politicam Philosophiam primo et per se consistere in libris Ethicis, libros vero politicos de legibus et magistratibus, et oeconomicos de familiis per accidens esse utiles: esse enim confectos non obartis necessitatem, sed ob hominum pravitatem: si enim homines secundum virtutem viverent, nihil opus esse institutione aut formatione civitatum, non leges condi aut earum executores magistratus creari oportere, in familia denique administrationem non peccaturam.

XI. Urque hanc suam opinionem commendabilem magis faciat, illustrat simili: quanquam, inquit, Rhetorices, ut 1. Rhet. Aristoteles docet, substantia in Enthymematibus consistit, nihilominus tamen Aristoteles agit etiam ibidem de animi affectibus, de Elocutione, non quia sint necessaria Rhetori, sed ob judicum pravitatem, qui non judicant ex jure et aequo, sed affectibus et ornatu orationis transversi saepe abripiuntur: ita inquit in Polit. quoque tota facultatis illius substantia in Ethicis libb. consistit, reliqua ei accidentaria sunt.

XII. Haec vero sententia minime admitti potest vel debet. Non sufficit virtus sola ex sententia Aristotelis ad bene beateque vivendum: sed opus est, ut civitas etiam sitoptime constituta secundum materiam et secundum formam: secundum materiam quidem [note: Cujus curam non omittendam esse praestantissimi quique civilis prudentiae Doctores tradunt. Constat id ex Platonis 5. de legibus, ubi et locus, ubi condenda est urbs, commodus et ejusdem in certas habitationes aequalis divisio designatur. De eodem Platone memorat Aristoteles 2. Polit. c. 6. quod docuerit, Legislatori ad duo inprimis respiciendum esse, primo ad regionis sen agri magnitudinem, deinde ad multitudinem civium. Eidemque ipsi ibidem nec non 7. Polit. c. 4. subscribit, nisi. quod addere jubet. ad vicina quoque loca altero oculo esse respectandum. Idem tradit Philosophus 1. Rhetor. c. 4. n. 14. et seqq. Quantum etiam tribuerit materiae civitatis i. e. aedisiciis publicis et privatis Romulus, patet ex luculentâ, quam habuit ad concionem, oratione apud Dionys. Halicarn. l. 2. p. 78. ] ut sit bene sita, bene aedificata, sub optimâ coeli parte et loco opportuno sit, ut neque aeris malignitate, nequeâ vi externâ laedi aut labefactari possit, quoad formam vero, ut habeat optimum regimen, hoc est, vel optimatum sit status vel regnum, quae omnia non modo sunt necessaria ad felicitatem, sed de essentia quoque sunt, hoc est, civitatem constituunt ejusque beatitudinem. Haec vero in Ethicis non tractantur, sed in Politicis.

XIII. Praeterea secundum Aristotelem 10. Nicom. pauci sunt suapte naturâ absque educatione boni et virtute praediti, ideo qui optimam Rempub. instituere vult, non solum monere debet, quid virtus sit, sed etiam quomodo ad virturem â pueris assuescendi sint cives Reip. futuri. Qua de re partim in Politicis, partim in Oeconomicis, in Ethicis nihil. Quod vero dicitur, ex eventu haec scripta: Si enim homines naturaliter secundum virtutem viverent, nihiliis fore opus. Reip. Consequi hac ratione neque Ethicis opus fore, neque enim, si naturaliter secundum virtutem viveremus, admonendi essemus, quid virtus esset, sed usa rerum et praxi ipsa cognosceremus.

XIV. Necessarii sunt praeterea libri de legibus et Magistratibus, ac de essentia civilis Philosophiae, quia non omnes, qui degunt in civitate, sunt idonei ad capessendam virtutem, ut in Politic. testatur Aristoteles, verbi gratia, Mercatores [note: Ut intelligatur, quo sensu Aristoteles lib. 1. 6 et 7. Polit e numero civium exclusum eat mercatores, sciendum 1. est, Mercaturam aliam esse liberaliorem et honestiorem in rebus non vanis sed maxime utilibus et Reip. necessariis advehendis vendendisque occupatam et lucro modico contentam; aliam esse for didam et vel in vilibus rebus vel, si sint pretiosiores, modo illiberaliori occupatam et lucri illiciti comparandi causâ institutam: quemadmodum et opificum artes aliae sunt liberaliores, quae ad delectationem masis et ingenii culturam faciunt, quam ad lucrum, minusque cum squalore et defatigatione membrorum sunt conjunctae, ut sunt operae pictoriae, sculptoriae, torneatoriae et similium: aliae sunt contemtiores, quas [gap: Greek word(s)] item sedentarias vocunt ex 8. Pol. c. 2 quae in rebus abjectis et vilioribus occupantur; magisque ad quotidianum in vitâ humanâ usum quam ad animi perfectionem referuntur. 2. Aristoteles more sibi solenni ideam proponit uti Reipub. absolutissimae, quae quidem fingi potest, quam ipse vocat [gap: Greek word(s)] 2. Pol. 1. 7. Pol. 5. et 13. ita etiam civis unice Reip. curae intenti nullisque operosis, quae â Reip. curâ avocare eum possint, negociis diffissi districtique. Igitur dum Philosophus civium honore indignos judicat mercatores et opifices, illos intelligit, qui sordidas et viles mercaturas vel in rebus vilibus exercent, vel quaestus immodicos faciunt, vel quorum operae non artes emuntur, vel qui mercantur â mercatoribus, quod statim vendant, mendacia, ut sic dicam, cauponantes: propalae veterisbus dicti, vel qui in artibus vilibus et [gap: Greek word(s)] occupantur, vel qui voluptatum instrumenta suppeditant, ut sunt cetarii, lanii, coci, fartores, piscatores, de quibus mercatorum et opificum generibus disserit Cicero 1. Offic Pulchre hanc rem explicat Socrates apud Xenophontem l. 5. memorab. Quae, inquit, artes insimae notae sunt, et appellantur sordidae, infames sunt, et merito in civitatibus non magni fiunt. Etenim corpora illorum, qui veleas exercent, velcurant, corrumpunt: dum sedere illos cogunt, et in umbra vivere, totosquam dies in nonnullarum operis ad ignem esse. Jam sicorpora effaeminentur, etiam animi longe debiliores redduntur. Eaedem illiberales artes tantas habent occupationes, ut amicis et reipub. dari opera non possit. Quo sit, ut ejusmodikomines omnes nec amicorum usui vide antur esse commodi, nec tueri patriam possint. Etiam nonullis in urbibus, maxime quae bellis occup antur, ne quidem licet cuiquam civium sordidas hasce artes exercere Hae sunt illae artes liberales, quarum exercitio interdicitur in legibus civilibus, nobilibus et in magistratu constitutis. Deinde quoniam Aristoteles in idea exhibet Remp. constantem ex civibus optimis non ex hypothesi seu juxta statum aut consuetudinem hujus vel illius formae, sed simpliciter, id est, unice ad virtutis et justitiae universalis regulam vitae suae instituta accommodantibus, ut dicitur 6. Polit. 9. mercatores vero et opifices lucrum et privatum commodum alias aequant, alias praeferunt commodo publico, saepe etiam illicitis usuris, fraudibus, mendaciis quasi mangoniis merces interpolant; non injuriâ istiusmodi hominum genera â tali [gap: Greek word(s)] optima Rep. excludurtur. ] mechanici, servi [note: Indigitat Philosophus 1. Polit. 9. servos naturâ, qui ut imbecilliore ingenio sunt praediti, quam ut seipsos regere et officium cive dignum facere queant: ita ad virtutem sunt inhabiles, nisi consilia et negocia eorum ab intelligentiorum prudentiâ constituantur reganturque. Igitut tales servi tantum valent virtute et prudentia, quantum â dominis i. e. hominibus [gap: Greek word(s)] et naturali quin et acquisitâ solertiâ instructis accipiunt. Hinc Aristoteles ibidem loci [gap: Greek word(s)] in esse virtutem docet, ad eum modum, quo in anima est aliquid, quod rationem (intrinsece et formaliter) habet, aliud vero, quod irrationale est, et naturâ paret, anima puta sensitiva, ejusque facultasappetitiva. Quod si cum aliis velis intelligere servos bello captos vel fortunae iniquitate in ser vitutem prolapsos, accipienda erit ista ad virtutem ineptitudo de usu et exercitio libero virtutum, quo carent hujusmodi servi, quorum omnem vel pleramque externam [gap: Greek word(s)] fortuma dominorum arbitrio transscripsit. ] et agricolae [note: Quo vero malo agricolae virtutis inhabilitate damnati sunt? An quia simplex istud hominum genus, dum perpetuo servilibus operis distinetur, fere nihil ultra terram suam, quam colit, sapit, saepe etiam villas et agros ne quidem proprios habet, unde et consilia et studia sua pleraque ad dominorum vel possessorum nutus componere necesse habet, quae servilis conditio multum de civium dignitate diminuit? Hanc esse mentem Aristotelis, vel inde existimare licet, quod tales agricolas vocat vel servos vel barbaros vel [gap: Greek word(s)] sive genus quoddam pauperculorum, qui cum sua familia agros colendos susceperunt 7. Polit. 9. quales esse nostros agricolas censet ad h. 1. P. Victorius. ] tales ergo legibus monendi sunt, quid fieri ab iis cortveniat, quid non, et legum voluntas per magistratus exequenda et custodienda.

XV. Atque aliter non sensit Aristoteles, si praesertim intueamur lib. 10. Ethicorum extremum, ubi multa de legum institutione domesticâ et aliis. Inprimis autem illud clarissime confutat adversarium, quod Aristoteles laudato loco antiquos reprehendit, quod in Politicâ facultate tradendâ praetermiserint institutiones juvenum [note: Hic locus ita accipiendus est, ne videatur confundere Aristotesles doctrinam civilem cum prudentiâ administrandi familiam, cum utraque facultas in juventutis institutione, sed diversâ ratione, occupetur. Politica enim [gap: Greek word(s)] munus exercet, praescribendo leges universales, Reip. corpori convenientes, quas accommodare ad familiam suam ita debet Oeconomica [gap: Greek word(s)] et ministra illius, ut omnia ad earum observantiam et salutem publicam dirigat. Deinde Politica considerat familiam ejusque membra, ut sunt partes subjecti sui, puta civitatis, et communi Reip. juri ac legibus parent. Oeconomîca autem peculiaria praecepta tradit de ordinandâ et conser vandâ familiâ, nec non de officiis mariti, uxoris, patris, filii, domini, servi. Unde patet. error Fr. Piccolom. introd. ad dec. gr. civ. phil. c. 9. et Casi praefat. Oecon. qui Oeconomicam pro parte tantum et appendice Politices habent. Neque vero etiam Gifanium audire par est, qui in argum. l. 1. polit, scribit, librum istum potius esse Oeconomicum quam Politicum, ut in quo ars Oeconomica breviter quidem, sed exquisite tamen explicetur. Contra vero diversa tractandi ratio differentiam haud levem inducit. ] et traditiones legum, dicens, mancam eos tradidisse civilem scientiam.

XVI. Atsi libri hi non sunt necessarii, sed per accidens scripti, injuste eos reprehendit: neque enim mancus dici meretur. qui ea, quae per accidens pertinent ad aliquam rem, omittit.

XVII. Nec valet comparatio Rhetoricae. Rhetor enim sine affectibus etiam persuadere potest, ut docet vetus verbum: [gap: Greek word(s)] , sed civilis scientia sine supra dictis constare nequit.

CAP. XX. Ethicorum librorum brevis partitio.

I Ethici operis partes ad Nicomach. scripti constitui â doctissimis viris tres video: quarum prima prooemium est, et quidem triplex, unde Eustracius tria prooemia appellat, horum primum scopum operis aperit, alterum de qualitatibus demonstrationum monet: 3. De idoneo Ethices auditore. Haec pars absolvitur primi libri 1. 2. et 3. capitibus. Altera pars tractatio appellari potest sive res ipsa. Tertia Epilogus.

Divisio haec pro fundamento habet methodum [gap: Greek word(s)] partem, quae vult, sub ipsum alicujus disciplinae vestibulum auditorem de quibusdam praemoneri et instrui, quae faciunt ad totius disciplinae feliciorem intelligentiam. Quo referri etiam potest brevis [gap: Greek word(s)] ante dictorum, quae â praestantissimis Dd. facilioris cognitionis et adjuvandae memoriae gratiâ doctrinae â se expositae interdum subtexi, ostensâ etiam haud raro ejus utilitate et cum aliis disciplinis cohaerentiâ, solet. Id quod in hoc Nicomachio opere fideliter praestitit Aristoteles.

II. Tractatio ipsa harum partium maxima est, ut quae initium ducit â quarto capite libri primi, et extenditur usque ad ultimum decimi, quae ad quatuor capita ab Aristotele revocatur, quorum primum est de Felicitate, quod absolvitur libro primo, et rursum parte libri 10. cap. videlicet sexto usque ad ultimum.

III. Alterum caput est de virtutibus et vitiis cum cohaerentibus, quod continetur in libris 2. 3. 4. 5. 6. parte 7. usque ad caput 11.

IV. Tertium caput est de voluptate et dolore, quod explicatur lib. 7. parte alterâ â c. videlicet 11. usque ad finem.

Posteriorem hanc divisionem Giphanius vocat [gap: Greek word(s)] et rudem priorique minus exquisitam: extracta quippe est non ex intimis rerum moralium visceribus, sed petita ex ordiuatione partium, secundario non minus quam primario officio ad constitutionem corporis ethici conspirantium. Exquisitissima omnium videtur esse divisio, quae ad regulam methodi analyticae, utpote disciplinis practicis convenientissimae, amussitata tribus partibus absolvitur, unâ, quae finem, cujus gratiâ praxes instituuntur considerat, et vocatur [gap: Greek word(s)] , alterâ, quae subjectum, cui comparati finis iste debet, explicat, quae dicitur [gap: Greek word(s)] â subjecto Quo vel Informationis, tertiâ, quae media, per quae finis obtineri debet, praescribit et exponit: sic ut prima et tertia alias

secundarias et quasi accessorias sibi junctas habeant, velut prima doctrinam de voluptate, tertia doctrinam de causis internis et externis virtutis, de principiis actionum humanarum, de habitibus mentis, de virtute heroicâ et imperfectis habitibus ac demum de amicitiâ.

VI. Hanc partitionem ipsius Aristotelis esse, evinci potest ex libr. 10. cap. 6. Ita enim cap. 6. initio ait: [gap: Greek word(s)] , id est, cum jam dictum sit deiis, quae ad virtutes et amicitias et voluptates spectant, reliquum est, ut de felicitate quoque delineemus. capite vero 10. ita ait: [gap: Greek word(s)] id est, numquid igitur si de his (dictum autem de felicitate fuerat) et de virtutibus, praeterea etiam de amicitia et voluptate satis delineatum est, finem Habere propositum hoc nostrum est existi mandum?

VII. Specialem magis Ethici operis delineationem qui volet, ex Interpretum scriptis petat, qui sunt praeter Aspasium et Eustratium antiquos nobilissimi, Donatus Acciajolus, Philippus Melanchthon, Petrus Martyr, Simon Simonius, Jacobus Scheccius, Petrus Victorius, Joachimus Camerarius, Theodorus Zwingerus, Dionysius Lambinus, Obertus Giphanius, Heilandus et Golius, et qui Italice scripsit Figliutius.

vsvs CAP: XIX

I. HAbet et hic sacris studiis initiatus, quod ad Theologiam suam adferat. Quemad modum enim, si civitas et familia optime se habere debent, primum civitatis compages recte est ordinanda et constituenda, quâ riie constitutâ demum ad familiam concinnandam et legibus

dirigendam ita accedendum est, ut hujus administrandae ratio et actiones ad Rempub. tanquam cynosuram ac regulam quandam instectantur et accommodentur; Ita in Ecclesia et privatis inibi existentibus rem se habere manifestum faciemus.

II. Atque pimum si spectes internum Reipub. Christianae regimen, quoniam illud non nisi ab uno Salvatore nostro Jesu Christo administrari potest, quippe penes quem solum est, latis legibus salutaribus et necessariis eam constituere et gubernare, sed et media fini proposito, qui est aeterna beatitudo, accommodata proponere, articulos videlicet fidei condere, et Sacramenta instituere, denique virtutem supernaturalem impertire, cujus beneficio media ista usurpemus, et per ea salutem aeternam consequanour; hinc incumbit rei familiaris administratoribus, ut suorum animos talibus praeceptis occupent imbuantque, ut amor et veneratio unius istius interni Rectoris, fastidium vero et aversatio quorumvis aliorum imaginariorum et scenico rum Regum adolescat, et in Reip. Christianae incrementum efflorescat.

III. Sin attendas externum Ecclesiae regimen, consistens in constitutione magistratuum seu ministrorum Ecclesiae, in ceremoniarum et salutarium rituum ordinationen et moderatione, in reditibus accipiendis, et expendendis, in malis, quae Ecclesiam infestant, internit externisve profligandis aut minuendis, denique omnibus illis obeundis muneribus, quaecunque faciunt ad externam Ecclesiae gubernationem in pace et concordiâ commodius administrandam; sane ad istud quoque intentos haberi oculos oportet in familia, ut domestici amare et tueri assuescant illum statum Reip. Christianae, quitum viget et obtinet.

IV. Variat autem hic quoque status vel pro arbitrio imperantium et parentium vel pro indole et moribus

V. Quod si igitur Monarchice gubernetur aliqua Ecclesia, quemadmodum antiquâ consuetudine eundem fuisse et Regem et Pontificem scribit isidorus cap. Cleros dist. 21. et emergente e persecutionibus atque in Imperatorum sinum receptâ Ecclesiâ res ejus ab Imperatorum arbitrio pependerunt, maximaeque synodi ex illorum sententia congregatae fuerunt, ut testatur Socrates praefat. l. 5. hist. Eccles. tum vero domesticis opere summo instillanda inculcandaque est observantia unius illius sive Principis sive Episcopi tanquam patris et nutricii Ecclesiae. Si vero Aristooratico more rei sacrae summa commissa sit epsiscopis et presbyteris omnibus aut multis, sicut aliquando in priscâ Ecclesiâ sub paganis Impp. res sese habuit, tum horum potestas et autoritas ut sacrosancta et inviolabilis proponi debet. Sin populi etiam suffragia et sententiae ad sciscantur ad rem Ecclesiae moderandam, quam Ecclesiae faciem in primâ ejus infantiâ fuisse, vel nobilissimum illud Hierosolymitanum Concilium edocere potest, in cujus societatem etiam populum venisse, historia Apostolica indicat; tum ita instituendi sunt liberi, ut judicium rerum Ecclesiasticarum â populi pariter et Clericorum sententiâ suspendendum esse, â primâ aetate discant.

VSVS CAP. XX.

I. Non enixe laborabimus in demonstrando usu, quem Philosophia Moralis adfere Sanctae Disciplinae, cum eam operam jam ant eceperint non veteres tantum illi Ecelesiae

antesignani sed et superioris et nostri seculi Dd. eosque inter diligentissime multis in locis id praestiterit Phil. Melanchthon, quem secuti Clarissimi Antecessores mei Georg. Queccius orat. de tripl. moral. philos. util. et Jac. Bruno disputationibus binis de usu doctr. civilis, prolixius in tract. [gap: Greek word(s)] de compar. ethic. Christ. et Aristotelicae: obtemperantes hoc ipso prudentissimae legi â Nobiliss. Magistratu Norib. Ethices Professori dudum praescriptae, cujus sententiam integram hîc legisse, operae precium judicamus. Sic autem illa habet: Professor Moralis Philosophiae Ethica Aristotelis et Officia Ciceronis interpretator, inter doctrinam Philosophicam de moribus et Decalogum collationem instituio, ad quem ceu omnium virtutum fontem omnia reducito, et in traditione virtutum non tantum ad finem politicum, sed etiam Christianum respiciendum, et virtutes ad Deum et proximum dirigendas esse, sedulo moneto.

II. Plurimum igitur lucis et utilitatis ex Ethicâ in ipsam SS. Theologiam derivari, dubitari nequit. Hîc istud addimus, vix ab alio melius ipsam doctr. moralem ejusque usum hauriri ac percipi posse, quam ex praeclaro nostro Nicomach. opere, idque suffragiis suis ipsos etiam Aug. Confessionis autores et propugnatores comprobasse. Sic enim illi testantur in Apol. ad art. 4. 5. 6. et 20: Aristoteles de moribus civilibus adeo scripsit erudite, nihil ut de his requirendum sit amplius. B. autem Lutherus definitionem virtutis Aristotelicam suis in Genesin commentariis ad cap. 48. inserere et illustri encomio exornare non dubitavit. Vt adeo vel sola haec test imonia autoritatem conciliare operi Arist. ethico queant.

CAP. XXI. Politicorum librorum scopus et partitio.

I. Supra Philosophiae civilis scopum diximus esse, civitatem optime instituere, quae facultas cum sit activa, actionis vero principium sit finis: finis enim respectu movemur ad agendum, primum agi oportuit de fine civitatis, id est, de felicitate, quo constituto et explicato jam in Politicis porro media illa fini accommodata describit, id est quomodo civitas illam felicitatem suam [note: Fluit hoc ex iis, quae supra late disputavimus de subjecto Philosophiae moralis. Si enim homo non ut solitarius, sed ut. socius coetus humani, concinno et ad suaviter beateque vivendum accommodato ordine dispositi, consideratur, et vero ista forma, â qua homines tales existunt et denominantur, in ethicis innuebatur magis quam accurate exponebatur, necesse erat sane, ne doctrina haec mutila relinqueretur, istam quoque partem attexere et plenius explicare. ] consequatur, aperit.

II. Subjectum enim generale librorum politicorum est civitas, ut est auctor Oeconom. in pr. 1. ubi ait: [gap: Greek word(s)] id, est, Oeconomica et Politica non solum differunt, ut domus et civitas, quae subjecta illis sunt, et paulo post: [gap: Greek word(s)] : Civilis scientiae est, civitatem ab initio constituere, et constitutâ praeclare uti docere. Idem apparet ex. 10. Nicom. 1. Polit. et 3. Pol. 1.

III. Quibus consentiunt omnes etiam Platonici Proclus 1. comm. in Timaeum, Alcinous in Isagoge ad Platonis decreta, Marsilius Ficinus in argumento Theagis.

IV. Neque enim assentimur Averroi, qui nullâ nixus autoritate, nisisuâ, nullâ item ratione fultus, in paraphrasi Reipub. Platonis ait: Communia et [gap: Greek word(s)] in libris ad Nicom. tradi, propria et [gap: Greek word(s)] his in lib. exponi, adeoque libros Ethicos ad hos perinde se habere, ut libros Medicorum, qui sunt de morbo et sanitate, ad eos, qui sunt de sanitate tuendâ et de morbis curandis.

V. Breviter ergo dicendo, subjectum Polit. libror. civitas est. Scopus ejusdem constitutio et conservatio.

VI. Ex scopo jam fluit divisio totius operis. Ejus, quatenus extat, partes facio quinque. In primâ parte, quae absolvitur lib. 1. cum civitas sit quiddam compositum ex materiâ et formâ, persequitur materiale ejus principium, disputatque de vico ac domo domusque partibus, domino, servo, viro, uxore, patre filio, mercatore, agricolâ, aliisque hominum generibus.

VII. Et de materiâ ideo primo loco agit, quia causa est universalior: subit enim vicem generis, deinde quia materia prior quoque tempore est civitatis formâ: [note: Terminos hosce â rebus naturalibus ad civiles deflecti constat. Sicut enim materia physica de se est informis et nullâ [gap: Greek word(s)] physicâ praedita, quamvis tamen recipere apta: Ita hominum coetus nec non Iocus aut urbs, quam incolit, in se et citra certam aciei, ut sic dicam, et ordinis formam considerata materiam praebent, et subjectum formae, id est, Reipub. certis ordinibus, legibus, institutis constanti. Unde apparet, tria in universum concurrere ad constitutionem civitatis, quorum duo materiae locum habent, remotae quidem urbs et locus, in quo de gunt homines, homines vero ipsi proxime subjiciuntur Reipub. quae demum ut forma materiae supervenit, sicut has partes enumerat Arist. 4. Pol. 3. Manifestissime fingulas has partes intueri licet in primis Romae natalibus. Haec ubi primum e rudimentis suis emerserat, vallo pro moenibus munita imaginem magis urbis quam urbem prae se ferebat. Materia isthaec incolis erat imbuenda. Proposito ergo in asylo impunitatis praemio excitatur miravis hominum ex pastoritia Tuscorum Latinorumque plebeculâ haec jam proximam materiam praebebat Reipub. Reliquum erat, ut forma corpori isti incondito et informi induceretur, imposito Reipub. statu, ut juventus diviia per tribus in equis et armis ad subita belli excubaret, consilium Reipub. penes senes esset. Tum demum facie, quam illa primordia ferebant sic satis pulchrâ conspiciendam se exhibebat Romana. Respub. Caeterum ex his et illud intelligimus, remotam illam et externam materiam sic esse comparatam, ut materia proxima et addita ei forma salva sine illâ existere queant: potest videlicet evenire, ut tecta et aedificia ac ipsa etiam moenia urbis incendio aut excidio pereant, integrâ manente societate et Reipub. animâ seu formâ, qua coetus iste regitur. Hinc Aristoteles d. l. scribit, civitatem non definiri moenibus, et ejusd. l. c. 9. docet, conjunctione locorum aut moenium non statim fieri unam civitatem. Idem significant illa Niciae apud Tucydidem l. 7. C. 14: Viri civitas sunt, non moenia aut naves hominibus inanes. Et Themistoclis apud Justin. l. 2. c. 12. n. 14: Patriam municipes esse, non moenia; civitatemque non aedificiis sed in civibus positam. Et Othonis apud Tacitum 1. hist. c. 84: Quid? vos pulcherrimam hanc urbem domibus et tectis et congestu lapidum stare creditis? Muta ista et inanima intercidere acreparari promiscua sunt: aeternitas rerum et pax gentium, et meacum vestrâ salus incolumit ate senatus firmatur. Quae vel eâ gratiâ obser vanda esse monemus, ut intelligamus, recte et ordine fecisse Aristotelem, quod in l. 1. partes civitatis materiales easque proxîmas explicarit, utpote necessarias, ut citra illas nulla Respub. consistere queat; in 7. autem demum libro agat de magnitudine et situ urbis atque agrorum, quae non in quavis Republ. necessario requiruntur, sed tantum in ea, quae est [gap: Greek word(s)] et Aristotelis judicio optima, ut nihil omnino commoditatis et felicitatis ei desit. ] materia enim collectio civium est, forma modus degendi, quem collecti cives in civitate observant: prius autem ci ves colliguntur, deinde collecti gubernantur.

IIX. Quia vero materia vel non est pars quidditatis, vel si est pars, non est pars simpliciter sed ex hypothe si, [note: Praesertim in moralibus et civilibus, ubi materiae vicem subjectum sustinet, ita ut tractatio de subjecto sit pars veluti accessoria et fere, non nisi ex eventu, ubi scil. ipsum ignoratur, aut ejus considerandi modus latet, vel in dubium â quibusdam vocatur. Quod si autem res et hypothetiea illa, ut sic dicam, necessitas ita ferat; nonnihil in subjecti considerationem divertere, tum ranta sufficit notitia, quanta ad operationem felicius expediendam requititur, aeque ut faber non aliam ligni aut ferri sui cognitionem desiderat, quam quae fini et operi suo feliciter producenda inservit. Idque ipsum et Aristotelis exemplo discimus, qui 1. eth. ult. de anima ejusque partibus seu facultatibus tanquam subjecto virtutum non nisi [gap: Greek word(s)] item [gap: Greek word(s)] , agendum Morali docet, et ea tantum tradi, quae [gap: Greek word(s)] . Haudigitur male doctrinam de societatibus simplicibus, utpote materiâ civitatis, prooemialem aut minus principalem dixeris. Certe ipse Aristoteles haud obscure eam â reliquo Politices corpore separat, dum obsignaturus jamjam librum primum scribit, omissâ praesenti disput. e[?]liud initium se facturum. ] forte non erraret, qui hunc primum librum necessitate quadam â philosopho compositum diceret, nec proprie primoque ad civilem philosophiam attinere, quemad

modum et primum physicum, in quo de materia agitur, similiter sapientissimi viri censuerunt, necessario praefixum fuisse, nec operis illius esse partem, quod incipiat demum libro secundo, ubi de forma.

IX. Quae forte etiam causa fuit, cur sub finem Nicomach. proponens philosophus ea, quae his libris erant pertractanda, tacuerit de primi, et â secundi libri sit exorsus argumento. Ita enim illic: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] id est, quocirca primum si quid â veteribus dictum recte est, id conabimur recensere, deinde ex collectis Rebuspublicis, quaenam ea sint, considerabimus, quae civitates ac singulas Respub. corrumpunt ac conservant, quasque ob causas aliae bene, aliae secus administrentur. His enim consideratis quaenam optima Respub. sit, et quomodo unaquaeque instituta, quibusque legibus et moribus utens, magis perspicere poterimus.

X. Secunda pars, quae libro sceundo absolvitur, [gap: Greek word(s)] est, et ex consuetudine Philosophia ditum munit ad scientiam hanc his libris traditam: varias enim Respublicas, quae aut sapientissimorum virorum [note: Ut enim in universum plurimum ad investigandam veritatem refert, varias eruditorum et prudentum sententias in medium adducere et inter se contendere, quidque veri contineant, quae contra ab eodem abludant, in numerato habere, ut ex diligenti collatione variantium sententiarum tandem pura veritas emicet, ut ex multis Aristotelis locis, quae supra ad c. 8. adduximus, abunde constat: Ita in civilibus vel ideo magnum ad veritatem momentum adferri certum est, si prudentum Reipub. moderatorum dogmata et exempla ob oculos versentur, quod rerum istarum praecepta prudentum et peritorum hominum judicio tanquam [gap: Greek word(s)] vel, ut dicitur 3. eth. 6. et 9. eth. 4. [gap: Greek word(s)] imputentur. Id quod omnium clarissime indicat Philosophus 10. eth. ult. dum â morali ad civilem Philosophiam pedem proferre instituens ita scribit: Similiter fortasse legum et Rerumpublicarum collectae copiae magnum usum attulerint iis, qui possunt prespicere et judicare, quid laudabiliter aut contra factum sit, aut quaequibus congruant. ] scriptis informatae aut reapse institutae usuque rerum illustratae, tempore philosophi celebriores erant, proponit et examinat, ut quod illi solenne, falsa vitiosaque decreta refuter, quod vero probi ex illis elici cogitari emendarive possit, dispiciat, un de non male liber secundus hic censor Rerum. pub. â Clariss. Giphanio appellatur.

XI Primis quatuor hujus libri capitibus de duabus Platonis civitatibus sive duplici agit Repub. Quinto capite de Republ. Phaleae Chalcedonensis. Sexto de Hippodami. Septimo de Spartanorum. Octavo de Cretensi. Nono de Carthaginensi. Ultimo de Solonis legibus quibusdam et institutis Philolai, Charondae, Draconis, Pittaci et Andromachi.

XII. Tertia pars. [note: Eaque principalis. Quae enim libris prioribus duobus proposita erant, ea ad prooemialia referri aequius est. Quod nec ipse dissimulat Aristoteles sub initium lib. 3., ubi scribit, disserenti de Repub. primam quaestionem esse de civitate, ut videat, quid sit civitas, innuens, sibi quoque magis ad civitatem, ut talem, quam ejus partes materiales respectandum esse. ] est de principiis formalibus civitatis, Republ. cive, [note: etsi ipsa qq. civitas materiae vicem teneat in ordine ad Remp. â qua illa velut animatur et ad certam specie Rempub. contrahitur, unde diserte [gap: Greek word(s)] audit 4. Polit. 11. et alibi passim [gap: Greek word(s)] dicitur. Quia tamen civitas non omni ordinis formâ, certe non familiae, nec pagi, multo minus ipsius civilis congregationis formâ est destituta, sed utilitatis communione et juris. consensu sociata, ut Augustinus 2. de C. D. c 11. loquitur, unde et [gap: Greek word(s)] dicitur et [gap: Greek word(s)] 1. pol. 2. inde recte principiorum formalium considerationi ipsa quoque de cive tractatio accedit. Eodem fere modo naturae consulti, dum animae naturam exponunt, digrediuntur in considerationem corporis organici, quod recte dispositum et necessariis membris instructum esse opus est, si actiones convenientes obire anima debeat, unde anima dicitur, c. 2. de an. t. 7. actus primus corporis physici, non cujusvis, sed [gap: Greek word(s)] . ] lege, imperio, speciebus, [note: Has ita pertractat Philosophus, ut â divinâ suâ [gap: Greek word(s)] regulâ ne latum unguem recessisse videatur. Cum enim, qua valebat ingenii perspicaciâ, videret, non unam omnium Rerumpublicarum (quippe ne in communi quidem naturâ us quequaque convenientium) posse proponi ideam, ut ipse diserte innuit 3. Polit., adumbratâ prius [gap: Greek word(s)] definitione confusam Rerumpublicarum notitiam exhibente, paulo post [gap: Greek word(s)] exorsurus singulas Rerumpub. species enumerat, et per attributa sua [gap: Greek word(s)] exponit. ] differentiis ac partibus Rerumpublicarum comprehensa tertio et quarto libro [note: Sunt Viri quidam doctissimi, qui hiatum aliquem inter hos duos libros intercedere arbitrantur. Sunt vero etiam, qui receptum hunc ordinem migrandum esse contendunt, et proxime subjungendum non eum, quem communiter numeramus quartum, sed septimum, persuasi inter alia hoc argumento, quod extr. cap. l. 3. promittat Philosophus agere de optima Repub. quemadmodum fiat et quomodo constituatur, istud vero promissum repraesentet demum libro (juxta vulgarem ordinem) 7. et 9. unde ut concinna totius operis Politici sit [gap: Greek word(s)] duos hosce libros immediate annectendos esse tertio judicant. Nos uti utramque sententiam non improbabilem judicamus, ita neutram neque tueri neque vero etiam refellere sustinemus: praesertim cum operam istam eruditam jam - jam occupaverit omnis solidioris eruditionis arbiter prudentissimus Herm. Conringius introd. in polit. Arist. cap. ult. ]

XIII. In quinto et sexto libro continetur quarta pars de Rerumpublicarum seditionibus, mutationibus, conservationibus, institutionibus, generaliter et speciatim.

