21 November 2003 Ruediger Niehl markup
new TEI header
image: s001
DE MEMORABILIBVS ET CLARIS MVLIERIBVS: ALIQVOT DIVERSORVM SCRIPTORVM OPERA. [gap: illustration] PARISIIS. Ex aedibus Simonis Colinaei. MDXXI.
image: s002
[gap: praeliminaria; body text] [gap: body text]
image: s352
ALIVD DE ILLVSTRIBVS FEMINIS opusculum, incerto authore.
Reginae sanctimonia illustres.
ARtemia virgo, Romae passa est sub Maximiano filio Diocletiani, fratresuo. filia nanque Diocletiani fuit, et Serenae Augustae. quae cum esset ab immundo spi ritu correpta: a sancto Cyriaco martyre liberata et baptizata fuit. Babilla virgo et martyr, ex Regio genere: neptis Galeni imperatoris. Brigida princeps Snediae provinciae fuit. Bathyldis regina, mater Lotharii im peratoris: quae orta de clara Saxonum prosapia, vita et sanctitate conspicua fuit. Catharina virgo et martyr, apud Alexandriam urbem passa est sub Maxenti imperatore. Haec enim Costi regis Alexandriae filia unica, in eius decrepita aetate nata: puella valde speciosa: intra annos. xviii. omnibus liberalibus disciplinis erudita est. quam pater moriens, regni haeredem reliquit. cum autem patre defuncto a quodam maximo principe in coniugium peteretur: ipsa omnino recusavit. et post multa, variaque tormentorum genera: tandem decollata fuit. de cuius corpore, pro sanguine lac emanavit. cuius corpus ab Angelis per aera sublatum, et itinere dierum. xx. ad montem Sinai illico aduectum, ibique honorifice sepultum est. ex cuius tumulo oleum iugiter emanat: quod omnium infirmorum membra sanat. Conegundis Regina, uxor Henrici Romani regis: quae non solum sanctitate conspicua, sed etiam virgo una cum marito usque ad vitae sinem permansit. Constantia virgo, filia Constantini imperatoris fuit: quae lepra acerbissima laboravit. Cyrilla virgo et martyr, Romae passa est sub Claudio imperatore. haecolim filia Decii Caesaris, una cum matre Tryphonia Regina ad Christum conversa, et a sancto Iustino baptizata est. Dorothea Romana, e Stirpe senatoria nata fuit. Elterdrita Regian et virgo in Anglia claruit: quae duobus nupta viris (quod dictu mirum est) virgo permansit et viros ad castitatem induxit: semetipsam illibatam custodiens. Huius pater fuit Rex orientalium Anglorum: qui habuit alias duas filias sancias Edelburgem et Sexburgem: quarum prima sanctimonialis primum, post Abbatissa fuit, et semper virgo. Altera vero Coberto regi Commatiorum uxor data fuit: ex quo genuit duas filias, scilicet Excotongam de qua Beda multa scripsit: et Hermenildam quae Vulsio Regi Mentiorum nupsit: ex quo habuit filiam Vemburgam virginem. mater Belivum, post Sexburgem Abbatissa fuit: filia vero apud Legionum urbem quiescit: quae orationes maxime mulierum et puerorum exaudire creditur. Edburga filia Edoardi Regis senioris in Anglia claruit. Haecex uxore Regis Hedelspita nata, vigo sanctissima fuit. Egytha filia regis Edgari Anglorum: virgo sancta in Viltimensi coenobio iacet et miracula ostendit. Enica princeps Poloniae: a Clemente quarto inter sanctas relata. Faustina Regina apud Alexandriam passa est sub Maxentio principe. quae cum esset ipsius Caesaris uxor, a sancta Catharina in carcere detenta, una cum Porphyrio princi pe militiae conversa fuit. Gilla Regina Hungariae Stephani Regis uxor: et Hentici Caesaris soror. Hildegardis, virgo Theutonica, admirabilis fuit tempore Conradi imperatoris. Helizabet Regina Regis Ungariae filia: soror Bellae: qui post patrem regnavit, ex matre Geltrude filia Ducis Normaniae, sorore Bertoli patriarchae Aquilegiensis. haec a Gregorio inter sanctas relata fuit. Hester regina claruit in urbe Susa, quae postea Edesa dicta est: tempore Assueri, sive Artaxersis regis Persarum:qui regnavit ab India usque ad Aethiopiam, supra centum. xxvii. regiones. Helena Regina mater fuit imperatoris Constantini magni, et filia Cloelis Regis Britanniae. Herina virgo et martyr, filia fuit Licinii imperatoris in civitate Magedon: et Liciniae reginae, quae virgo prius Penelope vocabatur. Iustina virgo et martyr, apud Paduam passa est sub Maximiano Rege: quae fuit filia Regis Vitaliani et Reginae Praepedignae: quas sanctus Prasdocimus episcopus ad Christum convertit, et Iustinam sacro fonte renatam: divinis literis erudivit.
image: s353
DE ILLVSTRISSIMA ET CORDATISSIMA Gallorum Regina, et Britonum duce ANNA.
ANNA filia Francisci ducis Britonum, et unica eiusdem haeres relicta, nupsit primum Carolo octavo Gallorum regi, ex quo suscepit tres liberos mares: qui vivente adhuc patre, in ipsa infantia vitam cum morte sensim commutarunt. Ipse quoque Carolus (parta prius Neapoli, et universa prope Italia momento peruagata) fatis concessit, annos natus octo et viginti. Anno vero christianae salutis millesimo quadringentesimo nonagesimo septimo ante pascha. Eo mortuo AN NA vidua nupsit Ludovico duodecimo, itidem Gallorum post Carolum regi, viro iustitiae et aequitatis obseruantissimo, maturo consiliis, in gerendis rebus prudentislimo, facillimo in remittendis iniuriis, in sublevanda paupertate plebis usque adeo humano, ut pater pauperis populi vulgo diceretur. Melius matrimonium formare nequivissent Genius et natura, quam viro adeo laudabili, et omnibus virtutum numeris undecumque absoluto inculpatissimam reginam copulare, ANNAM dico celebratissimam feminam, feminam autem? Immo vero caelestem quandam heroinam. Haec invidente fato decessit Blesii mense Ianuario, anno post verbum incarnatum millesimo quingentesimo decimo tertio. Cor defunctae transportatum est Nannetum, viscera Blesii sunt inhumata, Corpus reliquum in aedem beati Dionysii delatum est. Dici nequeat, quantam fecerit iacturam universa respublica in eius morte. Erat enim admo dum magnanima et cordata, munificentissima pauperum mater, nobilium virorum solacium, illustrium feminarum refugium, honestarum virguncularum nutrix benignissima, literarum et literatorum, omniumque spectatae virtutis hominum fautrix liberalissima. Ne multis morer: eius mors toti Galliae irreparabile damnum intulerat, nisi reliquisset liberos suae, paternaeque virtutis haeredes illustrissimos. Reliquit autem duas incredibilis et nun quam satis laudatae probitatis filias, Claudiam et Renatam. Nupsit Claudia Francisco post Ludovicum regi invictissimo et serenissimo, mulier virtutibus et prole fecundissima, ut quae iam ex marito susceperit quinque liberos, duos mares, D. Delphinum, et D. Aurelianum, tres feminas: quarum una iam concessit in fata. duae adhuc vivunt: magnam bonae indolis et virtutis spem et expectationem promittentes. Hactenus de ANNA, eiusque liberis, de quibus: opus satis amplum potuissemus conficere, nisi in suspitionem adulationis timuissemus incidere, hac praesertim aetate, quae homines alit adeo prodigos verborum et opprobriotum, ut nec ipsi quidem probitati securae a cachinnis esse liceat.
DIVERSA EIVSDEM ANNAE EPITAPHIA.
Epitaphium viscerum.
Quisquis es hospes, adi, verumque tuere sepulchrum.
Nec siccis relegas carmina luminibus:
Viscera magnificae sumus alta viraginis Annae,Quae tenuit miti Gallica sceptra manu.
Viscera miraris cur tantum simus? In antro estNobiscum pietas, fama, triumphus, honos.
Epitaphium cordis.
Cor iacet hic. cuius? ducis inviolabilis Annae.Cur nisi cor? vivens cor nisi tota fuit.
image: s354
Aliud pro corde eius.
Cor cuius iacet hic? Reginaeque et ducis Annae.Corpus ubi est? reliquum Francia corpus habet.
At cor cur iacet hic? ut ad Anglica praelia fortesBrittonas ex toto corde gerenda acuat.
Aliud epitaphium corporis Reginae Annae.
Siste gradum, qui pergis. In hoc iacet Anna sepulchroSiste gradum, an parui nominis anna tibi est?
Anna iaces? iaceo. Quis te tulit Anna sepulchro?Mens pia, gratus amor, lex sacra, prisca fides.
Quis tulit accensas taedas? splendorque, genusque.Quis thus? pax dixit. quis pia verba? Charis.
Quis genuit? tellus, aer quoque, pontus, et aether.Quis tecum in duro marmore? nullus adhuc.
Anna quid exoptas? ubi Carolus? aede sub ista est.Alter inextinctus rex mihi semper erit.
Extinctam extinctus teneat me Carolus: alterPignora chara mei vir Ludovicus habet.
Aliud.
Forma, pudicitia, integritas, constantia, verum,Simplicitas, pietas, gratia, splendor, honos,
Iusticia, ingenium, gravitas, clementia, sensusAnna Britanna tuo condita sunt tumulo.
Aliud in eius liberalitatem.
Hoc solum Anna fuit tibi dum morereris acerbum,Quod donare nihil post tua fata potes.
Aliud.
Anna nihil doluit moriens quam quia sibi viditEreptum donis, muneribusque locum.
NAENIA ANNAE
Heu heu quid tetricae fatalia fila sororesProfuit Annae suam dissecuisse diem?
Cur non protracto revolutum stamine fusum,Deducta implerunt tensa manu? [sic]
Invida non sinitis liventi numina vultuRegnare in longos pectora celsa dies.
Plurima sed tacitam pertentant gaudia mentem,Dum caesa in primo flore iuventa cadit.
Ceu rosa praecupido crescens dum carpitur ungui.Et matutino lilia cocta Noto.
Aut immatura decussum ex arbore pomumQuod rapit in celeres parca colona sinus.
An mira orbastis felices principe terras?Debuit ah tantum non licuisse nephas.
Quum medium gladio filum truncastis iniquo:Truncata est summa laus quoque digna duce.
image: s355
Omnis et est uno virtus tumulata sepulchro:
Quo iacet aeternos Anna gemenda dies.Unde sepulchrali caedendum est mar more carmen:
Quod stet odora super grandibus ossa notis.Illa triumphali dux Anna Britannica laude
Et gemini coniunx Regis honora iacet.Si brevia innumerae quaeras compendia dotis:
Omnis qua virtus claruit, una fuit.Quam stultum sit Annam: a Iove deificatam, et a sole irradiatam: versu clarificare.
Quam diuturna putas praeclaram in saecula nymphamDenigras versu vane poeta tuo.
Quom sit Apollineo radians dea facta nitore:Stultum est mortali clarificare viro.
Annam non amplius deflendam.
Haud lugenda venit, vanaque urgenda querela,
Ne sit ab immodico placidi clementia fletu
Irritata dei, tantam qui in caelica divam
Regna aeterna tulit, postquam omni macta decoro
Innumeris totum meritis compleverat orbem.
De eadem sanctificata.
Si qua fuit terris dos alta iacentibus: AnnaHanc omnem secum sanctificata tulit.
Caeli, Mundi, ac Galliae certamen de habendo Annae cadavere.
Pro functa discors Anna certabat olympus:Anxie cum Franca tu quoque Munde plaga.
Iuppiter hanc iudex litem sic dividit: OrbisFamam, Caelum animam, Gallia corpus habe.
Lata reconciliat triplicem sententia partem:Veraci o sanctum de Iove iudicium.
De eadem ab Iove Soli coniugata.
Divina ut sedes ingressa est Anna supernas:Supremo Titan de Iove questus erat.
Quid facis alme rutilo nova lumina caelo?Num lux e radiis sufficit una meis?
Fronte serenata subridens luppiter inquit:Haec est coniugii flamma futura tui.
Ut Phaetontaeos docta regat arte iugales,Quum fessa intenso membra labore geres:
Aut comes igniferis tecum subuecta quadrigis:Difficilem roseo leniat ore viam.
Dicta placent: celebratur hymen, laetatur olympus:Hinc geminam exultans lampada Mundus habet.
image: s356
De nobiliussima femina CAROLETA Borboniensi, Nivernorum comite.
CAROLETA de Borbonio, illustrissimi viri Ioannis comitis Vindocinensis filia ubi licuit per aetatem, nupsit eminentissimo principi Engelberto Cliviensi, qui Nivernensis fuit comes, et Augensis. Ex eo septem suscepit liberos, quorum duo adhuc infantuli mortem oppetierunt, mortuorumque corpuscula apud fratres Eremitanos sepulta sunt Lutetiae. Duae filio lae apud Deysiam urbem Galliae tumulatae sunt. Superuixerunt tres mares, Carolus, Ludovicus, et Franciscus. Horum pater D. Engelbertus Carolum octavum in expeditionem Neapo litanam profectum secutus: tot egregia suae virtutis reliquit testimonia, ut ab ipso uno, totius regni salus pependerit, solusque tantum rei Gallicae praestiterit adiumentum, quantum reliquae fere acies. Nam in Fornoviensi conflictu, ubi de rege Carolo, universisque eius copiis circunquaque obsessis, iacta iam videretur alea: prudenter adeo et intrepide primam direxit aciem, ut militibus Gallicis, victoriam iam et effugium desperantibus: defectas vires reparaverit, et universos hostes, facta quadam capitali et plusquam Catilinaria conspiratione, in unum Carolum turmatim confluentes potem tissime repulerit. Non parum me pudet ingratitudinis nostrae, qui tam sublimes et heroicas principum nostrorum virtutes incantatas et sepultas relinquimus. Sed quonia m non est institutae professionis, coeptique operis de viris loqui, id in alium differamus locum. Mortuo hoc tanto principe Engelberto: eius uxor Caroleta, perpetuo decennio vidualem seruavit castitatem. Cui laudi, multarum quoque virtutum adiecit numerum. Nam toto illo suae viduitatis tempore nihil duxit antiquius, nihil studuit attentius, quam pauperes sua pecunia nutrire, obstetricum more solari puerperas, tui nosas aedes reficere, in concordia fovere cives, et omnium gratiam demereri, ut vere multis demeruit beneficiis. Consyderans demum et in memoriam reducens verbum illud Lamuelis. Fallax est gratia, et vana est pulchritudo: relictis mundialibus delitiis, spretaque huius saeculi pompa apud Malamnoam in reformatissimo sanctimonialium coenobio sese, amicis frustra dissuadentibus, inclusit: byssumque, holosericum, purpuram, ac reliquas vestes mollicinas, in peplum et atra commutavit indumenta. Crescente post haec magis ac magis religionis desiderio ad fontem Ebraldi religionis columen commigravit, ibique religionem ipsam cum centeris sanctimonialibus puellis professa est, die sancto penthecostes, anno post verbum incarnatum 1516. Dici nequeat, quam sancte et austere ibidem vixerit mulier illa et herois excellentissima. Nam repudiatis universis hominum delitiis, nullam nativae nobilitatis habens rationem, nihil eorum penitus omisit, quae religionis eius aut loci leges exigerent. Obibat omnia munia instar reliquarum eius professionis puellularum, vel infimis ortarum natalibus. Parebat superiori, vacabat precibus, perstabat in silentio, surgebat ad nocturnas supplicationes, matu tinis, vespertinisque insistebat orationibus non aliter, immovero studiosius et obseruantius quam reliquae sorores. Nobilissima suarum virtutum testimonia et vivens docuit et reli quit post mortem. Nam in scriniis defunctae repertum est durissimum et asperrimum cili cium, quo rebellem carnem vivens constringere et macerare consueverat. Lamina quoque argentea in modum cordis, habens acutissimos quinque aculeos, qua carni proxime admo ta pectus rigidissime contundebat vel usque ad livorem. Frequentissime quoque in cubi culum privatum unam ex sororibus convocabat, cui se nudis humeris praebebat verbe randam, nec prius volebat desisti, quam sanguis abunde proflueret. Ne multis agam, fuit adeo severa i irrogandis corpori suo suppliciis, ut necesse fuerit tetricum illum severitatis rigorem coerceri et reprimi, a primaria coenobii moderatrice uterina eiusdem sorore. Decessit laudatissima haec femina anno post Christum natum 1520 undecima die mensis Novembris, qua celebrari solet festum beatissimi Martini. Ravisius Textor.
page 177, image: s357
Ludimilla, ultimi pagani regis Bohemiae uxor: qui tandem ad baptismi gratiam perdu ctus est, sancta mulier habita: miraculis etiam claruisse fertur. Pius pontifex de bello Bohe mico. Mammea regina, mater fuit iperatoris Alexandri: cuius tempore Origenes in ecclesia dei eloquentia, sapientia et vita floruit: a quo ipsa sacras literas et fidem edocta, baptisma christianum latenter suscepit: quam ob rem ab imperatore Alexandro filio, christiani noins persequutore interfecta fuit. Mellania Romana, Marcelli quondam consulis filia. s. Hironymi discipula. Martha virgo et hospita Christi: Syro patre, Eucharia matre, ex regia progenie. Nam pater eius Syriae et multarum regionum dux fuit. Placidia virgo: fuit filia Valentiniani imperatoris, et Eudoxiae Augustae filiae Theodosii magni: quae spreto saeculo adhaesit aviae suae Gallae Placidiae: eleemosynis, ieiuniis et orationibus vacans. Reginulpha, Galla Matrona: generosis parentibus nata. Radegundis regina: Clotharii regis Francorum uxor, claruit tempore Iustini imperatoris. Haec natione barbara: patre rege Berengario nata. Dum regio sua a Francis esset depopulata: de pa tria sua in Galliam abducta in praedam, veniens in sortem Clotharii: ob nimia eius speciositatem ab eo uxor ducta est: qui tamen deo magis quam regi seruiebat: eleemosynis, ieiuniis et orationibus vacans: carnem cilicio domans, et exterius Regia se induens vestimenta. Serena regina uxor quondam Diocleriani Augusti: a. s. Cyriaco martyre conversa et baptizata fuit: qui filiam eius Artemiam a daemonio liberaverat. Susanna silia Gabini fratris Gai Dalmatae, summi pontificis: ex genere Diocletiani imperatoris martyr fuit. Triphonia regina uxor quondam Decii Caesaris fuit.
Ab impudica: ad pudicam et meliorem vitam conversae.
AFra martyr apud Creta! in urbe Augustana martyrium passa est. haec cum esset pa gana et meretrix, matrem Hilariam de lenonio viventem habebat: ipsa vero cum tribus ancillis suis, cunctis petentibus se prostituebat: sed per praedicationem Narcyssi Hierosolymorum episcopi ad Christum conversa: cum matre et tota domo baptizata, atque a peccato revocara est. Maria magdalena: a Magdalo oppido oriunda: Lazari et marthae foror. Maria Aegyptiaca: qui peccatrix appellabatur, in Aegypto nata: parentes anno duodecimo deserens, Alexandriam fugit: ibique annis 17 corpus suum publicae libidini exposuit, et nemini concubitum denegavit: sed potius multos ad rem veneream obscoenis actibus prouocavit. haec tractu temporis Hierosolymam nauigavit: ubi ter repulsa templo, tandem ingressa crucem adoravit: post ad Iordanum fluvium perveniens, et ad desertum accedens 37 annos ibidem manens: nec hominem nec aliud ainal vidit: et tres panes quos secum tulerat 17 annos ei ad cibum suffecerunt: reliquos vero 30 annos caelesti lumine super eam singulis diebus radiante sine cibo permansit. Niceta et Aquilina sorores, in Lycia urbe passae sunt: Hae: speciosae puellae, de corporis sui quaestu viventes. Cum. s. Christophorus martyr in eadem urbe a rege in carcere detineretur: ad ipsum martyrem missae sunt: promissis eis muneri bus, si eum ad turpia cogerent, et ad deorum sacrificia adducerent: quas. s. martyr ad Christum convertit. Thais meretrix apud Alexandriam tantae pulchritudinis fuit: ut multi propter eam venditis substantiis suis, ad ultimam paupertatem devenirent. Amatores quoque sui litibus inter se feruentes: puellae limina frequenter sanguine replebant. quae tandem post multas praedicationes ac preces: a Panutio abbate conversa fuit.
Familiae Sanctae.
CAmoaldus, Pharo, Valbertus fres, et Fara soror, Gallici oens et sancti: aulico Theodoberti regis Francorum, et leodegunda uxore nati. Euphemia, Dorothea, Tecla, et Erasina virgines: passae sunt i Aquileia urbe, tempore Neronis inperatoris: sub Sebasto praeside. Fuerunt emm duo fratres nobiles et ditissimi eiusdem urbis. quorum maior Valentinus paganus: genuit Euphemiam et Dorotheam. Alter vero minor Valentinianus christianus genuit Teclam et Erasinam Potentiana virgo: filia fuit beati Pudentis, Ro. civis, et soror s. Praxedis. Sinphorosa cum septem filiis suis: apud Tyburtinam urbem sub Hadriano principe passa em. Sophia mulier: et tres filiae cius virgines, Fides, Spes, et Charitas Romae passae sunt: sub Hadriano inperatore, Haec matrona Romam veniens multas matronas ad fidem
image: s358
convertit: et exemplo castitatis suae plurimas uxores christianas a consortio maritorum subtraxit. Theodora cum tribus filiis suis: sub Diocletiano imperatore apud Niceam Bithiniae urbem passa est: erat enim Nicena civis.
Viduae mulieres sanctae.
GAlla, vidua et monacha: Romae claruit temporibus gothorum. haec filia fuit Symmachi consulis ac patritii: que marito tradita, intra unius anni spatium morte eius viduata est. Lucia vidua et martyr, passa fuit in urbe Mendula Siciliae, tempore Diocle tiani et Maximiani imperatorum. Fuit autem nobilis romana: quae annos 36 manserat vidua, et annos 75 vixit: quam filius eius Eupraepius Diocletiano accusavit quia esset christiana. Monica vidua, honestis parentibus orta: a matre Facundia, pudice, sobrieque educata: deo devotissima adolevit, et tractu temporis mater admirandi doctoris. s. Augustini fuit. Paula vidua, matrona nobilis romana fuit: cuius vitam. s. Hierony. scripsit. quae nobilis genere, sed nobilior sanctitate, sex filios genuit. s. blesil lam, Paulinam, Eustochium, ruffinam, Pammachiam, et theochium puerum: post quem parere desiit. Haec mulier relicta Roma, omnique Italia: in Syriam nauigavit, et Palestinae loca sancta lustravit: et congregatis virginibus deo seruire coepit.
Virgines et martyres.
AGatha virgo et mar. in urbe Cathanensi: tempore Decii passa est. Austrebera virgo. s. Aus berti Rothomagensis episcopi soror fuit. Antonia virgo, apud Nicomediam passa est: quae nimium torta et variis afflicta cruciatibus: post uno brachio tribus diebus suspensa: deinde in carcerem biennio detrusa: a praeside extincta est. Anatholia virgo: in urbe Tyro Italiae passa est, tempore Decii imperatoris: sub Faustiniano praeside. Anastasia, Romana civis: quae a sua matre Fausta: et a. s. Grisogono in fide Christi erudita: tempore Diocletiani marty. passa est. Nam ad insulas Palmarias ducta: et inde post aliquot dies revocata, igni exusta est: cuius corpus in eius viridario quaedam Apollonia sepelivit: ubi postea in eius honorem templum structum fuit. Agnes Romana virgo et mar. quae 13 aetatis suae anno martyrium passa est: corpore iuvenis: sed anin mo cana: pulchra facie, sed pulchrior fide. Barbara virgo, passa est in urbe Nicomediae, tempore Maximiani imperatoris, sub praeside Martiano: cuius corpus Nicome diae sepultum, Venetias translatum fuit: ubi requie scit in templo sanctae Mariae cruciferorum. Bibiana virgo: Flaviano patre orta: Romae sub Iuliano apostata passa est: cuius corpus a Ioanne presbytero positum est apud palatium Lucinanum iuxta corpus matris et soro ris. Brigida virgo, claruit in Scotia: tempore primi Iustini imperatoris. que claris parentibus orta: miraculorum gloria coruscavit. Nam inter cetera: aquam in ceruissam, et lapidem in salem convertit. et a nativitate coecum illuminavit. Columba virgo, passa est in urbe Senonensi sub Aureliano imperatore. Nam iussu eius decollata, in eo loco sepulta fuit. Crispina virgo, in Africa: tempore Diocletiani et Maximiani imperatorum passa est. Cum emm diis sacrificare nollet: decollata fuit, ibique sepulta. Christina virgo, in Tyro urbe Italiae: que est circa lacum Volumnum, passa est sub pnside Iuliano. Haec egregiis nata patem tibus, in eodem oppido, a patre Urbano praeside in quadam turri, cum 12 ancillis collocata est: deos aureos et argenteos secum habens. Cupiebant emm parents ut in deorum cultu virgo diutius permaneret: sed tandem praecisa lingua, demum transfixa sagittis animam efflavit, sepultaque fuit in Tyro a christianis. Corpus aunt eius delatum Venetias in monasterio. s. Marci de Ami anis episcopatus, Tortelli requiescit. Darfosa martyr, Romae passa est tempore Decii im peratoris, que fuit uxor. s. Fabiani: qui divinitus pontifex electus: illico uxorem dimi sit. et tractu temporis marty. passus est: quo defuncto Darfosa, in castitate permanens, primum exulavit: deinde a Decio principe capite truncatur. Demetria: Ro. virgo, filia Faustini et Darfosae. Dula virgo et mar. Nicomediae passa est. haec fuit ancilla cuiusdam militis paganorum, que quia recusavit coitum ipsius, et quoniam christiana erat: ab eo occisa fuit. Euphemia virgo, filia senatoris Philophronis in urbe Chalcedonia passa est: tempore Diocletiani inperatoris, sub proconsule Prisco. Euphrasia virgo, filia Antigoni
page 178, image: s359
senatoris, et Euphrasiae civium Constantinopolitanorum. Euphrosyna virgo, apud Alexandriam claruit: quae Panutii filia, sumpto habitu virili, seque Smaragdum appellans 38 annos in coenobio monachorum vitam ducens religiosam, omnibus incognita mansit: tandem Panutio patri cum aegrotaret, omni re detecta: inter eius manus animam exhalavit. Eugenia Philippi romani filia: tempore Valeriani fuit. qui quidem Philippus praefectus Alexandriae ex Claudia uxore: Sergium et hanc Eugeniam filios sustulit. Eugenia vero cum Proto et Hya eintho eunuchis et seruis suis studens, omnibus liberalibus disciplinis, erudita fuit. eulalia virgo, genere Hispana: Barchinone martyr passa est sub praeside Datiano. Decol lata enim in ea urbe, a. s. Donato pres bytero sepulta fuit. Eledia virgo et mar. apud urbem Hostiam passa est. Caput enim truncata pretiosum exgit martyrium. Emerentiana virgo et mar. Ro. collactanea fuit. s. Agnetis. Flora et Lucilla sorores, et christianae sanctimoniales, Ro. sub Helio urbis praefecto passae sunt. Flora et Maria virgines: apud Cordubam Hispaniae urbem passae sunt. Fusca virgo et Maura nutrix eius: Ravennae martyrium passae sunt sub praesule Quintiano. Iulia virgo et mar. passa est apud prouninciam Augustanam: quae dicitur Euphrateia. Iulia virgo et mar. genere Hispana: Barchi none martyrium passa est: et a. s. Donato pres bytero sepulta. Iulia virgo et mar. ex urbe Carthaginensi: quae cum urbs capta et eversa fuisset: data fuit in praedam cuidam Eusebio gentili Palestino. Iusta et Ruffina, in Hispania urbe Hispali, sub Diogeniano praeside martyrium passae sunt: quae vasa fictilia mercabantur: ut pauperibus eleemosynas erogare possent. Leocadia virgo, genere Hispana, sub Datiano praeside toleti passa est: temporibus Diocletiani et Maximiani impera. Lucia virgo Syracusana, Syracusis passa est: gladio emm guttur transfixa, in ea urbe sepulta fuit: inde tractu temporis corpus eius Constantinopolim, et inde Venetias translatum creditur. Lucina, discipula apostolorum, civis Ro fuit: quae a s. apostolis Petro et Paulo conversa: baptizata et docta, facul tares suas sanctorum usibus administravit: plurimos quoque martyres in praedio suo, i quadam crypta sepelivit. Lucina martyr: civis Ro. tempore Diocletiani, et maximiani in urbe claruit: quae multorum marty. corpora in suo praedio sepelivit. Macra virgo in urbe Augustana marty. passa est. Margarita virgo: apud Antiochiam sub Olybrio praefecto passa est. haec fuit filia theodosii gentilium patriarchae: que nutrici tradita, et na tuiam grandis baptizata fuit, et hanc ob rem patri multum exosa. Margarita dicta Pelagius: virgo speciosissima, dives et nobilis: apud Aegyptum floruit. Maria virgo, cogno mine Consolatrix, Veronae claruit: quae nobilis puella et speciosa, multorum se coniugio petentium preces despexit: et virginitatem suam deo consecravit. Maria de Segnes, orta in epi scopatu leodiensi patentibus opulentis: oina Christi amore ab annis puerilibus spernit: quae annorum. xii. cuidam Ioanni, licet invita, nupsit: et cum eo habitans, tam alpera poenitentia se ma ceravit: quia suae sanctitatis exemplo virum ad castitatem induxit: et ad villam noie Villembrot sae pe euntes, leprosis in seruiebant. Maria: virgo ante partum, in partu, et post ptum: que sine semine virili: Christum peperit, et sic mater facta: de qua praestat non loq, quam parum dicere. Martiana, virgo et mar. quae Caesareae videns in platea simulacrum, mae confregit illud: quam ob rem arena bestiis proiecta fuit: ubi a elone seruata, sed a tauro indomito oculorum altero privata: et a pardo crudeliter dilacerata: Christo spiritum reddidit. maxina virgo, in pago Forliviensi, in vico Callioliano virginitate florens, et multis virtutibus clara in pace quievit. Musa virgo: que in urbe Romana claruit. Othilia virgo, a nativitate caeca: quae pater occidere volens: mater secreto alendam commisit: quae in monasterio Palmae educata: ab Eratdo Baveriae episcopo divinitus monito, baptizata visu` accepit. Romula virgo, Romae claruit: quae cuiusdam anus sanctissimae discipula fuit. Sabina martyr, Ro mae passa est tempore Hadriani imperatoris: sub praesecto urbis Elpidio. Haec fuit uxor praeclarissimi Valentini, et filia herodis Metallarii: quae a. s. Seraphia virgine conversa est. Eius corpus Parmae qescit. Syluia virgo, Ruffini Alexandriae praefecti soror: i eremo Thebaidis egit. quae per annos sexaginta nec ora, nec pedes, nec aliquam corporis partem, nisi digitos aqua lavit: nec unquam in lecto aut lectica iacuit, sed super nudam humum.
image: s360
Thabita virgo, fuit una ex sororibus illius monasterii in Thebaide, quod Helias abbas condidit: in quo et trecentas virgines congregavit. Thrasilla civis Ro. que beati Gregorii pontificis Romani amica fuit. Theodora virgo et mar. sub Aureliano imperatore Romae passa est. haec fuit soror hermetis martyris, et praefecti urbis: quae a. s. Ale xandro pontifice fidem edocta, baptizata fuit. Tecla virgo et mar. passa est apud Iconiam urbem, imperante Nerone. quae ipsius urbis praeclaro genere orta: a beato paulo apostolo praedicante conversa, atque virginitatem professa. cum nupsisset, nuptiis renuntiavit: quod ma ter eius audiens: filiam iudici tanquam christianam accusavit. Victoria virgo et mar. civis Ro. tempore Decii apud urbem Trebulanam martyrium passa est. quae cum Eugenio cuidam nupsisset: nolens Deae Vestae immolare: a Taliarcho templario: gladio in corde percussa fuit, et eodem loco a sacerdotibus sepulta.
Mulieres sub habitu virili, uraios eventus sortitae.
EVphrosyna Alexandrina, panutii filia: se Smaragdum appellans triginta octo annos in coenobio monachorum, omnibus incognita vitam duxit religiosam. Gilberta Anglica: quae cum evasisset summus pontifex, Ioannes septimus nomen sortita est. Hipsicratea Mithridatis Ponti regis uxor: quae mutato habitu in virum, et tonsis capillis: in omnibus aduersitatibus comes marito semper fuit. Margarita aegyptia, virgo venustissima: Pelagium se noinavit. Semiramis Assyriorum regina: que Nino coniuge extin cto, ut facilius regnaret, simulavit se Ninum filium: sicque sexum mentita, magnas res geslit.
Mulieres musicae.
ANna anglica, cantu conspicua: quae diu morata est apud Ferrandum regem seniorem. Filiae duae Amatoris Cathalani: musicae artis peritae: quae multos an nos diverterunt apud Reginam, olim uxorem Matthiae regis Pannoniae.
Mulieres quibus exitio amores fuere.
ARiadne: a Theseo despecta. Elyssa, Dido cognominata, ab Aenea relicta, ense illius seipsam interfecit. Hero puella Sestiaca: cum Leandrum amatorem aquis obrutum vidisset: dolore periit. Phedra: a privigno Hippolyto spreta. Phillisre gina Thracum: cum se a Demophoonte neglectam crederet: laqueo vitam finivit. Sappho puella les bia: cum se a Phaone Siculo aspernatam cognovisset, se e Leucade praecipitanit. Tysbe Pyramum amatorem cum invenisset extinctum: eodem ense quo ille se interemit.
Sed hoc etiam accidit viris.
ACis a Galathea amatus: a Polyphemo Cyclope scopulo contritus fuit. Adonis a Venere dilectus: ab apro occisus fuit. Crocus: a Similace, et Similax a Cro co: in florem sui noins conversi. Iphis captus amore Anaxaretes puellae Cypriae: cum ab ea sperni videretur, vitam laqueo finivit. Narcissus captus amore umbrae suae: elanguit in florem.
Nonnullae, quae modo mares, modo feminae fuere.
CAeneis: quae ob venustatem a Neptuno compressa fuit: a quo mutata in virum: accepit, ut nullo telo interfici posset. Ausonius in aecloga Cupidinis sexu gavisa virili Maeret in antiquam Caeneis revocata figuram. Iphis Lygdi Phaestii Creten sis, et theletusae filia: quae ab Iside conversa fuit in marem: cum uxorem duxisset Ianthem. Scyton modo mas: modo femina. Ouidius libro quarto Metamor.
Nec loquor ut quondam naturae iure novato,
Ambiguus fuerit modo vir: modo femina Scyton.
Mares et feminae simul et semel.
HErmaphroditus habuit utrumque sexum. Ausonius. vidit semivirum fons Salma cis Hermaphroditum. vidit nubentem Plinius Androgynum. Tyresias vates Thebanus itidem. Ausonius. Ambiguus quae fuit corpore Tyresias.
Abbatissae.
AMata, virgo senex, abbatissa cuiusdam monasterii Thebaidis fuit: quae habuit sub sui cuta sexaginta virgines in castitate, eius exemplo et doctrina viventes. Aurea virgo, claruit tempore Heraclii imperatoris: quam sanctus Eligius episcopus monasterio
page 179, image: s361
virginum, a se constructo in urbe Parisiensi, praefecit abbatissam trecentarum virginum omni sanctitate pollentem, et miraculis coruscantem. Edelburga, regis orientalium Anglorum filia: quae prius monacha: post Abbatissa fuit, et semper virgo. Milada, filia Boleslai fratris Vincestai regum Bohemiae, eximia specie virgo: sacris imbuta literis, et multa pollens eruditione, sacerdos consecrata fuit in monasterio. s. Georgii in arce Pragem si: quod ipsa construxit. Pius ponti. de bello Bohemico. Sarra abbatissa, claruit tempore Theodosii senioris. Salaberga abbatissa in territorio Lugdunensi, claruit tempore s. Sulpitii episcopi Bituricensis et Dagoberti regis Francorum. Haec parentibus claris exorta, a nativitate coeca fuit: sed a. s. Eutstahio abbate tractu temporis illuminata fuit.
Prophetissae.
ANna prophetis, filia Phauvel, cuius sanctitatem evangelicus prodit sermo. Abi gail: uxor David prophetae, poetae et regis. Bersabee uxor Uriae, ex qua Da vid rex genuit Solomonem. Delbora ex tribu Effraim, sicut legitur in libro Indicum. Hester regina de stirpe Beniamin, filia fratris Mardochei: quae ducta in Babyloniam cum aliis captivis, in urbe Medorum Susis detrusa fuit in carcerem: et postea nupsit Assnero regi Persarum. Iudith vidua de stirpe Symeom, uxor Manasse, quae fuit mulier magnariima. Maria soror Aaron et Moysi: in numerum sanctarum matrum veteris legis a Iosepho ascribitur. Micol filia Saul regis, uxor David: quae data fuit ei, quia Goliam gigantem funda interemit. Olda Helchiae maximi hebraeorum pontificis mater: quae, ut legitur lib. 4 regum, praedixit Hierosolymorum eversionem, ac populi ipsius captivitatem. Rachel: uxor Iacob. Rebeca: uxor Isaac. Sarra uxor Abraham. Thamar, uxor Absolonis: quae ab Amon filio David stuprata fuit.
Sybillae.
SIbylla Persica, vestita veste aurea, cum velo albo in capite: de qua meminit Nicanor rerum Alexandri Macedonis scriptor. Sibylla Libayca, vestita pallio honesto: cuius meminit Euripides in prologo. Sibylla Delphica, vestita veste nigra, et capillis circumligatis capiti. in manu cornu tenens: quae ante Troiana bella vaticinata est: de qua Chrysippus in lib. de divinitate. Sibylla Cymeria, in Italia nata, alias Chimica: vestita veste deaurata, capillis per scapulas sparsis: quam Naevius in libris belli Pu nici nominat. Sibylla Erythraea, in Babylonia orta: quam Apollodorus Erythraeus suam affirmat fuisse civem: eamque Grais Ilium petentibus vaticinatam, et perituram esse Troiam, et Homerum mendacia scripturum. Sibylla Samia, a Samo insula: nudum ensem sub pedibus, formosum pectus subtileque velum in capite habens: de qua Eratosthenes. Sibylla Cumana, nomine Amalthea: quae ab aliis Herophyle, vel Demophyle nominatur. Fuit tempore Tarquinii Prisci. fuitque illa quae ex libris novem: quatuor, trecentis aureis Tarquinio Prisco dedit: ceteris igni consumptis. Sibylla Helespontica: in agro Troiano nata: vico Marinesso, iuxta oppidum Gergitium: quam scribit Heraclides, Solonis et Cyri fuisse temporibus. Haec veste rurali vestita, velo antiquo capiti sub gula circumuoluto usque ad scapulas: quasi despectui ob id habita. Sibylla Phrygia, vestita mantelo rubro, i mo dum mulieris nuptae licet virgo. Sibylla Europea: decora facie rutilans, velo subtilissi mo capiti ligato: vestita veste aurea. Sibylla Tyburtina: nomine Albumea: quae Tybure colebatur ut dea. Cuius simulacrum in ripa amnis Anienis repertum est: librum in manu tenens. Huius sorts senatus in Capitolium retulit. Sibylla Agrippa praedictis annumeratur. Harum omnium Sibyllarum carmina habentur: praeter quam Cumanae: cuius libri a Romanis occultati ab ullo nisi a quindecimuiris inspici fas est.
Mulieres venustissimae.
ANaxarete, puella Cypria ex Salamina, ex stirpe regia, admirandae formae: cuius amore captus Iphis vitam laqueo finivit. Agria, Adrasti Argivorum regis filia, venustate conspicua. Cyrene virgo, mirae pulchritudinis, filia Penei regis Arcadiae, sive (ut poetae dicunt) Penei fluvii. Castianira, Priami uxor ex Aesymo urbe Thraciae, deabus ipsis venustate comparanda. Cassandra regis Priami filia: a duce
image: s362
graecorum amata. Camilla Volscorum regina, Merhabo Rege patre, et Camilla matre nata: Matri mortis causa fuit. haec a Turno amata. Ecameda, magnanimi Arsinoi filia, forma deabus aequanda: quam in partem praedae Mestor suscepit, vel do no accepit. Europa, Agenoris Phoenicum regis filia fuit, tantae venustatis: ut amore eius Iupiter captus sit. Hippo, mulier graeca, fuit venustissima. Hiera uxor Telephi regis Mysorum: quae tantae pulchritudinis fuisse dicitur, ut etiam Helenam su peraret. Hirene Atheniensis: mulierum sui temporis pulcherrima. Mariana, hebraea mulier: Aristoboli Iudaeorum regis, et Alexandrae reginae filia. quae tam admirandae formositatis fuit: ut non solum ceteras excelleret, sed caelestis arbitraretur imago, potius quam mortalis. haec a viro tandem decollata fuit. Orithya filia Erithaei Athenarum regis venustissima. quam cum Boreas adamasset, et sibi coniugem dari po stularet, nec impetrare valuisset: illam rapuit, et in Thraciam secum detulit. ex qua Zetum et Calaim filios procreavit. ut refert Eusebius. Polixena, Priami et Hecubae Troianorum regum filia: quae admirandae venustatis: ab Achille amata fuit.
Mulierum mortes voluntariae.
AGrippina, Marci filia: a Tiberio Graccho multis lacessita iniuriis: ut eis finem imponeret, cibum gustare noluit: et sic inedia periit. Britona Cretensis: quae aufugiens Minoem Cretensium regem, a quo amabatur: in mate se praecipitavit. Cleopatra: Veneno serpentum corpori suo appositorum, ne in triumphum duceretur: se interemit. Dido Tyria: se in ardentem rogum iniecit, ut pudicitiam, fidemque marito suo Sychaeo iam extincto seruaret. Euadne, quae in rogum Capanei viri sui se iniecit: ut simul cum eo cremaretur, et in eadem urna conderetur. Euridice Thebana, audita morte Haemonis filii: qui pectus suum gladio transsixerat: doloris impatiens, mortem sibi gladio conscivit. Hippo, graeca mulier venustissima: quae ne a praedonibus raperetur: in mare se praecipitem dedit. Lucretia Romana mulier, Collatini consors: quoniam a Sexto Tarquinio stuprata fuerat, mortem sibi ipsi ferro conscivit. Phyllis regina Thracum, amans Demophoontem Thesei filium: qui cum profectus esset in patriam, nec iuxta promissum tempus reverteretur: furore impatiens et amore, vitam laqueo finivit. Portia, Marci Catonis Uticensis filia: audita morte M. Bruti viri sui, apud Philippos victi atque interempti: accensos carbones in os ingerens vitam finivit. Theosina, de qua Livius, cum amaretur a Philippo Macedonum rege: hausto veneno se in mare iniecit: ne castitate sua ab illo privaretur.
Prophetides gentiles.
CAssandra filia Priami, regis Trotae: quae mulro ante prophetavit urbem Troiam perituram. Lavinia Gelonis Deliorum regis filia: quae vates Aeneam secuta, in Latio periit. Labyssa, soror Brelea et Cerbae: Croci regis Bohemiae filia: Quae ut natu minor fuit, ita divinarum, humanarumque rerum scientia maior. et cum veluti una ex Sibyllis haberetur: post obitum patris plures annos provinciam gubernavit. Ab hac castellum Libum structum: quod morienti sepulchrum fuit. Pius pontifex de bello Bohemico. Manto tyresiae filia: quae divinationem a patre didicit. Verg. Fatidicae Mantus. Nicostrata vates, mater Euandri: quae a carmine, Carmentis dicta est. Nicaula Aethiops, quae et Saba appellatur, regina Arabiae: quae Hierusalem venit, ut non solum videret, sed etiam audiret Solomonem: cui ipsa multa obtulit xenia. Phemonoe, quae apud Pythium vates prima hexa metris versibus futura cecinit. Tanaquil, Tarquinii Prisci Romanorum tegis uxor. Clau dianus de Serena. Praescia fatorum Tanaquil. Terba soror Brelea et Labyssae Croci regis Bohemiae filia: augur ac sortilega eruditissima fuit. Pius pontifex de bello Bohemico.
Poetissae vel poetrides, seu poetriae.
CLeobolina, filia Cleoboli Lyndii, Euagorae filii: qui fuit unus ex septem sapientibus Graeciae: genus ducens ab Hercule hexametrorum aenigmatum vates fuit peritissima. Cornificia, Romana mulier, vel ut alii volunt externa, imperante Octaviano Caesare adeo effulsit poetico dognate, ut non Italico lacte, sed castalio latice nutrita
page 180, image: s363
videretur: et Cornificio fratri germano eiusdem aevi poetae insigni, par habita sit. Scrip sit haec insignia epigrammata: quae Hieronymi pres byteri temporibus, ut ipse restatur, eraut in pretio. Corinna mulier lyrica, Archelodori filia, Thebana vel Ta nagraea: Discipula Myrtidis. Dicta musa lyrica. Pindari quinquies victrix. libros quique scripsit Epigrammatum: et modos lyricos. Corinna Thespia: quam alii Choryntiam dixerunt. Corinna iunior Thebana: quae et musa lyrica. Ex his primam tangit Papinius, epicedion in patrem suum scribens. Tu pandere doctus.
Carmina Bathiadae, latebrasque Lycophronis atri,
Sophronaque implicitum: tenuisque arcana Corinnae.
Claudia Ruffina, mulier Britannica: utraque lingua erudita: de qua Martialis li. xi. Elephantis poetria fuit, quae genera concubitus carmine complexa est. Martialis li. xii.
Nec molles Elephantidos libelli.
Vergilius in Priapaeis.
Obscoenas rigido Deo tabellas
Dicans, ex Elephantidos libellis
Dat donum Lalage.
Ouidius.
Nec qui composuit nuper Sybaritida fugit,Nec quae concubitus non tacuere suos.
Herinna Lesbia, vel ut alii putant Rhodia, vel Theia: quae poema composuit lingua dorica, tercentum versibus absolutum opus: quorum dignitas cum Homero contendit. Helpe sive Elpis, natione Sicula, patria Messanensis: Boetii Severini uxor, quae gram matica et rhetorica, poesique insignis: et carmine, et prosa multum valuit. Scripsit enim aliquot apostolorum hymnos: ut illum, Felix per omnes festum mundi cardines: et illum, Aurea luce, et decore roseo. Praeterea epitaphium suum, et alia quaedam. Maero mulier: quae hymnum in Neptunum scripsit. Proba Romana, Adelphi proconsulis uxor: quae ex Marone tot versus ad dei nostri intellectum traxit: quamuis Hieronymus dissentiat. Paula Argentaria: uxor Lucani poetae: quae quandoque carmen a marito incoeptum perficiebat: dum ille Pharsaliam scriberet. Parthenis mulier fuit doctissima: quam nonnulli opinantur fuisse Violantillam Neapolitanam: prius amicam, et postea uxorem Stellae Patavini poetae. Martialis libro septimo.
Non tua Parthenis nimium se praeferat illi,Quamvis pierio sit bene nota choro.