XIV. Atque hi interjectitii quatuor libri nervi vere sunt et ossa hujus disciplinae, in quibus clarissime divinum Aristotelis ingenium relucet, in rerum tractatione adhiberi consuetum: tertio enim et quarro libro [gap: Greek word(s)] civitatis, quinto et sexto [gap: Greek word(s)] [note: Dicuntur ita morbi et interius Rerumpubl. non quodex formis illarum fluant aut necessario nexu cum illis cohaereant, sed quod materiae potius ingenium et conditionem sequantur, id est, ex imperantium aut parentium degeneri indole et corruptis moribus emergant; ad eum modum, quo corporis morbos non tam formae quam materiae conditionem insequi novimus. ] persequitur.

XV. Quinta et ultima pars beatam et optimam Rempublipam ex Aristotelis sententia aperit, qui duo libri sunt velut partus superiorum.

Et hoc quoque convenienter prudentiae Analyticae regulis. In omni scilicet genere tum demum absoluta censeri debet tractatio aliqua, quando res secundum omnem, quae intelligi potest, perfectionem describitur, quae etsi nunquam fortassis extitura est, potest tamen pro regulâ tantisper et mensurâ constitui eorum, quae paucioribus numeris talia sunt et longius propiusve â primo illo recedunt. Et extant exempla ejus moris â praestantissimis omni aetate viris usurpata, utpote Platone in Reip. Xenophonte in Cyri, Cicerone in Oratoris, Galeno et Fernelio in optimae corporis constitutlonis, Erasmo in militis Christiani descriptione, Thomâ Moro in Utopiae delineatione. Huc pertinet illud Cic. in Oratore c. 3. Has rerum formas appellat ideas ille non intelligendi solum sed etiam dicendi gravissimus autor et magister Plato, easque gigni negat, et ait semper esse, et ratione ac intelligentiae contineri, caetera nasci, occidere, fluere, labi, nec diutius esse uno et eodem statu. Quicquid est igitur, de quo ratione et via disputetur, id ad ultimam sui generis formam speciemque redigendum. Igitur Aristoteles proponit istis libris Rempub. [gap: Greek word(s)] optimam et secundum materiam pariter ac formam omnibus numemris perfectam, non quod consequi eam humanae infirmitati sit datum, sed quod adspirare tamen ad eam et ejus [gap: Greek word(s)] , augescentibus cum tempore et industriâ profectibus, eniti quoinodocunque liceat.

XVI. Atque hucusque quidem temporum injuriâ libros Politicos habemus, intercidisse enim alios non paucos extra dubium est, et hos mutilos facile evinci potest: scripsit enim Aristoteles historiam initiô Politiarum 158. [note: Autor anonymus CCL. numerat, Philoponus CCLV. Ejus scripti Cicero facere mentionem videtur 5. de fin. c. 4: Omnium, inquiens, fere civitatum non Graecia solum sed etiam Barbariae ab Aristotele moros, instituta, disciplinas, â Theophrasto leges etiam cognovimus. Etsi vero illi libri non sine Reipub. literariae jacturâ interciderint; satis tamen nobilitatem eorum evîncunt vel solae autoritates Virorum longe praeclarissimorum, Strabonis, Athenaei, Plutarchi, Clem. Alexandrini, Sophoclis, Pindari, aliorum, qui fragmenta inde excerpta scriptis suis passim inseruerunt. Sed et doctissimus Casaubonus tabulas quasdam e naufragio isto superstites Studiosissime, ut ipse loquitur, conquisivit, nec sine magnâ voluptate collegit. ] teste Laertio, eamque prudenter â corpore politico, hoc est ab his libris sejunxit, qua [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] politicae scientiae collegit, sicut et seorsim in physicis libris historiam anim alium proposuit, et discipulus

ejus [gap: Greek word(s)] Theophrastus imitatus est, dum separatim item agit de historia plantarum, seorsim de earundem causis.

XVII. Scripsit et alia Politica, quae Laertius [note: Ne solius Laertii autoritate, quae alias non usquequaque [gap: Greek word(s)] habetur viris eruditis, nixi videamur, succenturiatos ei damus Ammonium et Eustathsum, quorum ille scholiis in Categ. Aristot. (nisi quidem Joh. Philoponus auditor Ammonii autor potius est, ut eruditi. suspicantur) inter [gap: Greek word(s)] refert epistolas, quas interrogatus ab Alexandro Macedone de regno et deducendis coloniis scripsit, quarum etiam mentionem factam â Cicerone fuisse l. 12. ep. 39. ad Atticum, vero est simile: laudat enim ibi [gap: Greek word(s)] : hic vero in II. [gap: Greek word(s)] edita suisse ab Arist. hisce memorat verbis: [gap: Greek word(s)] . ] in vita ejus citat, hodie vero nusquam extant.

XVIII. Hos vero mutilos et imperfectos esse, et aliquot libris imminutos, sive, ut Graeci dicunt, [gap: Greek word(s)] hoc esse opus, cum testes sunt vetus Interpres, qui eas partes diligenter conquisitas reperire se non potuisse ait, et Petrus Victorius in primo libro Rhetoritorum et 10. lib. Politicorum

adducit, et in notis ad hos libros ait, horum librorum optimam et perfectissimam partem desiderari, tum quia Aristoteles ipse primo lib. cap. ult. ait, se posteri us de virtute mulierum et libro septimo cap. extremo de servis explicaturum, quae tamen neutra in hoc opere reperiuntur.

XIX. Eodem libro 7. loquens de soli quantitate muli[?]ndine et magnitudine, inquit, tantam debere esse ut possint habitatores vivere ociose, liberaliter et temperate hoc vero recte necne dictum sit, ihfra diligentius conisiderabimus, cum de possessione et de substantiae abundancia mentionem faciemus. De his vero nulla in superstitibus libris mentio.

XX. Et denique quod caput est et firmissimum argumetum, optimae Reipub. institutionem ad adolescentes dunraxat perducit, quam tamen per omnes aetates deducendam monuerat libro ultimo, ut sua cuique officia et partes suaque studia attribuantur.

XXI. Unde procul dubio motus Cyriacus Strozza duos libros [note: Binos hos libros octo Politicorum volumini adjecit Guilelmus Du- Vallius Pontizaranus in operibus Aristot. Lutetiae Pa isiorum editis. Caeterum Strozza ille hac ratione ad elucubrationem istorum librorum inductum sese esse memorat epistolâ ad Cosimum Medicen Flor. et Sen. Ducem scriptâ, quod indignum videatur magno Philosopho, ea, quae faciunt ad constitu endum non modo sed ornandum etiam civilis doctrinae corpus, exquisice persequi, necessarias autem facultates, upote Bellicam, Principalem et Pontificiam seu sacerdotalem omittere. De hoc conatu Giphanius quidem minus clemens fert judicium argum. l. 7. [?] non satis convenienter id factum esse judicans ingenio et in ituto sive doctrinae Aristotelis; doctos tamen esse libros illos et menthodice scriptos, satis indicat stylus et contextus ejus supp[?]nenti. Quid? quod ipse autor eâ fuisse modestiâ fertur, ut, cum [?]pus illud nondum praelo mandatum admirans amicus non ita tamen commendaret, ut immune prorsus mendâ judicaret, utpote in hoc saltem ab Aristoteleo stylo dissentiens, quod poeticis sententiis autoritatibusque nimis abundaret, subridens professus sit, fecisse se id, ut sui videlicet, non ipsius Aristotelis haberentur libri. ] Graece et Latine scripsit, quibus haec perseqmtur.

XXII. Atque haec de politicorum librorum summa; quibus qui plura volet, vel interpretes consulat, qui sunt vetus Argyropylus, Aretinus, Perionius, Strabaerus, Sepulveda, Lambinus, vel explanatores D. Thomam, Dionysium de Burgo, Caelium Calcagninum, Borrhaum, Sturmium, omnes in primum librum, Acciajolum, Sepulvedam, Camerarium, Casum in omnes, item Perionii observationes et Iabellii quaestiones, inprimis vero Montecatinum et Giphanium.

CAP. XXII. Oeconomicorum librorum subjectum et [gap: Greek word(s)] .

I. De subjecto et ordinis horum librorum ratione vidimus, itaque hic attingemus solum leviter, familiarum videlicet institutionem tradi pro ratione administrationis Reip. quae quia varia est, varie etiam familiae sunt instituendae, verbi gr. si tota civitas lucrum et divitias specter, quales sunt civitates mercatorum et paucorum status, particulares etiam familiae lucrum spectabunt, et ad hoc consequendum erunt instituendae.

II. Si vero libertatem sibi civitas proponit, ut in Repub. democratica fieri solet, private quoque familiae libere et licentiose vivent.

III. At si civitas virtutem rrspiciat, ut fit in statu optimatum, etiam in privatis domiciliis omma ad honestatem erunt componenda.

Eundem ad modum ubi unus virtutis aut rerum gestarum excellentiâ insignis summae rei prae est debent cives talibus praeceptis imbutos et confirmatos e privata institutione ad statum, publicum adferre animos, ut sint persuasi, Regem suum esse, [gap: Greek word(s)] , ceu apud Plutarch. Themistus loquitur indeque ipsius jussis velut oraculis acquiescendum, â majestatis vero regiae vel tantillâ laesione tanquam â piaculo abhorendum. Conferantur, quae copiose et luculenter in hanc rem disserit Muretus 5. eth. p. 398. et seqq.

IV Caeterum hujus quoque operis pars major nobis periit: habemus enim primum solum librum, [note: Consignatam literis ab Aristotele fuisse doctrinam Oeconomicam, non dubitare nos sinunt Ammonius in Categor. Arist qui [gap: Greek word(s)] et Laertius, qui [gap: Greek word(s)] mentionem faciunt. Unum vero illum, qui superat, Oeconom. librum, Aristoteli autori adscribendum esse, est, qui ambigit. Illud certius est, ea quae post cap. 6. sequuntur, non ipsius Aristorelis esse sed Leonhardi Aretini, quae postea Tussanus in Graecum sermonem transtulit. Caeterum (ut [gap: Greek word(s)] Autoris suppleamus) primo quidem cap. primum affert autor Oeconomices in eo constitutam esse docet, quod et opera sua ipsa efficiat, issdemque utatur; demum Oeconomicam naturâ et origine ( [gap: Greek word(s)] ) priorem esse Politicâ asseverat. In cap. 2. partes familiae enarrat, quas inter cum non postremas teneant facultates seu opes, acquirendarum harum rationem convenientissimam esse agriculturam ostendit. Cap. 3. necessitatem conjugalis societatis et hinc manantem utilitatem commendat ac (quod vel maxime observandum) divinae providentiae dispositionem admiratur, quae marem robore, feminam solicitudine ita instruxerit, ut ille bonorum acquisitione, haec custodiâ in commune familiae bonum conspirent. Cap. 4. officia conjugum, praesertim autem mariti, describit, quemadmodum c. 5. dominis sua designat munera erga servos exercenila. Denique c. 6. et ult varia administrandae prudenter reifamiliaris praecepta adducit. Librum hunc interpretatus est Jac Ludo vicus strabaeus, locis autem aliquot emendavit scholiisque ilustravit M. Antonius Muretus. ] eumque mutilum etiam ac mancum.

V. Secundus liber neque Aristotelis est, neque nobilis alicujus Philosophi, quia neque stylum neque Philosophiam, Peripateticam redolet, [note: Tum ob stylum laxiorem, tum ob historicam enarrationem eorum, qui ingenium parandae pecuniae intenderunt. Potest autem hic liber, quocunque tandem parente in lucem sit editus, in duas partes haud incommode dispesci, ita ut in priore formae administrationis domesticae quatuor proratione personarum et ordinum constituantur, Regia, quae quadruplex, numorum, rerum exportandarum, importandarum, impendiorum sive sumptuum: Satrapica sive Praefectorum provinciae: cujus fructus petuntur ex agris sive decimis, ex regione, in qua fodinae sunt auri vel argenti, vel aeris ex mercatura, pecuaria: Politica sive civilis et publica, cujus fructus et utilitates a regionis conditione pendent, mercaturis, ludis: Privata, quae multos habet modos rei familiaris amplificandae ex agris, ex operis, ex usurâ pecuniae. ] unde factum puto, quod Diogenes Laertius ejus mentionem non faciat.

VI. Leonhardus Aretinus alium pro secundo supposuit, sed neque ille Aristot. est, quia methodus intercisa, quia non ex rei naturâ deducta est, sed omnis ex Homeri testimoniis conformata, quod Aristotelicae consuetudinis non est, qui ex rerum naturâ dogmata constituere solet.

VII. Ad primi autem Oeconomici intelligentiam meliorem operae precium quisque fecerit, si primum Politicum memoriâ repetat: multa enim illo libro traduntur, quae hunc illustrent.

Neque tamen per id confundi fines Oeconomices et Politices ab Aristotele, existimari debet, ut eruditis quibusdam visum est. Politice enim non aliter agit de familiâ hujusque partibus, quam quatenus ipsae sunt principia et elementa civitatis ac Reipub, cujus gratia omnis [gap: Greek word(s)] politica instituitur. Cujus consilii rationem ipse reddit Philosophus init. Polit: Quem admodum, inquiens, in aliis rem compositam ad simplices usque partes dividere oportet (eae namque totius sunt minimae) ita et civitatem, ex quibus componatur, videntes consider abimus, atque adeo de

his magis, quid inter se differant, et qua ratione et viâ singila, de quibus dictum est, tractari possint. Quod ipsum praeceptum universaliter proponit 1. phys. 1: Cognoscere ac scire contingit circa omnes methodos, quarum sunt principia aut causae, aut elementa, ex horum cognitione: tunc enim putamus cognoscere unumquodque, cum causas primas cognoverimus, et principia prima et usque ad elementa. Oeconomice vero quoniam pro subjecto habet familiam, cujus materia proxima sunt societates simplices, has quoque earundemque partes considerat iis praeceptis instruendas, eoque ordine disponendas, ut essentiam suam ipsa familia salvam tueri queat.

IIX. Atque hic mihi Practicae Philosophiae finis esto. De magnis enim Moralibus [note: Nobis contra videri, et inter Aristotelicos foetus esse recensendum opus illud, jam supra p. 87. innuimus. Suntque indicio praesertim ipsa dogmata, quae eadem pene sunt cum iis, quae proposita erant in Nicomachiis, nisi quod, quae ibi accuratius erant tradita, hîc in Magnis Mor. [gap: Greek word(s)] et pinguiore Miner vâ repetantur, ut judicat Giphanius ad 6. eth. c. 3. interspersis tamen subinde praeceptis et sententiis praeclaris, quae Nicomachiis non continentur. Adde quod l. 2. c. 6. Analytica tanquam sua citet Autor, quae [gap: Greek word(s)] Aristotelis esse quis est, qui dubitet? neque vero ab ullo alio scripta esse illo ae vo Analytica constat. Possumus autem in testimonium insuper advocare Guilelmum Duvallium et Vitum Amerpachium, qui uterque opus illud Aristoteli adscribunt. Dicuntur vero Magna Moralia, non quod prolixitate excedant Nicomachia aut Eudemia, sed quod libri isti duo majore mole sint scripti, quam coeterorum operum moralium libri: ad quem modum liber primus Metaphys. Alpha majus salutatur, quod mole et magoitudine superet sequentem secundum, qui inde vocatur Alpha minus. Caeterum servat Philosophus in libro primo istius operis eum ordinem, ut praemissis primum prooemialibus quibus dam, in quibus connexio ethices cum politica ostenditur, et qua ratione de virtute agendum sit, exponitur, confutatis sequioribus Pythagorael et Socratis opinionibus, ipsam deinde [gap: Greek word(s)] morale aggrediatur, quae tractatio in septem partes potest dispesci, in quarum primâ de bono sibi tractandum esse constituit, in secundâ distinctis bonorum generibus virtutis subjectum, in tertiâ ejusdem formam exponit, in quartâ de praxi et principiis actionum humanarum, in quintâ de ipsis virtutum speciebus hisque oppositis vitiis agit, in sextâ sapientiae ex 6. eth. divisionem facultatum animae, denique institutâ sapientiae et prudentiae comparatione totum lib. 1. claudit. In 2. lib. tractat de aequitate et aliis affinibus habitibus, deinde de continentiâ 3. de feritate, quam [gap: Greek word(s)] vocat; 4. de voluptate 5. de [gap: Greek word(s)] 6. de [gap: Greek word(s)] 7. docet, quid sit agere ex rectâ ratione 8. amicitiae naturam et annatas ei quaestiones exponit. ] et Eudemiis libris [note: Hos quoque ab Aristotele profectos esse, jam supra jecimus Nam et aetas Eudemi Cyprii incidit in Aristotelis tempora, in cujus familiaritatem Athenis sub Platonis magisterio eum venisse aliunde constat; et eadem fere iisdemque saepe verbis repetuntur, quae tradita erant in Nicomachiis. Unde et opus illud ipsis Acroamaticis scriptis accenseri non incommode potest, ut vel ex l. 2. c. 1. colligere licet, ubi disputationem praesentem contradistinguit [gap: Greek word(s)] Quod si quis propter quaedam popularius et negligentius tractata iis libris velit annum erare, qui. mediant inter libros acroamaticos et exotericos, quales supra diximus esse lib. de hist. anim. de partib. anim. de generat. anim. cum eo non contendemus pertinaciter. Operis istius [gap: Greek word(s)] haec est: In 1. lib. agit Philosophus de felicitate hominis, eamque â fucatâ, quam alii aliam pro variantibus hominum ingeniis commminiscuntur, separat. Lib. 2. sententiam suam disertius proponit, simul declarat virtutis objectum formam et divisionem, nec non principia, unde virtus proxime progreditur. L. 3. virtutum species enarrat. In quarto de scientia agit. In quinto de habitibus mentis. In sexto de virtute heroicâ, virtutibus imperfectis, nec non de voluptate et dolore eodem pene filo ac stylo, quo usus erat in 7. Nicom. Septimum denique librum impendit doctrinae de amicitiâ, clauditque eundem plusquam gemmeâ et non satis depraedicandâ gnome: Terminum videlicet et finem praestantissimum hujus quoque moralis disciplinae esse Deum, quemadmodum contra, quae proaereseos et vitae ratio Dei consider ationem et cultum maximâ impediat, omnium deterrimam esse. Quae sententia si Christianos nomine magis quam re tales in ruborem dare non valet, certe decretoriae sententiae vicem in extremo judicio subire merito potest. Circumfertur etiam inter Aristotelis opera libellus de virtut. et vitiis, sed, ut Flaminius Nobilius et alii viri docti censent, falso ei adscribitur. Rectius ergo autori Theophrasto eum imputamus, cui familiare hoc scribendi genus esse, characteres ejus edocere possunt. Quicunque vero autor ejus libelli sit, non certe laude est defraudandus, cum et commentario eum illustrare non dedignatus sit Justus Velsius homo eruditissimus. ] nullus mihi hic fermo, utpote quos â plenrisque Philosophis non ad Aristotelem sed alios auctores referri videam. Ita enim censent Felix Accorombonius, Franciscus Patricius, et doctissimus Giphanius aliique plures.

VSVS CAP. XXI.

I. Quoniam materiam vel subjectum Ecclesiae praebent omnes homines, cujuscunque generis, gentis aut conditionis sint, praejertim vero illi, quibus, cum in familiis vicis ac civitatibus degant, mutuis vitae officiis [gap: Greek word(s)] suorum tempor alem pariter ac aeternam salutem et rem Ecclesiae publicam adjuvare promovereque copia est, operae pretium erit intueri 1. polit. librum indeque discere, quomode se habeant partes et membra civitatis, et quomodo inter se differant. Scire tamen et illud haud parum refert, quemadmodum materia Reipub. est pars non nisi ex hypothesi, magis autem istud officii sustinet forma; ita in ordine ad immunitates et beneficia Christianis propria non tam diversos bominum status politicos respiciendos esse in Repub. Christiana, quam ipsum formale, quo constituitur Christianus in esse talis civis, quod est obsequium praestitum legibus divinis, quod praecipue sit fide per charitatem efficace, quo pertinet illud Paulinum Gal. III. 28: Non est Judaeus, neque Graecus, non est servus, neque liber, non est masculus ac foemina, indicans, nullam differentiam, quantum attinet jus adoptionis et gratuitae justificationis ac salvationis, induci per conditionis aut sexus differentiam, sed aequali jure, aequalibus privilegiis omnes gaudere. Add. 1. Cor. XII. 13. Rom. X. 12.

II. Jam qui in excutiendis seqq. libris operam collocabit, consideratione et comparatione variarum Respub. gubernandi formarum, accuratius judicare discet de notâ controversia: num

Monarchice an Artstocratice an vero alio modo guhernari debeat, discet etiam, quibus mediis Ecclesia conservari, quibusque remediis â malis et periculis imminentibus arceri, â natis jam et exortis vindicari queat, ut, si non omnibus numeris perfect a et [gap: Greek word(s)] beata (ut Aristotelico termino ut amur) Ecclesia, saltem non corrupta existat.

vsvs CAP. XXII.

Quando ipsa etiam Scriptura S. parentibus, liberis, maritis, uxoribus, dominis, servis sua officia describit, non poenitendum operae pretium fecerit, qui similia, quae 1. Oeconom. paulo prolixius traduntur ab Arist., praecepta cum illis contenderit. Reperiet enim, ut in aliis multis, ita hîc quoque, quod vere olim pronunciavit B. Chemnicius part. 1. loc. Theol. c. 3. Nec vere potest nec calumniose etiam debet negari, collatione doctrinarum (coelestis et philosophiae) siilegitimo modo fiat, et intra suos termi nos se contineat, utilier illustrari veram et propriam Ecclesiae sententiam.

CAP. XXIII.

I. Libris de Philosophiâ Practicâ subjungi oporter libb. de arte Rhetoricâ et Poeticâ, utpote instrumentis disciplinarum practicarum.

II. Inser viunt sane Rerumpub. moderatoribus, ut cives alios in officio lenibus verbis contineant, alios exorbitantes acri oratione in viam revocent, virrutum amorem, vitiorum fugam inculcent et ingenerent. Huc spectat illud Alexandri, [gap: Greek word(s)] . Item Ammonii [gap: Greek word(s)] .

III. Idem. etiam sentiendum de Poeticâ, quae fine et subjecto convenit cum Rhetoricâ, nec nisi accidentalibus quibusdam differentiis discrepat.

Docet hoc Cicero l. 1. de Oratore c. 6. his verbis: Finitimus est oratori poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentiâ liberior, multis vero ornandi generibus socius, ac pene par, in hoc quidem certe prope idem, ut terminis circumscriba[?] aut definiat jus suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari, qua velit. A quibus non discrepant illa Fel. Accoromb. annot. in Poet. Arist. p. 207. Poetica omnes actiones humanas sibi imitandas proponit, quae ex virtute vel vitio oriuntur, et proponit sibi suadendum bonestum et dissuadendum turpe. Et licet Poeta de aliis quoque agat, quae videntur ad alias artes pertinere, utpote de instruendis aciebus, de situ locorum, de maris tempestatibus, de ratione siderum, quae ad cosmographiam et artem militarem, et astrolagiam pertinent: haec tamen per accidens considerat Poeta, non ut suum primum subjectum, sed ut sunt accidentia quaedam, quae insequuntur subjectum, de quo agit, v. gr. Virgilius sibi proponit imitandum adventum AEneaein Italiam, et hoc est intentum subjectum in libris AEneidos: sed quia dum AEneas tendebat in Italiam, passus est maris tempestatem, unde per multos locos et per multa maris littora erravit, et postea in Italia magnum bellum est ortum adversus illum, ideo Virgilius per accidens et episodice ornatus gratia agit de maris tempestate, de situ locorum, de ratione belli gerendi, quae omnia tendunt ad unicam illam actionem AEneae, ut Aristoteles docet. Johannes Caselius in propol. c. 15: Nec enim eos aliena docere arbitrabimur, qui poeticen ajunt esse aliquod instrumentum politicae, quoniam in comoediis et tragoediis et in satyris deteguntur vitia, corumque detestaebilis deformitas ante oculos ponitur, atque ita emendari mores civitatis credibile est, quando flagitia et scelera

detestari incipit. Quod enim quis in alio detestatur, id non solum sibi maxime fugiendum existimat, sed ab eo quodque, suos omni studio arcet longissime.

IV. Nec veto turbari debemus, quod, cum sint instrumenta, postponantur iis disciplinis, quarum sunt instrumenta, secusatque factum est cum libris Dialecticis et Analyticis, quos recte praemitri ordine doctrinae libris philosophicis, supra demonstratum est.

V. Cum hisce enim paulo aliter est comparatum, et hos organicos ad dicendi artem pertinentes ethicis et politicis subjungimus, quod ad persuadendi artificium rivi ex morali et civili sapientiâ molliter sunt deducendi, ut recte judicant Viri summi Felix Accorombonius annot. in Arist. Rher. p. 128. et Hugo Grotius epist. de stud. ben. instit. Idque ex ipso etiam Aristotele clare patescit, quando 1. Rhet. c. 2. n. 15. Rhetoricam vocat [gap: Greek word(s)] . Et ejusd. libri c. 4. n. 7. dicit [gap: Greek word(s)]

VI. Porro [gap: Greek word(s)] hunc et germanum Aristotelis esse foetum, colligimus ex similitudine elocutionis et convenientiâ sententiarum, tum quod ibi citentur, quae indubitato Aristotelis esse scimus, ut priora et posteriora analytica, Topici libri, item ethici et politici; tum quod ipsorum in aliis Arist. libris mentio fiat, denique quod Ammonius locuples testis libros Rhetoricos Aristoteli adjudicet.

VII. Nec ab hac sententiâ abduci nos patimur per quorundam conjecturam, qui hos libros Aristotelis esse negant, partim quod Laertius duos numeret Rhetoricorum libros, cum nos tres habeamus, partim quod hi libriad

Theodecten inscribantur, cum tamen l. 3. c. 9. Rhet. libri ad Theodecten ut alii ab his citentur.

IIX. Nam Laertii quidem sublestam fidem non semel deprehenderunt eruditi: illa vero inscriptio, ut aliorum Aristotelis operum in scriptiones, non ipsum Aristotelem sed interpretes autores habet, qui cum viderent, in Rhetoricâ Alexandri honori dicatâ mentionem fieri alicujus de hac arte ad Theodecten scripri operis, idque ipsum â Val. Max. l. 8. c 14. asseverari, titulum istum tribus nostris libris male consulti praefixerunt. Vid paraphr. in Rhet. Arist. Ant. Riccobon. p. 9. et Francisci Porti comm. p. 1. et. 322.

IX. Porro libros hosce exoterico stylo scriptos esse jam supra Piccartus p. 85. innuit, et nos p. 87. confirmavimus. Idque et ipse Aristoteles multis in locissignificat et attestatur Gellius l. 20. c. 5. et inde insuper colligitur, quod, ut Quintilianus tradit 3. Instit. Orat. c. 1. pomeridianis scholis Aristoteles artem istam tradiderit.

X. Horum librorum, ut et libri de arte Poetica argumentum et divisionem cum Cl. Piccartus noster, dubium quo consilio quovocasu omiserit, nos negocia isti integrando operam nostram surrogabimus.

XI. In primo igitur libro, qui capp. 15. absolvitur, affinitatem et similitudinem Rhetoricae et Dialecticae ostendit, deinde definitionem Rhetorices affert. Cujus officium et essentiam cum in persuasione collocasset, sontes argumentorum, quibus fides conciliari possit, generales ostendit, pracipue vero [gap: Greek word(s)] seu sermones oratorios ex rei naturâ magis quam personâ dicentis aut audientis extractos. Deinde pro varietate Auditorum tria causarum vel sermonum oratoriorum genera esse docet, ac denique horum singulorum objecta, habito inprimis respectu ad diversas Rerumpubl. formas exponit.

XII. In secundo libro, ac in primâ quidem ejus parte, quae porrigitur ad c. 12. duo reliqua [gap: Greek word(s)] prolixius exequitur, id est, agit de moribus et affectibus, quos Orator in se debet exprimere, quique sint illi affectus, et quae de singulis cognoscenda, docet. In alterâ parte i. e. c. 12. usque ad 18. agit de moribus Auditotum, quomodo ad eos accommodetur oratio.

XIII. In tertiâ parte, quae continetur capp. duobus, propositiones communes explicantur, quarum quatuor sunt genera, unum de possibili, alterum de facto, tertium de futuro, quartum de magno. In quartâ parte adfert locos Topicos et indicat, qui ad quamlibet quaestionem probabiliter tractandam plurimum valeant. Et quoniam haec quoque sacultas, itidem ut Dialectica, est contrariorum, postremo fallacias quoque et [gap: Greek word(s)] simul cum ratione eadem solvendi mon strat.

XIV. Quando igitur unam artis Rhetoricae partem, puta inventionem argumentorum, â [gap: Greek word(s)] , moribus et affectibus desumtorum tradiderat Aristoteles, tribus reliquis, Elocutioni scil. Dispositioni et Pronunciationi (nam Memoriam praeteriisse existimatur, quod naturae magis quam industriae beneficio obtingat) librum tertium impendit, quem Muretus latine reddi vix posse censuit, convertere autem M. Ant. Majoragius et Ant. Riccobonus.

XV. In prima cap. paucula de Actione disseruntur. In seqq. capp. usque ad 12. de elocutionis virtutibus et partibus, item vitiis agit: c. 12. varia esse dicendi genera docet. Seqq. capp. usque ad finem de partibus orationis tractat earumque ordine ac dispositione, quae pro diversis causarum generibus alia atque alia esset debet.

XVI. Libris hisce tribus subjungitur communiter unicus ad Alexandrum, qui num Aristoreli autori tribui debeat, non satis explorate cognitum habeo, cum sty lus nimis sit floridus et in luxuriem exundans, nec tam ipsa praecepta proponatur, quam exempla istis praeceptis subjiciantur, quae tradita erant in libb, prioribus tribus.

XVII. Nisi fortasse vel illud in censu foetuum Aristotelicorum librum hunc retinere potest, quod ad Alexandrum familiarius sit scriptus, qua [gap: Greek word(s)] vix alium eâ tempestate erga Alexandrum usum esse credibile est. Videtur autem nihil aliud quam repetitio, eaque pinguiori Minervâ scripta, esse eorum, quae in libb. Rhet. tribus jam erant tradita.

XIIX. Delineatio ejus opusculi haec est: Primum encomio eloquentiae Alexandrum ad eam addiscendam accendit. Deinde explicat tria dicendi genera. Tertio occasione generis Judicialis agit de quaestione et variis probationibus. Denique praecepta quaedam proponit ad elocutionem maxime facientia cum in aliis tum praesertim in genere Judiciali, in quo praecipue Alexandrum instruere voluisse videtur Aristoteles.

XIX. Libris Rhetoricis justo ordine subjungitur liber de arte Poetica. Quemadmodum enim ars dicendi in eo potissimum est occupata, ut hominum animos oratione ad ornatum compositâ permulceat, et virtutis rerumque praeclare agendarum amore et desiderio imbuat: Ita Poetica artificiosâ imitatione actionum humanarum, non ut factae sunt, sed ut fieri debent, quae sunt materia subjecta ejus facultatis, id agit, ut adumbratâ sub fabularum involucris virtutum pulchritudine vitiorumque desormitare nec non variorum fortunae eventuum fatorumque inexplicabilium exemplis male compositos affectus in ordinem

redigant, et futuros casus animo sagaci prospicere aut evenientes animo non imparato accipere discant. Unde aeque ac Rhetorica civilis Philosophiae est ministra et instrumentum.

XX. Scripsisse autem Aristotelem de arte Poeticâ, patet cum ex locis illis librorum [gap: Greek word(s)] , ubi mentionem facit [gap: Greek word(s)] , tum etiam ex stylo Aristotelico, tum denique ex Ammonii, Simplicii, Hermiae, Boethii testimoniis. Sed et illud indubitatum apud doctissi mos Viros, Scaligerum, Accorombonium, Victorium, Vossium est, unum istum, qui superest, librum, non nisi fragmentum esse de tribus, aut, ut alii volunt, duobus libris.

XXI. Eraditum tamen esse et in magno pretio habendum, constat ex luculento hoc Antonii Lulli Balearis restimonio, quod laudat G. I. Vossius de artis Poet. nat. et const. c. 5: Mea sic semper fert opinio, si ullo in opere ingenium Philosophi admiramur, hîc certe plusquam omnes Poetas et sapuisse, et quid in poemate deceat dedeceatque, intellexisse.

XXII. Unicoigitur illlo superstite libro haec continentur. Praemissâ primum de Poeticâ ejusque formis doctrina, quoniam officium Poecicae potissimum inimitatione situm est, tres imitationis differentias exponit. Post cap. 4. digreditur in originem Poeseos. Deinde agit de Comoedia, Epopoeia, Tragoedia earumque proprietatibus; item de fabulis earundemque proprietatibus: partes quantiratis fabulae Tragicae adducit, quique mores ibi spectandi, docet, ut omnium pulcherrima evadat. Tradit doctrinam de elocutione Poetica. Quid sit epopoeia, et quomodo cum Tragoedia conveniat aut disconveniat, exponit. Denique Tragoediam Epopoeiae praeferendam esse judicat.

Et haec quidem est [gap: Greek word(s)] libb. Rhetoricorum et de arte Poetica.

VSVS CAP. XXIII.

I. IN usu Rhetorices demonstrando non erimus multi. Quis enim paulo cordatior, et vel tantillum ultra humile semipaganorum vulgus sapiens, ignorare potest, saltem in Homiletico, ceu vocant doctrinae sacrae genere primas, secundas, tertiasa obtinere dicendi artem, cujus beneficio mortales jam in metum irae divinae et suppliciorum aeternorum arctentur, alias pudore flagitiorum dejiciantur, subinde amore, spe, desiderio Dei, pietatis, vitae aeternae inflammentur, contraodio Satanae, flagitiorum, fugâinferni incitentur, qualem coelestem Suadam in priscorum Ecclesiae Doctorum labris sessitasse legimus, ut Cypriani, Basilii, Gregorii Nazianzeni, Chrysostomi, Augustini et similium eloquentiae nominum, de quibus vere pronunciat Nicol. Causinus l. 14. elog. sacr. et hum. c. 19. nonnulla in eorum scriptistam dulcibus renidere flosculis elegantiarurn, tantâ styli suavitate delibuta, tam concinne tamque affabre facta, ut cum Rherotum praestantissimis venire in palmae contentionem possint. Add. ejusd. lib. c. 15. ubi latius lacteam Doctorum Ecclesiae dulcedinem autor iste persequitur.

II. Quinsi illud S. Augustini ad animum revoces, quodipse evincere se posse confidit IV. de doctr. Christ. c. 6. omnes virtutes et ornamenta eloquentiae, de quibus inflantur gentiles, qui linguam suam nostrorum auctorum linguae non magnitudine sed rumore praeponunt, ostendi posse in literis sacris; ecquis dubitet, nullo careri modo in tali negocio posse praeceptis Rhetoricis, quaet nemo felicius,

certe vix alius convenientiori methodo, tradidit omnis humanae eruditionis principe Aristotele?

III. Adde, quod [gap: Greek word(s)] Sal. Glassius epist. dedic. Rhet. S haud imprudenter judicat, quaet in Scripturis SS. proponuntur, praesertim sylo augustiore et sublimiore. omnium optime cognosci posse, si artis Rhctoricae praecepta serventur, et quantum ejus fieri commode potest, exempla iis in Scripturis crebro occurrentia applicentur, commonitione tamen subinde additâ, sicubi praeceptorurn illorum habitudinem stylisancti majestas excedat.

IV. Sed nos non tam illud quam hoc agamus, ut, quem usum Rhetorica Aristotelica in S. Theologiâ adferat, evidentius ob oculos ponamus. Igitur 1. tria genera causarum tum et locos, e quibus argumenta singulis generibus propria petuntur, qui sibi famliaria reddiderit, accuratins judtcare poterit, ex quo genere aut ex quo loco fluane sive singuia themata sive peculiares probationes vel Scripturae S. vel Concionis ecclesiasticae. Quo in negocio laudabili exemplo viam praeivit eloquentissimus Dilherrus libello egregio Manuduct. Aristot. ad locos invent. Rhetoricae, ubi locos inventionis Aristotelicos exemplis Theologicis hinc inde eleganter illustrat.

V. Etssenim, ut in Scriptura S ita in erationibus V. Etsi enim, ut in Scripturâ S. ita in orationibus Ecclesiasticis, praecipue dominatur genus Deliberativum; usu tamen saepe venit, ut in subsidium adscisatur jam genus Demonstrativum, ubi videlicet abhortatio laudibus aut dehortatio detestatione alicujus perlonae aut rei alterius animanda et incitanda est, jam Judiciale, sicubi res ferat, improborum vitia licentius perstringere et accusare aut, aut ab innocentum famâ criminum intentionem depellere, qualis praealiis est acris illa oratio S. Chrysostomi pro Antiochenis

de satuis ad Theodosium hom. 10 quam eleganter ac fluide vertit N. Causinus l. 14, c. 25.

VI. Porro quoniam; ut Augustinus docet 4. de doctr. Christ. c. 4. majoribus interdum dicendi viribus opus est, cum scil. Auditores movendi potius sunt quam docendi, adeoque obsecrationes et increpationes concitationes et coercitiones et quaecunque alia valent ad commovendos animos, necessariae sunt, mirifice isthac operâ juvabitur Homileticae scientiae studiosus, si ex 2. Rhet. libro didicerit, quomodo affectus humani jam cieri, jam componi oporteat, item quomodo ipse variis hominum ingeniis, aetatibus, statibus orationem suam prudenter attemperare debeat. Denique quoniam ipsa Scriptura S. judicio D. Gerhardi exeg. T. 1. Loc. Theol. de S. Script. c. 12. sermonis genere augusto et ad percellendos hominum animos efficaci vel, ut Flac. loquitur part. 2. Clav. Script. col. 15. gravi masculâque eloquentiâ gaudet, quin ubi ad populum verba facienda, rerum majestas non cantum doceri sed et ornari postulat, ut jam suavius irrepant, jam vehementius irrumpant in animos hominum sermones, maximopere inservire poterunt praecepta de elocutionel. 3. Rhetor. tradita.

VII. Atque utinam, qui ad cathedram Homileticam adspirant Studiosi, altâ fixum mente tenerent, quod praeclare scribit Anton. Riccobonus paraphr. in 1. Rhet. Aristot. c. 3. p. 87: Jam cum Rhetorica Ecclesiastica nostro quidem judicio sit eadem ac deliberativa, sine dubio ea, quae de hoc genere perscripta sunt, ad nostrorum temporum trahi conciones queunt, et quod attinet ad artis conformationem, tam perfecta sunt, ut eis vix aliquid addi possit. Quamobrem Concionatores nec aliorum Rhetoricas Ecclesiasticas debent contemnere, quae praesertim â praeceptis Aristotelis prorsus alienae non sint: nec parum adjuvabuntur in suis concionibus ex arte formandis, siad

IIX. Caeterum haec omnia eâ lege sunt accipienda, quam prudenter proponit S. Augustinus l. 4. de doctr. Christ. c. 3: Quae cunque sunt de hac re observationes atque praecepta extra istas literas nostras (sacras) seposito ad hoc congruo temporis spacio apta et convenienti aetate discenda sunt est, qui hoc celeriter possunt. Non enim etiamsi possint haec â tardioribus tandem aliquando perdisci, nos ea tanti pendimus, ut eis discendis jam maturas vel eriam graves hominum aetates velimus impendi. Satis est, adolescentulorum ista sit cura, nec ipsorum omnium, quos utilitati ecclesiasticae cupimus erudiri, sed eorum, quos nondum magis urgens et huic rei sine dubio praeponenda necessitas oecupavit.

IX. Libellum vero dere Poeticâ an ut [gap: Greek word(s)] Theologorum scholis exterminabimus? Imo vel eum usum praestat, ut quando Theologo futuro saltem in primâ juventute peregrinandum in Poet is est, fabularum as dramatum genera et differentias varias cognitas habeat, sine quorum notitiâipsi Poetaesatis feliciter intelligi nequeunt.

X. Jam Apostolorum disertissimus Paulus concionibus et scriptis suis subinde gemmas Poeticas inserere non dubitavit, ut Arati Act. XVII. 28. Menandri 1. Cor. XV. 33. Euripidis Phil. III. 19 (nisi quidem fallit conjectura Ph. Caroli 1. var. lect. c. 10) Epimenidis Tit. I. 12. Non quidem, ut iis utertur ad probandam coelestem doctrinam, sed de moribus contra ethnicos disputans ex Poetarum fonte pauxillum proponit degustandum, ut recte scribit B. Gerhardus Tom. IX. p. 490.

XI. Quanti autem fecerint veteris Ecclesiae Doctores Poetas, vel illud argumento est, quod in [gap: Greek word(s)] seu liberalium artium culiurâ initium facerent â Pietarum

lectione, ut ex Amphilochy epist. derect. stud. ac vit. rat. v. 35. colligit Clarissimus Vir. Conr. Rittershusius. Idque exemplo Didymi Alexandrini Theodoretus comprobat l. 4. hist. Eccl. c. 20. qui cum â puero oculis esset orbatus, cum aliorum studiorum tum Poeticae [gap: Greek word(s)] aurium adjumento didicit. Gregorium Nazianzenum praedicat Budaeus de asse et partibus ejus p. 754. quod multam et diutur nam operam eloquentiae ac poeticae dederit. Divus quoque Basitius in suâ ad adolesc. de util. ex Graec. scriptis percipiendâ moneteos, ut familiares aeque Poetas ac Historicos et Rhetores sibi reddant, imo omnes homines, unde aliqua saltem utilitas ad animae curam accessura est. Et p. p. asseverat, Homerum et Hesiodum nihil aliud egisse, quam ut ad virtutem homines cohortarentur. Nam ut docet Thomas in 1. ep. ad Tim. c. 4. lect. 2. etiam fabulis, si contineant verum sensum et repraesentent aliquid utile et conveniantilli veritari, rectae adhibitae sunt ab antiquis, ut inducerentur homines ad acquirendum virtutes et vitandum vitia. Huc pertinet c. legimus dist. 37: Legitur, quod praecipit Dominus filiis Israel, ut expoliarent AEgyptios auro et argento, moraliter instruens, ut sive aurum sapientiae sive argentum eloquentiae apud Poetas inveniremus, in usum salutiferae eruditionis vetamus. Eandem fuisse mentem B. Luthero nosltro argumento est, quod Tom. II. Jen. Germ p. 468. ad Bibliothecarum instaurationem hujusmodi libros conquiri vult, die zu den Sprachen zu lernen dienen/ als die Poeten und Oratores, nicht angesehen / ob sie Henden oder Christen weren. Idem p. pr. wie leid ists mir jetzt/ dass Ich nicht mehr Poeten und Historien gelesen hab/ und mich auch dieseleben niemand gelehret habe. Eodem respicit Philippus Melanchthon, quando T. 2. Op. tractatu de sacr. conc. p. 27. ita scribit: Quia hoc postremum genus (ex Antithesi illustrandi orationem) plurimum ornamentorum

recipit, diligenter venanda nobis sunt ea tum ex Oratoribus, tum ex Poetis Latinis, apud quos omnis dicendi ratio sepulta est. Neminem igitur Theologum pudeat nonnunquam vel orationem aliquam Ciceronis vel Virgily poema manibus circumferre. Nam qui diligenter Virgily poema manibus circumferre. Nam qui diligenter dicere volet, ille statim deprehendet majorem omnino illarum literarum esse usum, quam vulgus Theologorum nostri seculi intelligat.

XII. Sed et hîc pradentâa et cautione opus est, et attendendum ad illud Chytraei in reg. stud. p. 191: Sit norma judicii in omnium Poetarum et Scriptorum ethnicorum lectione doctrina in verbo Dei tradita.

CAP. XXIV. Divisio Philosophiae Theorethicae.

I. Ostensum â nobis jam supra est, Theoreticarm Philosophiam finem alium non habere, quam rerum, quas contemplamur, nudam [gap: Greek word(s)] . Haec enim duo cum Aristotele 1. Topic. conjungimus.

II. Unde commodius [note: Ratum illud est in Peripato, scientias distingui subjectis, ut artes finibus: intellectus enim rebus accommodari debet, non res intellectui, quod manifeste patet ex palmario Arist, loco l, poster, c. 24. ubi docetur, unitatem scientiae cujusvis pendre 1. ex uno aliquo genere, physico sc. 1. e. subjecto, ut affectibus substernitur, ita ut 2. illius subjecti principia et causae, ex quibus constat, explicetur, 3. partes et affectiones, quae per se generi isti conveniant, per causas proprias et immediatas demonstrentur. Huc etiam pertinet locus 4. de an. t. 38. [gap: Greek word(s)] . Idem insinuatur toto c. 1. l. 6 Metaph. Non est igitur, ut confugiamus ad triplicem abstractionem rerum â materia, unam quidem, quae â materia singulari, alteram, quae â materia omni, etiam universali, sed secundum rationem tantum et cognitionem, tertiam, quae est secundum rem et rationem, quam distinctionis scientiarum fundamentum alii collocant. Nam 1. abstractio illa habet se ad res ipsas, ut denominatio extrinseca, adeoque prius aliquid in re supponit. â qua ipsa desumitur, ut recte huc accommodes illud Themistii 4. phys. t. 36. uti quidem vertit Hermolaus Barbarus: Abstracta (secundum rationem) tametsi in contemplationem veniant sine corpore, nec tamen per se sunt, nec â corporibus redemta, absoluta, praecisa, sed sola est cognitio, quae id comminiscitur. Deinde notae illae, quas propositionibus ad demonstrationem aptis assignat Philosophus [gap: Greek word(s)] subjectum praecipue respiciunt. Quid? quod Solis radiis scripta micant verba Aristot. 4. Metaph. t. 4: Tot sunt philosophiae partes, quot sunt substantiae. ] Philosophiam Theoreticam distribuere non posiumus, quam ex numero substantiarum: hae enim primo et [gap: Greek word(s)] . [note: Substantia vere et simpl[?]citer est ens: imo propria ratio entis est ratio substantiae?, ut clare indicat Aristoteles 7. Metaph. t. 1. et 2. Cum autem dicitur de qualitate, significat ipsam rationem qualitatis, ut ex 8. Metaph. c. 1. erudite docet Monlorius 1. prior. c. 28, quicquid autem entitatis habent accidentia, id totum acceptum referunt substantiae. Uude iterum Aristoteles 4. Metaph. t. 14. Quemadmodum ipsum est inest quidem primo, illis vero consequenter; ita et quod quid est simpliciter substantiae, caeteris vero quodam modo. Accedit, quod substantia est fons et origo, ex quâ fluunt et originem ducunt accidentia demonstrabilia et scientiam per causas parere apta. ]

III. Has Aristoteles tres facit, [note: 12. Met. t. 5. et 29. 2. phys. t. 71. ] substantias sublunares, coelum et Deum.

IV. Theoretica ergo Philosophia vel de sublunaribus [note: Per prius: quatenus natura corporis mobilis magis relucet in sublunaribus, quae pluribus motuum generibus obnoxia sunt, per posterius enim agit Physica etiam de coelestibus, ut, jamjam exponemus. ] aget, quam proprie Physicam dicimus, vel de coelo, quam Astrologiam [note: Duo praecipue dubia sententiam Antoris videntur labefactare posse 1. si Astrologia pro subjecto habet coelum, quibus tandem limitibus regiones Physicae et Astrologiae discernantur. Deinde videri de dignitate Philosophiae dejici caeteras Mathematicas, quae non circa substantiam sed quantitatem occupantur. Enimvero ad primum respondemus 1. distingui omnino duas istas scientias subjectis, quae non possunt in unam naturam univocam coalescere adeoque; [gap: Greek word(s)] differunt, juxta illud celebre: Corruptibile et incorruptibile differunt genere h. c. non habent eandem materiam proximam, cujus beneficio in se invicem transmutari queant. Imo nec etiam in unitate generis Logici conveniunt: natura enim primo de sublunaribus dicitur, quae omni generi motus subjiciuntur, per posterius de coelestibus, utpote quae magis accedunt ad immobilit atem, et id quod supra naturam est, cum unus tantum tnsit motus isque non secundum totum sed secundum partes 4. phys. t. 43. Vid. Caesalp. l. 1. q. P. 4. Zabarell. de natur. sc. constit. c. 5. Piccolom. introd. ad scient. nat. c. 18. Javell. 4. Metaph. q. 1. p. 733. Unde emergit altera differentia. Etsi enim physica quoque agit de coelesti substantia, secundario tamen et per posterius eam attingit, magis circa sublunaria, occupata: Astrologia autem pro subjecto adaequato habet corpora coelestia dimissis corruptibilibus. Praetere a fecernuntur diversis considerandi modis. Physicus enim intentus in suum formale, quod est naturale vel mobile, oculos defigens, in corpore coelesti considerat non nisi motum et alias affectiones motum insequentes Astrologus vero demonstranda sibi de coelo vendicat ea accidentia, quae in rationibus mathematicis sundantur, qualia sunt numerus, aequalitas, mensura, propinquitas, longinquitas, inaequalitas, ut recte docet Posidonius apud Simplicium 2. phys. t. 6. Unde postremo cum Physicus affectiones per principia intrinseca corporis naturalis demonstret, substantiam subjecti sui penitissimam attingit; Astrologus autem subjecti sui assentiam jam â Physico cognitam sumit, et accidentia sua ex rationibus mathematicis demonstrat. Illustrandae plenius huic rei adscribam verba Themistii paraphr. in 2. phys. t. 18: Quanquam de iisdem ambo (Physicus et Astrologus) agant, non tamen eodem plane modo. Nam Astrologus coelestium corporum accidentia una cum geometra speculatur, non illorum substantiam quaerit: neque id scilicet curat, quam tates figurae, magnitudinet, motus talibus substantiis accommodentur, neque vires illorum pervestigat, neque quam sic esse illa praesbet, quae omnia suscipluntur et explor antur â physico. Et quanquam. uterque de moru coelestium corporum sat agit, tamen alter quantitatem motus docet, alter qualitatem instituit. Verbi gratia, de Sole uterque motum ejus, sed supputat Astrologus, Solem tanto tempore tantum coeli emensum: Physicus docet, Solem ferri motu suapte naturâ. Item alter rotundum dicit esse Solemm, quianeque igneus neque terreus sed aethereus habeatur: alter, quia quoquoversus aeque conspicitur totus: nam mathematici materia non utuntur, sed triangulum et cubum citra materiam motumque definiunt. Brevius Caesalp. 1. supra cit: Lationum et coelestium commensur ationes et tempora perquirit Astrologus, quatenus quania quaedam sunt: nec ob id de motu, ut motus est, nec de corpore mobili, ut mobile est, considerat. Ad eundem pene modum rem hanc explicant Conimbricenses prooem, in libb. phys. Arist. q. 4. a. 3. ad 5. et 2. phys. q. un. c. 2. ad 2. Pererius nat. scient. l, 1. c. 16. Conring. Introduct. in nat. sc. c. 1. n. 17. Christian. Dreier. disp. Metaph. II. th. 12. Quod secundum dubium attinet, caeteras, praeter Astrologiam, scientias mathematicas recte cum Aristotele et aliis philosophis antiquis philosophiae censu excludimis, quod non versentur circa aliquam substantiam, quae praecipue possunt subjectorum munus in scientiis sustinere, sed circa accidentia tantum, lineam puta et numeros: secus atque, Platonicis quibusdam et Pythagoreis Philosophis visum est, qui primas philosophiae partes Mathematicis assignarunt, falsâ nixis hypothesi, dum omnem substantiam in superficies, lineas et puncta et tandem in numeros resolverunt, ut ex Metaph. ostendit Caesalp. loc. cit. Quanquam aliquo etiam modo in familiam Philosophicam adoptari possunt scientiae istae, non ut partes principales, sed ut disciplinae famulae, vel, ut Martianus Capella vocare amat, ministrae Mercuriales, quae accidentia. i. e. quantitatis. species, super quibus fundantur theoremata Astrologica, exquisitius persequntur et declarant. Quo fortassis respexit Aristoteles, quando Astrologiam [gap: Greek word(s)] vocat, 12. Metaph. t. 44. principatum quidem ei attribuens, reliquis tamen locum aliquem inferioris classis eo ipso non intercludens. Quin aliis, qui Aristotelem antecesserunt, praesertim illis moralis Philosophiae strenuis assertoribus et cultoribus Socra[?], Platoni, Xenocrati disciplinas Mathematicas haud facile aliter quam [gap: Greek word(s)] nominibus censeri legas. Diribeat liticulam Piccartus, qui ite aliquando censuit: etsi disciplinae Mathematicae verae scientiae dici non possint, quia non considerant substantiam, tamen quia ad veritatem quodque et cognitionem respiciunt, in usum Theoreticarum â Dialectico saltem (non philosopho Analytico) admitti. ] vei denique Metaphysicam, ubi de Deo.

V. De Physicâ Philosophiâ primo loco et de ejus quidem subjecto, ubi labyrinthum nobis ingredi necesse est propter plurimas plurimorum discrepantes sententias: Aliqui enim voluerunt subjectum Physices esse Ens mobile, alii Ens naturale, alii substantiam naturalem, alii subsubstantiam sensilem, alii corpus mobile, alii corpus naturale.

VI De quibus sententiis [note: Videre eas licet apud Perer. Conimbricenses, Piccolom. alios. Nec vero ista sententiarum divortia tanti sunt, ut rei vel subjecti cognitioni multum officiant, aut scientiae ipsius constitutionem impediant evertantve. Sive enim cum Avicenna, Alberto Magno et AEgidia dicas subjectum corpus naturale, sive cum Thoma ens mobile, sive cum Scoto substantiam naturalem, sive cum aliis recentioribus sensibilem substantiam, in re ipsâ nihil eit, quod desideres, cum omnes iilae significent substantiam ex hujusmodi principiis conflatam, quae originem praerbent affectinibus et proprietatibus (quarum praecipua est motus seu mobilitas,) de illâ demonstrandis: nisi quod ab aliis remotius, ab aliis vicinius genus assignetur, quod tamen per additas differentias in re ipsâ idem significantes deinde restringitur, etsi itidem alii expressius alii intricatius rem proponant. Hoc ipsum vult Bonami cus l. cit: Revera idem sunt ens mobile seu naturale, substantia mobilis seu naturalis. Nec ullum argumentum potest opponi, quin bis stantibus everti possit. Valetque aleo hic illud Aristotelicum 3. polit. 1. [gap: Greek word(s)] . Confer Zabar. l. de nat. scient. const. c. 3. Conring. Introd. innat. scient. c. 1. n. 11. ] si singulatim velim agere, et rationes [gap: Greek word(s)] ventilare, annus adhuc insumendus foret, verum id laboris in me recipere nolo, quia omnes illae sententiae accurate examinatae sunt â Francisco Bonamico 1. de Motu. c. 12. p. 64. Benedicto Pererio lib. 2. initio pag. 60 et sequentibus. Nobilio item Flaminio in 1. de Gener. et Corrupt.

VII. Sed quid de subjecto sentiendum sit, breviter aperiam. Atque primum hoc notandum nobis venit, cum subjectlum scientiae naturalis quaerimus, non comprehendere nos principia et affectiones [note: Distinguen dum hîc inter subjectum primarium et secundarium, quorum illud est subitantia iis subjecti scientifici conditionibus et requisitis praedita, quae in Analyticis praescribuntur: hoc vero comprehendit sub se caetera omnia, quae in scientia sive sub principiorum sive ub affectionum nomine considerantur. Atque posteriorem hanc acceptionem subministrat Arist. 1. de. coel. t. 1. ] tria enim haec inscientiis distincte accipi debere diserte monuit Aristoteles 1. poster.

IIX. Sed subjectum cujusque scientae ex duobus constituimus, Re consideratâ et Modo considerandi, tanquam ex materia et forma. His positis subjectum Philosophiae naturalis constituo corpus naturale, id quod capio ab Aristotele, et Materiam quidem, hoc est, corpus ex 2. Phys. t. 4. Naturale vero, hoc est, formam extrem, ejusdem lib. 2. et. 71.

IX. Imo, ut clarius loquar, malim subjectum dice re corpus habens naturam [note: Idem Zabarella sentit loc. cit. Hanc determinationem uti non repudiamus, ita vicissim sciendum, idem innui voce naturale: etsi enim, si haec vox latius extendatur, capi etiam possit pro affectionibus; attamen 1. illa significatio restringitur â praecedenti corporis voce ad substantiae notionem: deinde haud facile periculum imminet, ut quis in fraudem inducatur per hanc vocem, ut, dum de subjecto physico quaeritin, coacipiat id, quod minus proprie et laxe ita. dicitur] quam corpus naturale: hoc enim vocabulum significatu suo affectiones etiam includit.

X. Non autem facio corpus mobile [note: Si vox mobile ad signisicatum proprium arctetur, non potest esse subjecti determinatio, cum potius sit affectio, quae demonstratur per [gap: Greek word(s)] naturale de subjecto 1. de coel. t. 5. subjectum autem absolute primum debet esse. Si vero accipiatur mobile pro gradu aut differentiâ subitantiali seu naturâ ipsâ substantiae compositae ex materiâ et formâ, ex qua oritur mobilitas, utpote affectio, tum vero [gap: Greek word(s)] naturale et mobile, et significatur binis istis vocibus potentia naturalis intrinseca ad motum edendum: ut adeo mobile prorsus idem significet ac naturale. Porro exprimitur et declaratur corporis gradus et ratio alias occultior et ignotior, ut praecise â physico consideratur, in ordine ad motum, quod hic sensibus maxime pateat. Vid. Perer. l. 2. nat. philos. c. 2. et 3. Conimbr. pro oem. in libb. Phys, Arist. q. 4. Ruvio ib: n. 8. ] subjectum, quia posterior mobilitas naturâ est et ex hac demum fluit.

XI. Huic sententiae multa obstant: primum enim dicunt, subjectum esse ambiguum, nam corpus naturale dupliciter accipi posse, primum communiter pro corruptibilibus et incorruptibilibus, deinde solum pro illis naturalibus, quae ortui et interitui sunt obnoxia: atquue hoc posteriori modo solum accipi in Philosophia naturali contendunt.

XII. Idique hoc argumento: Illud est ponendum subjectum in naturali Philosophia, cujus quaeruntur principia in 1. Physic. Sed ista principia sunt solum generabilium et corruptibilium. Ergo corruptibilia naturalia solum subjectum constitui debent.

XIII. Minorem probant processu totius libri, in quo multoties Aristoteles dicat, seagere de principiis eorum, quae fiant, inprimis vero t. 68. et ult. ejusd. libri: verba utrobique sunt: [gap: Greek word(s)]

XIV. Addunt praeterea, nihil de motu locali dici, qui competit corporibus. coelestibus.

XV. Respondeo, Majorem esse falsam: non enim solum primus liber amplectitur tractarum de principiis rerum naturalium, verum etiam secundus, [note: Principia corporis naturalis considerantur in 1. et 2, Phys. diversâ tamen ratione: in 1. quidem, quatenus spectantur in rebus generabilibus, quae ista principia sensibus clarius offerunt, quam coelestia remotiora â sensibus et naturam suam non tot, motus. speciebus, quot corruptibilia, manifestantia: in 2. vero, postquam jam patuit numerus eorum, cognoscuntur, ut sunt principia motus et quietis, atque adeo ut in inferioribus aeque atque aeternis reperiuntur. Unde non male sentiunt, qui cum Averroe dicunt, primum physicorum scriptum esse non ex necessitate ab solutâ sed propter faciliorem nostram cognitionen, verum autem initium totius naturalis philosophiae sumendum esse â 2. lib. Physic. in quo ut et seqq. libb. [gap: Greek word(s)] exponantur, quae communia sunt, saltem secundum quandam analogiam, corporibus tam caducis quam. aeternis, ut egregie docet Zabarella de nat. scient. constit. c. 5. et. 9. ] in quo non est dubium, quin dispuratio etiam coelum contineat, cum expresec dicat t. 27. ubi de causis, [gap: Greek word(s)] . id est, Manifestum, quod nobis hoc faciendum est de generatione et corruptione et de omni physicâ mutatione. Deinde et minor [note: Ut res haec partim per se partim adversariorum dissensu intricatior reddita clarius intelligatur, sciendum 1. est, Aristotelem in physicis usum esse ordine multories â se praeser ipto, dum praecipit, â facilioribus et nobis notioribus in tractatione cujusvis doctrinae inchoare, ut patet ex 5. Metaph. c. 1. 1. phys. t. 2. I. Nic. c. 2. Idque non tantum pertinet ad [gap: Greek word(s)] vel structuram et coagmentationem partium totius disciplinae, quam stricte doctrinae ordinem vocant, sed et methodum sive viam presse sic dictam i. e. ad singulorum disciplinae theorematum probationem: nam et hanc itidem â notioribus nobis procedere oportet, sive ex ralibus mediis, quae nos in rei ignotioris cognitionem seu confusam (si medium sit â posteriori et nobis noto desumtum) seu distinctam (si medium sit sumtum â naturâ et â priori) deducere, dossunt. Huic praecepto convenienter victurus Aristoteles 1. proponit, eum ordinem, i. e. eam physices dispositionem esse observandam, qua omnium commodissime partes istius scientiae se in vicem consequuntur et facilime addiscuntur. Deinde t. 2. agit de viâ seu methodo, auditorem praemoniturus, in investigatione principiorum attendendum esse modum cognitionis innatum, qui est, ut progrediamur â nobis notis ad nota naturâ. Quando auteratio et numerus principioram manifestissime conspicitur in rebus generationi et corruptioni obnoxiis, quippe ubi primo apparent duo termini trarsmutationis substantialis, alter quidem â quo, alter adquem, et quia motus seu transmutario non potest fieri in non ente sed ente, emergit tertium, quod est subjectum mutationibus hisce substratum; imo quia in universum natura primo in sublunaribus conspicitur; hinc necte etiam in 1. phys primum egit de principiis, ut ad rerum generationem et corruptionem concurrunt, quemadinodum ipse Philosophus hoc indicat 1. phys. 1. 58 et 68. Quibus principiis generationis viâ inventis eâdem operâ exposuisse se omnium rerum naturalium principia existimat, corruptibilium quidem, ut magis ante pedes et oculos positarum, primo, secundo rerum coelestium, sensum magis fugientium: eadem enim sunt principia per se generationis, quae sunt constitutionis, tatum habitudine et officio, quod aliud est in corruptibilibus, aliud in coelestibus, differentia. Hinc 1. phys. t. 65. remoto principio per accidens seu privatione, omnium rerum non nisi duo enumerat, subjectum et formam, quae profecto in incorruptibilibus etiam obtinere liquet. Unde ipsa doctrina de coelo non alia agnoscit rerun coelestium principta per se (privationem ipsa respuunt) quam materiam et formam 1. de coelo t. 92. et 95. Imo diserte profitetur Philosophus 2. de gen. t. 5 1. et numero aequatia et gener e adem esse principia, quae et in sempiternis et in pritmis. Ut ita appareat, in 1. phys. principia rerum coelestium pariter et sublunarium esse inventa et tradita; inventa quidem ex rerum generatione, tradita ad explicandam naturam et essentiam utriusque generis corporum. Prolixius rem hanc exposuit Cl. Zeisoldus Theor. corp. nat. disp. 4. n. 20. 21. ] est falsa: nam quod ad progressum attinet, quem illi apud Aristotelem observant, dum principia fientium se investigare dicit, nos, alterâ ex parte, cum Philosopho observamus ex t. 65. ubi addit: eorum, quae sunt, id quod ad coelestia corpora pertinet.

XVI. Quod vero de motu afferunt, Aristotelem motus localis videlicet non facere mentionem [note: Neque enim doctrina de motu locali faciebat ad seopum Aristoteli in 1. lib. propositum, qui erat, ex rerum generatione et corruptione principia cum constitutionis tum transmutationis oboculos ponere: motus autem localis reservandus erat I. 3 et seqq. tanquam sedibus aftectionum, et, quae his cognata alia sunt, propriis. Ubi sane nec motum localem, etiam circularem, praetermittit, ut praecipne ex et. phys. elucescit. Hocque adeo ipsum confirmat magis quam evertit sententiam nostram, scilicet non minus quae circulari quam quae alio quovis motu naturali cientur i. e. coelestia aeque ac corruptibilia in societatem subjecti physices venire solere. ] et adducunt t. 63. nihil est: neque enim primo omnium motuum fieri mentionem oportuit, deinde t. 26. expresec ejus meminit, cum de Ubi loquitur.

XVII. Secundo objicitur nobis, de ratione subjecti esse, ut sit unum genere: nam inde scientia dicitur circa unum esse genus: aeternum autem et corruptibile differunt genere, 10. Metaph. r. ultimo. Ergo unum generale sub jectum non constituitur.

XVIII. [gap: Greek word(s)] . quando dicitur, subjectum scientiarum quarumque debere esse unum, ibi sufficit unitas secumdum prius et posterius [note: Expressa sunt Aristotelis verba 4. Metaph. c. 2 t. 2: Non solum eorum, quae secundum unum dicuntur, verum etiam eorum, quae ad unam naturam dicuntur, unius scientiae est speculari. Est enim in talibus demonstratio primum primi, reliquorum autem per primum. Conser Caesalp. I. 1. q. Perip. 4. pag. 10] quae vero unitas inter generabile et aeternum [note: Si inaequaliter natura inexistir sublunaribus et coelestibus, quaeritur, utris prius, utris posterius competat? An diversâ prioritatis acceptione dubim hoc expediri potest? Prius aliquid dicitur, quod ad praesens attinet, tribus modis 1. ordine dignitatis, quo sensu aeterna sunt priora et nobiliora caducis, cum haec ab illis motum, vitam, lucem accipiant: hac prioritate non tollitur univoca ratio corporum. 2. respectu cognitionis, sic sublunaria sensibus subjecta magis intelligimus illis, [gap: Greek word(s)] 2. de coel. t. 61. 3. ratine affectionis tanquam principli determinati, ut cum Aristotele loquamur 5. Metaph. c. 11. ea est mobilitas, quam cum pluribus gradibus pluribusque numeris participent infertora, minoribus, imo non nisi uno, coelestia, quippe quae non nisi localiter moventur; hoc respectu prius natura subjecti inesse illis, posterius his censetur. ] negatur esse in. Metaphys. illa pertinet ad unitatem generis, hoc est, non posse ea esse aequaliter sub aliquo uno communi.

XIX. Sequitur omnium nobilissima objectio, quam breviter etiam discutiamus: si, inquiunt, corpus naturale est subjectum Philosophiae naturalis, ordo vero postulat, ut degenere primum agatur, post de speciebus, ubi de corpore naturali generaliter agitur, aut cur nunquam, corpus definitur, quod tamen necessarium videtur?

XX. Respondeo, Latini [note: Securi Averroem. Vid. Piccolom; introduct. ad Philos. natur. c. 30. CI. Zeisold. Theor. corp. nat. disp. 4. n. 4. ] censuerunt, in octo libb. Phys. agi in genete de corpore naturali, definiri autem corpus in lib. de coelo, ubi dicit corpus esse magnitudinem trifariam dividuam. Coeterum haec sententia mihi non probatur, id quod ex Flaminio ostendo.

XXI. Primo enim definitio illa 1. de coelo alieno loco videtur posita. Nam cum in 8. lib. Physicorum de principiis corporis disputatum sit, itidem quoque per eadem

principia definiendum corpus erat, quandoquidem corpus nihil est aliud, quam res ex materia et forma concreta, minime autem ad librum de coelo trahi tota definitio debuit, ubi de corpore nihil aliud universe affertur, sed statim ad coelum devenitur.

XXII. Deinde in 3. phys. probatur, corpus naturale esse finitum, in 6. essedividuum multaeque item aliae affectiones in illis 8. libris passim de corpore ostenduntur, subjecti autem cognitio necessario praerit cognitionem affectionum, debuit ergo longe ante definiri, quam ad libros de caelo perveniretur.

XXIII. Denique quod clarissimum est, definitio in libr. de coelo corporis, ad corpus in quantitate pertiner, nonad corpus, quod est in substantia, quare illa sententia hîc negligenda est, et non recte argumentum hoc Latini refutant.