Sappho Les bia poetris lyrica, contemporanea Alcaei, Stesichori, et Pittaci, a qua carmen Sapphicum: et quae tres fratres habuit, Laricum: Charaxum, et Eurigium. Discipulas tres: Anagoram Milesiam, Congillam Colophoniam: et Eunicam Salaminiam. Amicas tres scilicet Atthidem, Telesippam, Megaram. Scripsit libros lyricos novem: Epigrammata, Elegias, Iambos, et Menias. Sappho altera Mytilenea psaltria, longe iunior: cuius opusculum pulcherrimum in latinum conversum ad amicum Phaonem apud nos extat. Primae poemata lasciva fuisse indicat Ouidius in Tristibus.
Lesbia quid docuit Sappho nisi amare puellas?
Idem in libro de Arte amandi.
Nota sit et Sappho: quid. enim lascivius illa?
Horatius in Carminibus.
Vivunt quae commisi caloresAeoliae fidibus puellae.
Sempronia mulier Ro. tam graeca quam latina lingua versus et orationes omni laude dignas scripsit Q. Cur. in epi. Sulpitia Ro. Caleni uxor, tanto facundiae lepore in poe matis laudes acquisivit, ut ascripta fuerit in tabula aenea. Q. Cur. in epi. Scripsit autem de amore coniugum: cuius carmen, et pudorem laudat Martialis libro decimo. Theophila Canii poetae Gaditani filia: cuius pudorem et carmina laudat Mar. li. vii.
Haec est illa tibi promissa Theophila CaniCuius cecropia pectora voce madent.
image: s364
Feminae philosophi.
AReta Aristippi Cyrenei filia, paternae diseiplinae doctissima. quae filium docuit iuniorem Aristippum: qui ex doctrina materna cognomentum adeptus, appellatus est Metrodidascus. Aretaphila Cyrenea: quae Mithridatis tempore claruit, virtute et rerum gestarum gloria, priscis heroum filiabus omni ex parte conferenda fuit. Haec enim Phedimo nupsit adolescenti, nobilitate ac divitiis inter concives suos facile principi. Cumque forma et corporis aspectu pulcherrima esset: prudentia tamen et virtute animi, corporis pulchritudinem superabat. neque civilisfacundiae atque eloquentiae expers fuit. Plutarchus de virtutibus mulierum. Caecila virgo ex marchionibus Mantuanis, literarum peritissima: ad tantam saecularium ornamentorum nauseam a Paula matre perducta, et ad religionem inflammata fuit, ut apud patrem Mantuae mar chionem, eius propositum vincere cupientem: causam constantissime agere non sit verita. Eugenia Philippi Romani filia: oibus liberalibus disciplinis erudita fuit. Laura filia Nicolai Brenzoni Veronensis: quae cum nata esset annos decem: carmine sapphi co latine oravit. postea candem sententiam oratione prosa, et lingua graeca tractavit. Demum eadem verba: lingua vernacula elegantissime protulit. Cuius ingenium, et di cendi suavitatem admiratus Philippus Tronus: proprio filio eam desponsavit, Vene tiis tunc imperante genitote Nicolao Trono. Laura altera Brixiana: quae elegantes scripsit epistolas ad magistrum Hieronymum Savonarolam Ferrariensem. Maria philosophus et Alchimistria Mosi soror: unde appellatum est Balneum Mariae. Margarita Ioannis Ferusini iurisperiti, et equestris ordinis uxor, Mediolani claruit: quae licet illi populosae civitati honestatis prodigium pene fuerit: non mino rem tamen libi famam in pignoribus educandis vendicavit. Sic enim praeter naturam reliquarum matrum, filiarum monilia, et cetera ornamenta literas putavit: ut multas quas ex matrimonio adepta fuerat natas: ita latina et graeca lingua dotaverit, ut virginum ingenia, epi stolas, interpretationes, et elegantiam: omnes laudarent, mitarenturque Insubrium et Li guriae populi. Operaepretium erat spectare puellas, humili habitu, virgineaque verecundia rubentes: tum graeco, tum latino sermone psalmos Christo Iesu et virgini matri decantantes: horis statutis silentio uti, suum oraculum unamquanque distinctum habere. inter se acutissime de interpretatione peregrinae linguae contendere, Pythagoricas ac Socraticas in teneris pectoribus versari sententias. quas omnes vernantes paradisi ro sas: ne pestilens aura corrumperer: cum clarissimis parentibus, paruula quidem imeriecta mora, summus rerum opifex ad se gloriosa morte perduxit. Mammea Regina, imperatoris Alexandri mater: quae ab Origene sacerdote Alexandrino, sacras literas et fidem edocta fuit. Paula vidua Romana civis: cuius vitam sanctus Hieronymus scripsit: scripturam sacram memoriae ita mandavit, ut etiam haebraicam linguam perfecte didicerit, et psalmos hebraice decantaverit. Ruth vidua, de regione Moab, in diebus iudicum claruit: quae librum spiritalis historiae inter sacrae paginae volumina conscripsit. Susanna virgo, Ruffini Alexandriae praefecti soror, mulier doctissi ma fuit: quae amore sacrarum literarum noctes in dies vertendo legebat. Themiste, mulier graeca, philosophus: de qua Lactantius libro tertio institutionum. Telessilida argiva mulier: cuius ductu auspicioque mulieres arginae contra Cleonem Argivorum regem certarunt poeticae disciplinae perita fuit. Nanque parentibus nobilissimis orta, cum valitudine aduersa laboraret: ab oraculo responsum accepit, studiose musas a se colendas esse, si amissam valitudinem recipere vellet. Quapropter ipsa deorum praeceptis obtemperans: omne studium, operamque ad musicos cantus atque harmonias convertens: brevi tempore amissam valitudine recepit: atque ob artis poeticae disciplinam plurimum apud ceteras mulieres famae ac laudis est consecuta.
Causidicae, Oratrices, et Grammaticae.
AMesia civis Ro. apud praetores maxio populi concursu causas egit: quae semel adulterii criminis accusata, omnes partes oratoris in suam defensionem peregit. ex quo omni
page 181, image: s365
ferme iudicio non solum incolumis evasit, sed etiam cognomen Androgyni assecuta est. Aspasia Socratis tempore doctissima mulier, eloquentiaque pollens: a qua Socra tes philosophus se didicisse quaedam profitetur. Amalasiuntha Athalarici mater, lati nis literis et graecis erudita, omnesque linguas barbarorum docta. Angela Nugarola Veronensis, mulier eruditissima. Baptista ex familia Urbinatium principum orta: cuius doctrina atque eloquentia admiranda fuit, adeo quia constat eam interdum orasse apud Sigisinundum caesarem, et Eugenium pontificem maximum, Scripsisseque multa de conditione vitae, et religione, cui postea sese addixit. Responsa etiam ad ea leguntur summorum hominum: de philosophiae commentariis, et sacris quaestionibus reddita, redolentia doctrinam, eloquentiam, et religionem. Caia Affrania, Lucii senatoris uxor, ita litibus et causis apta fuit, ut apud plures magistratus saepe orasse dicatur. Cornelia civis Romana, Gracchorum mater, eloquentia pollens. Corne lia Veronensis: quae cum diutius fuisset matronarum Veronensium corona, ad extremum impetrato divortio, adhuc vivente marito: divino se cultui perpetuo dicavit. Constantia Alexandri Sfortiae coniunx, epistolas et orationes multas, ac elegantissima carmina scripsit. Corona, Perusina civis, mulier erudita. Cassandra Fidelis, Veneta civis: quae apud doctos magno habetur in pretio. Eudochia Theodo sii Iunioris uxor fuit. Eunomia, christiana virgo, Nazarii rhetoris filia, eloquentia patri similis. Fannia, Fannii soror, civis Romana apprime docta. Filia Lucii Crassi, civis Romana, literis conspicua. Gilberta Anglica, Maguntiaco oriunda: saecularibus et sacris literis erudita. quae evasit summus pontifex: nihilque dignum vito deinceps fecit. cum mulier esset: appellata fuit Ioannes Septimus, et per seriem fuit pontifex. 106. Hortensia, Quinti Hortensii filia, par eloquio patri: quae cum ordo matronarum gravi tributo ab Augusto, Marco Antonio, et M. Lepido triumui ris oneratus esset: causam mulierum triumuiros elegantissime egit: exoravitque, ut maior pars imperatae pecuniae his remitteretur. Isabeta ex gente Malatestarum, literis apprime erudita fuit, et religione conspicua. Isota Novarolla Veronensis, quae epiltolas elegantes ad Guarinum Veronensem, et alios excellentes viros scripsit, Haec enim virginitatis lilium, et eloquentiae flumen, spretis, conculcatisque terrenis illecebris, humillima veste contenta, totum literis sacris dedecavit ingenium: illis sese ostentans, illusque continue sacra volumina terebant genua: nunquam de manibus exibant Augustini aut Hieronymi libri. Laelia Cai filia: civis Romana: mulier literis conspicua. Leontium graeca mulier fuit, ut reor Alexandri magni aevo conspicua: quae in studiis literarum tantum valuit: ut aut invidia percita, aut muliebri temeritate impulsa: in Theophrastum insignem ea tempestate philosophum invehi ausa sit. Mutiae duae sorores, Romanae cives, literis insignes. Theano Brontini Crotoniatae filix, uxor Pythagorae: quae ad virum pergenti in mandatis dabat: ut cum veste verecundiam deponeret, exurgensque denuo illam cum veste resumeret. Theoclea Pythagorae soror: a qua ipse tantus philosophus nonnulla didicit.
Mulieres longissimae vitae: teste Plinio Libro. 7. Cap. 48.
CLodia Offelli. 115. annos vixit. Haec enixa quindecies. Livia Rutilii, annos nonaginta septem excessit. Luceia Mima annis centum in scena pronuntiavit. Statilia annos nonaginta novem excessit. Sammula quoque annos centum decem implevit, ut dicit Asconius. Terentia Ciceronis uxor annos centum duodecim. Valeria Copiola annos centum et quartuor vixit.
Mulierum felicitas: Plinio teste libro septimo. Cap. 41.
LAmpito Lacedaemonia: quae regis filia, regis uxor, et regis mater fuit. Una Pherenice, quae filia: soror, et mater Olympionicarum. Una familia Curionum in qua tres continua serie oratores. una fabiorum: in qua tres continui princi
image: s366
pes senatus fuere. M. Fabius Ambustus. FAbius Rutilianus filius. Quintus Fabius Gurges nepos.
Mulieres pudicitia illustres.
ALcestis formofissima: uxor Admeti regis Thessaliae: ex qua natus est Eumelius Admeti filius, qui ad Troiam cum aliis Graecorum ducibus veniens undecim praefuit navibus. adeo virum amavit, ut voluntariam pro illo mortem suscipere non recusaverit. de qua Seneca in Medea dicit.
Coniugis fatum redimens Pherei,
Uxor impendit animam marito.
Et Iuvenalis.
Spectat subeuntem fata mariti
Alcestem.
Arthemisia regina Charum, quae viri Mausoli obitum tanta tulit acerbitate, ut non contenta illud aedificasse monumentum Halicarnassi in perpetuam illius memoriam, quod inter septem orbis miracula numeratur, fuerit: verum etiam ex eius caluaria facto poculo: se viri sepulchrum, et haberi et esse voluit. Nam illius corpus in puluerem versum: paulatim totum ebibit, et assiduis fletibus, doloreque confecta pr tabem e vi ta discessir. Bilia, pudicitiae magnum specimen, uxor Duellii: qui primus Romae e navali praelio triumphum gessit: Divo Hieronymo teste. Britona Cretensis, cum amaretur a Minoe Cretensium rege: ab illo aufugiens, in mare se praecipitem dedit. Caia Caecilia, Tanaquil dicta, Tarquinii uxor: tantae castitatis, et probitatis fuit, ut eius nomen boni ominis causa frequentarent nubentes. Claudia, Claudii Apolina ris filia, Statii Papinii Napolitani uxor: quae tantae modestiae et castitatis fuit: ut coniugalem fidem absentia mariti viginti annis non fraudaverit. Claudia virgo vestalis, falso crimine incoesti suspecta: cum navis, deorum matrem a Pessinunte accersitam ferens, in alto Tyberi stetisset, et nullis viribus moveri posset: imposita zona navi, illam movit dicens: Si se pudicam sciret, sequeretur: sicque simulacrum Matris deum adduxit. De qua Suetonius, Livius, et Valerius Maximus libro octavo. Item Claudianus de Serena.
Praescia fatorum Tanaquil, rediensque per undas
Conclia Tybrinas: et eodem flumine ducens
Claudia virgineo cuntantem crine Cybellen.
Chiomara Oriagontis regis uxor: inter captivos centurioni cuidam in custodiam data est: a quo vi stuprata, de iniuria tacuit. et post impetratam redemptionem marito: adulterum interficiendum tradidit. Pli. de viris illustribus. Coclia Romana, inter ceteras virgines obses Porsenae hosti data: nocturno tempore custodiam egressa: equum conscendit, celerique traiectu Tyberis, non solum obsidione sed etiam metu patriam soluit: Viris puella lumine virtutis praeferenda. Vale. Maximus libro tertio. Dido, quae ut extincto vito Sichaeo fidem pudicitiamque seruaret: in ardentissimum rogum se proiecit. Euadne vitum suum Capaneam adeo dilexit: ut dum illius cadaver fulminatum ac semiustum in rogum poneretur: prae nimio animi dolore se flammis iniecerit: ut ita simul cum illo exusta, mixtis cineribus in eadem urna poneretur. Eurydice, quae Orpheum coniugem unice amavit: qui proter ipsam inferos petiit. Egeria Numae Pompilii uxor, in fontem conversa propter mortem mariti. Encylia Ter tia, proioris Scipionis Africani uxor, et mater Corneliae matris. Cn. et. T. Gracchorum: quae virum adeo dilexit, ut etiam passa sit seruam pellicem mariti fuisse: eamque post mortem Africani nubere liberto suo, magni praetii viro voluerit. Hipsicratea, mangi Mithridatis Ponti regis uxor: virum suum maximo amore prosequuta fuit, comes semper marito fuit in omnibus aduersitatibus. Mutato habitu in marem, et ronsis capillis, militiam didicit sub marito: a quo tandem veneno absumpta fuit: cum a Pharnace esser obsessus. Hersilia Romuli uxor: quae inter Romanos et Sabinos pa cem fecit. Iulia Cai Caesaris filia: cum Pompei magni coniugis sui vestem cruote
page 182, image: s367
resparsum e campo domum relatam vidisset: territa metu nequa visei esset allata: exanimis concidit, partumque quem utero conceptum habebat: eiicere coacta est, atque ita experavit. Lucretia, Romanae pudicitiae dux egregia: Lucretii Spurii Tricipitini clarissimi inter Romanos viri filia, et Tarquinii Collatini uxor, quae a Sexto Tarquinio stuprata: mortem sibimet conscivit ferro. Laudomia, uxor Prothesilai: qui primus ex graecis in bello Troiano periit. quam rem cum audivisset Laudomia: complexa illius imaginem, exspiravit. Penelope Ulyssis uxor: quae cum Ulysses post decem annos belli Troiani, alios decem peragraret orbem: ipsa vero a procis maxime expeteretur, velletque nubere nisi sciret mortem aut vitam primi mariti: dixit se nupturam finita tela quam incoeperat, ni prius vir redisset. hacq arte procos fallens: noctu retexebat quod interdiu texuerat. Portia, M. Catonis filia, cum apud Philippos victum et interemptum virum suum cognosceret: quia ferrum non dabatur, ardentes ore carbones haurire non dubitavit: Muliebri spiritu virilem patris exitum imitata. Vale. Maximus libro quarto. Procris, Atheniensis mulier, Cephali uxor, quae zelotypia periit: a marito nolente et inscio interempta. Ausonius. Vulnera siccat adhuc Procris Cephalique cruentam Diligit et percussa manum. Sulpitia Lentuli uxor, quae virum suum in Sicilia exulantem sequuta fuit cum duabus ancillis, licet a matre Iulia obseruaretur ne aufugeret. Valerius maximus libro sexto. Sulpitia Quinti Seruilii Flacci uxor: quae simulacrum deae Pudicitiae dedicavit. Theosina, de qua Titus Livius, a Philippo Macedonum rege amata: hausto veneno se in mare praecipitem dedit: ne castitatem suam amitteret. Tutia, de qua Plinius et Valerius Ma ximus libro octavo, virgo Vestalis, aquam cribro tulit cum incoesti falso accusaretur. Turia. uxor, Quintum Lucretium a triumuiris proscriptum, inter cameram et tectum cubiculi abditum, una conscia ancilla: ab imminenti exitio, non sine magno periculo suo, tutum praestitit. Valerius Maximus libro sexto. Virginea, filia Virginii: ab Appio decemuiro amata: quae ut decux suum seruaret: a patre interempta fuit. Virginia volumii uxor: quae cum sacrificatura Pudicitiae templum peteret: a patriciis mulieribus pulsa fuit: quam ob rem ipsa templum deae Pudicitiae plebiae struxit: quod etiam non poterant ingredi mulieres quae bis nupserant.
Medicae.
ANgitia soror Circes et Medeae, quae vicina Fucino incoluit: salubri scientia, quam me dicinam vocant, praedita fuit. Brela Croci regis Bohemiae filia: a qua castellum Bre lum structum fuit. herbarum ac medicinae perita fuit: cuius pater Crocus: Crocoviam urbem stru xit. Pius pontifex de bello Bohemico. Higea filia Aesculapii: de qua Mart. lib. xi.
Quod sanare Criton: non quod Higea potest.
Olympias mulier Thebana: illustris medica. Trota seu Trotula, Salernitana mulier, nobilis medica: quae morbos mulierum, et eorum curam scripsit.
Mulieres rerum inventrices.
ARachne: linum et retia invenit. Pli. lib. septimo. Cita Lucensis mulier, et sancta, Auripellem, idest aurum in pellem reperit. Ceres Sicula, frumenta invenit: cum antea glande homines vescerentur. Pli. libro septimo. Eadem: molere et panem conficere in Attica, Italia, et Sicilia: et ob id dea iudicata. Pli. lib. septimo. Gorgophone Persei filia, ut scribit Pausanias, mortuo priore viro Aeoli filio: nupsit Oebalo. antea secunda matrimonia incognita erant. Hecate Persis filia, qui in Taurica regnavit: aconitum invenit, quae patrem interemit: regnum occupavit, templum Dianae statuit: ubi navigantes hospites sacrificabat, quo clarior evaderet. Hy permestra Danai filia, et uxor Lini Aegypti filii. prima apud Argos sacerdotio functa est. Isis aegypti regina, Cymbalum excogitavit. Melpomene et Terpsichore:
image: s368
choreas et cantus invenere. Nicostrata nympha, quae et Carmeutis dicitur, literas latinis dedit. Cornelius. Pamphile Platis filia, mulier Coa: invenit bombicinam intexere in Co insula. Pli. libro undecimo. Penthesilea Amazon, invenit securim. Pli. libro septimo. Poppea uxor Neronis principis, poppeianum medicamentum ad faciem erugandam invenit. Pli. libro vigesimo octavo. Sappho poetris liryca Mytilenea: plectrum invenit. Semiramis: longa nave primum nauigavit, ut vult Stephanus, ut alii volunt Samira. Pli. libro septimo. Tritonia virgo, quam graeci Mineruam vocant: inventrix fuit belli. Haec nata Iove et Coriphe Oceani filia: Quadrigarum etiam inventrix fuisse fertur, ut scribit Cicero libro tertio de natura deorum.
Mulieres a poetis amatae.
ASterie Horatii Flacci: Venusini poetae amica. Corinua Ouidii poetae Sulmonensis amica, quae tamen vero nomine aliter appellabatur. Ouidius.
Moverat ingenium totam cantata per urbemNomine non vero dicta Corinna mihi.
Clodia, Catulli poete Veronensis: quam Lesbiam carmine nuncupat Martialis
Cynthia te vatem fecit lasciva PropertiIngenium. Galli pulchra Lycoris erat.
Faina est arguti Nemesis formosa Tibulli.Lesbia dictavit docte Catulle tibi.
Cynthia, Propertii poetae Umbri amica: quae vero nomine Hostia appellabatur: de qua Propertius.
Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis:Contactum nullis ante cupidinibus.
Cytheris Galli poetae Forliviensis: quam Lycoridem appellat Virgilius. sed quae legat ipsa Lycoris Carmina sunt dicenda: neget quis carmina Gallo. Galathea Virgilii poetae Mant. amica fuit Melenis Marsi poetae amica. Martialis li. vii.
Et Moecenati Maro cum cantaret AleximNota tamen Marsi fusca Melenis erat.
Nemaesis Tibulli poetae romani: de qua Martialis, quae ut alii scribunt Neera nuncupabatur. Plama Tibulli eiusdem: quam Deliam versu scribit, ut refert Apulcius in prima apologia. Quintilia Calui poetae amica.
Quae habuere animalia in delitiis.
ANtonia Drusi Ro. civis: murenam dilexit, cui inaurem fecit. Corinna Ro. civis, Quidii amica: quae psittacum flecuit: quem Quidius ipse deflet his versibus.
Omnes quae liquido vibratis in aere penuas,Tu tamen ante alias, turtur amice dole.
Glicilla Draconem amavit, quem suo colo nectebat. Lesbia Catulli poetae amica, passerem quem Catullus ipse in opere suo deflet, Passer delitiae meae puellae. de quo etiam Iuvenalis. nec tibi cuius Turbavit nitidos extinctus passerocellos. Thelesina: Lusciniam, cui sepulchrum struxit. Tertia, L. Pauli, qui Persam vicit filia: catellum in delitiis habuit: quem extinctum profuse deflevit. Violanthilla Stellae Patavini poetae columbam, quam ipse Stella in opere suo deflevit, quod columbam inscripsit. de qua Martialis. Stellae delitium mei columba Verona licet audiente dicam.
Naec mirum: cum etiam viri his delectati fuerint.
Alexander imperator ceruos dilexit quibus torques fuere obducta carne contecti. Heraclides Ponticus philosophus: Draconem quem itidem manibus suis aluit. Hortensius orator: murenam, quam extinctam profuse flevit. Sertorius Romanus civis: ceruam, quae fatidica fuisse perhibetur. Tyberius Caesar, Draconem: quae manu sua cibabat.
page 183, image: s369
Mulieres pictrices, sculptrices, et textrices.
ARachne: textura adeo valuit, ut ausa sit cum Pallade certare: a qua tandem superata, in araneam conversa fuit. Hirene, Cratini graeci pictoris filia, Pictrix eximia. Martia, Varronis romani civis filia: Pictrix egregia. Penelope Ulyssis uxor: lanificio et textura plurimum claruit. Haec enim ut procos falleret, qui eam ducere volebant uxorem, cum Ulyssem expectaret: quod interdiu texebat,noctu retexebat, ne tela ante Ulyssis aduentum perficeretur. Sabina, Ausonii poetae contemporanea, textrix ingeniosa: quae et quandoque carmina pangebat: de qua Ausonius libro epigrammatum.
Sive probas Tyrio textam subtegmine vestem,Seu placet inscripti commoditas tituli:
Ipsius hoc dominae concinnat utrunque venustas.Has geminas artes una Sabina colit.
Thamiris, Miconis Atheniensis pictoris filia, Pictrix erudita.
Mulieres bello, et ultione praestantes.
AThalia hebraea: a parentibus Achab et Iezabel idolatris educata: Ochoziam filium videns mortuum: in ultionem eius irruit, et semen regium omne perdidit, Necnon nepotes filii sui filios aviditate regnandi interemit. libro quarto regum. Alexandra hebraea, uxor Alexandri Iudaeorum regis: novem annis regavit: quo tempore magna rerum confusione, ac variis cladibus Iudaei oppressi sint. Regina tamen gentem suam toto tempore quo imperium rexit omni pace custodivit et conseruavit. Iósephus libro antiquitatis iudaicae decimoquarto. Beronice, cui et Lau dice nomen fuit: Mithridatis superioris, Ponti Regis, romanorum amici filia: Mithri datis nomine secundi et hostis populi Rom. soror, atque Ariaratis Cappadociae regis uxor: insidiis interceptum sibi filium graviter ferens, armata currum conscendit: perse cutaque satellitem regium, crudelis operis ministrum nomine Ceneum: quoniam hasta nequic quam petierat: saxo ictum prostravit, ac super eius corpus actis equis inter infesta contrariae partis agmina: domum in qua interfecti pueri corpus occultari arbitrabatur perrexit. Valerius maximus libro nono. Hecuba regis Priami uxor: cum Polymnestori Thracum regi suum et Priami Polidorum filiu credidisset: ut Troia capta Polydorus Troianum genus atque urbem instaurare posset. Rex infidus Troia solo aequata: coactus auri sacra fame, illum interemit: quamobrem mater summo dolore concita, atque iram vultu dissimulans: finxit Polymnestori se alterum auri pondus pro filio daturam. Ille vero aviditate accensus credens id fore, cum in conspectu Hecubae esset: continuo ab illa unguibus occoecatus fuit. Iahel, Aber Cynei uxor, fugientem Sisanram principem exercitus Iabin regis Chanaam, et tabernaculum ingressum, infixo in cerebrum clavo, con stanti animo interfecit. libri Iudicum quarto ca. Iudith hebraea, Holofernem in lecto iacentem: nimia ebrietate sopitum acriter vulneravit, et eius caput abscidit. Mannia Sarracenorum regina: suo coniuge defuncto, regiminis gubernacula suscipiens: ob animi praestantiam regnum adeo auxit: ut non parum mulieris nomen Romani formidarent. Penthesilea Amazonum regina: quae multis graecorum navibus, Troianis favens, ignem iniecit: et Neoptolemum Achillis filium acriter vulneravit. Pallas virgo, quam et Tritoniam vocant, Pallantem gigantem peremit: a quo no men Pallas assumpsit. Semiramis, Assyriorum regina, Nino coniuge extincto regnare coepit: simulans se Nini filium. sicque sexum mentita, magnas res gessit: et in praeliis semper et sanguine versata est: duos et quadraginta annos regnum administravit. Et non contenta regnum a viro relictum possidere: Aethiopiam quoque suo subiecit imperio, Indisque bellum intulit: quo praeter illam, et Alexandrum Magnum, ingredi nemo ausus est. Verum die quadam dum circa corporis sui cultum occuparetur:
image: s370
nunciatum est illi, Babylonem ab eius imperio defecisse: soluta adhuc altera crinium parte, protinus ad eam expugnandam cucurrit: nec prius decorem capillorum redegit in ordinem, quam urbem in suam potestatem restituisset. Thomyris Massagetarum in Scythia nobilis regina fuit: quae Cyrum Persarum regem expugnatum interemit, eiusque caput in utrem sanguine plenum coniecit: dicens. Sanguinem sitisti: sanguinem bibe.
Mulieres quae interemerunt maritos.
AGrippina Augusta: Claudium imperatorem, veneno boleto illato interemit. Clytemnestra, virum de bello Troiano reversum, ab Aegystho adultero adiuta interfecit. Cloe iniqua uxor, septem viros necavit. Danai filiae quinquagita ex diversis uxoribus: nuptiali nocte cum ad viros accessissent: secreto gladio unaquaeque virum suum peremit: nisi Hypermestra natu minor quae viro suo pepercit. Eriphyle Amphiarai uxor: latitantem maritum, ne in bellum Troianum prodiret: auro capta, Polynici quaerenti manfestavit: unde in bellum ire coactus, hiatu terrae absorptus est. Lemniades cum diis omnibus decimas frugum singulis annis soluerent: solam Ve nerem praetermiserunt. quae irata: eis odorem immisit hircinum. quas mariti excrantes: deserta Lemno Thracas petiverunt, eorumque sibi filias ascivere coniugio. Quod ubi Lemniadibus compertum est: stimulante Venere, in omne genus virile coniurarunt: venientesque ex Thracia viros omnes peremerunt: praeter Thoantem, qui ab Hypsi phyle seruatus est filia. Licinia Romana civis: Claudium Asellium virum veneno occidit. Laodice Antiochi regis uxor: maritum peremit: Artemonemque pro re ge simulavit, et in regio toro veluti aegrotum collocavit: et aduocato populo: illum tanquam testaturum ostendit: a quo et ipsa et liberi diligenter commendarentur. Solinus et Valerius. Mulier quaedam Smyrnea, virum et filium interemit: cum ab his optimae indolis iunenem, quem ex priore viro enixa fuerat, occisum comperisset: teste Valerio maximo, et Gellio libro secundo. Pontia, scelerata uxor: virum interfecit. quae dum vellet nubere Octavio: ab eo sagitta interfecta fuit. teste Cornelio Tacito. Publicia, Romana civis: Posthumum Albinum coniugem et consulem necavit. Thebe Alexandri Pherei, regis uxor: pellicatus ira mota, virum occidit.
Matres in filios, nequam.
AVia, quaedam filiae infensa, veneno nepotes ex filia peremit. Eadem hac de cau sa, a filia fuste percussa: animam efflavit. Ebucia uxor Lucinii Agrippae: cum duas simillimae probitatis filias haberet: Pletoniam scilicet et Aphroniam: haeredem tantummodo Pletoniam instituit, Valerius Maximus libro septimo. Galla scelesta mater: tres filos fame perire passa est. Medea oeete regis Colchorum et Perses filia, ert venificiorum peritissima: duos filios, viro Iasone spectante dilaceravit: quae antea Absyrtum fratrem interemerat. Pontia crudelis mater: duos filios veneno interfecit, ut licentius libidini indulgeret. Progne saevissima mater: filium Ithym coctum, patri epulandum apposuit. Septicia mater Tracatolum Ari minensium: filiis irata, cum iam parere non posset, Publio admodum seni nupsit. Valerius Maximus libro septimo.
Magae seu veneficae.
CAnidia Neapolitana. Horatius in Epodo
An malas Canidia tractavit dapes.
Idem Epodo
Canidia brevibus implicata viperis
Crines et incomptum caput.
Idem sermone octavo.
Vidi egomet nigra succinctam vadere palla
Canidiam.
page 184, image: s371
Circe soror Medeae, quae Circeos incoluit montes: carminum maleficiis varias imaginum facies mentiebatur. Virgi. octava aecloga.
Carminibus Circe socios mutavit Ulyssis.
Ericto: mulier magicae perita.
Lucanus libro sexto.
Accensa iuvenem positum strue linquit Ericto
Folia Ariminensis mulier venefica.
Hora. in Epodo.
Non defivisse masculae libidinis.
Ariminensem Foliam.
Medea, saevissimum veteris perfidiae documentum: quae multos veneficio necavit, inter quos Creusam, novam Iasonis uxorem, et Creontem eius patrem. Horatius in Epodo. Cur dira barbarae minus Venena Medeae valent. Sagana Neapolitana: uxor cuiusdam senatoris: maga maxima. Horatius in Epodo. At expedita Sagana per totam domum Spargens avernales aquas. idem sermone octavo. Altum Saganae caliendrum. Idem in eodem. Cum Sagana maiore ululantem. Veia Neapolitana, mulier malefica. Horatius in Epodo. Abacta nulla Veia conscientia Ligonibus duris humum Exhauriebat.
Quae impudicae amaverunt patres aut fratres,
BIblis Mileti filia: cum fratrem Caunum impudice amatet, eique per literas detestandum amorem indicasset: ille patria profugit. quem dum illa persequeretur, in Cariam pervenit, ibique assiduo fletu defatigata: cum concidisset multas lacrimas profudit: quae simul cum ea in fontem mutatae sunt, qui nomen eius adhuc seruat. Canace Aeoli: quae Macharem fratrem turpiter amavit, et ex eo filium suscepit: quam ob rem seipsam ense a patre sibi misso interemit. Auso in Cupidine.
Parte truces alia strictis mucronibus omnes
Et Thysbe, et Canace, et Sydonis horret Elyssa.
Coniugis haec: haec patris, et haec gerit hospitis ensem.
Cleopatra mulier Aegyptia, Ptolomaei Lagi filia: fratri se immiscuit. Iulia Titi Vespasiani filia: a Domitiano patruo fuit adamata: a quo coacta partum a se abiicere, extincta est. Myrrha Cynarae filia, patrem impio dilexit amore: quo nutricis opera potita est. Cum autem pater ferro stricto eam insequeretur: in silvam profugit, ibique misericordia Veneris, in arborem mutata est: quae Myrrha dicitur. Nyctimene, Nyctei filia, virgo Lesbia: nimia libidine effrenata, in patris cubile se implicuit: ideoque aduerstantibus diis ob admissum cessit in noctuam.
Mulieres conspicuae, quae proprio corpore sunt abusae.
A Agrippina, Claudii Caesaris uxor: quae maritum veneno boletis illato interemit. Mar. bolerum qualem Claudius edit edas. Haec praeterea appellavit Neronem filium de concubitu: qua de re ab eo neci data fuit. Cleopatra, mulier Aegyptia: Ptolomaei Lagi filia, satis venusta sed impudica. Clytemnestra, mulier graeca: Iovis et Laedae filia, Aegystho sacerdote abusa: quae et virum interemit. Helena, Menelai uxor, Iovisque et Laedae filia: quam amavit Paris Troianus. Iulia mater et filia, inexpletae libidinis mulier, omnibus probris contaminata ab Augusto relegata fuit. Messalina Valeria: Barbati Messalae filia, et Claudii quarti Romanorum imperatoris uxor: quae cum adolescentula esset, ipsi Claudio iam seni nupsit: fuitque adeo libidinis impatiens ut innumeros adulteros habuerit: et saepe mutate veste, lupanaria frequentaverit, certaveritque cum scorto nobili ad libidinis actus: seque meretricem superasse inter diem et noctem quinto et vigesimo virorum concubitu affirmaverit. quam rem Iuvenalis in Satyra sexta pluribus versibus eleganter tetigit: ubi tan dem concludens inquit. Et quod potuit, tamen ultima cellam
image: s372
Clausit: adhuc ardens rigidae tentigine vuluae.
Et lassata viris nondum satiata recessit.
Haec praeterea (teste Cornelio Tacito libro undecimo) C. Duilium iuvenem Ro. pulcherrimum, genere nobilem, et ingenio perspicacem, coegit: Iuliam Syllanam nobilem mulierem et propriam uxorem repudiare: ut vacuo adultero potiretur. nec illa furtim, sed multo comitata veniebat ad domum eius. Plura qui cupit de hac femina infami videre: legat Cor. Ta. lib. 11. et Pli. li. 10. et Suetonium in vita Claudii. Pasiphae, Minois Cretensium regis uxor: quae taurum amavit usque ad coitum: ex quo genuit Minotaurum, humana carne vescentem. Semiamira, apud Phoenices mu lier venustissima, quam amavit Antonius Caracalla: ex qua suscepit filium: qui a sena tu impertravit, ut mater in ordine senatorio locaretur: quod numquam ante fuerat mulie ri concessum. Semiramis Nini Assyriorm regis uxor: quae marito extincto, cum tentasset filium de re Venerea, et ille increpirans recusasset: clunes animali bruto scilicet equo subiecit. Haec eadem a Nino filio interfecta fuit.
Meretrices vulgares.
AGna: quae fuit putidis naribus Acrone teste. Horatius libro primo Ser. Delectant, veluti Balbinum polyus Agnae. Arbuscula: scortum nobile Acrone teste. Horatius libro primo Ser. Contemptis aliis explosa Arbuscula dixit. Caria, quae formosa habens crura: elata veste utebatur. Horatius libro primo Ser. Cetera in catia est. Cluvia Facula, Capuana meretrix. Iuvenalis saty. secunda.
Tedia non lambit Cluviam, nec Flora Catullam.
Valerius Maximus libro quinto. Vestia Opidia materfamilias, et Cluvia Facula me retrix. Carphinia. Iuvenalis saty. secunda Damnetur si vis etiam Carphinia. Cal liroe: scortum graecum. Persius. Chione. Iuvenalis saty. tertia. Et dubitas alta Chionen deducere sella. Flora: quae moriens Po. Ro. scripsit haeredem, Unde et Floralia. Labulla. Iuvenalis saty. secunda. est moecha Labulla. laufella. Iuvenalis saty. sexta. Lenonum ancillas posita Laufella corona Provocat. Lais: scortum nobile graecum, quae Corinthi prostitit. Naenia Iuve. saty. prima. naenia Thuscum figat aprum. Origo: scortum nobile Romanum. Horatius libro primo Ser. amator Originis ille. Phirne Thespiensis: scortum nobile graecum: Valerius autem Maximus scribit fu isse Atheniensem. Rhodope femiva graeca Thrax, venustissima: quae tantum quaestum fecit in Aegypto: ut tumulo suo Pyramidem struxerit.
HIERONYMVS CONTRA IOVINIANVM.
MInerua et Ericthonius (ut narrant gentilium fabulae) vel in lapides vel in terram de solo aestu libidinis fuere generati. Harpalice quoque virgo Thracia ab insigni poeta discribitur. Calceoceos quoque illa filia Leonis, virgo perpetua, pestilentiam patriae describitur spontanea morte soluisse. Claudia virgo Vestalis cum in suspicionem venisset stupri, et simulacrum matris Deae in vado Tyberis haereret: ad comprobandam pudicitiam suam, fertur cingulo duxisse navem: quam multa milium hominum trahere non quirent. melius tamen (inquit Lucani poetae patruus) cum illa esset actum, si hoc quod evenit: ornamentum potius exploratae fuisset pudicitiae, quam dubiae patrocinium.
Phidonis filiae.
Triginta Atheniensium tyranni cum Phidonem necassent in convinio, filias eins virgines ad se venire iusserunt: et scortorum more nudari, ac super pavimentum, patris sanguine crnentatum impudicis gestibus ludere: quae paulisper dissimulato dolore, cum temulentos convivas cernerent, quasi ad requisita naturae egredientes, invicem
page 185, image: s373
se complexae praecipitaverunt in puteum ut virginitatem morte seruarent.
Demotionis filia.
Filia Demotionis Areopagitatum pricipis virgo: audito sponsi Leosthenis interitu, qui bellum Laniacum concitaverat, se intersecit: asserens, quam quam intacta esset corpore, tamen si alterum accipere cogeretur, quasi secundum acciperet: cum priori mente non nupsisset.
Spartiatae virgines.
Spartiatae et Messeni diu inter se habuere amicitias, in tantum ut ob quaedam sacra etiam virgines ad se mutuo miterent. quodam igitur tempore quum quinquaginta virgines Lacedaemoniorum Messeni violare tentassent: de tanto numero ad stuprum nulla consensit, sed omnes libentissime pro pudicitia occuberunt. quam ob rem grande bellum et longissimum concitatum est. et post multum temporis Mamertina subuersa.
Stiphalis virgo.
Stiphalis virgo adamata fuit ab Aristoclide Orthomeni tyranno. quae quum patre occiso ad templum Dianae fugisset, et simulacrum eius manibus suis teneret, nec inde posset avelli: in eodem loco confossa est. ob cuius necem tanto omnis Arcadia dolore commota est: ut bellum publice sumeret, et necem virginis ulcisceretur.
Lacedaemoniae quindecim virgines.
Aristomenes Messenus, vir iustissimus: victis Lacedaemoniis, et quodam tempore nocturna sacra celebrantibus, quae vocantur Hyacinthina: rapuit de choris ludentibus virgines quindecim, et tota nocte gradu concito fugiens excessit de finibus Sparthanorum. Cumque eas comites eius vellent violate, monuit quandiu potuit ne facerent: et ad extremum quosdam non parentes interfecit, ceteris metu coercitis. redemptae postea a cognatis puellae, cum Aristomenem viderent caedis fieri reum: tandiu ad patriam non sunt reversae, quandiu iudicum pedibus aduolutae defensorem pu dicitiae suae cernerent absolutum.
Scedasi filiae.
Filiae Scedasi in Leuctris Borchiae, absente patre duos iuvenes praetereuntes iure hospitii susceperunt. qui multum indulgentes vino, per noctem vim intulerunt virgi nibus. quae amissa pudicitia nolentes superuivere, mutuis vulneribus conciderunt.
Milesiae virgines septem.
Septem Milesiae virgines, Gallorum impetu cuncta vastante, nequid indecens ab ho stibus sustinerent, turpitudinem morte fugerunt. exemplum sui cunctis virginibus reliquentes: honestis mentibus magis pudicitiam curae esse debere quam vitam.
Thebana virgo.
Thebana quaedam virgo, quam hostis Macedo corruperat, dissimulato paulisper do lore, violatorem suae virginitatis dormientem iugulavit: seque cum gaudio interfecit, ut nec vivere post perditam castitatem voluerit, nec ante mori quam sui ultrix extiterit.
Dido Tyria. et Hasdrubalis uxor.
Dido soror Pygmalionis multo auri et argenti pondere congregato in Africam nanigavit, ibique urbem Carthaginem condidit et quum ab Hiarba rege Libyae in coniugium pereretur, paulisper distulit nuptias donec conderet urbem nec multo post extructa pyra maluit ardere quam nubere. Casta mulier Carthaginem condidit, et rursum eadem urbs in castitatis laude finita est. nam Hasdrubalis uxor capta et incensa urbe, quum se cerneret a Romanis esse capiendam, apprehensis ab utroque latere paruulis filiis, in subiectum domus suae deuolavit incendium.
Nicerati coniunx.
Coniunx Nicerati: iniuriae viri impatiens, mortem sibi ipsa conscivit, ne triginta tyrannorum quos Lysander victis Athenis imposuerat iugem libidinem sustineret.
Arthemisia.
Arthemisia quoquevxor mausoli, isignis pudicitiae fuisse perhibetur. quae quum esset regina Cariae, et nobilium poetarum atque historicorum laudibus praedicetur: in hoc vel maxime
image: s374
effertur, quod defunctum maritum sic semper amavit, ut vivum, et mirae magnitudinis ac pulchritudinis extruxerit sepulchrum, in tantum ut usque hodie sepulchra praeciosa ex eius nomi ne Mausolea vocentur.
Thenta regina Illyricorum.
Thenta Illyricorum regina, ut longo tempore viris fortissimis imperaret, et Romanos frangeret: miraculo utique meruit castitatis.
Concubina insignis.
Alcibiades ille Socraticus victis Atheniensibus fugit ad Parnabazum: qui accepto praemio a Lysandro pricipe Lacedaemoniorum, iussit eum interfici. cumque suffocato caput esset ablatum, et missum lylandro in testimonium caedis expletae, reliqua pars corporis iacebat insepulta. Sola igitur concubina, contra crudelissimi hostis imperium, inter extraneos et imminente diserimine, funeri iusta persoluit: mori parata pro mortuo: quem vivum dilexerat. imitentur matronae christianae saltem concubinarum fidem: et praestent libere quod captiva seruavit.
Rhodogune Darii filia.
Rhodogune filia Darii: post mortem viri nutricem quae illi secundas nuptias suadebat, occidit.
Laodomia.
Laodomia quoque poetarum or cantatur: occiso apud Troiam Prothesylao noluisse superuivere.
Lucretia Romana.
Lucretia violatae pudicitiae nolens superuivere, maculam corporis cruore delevit.
Bilia.
Bilia virgo uxor Duellii qui primus Romae navali certamine triumphavit: tantae pudi citiae legitur fuisse, ut illo quoque saeculo pro exemplo fuerit, quo impudicitia monstrum fue rit, non vitium. is iam senex et trementi corpore i quodam iurgio audivit exprobrari sibi os foetidum: et tristis domum se contulit, quumque cum uxore questus esset quare non se monuisset ut huic vitio mederetur: fecissem inquit illa nisi putassem omnibus viris sic os olere. Laudanda in utroque pudica et nobilis mulier: et si non ignoravit vitium viri, tamen pa tienter tulit. et quod maritus infelicitatem corporis sui non uxoris fastidio, sed maledicto sensit inimici. Certe quae secundum ducit maritum: hoc dicere non potest.
Martia Catonis.
Martia Catonis filia minor, cum quaereretur ab ea cur post amissum maritum denuo non nuberet: respondit non se invenire virum qui se magis vellet quam sua. quo dicto eleganter ostendit divitias magis in uxoribus eligi solere, quam pudicitiam: et multos non oculis sed digitis uxores ducere. non optima sane res quam avaricia conciliat. Eadem quum lugeret virum, et matronae ab ea quaererent quem diem luctus haberet ultimum: ait, quem et vitae. Arbitror quum ita virum absentem quaerebat, de secundo matrimonio non cogitabat.
Anna.
Anna quum eam propinqui monerent ut alteri nuberet viro, esse enim ei et aetatem integram et faciem bonam: nequa quam inquit hoc faciam. si enim bonum virum invenero, ut ante habui, nolo timere ne perdam: si malum, quid necesse est post bonum pessimum sustinere?
Portia.
Portia minor quum laudaretur apud eam quaedam bene morata, quae secundum habebat maritum: respondit felix et pudica matrona nun quam praeter semel nubit.
Marcella.
Marcella maior rogata a matre sua, gauderet ne nupsisse se: respondit, ita valde ut amplius nolim.
Valeria.
Valeria Messalorum soror: amisso Seruio viro suo, nulli volebat nubere. quae interrogata cur hoc faceret: respondit, sibi semper maritum suum Seruium vilere.
Terentia.
Terentia, quae de Tullianis fontibus hauserat sapientiam, post repudium Ciceronis, nupsit Salustio inimico eius, et tertio Mesialae Coruino: et quasi per quosdam gradus eloquentiae devoluta est.
page 186, image: s375
Xantippe et Miro Socratis uxores.
Socrates Xantippen, et Mironem neptem Aristidis, duas habebat uxores. quae cum crebro inter se iurgarentur, et ille eas irridere esset solitus, quia propter se foedissimum hominem, simis naribus, recalua fronte, pilosis humeris, et repandis cruribus, disceptarent: novissime verterunt in eum impetum, et male mulctatum, fugientemque diu persecutae sunt. Quodam autem tempore cum infinita convitia ex superiore loco ingerente Xantippe, restitisset: aqua perfusus imunda, nihil respondit amplius, quam capite deterso: sciebam inquit futurum quia post ista tonitrua talis imber sequeretur.
Metella Syllae uxor.
Metella Lucii Syllae felicis uxor palam erat ipudica, et quia novissimi mala nostra discimus, id Athenis cantabatur. et Sylla ignorabat secreta domus suae, quae primum hostium convicio didicit.
Mutia Pompei uxor.
Pompeius habebat Mutiam uxorem impudicam: quam pontificis spadones, et Mythri daticae ambibant cateruae. et quum eum putarent ceteri scientem pati: indicavit in expeditione commilito, et victorem totius orbis tristi nuntio consternavit.
Atria Paula.
Marcus Cato Censorius habuit uxorem Atriam Paulam, humili loco natam, vinolentam, impotentem: et (quod nemo possit credere Catoni) superbam. hoc ideo dico, nequis putet, si pauperem duxerit, saris se concordiae providisse.
Uxor Philippi.
Philippum regem Macedonum, contra quem Demosthenis Philippicae tonant: introeuntem ex more cubiculum uxor exclusit irata. qui exclusus tacuit, et iniuriam suam versu tragico consolatus est.
Uxor Gorgiae.