XXIV. Graeci melius, quorum sententiam breviter afferemusevolutam ab eodem Flaminio: Summum, dicunt, studium adhibuit Aristoteles in definitionibus formarum [note: Idque convenienter asserto Aristotelis, quo toties pro fessus est, formam esse principalem et potiorem partem essentiae, utpote quae vagum et indeterminatum materiae esse ad certa specie composita restringit. Quo pertinent loca, in quibus formam appellat [gap: Greek word(s)] 2. phys. t. 28. 7. me, taph. t. 11. Idemque clarius patet iis ex locis, quibus diserte docet, magis ac principalius videri principium speciem ac formam quam materiam 11. Metaph. c. 2. 2. phys t. 11. 1. de part. an. c. 1. His paria docent Interpretes. Alexander in 2. Metaph: Esse cujunque rei ex forma adest. Simplicius in 3. de an. t. 9: Uniuscujusquerei esse est ipsa cujusque forma. Denunciabimus etiam testimonium Alberto. Is ita scribit super 2. Phys t. 28: Forma proprie loquendo est essentia, constituens speciem secundum esse in rebus naturalibus, nam esse compositi fluit ab essentia, quae est forma rei, sicut lumen fluit â luce. Et p. poit: Haec autem forma est rei vera quiditas. Idem sonant vulgati canones: Quicquid est, per suam formam est. Forma dat esse rei. Quod si itaque forma esse specificum et ultimam perfectionem largitur, same, qui eam cognitam habuerit, ipsam essentiam haud facilepotest ignorare Hoc innuit Themistius ad 3. de an. text. 9: Unaquaeque res descriptionem suam non de materia sed de forma nanaciscitur. ] afferendis, sive de subjectis sive de accidenti bus illi sermo esset, quoniam composita, quod sint hoc a liquid, quodque certam habeant speciem, formae potissimum referunt acceptum, et perceptâ sormae vi continuo essentia eorum intelligitur.

XXV. Hinc non animalis sed animae vides adferri definitionem, non corporismixti, sed mixtionis non colorati, sapidi, odorati, putris, sed coloris, saporis, odotis, putredinis.

XXVI. Eâdem igitur ratione definitionem, naturae accurate tractavit Aristoteles: eâ enim constitutâ, qui nescire se dicat, quid corpus sit naturale, plumbeus planer sit et esse censendus, praesertim cum materiae essentia in 1. libro definitione jam esset explicata quid deinde esset forma, ostensum esset.

XXVII. Quare essentia corporis naturalis universis duobus prioribus physicorum libris [note: In primo quidem viae seu methodi vestigia legens â facilioribus et sensui magis obviis, generabilibus puta et corruptibilibus, colligit principia corporis naturalis tria, unum per accides duo per se, quae in composito manent idemque constituunt, quibus tanquam partibus compositi essentialibus cognitis non potest amplius latere ipsum compositum. Deinde in 2. libro consideratur, corpus praecise ut naturale est, i. e. in ordine ad [gap: Greek word(s)] , quod est mobilitas, quae fluit proxime et immediate ex intima corporis natura, unde non potest non et ipsa deducerc nos in notitiam subjecti, praesertim cum per eam tanquam rationem formalem distinguatur corpus ab aliis non physicis, qualia sunt artificialia, quae non habent insitum motus principium. ] explicatur, unde quis definitionem facile adaptare poterit, praesertim cum innuerit eam Aristoteles. Dum enim secundo lib. t. 6. et 11. ostendit, quid sit illud, quod habet naturam, satis etiam declaravit, quomodo corpus naturale definiendum esset.

XXIIX. Acsane diligentem lectorem postulat Aristoteles: saepius enim illi satis est, innuisse solum res. Sic 3. Ethic. cap. 9. fortitudinis integram definitionem non afferebat, sed ita dicebar: ex his dictis constare potest, quid sit fortitudo. [note: Observandum est, moralia paulo aliâ methodo pro poni ab Aristotele. Nam cum in theoreticis res per abstracta magis quam concreta doceat, in Ethicis vice versâ majorem concreti quam abstracti rationem habet, sive, ut Graeci loquuntur, [gap: Greek word(s)] potiora ducit. Causam ejus instituti erudite docet Interpres, Andronici Rhodii nomine indutus, 1. eth. c. 5: quia ab effectis est demonstrandum, quae manifestiora: operationes vero honestae ex virtute prodeuntes sunt promptiores et manifestiores habitibus, ud succinit Eustratius ad eum locum et ad 6. eth. c. 4. Quod ipsum observatum eit et Scherbio de not. nat. et nob. th. 22. et Mureto ad 5. eth. p. 346. Accedit, quod moralium etiam [gap: Greek word(s)] sit sensus, ut constat ex 2. eth. 9. 10. eth. 1. et 8. h. e. ut ad primum istum locum commentatur laudatus Euastiatius, perceptio actionum et affectuum at que experientia. ]

XXIV. Galenus etiam 4 de puls. differentiis cap. 2. admonet, â magnis viris non semper expressas istas esse expectandas definitiones, [note: Praesertim si agatur de rebus justis et injustis h. e. in universum iis, in quibus Rhetor et Politicus est occupatus. De quibus valet pronunciatum Aristotelis 1. Rhet. cap. 10: Iis definitionbus contents esse debemus, quae neque exquisitae. sint neque obscurae. ] sed satis quandoque esse, si rerum natura copiose tracterur diligenterque evolvatur. Atque ita huic quoque dubitationi satisfactum. Nunc ad ordinis rationem nos referemus.

VSVS CAP. XXIV.

I. SIcut Philosophia Theoretica omnes res [gap: Greek word(s)] tales trium substantiarum numero inclusas proponit ad facultatis [gap: Greek word(s)] perfectionem: Ita eas dem substantias Scriptura S. consider andas exhibet ad agnitionem, cultum et celebrationem divini Numinis. Hinc toties elementa et corpora alia ad laudes DEO decantandas in Psalmis, Cantico trium virorum, et alibi exsuscitantur. Hinc coeli dicuntur enarrare gloriam DEI Ps. XIX. 1. non formaliter sane, verbis aut hymnis depraedicando, sed objective, quatentus occasionem praebent intelligentibus substantiis, autorem tam praeclarorum operum investigandi et collandandi.

II. Ipse autem DFVS quo alio fine sese gentilibus per rectam rationem inveniendum et cognoscendum exhibuit, quam ut glorificarent, et gratias agerent, et servirent Creatori, qui est benedictus in secula, quo de luculenter divinia non Theologus modo verum etiam Philosophus Apostolus Paulus disserit ep. ad Romanos? Quin ipsa illa naturalis cognitio inducere ethnicos debebat ad pleniorem et talem DEI cognitionem. quae animas suas, quas immorta les et post mortem superstites indiciis haud adeo obscuris deprehendere potuerunt, ad beatitudinem iis proportionatam et congruam, id est, aeternam itidem et semper duraturam eveheret: quam notitiam cum nequicquam in naturali sapientiâ quaererent, altioris alterius et revelationi innixae cognitionis desiderium incessere eos oportebat.

CAP. XXV. Series et ordo librorum de Philosophia naturali monstratur, propositis singulorum subjectis.

I. Ut de subjecto philosophiae naturalis mira Interpp. Aristotelicorum est varietas, ita de ordine quoque librorum magna est dissensio. Ego, quae vero mihi proxima videntur, proponam.

II Primum autem tres philosophiae naturalis parates faciunt, quarum prima de principiis [note: Eâdemque operâ agitur etiam de subjecto h. e. ipso corpore naturali in generali et communi ratione considerato, quod, nisi principiis et partibus ejus essentialibus cognitis, perfecte cognosci nequit. Et hoc fit in libb. duobus prioribus, ita ut. 1. principia et eorum numerus investigentur, in 2. eadem in ordine ad motum considerentur. Fallunturque adeo, qui existimant cum Averroe, exponi quidem lib. i. principia corporis naturalis, ipsum autem corpus in seqq. libris. Porro cum nulla scientia ac ne quidem generalis ejusdem pars perfecte exposita existimetur, nisi affectiones etiam subjecti generaliter accepti declarentur, ut constat ex 1. post. t. 43. hinc in eadem parte generali tractation[?] de principiis subjungi res postulabat doctrinam de propriis accidentibus. Idque fit in libb. sequentibus sex, in quibus primum quidem motum (ut mobilitatis, affectionis communissimae, actum secundum) ejusque species, oppositiones, differentias, nec non alia his affinia locum, tempus, finitum, continuum et similia declarat. Idque innuit ipse Philosophus 3. phys. init. ubi hanc de motu [gap: Greek word(s)] â se sufceptam esse afferit propter naturae methodum. ] est, altera de simplicibus corporibus, tertia de mixtis. [note: Hanc Physicae specialis sectionem ostendit ipse Philosophus 1. de coelo t. 7. et 34. ]

III. Prima pars absolvitur 8. libris phys. cujus rei auctorem habemus ipsummet Arist. in pr. Meteor. ubi

IV. Principiis constitutis agit 2. loco Aristoteles de Coelo et Mundo: cum enim in 8. phys. demonstrasset aeternitatem et puritatem ab omni materia primi motoris [note: Cum enim motus aeternus, de quo ibidem agit, non cognolcatur perfecte nisi per suam causam, necesse erit considerationem etiam primi motoris proponere, â quo ille pendet. Unde Averroes comment. 1. phys. scribit motorem aeternum considerari â Metaphysico pariter et Physico: â Metaphysico quidem, ut subjectum, â Physico autem non ut subjectum, sed ut principium affectionis naturalis. Add. Arist. 2. phys. t. 73. ] â quo motus aeternus dependeat: in libro de Coelo agit de primo mobili, quod abillo primo motore movetur, cujusque motus aeter num durat, tanquam de principio rerum naturalium magis propinquo.

V. Proceditque eodem modo hîc Aristoteles, quo processit in libris Physicis, nam ut ibi egit de primâ materiâ, primâ formâ, et primo motore rerum, ita in libro de Coeloagit de secundâ materiâ et de secundâ formâ rerum naturalium, hoc est, de elementis et eorum formis, tum, de secundo motore, quod est corpus coeleste.

VI. Quare subjectum librorum de coelo constituo Universum, [note: Accepit hanc sententiam autor ab Alexandro et Thoma, ita tamen, ut subinnuat, nec improbari sibi alteram Simplicii, corpus simplex, ut coelum et quatuor elementa comprehendit, pro subjecto habentis, quatenus quidem elementa qualitatibus motricibus, sunt instructa, iisque certum in hoc universo locum occupare nata, quam restrictionem Albertus addidit: quo ipse tamen non penitus excluduntur corpora mixta, sed saltem per accidens et secundario cognoscuntur, cum et ipsa ad motum elementorum suorum praedominantium, ex quibus coaluerunt, moveantur, et certum situm cum illis in hoc universo obtineant. Igitur in 1. de coelo agit Arist. de mundi perfectione, deinde ejus partes primarias ex simplicium motuum numero investigat, et coelo quidem circularem juxta cum aliis affectionibus attribuit. Demum unicum esse mundum eumque ortus et corruptionis expertem esse affirmat. In secundo lib. nobilissimas hujus universi partes, vid. coelum cum suis astris in ordine ad quas dam affestiones persequitur, ac denique qua ratione terra in medio universi consistat, et quiescat, et figuram rotundam habeat, ostendit. In 3. agit de reliquis corporibus simplicibus, puta elementis, quatenus quidem insitâ gravitate et levitate certum in hoc universo locum sibi desiguant. Ac quia istae qualitates utramque in hoc negocio paginam faciunt, accuratius eas cum aliis ad rem praesentem facientibus explicat. ] quod primo et per se constat ex quinque corporibus, coelesti nempe etc quartuor elementis.

VII. Cum enim Aristoteles proponat hic methodum, quâ ab universalibus ad singularia procedatur, Philosophi verô naturalis sit, considerare omnia naturalia in mundo, universalirer prius mundum ipsum considerare debet, qui universum dicitur, quod omnia in unum ipsum sint versa.

VIII. Facit hoc his libris de coelo, et primum universum considerat, mox de ejus partibus tractat, primum quidem de universalibus et simplicibus partibus, quae universum constituunt, puta de corpore Coelesti et Elementis de partibus vero particularis compositi, quae per accidens universum constituunt, in aliis libris.

IX. Atque haec ipso Aristotelis textu comprobari possunt, cum fine de Coelo ait, de universi itaque naturâ, utrum sit infinitum secundum naturam et reliqua, dictum est. Deinde proponit se de partibus universi agere velle.

X. Libros de coelo subsequuntur libri de ortu. Cum enim Elementa non solum sint partes mundi, verum etiam tales substantiae, quae ad constitutionem mixtorum faciant, quae ob suam naturam (contrarietates scil. quibus informata sunt) coelo tanquam primo efficienti subjecta generationis omnis et corruptionis, denique transmutationis

omnis sunt initia. Unde subjectum librorum de ortu et interitu facio rursum Elementa [note: Liceat hîc bonâ cum aliorum pace diversum sentire. Nobis igitur subjectum horum librorum est corpus mixtum in genere. Neque enim elementorum principia et caufae hîc considerantur, quod ad subjectum alicujus scientiae requiri discimus ex 12. Metaph. 1. neque affectiones hîc explicatae, quales sunt generatio, corruptio, alteratio, augmentatio, decretio, tam elementis in se competunt (utpote quae secundum se tota non generantur aut intereunt) quam quatenus ipsa mixtorum constitutionem jam sunt ingressa, cui fini instructa sunt qualitatibus alteratricibus, quarum mutuo conamine invicem contemperari et in unam mixti naturam coalescere possint. Et vero non alio consilio aut fine vel qualitatibus alteratricibus instruxisse videtur elementa, quam ut aptam mixtis generandis et varie alterandis materiam praeberent: absque quo si fuisset, nullis fortassis aliis. qualitatibus opus fuisset praeterquam motricibus, quarum virtute hanc mundi machinam singula suis locis sibi â natura designatis velut integrare solent. ] sed non qua partes universi sunt, [note: Duo enim munera sunt elementis attributa: unum, hujus mundi systema certo ordine et situ constituere, quâ fine gravitate et levitate sunt instructa. Quo respicit Aristoteles 4. de coel. t. 14: primum hunc et secundum substantiam vocans motum (quo res ad suum locum contendunt) alterum, materiam praebere corporibus mixtis, quod fieri aliter nequit, quam variâ qualitatum intensione, remissione, contemperatione. Atque hoc respectu considerantur quidem in lib. de generatione elementa, sed ut materia mixtorum, non ut subjectum proximum affectionum consideratarum, praesertim si primariam naturae intentionem et scopum spectemus. ] hac enim consideratione in libro de Coelo subjectum sunt, sed qua activis et passivis qualitatibus sunt praedita.

XI. Atque haec ex ingenio Aristotelis capio, qui cum in libris de Coelo materiam, formam, adeoque totam substantiam Elementorum pertractasset, jam de eorum [gap: Greek word(s)] et propriis affectionibus [note: Affectiones istas non primo elementis sed mixtis ut talibus competere, liquet tum ex munere isto secundario, quod elementis natura imposuit, ut scil: mixtorum constitutionem ingrederentur, tum ex ipsius Aristot vetbis, qui in frontisp. lib. 1. non tantum de generat corrupt. et alterat. tractandum ibi esse monet, sed et de augmentatione. Quod ita in seqq praestat, ut non de hac solum sed et de diminutione agat. Quid? quod in cap. 2. Platonem et Democritum reprehendit, quod ille de generatione non omni sed tantum ea, quae est in elementis, non etiam, quae est in mixtis, neuter autem de augmentatione disseruerit. ] explicare incipit.

XII. Eandem etiam sententiam Aristotelis auctoritate obsigno: hos enim de ortu et interitu libros secundo de anima t. 117. et in libro de sensu et sensili capite de sapore libros de Elementis [note: Respexit appellatione i[?] non ad objectum adaequatum, cum ibidem etiam mistorum communes proprietates et affectiones pertractentur, sed ad officium elementorum respectivum, quod cum manifestius sit mixtis, quam in officio, quo hoc universum integrant, haud immerito ista tractatio nomen de elementis absolute sibi vindicare potest. Paulo aliter hoc expediunt Conimbricenses et Ruvio prooem. ad hos libb. Series et argumentum istorum librorum haec est. Primum propositis et expensis veterum de rerum generat. et corrupt. sententiis suum judicium interponit Deinde quomodo generatio ab alteratione et haec â reliquis motibus differat, explicat. Et quia hae eontactum, actionem et passionem requirunt, de iis porro disputat. Demum mistilis et mistionis naturam exponit. In secundo libro de elementis agit tanquam materiâ rerum generabilium, ut manifesse apparet ex t. 2. et 3. Deinde principia et differentias elementorum, ut sunt corpora sensibilia et tangibilia, quatuor primas qualitates esse docet. Denique de elementorum in se irvicem transmutatione et causis perpetuitatis generationum, vocatis subinde veterum sententiis in consilium, tractat. ] nominat, et Galenus in primo de Elementis ait: Aristoteles in libro de Coelo de ortu et interitu agit de Elementis.

XIII. Sequuntur nunc tres libri Meteorologici [note: Etsi agatur in Meteorologicis etiam de iis, quae non in sublimi sed in terrae cavernis generantur, quibusque adeo ratio nominis hujus. non ita proprie convenit, qualia sunt fontes, flumina, terrae motus, item metalla, mineralia, lapides; fciendum, tamen, inseriptionem hanc sumptam esse primum â potiore parte illarum. rerum quibus operam suam potissimum hîc oecupavit. Aristoteles: deinde pleraque omnia habere pro subjecto vaporem, vel exhalationem, quae suapte vi in sublime feruntur. ] priores, qui rursum sunt de Elementis, [note: Ex superioribus constare negotio haud difficili potest hanc quoque sententiam deserendam nobis esse. Neque enim hîc loci agitur tam de elementis quam de corpqribus, quae ex elementis mixta sunt, adeoque vel diversam ab illis formam, minimum accidentalem habent, vel saltem duorum elmentorum, conditiones participant, certe aliud nomen, aliam causam efficientem, alias denique ab illis affectiones obtinent. Subjectum, ergo trium horum librorum constituimus corpus imperfecte mixtum, vaporem videl. et fumum, quatenus varias sustinent imprestiones et affectiones, quae formarum loco sunt, et nomen ac desinitiones particulares corporibus imperfecte mixtis superaddunt. Indicat hoc Aristot. sub init. 1. Meteorolog. quando promittit acturum se de aeris, aquae et terrae passionibus, declaraturum eorundem causas. ] sed aliâ consideratione: considerantur enim in illis libris Elementa ralibus

praedita facultatibus, quatenus dum simul agunt et patiuntur coeloque subiiciuntur, varias sortiuntur affetiones.

XIV. In quarto vero libro quatenus mixti causae suntrationesque essentiales omnium. affectionum, quae mixto insunt, speciali ratione elementa examinantur [note: Nos potiorem sententiam ducimus Mercenarii et aliorum Latinorum, docentium, subjectum hujus libri esse corpus mixtum perfectum universe sumtum, sive similare illud sit sive dissimilare: hoc enim est subjectum adaequatum earum, quae ibi explicantur, affectionum, quae illi accedunt ex primarum qualitatum diversâ actione et passione, ut sunt generatio, putrefactio, coctio, cruditas, durities, mo[?]ties, liquabilitas. Et has quidem affectiones declarat exemplis rerum jam similarium, jam dissimilarium sive animatarum sive inanimatarum, ut manifeste constat ex 10. cap. ejus libri. Unde patet, quid respondendum sit objectioni Alexandri, Themistii, et qui hos sequuntur, Pererii, et Vossii, qui librum hunc quartum nec Meteorologici inscriptione dignum, nec locum inter coeteros habere posse contendunt. Enim vero etsi haud diffiteamur, librum hunc non esse per se meteorolqgicum, neque tractare de iis, quae in sublimi aut ex exhalationibus generantur, tamen existimamus, posse utcunque connecti cum superioribus tribus eo concinno ordine, quod ibi de mixtis imperfectis, hîc de perfectis agatur, sortiri autem appellationem istam â parte potiori rerum in opere trium priorum librorum, utpote in comparatione ad hunc librum grandiore ac diffusiore, pertractatarum. ] atque his libris tractatio de simplicibus rebus clauditur.

XV. Non silere tamen debeo, multos Philosophos non ignobiles, libros Meteorologicos de rebus esse mixtis adserere, et quidem primo loco de mixtis, quae in. Elementis siunt lib. 1. et 2 tertio [note: Mendum sine dubio hîc subest: legendum igitur arbitror: lib. 1. 2. et tertio: in quarto vero agere de mixtis perfectis etc. Haec enim est illa sententia Mercenarii, nisi quod hic mixta perfecta in genere et ut ab homogeneis et heterogencis praescindunt, autor vero noster non nisi homogenea intelligi ibi ex istimet. ] agere de mixtis perfectis, puta de mineralibus.

XVI Caeterum Cremoninum hîc potius sequor. Puto enim doctrinam mixtorum incipiendam â mineralibus, quae attinguntur quidem â Philosopho 3. Meteorol 6. in quato vero demum, quae commniter de iis dicenda erant, absolvuntur.

XVII An vero particulatim de iis mineralibus scripserit Aristoteles, in incerto est: primum enim ipse abs se removere videtur tractationem illam, dum extrem. 3. Metereol, ait, universaliter de mineralibus actum esse: particularia vero singula expendendo ab iis, qui singula prae manibus habeant.

XVII. Albertus quidem Aristotelica quaedam excerpta se vidisse affirmat, sed quia Laertius eorum mentionem non facit, pro spuriis ea habeo: scripsere tamen de iis

Interserunt hîc aliqui librum de mundo. Enimvero hunc foetum Aristotelis non esse, arguunt cum alia tum inprimis stylus laxior et extra methodi leges liberalius fluens, poeticis subinde, floribus et pigmentis oratoriis luxurians, ut historiam potius referre videatur quam subtilem aliquam exquisitamque rerum explicationem, quod pluribus ostendit Dan. Heinsius peculiari eo de argumento dissertatione, cui jungatur Petr. Victorius l. 25. var. lect. c. 13.

XIX. Dividuntur breviter haec fossilia sive subterranea sive mineralia in lapides, metalla et media, quorum consideratio his fere capitubus continetur: proponitur primum eorum historia et singulae enumerantur species, ex plicantur deinde eorum principia constitutiva et effectiva, proponitur locus generations, tandem accidentia eorum propria considerantur, et virtutes sive experimento sive veterum restimoniis observatae et confirmatae.

XX Qui tractatus si ab Aristotele scriptus fuisset, sequeretur ordine quartum Meteorologicum: coagulatio enim, liquefactio, crembilitas, et aliae affectiones, de quibus in Meteorol primo in mineralibus inveniuntur. Sunt praeterae haec prima corpora, quae ex elementis componutur.

XXI. Post meteorologicos libros colloco libros de animatis, in quibus primo sese offerunt plantae, quae in contem platione praecedere debebant animalia, universaliter enim anima maxime eis inest.

XXII Verum quia ordo facilioris cognitionis diligenter ab Aristotele observatur, plantae vero etsi primae sint quoad esse, non tamen nostrâ cognitione primae sunt, quia partes plantarum non nisi ex proportione ad partes animalis dignosci possunt, uti et plurima alia, quae in illis inveniuntur, ut docet Theopharastus cap. 1. lib. 1. de historia

plantarum, cum ait: Ad summam, omnia in plantarum genere spectantur, similitudo petenda est ex iis, quae in animalibus insunt, ideo prius de animalibus agitur.

XXIII. Atque primo quidem loco de historiâ animalium, cujus rei causam [note: Sic postulat praeceptum Analyticum, ut per demonstrationem [gap: Greek word(s)] provehamur in alteram primae mensurae [gap: Greek word(s)] . Sic enim docetur 1. prior: Videtur inde esse ducendum initium, ut prius, quae appareant, sumantur in unoquoque genere, deinde ipsorum causae atque etiam generatio explicentur. Add. Monlor. 1. prior. e. 31. Unde hoc opus [gap: Greek word(s)] , sed et [gap: Greek word(s)] , tractationi animalium epistemonicae praemittitur. Nisi quod liber decimus judicio Jul. Caes. Scaligeri (qio ei, vertot et commentario, ut ipse scribit ep. 11. multis maximisque, laboribus luculentum fecit ) acroamaticus est et aetiologicus, causas reddens eorum, quae in lib. 7. disputata erant. ] ipsemet Aristoteles affert 1. de partibus animalium, cum ait, prius autem, quae manifesta sunt circa unumquodque genus, postmodum horum causas tentandum est invenire: sic enim secundum naturam faciemus methodum, cum singulorum historia posita fuerit, ex his enim manfestum erit, de quibus et ex quibus opus sit fieri demonstrationes.

XXIV. Summa, libris de historiâ animalium [note: De hoc scripto ita judicat doctissimus Vossius lib. 1. de art. hilt. pag. 1: Lectissimum, at paucis nimium nostro seculo lectum opus. Decem autem in nostris, quae circumferuntur, exemplaribus habentur, etsi multum in enumerandis illis diffideant veteres, fortassis quod plures in eodem argumento libros diversi indicis et editionis reliquerat Aristoteles, seu potius, quod totum corpus [gap: Greek word(s)] veteres Grammatici in varias partes ratione argumenti distribuerant, ut censet Wovverius in polymath. c. 13. Casaubonus tamen ad Athen. l. 7. c. 7. artitratur, non alio, quam quod hodie extat, de moribus animalium opere egisse Aristotelem. ] Aristoteles [gap: Greek word(s)] tractationis de anima libus colligit, subjectum horum librorum et scopum aperit ipsemet Aristoteles lib. 1. cum ait: animalium differentiae aut per vitas aut per actiones aut per mores aut per partes constitui aequum est.

XXV. Scopus ergo est, quaerere differentias animalium. Quod ipsum attestatur Theophrastus 1. de histor. plantarum: Plantarum, ait, differentiam reliquamque naturam ex partibus, generationibus, affectibus, vitisque petere oportet quemadmodum et animalium.

XXVI. Faciunt ergo hi libri de historiâ animalium partim ad scientiam animalium; colligit enim differenti as eorum Aristoreles partim sensu, partim divisione.

XXVII. Faciunt deinde ad [gap: Greek word(s)] : nisi enim sciamus, in quo conveniant et in quo differant animalia, non possumus commode satis limites illos explicationis ponere, quos ponendos esse docuit Aristoteles 1. de part C. 1. Naturalis, inquit, conremplationis limites aliqui ponidebent, ad quos judex modum explicandi referar.

XXIIX, Historiâ animalium hoc modo praemissa deinceps ad tractationem animalium scientificam accedit. et quidem eo modo, quo t. 3. prooem. lib. de animâ acturum se proposuerat. Ita enim ibi inquit: Inquirimus contemplari et cognoscere animae substantiam, deinde quaecunque accidunt circa ipsam. [note: Omnis enim rei, quae Philosophiae theoreticae subjecta est, perfecta cognitio in duobus consistit 1. in notitiâ naturae et essentiae ejus, quae ex partium essentialium cognitione pendet, deinde in, notitiâ accidentium propriorum. Confer Zabar. 1. de meth. c. 14. et lib. de const. nat. sc. c. 31. ]

XXIX. Itaque hic quoque sequntur libri de substantiâ animalium, deinde demum libri de eorum affectionibus. De substantiâ animalium tractant libri de partibus et lib. de anima.

XXX. Libei autem de partibus antecedunt [note: Ab ipso etiam Aristotele praepsitos esse liquet ex c. ult. de mot. anim. ] 1. Quia partes principium essentiale animalis notius [note: Saltem. [gap: Greek word(s)] : proxime enim per illas partes eduntur operationes animalium in sensus incurrenr, quae nos demum provehunt in formae ipsius notitiam. ] sunt, ut docet Arist. ipse in cap. 1. de partibus duobus locis 2. quia adjuvant cognitionem animae quaerendam, et ipsa non nisi per corpus instrumentarium definienda est [note: Ut fit 2. de an. t 7. unde t. seq. 9. dicit Philos animae [gap: Greek word(s)] rationem formalem esse in tali corpore existere, quod sic vel sic dispositum et certis ad agendum instrumentis instructum est. Hoc volunt verba Alexandri, laudata Pererio l. 2. natur, philos. c. 8: Si ea, quae commode et apte de animae substantiâ proferuntur, contra dictionibus implicare non Volumus, primo loco ipse possidentis animam corporis apparatus contemplandus est; et internarum invicem externarumque partium cum ipso Venustatis et pulchritudinis concentulex et dispositio conquirenda. ] quia deuique animam nemo intelliget, ut ait sexus Empiricus, nisi qui animatum. [note: Est enim haec via insita, naturâ â notioribus nobis (qualia sunt concrera, ut animatum) pergere ad notipra naturâ, qualia sunt abstracta ex 1. phys. 6. Top. 3. eth. etc. ]

XXXI. His libris de partibus annestimus [note: Ad mentem Aristotelis, ut constat extremo quarti de part. aumi. ] librum de mcessu animalium. Agit enim de partibus incessui deservientibus, et debuit haec consideratio seorsim, proponi proprer varietatem motus localis in animalibus, ejus diversitatis causae diversae animalium partes sunt, unde subjecti illius libri facio partes eas animalis, quae peculiares causae materiales sunt progressus animalium, idque capio ex primis illius libri verbis.

XXXII. Succedunt libri de anima, in quibus agir tanquam de formali causa animalium [note: Quandoquidem autem anima etiam plantis competit, eam considerat ibi, non ut praecise ad animalia est arctata, sed ut omnibus viventibus primo inest. Quo ipso cognitionis facilioris rationem habens communem naturam, in quâ omnes animae convensunt, specialiori plantarum, brutorum et hominis considerationi praemittit] unde etiam omnia accidentia et propriae affectiones omnium animaliam fluunt, ut docet Aristoteles extrem. lib. de incessu.

XXXIII. Arque hîc eundem ordinem sequitur Aristoteles, quem, secutus est in Physicis, ubi etiam primo loco de materia, secundo de forma agit, quibus absolutis sequuntur porro animalium considerandae affectiones. Ita enim Aristoteles libri initio de sensu et sensili. Quoniam de animâ secundum seipsum determinatum est prius, et de facultatibus uniuscujusque particulae ipsius, consequens est dererminare de animalibus et de omnibus vitam habentibus, quaeram sint propriae et quae communes eorum operationes.

XXXIV. Verum, ut horum libromm de [gap: Greek word(s)] animalium cohaerentiam propius videamus, discrimen primum eorum percipiendum est. Animalium ergo [gap: Greek word(s)] in triplici sunt discrimine: alia enim sequuntur sive fluunt ex intellectu, alia ex sensu, alia denique ex vegetante facultate.

XXXV. Quae intellectum [gap: Greek word(s)] sequuntur, separato tractatu non explicantur [note: Nisi forte quaedam attigit in lib. exotericis de anima, quorum fit mentio 1. eth. 13. vel in iis, quos ad Eudemum Cyprium scripsit, ubi animae intelligentis nobilitatem firmioribus gravioribisque argumentis adstructum esse prodidit Themistius ad 3. de an. c. 37. Vid. supra p. 73. et 74 sed et paraus solet agere de iis Ari. stoteles, quae sensum fugiunt et minus familiare cum corpore commercium habent, quales ipse agnovit operationes intellectus, ut constar ex 2. de gen. et corr. t. 45. 1. de an. t. 65. et 65. 2. de an. t. 11. 3. de an. t. 4. 6. 7. 12. Metaph. t. 51. Nec desunt. qui fuspicentur, Aristotelem habuisse in animo post ea, quae de animâ in physicis et Metaph. tradiderat, graviores et obscuriores quaestiones tractare, indicio 3. de an. t. 36. et 12. met. t. 17. ] sed conjuncta suit intelleclio cum potentiâ animae intelligente, sic enim major utriusque explicatio patebat.

XXXVI. Sensui conjuncta sunt varia pro diversis affectionibus, sensui puta cognoscenti reminiscentia, divinatio per somnum, sensui appetenti voluntas, de quâ in lib. de communi motu animalium, quantum ille locus exigit, et de qua actum suislet in libro deaffectibus si eum. haberemus. Atque hunc ordinem ipse Aristoteles dicto loco monstrar.

XXXVII. Librum de sensu et sensili sequitur liber de memoria et reminiscentia, h. e. liber de sensibus internis, hunc liber de somno et vigilia, item de insomniis, non enim poterant exponi, nisi declarato ante tum externo tum interno sensu, ex quorum mixturâ haec [gap: Greek word(s)] siunr.

XXXIIX. Atque hucusque tractatio sensus cognoscentis absolvitur: sequitur sensus appetens, quo loco primo affectus tractandi, h. e. principium movens. Quia, affectibus ignoratis, ratio motus satis commode adferri nequit. Coeterum liber hic desideratur, imo an scripseric Aristoreles eum, ambigitur: proposuit quidem scribendum. 1. c. lib. de sensu et sensili. Hunclibrum, siextaret, sequeretur liber de communi motu animalium, cujus doctrina expositis affectibus certior et explicatior futura esser.

XXXIX. Consequitur tertium genus [gap: Greek word(s)] pertinens ad vegetantem animae facultatem, horum [gap: Greek word(s)] alia respiciunt animalia, prout fiunt quae ratione

melioris faciliorisque doctrinae debent anteponi, quoniam principia reliquorum hîc constituenda sunt. Itaque lib. de communi motuanimal. excipiunt lib. de generat. animalium [note: Affectio haec pertinet ad vegetantis animae facultatem, adeoque communiorem, quam est animalium, insequituc naturam, quia tamen ab animalis naturâ ad certam specie generationem animalis ita est restricta, bene potest animli, ut. [gap: Greek word(s)] tribui. ] ut apparet fine libri de communi motu.

XL. Quaedam vero [gap: Greek word(s)] sequuntur animalia jam existentia, et horum nonnulla simpliciter sunt cognoscenda, nonnulla ad praxin diriguntur, quatenus arte opus id fieri potest.

XLI. Quae cognitionis solum sunt, merito praeponuntur, inter quae post generationem primo occurrit eorundem permanentia h. e. vel longa vel brevis vita, sequitur ergo liber de longitudine et brevitate vitae, quarum utraque ex generatione ortum ducit.

XLII. Has consequuntur alia, atque eorum quaedam, ut diversus ejus permanentiae status, verbi gratia. juventus et senectus, sequuntur ergo libri de senecture et juventute, alia, quae conservationem aut extinctionem animalium notant, qualia sunt vita, mors, respiratio, libris ergo de juventute et senectute subjungo libros de morte et vita, item de respiratione.

XLIII. Sequitur liber eorum [gap: Greek word(s)] , quae arti medicae sese annectunt, hoc est liber de sanitate et morbo, atque in his finem animalium tractatio habet. [note: Quatenus sanitas partim â natura, partim ab arte Medicâ pendet, unde Physici et Medici [gap: Greek word(s)] esse seu in confinio versari, docet Arist. 1. de sens, et sensibili et lib. de san. et morb. ]

XLIV. Sequuntur duo libride plantis [note: Etsi Aristoteles plus vice simplici, ut ult. c. l. 4. meteor. lib. 1. de generat. anim. c. 1. de plantis acturum se promiserit, hos tamen non esse Sibyllae folia nec nostri Apollinis i. e. Aristotelis araculum sed Arabis cujusdam Pseudo-Aristotelis vel Pseudo-Theophrasti infelices curaes, recte judicat Guilhelmus Du-Vallius, inductus in hanc sententiam laxiore et incondita scribendi ratione, stylo, methodo, doctrinâ ipsâ etc. Julius etiam Pacius praefat. oper. Arist. foetum hunc inter libros suspectos et spurios refert. Jul. Caes. Scalig. e textrinâ Theophrasti detracta filae quaedam existimat, iisque clavos additos neque aureos neque argenteos: accedere tamen propius ad diligentiam Arabum. ] Aristoteli adscripti, sed Theophrasti historia [note: Usus est methodo, quam e ludo Praeceptoris sui hauserat. Egit enim de plantis primo historice et [gap: Greek word(s)] ostendit, deinde [gap: Greek word(s)] : extant enim libri de historiâ et Plantarum, ubi itidem convenienter ordini Aristotelico in doctrinâ de animalibus observato primum agit de substantiâ plantarum earumque partibus cum homogeneis tum heterogeneis, deinde generationem et accidentia consequentia declarat. ] melior videtur: itaque finimus naturalem Philosophiam, proxime ad Metaphysicam accessuri.

XLV. Etsi enim interjectam Astrologicam Philosophiam diximus (hanc enim solam Aristoteles inter partes Philosophiae collocarat, Mathematicis allis disciplinis ex earum mumero exclusis) tamen quia de ea distincte nihil Aristoteles scripsit, aut certe nihil habemus, [note: De opticis olim extabat liber Aristotelis, cujus meminit Laertius in syllabo. Add. l. G. Vossius de scient. mathem. c. 26. Veteres etiam unum Mathematici, unum Astronomici, unum Musices tirulo inscriptum volumen Aristoteli tribuunt, quod docet H. Conring. orat. alt. laud. Arist. pag. 33. ] quod ejus nomen praeferat, operam in eâ delineandâ ponere non possumus.

[?] pria ad integrandum et coagmentandum hoc universum feruntur, confirmare et illustrare valet illud â sacro Sapiente pronunciatum c. 1: Omnia (ô Deus) in numero pondere et mensurâ constitursti, nec non illud S. Augustin. lib. de nat. bon. contrae Manich. c. 3. omnia â Deo in modo specie et ordine creata, quod quo sensae intelligendum sit, fuse exponunt Conimbricenses l. 4. phys. c. 5. q. 3. et l. 1. de coelo. c. 1. q. art. 5.

VI. Qui porro doctrinam de generatione et corruptione corporum sublunarium earundemque causis fideliter ex lib. de ortu et inter. imbiberit, felicius judicare poterit, quae fuerit ratio incorruptibilitatis, quâ in statu integritatis gaudebat homo, et unde illa proxime pependerit, â speciali videl. gratia et providentiâ divinâ: quae eadem ipsa â corporibus glorificatis aliquando in vita aeternâ actualem corruptionem prohibitura est, quae si abesset, suo ingenio relicta corpora et mutuâ assiduâque qualitatum pugnâ debilitaeta ac viribus exhausta in interitum suum praesentissimum essent prolapsura.

VII. Sed nec nullam afferunt lucem libri Meteorologici ad intelligendas naturas rerum meteorologicarum, quarum in sacro codice haud rara fit mentio: unde causas earum proximas et generationum modos ignorare infra dignit atem Theologi situm est, praesertim cum divinus Psaltes consideratione talium invitet nos ad divinae majestatis celebrationem Ps. CXLIIX. 8. Laudate, inquit, Dominum ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum, quae faciunt verbum ipsius.

IIX. Par, si non major, est utilitas, si evolvantur libri Arist. qui agunt partim de substantia animalium, partim de eorum affectionibus. Nec enim tantum concinna et admirabilis atque ad certas functiones affabre ordinata structura et compages membrorum mille argumenta depraedicandae inaestimabilis Dei sapientiae, bonitatis et potentiae subministrat, sed etiam consideratio partium essentialium, nec non facultatum et operationum hominis doctrinam de quadruplici, quem vocant, statis hominis mirisice illustrare potest, denique ad retundendos haereticos sive veteres sive recentiores, principiis hujus scientiae ad solicitandam humanae naturae in Christo integritatem abutentes, servire.

CAP. XXVI. De nominibus Metaphysicorum librorum.

I. Quod libri hi, de quibus agendum nobis restat, Metaphysici appellentur, tenendum primo omnium est, apud Aristotelem hanc appellationem non legi, usu tamen non solum tritam, verum etiam antiquam valde esse, et vel â Theophrasto, cujus, hoc indice, opus extat vel vetustissimis Aristotelis Interpretibus primum usurpatum, nam et apud Plutarchum in Alexandro et apud Alexandrum Aphrodisaeum in expositione 2. et 3. lib. Metaphys. et Philoponum in principio super hos libros extat.

II. Quod vero nominis hujus initio consilium fuerit, non ita liquidum est aut clarum: aliter enim alii atque alii latine reddidere, alii enim postnaturalia interpretati sunt, atque uti videtur, non male: potest enim titulum hunc tractatio haec duplici de causâ ferre, primum ratione inventionis, quod ita declaro. Cum omnis scientiae inventio â nobis notioribus oriatur, ut est 6. Topic. et alibi pluries, res autem sensiles nobis clariores sint, 1. poster. c. 2. tales vero sintres naturales 6. Metaphys. Physica certe disciplina prior erit, Metaphysica posterior.

Haec esse consentanea ipsi Aristotelis menti, docet Ammonius in Categor. p. 11. his verbis: [gap: Greek word(s)] . In eandem sententiam scribit Themistius paraphr. in 1. phys. dici Metaphysicam, quia scilicet. post natur alium rerum traditionem instituta illa et ordinata esse videntur.

III. Deinde etiam ratione cognitionis: Naturalia enim prius tenenda sunt, antequam ad has primarum sub. stantiarum explicationes accedamus, quod perspicue monet Plato lib. 7. de Repub. qui caute admodum et non nisi tricesimo anno ad has scholas auditorem vult accedere.

Omnis in universum cognitio incipit â sentibus, quibus quae sunt viciniora, ea ordine doctrinae praemittenda sunt illis, quae longius ab iisdem recedunt, et fere non nisi â posteriori et ex effectibus aliquam sui notitiam nobis exhibent, ut ex 1. eth. 1. phys. aliisque locis compluribus abunde constat. Unde Aristoteles ipse 1. phys. t. 83. haud obscure innuit, se Metaphysicam post Physicam tradidisse. Accedit, quod illa materiae expertia, quaeque metaphysicae considerationi substernuntur, non nisi per analogiam aut negationem aut etiam eminentiae, ceu loquuntur, viam agnoscuntur, ubi abstractione â sensibus opus est. Idem docet vetus Interpres, qui sub nomine Andronici Rhodii circumfertur ad 6. eth. c. 9. his verbis: Sine naturali scientiâ ad sapientiam pervenire potest nemo. Quippe post natur aliaca, quae supra naturam sunt, cognoscimus.

IV. Alii vero supernaturalia [note: Dicuntur ita objecta metaphysices, qualia sunt substantiae separatae, non respectu criterii aut principii, neque etiam in ordine ad causam supernaturaliter agentem, quo sensu illa supernaturalia dicuntur, quae in illâ altioris ordinis et specialiter revelatâ Theologiâ proponuntur, sed in ordine ad mobilitatem ex principiis physicis pendentem, quam illa utpote materiae expertia removent et excludunt. Vocantur alias [gap: Greek word(s)] 1. de coelo t. 100. ] transtulere, itidem non male: physica enim omnia cum materia sunt conjuncta, A. minore Metaphys. cap. 3. et mobilia lib. 6. cap. 3. Metaphysica autem sunt immobilia et sine materiâ, eodem lib. 6. Recte ergo supernaturalia sive ut Aristot. ibi appeliare videtur, [gap: Greek word(s)] dici sive appellari possunt.

V. Quare ut concludam, licet Metaphyficorum vox non legatur apud Aristotelem, quia tamen propria atque significans est, hujusque scientiae naturam attingit, retineri atque approbari potest.

VI. Etsi vero Aristoteles hoc nomine hanc scientiam non appellavit, aliis tamen eam insignivit, quae nihilominus naturam ejus declarant, quam id, de quo diximus, quaeque nos non obscure ad subjectum ejus deducunt.

VII. Vocat enim primo non semel philosophiam primam, v. g. 1. phys. cap. 9. text. 83. 2. phys. cap. 2. text. 26. et lib. 6. Metaphys. cap. 1. denique lib. 10. Metaphys. c. 4. et alibi pluries, cujus appellationis reddit rationem [note: Aliam rationem indigitat Philosophus 3. Metaph. c. 3. quia illius scientiae, quae considerat ens, quatenus ens, est etiam considerare univer salissima et prima principia (non essendi quidem sed tamen cognoscendi) quae nulla alia scientia circa determinatum entis genus occupata explicare aut probare sibi sumit. ] lib. 6. Metaphys. c. 1. et lib. 10. c. 4. quia circa separatam et immobilem substantiam versatur, quae prima est et alias omnes antecedit.

VIII. 2 Vocat [gap: Greek word(s)] [note: Quâ eadem de causâ Poetae illi, qui Deorum generationes aut facta carminibus celebrarunt, dicti sunt [gap: Greek word(s)] 1. met. 2. [gap: Greek word(s)] 2. metaph. 4. Isidorus lib. 8. Orig. c. 7: Quidam Poetae Theologi dicti sunt, quoniam de Diis carmina faciebant. ] libro item sexto Metaph. cap. 2. et 10. cap. 7. cujus appellationis causa hoc posteriore loco citato affertur, quod separata et immobilis substantia, qua de his libris agatur, sit maxime divina.

IX. Tertio appellat scientiam de Ente lib. 4. Metaphys. c. 1. quia Ens quatenus Ens contempletur, hoc est,

X. Atque his quidem nominibus ex materiâ sive subjecto sumptis nominat Aristoteles, quem secutus Averoes indigitat libros de divisionibus Entis: etiam non male: omnis enim scientia in, his duobus occupatur 1. In divisione vocabulorum 2. divisione rerum, ut monuit Plato et ex eo repetiit Galenus.

XI. Vocat porro Aristoteles hanc scientiam â formâ etiam sapientiam A majore sive 1. Metaph. cap. 2. cujus adfert eam rationem, quod rerum omnium primas complectatur causas. Vocatidem a dignitate [gap: Greek word(s)] [note: Duplici de causa viderur domina et princeps aliarum scientiarum salutari Metaphysica 1. quia circa maxime intelligibilia, qualia sunt divina et substantiae separatae, versatur: quod autem circa inteiligibilia versatur, ei competere primatus videtur, ut disserit Joh. Versor, prooem. in metaph. Arist. 2. quia Metaphysica caeteratum ministerio ad primi entis investigationem utitur, quemadmodum id praestitum est ab Aristotele 8. phys. et 2. metaph. ] 1. Metaphys. cap. 2. et [gap: Greek word(s)] lib. 2. cap. 2. et [gap: Greek word(s)] 1. poster c. 7. quarum appellationum ratio desumi potest ex 3. Metaphys. cap. 2. quia videlicet scientiae aliae huic inserviant, ejusque sint ministrae.

XII. Denique vocat absolute et [gap: Greek word(s)] philos. lib. item. 3. Metaphys. c. 2. et [gap: Greek word(s)] lib. 10. c. 3. cujus rei causa ex iisdem locis desumi potest, esse videlicet hanc scientiam primam nobilissimamque philosophiae partem, et eum demum vere dici posse Philosophum, qui ad hanc scientiam pervenerit, ejusque subjecti contem platione ob[?]ectare sese soleat.

XIII. Et haec quidem de nominibus sive appellationibus hujus Philosophiae, ex quorum consideratione videamus

CAP. XXVII. De subjecto librorum Metaphysicorum.

XIV. Etsi ex appellationibus superiore capite propositis perspici quodammodo potuit, quod horum librorum subjectum sit constituendum, tamen ut res fiat dilucidior, quaedam hic prius exstruenda sunt, quorum primum quidem hoc est. omnem vere scientiam in substantiâ [note: Primo enim et simpliciter definitio substantiarum est, at caeterorum entium non primo 4. Metaph c. 4. t. 16. imo accidentia ne quidem entia simpliciter sunt 12. Metaph. t. 3. Add. quae supra nota vimus ad cap. 23. n. 2. ] explicandâ versari: Haec enim [gap: Greek word(s)] quoddam est [gap: Greek word(s)] vero est [gap: Greek word(s)] , nt monet Alexander 1. prior.

XV. Tres vero sunt substantiae, corpora. sublunaria, corpus coeleste, Deus. Si ab inferioribus ascendas, sunt duae mobiles, videlicet sublunaria et corpus coeleste, suprema autem illa, Deus videlicet, immobilis est.

Conferatur 12. met. 1. t. 4. Dicitur autem substantia mobilis, quae principium motus et quietis in se habet, materiam puta et formam, et ab alio extrinseco sive primo movente sive moventibus secundis transmutari potest. Deus contra immobilis substantia appellatur, quia ab alio agente motum aut mutationem nullam recipore potest, impatibilis et immutabilis omnimode existens.

XVI. Hinc facile est colligere, ut supra quoque jam monuimus, tres esse partes Philosophiae, primum eam, quae Deum consideret, et dicitur Theologia, alteram, quae corpus coeleste, et Astrologia appellatur, tertiam denique

quae corpora sublunaria, et [gap: Greek word(s)] vocatur. Atque haec primo loco ponenda videbantur.

XVII. Alterum hoc est, si quae habeant inter se analogiam, sic ut in aliis quidem appareat prius, in aliis posterius, illa ad eandem pertinent scientiam, quae scientia quidem [gap: Greek word(s)] [note: Quoniam enim hujusmodi communia ab uno non unam quandam notionem et ideam supra species quasi positam ex. hibent, non erit plene cognita ulla talium rerum natura, nisi quem ordinem et convenientiam ad se invicem habeant, quaeque pluribus, quaepaucioribus numeris rationem nomine expressam participent, sit cognitum. Certe in Dei notitiam ex entium inferiorum cognitione nos provehi, extra controver siam est positum. Idqque ex Aristotelis tum physicis tum metaphysicis plus vice implici patet. Sed et illud constat, sicut alias in noquoque genere id, quod est perfectissimum, et modo nobilissimo communem naturam participat, pro mensurâ constitui eorum debet, quae â primo isto longius aut minus longe recedunt: Ita dum ens, quatenus ens, consideratur â metaphysico, debet illud principe velut loco poni, quod entitatem indefectibilem et omnibus numeris talem obtinet, secundo vero loco ea, quae propinquius ad illud accedunt, tum quae remotius absunt, sive magis minusve illud imitantur. Sic proxime perfectae entitati appropinquant intelligentiae, quae prae omnibus aliis creaturis â potentiâ passivâ longissime absunt, indeque actus sunt purissimi. Non ita longe absunt, quae quidem actum suum naturaliter amittere non possunt, sed tamen composita sunt ex materia et forma, quarum illa potentiam arguit, et puritatem actus impedit: talia sunt corpora coelestia. Minus actus minusque; adeo entitatis obtinent, quae implicata sunt cum materia, quae cum proximâ potentiâ amittendi actum est conjuncta, ut sunt corpora sublunaria: Gradum autem entitatis infimum obtinet materia, quae nihil aliud quam actium entitativum ex se habet, quo ponitur extra nihil, in potentiâ autem est ad recipiendum quemvis actum physicum; unde faex entium dicta est AEgyptiis apud Simplic. 1. phys. t. 69. et Aristoteli non ens 1. phys t 79. i. e. non determinatum ens actuale physicum, ut colligitur ex 7. Metaph. t. 8. Caeterum dum ita considerantur entia dependentia, non considerantur ut partes subjectivae sui generis, nec attinguntur speciales eorum rationes, sed hae aliis inferioribus disciplinis relinquuntur. ] ut docet Aristoteles 4. Metaphys. initio, non forte, quod solius illius primi sit scientia, sed quod primo primi sit, secundario etiam eorum, quae a primo pendent, et propter quod nomen suum ipsa obtinent.

XIIX. His positis ajo, subjectum hujus primae Philosophiae esse agere de Ente, qua Ens [note: Tenendum hoc loco est, quod dudum monuere Sonerus et Piccartus, aliam esse reduplicationem in synonymis, atque in iis, quae sunt [gap: Greek word(s)] ; ibi enim notatur ratio formalis omnibus speciebus ex aequo communis, ut cum dico, animal quatenus animal, significo ammalitatem ab omnibus speciebus subjectis aequaliter participatam: in analogis vero seu communibus ab uno reduplicatio non infert communem naturam, quippe quae nulla est, sed signisificat primum, â quo caetera descendunt, cum ordine ad inferiora, quae naturam ab illo summo participant. Vid. comnient. Son. in metaph. Arist. p. 9. Phil. Altd. p. 520. ] sic ut sumat sibi id, quod primum est, primo, nempe Deum opt. max. quia vero is est prima substantia et primum Ens, ideo Philosophus hoc loco quoque agit de primis affectionibus Entis, quae et Deo attribuuntur, et secundario caeteris etiam Entibus insunt: a Deo enim tanquam a principio ck coelum, et natura dependent, ait alicubi Aristoteles.

XIX. Atque hoc Thomas Peregrinus tali illustravit simili: qui Regem aut Principem aliquem convivio excipit, omnem simul ejus comitatum et sic consequenter etiam minimis quoque, qui in comitatu ejus sunt, convivio excipit, quia itaque primus Philosophus tractat de DEO tanquam de Rege entium, consequenter etiam de reliquis Entibus omnibus gradatim tractabit.

XX. Unde maxime universalis [note: Salutatur haec scientia universalis 1. metaph. 2. 4. metaph. 1. 6. metaph. 3. non quod ens in communi consideret, quam unitatem ipsam, ceu ostendimus, respectu inferiorum habere nequit, sed quia considerat illud ens, quod inferioribus caeteris exilientiam largitur, et quia per ac proprer primam subltantiam universim de omnibus inferioribus [gap: Greek word(s)] agitur. Conf. Joh. Versor. in 1. metaph. quaest. 5. ] haec scientia appellari solet, quod intuenti tractationem facile apparere poterit. Neque enim solum substantiam Arist. contemplatur, sed de accidente, de eo, quod est [gap: Greek word(s)] ,

de privationibus et negationibus etiam agit, [gap: Greek word(s)] tamen semper de primo, ad quod alia etiam omnia reducit.

XXI. Ut igitur directe concludamus, subjectum Metaphysic librorum diamus esse Ens qua Ens, quod cum auctore Averroe immediate descendat in sua significata, DEUM, corpus. coeleste, et sublunaria, agit etiam de his: [gap: Greek word(s)] tamen de primo, agit porro etiam de Entis primis et communibus affectionibus [note: Quales sunts unum, verum, bonum, quae primario enti insunt tanquam fonti et principio non minus entitatis, quam, quae cum hac realiter eadem sunt, iltarum proprietatum. ] quia primarum videlicet causarum scientia est, item [gap: Greek word(s)] .

XXII. Nevero quid sine fundamento dicere videamur, argumento ex 2. poster. sumto sententiam hanc nostram stabilire conabimur: Id cujusque scientiae subjectum est statuendum, cujus principia partes seu species proprias que anffectiones scientia ea contem platur. At Metaphysica seu prima. Philosophia contemplatur principia partes seu species, proprias denique Entis affectiones, qua Ens est. Ergo hop ejus scientiae subjectum constituendum est.

XXIII. Minor Aristotelis est 4. Metaphys. c. 1. ubi deprincipiis ita, item [gap: Greek word(s)] id est, est quaedam scientia, haec videlicet, quam tractamus, quae considerat Ens,

et quae ei per se insunt, quaerimus autem primas et summas causas. De partibus sive speciebus Entis loquitur cap. 2. ejusdem libri hoc modo: [gap: Greek word(s)] et quae ibi sequuntur.

XXIV. Ubi mox subjungit: [gap: Greek word(s)] id est, Non solum vero eorum, quae secundum unum dicuntur, (h. e. synonyma) sed quae ad unam naturam dicuntur (vocabula ab uno) unius scientiae est speculari, unde et unius erit, entia omnia, qua talia, considerare.

XXV. Huicrationi accedant aliae quoque Aristotelis auctoritates, quas videre potestis l. 5. Metaphys. cap. 1. initio et l. 10. initio, item Interpretum annotationes Alexandri in libro V. Metaphys. item Philoponi initio primi.

XXVI. Atque eadem prorsus habent D. Thomas, Averroes, Scotus, Alexander, Paulus Soncinas et ex recentioribus Aquarius, Peregrinus, Accorombonius, August. Niphus, Petrus Fonseca, Ludovicus Hauenreuter et alii, qui tot magnorum virorum unanimis consensus mirifice nos confirmare debet.

XXVII. Sunt tamen non pauca, quae difficultatem hoc loco non exiguam habere videntur: Aliqui enim in subjecto constituendo seorsim â nobis abeunt, alii vero subjectum nostrum rationibus quibusdam in speciem non levibus evertere annituntur, de quibus utrisque nobis consequenter videndum.

CAP. XXIIX. Aliorum opiniones de subjecto librorum Metaphysicorum examinantur.

XXIIX. Ac primo quidem loco recessisse â nobis videtur Alpharabius, dum putat, solum Deum et Entia divina esse hujus scientiae subjectum, id quod rationibus etiam quibusdam asserere nititur: primum enim ait, quemadmodum Physica dicitur, quia de rebus tractat naturalibus, ita Metaphysica dicitur Theologia, quia de Deo et divinis.

XXIX. Secundo inquit: Metaphysica omnium consensu dicitur nobilissima scientia, nobilitas vero scientiae desumitur vel ex praestantiâ subjecti, unde cum in Metaphysicâ non sint certissimae demonstrationes, cum Dei cognitio rerumque divinarum â nobis sit remotissima 1. de partibus cap. 1. dicetur ergo nobilissima ratione subjecti, quod est Deus.

XXX. Tertio inquit, Metaph. est scientia per primas causas, Deus autem maxime est prima causa, itaque Deus subjectum hujus scientiae esse videtur.

XXXI. Haec sunt fere Alpharabii fundamenta, ad quae ordine respondere conabimur, et primum quidem quod attinet, dicimus argumentum â nominis notatione nihil probare: non enim semper appellatio scientiae â proprio primoque subjecto sumitur, sed interdum â praecipuâ subjecti parte, [note: Id tamen non ita accipiendum est, quasi Deus proprie et accurate loquendo habeat se instar partis, subjectivae puta vel Logicae sub toto seu genere aliquo univoco contentae: neque enim ulla est univoca communitas supra Deum et creaturas posita, sed imperfecta est convenientia vel similitudo inter Deum et creaturas in ratione entis, substantiae, vel spiritus, ceu fatetur ipse Suarez disp. Metaph. 1. sect. 1. n. 11. sed praecipua subjecti pars hoc loco idem est, atque primarium illud et perfectissimum ens, quod aliis largitur, ut entitatem suam tueri possint. ] sic Astrologia appellatur ab astris, cum tamen subjectum ejus faciat Arist. corpus coeleste; Quia vero in corpore coelesti astra praecipuae partis rationem habent, Astrologia inde nomen accepit; Eodem modo factum est hîc, et Metaphysica Theologia dicitur â DEO, praecipuâ subjecti Metaphysici parte.

XXXII. Ad secundum respondemus ex tertio Topic. cap. 2. Generale semper esse praestantius eo, quod sub genere continetur, quanquam igitur Deus tanquam species sit praestantius Ens, quam ullum aliud speciale Ens, tamen habet superius aliquod, [note: Nescio, an haec sustinere possint examen [gap: Greek word(s)] . Deum videlicet habere supra sae genus, in scholâ acroamaticâ admitti nequit, ubi, si audimus Piccarti Doctorem Phil. Scherbium, communia ad unum communem naturam et rationem distinctam supra species quasi positam nullam significant, sed recta in res significatas seruntur: in disp. de comm. ad unum th. 19. Liceat ergo substituere hauc responsionem: nobilitatis praerogativam advenire Metaphysicae non tantum ab objecti primarii dignitate, sed etiam â principiorum universitate, unde et [gap: Greek word(s)] ac universalis disciplina audit, atque etiam aliis nominibus, quae splendorem et dignltatem ei conciliant, insignitur, quae quidem recensentur in 1. Metaphys fronti spicio. ] hoc est, ipsum Ens in genere est praestantius, quam ullum Ens speciale: ab hoc enim generali Ente specialia habent, ut sint et dicantur Entia, manet ergo scientia Metaphys. praestantissima, quamvis subjectum ejus constituatur Ens.

XXXIII. Ad tertiam dicimus, primam Philosophiam non tantum agere de primis causis, qua causae sunt, [note: Imo (liceat et id addere) agit Metâphysica de causis non tantum in actu signato, verum etiam execito 1. e. quatenus â Deo tanquam causâ univer salissimâ omnia inferiora esse et operari accipiunt: â qua consideratione non possunt excludi ipsa illa entia, quae eâ ratione ordinem ad Deum dicunt, et ad illum ut effectus referuntur. Atque hoc ipsum est considerare ens, quatenus ens, ut videlicet ens primum â se existit, et caeteris entitatem communicat. ] sed etiam qua Entia: et eâ ratione prius de Ente tanquam de subjecto agit, post de causalitate ejus, quae affectio aliqua Entis est.

XXXIV. Altera sententia est Avicennae libro primo suae Metaphys. cap. secundo. Hic subjectum Metaphysices statuit ultimas et univer salissimas causas, et nititur hoc argumento: Id est subjectum Metaphys. quod maxime faciunt scire, primae autem et universales causae maxime faciunt scire, quemadmodum particulares causae faciunt particulariterscire. Ergo.

XXXV. Resp. has causas dare Metaphysicae, ut sit maxime excellens scientia, non vero ut sint subjectum. [note: Nisi causa sumatur in actu, ut loquuntur, exercito, quatenus scil. notat substantiam primam seu Deum, ad quem non tantum ut ad finem universalem omnia creata referuntur 12. memetaph. t. 37. et 52. sed et ab eodem ut efficiente caetera entia omnia esse suum accipiunt, ut constat ex 2. Metaph. t. 4. 1. de coelo 100. 12. metaph. t. 38. et locis aliis passim. Atque hoc modo cum nostrâ sententiâ assertio ista coincidit, nihil impediente, quod multitudinis nomine exprimatur ens unum, independens, cum id nec insolens sit ipsi Aristoteli, praesertim antequam nondum firmiter constituerat et probaverat, dari unam primam intelligentiam: Vel, ut Suarezio videtur disp. metaph. 20. l. 1. n. 25. locutus est de Deo Aristot. in plurali numero vel propter eminentiam ejus vel propter plures causandi rationes. In hunc sensum capienda sunt illa Senecae 4. de benefic. c. 7. et 8. Quaecunquae voles, illi nomina proprie aptabis, vim aliquam essectumque coelestem continentia. Tot appellationes ejus possunt esse, quot munera. Hunc et Liberum Patrem ac herculem et Mercurium nostri putant. Sic hunc paturam voca, fatum, fortunam: omnia EJUSDEM nomina sunt varie utentis sua potestate. ] considerantur enim primo causae ut Entia, post demum ut causae.

XXXVI. Tertia opinio est Averroistarum, qui subjectum Metaphys. constituunt substantiam separatam, neque his rationes etiam suae desunt: primum enim ita dicunt id quod quamlibet scientiam â caeteris primo et per se distingurt, proprium ejus scientiae est subjectum, faciunt vero id substantiae separatae, h. e., Metaphys. ab aliis scientiis distinguunt. Ergo.

XXXVII. Minorem ostendunt distinctione Metaphys. et Phys. quâ enim re Metaphys. â Physica separatur, eâdem quoque â coeteris scientiis sejungitur, Physices enim maxime similis esse videtur. Distinguuntur autem solum separatis substantiis, ut expresse dicit Atistoteles. 1. Metaph. 1. et 10. cap. 6. Ergo.

XXXIIX. Respondeo: dictis locis Aristoteles non probat separatam substantiam primo et per se Metaphys. â Physica distinguere, sed ostendit solum, substantiam separatam fuisse distinguendi occasionem, non primam formam, quâ eae scientiae ab invicem distinguuntur.

XXXIX. Quarta opinio tribuitur â Fonseca Johanni Buredano, quem voluisse, ait, subjectum horum librorum esse substantiam in communi, idque asseruisse hoc argumento; quaecunque species est primum subjectum Phys. ejus genus erit primum subjectum Metaph. Rationem addit hanc: est enim Phys. particularis scientia, Metaphys. universalis: at quaedam substantia, vid. compositâ sive quae materiam habet et formam, est subjectum Phys. Ergo substantia in communi est subjectum Metaphysicum.

XL. Resp. Physicam non ratione substantiae in universum sub Metaphys. contineri, sed tantum ratione partis, [note: Abscindit enim sibi particulam aliquam entis, seu mobilem et corpoream substantiam sibi vendicat. Porro substantia composita non habet pro genere uni voco substantiam in communi, quemadmodum toties exposuimus, quia igitur substantia est vocabulum [gap: Greek word(s)] , ad quod cum ordinem habeant inferiora, non potest illa plene intelligi, nisi ad inferiorum rationem descendatur. Hinc illud 4. metaph. t. 2: Non solum eorum, quae secundum unum dicuntur, sed etiam eorum, quae ad unam naturam dicuntur, unius scientiae est speculari. ] et propterea concedi quidem, quod Metaphysicus de omni substantia agat, sed non de solâ.

XLI. Restat alia opinio, qua quidam Dominicus de Flandria admittit quidem subjectum Metaph. esse Ens, sed negat esse id Ens simpliciter sumptum, sed dicit esse Ens praedicamentale. [note: Fundatur haec sententia geminâ faisâ hypothesi, qua laborant Averroes et eum secuti, existimantes 1. Categoriarum subjectum esse res omnes brevi tabellâ depictas 2. Deum propter infinitatem suam non posse in aliquo praedicamento collocari: Enimvero prius illud falsum esse patebit cogitanti, tradi ibi non tam res, quam [gap: Greek word(s)] et ut unum de altero enunciatur, sive, ut Jamblichus Ioquitur, agi [gap: Greek word(s)] de verbis simplicibus, quae significant res per medios conceptus simplices. Unde statim deducitur alterius etiam falsitas. Nam quoniam de Deo etiam enunciari aliquod genus saltim [gap: Greek word(s)] potest, patet, nec illum e serie praedicamentorum excludendum esse, unde Arist. 1. eudem. 8. diserte [gap: Greek word(s)] scribit. Vid. Neldel. de usu organi p 669. ]

XLII. Ratio ejus haec est: Quodcunque Ens habet principia sive causas, item [gap: Greek word(s)] certa, id in Metaphysicis consideratur, ut appparet 3. Meteorolog. cap. 1. et alibi, sed solum Ens praedicamentale habet principia sive causas et [gap: Greek word(s)] : Deus enim neque causam neque affectionem habet. Ergo.

XLIII. Resp homony miam esse in vocabulis causa et principium; Nam, ut docetur 4. Metaph. cap. 1. omnis causa et principium vel est existentiae vel cognitionis, licet ergo Deus nullam habeat causam existentiae, habet tamen, causam cognitionis: [note: Neque vero in omni scientiâ necesse est causas realiter â subjecto distinctas esse: quin sufficit saepe, in promtu. habere rationces essendi â priori, virtuales â Cajetano dictas, quae sunt potius caulae cognoscendi res â priori, quam existendi, et proprie dicuntur rationes attributorum seu proprietatum, qua de subjecto demomstrantur, ut loquitur Suarez disp. Metaph. 1. sect. 5. n. 37. sicut de Deo demonstrare possumus unitatem per entitatem, et aeternitatem per immutabilitatem, et de animâ humanâ immortalitatem. Vid. Suarez l. cit. et disp. 1. s. 1. n. 27. Fohseca 4. Metaph. c. 1. q. 1. s. 4. Iavellus super 6. Metaph. q. 1. Hornejus Instit. Log. l. 5. q. 13. ] ostendimus enim ex effectis, esse Deum, itaque Deus habet causam quoque cognitionis. Respectu etiam intelligentiae nostrae sunt affectiones quaedam in Deo, ut quo sit actus purus, quod untis, item alia. Atque haec praecipuae sunt aliorum diversae de subjecto Metaphiys. sententiae, nunc alias dubirationes dissolvamus, quae contra subjectum nostrum â gravissimis Philosophis moventur.

CAP. XXIX. Alia dubia contra datum subjectum declarantur.

I. Primum omnium hoc subjecto nostro offensus est Antonius Mirandulanus lib. 13. de eversione singularis certaminis sectione 6. et 7. cum enim videret, asseri a Philosophis, Metaphysicum considerare Ens qua Ens, et propter naturam vocabulorum ab uno de omni Ente, statuit unam solam omnis Entis scientiam, hoc est, Metaphysicam doctrinam, quod vero distributa sit ea in plures, id factum

esse non exigente forte rerum naturâ, sed propter commoditatem et usum discentium ac docentium.

II. Hunc plurimi refutarunt hactenus Philosophi: primum enim deceptum ajunt, quod Ens genus verum putavit, atque ex eo ita conolusit, quicunque genus considerat, secundario etiam species considerat.