Gorgia rhetor, librum pulcherrimum de concordia graecis tunc inter se dissidentibus recitavit Olympiae: Cum Melanthus inimicus eius. Hic inquit nobis de concordia praecipit, q se et uxorem et ancillulam tres in una domo concordare non potest. aemulabatur quippe uxor eius, ancillulae pulchritudinem, et castissimum virum quotidianis iurgiis exagitabat. Simoneta Genuensis ex nobili Cathaneorum familia, miris dotata donis cum corporis tum animi: quam Angelus Politianus carmine non illepido Ethrusca ligua edito celebravit. Violantina Genuensis, ex Iustinianorum familia, hac nostra aetate tantae venustatis et pul chritudinis fuit, ut multae ex Italia matronae, multique proceres ad eam visendam Genuam accesserint, formamque eius a pictoribus deliniatam in patriam reportaverint. Haec virum adeo di lexit suum, ut cum accepisset nescio quid aduer si illi evenisse, coepit aegrotare et morbo invalescente intra pauculos dies expiravit. Hisabella ultima Hispaniarum regina et animi magnitudine et prudentia et consilio tantum excelluit, ut creditum sit divinum ei potius ingenium quam femineum fuisse. Praetia Romana, meretrix nulli et venustate formae et verbum lepore ac comitate concedens, tantum apud Romanam valuit nobilitatem, ut civium discordias componeret, amicitiasque confirmaret. Huius opera Lucullus ille: provinciam Ciliciae sibi decerni obtinuit. Sophonisba Siphacis regisvxor, mirae pulchritudinis mulier, populi romani adeo inimica, ut maluerit venenum bibere quam vivens in potestatem Romanorum venite. Hanc celebravit Petrarcha latino et vernaculo sermone. Zenobia orientis regina: cuius magnanimitatem facile testatur epistola ad Aurelianum exercitus Romani imperatorem. Momina Milesia altera ex Mithridatis regis uxoribus: cum devictum a Lucullo Mithridatem accepisset, et a Bacchide de deligenda sibi morte praeceptum: avulsum e capite diadema collo circumligavit, ac moribunda se suspendit. Et cum corporis gravitate laqueus ille confractus esset. Oexecrandum inquit diadema, Neque in tam tristi mihi ministerio profuisti. et cum super illud ab se deiectum inspuisset: Bacchidi continuo iugu landam sese submisit. Veronica ex Chio altera ex Mithridatis uxoribus accepro nuntro de deligenda sibi morte post Mithridatis profligationem: calicem cum eius matre, quae veneni partem supplex orabat, intrepide partita est. Statira, et Roxana Mithridatis sorores, virginitatem usque ad diem mortis seruarunt, hoc est usque ad annum quadragesimum.
FINIS huius de illustribus feminis opusculi.
image: s376
INCIPIT PROLOGVS IN VITAM SANCTAE Monegundis.
INsignia divinorum beneficiorum charismata, quae humano generi caelitus sunt indulta: nec sensu concipi, nec verbis efferri. nec scripturis poterunt un quam comprehendi cum ipse salnator mundi ab illo rudis saeculi exordio, clare conspici se a patriarchis voluerit: deinde a prophe tis annuntiari, denique in Mariae semper intactae uterum illabi: et praepotens, immortalisque creator: mortalis carnis amictu non dedignatus est vestiri, ac mortem pro humani generis peccato obire, victorque resurgere. Qui nos gravium facinorum spiculis sauciatos, ac latronum insidiantium vulneribus affectos: infuso meri, oleique liquore, ad pabulum medicinae caelestis id est ecclesiae sanctae dogma perduxit. Qui nos exemplis sanctorum vivere incessabili praece ptionis suae munere cohortatur. Qui non solum in hominibus, sed etiam in sexu fragili victoriam invenit. Qui non solum viris fortiter decertantibus, verumetiam feminis in hoc campo abunde desudantibus caelum communicat. Beata etenim Monegundis: exemplo prudentissimae reginae Sabae, quae discendae sapientiae causa Salomonem Hierosolymam usque invisit: relicto natali solo Turonum adiit, ut miracula quae gloriosissimus Christi confessor Martinus varia in populo quotidie edebat: admirando videret, hauriretque de fonte sacerdotali: quo posset aulae colestis aditum recludere.Vita Monegundis.
IGitur beatissima Monegundis ex urbe Carnuto: duas filias marito genuit. Ex quibus mirum in modum gaudebat: dicens. Quia propagavit deus generationem meam, ut mihi duae filiae nascerentur. Sed hoc temporale gaudium praevenit saeculi huius amaritudo: dum puellae modica febra correptae expiraverunt. Qua ex re earum mater tristis facta: orbatam se charissimis filiis ita lugebat, ut neque die neque nocte a fletu abstineret: quam neque vir, neque amici, neque ullus propinquorum poterat consolari. Sed tandem in se conversa: ait. Si nullam con solacionem de obitu filiarum capio: vereor plurimum ne ob hoc laedam dominum meum Iesum Christum. Sed nunc has lacrimas relinquens: cum beato Iob cantabo. Dominus dedit, dominus abstulit: sicut domino placuit, ita factum est: sit nomen eius benedictum. Et haec dicens: exuta veste lugubri, iussit sibi cellulam cum parua admodum fenestra, per quam ingrederetur lumen, praeparari. Qui in loco contempto mundi habitu, spretoque viri consortio: omnipotentem deum (cui soli confidebat) pro suis, populique delictis, assiduis precibus orabat devotissime: una tantum ancillula, quae aquam sibi necessariam ministrabat, contenta. Fuitque illic tanta vitae austeritate, ut pane ex farina hordeacea permixtaque cineribus aqua confecto, tandem post longa, crebraque ieiunia vesceretur: reliquum vero domus suae cibum, pauperibus dispensabat. Accidit autem paulopost ut puella quae ei famulari consueverat, idque (ut credo) daemonis (cuius semper mos est insidias bonis moliri ac tendere) astutia, se ab eius famulatu subtraheret: dicens. Non potero ego cum hac domina diutius permanere quae in tali abstinentia perseverat, Quare hanc quam primum reliquam, ac cibum potumque in abundantia sumam. Quintus enim iam fluxerat dies a recessu illius, ex quo religiosa mulier Monegundis, neque farinam consuetam, neque aquam accipiebat: sed praestabat invincibilis, et fixa manens in Christo: in quo quisque fundatus, nec ventorum turbine, nec fluctuum impulsione obrui potest. Neque vero sibi illa de mortali cibo vitam, sed de verbo dei, sicut scriptum est, putabat seruari: secum repetens illud Sapientiae proverbium. Quia non necabit dominus fame animam iusti. et illud. Quia iustus ex fide vivit. Sed quoniam corpus humanum absque terreno cibo sustentari
page 187, image: s377
non potest: supplex oravit, ut qui manna populo esurienti de caelo, aquasque sitienti produxit e saxo, ipse quoque alimentum quo parumper corpusculum inedia fessum reficeret, sibi concederet. Protinusque ad eius orationem nix de caelo cadens, humum operuit. Quod illa cum gratiarum actione cernens: emissa manu per fenestram quae circa parietem erat, ex ipsa nive colligit: de qua aquam expressit, et panem solito more formavit, qui usque ad alios quinque dies victum corporeum suppeditavit. Erat hortulus cellulae contiguus, quo animi recreandi causa nonnun quam egrediebatur: Accidit autem quodam die cum in eo inambularet, ut mulier quaedam quae supra domus tectum triticum sola siccandum exposuerat, eam torue ac inique inspiciens: utroque oculo sit orbata. Quae quidem poenitens facti: sup plex ad Monegundem accessit, veniam pro peccato impetratura. At illa orans ait. Vae mihi: quia propter me peccatricem huius mulieris clausi sunt oculi. Et consummata oratione imposuit manum mulieri: quae mox visum recepit. Homo quidam ex pago illius qui olim auditum perdiderat, ad eius cellulam deutus advenit: sed illa indignam se esse clamans per quam Christus haec operari vellet: solo prostrata, et quasi ipsa domini pe des lavaret, pro eo divinam clementiam humiliter exoravit. illaque adhuc decumbente: aures surdae apertae sunt, redijtque qui surdus fuerat ad domum propriam cum gaudio. His signis ac miraculis maxime a parentibus commendata: ne in vanam gloriam laberetur, sancti Martini antistitis basilicam, relicto coniuge cum familia atque omni domo sua adijt. Cumque iter faceret venit ad vicum urbis Turonicae, cui nomen est aevena, in quo beati Medar di Suessionici confessoris reliquiae continentur, cuius et vigiliae ea nocte celebrabantur: in quibus illa attente excubans in oratione, hora debita cum reliquo populo ad missarum accessit solennia. Quae dum a sacerdotibus celebrarentur, advenit quaedam puella, pustulae malo veneno infecta: prociditque ad pedes eius, dicens. Subveni mihi, quia mors iniqua vitam conatur eripere. At illa more solito in orationem versa: sanitatem ei a domino impetravit. Post haec ad basilicam sancti Martini pervenit, gratiasque agens deo, quia tumulum sanctum oculis suis contemplari potuisset: in cellula constitit, quotidie orationi ac ieiunijs intenta. Sed nec ille locus ab eius virtute fuit inglorius. Nam cuiusdam viduae filiam a manuum digitorumque contractionibus curavit. Dum autem haec Turoni agerentur: pervenit ad aures mariti, Monegundem Turoni agere. Quo post paulo profectus est, ut eam domum reduceret: itaque fecit. Sed illa non cessabat ab ope re quod incoeperat, sed exercebatur in ieiunijs ac orationibus, ut taudem locum in quo habitare desiderabat, posset repetere. Paucis vero post diebus cum mariti consensu ad iter se accingit beatissimi Martini auxilium implorans: ut qui dedisset desyderium, tribueret et effectum. Pervenit itaque ad basilicam, et in cellulam in qua prius habitaverat revertitur. atque ex illo tempore perstitit inconcussa, ibique paucas colligens sanctimoniales, cum fide integra et oratione degebat: non sumens panem nisi hordeaceum, neque vinum nisi paululum diebus festis, atque hoc nimio aceto dilutum. Nullum lectum habebat, sed tantum intextis iunci virgulis pro lecto utebatur. Hoc erat quotidianum scamnum, hoc culcitra, hoc pluma, hoc ei stragulum erat. Quem in mo dum vivens, multis infirmis salutaria quotidie medicamenta impartiebatur. Quaedam enim mulier filiam ulcerosam ad eam adduxit, quam imposita super vulnera sa liva prorsus curavit, eamque sanam reddidit, adiuvante eius virture qui caeci nati oculos sputo aperuit. Puer vero loci incola: maleficium in potione libavit, quo ex maleficio (ut asserunt) serpentes generati in visceribus pueri magnum dolorem suis morsibus excitabant: ita ut nulla quiescendi hora vel in modicum momentum indulgeretur: sed neque cibum aut potum capere poterat. Quod si aliquanto post aliquid caperet protinus reiciebat. Qui adductus ad beatam feminam: petijt se eius virtute mundari. Cumque illa reclamaret indignam se esse quae haec ageret. victa tamen prece parentum, ventrem puero palpat, manuque demulcet: sensitque ibi anguium venenatorum nequitiam latitare. Tunc accepto pampini viridis folio saliva livinit, fixitque super eum crucis signaculum, Quod sentiens iuvenis, dolore paululum sedato obdormivit. Post horam vero consurgens ad
image: s378
purgandum ventrem: pestiferae generationis germen emisit. gratiasque agens ancillae dei sanus abiit. Alius vero puer paralyticus ad eam delatus, ab ea quoque sanitatem impetravit. Mulier erat caeca quae adducta ad eam: deprecata est ut ei manus imponeret. At illa respodit. Quid vobis et mihi homines dei? Nonne sanctus Martinus hic habitat qui quotidie illustrium virtutum opere fulget: Illuc ite, obsecrantes eum ut vos visat. nam ego peccatrix quid faciam? Illa vero in sua petitione perdurans, aiebat: deus per omnes timentes nomen suum quotidie opus exercet egregium, ideoque supplex ad te con fugio cui praestita est divinitus gratia curationum. Ad quam vocem cominota dei fa mula, oculis clausis super illam manus imposuit: statimque reseratis catharactis, visum recuperavit. Iam vero tempus vocationis eius appropinquabat, et defessa corpore soluebatur. Quod cum viderent sanctimoniales, quas secum habebat, fiebant dicentes. Et cui nos mater sancta relinquis, vel cui commendas filias quas in hoc loco congregasti? At illa parum lacrimans, ait: si parem sanctificationem sequamini, deus erit protectio vestra, habebitisque sanctum Martinum antistitem, pastorem magnum. Nam et ego non discedam a vobis, sed invocata adero in medio charitatis vestrae. At ille rogabant dicentes: venturi sunt multi infirmi ad nos, flagitantes benedictionem a te accipere. Et quid faciemus cum te viderint non esse superstitem. Rogamus autem, ut quia ab oculis nostris absconderis, ut saltem digneris oleum salemque benedicere, de quo possimus egrotis benedictionem flagitantibus ministrare. Tunc illa benedictum oleum ac salem tradidit eis: quae suscipientes diligentissime seruaverunt. Sicque beatissima abiit in pace, et sepulta est in ipsa cellula: multis se post illud tempus virtutibus repraesentans. Nam de illa benedictione multi post eius transitum aegroti incolumitatis beneficia sunt experti. Bassemi nanque diaconi pes alter qui pustula adeo intumerat, ut iter facere non posset, Imposito super pedem oleo, sanatus est concrepante per medium vulnere, et veneno in terram defluente. Caeco ciudam adducto ad eius tumulum appa ruit, dicens: Indignam quidem me esse iudico quae cum sanctis domini conferar: sed ta men unius oculi lumen hic recipies, deinde vero propera quam ptimum ad pedes beati Martini et procumbe coram eo in compunctione animi tui coram eo: ipse enim tibi restituet alterum oculum. Qui a somno excitatus: altero oculo recepto, quo in somnis monitus fuerat se contulit. Lbique iterum obsecrans beati Martini virtutem, depulsa ocu li caeci nocte, videns abscessit. Mutus etiam qui ad tumulum eius venerat, expedita lin gua domum rediit. Alius deinde mutus: non tacitus modo, sed etiam voce magna eius dem auxilium sibi implorans: immisso in os oleo, loqui coepit. Quidam vero febre plurimum vexatus: post quam pallam quae sepulchrum eius tegebat attigit, extincta febre convaluit. Deinde alius corpore contracto ad sepulchrum eius allatus, perfecta oratione, pedibus insistere coepit. Leodemis puer cum iam quatuor mensibus mala valetudine laboravisset tam acerbe, ut neque pedibus consistere, neque cibo refici posset, ad sepulchrum eius allatus est, Qui statim salute recepta domum incolumis est reversus. Quid de reliquis fabre laborantibus loquat? quibus plerunque hoc fuit beneficium remedii, ut cum pallam tumuli illius osculari fuissent, protinus sanarentur. Quid etiam de energuminis, qui adducti ad cellulam illius: cum limen sanctum fuissent ingressi, integra mente restituebantur: malignis spiritibus ab eorum corpore egredi non repugnantibus, postea quam Monegundis virtutem adesse senserant. Claruit autem anno post Christum passum quadringentesimo vicesimo. Cuius feretrum ex argento deaurto factum: situm est super magnum altare ecclesiae collegiatae, beari Perri puellarum Turonis. Quo in loco in hunc usque diem a civibus Turonensibus religiosiilime colitur, eiusque festum ab eis secunda Iulii celebratur.
page 188, image: s379
DE FEMINIS QVAE DOCTRINA EXcelluerunt: authore Baptista Fulgoso.
De Sappho Lesbia.
CVm longe commendabilius sit mulieres excellenti doctrina extitisse, atque scribendo philosophis, poetisque pares fuisse: quam ipsas coram magistratibus orasse, et causas suas egisse: satius de illis scribere duximus. has enim audacia, acsimul loquacitas femineo sexui a natura insita, atque simul defendendi sui necessitas: ad hoc ut publice causas agerent impellere potuit, sed ut do ctrinam infignem assequerentur, ac poetico more versus modularentur: haud sine do mini Iumine assequi potuerunt. exemplo est adolescens Sappho Lesbia, quae multis graecis vatibus non inferior, et docte et suaviter versus sublimi ingenio concinuisse non contenta: Sapphici carminis, cui ipsa nomen dedit, fuit inventrix.
De Erinna.
Sappho tanquam magistram, imitata Erinna Rhodia: sive ut alii volunt Teia aut Lesbia: poema scripsit dorica lingua, quod carminis excellentia cum Homero contendisse putatum est.
De Damophila graeca Pamphili uxore,
Damophila quoque Sapphi in doctrina comes atque imitatrix: amatorios libros car mine composuit: atque hymnos permultos, quemadmodum Philostratus Davidis syri relatu scripsit.
De Corinna.
Pariter Corinna quoque adeo eruditione excelluit, quemadmodum Suidas tradit, ut praeter ea quae ingenti laude scripsit: Thebis de poetica cum Pindaro contenderet: ac quinquies, quae rara fuit gloria, eum superaret.
De Themistoclea.
Quanquam exploratum non sit Themistocleam scripsisse: tamen non minus perita quam hae de quibus est dictum habita fuit. Nam ut Aristoxenus scribit philosophus: Pythagoras Themistocleae frater admodum subtilia multa quae a sorore ut a doctiore acceperat: scripta reliquit.
De Aretha Cyrenaica.
Aretha etiam Cyrenaica, Aristippi patris Socratici dogma secuta, adeo excelluit: ut mortuo patre idonea haberetur, quae patris scholam in philosophia regere posset: rexitque ingenti gloria dum vixit.
De Leontio graeca.
Leontium adolescentula graeca non satis duxit tantum assequi doctrinae: ut doctissimis philosophis par esset. quia ut clarius ingenium eius ostenderetur: etiam contra Theophrastum divinum pene philosophum non sine ingenti inter graecos laude scripsit.
De Cleobulina Lynda.
Cleobulina Lynda, et ipsa Cleobuli philo sophi unica filia: tantum doctrinae, tantum etiam eloquentiae studio sibi peperit: ut permulta versibus singulari laude conscriplerit. et eius scripta dictaque philosophi clarissimipro testimonio in medium afferre non dubitarint.
De Theselide argiva atque Hipparchia.
Theselis argiva femina, quod in eo sexu rarissimum est, fortissima praeter alias virtutes temporibus suis doctissima habita est epigramata, atque alterius generis carmina peritissime scripsit. Nec vero minus clara in philosophia fuit Hipparchia. Verum ne graeci solum eiusmodi doctrina insignes feminas habuisse videantur: quasdam barbaras atque latinas annectemus.
De Argentaria Pola: atque Calphurnia Plinii secundi coniuge.
Argentariam Polam Lucani uxorem tanto ingenio doctrinaque fuisse scriptum
image: s380
est: ut coeptos a viro permultos versus, ipsa eadem stili gravitate atque elegantia perficeret: atque epigrammata etiam peritissime conscriberet. Idem de Calphrnia coniuge Plinius Secundus scripsit.
De Cornificia Romana.
Cornificia adolenscens Romana, adeo excelluisse doctrina imperante Augusto pu tata est, ut in omni poeticae genere Cornificio fratri poetae insigni par haberetur.
De Sulpitia Romana.
Quam ingens etiam Sulpitiae romanae doctrina fuit, quae Heroico carmine perlaudato Domitiani Augusti tempore deflevit: tantaque peritia ac virtutis simplicitate habita est, ut Martialis epigrammate eam celebrate decori sibi duxerit esse.
De Proba Adelphi coniuge.
Proba iuvenis romana Graecis atque Latinis literis eruditissima fuit: adeo ut Vir gilianis versibus truncatis atque simul ad diversam materiam contextis, de Christi gestis morteque opus nobilissimum composuerit: quod a similitudine centonam appellavit: carmine quoque Homerico idem fecisse dicitur.
De Amaltea Sibylla Cumana.
Quam ingens eruditio arque sapientia Amalteae Sibyllae Cumanae fuerit, his libris quos ipsa Populo Ro. reliquit: facile ostensum est. his Populus Ro. non secus ac divinis oraculis imperii administrationem semper credidit.
De Zenobia Palmirensium regina.
Fortasse in his de quibus scripsimus feminis, quia privatam vixerunt vitam, non tam mira videtur fuisse doctrina, quantum in Zenobia Palmirensium regina. nam et regni administratio: praeterea delitiae quae in regnis atque ampla fortuna constitutos mortales plerumque sequuntur, literatum studiis adimere tempora solent: praeter quam quod qui in eiusmodi loco sunt taedere laboris solet: sine quo proficere in disciplinis homi nes nequeunt. Zenobia igitur his superatis difficultatibus: graeca eruditione non contenta, aegyptiam persicamque linguam calluit: rerumque Alexandrinarum historiam non illaudato stilo ad compendium redegit: sed ne aetas nostra magis in hoc quam in alio virtutum genere: de quo scripsimus defecisse videatur: recentiorum feminarum exempla nonnulla subnectemus.
Recentiora de Rosuida Saxona.
Prima igitur inter recentiores feminas doctrina insignes, a nobis referetur Rosuida: quae in Germania apud Saxones orta est, Ioanne octavo, qui femina esse depre hensus est, pontifice: Lothario primo regnante. haec Graece atque Latine omnium bonarum artium peritissima permulta non sine magna commendatione scripsit: praesertim ad monachas suas, dum eas ad divinum cultum atque virtutem hortaretur. sex quoque comoedias edidit. praeterea carmen insigne de Othonum Caesarum rebus gestis. Item sanctarum feminarum: atque in primis virginis quae morralibus redemptorem tulit, vitam, laudesque earum luculenta oratione perscripsit.
De Elisabeta germanica abbate.
Rosuidae disciplinam atque studia, Elisabeta Sconaugiae abbas apud Treviros secuta Latine, permultaque divinitus monita est. Item suasorias orationes ad conventus sui sorores: atque ad alios egregie conscripsit, opus etiam deviis quibus ad deum inceditur, ac simul eruditissimarum epistolarum volumen edidit.
De Hildegarda Germanica abbate.
Longe omnes de quibus scripsimus superat Hildegarda Germanica in Maguntina diocesi abbatiali titulo insignis: nec minus non doctrina modo ac scriptarum retum magnitudine: sed ingenti quoque apud omnes aetatis suae principes existimatione. scripserunt ad eam persaepe Eugenius tertius, Anastasius quartus, Adrianus quartus, item Alexander tertius pontifices: ut eam ad scribendum invitarent: atque per eam deo ecclesiam commendarent: in ea, quod munus haud saepe mortalibus contingit, doctrina, eloquentia, et vitae ac morum sanctitas optime congruerunt: his tot tantisque dotibus
page 189, image: s381
praedita cum a contemplandis caelestibus rebus non desineret: super Benedicti discipli na multa scripsit. Triginta theologales quaestiones eruditissime absoluit. Virorum virtute excellentium vitas permultas scipsit. Item de altaris sacramento. Homilias in evange liis quinquaginta. praeterea in medendi arte: quae simplicia et quae composita tollendis aegri tudinibus prosint facunde prosecuta est. Item epistolas ac carnuna permulta: in quibus stili dignitas atque eruditio plurimum enituerunt, quae omnia adeo in ea excelluerunt: ut cum in Trevirensi concilio quae ad christianam disciplinam pertinent Eugenio tertio lecta fuissent: apostolicae authoritatis testimonio comprobarentur, moverentque Conradum tertium et Foedericum primum Caesares: ut ad eam reverenter scriberent: atque per eam deo imperium commendari peterent. facessant igitur hinc aetatis nosirae contemptores: quos sola delectat antiquitas. quandoquidem, ut alias omittam, in una hac et femina et barbara: tantum virtutis, tantum eruditionis, et praeterea bonae exi stimationis apud tam multos pontifices atque ipsos germanicos Caesares, qui duo honorum gradus sublimiora, duo humanae dignitatis culmina habentur: aetate nostra inventum est. hic videant vetustatis amatores isti, et penitus perscrutentur omnes antiquitatis recessus: si quam vel apud graecos vel apud Lationos aliam invenire possunt, quam huic barbarae conferre ne dum, saluo pudore, anteponere audeant.