III. Secundo lapsum esse perhibent, quod putavit scientiarum distributionem non ex rerum naturâ diversâ seu diverso scibili sumptam esse, sed solum secundum attribuendi modum, hoc est, secundum seriem praedicamentorum.

At Metaphysicus aeque, ut alius omnis Philosophus, consideratres, non ut subeunt [gap: Greek word(s)] , sed ut certis principiis constant.

IV. Facta enim est haec scientiarum distributio, prout quaeque res peculiare aliquod habet [gap: Greek word(s)] [note: Quod est substantia, de quâ utpote [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] ente demonstrantur affectiones, quaeque est mensura veritatis et intellectus, ad quam quaecunque in scientia traduntur, referri debent, principia videl affectiones et species subjecti. Vid. haec latius deducta supra p. 229. ] quod ex eo clarum est, quia quaeque scientia habet certum tractandi modum, certos etiam carceres, intra quos con. tinetur, unde videmus, in hac scientiâ aliqua vera esse, quae in alterâ sunt falsa. [note: Hanc assertionem pluribus expositam ab Autore videre licet in Philos. Altdorff. p 168. Idque accipiendum non ita est quasi ipsae disciplinae in se et suâ naturâ invicem pugnent, aut. quasi, quod una disciplina pro vero agnoscit, altera impugnet et falsitatis arguat; sed omne id sit per accidens, cum scilicet unius disciplinae principia extra limites vel, ut Autor loquitur, carceres rerum sibi propriarum extenduntur, et rebus diversae naturae applicantur aut aliis finibus accommodantur, ut si principium physicum: ex nihilo nihil sit, opponatur creationi, et mathematicum: tria non sunt unum, Trinitatis mysterio, aut politicum hoc: seni ducenda est uxor, medico alteri: seni abstinendum est â conjugio; recte dixeris, principia ista ibi vera, hîc falsa esse, si scil. eodem utrobique modo accepta rebus diversi prorsus generis accommodes. Vid. Neldel. de us. org. p. 630. ]

V. Deinde responderi potest, ut Peregrinus olim respondit, Philosophiam primam omnia quidem cognoscere, sed non omnia considerare, id quod Doctor meus, â quo hanc Metaphysicorum delineationem didici, eique libens merito rescribo, ita declaravit: primus Philosophus omnia quidem cognoscit, qua sunt Entia, non tamen omnia cognoscit sub propriâ cujusque ratione: considerat enim Equum, quatenus sub Ente consideratur, sed non considerat Equum qua Equum.

VI. Verum instare quis possit, si Philosophus primus non omnia sub propriâ ratione cognoscit, non recte dicetur scientia illa [gap: Greek word(s)] Respondeo. Non potest ei nomen hoc propterea adimi, satis enim est, si in primo et nobilissimo subjecto, hoc est, Deo [note: Est enim Metaphysica [gap: Greek word(s)] 4. Metaph. t. 7. quia autem entis natura non aequaliter inest omnibus, de quibus dicitur, merito erit consideratio primo primi, secundario secundorum entium. Per prius autem entitatem competere DEO, patet, quia hic eam independentem, caetera participatam obtinent. Vid. 1. de ocelo t. 100. 12. Metaph. t. 38. et 52. ] talis sit, etiamsi caetera deserat, et tantum sub Entis ratione intueatur.

VII. Atque hoc ita se habere pater, quod in reliquis quoque scientiis non est eadem [gap: Greek word(s)] ubi tamen unamquamque facultatem metimur, [gap: Greek word(s)] describimus per id, quod habet summum. Cum itaque Metaph. in Deo sit [gap: Greek word(s)] , jure hoc ei relinquitur nomen.

IIX Summa, falsitatem hujus dogmatis ostendunt rerum objectarum varietas, principiorum difformitas et dissimilis demonstrandi modus. Quare sententiam hanc omnino valere jubeamus, nisi Stoicorum forte inepto dogmati assensum largiri velimus, qui de Sap ente suo jactant, eum non solum regem esse, sed etiam bonum sutorem.

IX. Caeterum de hoc Mirandulani dogmate plura, qui velit, videat Francisc. Bonam. lib 1. de Motu. cap. 14. pag. 67. Mazon. sectionis quartae cap. 3. pag. 156. extrem. Denique Pererium libro 1. de principiis rerum naturalium capite octavo, qui singuli fusius controversiam tractarunt.

X. Secundo contra subjectum nostrum quidam ita disputant. Subjectum scientiae non demonstratur, sed praecognitum esse debet. Metaphysicus autem probat esse Deum, qui primarium tamen ejus subjectum constituitur, aut ergo principium illud erit falsum, assumptum â nobis in majore, aut aliud constituendum erit Metaphysices subjectum.

XI. Omnino axioma illud esse falsum: Utenim artes pendent â finibus, ita scientiae â subjectis, quemadmodum igitur artes, si finis sit ignotus, probant primum eum ita scientiae quoque sua subjecta [note: Inter praecognita scientiarum est, dari et existere revera in rerum naturâ subjectum affectionibus substernendum: Hoc hoc enim ignorato, caetera etiam, quae ex subjecto dependent, ignorari necesse est: 1. post. t. 73. 2. post. t. 42. Fit autem, ut, si illud non nisi confuse antea sit cognitum, in ipsâ saepe disciplinâ diligentius investigetur et clarius proponatur. Addantur, quae supra notavimus pag. 130. nec non quae disputa Arnisaeus doctr. polit. part. cap. 1. ] si non sint [gap: Greek word(s)] .

XII. Sic Aristoteles in posterioribus Analyticis finem dari probat, nempe scientiam, in Ethicis dari felicitatem, in Elenchis dari Sophisticos elenchos et Sophistas, subjectum vero aliquando etiam demonstrari innuit haud obscure 1. poster. cum ait, non aeque patere sive manifestum esse subjectum Arithmetices, id est, numerum, et Physices, id est, qualitates Elementares, ubi recte Philoponus annotavit: [gap: Greek word(s)] , hoc est, non omnes scientiae in universum subjectum genus praesupponunt, tanquam in rerum natura sit.

XIII. Et ostendit hoc exemplo quoque Aristoteles, cum enim in prioribus, secundae et tertiae figurae syllogismos utiles esse probat per reciprocationem, cum, quid vel num ea esset aut daretur, ignotum esse videretur, probat primum, an detur, deinde ad rem accommodat.

XIV. Tertio litem nobis movent novi Aristorelis obtrectatores: ajunt enim mixtum quoddam chaos esse in his libris, pleraque logica, omnia confusa proponere Aristotelem, agere de primis rerum principiis, aliud maximâ operis parte facere.

XV. Quibus respondeo, fundamento ex ipsomet Aristotele 4 Metaphys. deducto, Dialecticam et Philosophiam primam circa idem genus subjectum versari, differentiam in eo solum esse, quod in quibus Philosophia prima sit [gap: Greek word(s)] , in iis Dialectica sit [gap: Greek word(s)] .

XVI. Atque hoc nec ipsi negant, conatur ergo Dialectica aequarese primae Philosophiae, caeterum non potest: desunt enim illi media, dum vero de omni etiam Ente disputare vult, e propriis [gap: Greek word(s)] , quae tractat exquisite Metaphys. extruit sibi quaedam communia effata, et ex iis in utramque partem disputat. Verbi gratiâ

[gap: Greek word(s)] sunt unum, multa, contrarietas, differentia, genus species etc.

XVII. Ex his quaedam sibi fabricat Dialecticus axiomata, iisque disputando utitur, unde mirurn alicui videri non debet, si terminos Metaphys. apud Dialecticum reperias, cum tractandi ratio diversa sit.

Primus enim philosophus intimam entis naturam indagat, quae, cum late pateat et in multas secetur differentias, multorum etiam consequenter vocabulorum ipse indiget: haec vocabula et communia significata velut corticem relictâ pulpâ apprehendit.

Dialecticus, et inde extruit communia principia et [gap: Greek word(s)] , quibus cuivis quaestioni fidem quomodocunque conciliare queat. Itaque sibi quasi personam Philosophi induit, et ejus simia quaedam est, ut alicubi loquitur Scherbius. Nec male Bonamicus de motu p. 44: Primus Philosophus ens certis terminis et certa considerandi ratione definitum considerat. Itaque definitas habet quaestiones. At Dialecticus omne ens pervagatur, nullisque certis quaestionibus astringitur. Ideo non minus distat Dialectica â prima Philosophia, quam â scientiis reliquis. Add. Cornel. Mart. I. 2. comment. Logic. part. propr. cap. 2.

USUS CAP. XXVI.

Si illa naturaliter revelata philosophia, quae infinitis modis cedit nostrae supernaturaliter revelatae, tam nobilibus gaudet nominibus, quanto eminentius ea quantoque majori jure altiori isti ac divinitus revelatae applicabimus? si scilicet Theologia audit illa doctrina aut disciplina, quae cognoscit non nisi talia, ad quorum notitiam beneficio sensus et ferruminatae cum hoc rectae rationis, ex entium secundorum consideratione, pervenimus, quanto pluribus numeris illam appellabimus Theologiam, quae mysteria divina

â seculis abscondita et nullâ humanâ ratione pervestigabilia pandit. Eadem etiam quia principium et causam nostrae salutis, qui Theologiae finis est propositus, primariam et principalem explicat, rectissime sapientiae nomine censebitur, item [gap: Greek word(s)] salutabitur.

VSVS CAP. XXVII. XXIIX et XXIX.

Deum secundum essentiam attributa lumine rationis cognosci posse, ut certum hîc supponimus. Quidnî igitur sagacissimus rerum divinarum ac naturalium indagator Aristoteles peculiarem eamque nobilissimam disciplinam primae istius entis considerationi assignaverit? Quae non est prima haec philosophia, quae alia erit? nisi fortassis praeter, non mentem tantum Aristotelis, sed et necessitatem comminisci cum Pererio quartam aut quintam aliquam scientiam velis.

CAP. XXX. Divisio et dispositio librorum Metaphysicorum.

I. Franciscus Patricius tres operis Metaphysici facit partes: dividit enim in scientiam de Ente in Theologiam [note: At ipsi illi scientiae, quae agit de ente, nomen Theologiae inditum est, â primo ente sive Deo, in cujus contemplatione primo et [gap: Greek word(s)] occupatur, ut non opus sit aliam, praeter illam, quae agit de ente, partem superaddere. ] et in tractatum de habitibus intellectus, [note: De his agere non est metaphysici, ed Philosophi vel moralis vel naturalis: illius quidem, quatenus sunt habitus animae rationalis ab homine per liberum voluntatis arbitrium operantibus acquisiti: hujus vero, quatenus sunt facultates, hoc est, quatenus anima in operationibus suis commodius exercendis perficitur et aptior redditur. Etsi vero in prooemio Metaphys. nonnulla traduntur; de dignitate sapientiae, tamen nec illa pars principalis aut necessaria est, nec caeterorum habituum doctrina proponitur, et magis etiam agitur de sapientia in actu, ceu loquimur, exercito quam signato, sive, ut Zabarella loquitur, docet quidem Philosophus primus sapientiam, sed non de sapientia. Videatur ille in 1. post. c. 26. p. 1029. a. ] verum non intellexisse mihi probe illud [gap: Greek word(s)] Aristotelicum videtur, de quo supra vidimus: Neque enim Entis specialis et separata [gap: Greek word(s)] est, sed immediate descendit in

II. Faciam autem hoc primum [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] deinde evolvam singulatim. Totum ergo opus Metaphysicum ita divido: Alii libri Metaphysici praeparatorii sunt, ut monet Averroes, qui pertinent solum ad [gap: Greek word(s)] [note: Hujus officium hic quidem maxime in eo consistit, ut auditori difficultatem ejus scientiae modumque eandem acquirendi velut eminus ostendat, et ille acriore solertia, quae hîc proponuntur, auscultet. ] sive ad excitandos animos, duo videlicet priores libri, alpha majus et minus, qui habent se instar prooemiorum [note: patet ex 3. metaph. t. 2. ubi respiciens ad lib. 2. ait: est autem prima dubitatio de iis, quae in prooemio quoque dubitavimus. ] pertinere videtur et huc tertius, in quo difficultates scientiae hujus aperiuntur, item quintus, in quo nominum [note: Unde etiam inscribitur [gap: Greek word(s)] . ] quorundam est explicatio, quibus omnibus Philosophus, maxime vero primus, utitur.

III. Sequuntur libri de Ente, in quarto enim principia scientiae constituuntur, sextus incipit fieri [gap: Greek word(s)] nec tamen plane: reliqui vere sunt Metaphysici. Atque haec [gap: Greek word(s)] , nunc per partes explicemus.

IV. Accessurus ergo Aristoteles ad hanc [gap: Greek word(s)] prooemio utitur ejusmodi libro primo, quod huic scientiae accommodatissimum est: Ostendit enim originem scientiarum et omnis cognitionis, dum ait: omnes homines naturâ scire appetunt: multiplices etiam cognitionis ostendit gradus, eam videlicet, quae sensibus hauritur, eam, quae experientiâ colligitur, denique causalem. Atque sic per inferiores, cognitionis modos ascendit ad eam, scientiam, quae est scientia scientiarum.

V. Eodem modo orditur [gap: Greek word(s)] in practicis, cum ait: Omnis ars, omnis methodus, omnis praxis bonum, appetit, ubi ad bonum respicit, sicut hîc ad veritatem.

VI. Postea cum, dixisset, multiplices esse cognitionis gradus, comparat eosdem inter se, atque ad extremum eum antefert, qui est per causas, cumque causae aliae sint superiores, aliae inferiores, nobiliorem sciendi gradum esse dicit, qui sit per causas summas, [note: Quae est Deus, utpote primum, principium in causae efficientis genere, et finis omnium rerum ultimus. Deus enim tum causa omnibus esse videtur, tum quoddam principium, ut dicitur t. 2. Nec turbare quenquam debet, quod multitudinis numero utatur interdum Aristoteles, cum de prima causa loquitur. Nondum enim locus hic postulabat, determinare causam primam ad unitatem, id quod demum lib. 12. executus est Aristoteles. Add. quae supra notavimus ad c. 27. th. 8. ] et talem scientiam ait esse maximam scientiam, imo esse sapientiam.

VII. Ubi adjungitur comparatio hominis Empirici cum homine artifice, et inter artifices anteponit architectum, etsi enim architectus nihil manibus agat, tamen quia scit, quare quodque hoc modo et hac parte disponatur, scientiam per causas quoque habet.

IIX. Caeterum quia scientia et sapientia ea causarum est, ideo oportuit etiam de causis Aristotelem agere, proponit igitur deinde causarum genera.

IX. In secundo Physicorum idem facit, ubi etiam ex rerum sensilium animad versione quatuor genera causarum colligit, [note: Physicus causarum tractationem restringit ad objectum suum adaequatum, quod sunt res naturales et mobiles. Metaphysicus autem, quia in objecto longe diffusiore est occupatus, ampliare cogitur [gap: Greek word(s)] istam, et causas entis in universum omnes investigare. Et si enirn entia singula seorsim spectata non agnoscant omnia causarum genera, sicut in Deo manifestum est, omnia tamen sunt in ente conjunctim sumto, et omnia faciunt ad inventionem primi entis, quod est mensura hujus doctrinae. Adde, quod inter conjunctas entis affectiones non sit postrema causa et causatum. At entis quot species sunt et species specierum speculari, unius scientiae genere est. 4. metaph. t. 2. ubi per species entis, ut ens est, recte intelligit affectiones Caesalpinus l. 1. q. peripat. 3. ] hîc vero ex priscorum Philosophorum sententiis educere laborat, et quoniam per eos, qui unquam philosophati essent nondum omne genus causae inventum esset. ex variis variorum sententiis princeps ipse quatuor genera causarum definit.

X. Facit autem hoc duplici de causa 1. Ut constaretsic, posse causas ad certa quaedam capita revocari, ne putes infinitas esse: hoc enim si statuatur, omnis sciendiratio, omnis philosophandi via, denique haec ipsa quoque

scientia, in quam ingreditur Aristoteles, tolleretur, insiniti siquidem nulla est: comprehensio.

XI. 2. Causa, ut cognitis absurditatibus, in quas priores Philosophi incurrerant qui omne genus causae non attigerunt, sed alius maxime materiamur sit, alius sinem, has eviremus.

XII. Ex quo intelligitur, Aristotelem non temere hunc laborem suscepisse, et in extrem. 12. Metaphys. postquam Philosophiam constituit, ostendit aliorum absurditates, in quas delapsi fuerint: Unum enim idemque et sui index est et obliqui. Et hanc viam ubique solet persequi in proponendis et examinandis priscorum sententiis, bona inde seligere, et mala demere.

XIII. Non vero solet quorumvis plebejorum Philosophorum decreta examinare: Est enim, ut dicit in Topicis, non cum quovis [note: Omnes enim omnium opiniones persequi supervacaneum est, quando et aegrotis et deliris et pueris quaedam videntur, quae nemo sanae mentis in controversiam vocaverit 1. eudem. cap, 3. Illa vero quisque admittere solet, quae probantur iis, qui in quaque arte versati sunt 1. Top. 8. Add. quae supra adduximus pag. 49. ] congrediendum, sed tantum, summorum Philosophorum placita attingit, Pythagoreorum videlicet et Platonis, quem in disputatione de causis multis incommodis urget, protestans initio tamen, se non sine causâ dissentire â sui magistris placitis. In extr. 12. Metaphysic. invehitur in eos, qui principia posuerant Ideas et eos, qui mathematica causas fecerant.

XIV. Caeterum quia nihil boni ex illis sententiis elici potuit, reliquit: Ex his vero dogmatis hoc loco propositis, quid posset, curae habuit. Atque haec insunt primo Metaphys. et hoc est prooem.

XV. Ex his, quae dicta sunt, jam facile colligere potestis, quid sit in libro secundo Latinorum, qui Graecis est alpha minus, quanquam vero multae de eo sunt disputationes, nam aliqui Aristotelis prorsus esse negant, cujus. sententiae est Philoponus, qui Pasicrati. cuidam Rhodio assignat filio Bonaei fratris Eudemi, et ex eo repetit Patricius, alii Aristotelis quidem esse concedunt, sed Metaphysicum negant, verum physicum. prooemium censent, et cum primo Physico connectunt. In quam sententiam descendere Alexandrum video, tamen illas hoc loco ingredi non lubet.

XVI. Certum quin potius nobis ex maximorum Virorum sententia sit, alpha hoc minus [note: Nec alia causa videtur fuisse hujus Inscriptionis â Graecis imposita, quam quod esset liber iste velut appendix primi, cujus ipsius quoque finis satis bene cohaereret cum principio tertii: quae etiam ratio fuisse censetur, unde Magna Moralia nomen accepere. Vid. Amerpach. enarrat. ad istud opu p. 26. et Fonsec. comment. in 2. Metaph. ] alterum esse prooemium, idque tanto quidem firmius, quia in Ethicis quoque pluribus usum esse prooemiis, suprâ docuimus, et in Physicis duplex item cum Zabarella et allis agnoscimus.

XVII. Est vero hoc prooemium consentaneum primo: proponuntur enim quaedam hîc adhuc hypotheses, quarum prima est, Veritatis cognitionem partim facilem esse, partim difficilem, causasque hujus rei docet. Atque hoc hac occasione.

XIIX. Docuerat primo libro, causas inquirendas esse, ut sciamus, at quid scire expetimus? veritatem respondet, quaerit ergo jam, quomodo se veritas ad nos habeat, neque hoc fortassis sine ratione: Manifestum enim tum erat, Philosophos veteres partim attigisse veritatem,

partim ab ea aberrasse, unde operae precium videbatur, quaerere causam illius aberrationis, in rerumne veritate illa esse, an ipsis hominibus.

XIX. 2. Hypothesis; quae fluit ex primâ, est: Scientiam hanc veritatis maxime locum habere in Philosophia [gap: Greek word(s)] sive Metaphys. [note: Eo enim nobilior est aliqua scientia, quo circa magis scibile versatur, quale est ens primum, quod etsi â nostrâ intelligentiâ propter imbecillitatem cognoscendi est remotius, in se tamen maxime est cognoscibile: quo enim res est simplicior et obtinet actum minus potentiae permixtum, eo magis sui determinare et gignere cognitionem potest. Hinc scite Aristoteles hujus ipsius libri cap. I: Ut secundum esse unumquodque se babet, ita etiam secundum veritatem. Vid. Thom. p. l. q. 12. a. i. concl. Caesalp. q. Perip. l. 2. q. 9. Scheb. thes de not. nat. et nob. th. 8. et 9. Piccart. Phil. Altd. p. 600. ] Unde nec eam male veritatis scientiam, sicut practicam boni scientiam, appellari posse.

XX. Atque huic quidem Philosophiae primo hoc nomen competere, etsi enim plures Theoreticae scientiae sint hoc est, veriratis indagatrices, tamen primam hanc Philosophiam causam caeteris esse, ut sint verae: investigat enim haec inquit, summas causas, primum finem sive summum, ultimum contemplationis nostrae subjectum materiam primam, ascendit ad formam, Deum scilicet, ad primum efficiens.

XXI. Ad hujus assertionis probationem adducit illud nobile axioma [note: Adducitur idem 1. post c. 2. ad quem locum ita scribit Themistius paraphraste: Semper id, quod pluribus tribuitur, plo monstrar, qui est non solum, qui pedem non habet, sed et qui male pedibus affectus.)] propter quod unum quodque tale, illud magis est tale. Ex quo apparet; axioma illud ab Aristotele usurpari solum in vocabulis ab uno, neque ad omnes alias res extendi, ut multis persuasum fuit, veritati tamen maxime repugnat.

XXV. Unusest, quando quibusvis contenti in docendo sumus, quidam, inquit, amant crassitiem, et [gap: Greek word(s)] in docendo ferre non possunt, sed vel poetarum testimoniis sunt contenti, vel exemplis quibusdam in sensus se inferentibus, atque hoc faciunt duplici de causa vel propter defectum ingenii vel propter ignaviam inutile existimant, omnia ad minutias inutiles revocare.

XXVI. Alii contra sunt polituli, qui in omnibus eandem requirunt [gap: Greek word(s)] , omnia ad [gap: Greek word(s)] suum revocant, et in omnibus, etiam ubi dari non possunt, accuratissimas requirunt demonstrationes.

XXVII. Hinc monet, ut utrumque vitium caveatur, debere nos cujusque scientiae naturam nosse, ne videlicet Mathematicam [gap: Greek word(s)] ubique quaeramus: [note: Sunt enim in scientiis gradus quidam [gap: Greek word(s)] Vid. Scherb. differt. pro philos. Peripat. cap. 3] Multae enim scientiae in tali subjecto occupantur, quod eam non admittit.

XXIIX. Atque hoc alibi quoque inculcat Aristoteles, cum ait, ejusdem stultitiae esse, ab oratore mathematicas demonstrationes requirere, et â Mathematicis rationes oratorias. Galenus quoque suo tempore quosdam e Medicis reprehendit, quod voluerint res medicas philosophice tractare. Atque huc quidem usque alpha minus sese extendit.

XXIX. Tertio demum libro ad dubitationes accedit, uti proposuerat extremo primo: itaque hic liber â Graecis liber [gap: Greek word(s)] appellatur. Cohaerentia cum superioribus

facile apparet: Cum enim 1. et 2. prooemio dari scientiam Architectonicam constituisset, antequam de ejus subjecto agat, impedimenta prius removet, et dubitationibus, [note: Plurimum momenti ad pariendam scientiam adferre dubitationes praemissas, et praeceptis partim docuit et exemplis comprobavit Aristoteles. Prae multis praeceptis eminet islud 8. Top. ult: Sunt comparanda inter se argumenta, quae utramque, in partem plurimum valent. Hoc enim et ad obfir mandum se et ad refellendum multum valet, cum alicui magna argumentorum copia inutramque partem disserendi suppetit. Nam ad contrarias partes fiet tutior. Posseque ante perspicere et perspexisse, quid utramque quaestionem et causam sequatur, non parum adjumenti adfert ad cognitionem philosophiaeque rationem. Relinquetur enim, ut eorum recte alterum sequamur. Praestitit autem idem Philosophus non tantum hîc in Metaph sed et in ethicis ac physicis. Add. D. Kob. disp. de util. Dial. Arist. th. 34. et seqq. et quae nos supra notavimus ad c. 8. p. 43. et 44. ] animos diducit, ut habeant se postea tanquam boni arbitri, qui utram que partem diligenter expenderint.

XXX Oriuntur autem hae dubitationes partim, ex aliorum sentennis de hac scientiâ, partim ex ejus constituendae ratione ab aliis neglectâ, quales sunt, sitne unius scientiae causas et principia contemplari? an ad eandem, scientiam pertineant principia simplicia et complexa, quae vulgo dicuntur axiomata? an Ens et unum sint omnium rerum principia? an universalia sint principia singularium? an generabilium et ingenerabilium sint eadem principia? summa; multae veterum sententiae discutiuntur, â quibus Aristoteles dissentit, qua de Entibus Mathematicis et Ideis.

XXXI. Caeterum hoc monendi estis, ex tractatione hujus libri et Epilogo primo occasionem sumpsisse recentiores, librum secundum sive alpha minus exterminandi e censu Metaphysicorum. Cum enim inquiunt, Aristoteles

extremo 1. lib. dixisset, Quae vero de his principiis dubitare quis posset, dicamus: tertio demum vero hoc peragat, non secundo, in quo sub finem de principiis naturalis scientiae constituendae agitur, non est videre difficile secundum librum Metaphys. non esse.

XXXII. Verum meo aliorumque judicio falluntur ii: nihil enim secundo libro de naturali scientia [gap: Greek word(s)] traditur, sed cum docuisset, cujusque scientiae subjectum ejusque naturam, principia et causas debere esse cognita, si velimus sive in discendo sive in docendo recte progredi, illustrat id exemplo naturalis scientiae, et in eâ monstrat, quid in omni scientiâ sit nobis saciendum.

XXXIII. Atque contra illos quidem expresse faciunt ultima illius libri verba: [gap: Greek word(s)] , id est, quamobrem considerandum primo venit, quid sit natura. Sic enim et quid Physice sit, constabit, atque intra quos limites contineatur. Item, an unius pluriumve scientiarum sit, causas considerare, qua proponit primam dubitationem tertii, ita enim tertio, cum accedit dubitationes.

XXXIV. [gap: Greek word(s)] etc. Est autem prima dubitatio de iis, de quibus in prooemiis hujus scientiae egimus, utrum unius aut plurium scientiarum sit, causas speculari. Ubi sane tractatio tertii verbis Epilogi secundi libri recte responder.

XXXV. Sequitur liber quartus, in quo Aristoteles propius accedit ad scientiam hanc architectonicam, et incipit velut cominusagere [note: Ita tamen, ut nondum determinet aut distincte indicet subjectum suum, sed entis, prout ens est, notitiam confuse tantum explicet. Quin tantum abest, ut ens primum hîc exponat, ut non nisi vocis vim et varias acceptiones communesque terminos in hoc et seqq. libris explicet, donec in lib. 7. et 8. demum definiat, se substantiarum, non accidentium elementa et principia inquirere, in frontispicio vero lib. 12. certis notis aeternitatis et immobilitatis insigniat, in ejusdem vero lib. c. 8. demum constituat, unam esse talem substantiam, ejusque aliquot attributa exponat. ] cum prius solum eminus

fecisset, atque adeo subjectum hujus scientiaeprimo constituit, occupari eam docens in Ente, qua est Ens, item in iis, quae Enti per se insunt, hocest, in propriis affectionibus Entis, qua videlicet Ens, ut Ens, eas habet.

XXXVI. Caeterum constituere alicujus scientiae subjectum est scientiam tradere [note: Subjectum enim est radix, â qua omnia, quae in scientia traduntur, oriuntur et pendent unde subjecti consideratio et consideratio principiorum et affectionum. Vid. Zabar de trib. praecogn. cap. 5. et 13. Sonerus prolegom. in metaph. Arist. pag. 15. ] neque enim dum affectionum Entis causas explicat, aut de Ente demonstrat, sed prius cum Ens et Unum inter se reciprocentur, de uno [note: At cur non de caeteris affectionibus simplicibus statim et eâdem operâ agit? An, quia Unum intimus esse enti secundum nostrum concipiendi modum videtur? quippe quod removet divisionem entis et entitatem velut diffluere negat, caeterae vero connotant. Vid. Javell. tract. 1. de transcend. Cornel. Martini in Metaph. ] quoque agit, docetque Metaphysici officium esse, non minus de uno quam de Ente agere.

XXXVII. Caeterum quoniam contrariorum una est scientia, uni vero multum opponitur, et de mulco Metaph agere debet; et praeter eam causam affert aliam, quoniam

contrarietaris; quae [gap: Greek word(s)] est, omnis species revocetur, ad eam oppositionem, quae est inter unum et multum.

XXXIIX. His ita declaratis ostendit per occupationem quandam similitudinem et dissimilitudinem Metaph. Dialectices et Sophistices, cum enim dixissec, scientiae hujus subjectum esse omne Ens, Dialecticus vero et Sophista itidem in omni Ente se occupari profiteantur, aperiendum sane fuit, quid inter has diversas disciplinas interesset, non ergo, inquit, confundo has scientias, ut opinari quis forcassis possit. Agunt quidem dictae omnes scientiae de Ente, sed non eadem ratione.

Philosophia enim versatur de Ente, ejus propria [gap: Greek word(s)] intimius et rationibus epistemonicis atque ex rei naturâ extractis expucando et [gap: Greek word(s)] atque [gap: Greek word(s)] computando: unde et [gap: Greek word(s)] salutatur: Dialectica vero ens cum suis affectionibus non nisi eminus et persunctorie intuendo, et communia effata inde sibi extrahendo quasi personam Philosophi induit, et ejus veluti simia est: ut loquitur Scherbius de diff. Anal. et Dial. th. 106. Unde et [gap: Greek word(s)] dictur non tantum explorando communibus [gap: Greek word(s)] simulatam et jactatam alterius eruditionem, ut explicatur 1. elench. c. 10. sed et, quae significatio hîc insinuari videtur, rem extrinsecus et perfunctorie considerando.

XXXIX. Postea pergit, et ad hanc eandem scientiam ait pertinere, agere de primis axiomatibus, hoc est. de duobus illis principiis primis, [note: Fundantur enim in intimâ entis naturâ, et constant. terminis primo primis, qui non possunt resolvi in conceptus priores. Vid. Jav. 4. Metaph. q. 9. Disterunt tamen formaliter: nam prius illud praecise notat repugnantiam contradictoriorum, et significat, non posse simul uni [gap: Greek word(s)] esse et [gap: Greek word(s)] non esse convenire, posterius veto immediationem eorundem indicat, quod scilicet nullum inter ea intercedere queat medium, adeoque alterutrum neccsse sit convenire. Vid. Suarez d. met. 3. f. 3. num. 5. Sthal. tit. 1. reg. 2. ] Impossibile est idem simul esse et non esse. Item, de quovis Ente vera est aut affirmatio aut negatio, sive quod omnis contradictio dividat verum et salsum.

XL. Haecille tanquam prima lumina ponit, quibus destitutis in tenebris necesse sit palpitare, probat dein de haec principia eo modo, quo possunt principia probari, non per aliquod prius, quid enim principiis sit prius, sed deductione ad incommodum, quâ occasione reprehendit eos, qui vel difficultatererum vel earundem diversitate et varietate victi, accedente etiam Analyt [gap: Greek word(s)] omnia sibi demonstrarivolebant, et cum ad docendum, ipsi accederent, principia quoque demonstrare annite bantur.

XLI Refutat item sententiam Anaxagorae, qui omnia simul esse asserebat, iraque et verum et falsum: reprehendit quoque Protagoram, qui omnia volebat esse vera: Veritatem enim ex hominum judicio pendere: hominem enim mensuram esse rerum, non res mensuram hominis [note: Cum contra res sit [gap: Greek word(s)] intellectionis, intellectus [gap: Greek word(s)] Hinc Philosophus 2. Metaph. c. 1: Ut secundum esse unumquodque se habet, ita etiam secundum veritatem. Et 9. Metaph t. 21: Non propterera quod nos se vere putamus album esse, albus es: sed propterea, quod tu albus es, nos qui dicimus, veram dicimus. ] itaque mel vere esse dulce homini sano, vere contra amarum homini aegroto.

XLII. Expugnat etiam Heracliti sententiam et Cratyli, qui hunc sectabatur, illi propter perennem rerum motionem, et, ut illi loquebantur, [gap: Greek word(s)] nihil certi posse affirmari: neque enim rerum aliquam esse definitam, naturam, mutari potius eas perpetuo, et sursum modo, modo deorsum moveri.

XLIII. Quibus omnibus ad finem deductis consentanee iis addit, contraria non posse simul in eodem esse subjecto, quoniam alterum semper vim habeat privationis, privationes autem sint negationes certi generis. Atque haec quidem omnia prudenter quarto hoc lib. exequitur, ut ad philosophandum viam planiorem reddat.

XLIV. Succedit liber quintus, qui est, ut loquar cum Jurisconsultis, de significationibus verborum. Aristoteles alibi eum appellat [gap: Greek word(s)] .

XLV. Postquam enim Aristoteles in dupliri prooemio institutum suum aperuisset et confirmasset, tertio deinde e dubitationum labyrinthis sese expediisset, animosque hominum tanquam gravi ignorantiae somno demersos excitasset, demum quarto libro de subjecto scientiae hujus Architectonicae agere coepisset, adeoque hujus velut oculi objectum monstrasset: Jam quinto hoc libro vocabulorum quorundam, [note: Referunt hoc prudentissimi quique methodi artifices inter alia [gap: Greek word(s)] praecepta, prius constituere, quid unaquaeque vox significet. Plutarchus de. Is. et Osir. p. 632: Qui vocabulanon diseunt recte intelligere, ii etiam de rebus ipsis falluntur. Add. Philos. Altdorst. p. 8. ] quorum in omni Philosophia maxime vero hâc primâ, usus praecipuus esset, vim et potestatem aperit, haudaliter, quam Mathematicae solent seientiae, quae initio, antequam ad rem accedant, docere solent, in qua significatione accipiant vocabulum lineae, puncti, plani etc. Eodem modo, inquam, facit hîc quoque Aristoteles.

XLVI. Rationem autem hujus instituti perspicue reddidit in Elenchis Sophist. ubi dixir, eum, qui potestates nominum non teneat, non solum ab aliis decipi aliosve decipere, sed simul etiam ipsum variis erroribus implicare.

Aliam ationem reddit doctissimus Monlorius de entelech. p. 406. scil. â primâ Philosophiâ, cum omnium artium et scientiarum domina sit et moderatrix, mutuari halce non solum communia principia sed communes quoque voces et earum explicationes, quas singulae ad institutum suum accommodent.

XLVII. Estque nec hic liber vere Philosophicus: Cum enim Philosophia per sesit expetenda, Lexica talia h. e. vocabulorum explicationes eam laudem non merentur, cum per se minime sed alterius causâ afferantur.

XLIIX. Neque vero, ut hodie quibusdam male persuasum est, Grammatica est haec tractatio, nam Grammaticus de iis solum verbis agit, quae in usu sunt populari, quaelibot vero scientia vocabula quaedam ab usu populari segregat, et ad rem suam subjectam accommodat, atque hoc scire aut distinguere non est Grammatici, sed cujusque scientiae proprium.

XLIX. Dicitenim Doctor, hac voce in hac scientiâ hoc intelligo, illâ illud. Havenreut. ita respondet, Grammaticum solum agere de primâ nominum impositione, adeoque primum eorum usum monstrare aut errorem ostendere, laborare etiam de congruo, de secundâ vero impositione, utpote Philosophorum aliorumve Dd. propriâ, nihil eum scire.

L. Est et hoc notandum, pleraque vocabula, quae hoc libro ab Aristotele afferuntur, talia esse, ut unam significationem per se habeant, alteram per accidens, itaque eatenus sunt vocabula homonyma, sed rursus ea, quae per se significant, etiam plura significant, sed inter ea unum, primario, reliqua secundario.

LI. Ex qua observatione intelligi potest communis error, qui multos fascinavit, dum disputant, quo et ad quam scientiam pertineant Categoriae. Alii enim Logici esse docent, alii Metaphysici, et rursum alii inter hos veluti medii [gap: Greek word(s)] Metaph. esse contendunt, [gap: Greek word(s)] vero

Logici quomodo Jesuitae et Cl. Scheccius. Omnes autem ad Metaphys. retulere, quia hoc libro agatur de [gap: Greek word(s)] , quantitate, qualitate et relatis.

LII. Verum de his hoc libro aliter non agitur [note: Dialectico in Categoriis major cura est de vocabulis quam de rebus: sunt enim illae [gap: Greek word(s)] . Metaphysicus autem suarum vocum explicationem ad notitiam exquisitam et [gap: Greek word(s)] refert. ] quam quia etiam [gap: Greek word(s)] sunt, praeterea non de omnibus hîc agit Categoriis, quod faciendum certe Philosopho fuerat, si ad Metaphys. Categoriae pertinerent. Caeterum hac dere alibi [note: Scherbius de Categor. 23. et seqq. ] fusius.

LIII. Nos ad VI. accedimus. In quo Aristoteles quoque jam magis magisque accedit ad scientiam hanc Entis, de cujus divisionibus ut agat, paucis primo loco repetit, quae supra quarto libro de subjecto hujus scientiae proposuerat, quaeri videlicet in hac scientia de affectionibus Entis qua Ens.

LIV. Deinde docet convenientiam hujus scientiae cum aliis, et rursus differentiam, quae disputatio eo quidem diligentius notanda est, quia olim inter Thomam et Scotum magna suit controversia, quomodo scientiae distingui debeant. Thomas enim finibus distingui debere censuit, Scotus contra subjectis.

LV. Aristoteles hoc libro distingui finibus docet, si in genere de omnibus habitibus loquaris, quorum alii practici dicuntur, quia ad praxin diriguntur; alii Tehoretici, quia ad theoriam, singulos vero habitus occupari in certis ait subjectis, quibus ab invicem separentur.

LVI. Convenientiam vero monstrat, quod, sicut aliae scientiae sui subjecti causas et principia inquirant, aut

LVII. Differentiam dupliciter ostendit 1. Generatim tum Speciatim. Generatim rursum dupliciter 1. a subjecto, quod reliquae scientiae circa unum aliquod subjectum versentur, et certam velut Entis partem, Metaph. autem de Ente ipso simpliciter et absolute, quatenus Ens est [note: Quod [gap: Greek word(s)] et absolute est Ens, et entitatem nulli in acceptum refert, sed fons entitatis est, et aliis essentiam largitur, h. e. substantia prima: coetera enim entia ita sunt entia, ut etiam possint non esse et aliquando coeperint, ac desinere rursus possint. ] tractet.

LIIX. Alteram differentiam a formâ docendi sumit: Aliae enim scientiae subjectum suum praesupponunt h. e. [gap: Greek word(s)] subjectinon inquirunt. Metaph. vero etiam in eo occupatur.

Quia est scientia universalis, et quia subjectum ejus est [gap: Greek word(s)] : nec adeo est exploratum, quodnam primarium sit si gnificatum.

LIX. Deinde specialiter separat primam Metaphys. â Physica, quod haec versetur in certo genere Entis, videl. mobili, illa in omni, deinde quod Physica in materiâ sensili res definiat, sive [gap: Greek word(s)] Metaphysicus vero sine materiâ [gap: Greek word(s)] sic deinde separatâ Mathematicis et aliis.

LX. Quo facto, et ita subjecto hujus scientiae declarato, rejicit deinde ea, quae â subjecto hoc diversa sunt, in speciem tamen similia videntur, quod ut commodius faciat 1. ostendit generatim, quotuplex sit Ens, deinde docet, de quo Ente primus Philosophus non agat.

LXI. Atque hoc recte ab eo fit, cum enim in omnibus vere aliquid sit tale, aliud opinione solum tale 1. Sophist. Elench. similitudine vero facile nos decipiamur, ut putemus esse eadem, quae eadem non sunt, monstranda est diversitas, et vera separanda sunt â fucatis.

LXII. Rejicit autem primo Ens per accidens, quod dupliciter accipi ait, modo uc opponitur Enti per se, modo ut causae per se, neutro autem modo esse Philosophi primi de hoc Ente agere, id quod suis rationibus [note: Quales sunt 1. quod ea, quae accidunt, sunt infinita et incerta, qualiter comparata sub scientiam cadere apta non sunt 2. quia solo fere nomine constant, scientiae autem magis rerum curam habent. 3. quia videtur ens per accidens ad non ens accedere. ] utrobique confirmat.

LXIII. Quia etiam aliquod Ens falsum, quod locum solum [gap: Greek word(s)] habet, etiam illud rejicit, et concludit tandem, subjectum Metaph. esse solum illud Ens, quod reperitur in rerum universitate, sive quod distributum est per decem Categorias. Arque huc usque liber sextus.

LXIV. In septimo jam demum incipit scientiam, quae est de divisionibus Entis. Oportet enim meminisse et hoc, non recte â quibusdam asseri, Metaphysicae scientiae omnes alias esse subalternatas: [note: Subalternatio enim proprie reperitur in solis scientiis mathematicis, et tum locum habet, cum idem subjectium, quod in alterâ scientiâ abjunctum â materia et ab omni sensili qualitate consideratur, alia scientia cum certâ materiae et sensilis qualitatis conditione contemplatur, quale quid in mcraphysica locum non habere patet. Vid. Suarez. 1. metaph. s. 5. n. 50. Fonseca 4. met. 1. q. 2. s. 1. Zabarella de trib. praecogn. c. 12. et 14. Hornejus disq. metaph. l. 1. disquis. 1. memb. 5. n. 5. ] neque enim id est, ut â plurimis jam eleganter dictum est, inprimis ab erudito Pererio.

LXV. Habet enim se Metaphysica, ut architectonica [note: Jungantur, quae supra notavimus ad cap. 16. n. 15. ] ad ministras, quod ut intelligatur, videamus paucis, quae in artibus Architectonicae, quae ministrae. Atque hae quidem in artibus sunt, quae vel materiam de novo parant, vel certe accommodatam reddunt superiori arti, sic textoria ministra est sartoriae, sic ea ars, quae tegulas fingit, ministra est Architectonicae, quae tegulis utitur, ita ars, quae frena facit, est ministra artis equestris, ars equestris ministra artis militaris.

LXVI. Eodem modo se in utrâque habet Philosophiâ. In practicis dominatrix est [gap: Greek word(s)] , ejus ministra sive exsecutrix Jurisprudentia, [note: Hac de re ita loquitur Autor prolegom. in polit. Arist. p. 7: Jurisconsulti si in se considerentur, quod bonâ ipsorum venia liceat, sunt ministri Politicorum, et tertiam Politices partem tractant [gap: Greek word(s)] , hoc est, forensem seu judiciariam. Respondent enim de jure secundum leges, et sunt, ut verteres glossae loqvuntur, interpretes legum. Quod si autem conjungant cum judicandi peritia etiam [gap: Greek word(s)] seu consultatricem, Politicos eos dici credibile est. Et sane, si Ciceroni 3. de Orator. credamus: Jurisprudentiae olim pene erat Politica. Non enim de stillicidiis, aut testamentis Jurisconsulti olim consulebantur, sed de omni quoque Reipub. negotio. ] quia vero pax interdum sine bello conservari non potest, ars militaris quoque ministra est.

LXVII. In Theoretica Philosophia Metaphysica est prima Philosophia et domina, quae contemplatur summum nostrae contemplationis objectum, quod est Deus Optimus Maximus, ministrae hujus sunt mathematicae disciplinae, assuefaciunt enim nos ad intelligenda illa expertia materiae, dum abstrahunt materiam a rebus, item

Physica scientia, quae per motum et rerum inferiorum, considerationem evehit nos ad illud summum.

LXIIX. His ita positis Aristoteles ascensurus ad Deum, de quo in lib. 12. per gradus quosdam eo venit, et hoc quidem lib. 7. incipit de Entibus inferioribus, inter quae cum primum locum obtineat substantia, de ea primum agit, quatuor afferens primum ejus significata, quae sunt [gap: Greek word(s)] , et denique compositum sive [gap: Greek word(s)] , quorum ultimum, hoc est, compositum substantiam assumit, cumque ea dividatur in materiam et formam libro hoc septimo et octavo in explicandâ formâ occupatur, de qua magna inter veteres erat controversia.

LXIX. Praecipuus ergo scopus libri septimi est, explicare principia substantiae sensilis, [note: Quia enim haec notior nobis est, ab ejus cognitione facilius et felicius provehimur ad cognitionem substantiarum abstractarum. ] quorum alterum est forma, et de qua 7. hoc libro [gap: Greek word(s)] agit. Octavo demum [gap: Greek word(s)] , sic ut septimus hic liber [gap: Greek word(s)] sive manuductio ad octavum recte possit appellari, atque hoc imitatus est septimo quoque Physico, qui item [gap: Greek word(s)] est respectu octavi.

LXX. Sequitur octavus liber, in quo, ut dictum est, de formâ agit, sed [gap: Greek word(s)] , qua occasione etiam disputat de differentiis [gap: Greek word(s)] , quod enim apud Physicum forma est, apud Logicum differentia [gap: Greek word(s)] est, reprehenditque sententiam Democriti, qui differentias [gap: Greek word(s)] rerum solum ex tribus colligi posse docebat, figurâ, ordine et situ, non quod non ex his differentiae sumi non possint, sed quod insufficientes differentiarum

fontes monstraverit: posse enim essentiales verum differentias ex omnibus Categoriis [note: Etsi enim istiusmodi differentiae sint Logice accidentia seu accidentalem praedicandi figuram habeant, sunt tamen [gap: Greek word(s)] substantiae, quippe [gap: Greek word(s)] , ut loquitur Ammonius in Categoriis. Totam hanc controversiam prolixe pertractat Caesalpinus l. 1. q. Peripat. 5. ] colligi.

LXXI. Eodem hoc libro disputat etc contra Antisthenem ejusque sectatores, qui negabant ullius rei posse dari definitionem, quam sententiam ait tollere omnem scientiam, a qua definitio solum thesi terminorum differat. Viderit ergo illustris Scaliger pater, quomodo tueatur dogma suum, dum essentiales rerum differentias ait esse ignotas. [note: Si rerum differentiae sunt ignotae, jam perierit nobis. omnis philosophia: quid enim est philosophari aliud, quam rerum causas et formas indagare atque cognoscere? Et vero innotescere facile possunt, si ex consilio et praescripto Aristotelis 2. post. c. 14. sumamus ea, quae sunt ei rei, quam definire volumus, cum aliis communia, idque eo usque persequamur, dum proprium efficiatur, quod in nullam aliam rem transferri possit. Possismus scil. differentiarum istarum rationem quasi animo venari ex designatione et consideratione conditionum et propri[?]atum, quae in quaque re comprehenduntur, Didycaeus apud Joh. Regium disp. Log. s. 1. de praedic probl. 3. Neque officit quod non semper in parato habeamus vocabula, quibus res examussim exprimamus. Quis enim tam hospes est in philosophia peripatetica, ut ignorare queat privilegium fingendi nomina [gap: Greek word(s)] , secundum illud Aristot. 2. eth. t. 7: Prolixius hanc controversiam evolutam videre licet in nostrâ [?]. Phys. 2. th. 41. et seqq. ]

LXXII. Hac ipsâ occasione explicat, quaestionem etiam illam, an nomina primo rei formam significent, an compositum primo, secundario vero formam, revera, ait, vocabulum quodque significat utrumque et formam

LXXIII. Vocabula simpliciter prolata, hoc est, extra propositionis nexum significant compositum, ut mensa, fornax, homo, animal, sed in propositionibus praedicati loco vocabula posita potius formam significant. Habet enim se praedicatum ratione formae, quae attribuitur subjecto, tanquam composito aut materiae.

LXXIV. In extremo 8. libro dissolvit nobilem illam disputationem de unitate partium definitionis, quomodo videlicet, cum nomen definiti sit unum, et unum quiddam significet, multis tamen vocabulis explicetur, quae quamlibet multa sint, unitate tamen rei et definiti respondeant et sicut ipsum, unum quoque sint.

LXXV. In nono et decimo deinde libro agit de illis, quae habent se tanquam propria Entis [gap: Greek word(s)] , vere autem [gap: Greek word(s)] non sunt [note: Videtur haec dicere Autor ex mente Caesalpini, qui lib. 1. q. Perip. 3. eo nomine negat veras esse entis affectiones quod nihil reale super addant suo subjecto, quod ad veram affectionem requiratur. Enimvero etsi largiamur, affectionum rationem magis esse conspicuam in materialibus et compositis, negari tamen et illud nequit, in aliis simplicibus posse nos compositiones quasdam comminisci, atque hinc definitiones, demonstrationes adeoque affectiones et principia secundum analogiam astruere quemadmodum ipse Caesalpinus monet sub finem quaest. cit. ] vulgo transcendentia dicuntur, quae cum Ente quasi convertuntur.

LXXVI. In nono libro de actu et potentiâ agit: omne enim Ens aut est actu, inquit, aut potentiâ, et primum quidem, quid potentia, quid actus sit, docet, de potentiâ prius agens, quae nobis prior et notior est, quam actus, hanc potentiam postea distinguit in activam et pacsivam, quam utramque iterum definit, et rursum subdividit in rationalem et irrationalem. Tum Megarensium

Philosophorum dogma refellit, qui potentiam omnem e rebus sustulerant, ubi explicat simul, quid possibile.

LXXVII. Potentiae tractatione sic ad finem deducta, naturam deinde actus explicat, eumque cum potentia comparat, actumque eâ praestantiorem esse docet.

LXXIIX. In 10. lib. de uno agit et multo, ubi primum instituit divisionem unius: Unum, inquit, aut est aut aequale, aut simile, quae membra postea cum contrariis explicat.

LXXIX. Ex hoc 10. libro Topicus sive Dialecticus, qui similis est seu imitatur Metaph. extruit effata logica, et ex iis argumentatur, quod notandum contra Arist obtrectatores, qui multa Logica hîc misceri [note: Etsi Dialectica multa mutuatur ex primâ Philosophiâ, generales videl res aut notiones ab iisdem desumtas, circa illas tamen ipsas versatur modo sibi convenienti h. c. probabilia argumenta et [gap: Greek word(s)] ex iis extruendo, secus ac facit metaphysica, quae intimam entis et affectionum naturam, qua pote, penetrat. ] dicunt. Sed de hoc alibi.

LXXX. Liber undecimus â clarissimis quibusdam viris, imprimis Pellegrino et Accorombonio Aristotelis esse negatur, non quod non sint Aristotelis dogmata, sunt enim pene ejus verba, sed quia cento quidam est: repetuntur enim hîc, quae dicta sunt partim 1. Metaph. item, 3. 4. et 6. partim in aliis, docet sapientiam esse scientiam, quae omnium Entium principia speculetur, docet ex quarto, unius scientiae officium esse, prima principia speculari, et eam segregat â vicinis, repetuntur item ea, quae de duobus principiis dicta fuere. Ex sexto afferuntur distinctiones scientiarum Theoreticarum et Practicarum, item quomodo separentur ab artibus [gap: Greek word(s)] . Et inter ipsas theoreticas, quomodo Metaph. â Mathematicis et Physicis

XXCI. Sunt etiam multa hîc ex libris physicis: ex secundo [gap: Greek word(s)] , id est, finem in iis quoque esse, quae in naturâ fiunt, neque omnia materiae necessitate fieri, Fieri item quaedam [gap: Greek word(s)] , inculcantur etiam aliqua de naturae et mentis privationibus, fortunâ videlicet et casu: ex 3. physico affertur explicatio Motus [gap: Greek word(s)] disputat de infinito, item non esse motum motus, subjungitur etiam explicacio vocabulorum quorundam, quid sit immobile, quid simul quid [gap: Greek word(s)] , quid contiguumu, quid continuum, haec, inquam, in hoc lib. 11. est farrago. Mirifice se quidam hîc torquent, ut cohaerentiam inveniant et Arist. esse doceant, sed neque aliis neque mihi satisfaciunt.

XXCII. Quare ex hoc ordine veluti ejecto ad 12. accedimus, cujus dispositionem Alex. et Philop. ita tradunt, agi in 12. lib. deprimo et immobili principio, hoc est, Deo opt. max. quia vero, inquiunt, principium multis dicitur modis, nam et materia dicitur principium et sorma et privario suo etiam quodam modo, ideo Arist. libriprincipio de illis agit, ut separet ab illo principio de quo proprie acturus est, tanquam diverso.

XXCIII. Franciscus Vicomercatus omnium optime reliquam tractationem 12 libro absolvisse mihi visus est, quiquinque ejus facit capita, quae totidem tractationibus ab solvantur, in primo capice tractatur quaestio, num sit Deus, id quod probandum fuit Aristoteli: neque enimj Dei notitia humanae menti insita est, [note: Etsi enim Deus in se propter eminentissimam naturae suae perfectionem sit notissimus, nobis tamen non ita est notus, sed ejus notitia beneficio ratiocinationis erui debet, unde propositio haec: Deus est, magis per se et absolute, quam nobis nota est. Quia vero rationes, quibus Lei existentia probatur, non omnes capiunt, sufficit, quod ab omni aevo per omnes terras paucissimis exceptis, in has notiones consenserunt et hi, qui crassiores erant, quam ut vellent fallere, et alii sapientiores, quam ut fallerentur: quae eonsensio in tantam et legum et opiniorum aliarum veritate satis ostendit, â primis hominibus ad nos propagatam, ac nunquam solide refutatam, quodel vel solum ad fidem faciendam satis est: quae sunt verba H. Grotii I. 2. de I. B. et P. c. 20. n, 45. Hinc Aristoteles non nisi [gap: Greek word(s)] seu persuasionem vocat, quam de Diis homines habent I. de coelo c. 3. quamnque difficilia cognitu divina esse judicet, patet ex 1. de part. anim. cap. 5. Add. Voss. de orig. et progr. Idolol c. 1. ] quod clarum, potest esse ex eo, quod multi Deum negarunt, ex quorum numero Plinium et Euripidem solos nominare placer, quaerendum ergo omnino primo loco fuit. an sint Dii.

XXCIV. Secundum caput versatur in explicatione quaestionis secundae, si detur Deus, quis ille et qualis sit. Tertio tractat quaestionem quot sint numero separae mentes â materia. Quarto ostendit actiones. Ultimo de mum loco quaestio illa nobilis disputatur, an Deus mundum administret.

XXCV. Sequuntur duo libri 13. et 14. quos examinavit erudite Syrianus, in quibus agir de erroneis aliorum principiis: disputar enim contra Ideas Platonicas, contra numeros Pythagoreorum, item contra Entia Mathematica, hoc est, doctrinam de superficiebus et lineis, atque eas sententias tanquam ineptas et homine Philosopho indig nas repudiat.

XXCVI. Atque haec totius Philosophiae primae est extructio, cujus delineationem dum inspicitis, accessurum aliquid ardoris vobis spero ad ipsum opus suo tem pore cognoscendum.

VSVS CAP. XXX.

I. Lectio librorum Metaphysicorum ab Aristotele scrimptorum operae geminum precium illud facere potest, ut 1. quidem variorum principiorum philosophicorum et genuini eorum sensus notitiam yobis comparemus, et quomodo, quibusque limitibus circumscripti rebus divinis applicari debeant, discamus. Quo accedit, quod multi termini in lib. V. variaeque eorum acceptiones evolvantur, quorum cognitio difficillimarum controversiarum Theologicarum explicationi multam lucem affundit. De quo recte scribit Salomon Gesnerus praefat. ad Metaphys. Versoris: Si nihil aliud essec in hoc libro, quam vocum illa et rerum ambigue varieque sumtarum expositio, toro libro quinto pertractata, ambabus, quod dicitur, manibus acceptandus foret.

II. Deinde suave est hîc cognoscere, quousque illud [gap: Greek word(s)] ingenii Aristotelici perspicacia sit assecuta, quomodo ab inferiorum entium consideratione in primi illius entis et independentis cognitionem viâ eminentiae quam vocant, subvecta ejus immobilitatem, aeternitatem unitatem, intellectum, voluntatem et similia attributa indagaverit: quae notitia argumentum esse potest divnae bonitatis, quae testimonii sui expertes nec ipsos ethnisos esse sivit.

CAPUT ULTIMUM. Quae in quibus scientiis Demonstrationes habeantur.

I. Aristoteles in opere Analytico, [note: 1, post. c. 10. ] traditurus organon scientiarum, nempe demonstrationem, tandem duplicem eam facit, nobiliorem unam, [note: Ut adeo Demonstratio ad sua inferlora non habeat, se [gap: Greek word(s)] secundum prius ac posterius. Nam perfectior quidem illa, quae [gap: Greek word(s)] dicitur, proxime scientiam parit, et adfert conclusionis demonstratae causas primas et immediatas, quod praestare nequit altera illa [gap: Greek word(s)] Graecis dicta, quippe necque scientiam [gap: Greek word(s)] talem gignit, nec habet propositiones praeditas conditionibus ad propositiones demonstrativas requisitis. ] quae vulgo [gap: Greek word(s)] sive demonstratio â priori dicitur, cum nimirum

conclusio aliqua ex veris, primis et immediatis praemissis colligitur, aliam ignobiliorem, quam rursum duplicem facit [note: Duplex species imperfectae demonstrationis nascitur ex duplici recessu â perfectâ demonstratione. Vel enim plane non affertur causa conclusionis, sed pervenimus tanium in notitiam causae ex effectu, aut ex aliquo insepar abili vel non facile separabili adjuncto rem aliquam demonstramus, ut, quando gallina cantat peperit ovum. Vel affertur quidem causa, verum non proxima et immediata sed remota, inter quam et effectum aliam intercedere oportet causam, si perfectam rei scientiam acquirere velimus. Hujus exemplum astert Aristoteles ex dicto Anacharsidis Philosophi Scythici, qui interrogatus, quare in Scythia non essent tibicines? respondisse fertur: id inde fieri, quia in Scythia non essent vites. ] alia enim â posteriori rem colligit, ut cum res ab esse et u demonstratur, alia percausam remotam remotum colligit effectum.

II. Operae igitur precium est, sub finem hujus Synopseos Aristotelicae videre, cujusmodi demonstrationes quibus in scientiis locum habeant, et nobiliorem quidem illam quod attinet, ea praecipue in Mathematicis [note: Signanter inunit Autor, nobilitatem demonstrationum mathematicatum provenire ab eo, quod firmae et immotae sint conclusiones. Et hactaenus quidem id est largiendum: quoniam enim demonstranturejus generis res [gap: Greek word(s)] , hinc abstrahunt â motu et materiâ, contingentiae ac incertitudinis matre et fonte. Quod si vero essentialia demonstrationis requisita, quae sunt unitas subjecti necessarii, evidentia principiorum, et affectionum demonstratio, expendas, videbis ea manifestius pluribusque numeris et gradibus spectari in aliis disciplinis. Atque hinc est, quod Aristoteles 2. Eudem. cap. 6. negat, in mathematicis effe [gap: Greek word(s)] seu nervum Demonstrationis, si quae vero ibi sint causae non nisi simiutudine tales esse ait. Quod enim in aliis disciplinis est [gap: Greek word(s)] id hîc est definitio qualiscunque, et propositio immediata, quâ de npmeris et magnitudine caeterisque id genus demenstrantur a cidentia propria. ] disciplinis visitur: abstrahuntur enim res ibi ab omni materiâ et omnia ex primis earum hypothesibus fluunt, quibus stantibus firma sunt et immota alia, quae ex illlis deducuntur.

III. In physicis paucae tales [note: Causa deduci potest ex c. ult. alpha min. Metaphys. ubi dicit. in physicis ideo non ejus mensurae certitudinem esse, qualis est in Mathematicis, quia natura habeat materiam, atque adeo mutationibus sit obnoxia. At in iis, in quibus nec necessariae sunt subjecta, nec eodem semper modo se babent, ea sufficit ratio, quae ex iis aut, quae ut plurimum ita se habent, aliquid colligis, ut scribit Interpres ad 1. eth. c. 3. ] sunt, aliquae tamen, ut mentem esse aeternam, quia sit simplicissima [gap: Greek word(s)] Corpori naturali inesse motum propter naturam, corpus sublunare posse [gap: Greek word(s)] in materiâ primâ. Idem actu interire propter mixtionem ex qualitatibus contrariis perpetuo pugnantibus, coelum semper moveri propter imitationem actus primi, posse semper moveri, quia sit circulari figurâ, hominem posse ridere propter [gap: Greek word(s)] admirandi, et paucae aliae.

IV. Alias quia Physicus considerat res mareriatas, materia autem contingentiae est, inde fit, ut demonstrationes

physicae non omnes sint [gap: Greek word(s)] , sed sufficit [gap: Greek word(s)] [note: Habet enim et hîc locum illud ab Arist. pronunciatum 6. metaph. t. 6: Omnis scientia aut ejus est, quod est semper aut ut plurimum. Confer Scherb. differt. pro Philosoph. Perip. cap. 3. ] rem talem esse. Sic demonstratur, hominem quinque habere digitos. AEstate calere, bruma firgus esse.

V. In Metaphysicis Caesalpinus notat, nullam esse demonstrationem. Habet enim, inquit, prima Philosophia duos tantum terminos, subjectum et [gap: Greek word(s)] proprium, medium, quo demonstret, non est diversum â subjecto [note: Ratio haec non est sufficiens ad abjudicandas Metaphysico demonstrationes. Neque enim apud Aristot. ullo indicio deprehendimus, ipsum requisi visse ad naturam affectionum demonstrandarum, ut ipsae realiter semper â suâ causâ differant, quin potius 2. post. 11. tanquam sede ei rei propriâ, dum docere vult, etiam causam materialem medii vel causae officium in demonstrationibus sustinere posse, exemplum e mathematicis adducit, ubi insinuat sane, sufficere interdum, si medium quamcunque analogiam cum verâ causâ habeat. Quidnî ergo idem in primâ philosophiâ obtinere queat? Quinî, inquam, etiam in simplicissimo ente diversas concipere qossimus passiones et perfectiones, et diversam â passionibus quidditatem, inde proportione, quadam quaestiones demonstrationum et definitionum ipsis applicare, imo etiam unum attributum ex altero demonstrare. Quid enim est, quod desideres in his aut similiubus demonstrationibus: Actns est prior potentiâ. Deus est actus. Ergo Deus est prior potentiâ. Item: Quidquid est immutabile, illud est aeternum. Deus est immutabilis. Ergo Deus est aeternus? Atque in hanc sensententiam eandemipse Caesalpinus concedit eo ipso ab Autore indicato loco l. 1. q. Perip. q. 3. Quoniam, ait, difficile est nobis ea, quae in naturâ manifest â sunt, eo modo, uti sunt, concipere, iccirco similitudine quadam rationes cum iis, quae nobis notior a sunt, ea comparantes, compositiones quasdam comminiscimur, unde definitiones ac demonstrationes eorundem secundum analogiam astruimus. Ad mentem scil. Aristotelis qui 9. Metaph. t. 11. non omnium vult definitiones quaeri, sed etiam quod analogum est, juxta considerare, [gap: Greek word(s)] ]

insunt enim affectiones Entis, qua Ens. Illud autem Ens nihil se prius habet. Id Caesalpino largior in prioribus libris, ubi tamen ostendendi quaedam sunt viae aliae, ut [gap: Greek word(s)] terminorum, item deductio ad impossibile.

VII. In libro vero de Theologiâ, duodecimo scilicet, video demonstrationem â posteriori, probat enim Deum esse per motum. Atque hae sunt demonstrationes in theoretica.

IIX. In Practicâ Philosophiâ item non sunt nobilissimae demonstrationes [note: Dantur itaque in practicis demonstrationes, etsi non, nobilissimae. Ecquâ enim fronte id negare amplius poterit [gap: Greek word(s)] : Omnis certe doctrina ac disciplina utitur argumentis vel [gap: Greek word(s)] vel certis, firmis et epistemonicis. Atnulla disciplina principalis, si recte officio fungi suo debeat, contenta esse potest argumentationibus et Syllogismis Topicis, qui proprii sunt [gap: Greek word(s)] quales sunt Rhetorica et Dialectica. His enim propositus unice finis est [gap: Greek word(s)] et talis cognitio, cui etiam subesse possit falsum, modo cum verisimilitudine, aliquâ sit conjuncta. Etsi vero de rebus eivilibus non minus quam physicis [gap: Greek word(s)] agi possit, certum tamen est, easdem etiam [gap: Greek word(s)] doceri posse, et naturam earum exponi probationibus necessariis et ex rerum visceribus extractis, id quod indicat ipse Aristoteles 1. Top. 12. ubi postquam problemata et propositiones constituisset et has divisisset in ethicas, physicas et logicas, subjungit: [gap: Greek word(s)] Quod igitur ad philosophiam attinet, secundum veritatem de his (in quibus etiam comprehendebantur moralia) tractandum est: dialectice vero ad opinionem et probabilitatem omnis disputatio dirigi debet. Ad quae verba commentatur Alexander: Ex Politicis et Ethicis [gap: Greek word(s)] propositiones conquirendae sunt, quae [gap: Greek word(s)] ad fugam aut persecutionem faciunt, et sunt [gap: Greek word(s)] . Nisi itaque audacissime statuere velis, Philosophiam practicam uti meris [gap: Greek word(s)] et argumentis Topieis ac verisimilibus, quibus non nisi [gap: Greek word(s)] et assensus opinativus, dubius et incertus gignatur, necesse sane est, [gap: Greek word(s)] aliquid et [gap: Greek word(s)] admittas. Et vero, si opus Aristotelis ethicum et politicum cum curâ volveris, deprehendes, principiis nec [gap: Greek word(s)] nec communibus sed propriis ac vernaculis adeoque necessarium et essentialem nexum cum rerum civilium naturâ habentibus res ita demonstrari, ut alienis repudiatis subinde intra terminos practicos doctrinam istam Philosophus compingat, nec minus politica politice tractet, quam geometrica geometrice, physica politica politice tractet, quam geometrica geometrice, physica physice doceri alibi vult, ut sic etiam suus tenor constet legi apodicticae ab ipso positae 1. post. 7. [gap: Greek word(s)] . Et quid aliud, quam apodicticae probationes sunt hae et similes: actiones hominum sunt honestae et laudabiles, qua conformatae sunt ad regulam mediocritatis, inhonestae contra et vituperabiles, quia ab câdem deslectunt, virtus est difficilis, quia difficile medium tenere, vitium fugiendum quia pugnat cum rectâ ratione et honestate. In speciali vero Philosophiae practicae parte, quae Reip. gubernationem attinet, itidem haud raras deprehendas demonstrationes v. g. ubi cives non amant praesentem statum Reip. ibi non firmiter consistere potest salus ejusdem. Ergo ubi cives exhauriuntur nimiis angariis et exactionibus, imminet periculum Reip. Boni viri condonat multas injurias Reip. tranquillitatis conservandae gratiâ. Ergo sunt cives optimi. Peregrini non sunt temere Reip. gubernaculis admovendi, quia curam reiutpote alienae non adeo solicitam gerunt. Uni non sunt multa officia committenda, quia non omnibus par ferendo est, et sexcenta alia. Nec est, quod obvertas, moralia ita comparata esse, ut propter miram sui mutabilitatem et inconstantiam non possint certam sui scientiam parere, at, quae cadunt sub scientiam, aeterna debere esse et necessaria. Quod si enim in naturalibus non obstat materia contingentiae et mutabilitatis radix, quo minus possint firmae confici demonstrationes de rebus non quidem particularibus, saltem tamen in univer sali ratione convenientibus et ut plurimum ita se habentibus; neque hîc impediet voluntatis humanae inconstantia, quo minus ex principiis naturâ notis firma et invicta argumenta eaque vel semper vel saltem [gap: Greek word(s)] vera deduci queant. Atque hoc ipsum vult Philippus Melanchthon in epit. philos. mor. p. 4. scriben: Ut in aliis artibus sunt principia et demonstrationes, quae non possunt labefactari: Ita et in Philosophia mor ali sunt certa principia practica, et hinc nascuntur firmae demonstrationes. Add. Wendelin. philos. moral. l. 1. cap. l. ] propter adjunctam voluntatem humanam, quae varia est, et spernit [gap: Greek word(s)] , itaque et ibi [gap: Greek word(s)] [note: Et vero hanc certitudinem sufficere, in ipso medio Analyticorum praeceptorum opere aliquoties indicat. Adscribamus loca: 1. Post. c. 7. t. 22: Quanquam quaedam sint, quae plerumque statisque tantum fiunt temporibus (qualis est lunae defectio) perspicuum tamen est, cum in iis universum genus accipitur, non minus certas et perpetuas esse tum demonstrationes tum scientias, quam in aliis. 1. Post. c. 25. t. 43. Omis, qua quippiam demontratur, probatio constat propositionibus aut omnino necessariis aut quae plerumque ita fiunt. Ac si quidem necessariae sumptiones sint, necessaria est complexio: sin exiis sunt, quae plerumque eveniunt, talis etiam futura est conclusio. 2. Post. c. 13. t. 16. Duo sunt genera eorum, quae fiunt. Unum est eorum, quae fiunt. Unum est eorum, quae quia semper et in omnibus eodem modo se habent aut fiunt, propterea universo genere contineri dicuntur. Alterum in iis cernitur, quae non semper sed maximâ tamen parte id cernitur. Porro quae ad hoc posterius geuus pertinent, sui etiam generis medium, quod plerumque fit, habent. Ecce quomodo propria et imediata principia (quae sane non nisi in scientiis locum habent) assignet etiam iis, quae ut plurimum se habent, cujusmodi quidem civilia esse constat. ] summum est, atque ibi demonstration subsistit.