De Baptista prima Malatesta.
Baptista prima Galeatii Malatestae Pisaurensis principis filia, et Guidoni montefeltrensi Urbinatium comiti matrimonio coniuncta: mirae eruditionis, qua praedita erat, persaepe periculum fecit. nam et cum doctissimis viris saepe non sine laude disputavit: et latine de humana fragilitate atque de vera religione luculentos quosdam libros edidit.
De Isota Novarola virgine Veronensi.
Isota Novarola Veronensis cum philosophiae studia non verbo tantum, verum re quoque profiteretur: literarum studiis ac perpetuae virginitati se dicavit. orationes permultas ad Nicolaum quintum, Pium secundum, pontifices viros doctissimos scripsit. Theologiae atque Philosophiae studiosa dialogum confecit: in quo disputatu est qui peius ac magis Adamne an Eua peccaverit.
De Cassandra fidele virgine Veneta.
Quae autem nunc quoque vivit et ceu prodigiosa res doctrina singulari eminet: Cassandra fidelis Veneta non solum ad liram commodissime concinit latinos versus, quos ipsa magna eruditione componit: verum Patavii quoque in universitate disputam do ingentem laudem hactenus semper retulit, cum omnibus in omni doctrinarum genere apposite responderet. ut clarius eruditionis suae documentum praeberet: de ordine scientiarum librum edidit.
DE MORIBVS MVLIERVM, ET DE DVCENDA quid praestat: ex commentariis Raphaelis Volaterrani.
DEinceps de moribus. Theano Pythagorea, ut tradit Atheneus, interrogata, qua potissime uxorem commendaret: respondit illud Homericum [gap: Greek words] , Id est qui telae vacaret et viri lectum diligeret. Eadem silentium in muliere magnopere laudabat. Hac de causa Phidias apud Elios Venerem concha condecoratam pinxit, quia in mulieribus sub tecto curam et silentium significaret. Sophocles quoque ait [gap: Greek words] . Silentium mulieri ornamentum parit. Euripides: fas mulieres sapientes officia virorum obire, At virgines in turba conspici nefas. In quo notandum apud graecos: matronas, mulieres vocari, quod latini usurpant. Cicero interrogatus cur senex virginem duxisset: cras inquit mulier erit. auctor Macrobibus. De mulierum item modestia Democrates [gap: Greek words]
image: s382
Mulieris ornamentum sermonis, et item ornatus parsimonia: praeterea virum a muliere dominari, summum est probrum. Athenaeus. Philonis philosophi uxor in coetu matronarum interrogata cur auteam coronam sicuti ceterae non ferret: Respondit quia uxor satis haber ornamenti, viri virtutem. Euripides. Uxor quae sapit, serua est viri: quae non sapit, eum spernit. Plutarchus. Vir philosomatos, idest corporis amator lascivam reddit uxorem ac voluptariam: Philocalos autem, idest honesti amator: continentem et ornatam. Varto. Qui castigat uxorem, eam meliorem reddit: qui vero tolerat, se probatiorem facit. Diodorus. praestat uxorem ducere bene educatam gratis, quam male cum pecunia. Theognes in hypothecis [gap: Greek words] . Cyrne canes et equos generosa e gente paramus, Cura boni nusquam coniugis est generis. Paritas in hac rema xime laudatur. Menander. Quoties aliquis pauper ob divitias uxorem ducit: nubit ipse, non illa. quem imitatus Mar. ait uxori nubere nolo meae. Plato tamen de rep. iubet potentiores cum humilioribus iungi ad aequalitatem civium seruandam: quae res Romae inter patres ac plebem discordiae quondam causa fuit. EXEMPLA quoque laudatarum plurima veteribus prodita: earum mulierum praesertim quae pudicitia fideque in viros pollent, Euadne Capanei, Alceste Admeti, Laodomia Protesilai, Penelope Ulyssis. Inter Romanas Caia Tarquinii, Lucretia Collatini, Portia Bruti. Sulpitia paterculi, Aemilia Tertia Scripionis, Iulia Pompei. Externae etiam: Sabinae, Teutoni caeque sub Mario. Vaticinio decoratae: Theano, Metapontina, Themis, Mantho, Cassandra Priami, Sibyllae. Fortitudine Amazonum genus, Camilla Volsca, Hypsicratea Mithridatis, Artemisia Mausoli, Lacenae: quae virorum obeunt munera, sese in gymnasio, in bello, in venatione exercentes, ut tradit Aelianus. Thomyris etiam regi na et universae Scytharum feminae. Semiramis Nini, Gatis Illyrica. Proximis vero Ieculis Margarita Henrici. VI. Britamniae regis coniunx aciem viri deficientem restituit, Et puella gallica sub Carolo. VII. rege gallorum regnum collapsum. Frugalitate Hispaniae: quae teste Nicolao Damasceno iussae sunt quotamnis telas ab eis textas in medium populis suis afferre, Certorumque iudicum sententia quae plus laboraverunt magis ho norantur. habent praeterea singulae zonam ventri adligatam certa mensura, ne turpe ali quid admittant. Post hac Lydae quae aflumine redeuntes, urnam aquae in capite gestant: infantemque sinistra ac colum tenent, nentes obiter, dextraque loro adligato trahunt equum, ut author Aelianus. Gaditanae a partu starim surgunt, ministeriaque domus obeunt. Li beralitate et hospitio insignes, Ebusa Paulina apud Venusiam. Bestia Appia apud Capuam, Thespiensibus Glycerium, Romanis Fora ex testamento facto, Matronaeque omnes quae aurum et ornatum contulerunt in aede Apollinis dedicanda, quam Camillus ob captos Veios voverat, et item bello pu. II. ut author Livius. Apud Hebraeos vero Raab meretrix. Artibus in signes ac primum penicillo: Martia Varronis, Tima rete Myronis, Aristarete Nearchi. Irene Cratini pictorum filiae simul et discipulae. Literatura vero, Corinna. Sappho, Aspasia Periclis, Leontium meretrix. Arere Chry sippi, Cleobulina Cleobuli. Zenobia Palmireorum regina, Aedesia Alexandrina. Erophila Erythrea, Pamphila, Cleopatra. Inter Romanas Hortensia, Cornelia., Laeliorum, Mutiorum, Liciniorumque feminae omnes ut authores Quintilianus et Cice ro. Praeterea Pompeia Paulina Senecae, Pollia Lucani. Inter nostras vero: Catharina virgo et martyr Alexandrina. proximo saeculo Baptista Malatesta. Sed et magnorum quandoque causa malorum fuere. Siquidem post Helenam Iliensium fatum Romae Lu cretia atque Virginea bis statum immutanere. Octavia deinde repudiata, civilis initium belli fuit. Vicinioribus vero temporibus Luchini vicecomitis uxor ob Ugolini Conzagae adulterium maximi Mantuanorum, Mediolanensiumque causa belli extitisse memoratur. QVOD in summa nostrorum Senatus consultum videamus. Apostolus
page 190, image: s383
indulget non imperat matrimonium bonis: otiosis vero aut libidine, aut avaritia ambitioneve occupatis potius imperat: quum hoc praestet quam nihl aut non sancte agere, Ipsemet fragilitatem considerans, ait volo adolescentiores nubere: iam multae post sathan abierunt. Et item mulier seruabitur per filiorum generationem si permanserit in fide cum castitate: quod, ut ait Hieronymus, minime praecepisset nisi metus incontinentiae causam addidisset. Nam bigamiam, ipse in evangelio sem inis potius vituperat, a fructu quoque tricesimo arcet, qnum in bonam tellurem non cadat sed inter vepres: quapropter illam vulpi inter eas latitanti comparat: cui animali, Herodem bigamum ac sceleratissimum ait dominum aequiparasse. Ambrosius item eam nec laudat nec vituperat. Filiis etiam ex bigamia provenientibus haud esse feliciter saepe conspicimus. At primis nuptiis quamquam tricesima palma tribuitur plures in his legimus et principes et privatos persancte degisse ac ingentibns vitae meritis cum virginibus centesimam adaequasse aliquos longo tempore: nonnullos semper thoro abstinuisse: quosdam prolis tantum causa congressos: quorum etiam nonnulli regno liberis incolumi relicto, ita in delitiis citra delitias, pie, sobrie, castequeagitarunt, ut aure obstructa per loca sirenarum transeuntes ob terrenam substantiam non amiserint aeternam.
DE BLANCHA REGIS CASTELLAE FILIA et Francorum regina.
BLancha regis Castellae filia nupsit Ludovico Francorum regi huius nominis octavo: quae fuit mulier cordata et omni virtutum genere referta. Haec autem suscepit ex eo beatum Ludovicum sanctae indolis iuvenem: qui mortuo patre, sub tutela matris remansit. Quem ipsa tenerrime diligens, sub cura specialis magistri literarum scientia et moribus imbuen dum tradidit, velut alter Solomon, puer ingeniosus et bonam sortitus animam: super ceteros coaetaneos suos profecit valde laudabiliter in utrisque. Cuius sanctiati congaudens pia mater: pluries dicebat eidem. Plus vellem charissime fili, te mortem incurrere temporalem, quam per peccatum mortale te tuum offendere creatorem. Quod verbum tam sanctae matris devotus filius in animo sic firmavit, ut divina se protegente gratia nun quam sensisse letalis criminis contagium perhibetur. Regni autem diademate suscepto in duodecimo aetatis anno: Petrus Mauclericus Britonum dux et Hugo Marchiae comes, propter non idoneam ad regnandum aetatem: parui habentes Ludovicum, con iuratione facta, a rege deficiunt. Atque ante omne Mauclericus duas munitissimas ar ces sanctum Iacobum de Beuron et Belesinum (ita vocat Ganguinus) imposito ad praesidium milite occupat: quas a patre divi Ludovici dum ad Albigenses proficisce retur, duci Britonum Petro custodiendam tribuerat. Coniuratione patefacta: novellus rex ex Blanchae matris consilio, magnis itineribus in Britonem ducit: statimque con iuratores monet per caduceatorem ad se veniant, aut pugnandi faciant potestatem. Qui regis benignitatem atque indulgentiam contemptui habentes, permultos regni proce res in suam sententiam ducunt. Blancham regis matrem indignam dicentes quae tantum principatum administraret, nec decere illos femineo duci imperio. Dum haec aguntur: Hugo Marchianus suae in regem coniurationis acer et diligens author, ad Anglos traicit, regemque admonet tempus advenisse cum ablatam sibi a Philippo Normanniam recuperet, Ludovicum quidem adolescentem non acceptum nobilitati esse: quippe qui inconsultis et praeter iustam atatem regnum adivisset. Scire se si Anglus cum exercitu Galliam petat: futurum ut se adiutore Normanniam vendicet. His Hu gonis verbis persuasus Anglus: classe instructa ad Britones una cum Hugone duce quamquam aspera hyems esset adnavigat. Moxque adiunctis sibi Britonum auxilijs, vicinos Britoni bus agros incursionibus populationibnsque disperdit. Quod post quam Ludovico nunciatum est (referente Gangunio) copias in ducem primum educit: Belesinumque arcem
image: s384
pertinacissime prius obsidet: ubi insolitis et maioribus quam antea frigoribus hyems militem molestaret. Sed huic malo Blancha Ludwouci mater non modo rei divinae, sed reipublicae conseruationi, et filii rebus intenta, remedium attulit. Iubet calones castris egredi, et arbores cuiusque generis fertiles atque infecundas succidere, easque concisas ad castra importari. Quo nimirum facto tanta lignorum congeries in castris fuit, ut ma gnis crebrisque ignibus excitatis: hybernus rigor nec militem, nec iumenta offenderit. Multa apud Ganguinum de hac Balncha reperies: quae superuacaneum esset hic inserere. Obiit diem suum feliciter, circa annum salutis ducentesimum sexagesimum supra Millesimum. Cuius sepulchrum visitur in aede Dionisyana prope Parisios, ante pretiosum divi Ludovici filii sui feretrum.
DE ILLVSTRISSIMA, ET MIRAE SANCTItatis femina D. Ioanna Francorum regina: Regalis collegii Naverrae fundatrice.
OVaesierunt multi veterum rerum satis curiosi serutatores, quaenam fuerit, et quibus orta parentibus, regina illa, quae navarriense Gymnasium totius academiae Parrhisiensis memoratissimum prima instituerit, ibique numerosam scholasticorum turbam constitutis vectigalibus annuis iusserit enutriri. Paucique adhuc reperiuntur, qui anxietatem illam et vulgi contentionem dirimerent. Praeterea utile mi hi visum est subiicere, quod hac de re scriptum apud antiquos inveni. Ut ergo paucis absoluam. Historia ipsa ad hunc modum se habet. Henricus Cam paniae comes, et rex Navarrae: in uxorem duxit filiam Roberti comitis Artisii, et fratris beati Ludovici. Decessit is Henricus anno Christianae salutis 1272. Moriens nullos omnino reliquit liberos praeter filiam unicam, adhuc infantulam et in cunis vagientem nomine Ioannam, quam patre orbatam superstes mater duxit ad Philippum regem Franciae eius nominis tertium, et filium beati Ludovici, eiusque fidei puellulam commisit. Ille (ut erat benivola et Francis peculiari natura) pupillam inter proprios liberoscha rissime et pro dignitate sanguinis (quo erat orta) iussit educari. Quinetiam ubi ado levit, adultam copulavit filio suo primogenito Philippo Pulchro, anno salutis 1284. qui patri mortuo suffectus est haeres anno domini 1285. Habuit autem ex ea indolis generosae liberos tres masculos, qui continua serie principati sunt Francis. Primus appellatus est Ludovicus Hutinus. Secundus Philippus Longus. Tertius Carolus eius nominis quartus, cognomento Pulcher: Qui tres seriatim sibi successerunt in administratione regni Franciae et Navarrae. Habuit etiam ex ea filiam speciosa et eleganti forma Isabellam nomine, quae nupsit Eduardo secundo Angliae regi. Habita demum tam eximia prole, mortua est praedicta Ioanna in luco Vicennarum prope Parrhisiorum Luteciam, anno salutis 1304 circa initum Aprilis. Praecessitaque mortem mariti sui Philippi Pulchri annis duodecim. Defunctae corpus asportatum est Lu retiam, ibique inhumatum in aede fratrum minorum. Vivens multa et praeclara suae virtutis reliquit monumenta. Instituit enim et fundavit Parrhisiis Gymnasium illud celebratissimum Campaniae, cui frequentior vulgi appellatio Navarrae nomenindidit. Iussit praeterea ibidem edoceri et suis sumptibus nutriri 70 stipendiarios, quos hodie Bursarios vocant. Viginti qui darent operam grammaticae, triginta qui dialecticae et Philosophicis disciplinis: viginti qui sacris literis et Theologiae. Grammaticis praefecit suo edicto virum et doctrina celebrem et probis moribus, qui omnium
page 191, image: s385
eminentissimos erudiret: eumque vocari voluit magistrum grammaticorum. Et ne is tanto labori solus non sufficeret, collegam eidem adiunxit: authoritatis paulo minoris, aequalis tamen provinciae ad erudiendos iuniores stipendiarios, seu (ut hodie vocant) Barsarios, atque hunc submagistrum appellari iussit. Iussit insuper ut praedicti ma gister et submagister, vigintique bursarii haberent tres famulos ad ministerium aulae, qui nutrirentur mensae reliquiis et fragmentis. Quod ad collegium triginta dialecticorum spectat, eisdem preesse voluit virum verbo et opere potetem, eumque magistrum dialecticorum dici. At ex eo fundationis tempore, quoniam ille unus magister non videbatur omnibus satissacere posse, postea designatus est ibidem submagister unus ex triginta stipendiariis eius communitatis, utilitatis iuxta et laboris particeps. Ad mi nisterium praedictorum triginta Bursariorum constituit sex famulos, qui fragmenta colligerent et iisdem vescerentur. Eadem lege usa est munificentissima illa regina in Theologorum contubernio: virum enim constituit morum sanctitate et doctrina emi nentissimum, qui non Theologis tantum preesset, atetiam gymnasii totius communis esset oculus, dicereturque magnus magister. Cuius pariter et aliorum viginti theologorum aulico ministerio addixit sex famulos: qui quod superesset ex epulis, haberent sibi et comederent. Fundavit insuper et instituit in eodem gymnalio laudabile sacellum, omnibus habitatoribus commune. In quo ut frequentiora essent sacrificia, et melius obseruata religio: constituit quatuor pres byteros et clericos totidem, quibus negotium esset, quotidie horas obire canomicas, et duas missas nullo non die decantare: alteram remissa voce, alteram erecta. Item constituit virum fidelem et ho nestum, qui promus esset et condus, colligeretque redditus et proventus dicti gymnasii, et quotannis fidelislime ratiocinaretur super acceptis et expositis. Hunc autem provisorem domus dici voluit: cui et potestatem reliquit constituendorum et ponendorum in tribus praedictis communitatibus famulorum, nutriendorum ex reliquiis: ea ta men lege ut alii praedictarum communitatum magistri, famulum suum alternatim ponerent. Praeter superiores illos reginae alumnos, designatus est ianuae eustos, qui exeuntes et introeuntes exploraret diligentissime, ut in hunc diem hactenus semper factum est. Ceterum ne quid deesset praedictis stipendiariis, quod ad honestum et su fficientem victum conduceret: legavit eis bis mille libras (ut hodie fertur) annuatim percipiendas a quatuor quaesturis ordinariis, Campaniae, et Bryae per praedictum provisorem ad con munem omnium utilitatem. Malignantis esset naturae, qui reginam hanc illustrissimam plenis buccis non attolleret, si cognosceret, et haberet prae oculis quantum universae Gallorum reipublicae contulerit, quantum bonas iuverit disciplins femina illa, et herois praestantissima nun quam satis laudata, dum celeberrimum illud omnis disciplinae receptaculum et emporium prima constituit. Ex eo enim prodierunt innumeri prope viri doctrina et moribus spectatissimi, qui non Galliam modo, at universum terrarum orbem radiis virtutum speciosissimis illustraverunt. Verbis meis fidem faciunt, Petrus de Alliaco Cardinalis, qui multa commentatus est in Theologiam. Ioannes Gerson, cuius opera notiora sunt, quam ut a me nominari debeant. Nicolaus Oresme, qui scripsit super politia, Nicolaus de Claminges, intrepidus regum et principum delinquem tium censor et obiurgator, sepultus in eiusdem gymnasii sacello, Gulliermus de Castroforti, et Ioannes Raulin, magni praedictae domus quondam magistri, Ludovicus Pinelleus Meldensis episcopus, vir laudabili sanctitate et inaestimabili prudentia. Alii quoque prope infiniti, quorum nunda nomina in amplissimum volumen consurgerent. Nec adhuc scaturire desiit inexhaustus ille fons virtutum et indeficiens: inde siquidem quotidie rivi defluunt, qui christianam fecundant religionem. Cuius rei quoniam celebris est ubique fama, omnes et barbari et alienigenae nedum nostrates eo turmatim confluunt ad capiendum animi cultum, adeo ut universae domus cubicula alioqui frequentissima, consequentibus ad rivos aquarum hospitibus non sufficiant. Qui eius rei testes sunt oculati, mirari desinunt. Auditorum duo milia concurrisse ad
image: s386
audiendum Theophrastum, et ad audiendum profitentem Livium potentissimos quosque principes de extremis Hispaniarum finibus Roman commigrasse. Atque (ut ad institutum redeam) tanta illa reipublicae commoditas uni Ioannae venit ascribenda. Porro ut alia quaedam ex infinitis eius virtutibus testimonia proferamus: condidit etiam laudabile coenobium prope muros castri Theodorici, ubi constituit sanctimoniales feminas ordinis beati Augustini. Ei autem coenobio (cui cognomen de Bar ra postea inditum est) praedicta Ioanna dedit corpus beatae Petronillae filiae sancti Pe tri. in cuius rei memoriam voluit cor suum post mortem eo deferri: reliquum vero corpus, in aedem Franciscanorum Parrhisiensium, ut iam prius dictum est.
Sit tibi pro meritis decus immortale IoannaEt requies animae sit sine fine tuae.
CAPITA QVAEDAM DE CLARIS MVLIEribus: authore Ravisio Textore Nivernensi.
Meretrices quaedam.
RHodope meretrix fuit Aegyptia, quae tantas opes meretricio quaestu sibi comparavit, ut superbam et magnificam in Aegypto Pyramidem construxerit. Eam Sappho doricam vocat, et fratris sui Charaxi amicam his verbis, Arsit inops frater victus meretricis amore. Mixtaque cum turpi damna pudore tulit. Sunt qui putent alteram fuisse Rhodopen Thraciam genere, quam Xanthus Samius in Aegyptum detulerit, itidem meretricem, Pyramidis illius authorem, et Aesopi fabulatoris Phrygii conseruam. Cui opinioni astipulatur Plinius libro tricesimo sexto Natu. histo. De hac etiam meminit Plutarchus in Nicia, et Herodotus in Euterpe.
Baryne Romana fuit meretrix, quam Horatius suis carminibus illustravit dicens. Ulla si iuris tibi peierati Poena Baryne nocuisset un quam.
Simili modo Martialis de Spatale scribit. Novit Loturos Dasius numerare, poposcit Mammosam Spatalem pro tribus, illa dedit.
Lais meretrix fuit Corinthia, ad quam propter formae elegantiam Graeci omnes turmatim conuloabant. Claudianus in Eutropium. Haud aliter iuvenem flammis Ephyreia Lais, Et gemino ditata mari. Aristippo Cyrenaico cum ea fuit consuetudo. quod tamen flagitium Philosophus sie defendebat, ut diceret multum inter se et ceteros Laidis amatores interesse: quia ipse haberet Laidem, Alii vero haberentur a Laide, Author Lactantius: qui etiam hoc ait, Quid ergo interfuit, quo animo philo sophus ad meretricem famosissimam commearet, quum eum populus et rivales sui viderent omnibus perditis nequiorem? Ab hac meretrice quum Demosthenes petiis set ut sui copiam faceret, et illa decem Drachmarum milia pro concubitu poposcisset, pecuniae magnitudine deterritus et expavidus Philosophus, poenitere, inquit, tanti non emo. Author Gellius, et post hunc Macrobius. Quam historiam Architrenius quoque versibus mandavit. Non patitur Lais dubio Demosthene, nec quem Moverat, evellit, perdendo prodigus auro Non emit amplexus, thalamos quae vendit, ementem FAllit et emptorem, mox poenitet empta voluptas. De hac meretrice meminit Propertius. Non ita complebant Ephyraeae Laidos aedes, Ad cuius iacuit, Grae cia tota fores. Ouidius. Multis Lais amata viris.
Thais fuit itidem meretrix, quae Atticam iuventutem in sui amorem pellexit. hanc suis carminibus celebravit Menander poeta Graecus, Unde et menandraea dicta est. Proper tius. Turba menandraeae fuerat nec Thaidos olim Tanta, in qua populus lusit Erictonius. Martialis. Tale lemma est Menandri Thais. Idem. Thaida nocte volo. Fuit et altera
page 192, image: s387
Thais, quae suasu beati Panutii, ab impudica vita ad honestatem morum se convertit.
Phryne meretrix Thespiensis (quae civitas est Boeotiae) olim in iudicium vocata, dum sibi timeret a sententia iudicum, sublatis tunicis corpus denudavit, Cuius pulchritudine permoti iudices, liberam abire permiserunt. Neque tam profuit puellae Hyperidis actio et patrocinium, quam venustas formae, Authore Quintiliano. Eidem quum Apelles dedisset optionem eligendae imaginis omnium (quas haberet) pulcherrimae, nec tamen ipse prodere voluisset, quaenam esset pulcherrima, hoc fabricavit commentum. Subornatuit enim qui Apelli nunciaret officinam cum signis et tabulis conflagrare. Quo tristi nuntio permotus Apelles, percontari coepit, esset ne saluus suus Cupido. Hoc itaque dolo exploravit meretrix, quaenam esset tabula omnium ditissima, De hac meminit Propertius libro primo. Nec quae deletas potuit componere Thebas Phryne, tam multis facta beata viris.
Faucula Clunia meretrix, fuit alioqui tamen pientissima. Nam Anibale Capuam tenente, alimenta captivis egentibus furtim suppeditabat.
Flora meretrix fuit, quae populum Romanum constituit haeredem. Unde Floralia sacra, eidem consecrata sunt: alio nomine Larentia vocatur. De hac vide Gellium lib. 6. Cap. 7. Glycerium Thespiensis fuit meretrix, quae tabulam Cupidinis (quam a Praxitele gratis acceperat) Thespiensibus quoque dono dedit.
Leontium Gellius scribit fuisse meretricem, quae Theophrasti libris doctissime responderit.
Sinope scortum fuit nobile selebrataeque lasciviae, hinc Sinopissare verbum est libidinari et lascivire.
Erisicthon quidam Thessalus quum absiumptis facultatibus ad extremam devenisset inopiam, coactus est filiam (quam habebat liberali forma) Metram nomine prostituere. Ad quam qui commeabant adolescentes, corporis copiam non assequebantur, nisi equos, boves, amplissimaque deferrent munera, quia nondum id temporis repertus fuerat gemmarum usus. Porro Thessali per iocum dicebant Metram Erisicthonis verti in ea omnia quae illi ab amatoribus donabantur. Unde fluxit proverbium: Mutabilior Metra Erisicthonis.
Niceta et Aquilina sorores, quum corporis quaestu mererent, missae sunt a rege Da gnae ad corrumpendum beatum Christophorum, inculcandumque ei falsae religionis cultum. Verum aliter res se habuit, Nam et ipsae ad fidem conversae sunt, et iussu regis interfectae.
Aphra fuit meretrix in Creta, quae una cum tribus ancillis, Digna, Eumenia, et Eutropia, cunctis se prostituebat: Tandem tamen a Narcisso Hierosolymarum episcopo ad bonam frugem revocata, voluptati repudium misit, et christianam secuta est religionem, pro qua etiam martyrium passa est.
Maria Aegyptia annos nata duodecim, relictis parentibus Alexandriam se contulit: ubi 17 annos corporis sui copiam fecit cuicumque petenti, adeo ut avum non haberet stipem quam nautis exolueret, corpus suum obtulerit pro naulo. Tandem autem quum ad adorandam crucem (in qua pependerat Christus) una cum aliis profecta, ab omnibus ob impudicam repelleretur vitam, coepit protinus moveri poenitentia, et corpus conterere, quod prius voluptati deuoverat. Profecta ergo trans Iordanem secessit in latebras nemorum, ubi tribus (quos secum tulerat) panibus annos 17 vixit, Perstititque adeo feruenter et duravit, ut vestimentis putrefactis remanserit nuda, membris omnibus aestu denigratis. Peractis illis 17 annis, duravit aliis 30: man sitque sine cibo, gratia spirituali abunde pasta.
Eodem modo Maria Magdalena Syri et Euchariae filia, lazarique et Marthae soror, aliquot annis voluptatibus indulsit, adeo ut peccatricis meruerit nomen. Demum tamen ubi ad Christi in Simonis leprosi domo recumbentis pedes se provoluisset, suisque rigasset lacrimis, capillisque abstersisset, et delibuisset unguento, veniam impetravit.
image: s388
Plynius scribit Campaspen meretricem fuisse forma admodum liberali, quam Alexander Apelli pictori eam depereuntis dono dederit.
Authorum monumentis celebratur Leaena meretrix, quae nullis tormentis cogi po tuit, ut Armodium et Aristogitonem tyrannicidas proderet, In hoc Anaxarchum imitata, qui quum simili de causa torqueretur, praecisam dentibus linguam in tortores expuit. Authores Plynius et Lactantius.
Lyde scortum celebratur Horatio libro secundo carminum dicenti. Quis devium scortum Eliciet domo Lyden.
Ferunt scortum quoddam fuisse nomine Cyrenem, quae in peragenda venere duodecim figuris usa sit. Author Erasmus in explanatione illius adagii. Duodecim artium homo. Aspasia meretrix fuit, cuius gratia et suasu Pericles Samios expugnavit. Author Plutarchus.
Idem in Phocione scribit Pithonicam fuisse meretricem, quam Harpalus Alexan dri domesticus supra modum adamaverit.
Eodem teste Alcibiades Atheniensis meretricem habuit charissimam Timandram nomine, quae mortuo tumulum pro facultatibus suis magnificum crexit. Cum hac oppressus est Alcibiades ipse a Lysandro.
Chione nomen est scorti apud Martialem libro primo dicentem. A Chione saltem, vel Laide disce pudorem. Abscondunt spurcas haec monumenta lupas.
Apud eundem notatu Lycisca, ut fellatrix et lupa, his verbis. Facere in Lyciscam Paule me iubes versus, Quibus illa lectis rubeat, et sit irata. O Paule malus ex, irrumare vis solus. item apud Iuvenalem, Nomen mentita Lyciscae.
Philenis meretrix fuit, quam Philochrates poeta Graecus suis carminibus laceravit. De hac etiam meminit Martialis libro septimo.
Verrius apud Lactantium restis est Faulam Herculis scortum fuisse.
Alcen quandam fuisse meretricem palam est ex verbis Gellii libro quarto scribentis. Dicebat Pythagoras se Euphorbum primo fuisse, deinde Pyrandrum, deinde Gallidenam, deinde feminam pulchra facie meretricem, cui nomen fuerit Alce.
Manulia fuit meretrix, cui Hostilius Mancinus diem dixit ad populum, quia de ambulacro eius noctu lapide ictus esset. Author Gellius.
Apollodorus prodit meretriculas quasdam fuisse Aphias. i. Apuas cognominatas, quia minutulae forent, albaeque oculis grandioribus. Nomina eis fuere Stagonion et Anthis. Scribit Caelius Sapphone e Lesbo meretricem fuisse, sed non poetriam, quoniam Lyrica Scandronymi fuit filia altera a scorto.
Fingunt Fabulae Mintham Plutonis fuisse pellicem, quam Proferpina dolis circumvenerit, et in hortensem mentam commutaverit.
Pandemus: meretriculae cuiusdam fuit nomen, Authore Caelio.
Aristo phanes in Comoediis scripsit: Cynnam, Salavacham et Casaurium fuisse Athenis celebres et forma exuperanti meretriculas.
Abrotonum meretricis nomen est, quam Themistoclis fuisse matrem Amphicrates apud Caelium prodit in libro de viris illustribus.
Fuit Anticyra meretrix, quam inde nuncupatam ferunt, quia cum mentis emotae hominibus, furentibusque discumberet, vel quia Nicostratus medicus moriens hellebori vim ei magnam reliquerit.
Hermia fuit meretrix, cui prae nimio amore sacra fecit Aristoteles, eiusque laudibus hymnos dicavit, Unde ab Eurimedonte seu Demophilo accusatus relictis Athenis (ubi 30 annos docuerat) Chalciden se recepit. Author Origenes.
Herodotus in Euterpe scribit Archidicem Graecam fuisse meretriculam, cuius amore insaniens Charaxus frater Sapphus Mitylenen redierit.
Inter Corinthias meretrices nominantur Lais, Cyrene, Leaena, Sinope, Pyrrhine, Sicyone.
page 193, image: s389
Martialis lib. 7. Epig. notat Caeliam, quia cuicumque petenti corporis sui copiam faceret.
Das Cattis, das Germanis, das Caelia Dacis,Nec Cilicum spernis, Cappadocumque toros.
Et tibi de Pharia Memphiticus urbe fututorNavigat, a rubris et niger Indus aquis.
Nec recutitorum fugis inguina Iudaeorum,nec te Sarmatico transit Alanus equo.
Qua ratione facis, quum sis Romana puella?Quod Romana tibi mentula nulla placet.
Mulieres doctae.
COrinnae tres fuerunt. Prima Thebana, seu Tanagraea, Archelodori et Pocratiae filia, et Myrtidis discipula, quae Lyricorum principem Pyndarum quiquies vicisse, et Epigrammatum quinque libros edidisse fertur. De hac Propertius libro secundo. Et sua cum antiquae committit scripta Corin nae. Statius libro quinto syl. Sophronaque implicitum, tenuisque arcana Corinnae. Bap. Pius. Nec tetigit dulcem trina Corinna lyram. Idem. Non tres dulciloquo praestent sermone Corinnae. Politianus. Sed Tanagraea suo mox iure poetria risit. Secunda fuit Thespia, veterum quoque monumentis celebrata plurimum. Tertia floruit Ouidii tem poribus, poetae charissima. De hac Martialis. Norat Nasonem sola Corinna suum. Erinna poetria Teia aut Teila (est enim Telos insula prope Gnydon) floruit Dionis Syracusani temporibus. Scripsit Dorica lingua elegans poema, trecentis versibus absolutum. Aliaque item Epigrammata. Ferunt eius carmina ad Homericam accessisse maiestatem. Mortua est, annos 19. nata. De hac Propertius libro secundo. Carminaque Erinnes non putat aequa suis. Bap. Pius. Erinnam credet Graecia docta suam. Idem. Non melior coluisse sacras Erinna sorores. Fuit contemporanea Sapphus. In eam elegans est apud Graecos distichon, cuius talis habetur sensus. Quanto Erinna in Lyricis Sappho praestantior, tanto Sapphus gloriam Erinna hexametris praecellit.
Sappho Les bia Lyrica floruit temporibus Alcaei, et Stesichori poetarum. Maritum habuit Cercylam ditissimum virum ex Andro, ex quo filiam suscepit Clio nomi ne. Scripsit Lyricorum libros. 9. Praeterea Epigrammata, Elegias, iambos, et Monodias. Carmini Sapphico (cuius inventrix fuit) dedit nomen. Sunt qui dicant aliam fuis se lesbiam, poetriam quoque, quae adolescentem Phaonem adamaverit, et e Leucade in aquas se demiserit. Utrarunque fuerit, unam tantum commendant Latini poetae. Sta tius libro quinto syl. Stesichorusque ferox, saltusque ingressa viriles, Non formidata temeraria Leucade Sappho. Sidonius. Aut quod composuit puella Lesbi. Bap. Pius. Mascula quaeque suos cantat moritura calores, leucadii Sappho crimen, honorque freti. Polla Argentaria Lucani fuit uxor testimonio Martialis. Haec est illa dies, quae ma gni conscia partus Lucanum populis, et tibi Polla dedit. Tanta dicitur fuisse doctrina, ut maritum iuverit, in emendandis tribus primis libris Pharsaliae. Statius libro secundo syl. Huc castae titulum, decusque Pollae, Incunda dabis allocutione. Sidonius. Quid quia duplicibus iugata taedis Argentaria Polla dat poetas. Eadem incoeptos a marito permultos versus persiciebat pari gravitate et elegantia.
Aspasia mulier Milesia, magna doctrinae fama claruit. In studiis Philosophicis abunde promovit. Rhetoricen exercuit, Fuit Periclis magistra, et tandem uxor.
Cleobulina Cleobuli Lindii (qui fuit unus ex septem sapientibus Graeciae) filia scri psit Aenigmata quaedam versibus hexametris, quorum hoc unum adhuc extare fertur. Est unus genitor, nati bona pignora bis sex, Triginta cuius natae, sed dispare forma: Hae niveae aspectu, nigraeque coloribus illae, Atque immortales omnes moriuntur ad unam. Cornificia soror Cornificii poetae, elegantissima scripsit Epigrammata.
Cornelia uxor Africani et mater Gracchorum epistolas reliquit omatissime scriptas,
image: s390
unde et filiorum fluxit eloquentia. Unde Quintilianus. Nam Gracchorum elo quentiae (inquit) multum contulisse accepimus Corneliam matrem, cuius doctissimus sermo in posteros quoque est epistolis traditus.
Idem de filiabus Laelii, et Q. Hortensii sic inquit. Laelii filia reddidisse in loquendo paternam eloquentiam elegantiorem dicitur. Et Q. Hortensii filiae oratio apud Triumuiros habira legitur, non tantum in sexus honorem. Liciniarum quoque in dicem do leposa patre L. Crasso emanuit. Mutiae duae filiae ab utroque parente eloquentiam didicere. Anastasia discipula Grysogoni martyris fuit et uxor Publii Romani, cuius torum simulato morbo euitavit. Scripsit epistolas ad Grysogonum, quibus conquer ebatur faculrates suas a sacrilego viro absumi, seque in carcere detineri. Haec ad palum crema ta est, quia sanctis ministraret.
Damophila Graeca, uxor Pamphili, socia Sapphus poetriae, poemata scripsit amatoria, et Dianae laudes.
Hyptathia mulier Alexandrina Theonis Geometrae filia, et uxor Isidori Philosophi: vixit imperante Arcadio. Scripsit in Astronomia. Professa est Alexandriae varia disciplinarum genera, magno et frequenti auditorio, convolantibusque turmatim, et undecumque discipulis.
Leontium Graeca adolescentula Philosophicas disciplinas adeo sectata est, ut etiam non dubitaverit cum magna sui nominis laude in Theophrastum Philosophum alioqui laudatissimum scribere.
Pamphila scrip sit commentarios in grammatica, Citatur a Gellio.
Praxilla Sicyonia fuit poetria, quae in suis carminibus Adonidem inducit ab inferis interrogatum, quid apud superos pulcherrimum reliquerit? respondere, solem, cucumeres, mala. Quod quum vehementer insulsum videretur, cucumeres et mala cum sole componere, fluxit inde proverbium. Stultior Praxillae Adonide, In homines nullius iudicii. Phemonoe prima Apollinis Delphici vates fuisse, carmenque heroicum innenisse dicitur.
Sosipatra vates fuit lyda multis disciplinis cumulatissima, quam propterea creditum est a numinibus quibusdam fuisse educatam.
Theano mulier fuit apud Locros in Lyricis praecellens. Alia fuit Metapontina seu Cressa genere, mulier Pythagoraea uxor Brotini Crotoniatae, quae scripsit commentarios in Philosophia, de virtute, Poemata quoque et Apophthegmata Pythagoraea.
Zenobia regina Palmyreorum, Graeci, Aaegiptiique sermonis fuit peritissima et latini non ignara. Scripsit Epitomen in orientalem, Alexandrinamque historiam, Herennianum et Timolaum filios literis erudiit. Elegantissimas orationes ad milites suos plerunque habuit, quas galeata recitabat.
Alpaides virgo quum religionem mango cultu amplecteretur, caelitus meruit scri pturae sacrae, biliorumque sensum percipere.
Catharina Senensis puella adeo profecit in sacris literis, ut libros scripserit cum Theologorum doctrina conferendos.
Delbora mulier de tribu Effraim vaticinio claruit.
Hildegardis virgo Germana, spiritu quodam imbuta prophetico, multa praedixit de futuris, scripsitque aliquot Catholicae doctrinae libros, Hanc epistolis suis dignatus est beatus Bernardus. Scripsit super Benedicti disciplina, triginta Theologas quaestiones eruditissime absoluit. Excellentium virtute virorum vitas scripsit. De altaris sacramento, Omilias in Euangeliis. praeterea in medicina, Quae simplicia et quae compo sita tollendis aegritudinibus prosint. Item carmina et epistolas testimonio Apostolicae authoritatis comprobatas. Quo factum est, ut Eugenius 3. Anastasius 4, Adrianus 4. pontifices, Conradus 3. et Foedericus primus Caesares ad eam plerunque scripserint.
Ioanna Anglica ab epihebis virum mentita, Athenas se contulit, ubi literis studiose adeo operam impertivit, ut Romam rediens, paucos haberet doctrina pares et
page 194, image: s391
sacris literis. Unde tantum apud omnes benivolentiae et authoritatis sibi demeruit, ut artibus illis pontificatum sit adepta post Leonem quartum, quum vir esse crederetur.
Luceia Mima authore Plynio centum annis in scena pronunciavit.
Lastheniam Mantineam, et Axiotheam Philiasiam Platone usas praeceptore scribit Plutarchus, ornatuque interim virili auditorium ingressas.
Michale Centaura mulier docuit Thessalas remedium amoris.
Diotima et Aspasia mulieres adeo in philosophicis promoverunt disciplinis, ut alteram Diotimam appellare magistram, alterius lectionibus interesse non erubuerit Socrates philosophorum omnium longe optimus.
Lactantius ait: philosophos nullas un quam mulieres philosophari docuisse, praeter unam ex omni memoria Themistem. Sed quaenam haec et cuias fuerit, non docet.
Arete mulier eo doctrinae conscendit, ut filium et iam institueret, qui appellatus est Aristippus. Fuit Cyrenaica, et Aristippi patris Socratici dogma sequuta est. Mortuo patre scholam rexit in philosophia magno et frequenti auditorio.
Dama Pythagorae filia, et ipsa philosophiae sectatrix, ingenium et doctrinam in ex ponendis paternis sententiarum ivolucris exercuit.
Tharchelium quoque feminam sola illustravit phuilosophia.
Ferunt et Muscam poetriam fuisse Lyricam, quae et epigrammata scripserit, et lyricos nomos.
Fuit et multorum carminum author Charixena, cuius meminit Aristophanes Cynicus.
Celebratur item Maero, condito in Neptunum hymno.
Fuit Agallis Corcyraea illustris in arte grammatica, cui inventum pilae nonnulli ascribunt.
Telesillam in poetica illustrem celebrat Pausanias, cui etiam apud Argos ante Veneris templum statua sit erecta. hanc Fulgosus Theselidem vocat.
Philosophicis quoque disciplinis valde excelluit Hiparchia, mulier Graeca.
Cassandra Priami filia, vaticinio et doctrina illustris habita est, et apud hostes in Lacedaemone, templo fuit insignita.
Statius Papinius uxorem habuit nomine Claudiam, magno ingenio, doctrinaque non vulgari praeditam.
Eudoxia Theodori iunioris uxor praeter egregiam formam, singularemque pudicitiam etiam literis excelluit, adeo ut librum quendam emiserit.
Istrina Scytharum regina, Aripithis uxor, Sylem filium Graecam linguam, literasque edocuit. Author Herodotus.
Politianus magnis laudibus commendat Cassandram Fidelem Venetam puellam, quam ait pro lana librum, pro fuso calamum, stylum pro acu tractasse, Latinasque epi stolas scripsisse, Sic enim de ea in principio cuiusdam epistolae meminit. O decus Italiae virgo, quas dicere grates, Quas ve referre parem, quia etiam honore me tuarum literarum non deginaris? Mira profecto fides tales proficisci a femina (quid femina dico?) immo vero a puella et virgine potuisse? Non igitur iam musas, non Sibyl las, non Pythias obiciant nobis vetusta saecula. Non suas Pythagoraei philosophan tes feminas. Non Diotimam Socratici, nec Aspasiam. Sed nec poetrias illas Graeca iactent monumenta Telesillam, Corinnam, Sapphon, Anyten, Erinnam, Praxillam, Cleobulinam.
Themistoclea sorot fuit Pythagorae, cuius placitis et opinionibus, plerisque in locis usus est Pythagoras.
Proba Valeria, Romana puella Graecis, latinisque literis eruditissima truncatos Vir gilii versus, ad fidem et mysteria Catholicae religionis convertit, fecitque de Christi gestis et eius morre opus nobilissimum, quod Centones appellavit.
Amalthaeae Sibyllae Cumanae libris non secus ac divinis oraculis imperii administratione populus Romanus semper usus est.
image: s392
Elizabeta Abbatissa Germanica multas orationes ad sui conventus sorores conscri psit, opusque de viis, quibus ad deum itur.
Baptista prima Galliatii Malatestae Pisauriensis principis filia et Guidoni Montefeltrensi Urbinatium comiti matrimonio copulata, cum doctissimis viris plerumque magna sui laude disputavit. Libros quoque de humana fragilitate, et de vera religione conscripsit.
Isota Novarolla Veronensis philosopiam verbo et opere professa est. Scripsit quandoque ad Nicolaum Quintum et Pium secundum pontifices. Scripsit quoque dialogum, quo disputatur uter gravius peccaverit, Adam ne an Eua. Quibus literarum laudibus adiecit perpetuum virginitatis votum.
Damisella Triulcia Mediolanensis virguncula, annos non amplius quatuordecim nata, iam coepit eloquentiae insuescere, bonasque imbibere disciplinas, adeo ut novum terris prodigium esse videretur. Patrem habuit Ioannem equiestris et senatoriae digni tatis virum, matrem Angelam literarum non expertem. Qui ambo musis innutriti, filiam quoque iisdem artibus voluerunt institui: in quibus adeo profecit, ut quum latine vel scriberet vel loqueretur, omnes traheret in admirationem, ita ut plerique dice rent, parienti matri affuisse musas obstetrices. Habuit orationis genus luculentum, et sparsum fruge bonarum lectionum usque ad luxuriem. Nun quam loquebatur, quin verborum aculeos auditorum animis imprimeret. Dicentem omnes suspiciebant, et ab eius ser mone pendebant attoniti. Fuit praeterea tam fecunda, tamque tenaci memoria, ut vel Mithridati par haberetur, nam si quem vel publice concionantem aut declamantem audisset, reversa a consessu, omnia ad unguem verbatim, syllabatimque repetebat. Latinis insuper non contenta literis, Graecarum studio deflagravit, quasvsque ad promptum et et peculiarem didicit sermonem. Ne multis agam, propter immensas corporis animi et dotes, lusum est in eam sequentibus versibus, qui circunferebantur passim.
Quid facis in terris Damisella Triulcia? caelumIngeniis debet talibus esse domus.
At scio quid facias, flores cum coniuge DitisNon legis, ad stygois ut rapiare lacus.
Cura tua est virtus, et iter meditaris ad astra,Nam virtus comites tollit ad astra suos.
Placuit nobis propter morum eius puellae honestatem, praecipuamque formam corporis, mentiri et confingere nomen Amasiae non ad lasciviam, sed carminis argumentum, quam et nos Damisellam vocavimus.
Minerua Iovis primi filia, non aliam ob causam relata est in numerum deorum, quam propter bonarum artium (quarum fuit inventrix) peritiam. Unde et veteres illae Athenae sui nominis immortalitatem mutuatae sunt.
Mnato Tyresiae vatis filia (quae Mantuae nomen indidit) doctrina quoque et vaticiniis claruit, adeo ut ex pecudum fibris, extorumque intuitu futura praesentisceret, ac praesagiret.
Nicolstrata seu Carmentis Graecas literas impense docta, plerasque ex larinis primum reperit. Quoconiectare licet mulierem versatili ingenio, variaque doctrina fuisse praeditam.
Catharina virgo Costi Alexandriae regis filia, sacris literis partim studio, parrim divini spiritus afflatu adeo fuit imbuta, ut accersitos ab imperatore undecumque doctissimos viros et philosophos ad persuadendam idolatriam, refellendamque unius dei religionem, vivacissimis terruerit argumentis, suaeque opinioni attraxerit, nedum non succubuerit eorum rationibus.
Fabiola, Romana mulier, quum magno studio sacras literas amplecteretur, Prophe tias, Euangelia, et Psalmos frequentissime revoluebat, ut iterata plerumque lectio amorem divinae religionis (qua deflagrabat) augeret vehementius. Unde et beatus Hiero nymus librum de veste saserdotali, eidem nuncuapuit.
Marcella Romana propter sacras literas (quas egregie callebat) frequentibus epistolis a beato Hieronymo salutata est, Ad eam enim scripsit de mundi contemptu, de
page 195, image: s393
decem nominibus, quibus apud hebraeos dicitur deus, de fide nostra, et haereticorum doctrina, de Blasphemia in Spiritum sanctum, de studio Theophili episcopi Alexam drini, et alia id genus permulta.