IX. Docuit hoc perspicue ipsemet Aristoteles primo Ethicorum capite primo: [gap: Greek word(s)] . Sacis ergo erit, si, cum de rebus et ex rebus ejusmodi verba faciamus, rudern quandam veri formam adumbremus, [note: Praesfertim si ad praecepta particularia et speciales actiones descendas, quod in moralibus fieri debere, docet Aristoteles 2. eth. 7. his verbis: Quaede actionibus sunt disputationes, siuniver saliter tractantur, communiores, si particulariter veriores sunt: circa particularia enim actiones versantur, quibus consentanea esse debent, quae dicuntur. ] et cum de rebus, quae plurimum eveniunt, atque ex talibus disputationem instituamus, talia quoque concludamus.

X. Giphanius seculi sui Papinianus interrogatus olim de Jurisconsultorum demonstrationibus [note: Certe etiam JCti habent sua [gap: Greek word(s)] , vernaculas sibique proprias sumtiones propositiones v. g. textus legum et constitutionum principalium, quibus confirmant sententias suas, ducuntque rationes ad decidendas controversias in jure enatas e propriâ rerum subjectarum naturâ, de quibus legum determinationes factae sunt, quod egregie ostendit Neldelius de us. org. 5. part. princip. c. 5. et Syn. p. 46. ] respondirinfirmas eas admodum habere, quarumque veritas infringi possit respectu vel loci, vel temporis, vel personarum.

XI. Ejus rei rationem etiam afferebat, disciplinas, ajens, practicas adusum et commodum hominum singulorum esse inventas, itaque versari eas in singularibus maxime, unde nec alligari posse praeceptis illis Analyticis perpetuo veris et universalibus.

XII. Demonstrationes tamen appellari, quoniam Aristoteles hoc nomine eas dignatus fuerit, quanquam mollioris brachii [note: Ita largo modo et similitudine quadam demonstrariones vocat Acciaiolus 6. eth. p. 529. et Hornejus proc. disp. c. 7. §. 2. monet demonstrationis vocem paulo latius esse extendendam, cum disciplinis accommodatur practicis, quae probationes suas e propriis et domesticis principiis petunt. ] appellet demonstrationes.

XIII. Neque vero propterea, quia paucas perfectas demonstrationes habemus, libri Aristotelis de demonstratione inutiles sunt et ex scholis exturbandi, ut quorundam insaniens sapit sapientia, vere enim Aristoteles ea, quae scimus, minimam asseruit partem esse eorum, quae ignoramus, plurima rerum sunt [gap: Greek word(s)] , quorum veras et primas causas adhuc ignoramus, et nusquam praeterea scripsit Arist. per suam demonstrationem omnium rerum [gap: Greek word(s)] posse inveniri, sed hunc tantum optimum et convenientissimum modum esse docuit, quo possit quis uti, si rerum causas, hoc est, perfectam earum cognitionem et scientiam sibi comparare velit.

XIV. Atque ita habetis, Auditores, [gap: Greek word(s)] Philosophiae Aristorelicae, in quâ colligendâ uti operae non peperci meae, ita si nihil aliud, hoc tamen ex eâ consecuti mihi videmini, ne plane hospites in Aristotele sitis, et ad lectionem praesidia quaedam in promtu et ad manum habeatis.

USUS CAP XXXI. et ultimi.

I. SI philosophia practica suas habet demonstrationes, etsi non nobilissimas, quatenus scilicet et ipsa conclusiones suas e principiis non communibus sed propriis ac domesticis elicit, utut rerum istarum

natura minus certa et canstans propter inconst antiam humanae voluntatis et magnam circumstantiarum varietatem, quid oberit, quin ipsi etiam revelatae sapientiae suas assignemus demonstrationes, etsi non omnes conditiones demonstrationis adsint? ut praeter alios recte docet B. Hornejus de proc. disp. cap. 7. num. 2.

II. Idque ut ita credamus sinon aliud, saltem hoc per suadet, quod nisi demonstrationes aliquas ibi admittas, jam nihil nisi [gap: Greek word(s)] sive probationes Topicae et probabiles nobis supererunt, quod quantum majest ati augustae et ejus disciplinae detrahat, nemo non videt.

III Quin potius quando officium Theologi potissimum in eo occupatur, ut firmis e Scripturâ, tanquam unico et adaequato res revelatas cognoscendi principio, ductis probationibus capita doctrina Christianae confirmentur, et ab adversariorum [gap: Greek word(s)] vindicentur; quis dubitet amplius, praeceptorum quorumdam, alias demonstrationes dirigentium, rationem hîc esse habendam? Videantur doctrissimi et vere [gap: Greek word(s)] Philosophi Cornel. Martinide anal. mat. cap. 1. et seqq. Neidel. de usu org. p. 688.

ORATIO MICHAELIS PICCARTI De RATIONE INTERPRETANDI.

ACcessoro mihi iterum ad Analyticorum posteriorum Aristotelis interpretationem, tamquam ad rem multo maximam et dignissimam, visum fuit id non sine religione, sed cum praefatione aliqua ideoque reverenter faciendum, neque vobis, uti spero, Auditores Ornatissimi, invitis. Agnoscitis, quod facile scio, Operis praestantiam, utilitatem, necessitatem. Si quid enim virtutis Logisticae in Homine Daemonis insidiae reliquere, si quid alimenti faculae Ingenii nostri superest, si denique quidquam est, quod doceat Hominem esse Hominem, id his duobus libris ex omni Philosophiae parte collegit, et complexus est Aristoteles, magnus ille naturae genius. Urilitatem quisque ex incommodis [gap: Greek word(s)] aestimare haud difficulter potest. Necessitatem Usus arguit et scientiarum scibiliumque abdita, in quae nos penetrare sine Analyticâ doctrinâ non possumus facilius, quam sine moly herba tuti, ut dicere olim solebat Philoponus, ab insidiis esse alicujus Circes. Coeterum de materiâ praefationis cogitanti, cum se, ut solet, offerrent plurimae; etsi delectus iste paupertatem parere videbatur, ut ille ait, tame

facile adduci potui, ut aliis relictis de rectâ interpretandi ratione quaedam hoc loco monere decernerem. Vi debatur hoc argumentum et suscipiendo deinceps labori idoneum, et multâ suâ utilitate non incommodum: Quotus enim quisque vel leviter solum tinctus literis est, qui non ad interpretandum putet se satis aptum, et in aliorum scriptis explicandis an implicandis velut mus in pice, quod dicunt, non raro haereat. Unde quae succedant mala, si velim copiose eloqui, et dolorem vestrum! Viri Cordatissimi, scinderem et longo vosque meque morarer antelogio. De eo igitur nunc temporis oratione per nullam ambitionem cultâ paucisque agam; ostensurus huic juventuti, quid mihi hactenus in scriptis magnorum virorum observare de ratione Interpretandi contigerit, quaque ratione ipsi, si duces hos sequi velint, cum fructu alios et legere et interpretari possint. Vos ergo, Viri Praestantissimi, Doctissimi oro, uti benigne me audire, et attentione vestra lectissimae huic coronae tantae rei momenta juxta mecum commendare velitis. At tu auree flos aetatis, et ad optima quaeque natae animae, aures animumque dicendi commodate: quamquam enim nihil superbius mea me jactare permittit modestia, aut ampullas projicere aut venditare pudor, tamen bonâ spe nitor, futurum, ut et vos audisse haec minime poeniturum sit, et ad animum haec revocata aliquando prosint publice.

De optimâ interpretandi ratione dum dicere apud vos laboro, ne putetis me aliud velle, quam ut optimum vobis describam Interpretem. Id autem praestare non potero commodius, quam si exemplo sapientissimorum virorum prius intuear in eos, qui eam laudem aut affectarunt unquam, aut suo merito consecuti sunt. Eorum Catalogum princeps fecit Simplicius, et ex eo retexuit Fr. Patricius, verbisque, quod solet, ampliavit, nos utrumque

contrahemus, neque enim hic sistere oportet aut pedem figere, sed et ad alia deinceps contendendum erit. Quicumque ergo ad interpretandum scribtorem famâ meritisqqe clarum accessere umquam, eos in trium horum aliquo laborasse compertum est: In verbis: In rebus: In utroque: Coeterum non eodem omnes modo. In verbis enim qui desudarunt, aut hodiernorum Criticorum more verba vel irreptitia sustulerunt vel omissa suppleverunt, vel depravata restituerunt, quod fecisse in Aristotele crebro Aspasium, quandoque etiam Themistium, testis locuples est Simplicius. Aut [gap: Greek word(s)] studuerunt, quales paraphrastas multos habuit Aristoreles, inprimis Andronicum et Themistium. Aut denique scribta magnorum virorum in alienam transtulerunt linguam, quemad modum Matthaeus Arabs, Alkindus Albefagar et alii Arabes Aristotelem ex Graeco suae gentis fecerunt, alii latiae Civitatis jure donarunt. In rebus vero mira interpretum varietas: Alii enim [gap: Greek word(s)] , ut loquitur Simplicius, breviter nudas scribtorum sententias, nullâ habitâ verborum curâ exponere studuerunt, quod de se ipso jactat Themistius. Alii scribtoris in docendo seriem imitati filum idem eruditâ tractatione insecuti sunt, quod fecisse Eudemum prooem: 7. Physici et alibi pluries monet idem Simplicius, Alii non seriem scribtoris, sed praecipua solum dogmata sibi selegere, inque iis enodandis ingenii vires experiri maluere, quales fuere Porphyrius in Dialogo de Categoriis, item Dexippus. Alii gaudebant fuse â viro magno dicta in fasciculum colligere, sive, quod notius, in Epitomen redigere: quales fuere labores Pachymerii, Damasceni, Nicephori Blemmidae, Averrois item Epitome. Fuere et qui quaetiones miscerent, ut Alexander Aphrodisiaeus,

Herminus, alii. Fuere denique, qui interpretationis vicem solis delectabantur [gap: Greek word(s)] et ambitione praeterea moti omnia magnorum virorum sensa convellere annitebantur, [gap: Greek word(s)] , non ingenue non modeste et ut bene natum facere aequum est, sed non minus impotenter et insulse quam contumeliose et suggillandi solum scriptoris caussâ, quales in Aristotelem olim fuere, attestantibus veteribus, Lucius quidam et Nicostratus, parentum nostrorum seculo nonnemo Gallus. Qui in utroque occupati fuere, hoc est, et verbis explicandis et sententiis evolvendis, saepe attexuere quoque alia, et si quae sectae scribtorum essent, eas inter se in Expositionibus committebant, judicium suum inter ponebant, quidque apud hos illos bene secusve dictum esset, monebant, ostendebant. Hae fere, Auditores, Veterum erant Interpretandi rationes, quae singulae, unâ alcerâve exceptâ, laudem quidem suam merentur, absolutum tamen interpretem mihi non constituunt, imo nec junctae omnes id mihi consequi videntur, quod volunt maxime, et in limine promittere videntur. Delibare tamen apicularum more conabimur ex omnibus, quod bonum videbitur, et in cellulas quasdam digeremus, atque inde mel aliquod Interpretationis stipare attentabimus Primum ergo boni interpretis haec mihi virtus erit: Antegressa diligens lectio scribtoris ejus, quem sibi sumere cogitat interpretandum, seu in parte seu totum. Neque enim mens aut animus scriptoris ex levi ejus particula hauriri plene solideve potest. Quippe ut forma et Ingenium hominis non ex adspectu unius membri, aut ratione una perspici potest, sed consideratio totius habitus corporis et longa consuetudo eam demum cognitionem gignunt, ita habitare te oportet in scribtore, quem explicandum tibi sumis, non â limine salutare solum, aut fastidiose inerrare.

Monitum hoc Simplicii est de Aristotelis Interpretibus, [gap: Greek word(s)] inquit [gap: Greek word(s)] . Quae res non animadversa, mirum quam multa hodie ingenia pessundet, certe spe et opinione sapientiae, apud bonos viros dejiciat. Una oratiuncula Ciceronis domi lecta aut in scholis audita Ciceronianos nos jactamus interpretes; non minus in Philosophia alibi peccatur. Diligens haec lectio et repetitio scribtoris interpretandi suppeditat virtutem alteram [gap: Greek word(s)] notitiam consuetudinis hujus vel illius scribtoris, quâ ignoratâ coecutire nos oportet et misere allucinari. [gap: Greek word(s)] . Discendum cujusque ingenium prius est, antequam ad eum explicandum accedas. Ut, Auditores, qui in scenâ Pseudolum aliquem repraesentare cogitat, mores ejus et naturam affectat, ita interpres in Auctoris sui indolem transformare se satagat. Videat, quae Operum sive librorum diversitas, quae quamque varia tractandi ratio, discernat inter scripta Polemica, ubi affectus mentem infuscarunt, et didactica, ubi nihil obscurata animi facula lucem ministrat discentibus. Norit ubi gratiam et applausum populi, ubi judicium, spectet eruditorum. Haec si ignorentur, DEUS optime, quae caligo, quae tenebrae, de quibus dicerem, nisi exempla magno bonorum dolore nimis quam essent aperta. Tertia Virtus, quaeque vestibulum interpretationis absolvit [gap: Greek word(s)] est, hoc est, cognitio doctrinae tam generalis quam specialis Analyticae, scire enim interpres praeter exquisitam aliarum artium cognitionem, etiam debet, quam quaeque docendi ratio patiatur [gap: Greek word(s)] , quibus nitatur [gap: Greek word(s)] , an sensu an ratione an fide, quousque metiatur sensus, quousque ratio, ubi locum habeat nuda Fides, quae scientiae

item cohaereant, quae distinctae sint, quae [gap: Greek word(s)] habeant Apodicticum, quae [gap: Greek word(s)] contentae sint, quae non nisi Analogiis illustrari possint et quae sunt alia. Horum enim inscitia non leviter nocet, sed omnem docendi interpretandique rationem convellit. Unde Aristoteles noster saepe veteribus [gap: Greek word(s)] item [gap: Greek word(s)] objicit, et ertorum gravissimorum fontes esse docet. Galenus etiam, at quî vir, tales inquit, neque in principiis convenire, neque obscura docere, neque dubia ostendere. Vestibulo Interpretationis sic perlustrato nunc interius ingrediamur atrium, et penitiorem ejus consideremus domum. In qua primum observatu hoc dignum, ut [gap: Greek word(s)] scribtoris attendamus et Orationis filum, an sit [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] , quale esse solet Aristotelis, an fluidum quoddam et veluti vagum dicendi genus, hoc revocandum est et veluti coercendum, illud ampliandum et evolvendum. Deinde verborum jam perceptorum scopos, nexus, sectiones prosundaque sensa sagaciter perscrutari, lucideque interpretari oportet, in qua tamen verbali, expositione nolim quemquam sibi sumere, ut pro libitu quaevis immutet, transponat, tollat addatve, quae minus forte capiat, quod hodie tamen peccatum nimis quam solenne est. Aut enim â me Galenicum illud audiat 7. Aphorismorum Aphor. 64. Recte dicta confundunt, verba auctoris transponunt, et ex sermonibus aenigmata quaedam concinnant, ut multa indigeant inquisitione, in quâ transpositione se jactant postea unicos esse expositores, ut laudem apud imperitos adsequantur. Aut discat, eodem auctore, non locum in interpretando habere debere vel additionem vel ademtionem vel transpositionem propter dictorum obscuritatem sed propter eorum falsitatem. Ubi sic verborum sensus

pervidimus, jam secundo loco ad sententias accedamus, ostendamus, qua methodo qua arte tum totum opus, tum primaria ejus segmenta coagmentata simul sint, quam apte Theoremata, quibus constant, inventa, disposita, vi rationum confirmata inveniantur, sensum vero in scribtorem e cerebro nostro non inferamus, sed ab auctore petamus, nihil afferamus in ejus expositione, quod non pro suo agnos eret, si revivisceret, qui scribsit. Pertinet hoc ad fidem Interpretis et requiritur â maximis quibusque viris ut studeamus (verba AmmonI recognoscite) [gap: Greek word(s)] non [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] . Recte Galenus, tam abesse debet ab interprete, sensu sua inferre, aut, ut D. Basilius loquitur [gap: Greek word(s)] explicare, quam quod maxime, imo, quamquam falsissimum sit, proponere tamen debebit, dummodo secundum sententiam scribtoris sit. Heu quas strages hujus praecepti neglectio ubique peperit literarum. In Theologiâ praesertim, quam dolenter conquesti sunt super ejus contemtu sanctissimi Patres. Vitiosissimum, inquit D. Hieronymus, docendi genus est depravare sententias et ad voluntatem suam repugnantem veluti capillis attrahere scribruram: et D. Vigilius cardinem hunc pessimum et malorum originem esse clamat, scribta non secundum sui qualitatem sensus, sed vitio intelligentium in alias res pro lubitu detorquere: Inque tales justâ indignatione D. fertur Hilarius, qui dictorum intelligentiam non â dictis exspectant sed â se imponunt ipsis. Et lateat sane quandoque sensus verborum involutus ambagibus, suadet Simplicius [gap: Greek word(s)] . Quam in rem Cicero eleganter, non ex singulis verbis, sed ex perpetuitate et constantiâ aestimandas esse sententias,

vetatque Plato in Phaedro [gap: Greek word(s)] nos [gap: Greek word(s)] implicari, sed ex totius compage et [gap: Greek word(s)] ex contextuum serie, juncturâ occasionibus peti vult: quibuscum consentit illustris item Epiphan Ilocus, requirentis [gap: Greek word(s)] . Quo pertinent et JC. decreta: Incivile de parte legis pronunciare, totâ nondum expensâ: At quid communiter fit? Ex quibusvis scribtis facimus imagines ancipiti obtutu, quae adspectum circumferant in omnem partem, in quam spectator se contulerit, Plato si revivisceret, volantes Daedali statuas diceret. Obscura ista loca prudenter elucidanda sciat Interpres et locis apertioribus illustranda, donec facula aliqua e mediis etiam tenebris intellectui adluceat. Hoc vero consequi poterit rationis beneficio, cujus est antecedentia consequentibus nectere et repugnantiam studiose cavere. Eam vero hodie cassâ nuce quidam sibi, praesertim in sacris non emant, homines videlicet fronte solum et pallio sapientes, quos cum animo meo verso, nescio quibus potius comparem, quam fornicatoribus corporalibus cum Johanne Evangelistâ, sicut enim hi adversantur lucem hanc diei, et in tenebras se libidini suae explendae abdunt, ita isti Alogi lucem odere ingenii et divinae particulam aurae. Atque scio fuisse, qui tales vulpeculae illi, quae caudam amiserat et deformitatem aliis sui generis persuadere sese postulabat, conferrent, cum enim ipsi rationis usum nullum habent, imperitorum ante Magistri quam doctorum Discipuli, eidem errori alios secum involvere cogitant: D. Paulus competenti tales titulo appellat Rom. 1. [gap: Greek word(s)] , qui divina haec dona aut leviter curant, aut maligne laudant, aut odiose lacerant. Sed redeo, unde me digredi et rei atrocitas et hominum fecit improbitas: Postquam Interpres meus, et verba, et

sensus scribtoris sui fideliter et perspicue proposuit, requiro tertio loco [gap: Greek word(s)] in eo [gap: Greek word(s)] judicium incorruptum, sive ut Ammonius loquitur, [gap: Greek word(s)] adeoque volo, ut judex sit nullis fractus aut concussus affectibus, non amore scribtoris fascinatus aut odio. Ita enim Philostratus definit [gap: Greek word(s)] , non gloriae lucrive cupiditate Recti sede dimotus, judicetque de rebus et sententiis ejus bene, ubi meretur, secus, ubi item, [gap: Greek word(s)] enim ait D. Paulus [gap: Greek word(s)] , quo loco non possum, quin aurea vobis Ammonii verba recitem: Interpres, inquit, fidelis non debet [gap: Greek word(s)] , hoc est, ea quae perperam dicta sunt, benevolentiâ in auctorem pertinaciter tueri, tamquam si ex tripode dicta essent, quanquam, si Galeno credimus, et ut olim ita etiam hodie Virtutem multi putant interpretationis esse, si scribta aliorum omni ope omnique pacto, etiamsi perspicue falsa sint, defendant, quod, inquit, cum in perspicue falsis tam studiose faciant, quae veritatis cura ipsis esse poterit in obscuris: neque deinde [gap: Greek word(s)] , sive ut Simplicius loquitur [gap: Greek word(s)] , hoc est, bene sapienterque dicta malitiose ex odio cavillari, aut pravo studio hominum animis extortum ire. E quo judicio fluit comprobatio proborum dogmatum et certis rationibus evicta veritas. Dogmata enim Doctor aliquando demonstrare negligit, ut [gap: Greek word(s)] , unde illa consuetudo Aristotelis rejiciendi quaedam post Epilogum, quae ad stabiliendum dogmata sua facere videbantur, ut extremo Analytico opere et extremo 8. Physico videre cuivis est proclive. Id officium interpretis est, et inculcat plurimis locis Galenus, inprimis Prooemio tertio Aphorismorum.

Proprium ait Expostionis esse opus, obscura declarare, et singula, quae recte dicta sunt, demonstrantionibus invictis roborare, quo loco Lycum quemdam reprehendit, negligentem hoc in Quinti Praeceptoris sui explicationibus. Quid hodie fit? equidem nescio an in viventis ejus seculum rectius dici potuerit, an in nostrum, quod tortio Epidemico habet, Interpretes, dum dicta nequeunt auctoris demonstrare, auditores loqua citate obtundunt et â scribtoris sententia, tamquam si falsa, retrahunt. Pravorum dogmatum examen idem probum et diligens instituet, non suffusum ulla vel malevolentia vel odio, sed veritatis amore solius et utilia docendi studio, neque imitetur eorum dementiam, qui si leviter alicubi impegit Vir magnus, adeo eum scurriliter exagitant, eamque objiciuntignorantiam, prae quâ triobolaris aliquis Baccularius Doctor esset. Hoc vero dum aget, incident saepe occasiones dubitandi et quaedam veluti animi vincula, ubi multa rursum meus mihi monendus est Interpres, primo quidem, ut ne manifesta faciat oratione dubia. Quae enim DEUM habent auctorem vel sensum aut rationem comprobatores, ea vocare in dubium indignum censeo, unde necumquam velitationes istas Scholasticas an Theatricas de sacrosanctae Fidei nostrae Articulis valde probare potui, in quo si erro, fateor me errorem adhuc errare: Et sint sane quaedam in acutulorum ingeniis ratiunculae, quae veritatem istam aggredi posse videantur, sonat tamen illud in auribus meis Alexandraeum, et alte animo insidet: Ineptum esse per [gap: Greek word(s)] quosdam [gap: Greek word(s)] apud viros bonos facerese [gap: Greek word(s)] , et famae naufragium facere. Deinde non moveat quaestiones inutiles, quaeque, ut Galenus loquitur, non immutant scopum in artibus aut scientiis, quid enim id est aliud, quam, ut loquitur sapiens ille, Senecam volui dicere, nec tamen erravi, operose nihil agere,

aut ut Aristophanes et Isocrates loqui, amant [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , quod latini nostri de Asini umbriâ aut lanâ caprinâ lixari vocant. Non enim si movendae, movendae sunt, ait Galenus lib. 9. de Decret. Hippo. et Platonis, ut nihil inveniatur, sed ut diligens fiat de rebus considoratio et usus accedat publicus. In his etiam quaestionibus ita versabitur meus interpres, ut afferat non vulgaria, non protrita, non novi cujusvis interpretis, sed antiquis concoloretur, quod est in veteri oraculo, itaque legat et colligat scripta eorum, qui vel auctorem eum viventem audiverunt, aut non longe ab ejus aetate abuerunt: Fieri enim solet, ut quo longius ducatur aquae fons, eo plus secum trahat luti subterranei et vitii contrahat â locis, per quae fluit, non tamen superciliose contemnat, aut malitiose invehatur in Neotericos alios quosvis seorsim ab se sentientes, neque enim cuiquam ex aliorum obtrectatione crescit gloria, et abstinuere â mordaci hoc Interpretandi genere Viri oranium temporum Sapientissimi. Ego, inquit Galenus 1. Epid. ducebam melius esse, quae longo tempore indagatam et certo judicio inveneram, illa literis prodere citra ullam malorum interpretum reprehensionem, sed heu quot sunt, pergit, qui aut [gap: Greek word(s)] aut naturâ tardi, cum in quorumdam novas commentationes incidunt, aut malitiose traducunt, aut nihilo his meliores solâ capti novitare celebrant, et antiquis praeferunt, â quo posteriore queribundus nos quoque dehortatur Hippocrates. Extranea, inquit, quae non assequuntur celebrant, prae consuetis, absurda prae apertis. Si quid tamen omnino dicendum veniat, dicatur quasi in rem, non quasi in Titium aut Seium, et ut S. Patres loqui amant, charitas non aboleatur, cum error commonstratur. Quia etiam fieri solet, ut magni Viri â paribus sentenriis quandoque dissideant, et secessionem

faciant, non in eo etiam dicendi genere jactabit se meus Interpres, sic ut eos prae auctore suo histrionice contemnat, aut inacrimoniam conquisitis verbis irrideat: minime fecerit, ista enim publice non conducunt, neque alia eorum merita merentur: nam et magni possunt decipi, caetera laude etiam nostrâ saepe majores. Sed Simplicium potius mecum audiat, quid ille voluerit fieri in Aristotele: [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] . Quae si latine efferas, sensum hunc facient: non debent mea opinione ea, quae contra Platonem apud Aristotelem leguntur, ad verborum numerum expendi et inde dissensio nobilissimorum Philosophorum publice ridenda exponi, sed interiorem potius mentem evolvendo in plurimis consensum eorum indagare et docere convenit. At hodie quid fit, Auditores, ubi quisâ nobis leviter dissentit, aut certe in plurimis consentit, nec nomen ejus ferre possumus etiam in iis, in quibus nobiscum sentit, immo, si qui ex nostris insaniam istam nobiscum insanire nolit, sed judicio et nostra et illius legat, et vel conciliare annitatur, aut probanda probet, rejicula fortius etiam nobis spernat, quae anathematum mittuntur fulmina? quae volitant calumniae? quae; sed reprimo me atque ad ultimum Oralionis meae caput accedo, quo videlicet fine aut scopo haec, quae attuli, facere debeat Interpres. Ut scientis signum est apud Aristotelem posse Docere, ita bene Docentis signum esse existimo Profectum discentium, quare ultima mei Interpretis erit cura, accommodare se captui eorum, apud quos interpretationem instituit, sicut prudens Paterfamilias lac infantibus, solidiorem cibum adultis dispensat domesticis, ita et fidelis Interpres Tyronum rationem

habeat et eorurn, quorum progressus in eo genere sunt majores, ad Tyrones quidem methodo utens facili et aperta, neque eos spinosis involvens disputationibus, quod apud eruditiores facere poterit commodius, majorique sua laude et discentium usu. Haec ego, Auditores praestantissimi, hactenus de officio Interpretis sparsim lecta mihi collegeram, eaque publice hic propter meos Auditores recitare volui, tum, ut ipsi, quo respicerent, in interpretatione meâ haberent deinceps, tum, ut ego me hisce conditionibus veluti obligarem. In quibus si aberravi forte uspiam, Vos obtestor, Viri Clarissimi, ne ipsi tuto in portu mea naufragia gaudentes laetive prospiciatis, sed labenti potius dextram porrigatis; memores virtutis esse, errantium misereri, inque viam revocare, praesertimsi errare ipsis contigerit, dum in re ardua et honesta laborarint, quale argumentum hoc esse nemo credo inficiabitur, atque vos ipsos saepe dixisse meminerim, nullum dum fuisse, qui ê vasto hoc pelago prorsus vel sospes enatarit, vel integra nave portum legerit. Vos vero, Juvenes Nobiles et Eruditi, vel gratum hunc habere animum meum vobis rectissime consulendi, et Palliati illud ad Augustums: [gap: Greek word(s)] , mecum recognoscite, cui ipsi tamen exiguae liberalitati meae â benevolentiâ vestra pretium accedere potest maximum, utque accedat voveo

MATTHIAE HUBNERI JURISCONSULTI ET PRO TEMPORE RECTORIS MAGNIFICI Ode Alcaica Ad M. MICHAELEM PICCARTUM, COLLEGAM HONORANDUM.

AD EUNDEM.

DE INTRODUCTIONE IN PHILOSOPHIAM ARISTOTELICAM AUCTORE DOCTISS. VIRO M. MICHAELE PICCARTO EDITA.

CUNRADUS RITTERSHUSIUS I. inter vias faciebat proficiscens Norimbergam XXIII. Augusti MDCV.

VIRIS MAGNIFICIS, PERSTRENUIS, NOBILISSIMIS AC PRUDENTISSIMIS DNN.

HERMANNUS CONRINGIUS JOHANNI CONRADO DURRIO Philosopho Altorfino V. C. S. P. D.

DE NATURA, ORIGINE ET PROGRESSU PHILOSOPHIAE ARISTOTELICAE DISSERTATIO PROOEMIALIS.

DELINEATIO TOTIUS PHILOSOPHIAE ARISTOTELICAE. CAP. I. DE FINE HOMINIS. THESIS I.

CAP. II. Probatur, finem hominis esse veritatis cognitionem.

CAP. III. Probatur idem finis auctoritatibus.

CAP. IV. Distinguitur cognitio, et ostenditur, in qua cognitione finis et perfectio hominis versetur.

CAP. V. Quid sit esse [gap: Greek word(s)] .

Corollaria, quibus usus thesium propositarum in S. Theol. ostenditur. USUS CAP. I. II. ET III

USUS CAP. IV.

CAP. VI. Aditus praeparatur ad libros Organicos, et eorum investigatur methodus.

CAP. VII. Vtramque cognitionem [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] usurpatam esse Aristoteli.

CAP. VIII. Veterum sententiae quare in Philosophia tractandae.

USUS CAP. VI

USUS CAP. VII.

USUS CAP. VIII.

CAP. IX. Ex duplici cognitione nasci duplicem modum considerandi.

CAP. X. De libris Acroamaticis et Exotericis.

USUS CAP. IX.

USUS CAP. X.

CAP. XL. Qui sint libri Exoterici, qui Acroamatici et quo ordine legendi.

VSVS CAP. XI

CAP. XII. Quis sit ordo organi Aristotelici, et qua serie libri illi, explicandi.

CAP. XIII. Brevis delineatio Operis Organici Exoterici.

VSVS CAP. XII. et XIII.

CAP. XIV. Analytici operis delineatio.

USUS CAP. XIV.

CAP. XV. Quid nomine Philosophiae primo sive [gap: Greek word(s)] , quid [gap: Greek word(s)] sive secundar io apud Aristotelem veniat.

CAP. XVI. Cur Philosophia Theoretica sit Practicâ praestantior.

VSVS CAP. XV. ET XVI.

CAP. XVII. Que ordine in scholis docenda utraque Philosophia, sive an ordine doctrinae Theoretica an Practica praecedere debeat?

CAP. XIIX. Divisio Philosophiae civilis.

VSVS CAP. XVII.

VSVS CAP. XIIX.

CAP. XIX. Ordo Philosophiae Practicae declaratur.

CAP. XX. Ethicorum librorum brevis partitio.

vsvs CAP: XIX

VSVS CAP. XX.

CAP. XXI. Politicorum librorum scopus et partitio.

CAP. XXII. Oeconomicorum librorum subjectum et [gap: Greek word(s)] .

VSVS CAP. XXI.

vsvs CAP. XXII.

CAP. XXIII.

VSVS CAP. XXIII.

CAP. XXIV. Divisio Philosophiae Theorethicae.

VSVS CAP. XXIV.

CAP. XXV. Series et ordo librorum de Philosophia naturali monstratur, propositis singulorum subjectis.

CAP. XXVI. De nominibus Metaphysicorum librorum.

CAP. XXVII. De subjecto librorum Metaphysicorum.

CAP. XXIIX. Aliorum opiniones de subjecto librorum Metaphysicorum examinantur.

CAP. XXIX. Alia dubia contra datum subjectum declarantur.

USUS CAP. XXVI.

VSVS CAP. XXVII. XXIIX et XXIX.

CAP. XXX. Divisio et dispositio librorum Metaphysicorum.

VSVS CAP. XXX.

CAPUT ULTIMUM. Quae in quibus scientiis Demonstrationes habeantur.

USUS CAP XXXI. et ultimi.

ORATIO MICHAELIS PICCARTI De RATIONE INTERPRETANDI.

MATTHIAE HUBNERI JURISCONSULTI ET PRO TEMPORE RECTORIS MAGNIFICI Ode Alcaica Ad M. MICHAELEM PICCARTUM, COLLEGAM HONORANDUM.

AD EUNDEM.

DE INTRODUCTIONE IN PHILOSOPHIAM ARISTOTELICAM AUCTORE DOCTISS. VIRO M. MICHAELE PICCARTO EDITA.

AD VIRUM CLARISSIMUM DN. M. MICHAELEM PICCARTUM, ORGANI PROFESSOREM.

CAP. XXII. Oeconomicorum librorum subjectum et [gap: Greek word(s)]* .*