Eustochium Paulae mulieris Romanae filia, Latinarum, Hebraicarum et Graecarum lite rarum studiis plurimum excelluit. Unde et suo tempore novum orbis prodigium vocata est. Ingenium sacris literis deuovit maxime, atque adeo, ut Psalmos hebraice legeret cursim et mira celeritate. Quain re amorem beati Hieronymi multum sibi demeruit. Genebria mulier natione Veronensis, tempore Pii secundi pontificis Romani, sua egregia eruditione meruit nomen immortale. Epistolas scripsit luculentas et maxima refertas doctrina. Recitabat decoro gestu, voce virili permixta suavitate.
Constantia Alexandri Sfortiae uxor numeratur inter claras mulieres et excellentes doctrina. Ab infantia bonis disciplinis operam dedit, adeo ut imperata quoque disertissime loqueretur. Habebat assidue prae manibus opera Hieronymi, Ambrosii, Gregorii, Ciceronis, et Lasctantii. Valebat etiam scribendis ex tempore carminibus non sine magna multorum admiratione, Quod sine praeceptore ferebatur didicisse. Nec defuit tam illustri feminae germen simile. Habuit enim filiam Baptistam nomine, tanta doctrina, ut doctissimos quosque sua terreret eloquentia.
Politianus in Nutricia plerasque mulieres doctas et eruditas his carminibus enumerat
Non illi Praxilla suos, praedoctaque Nossis
Contulerint Myrtisque modos, non dulcis Agacles,
Non Anyte, non quae versus Erinna trecentos
Castalio seu melle rigat, non candida Myto,
Non Telesilla ferox, Non quae canit Aegida saevae
Pallados, effusum crinem vittata Corinna.
Nomina quarundam feminatum illustrium.
HEcuba uxor priami, Andromache hectoris, Creusa Aeneae, Artemisla Mansoli, Monyma Mithridatis, Ersilia Romuli, Herpilida Aristotelis, Hipsicrathea mithridatis, Amastrix Xersis, Hermodice mydae, Semiramis nini, Fundania varronis, Plotina Traiani, Cassandane Cyri, Atossa Darii, Sarra Abrahae, Penelope Ulyssis, Dido Sichaei, Portia Bruti, Poppea Neronis, Euridice Orphei, Pyrrha Deucalionis. Parictione mater Platonis, Ceres Proserpinae, Agrippina Neronis, Alcmena Herculis, Veturia Coriolani, Olympias Ale xandri, helena Constatini, Critheis homeri, Beronice Ptholemaei Philadelphi, Ilia Romuli, Elbia Ciceronis, Aurelia Iulii Caesatis, Alcimede Iasonis. Cassandra filia Priami, Hesione Laomedontis, helena Laedae, Musae Iovis, Proserpina Cereris, AEgina Aesopi, Andromeda Cephei, Ariadna Minois, Hypermestra Danai, Niobe Tantali, Polixena hecubae, Deidamia Lycomedis, Europa Agenoris, hypsiphile Thoantis, Ino Cadmi, Lavinia latini regis, maia Atlantis, Antigona iocastae, mam to Tyresie, Vesta Saturni, direptis Mithridatis. Semiramis regina Assyriorum. Ca milla Volscorum. Nicaula seu Saba Aethiopum, Athalia hebraeorum, Thomyris Scytha rum, Hester Persarum, Cleopatra Aegypti, Zenobia Palmyreorum, Amalasuntha Gotorum, Theolinda Longobardorum, Radegundis Franciae, Cassiope Aethiopum, Harpalice Amazonum, Hyppolite Magnesiae, Teuca Illyricorum. Item minerua, Rhea, Iuno, Isis, Diana, Delbora, Medea, Nicostrata, penthesilaea, Sappho Iudich hebraea, Lucretia, Chloelia, irene imperatrix, Ioanna Gallica, Breseis, Phyllis, Dirce, Erigone, Iuturna soror Turni, Oenone amica Paridis, Amazones omnes, Sibyllae, Poetriae, Atalanta venatrix, Nyssa, Scribonia, Victoria, Elpinice, Faunia, Hyppare tha, Locris, Macaria, Metella, Myrtha, Nycia, Olbia, Papyria, Perictoria. Phestias, Phila, Phitais, Sandane, Seruilia, Sophonisba, Stratonice, Terentia, Testa, Tymea, Tymoclia, Nausica, Victorina, Sisigambis, Caecilia, Panthea, Phedalia, Targelia, Mammea, Theodora, Phya, Nitocris, Euryale, Hiera. Sunt et aliae prope infinitae,
image: s394
quorum nuda nomina crescerent in volumen. Nec ego commentarium hac in re volui contexere, quum quia esset operis prope infiniti, tum etiam ne alienis vestigiis inststerem. Nam hoc iam negotium praemoliti sunt Boccatius et aliquot alii. Si cui videbor inaudata confinxisse nomina, legat Plutarchi vitas, Reperiet eorum (quae videm tur inusitata) partem non modicam.
Stroza pater illustres quasdam feminas sequentibus versibus enumerat.
Magnanimam Thomyrim, fortem propone Camillam,Et subeat menti Penthesilea tuae.
Adde et amazonias reliqua de stirpe sorores,Respice Carmentem, respice Penelopen.
Ulta nefas animo, propriaque Lucretia dextraInvicto occurret clara pudore tibi.
At rapidum nando transmittere Chloelia TybrimAusa, suis animis praemia digna tulit.
Quid te commemorem vestalis Claudia virgoQua sterit attoniti vindice fratris honos?
Quisve tuum dignis nomen Cornelia tollatLaudibus? aut animum Portia casta tuum?
Quis te praetereat generosi pectoris Hester,Non bene damnatos protinus ulta Syros?
Quisve Palestina genitam te stirpe viragoSpem taceat patriae subsidiumque tuae?
Si fortasse petes exempla recentia, nonneCognita perpetua laude Mathildis erit?
Sponte opibus spretis regnum Violanta reliquit,Seque sacri sociam maluit esse chori.
Mulieres bellicosae et masculae virtutis.
PEnthesilaea Amazonum regina, muliebrem aspernata molliciem, operibus semper, quae virum decent, innutrita est. Troianis favit contra Graecos, fuitque vexillifera et turmas equitum duxit. Propertius libro tertio. Ausa fe rox ab equo quondam oppugnare sagittis Maeotis Danaum Penthesilaea ratis, Aurea cui postquam nudavit cassida frontem, Vicit victorem candida forma virum. Virg. libro primo Aeneidos.
Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis
Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet.
Aurea subnectens exertae cingula mammae
Bellatrix, audetque viris concurrere virgo. Pamphilus.
Non probo peltatas inter quae tela cateruas
Hectore sub forti sanguinolenta tulit.
Cunabula Camillae Vocorum reginae manifestum futurae virtutis lumen promiserunt: Nam ab ipsa iam tum infantia, non molliculis involuta est pannis, non a blan dientibus nutriculis educata: sed a patre Metabo in mediis silvarum latebris ferino lacte pasta est. Relictis demum crepundiis paulo provectior facta, neque tractandis insue vit lanis, nec fusos aut pensa manisbus accepit, sed ferinis amicta pellibus fundas coepit circumagere, complicare arcus, sagittas torquere, ceruos et capreas lassare cursu. Cui virtuti adiecit studium virginitatis. Orto demum inter Turnum et Aeneam bello, Rutulis adhaesit, fuitque ductrix copiarum. Quam eius virtutem Virgilius in si ne septimi sic describit,
Hos super advenit Volsca de gente Camilla
Agmen agens equitum, et florentes aere cateruas
Bellatrix, non illa colo, calathisve Mineruae
page 196, image: s395
Femineas assueta manus. sed praelia virgo
Dura pati, cursuque pedum praevertere ventos.
Illa vel intactae segetis per summa volaret
Gramina, nec teneras cursu laesisset aristas.
Vel mare per medium fluctu suspensa tumenti
Ferret iter, celeres nec tingeret aequore plantas.
Cleopatra Aegypti regina, Dionysii Auletis filia: quum mortuo iam Caesare Antonium lascivientibus momoridisset oculis, et in amorem sui pellexisset: praeter Syriae et Arabiae regnum ausa est Romanum quoque imperium sperare. Quum ergo magis ac magis in dies cresceret libido principandi: imperium ipsum ab Antonio petere non dubitavit. Quod quum exorasset, sumptis cum eo armis, in Augustum eiusque generum Agrippam copias duxit, movitque bellum: cuius fortuna anceps aliquandiu pependit. Victis ad extremum Antonianis, effrenata mulier cecinit receptui, ac se in pedes dedit cum adultero. Quos secutus victor Augustus ita oppressit, ut neglecta pacis conditione, Antonium ad inferendam sibi mortem compulerit. Quo extincto, ubi nullum rebus afflictis subsidium vidit Cleopatra, brachium aspidi mordendum praebuit, ne in triumphum captiva raperetur. De hac Propertius lib. tertio sic inquit.
Scilicet incoesti meretrix regina CanopiUna Philippaeo sanguine adusta nota,
Ausa Iovi nostro latrantem opponere Anubim,Et Tyberim Nili cogere ferre minas,
Romanamque tubam crepitanti pellere sistro.Baridos et contis rostra liburna sequi,
Foedaque Tarpeio Conopea tendere saxo,Iura dare statuas inter et arma mari.
Helerna Iani filia, mortuo patre apud Tyberim regnavit, praefuitque viris sine viri auxilio.
Apud Meroem quoque principata est Candace regina, et imperavit Aethiopum genti.
Semiramis regnandi libidive tota pruriens petiisse fertur a marito Nino, ut quinque dies tantum imperaret, et sceptro uteretur. Quod quum exorasset, satellitibus iussit, Ninum ut interficerent. Hoc itaque modo regnum consecuta, Assyriis tantisper dominata est, dum a Nino iuniore filio interfecta sit, quia eius concubitum rogasset. Eadem muros Babylonis condidit, aut a Nitocri regina conditos auxit et reparavit.
Hippolyte Amazonum regina quum instar ceterarum bello insuesceret, asua est ar ma capere in Theseum, a quo expugnata et in uxorem ducta est. Propertius. Felix Hippolyte nuda tulit arma papilla, Et texit galea barbara molle caput.
Zenobia Palmyreorum regina post mortem Odenati mariti sui imperium arripuit in Syria, Nec dubitavit arma capere in Aurelianum imperatorem, a quo victa et in triumphum ducta est. Quum autem probro daretur ipsi Aureliano, quia de ea triumphasset, Nihil inquit me pudet de femina triumphasse, quae virtute plusquam virili sit praedita. Pontanus. Qualis et Aethiopum quondam sitientibus aruis In fuluum regina gregem sese armat, et audet Sola pedes sese irato obiectare leoni, Insignique arcu, et duplici Zenobia telo.
Hypsecratea Mithridatis coniunx, in omni bellorum discrimine adiutrix astitit marito. Quinetiam capillos sibi rasit, ne ferendae galeae essent impedimento.
Valasca Bohemorum regina facta cum ceteris mulieribus coniuratione de excutiendo virorum principatu, copiarum ductrix bellum movit, interfectisque viris, feminas omnes asseruit libertati, adeo ut Amazonum instar multos annos principatae sint sine viris.
Regnante apud Gallos Carolo septimo quum Angli omnia populabundi passim irrumperent, et iam prospero fortunae Zephyro adiuti nihil sibi non pollicerentur, desperatis Gallorum rebus adfuit Ioanna magni spiritus virguncula, quae attritos
image: s396
Gallos animans ad ultionem et libertatis gloriam, prima belli campum ingressa, non prius suos hortari et ipsa certare desinit, quam hostem in fugam verterit reportata victoria.
Artemisiam reginam Cariae, et Mausoli coniugem mirantur Graeci, quia irruentes Rhodios classe exuierit, insulam quoque domuerit erecta in urbe statua, quae civitati stigmata videretur inurere. Hoerodotus ad hunc modum de ea scribit. Verum (inquit) Artemisiae praecipua me tenet admiratio, mulieris expeditionem aduersus Graeciam secutae quae defuncto viro nulla adacta necessitate, sed praestantia animi atque virilitate in militiam concessit. Nomen ei erat Artemisiae Lydami filiae, Paternum genus ex Halicarnasso, maternum ex Creta. Haec Halicarnassaeis et Cois, et Nisyriis, et Calydius quinque cum navalibus venit omni copia instructis.
Vulgata est et nota Amazonum virtus, quae reiecto virorum et principatu et commercio, solae sibi imperaverunt, suamque libertatem armis defenderunt.
Athalanta venatrix fuit Arcadica, vibrandis iaculis et arcubus complicandis assuefacta, quae inusitatae magnitudinis aprum universae formidolosum Aetholiae prima aggressa est et vulneravit una cum meleagro. Pontanus libro tertio de Stellis, de hac puella, eiusque virtute sic meminit.
Qualis in Aetholum campis Meleagria virgo
Stravit aprum, primamque manu stringente sagittam
Intorquens, ausa est spumanti occurrere monstro.
Mox laeta et spoliis, famosa et caede superba.
Thomyris Scytharum regina potentissimo Persarum regi Cyro, bello congressa est, ipsumque et vita et castris spoliavit ad ulciscendam filii mortem, quem ille prius occiderat.
Delbora mulier bellatrix, imperavit Israelitis, quos ab incursionibus vicinorum plae runque tutata est, quorumque remp. et imperium variis auxit honoribus.
Virtutem Has bites feminae bellis exercitae sic describit Sylius libro primo.
Haec ignara viri, vacuoque assueta cubili,
Venatu et syluis primos defenderat annos.
Non calathis mollita manus, operatave fuso.
Dyctinnam et saltus, et anhelum impellere planta
Cornipedem, ac stravisse feras immitis amabat.
Idem li. 2. ait Tyburnam Saguntinam fuisse feminam Murrhi uxorem et bellatricem. Teuca Illyricorum regina, viris foritissimis imperavit, et Romanorum vires fregit saepe numero. Fuit Argonis uxor.
Lacenae mulieres virorum obibant munera, sese in gymnasio, in bello, in venatione exercentes. Hae cum viris in certamen aduersus Messenios fortiter descenderunt.
Margarita Henrici sexti Britanniae regis coniunx aciem viri deficientem restituit.
Gaditanae mulieres, partu statim surgunt, ministeriaque domus obeunt.
Olim Germanorum mulieres, inclinatam aciem, et iam ad triarios vergentem restituerunt.
Bellovacae mulieres a Carolo Burgundiorum duce longa obsidione fatigatae, moenia defenderunt, et obsessorem e scalis in fossasvrbis detruserunt, reportatis ad suos vexillis.
Lesbia puella murorum parte machinis Turcarum deiecta, oppidanis fugam aut deditionem meditantibus salutem peperit. Obtulit enim se primam impetui et iaculis inimicorum pro tutandis ipsis muris.
Amalasiuntha Gothorum regina principata est apud Ravennam, Burgundiones et Alemanos Liguriam populantes, italia pepulit, adiuvante Theodato, quem regni consortem susceperat.
Maria Puteolana a Puteolis Campaniae urbe nomen adepta, bellica virtute maxi me floruit aetate Francisci Petrarchae. Erat laborum apprime patriens ab pisa iam inde adolescentia. Abstinebat vino, Erat parca cibi et verborum, Reiciebat colos, pensa, fusos, et lanas, et cetera, quae muliebrem decent molliciem. Gaudebat arcubus, iaculis, pilo, galea, scuto. Noctes perpetuas quandoque vigilabat, nec dormiebat nisi coacta
page 197, image: s397
idque sub dio et humi, reclinans caput in scutum pro puluinari. Inter armatos versaba tur. Quod quamuis impudentiae speciem praeferat, nihil tamen vehementius curavit quam studium virginitatis, in qua permansit ad mortem usque. Cultum corporis aspernabatur. Quibus artibus bellicosa admodum facta est.
Bona Longobarda bellatrix itidem puella floruit anno domini 1468. Nupsit Brunorio Parmensi egregio bellatori. Ateneris annis lustrabat silvas venatricibus sti pata canibus. Maritum in omni discrimine comitabatur. Quem quum Alphonsus rex Siciliae aliquando certa de causa in vincula coniecisset, miserta captivi femina, ad diversos principes instar Pegasarii cursoris cucurrit, ut ab eis literas et patrocinium obitineret pro viri salute, quod obtinuit.
Bella et alia quaedam mala a mulieribus orta.
BEllum Graeorum in Troianos, ortum est ab Helenae raptu. Oui. li. primo Elegi. Qualis ab Europa Phrygiis aduecta carinis, Coniugibus belli cau sa duobus erat. Propertius li. secundo. Olim mirabar, quia tanti ad Pergama belli, Europae atque Asiae causa puella fuit. Idem lib. secundo. His olim (ut fama est) vitiis ad praelia ventum est. His Troiana vides funera prin cipiis. Seneca. Quisquam dubius ad thalamos eat Quos suadet Helena? pestis exitium, Lues utriusque populi. Cernis hoc tumulos ducum, Et nuda totis ossa (quae passim iacent) inhumata campis? haec hymen sparsit tuus. Tibi fluxit Asiae, fluxit Europae cruor. Pelops quum Phrygiae regno successisset, bellum movit in Oenomaum patrem Hippodamiae propter puellam ipsam adamatam, et negatam sibi in matrimonio.
Alia fuit Hippodamia Atracii filia et uxor Pyrithoi, quam quum mero calescentes et aestuantes libidine Centauri rapuissent, bello petiti sunt a Pyrithoo. Unde puellam ipsam Propertius Iscomachem vocat. Isco enim graece significat habeo, et mache dicitur pugna. Verba eius sunt haec. Qualis et Iscomache Lapithae genus heroinae, Centauris medio grata rapina mero. Idem. Aspera Centauros eadem dementia iussit Frangere in aduersum pocula Pyrithoum. Oui. lib. 14. Helenae non pluribus esset Sollicitata procis, nec quae Lapitheia movit Praelia.
Archelaus rex Macedoniae interfectus est ab adolescente Crateva nomine, quem habebat in deliciis, quia ei promissam filiam, alteri posthabuerit.
Archilochus poeta Iambographus Lycambem socerum ad praeposteram laquei mortem impulit, propter eius filiam sibi in matrimonio denegatam. Unde Ouidius, Postmodo si perges, in te mihi liber iambus Tincta Lyncambaeo sanguine tela dabit.
Pericles propter Aspasiam concubinam Samios infestos Milesiis debellavit.
T. Corruncanum liberius in legatione ad Taucam Illyricorum reginam locutum regina ipsa interfici iussit, violato gentium iure. Livius.
Propter Cryseidem filiam Crysae (qui sacerdos fuit Apollinis) ab Agamemnone raptam Apollo pestem in castra Graecorum immisit: quae non prius desiit serpere, quam patri suo reddita sit puella.
Propter Laviniam Latini regis et Amatae filiam ortum est bellum inter Aeneam et Turnum dum uterque eam sibi in matrimonium dari cuperet. Pontanus lib. quarto de stellis. Hinc atrox bellum exoritur, pro coniuge certat Hinc Rutulum manus, hinc fulgentibus Arcades armis. Ac tandem victor potitur rgenoque toroque, Sed fato cadit infelix cava ad antra Numyci.
Roma condita quum Romulus ad augendum urbis populum, Sabinorum soeminas rapuisset, inde bellum ortum est et motum a maritis: raptum ulcisci et raptas repetere volentibus. Propertius lib. secundo. Cur exempla petam Graium? tu criminis author Nutritus duro Romule lacte lupae. Tu rapere intactas docuisti impune Sabinas, Per te nunc Romae quidlibet audet amor.
Mortuo Menelao Megapenthus et Nicostratus Orestis filii Helenam in Rhodum
image: s398
fuganerunt, ubi a Polyzo Tlipolemi uxore arbori suspensa est ob zelotypiam.
Lysimachus filius Agathoclis filium Agathoclem (cuius auspiciis multa bella feliciter gesserat) veneno sustuilirinstigante Arsinoe noverca Ptolemaei sorote.
Lucretius poeta amore feminae in suorrem versus, amatorium hausit poculum, quo spiritum efflavit.
Tullia procuravit, ut maritus suus Seruius Tullus a Tarquinio Superbo interficeretur.
Sanson quum Dalilae uxori crinem fatalem ostendisset, in quo prodigiosae vires con sistebant, dormiens ab eadem rasus incidit in manus inimicorum.
Iphis egregia forma adolescens spretus ab Anaxarete puella se suspendit.
Deianira author fuit duelli inter Herculem et Nessum Ceotaurum, atque etiam mortis ipsius Herculis. Seneca. Oturpe fatum. Femina Herculeae necis author feretur.
Achab rex Israelitarum suasu Iezabelis uxoris occidit prophetas.
Chilpericus Clotharii filius opera Friedgundis seu Fridgundae uxoris, dum venatu rediret, interfectus est.
Seleucus Callinicus rex Syriae dum novercam Berenicen Ptolemaei sororem expulisset ab ipso Ptolemaeo bello petitus est.
Deiphobus Insidiis Helenae (quam post mortem Paridis coniugem duxerat) occisus est, toto corpore inhonestis plagis deformato.
Amphiaraus vates quum praevidisset se periturum Thebis, si ad bellum proficisceretur, coniecit se eo in latebras et occuluit. Eum tamae produdit uxor Eryphile spe habendi monilis aurei, quod gerebat Polynices. itaque uxoris fraude coactusire Thebas, hiatu terrae absorptus dicitur.
Euander Pallantis Arcadum regis nepos, suasu Nicostratae matris occidit patrem suum.
Eduardus Anglorum rex et martyr, uxoris suae fraude occisus est.
Pterelas Thebanorum rex, proditione filiae Polydices interfectus est a Creonte.
Nisus quoque Megarensium rex obsessus a Minoe rege Cretae, proditione Scyllae filiae (quae Minois amore tenebatur) fatalem amisit crinem, atque ita ab hoste interfectus est. De utroque Ouidius. Filia ne ve magis capiti sit fida parentis, Quam tua vel Pre rela, vel tua Nise fuit.
Cleopatra causa fuit belli inter Ptolemaeum Philopatorem patrem suum, et Alexandrum Syriae regem.
Gandulphus martyr dum uxorem adulterii increparet, eiusdem insidiis interfectus est ab adultero.
Hippolytus a Phaedra noverca stupri falso accusatus, dum Thesei patris furorem vellet declinare, discerptus est ab equis.
Propter Hermionen orestes Pyrrhum occidit.
Ortarus rex Bohemiae insimulatus ignaviae et timoris ab uxore Margarita, quia cum Rodulpho Caesare foedus inisset, bellum movit, in quo profligatus est.
Ioram Israelitarum rex suasu Athaliae uxoris infinita prope commisit flagicia.
Isis causa fuit, cur Mercurius mandato Iovis Argum occiderit.
Luchinus italiae comes movit bellum in Ugolinum Gonzagam propter Isabellam uxorem suam ab ipso Ugolino vitiatam.
Martia meretrix Antonium Commodum Imp. (cuius erat concubina) fecit occidi ab athleta quodam, quo cum adulterii consuetudinem habebat.
Rodericus Gothorum rex, quum filiam Iuliani cuiusdam praefecti (qui Tingitanam provinciam administrabar) adulterasset: dolore animatus pater, Sarracenos convocavit, movitque bellum, in quo septingenta utrinque milia hominum perierunt.
Alexander instinctu Theadis meretriculae Persepolim urbem combussit. Curtius Ebrio (inquit scorto) de tanta referente sententiam, unus et alter, et ipsi mero onerati assentiuntur, rex quoque fuit avidior, quam patientior. Quin igitur ulciscimur Graeciam,
page 198, image: s399
et urbi faces subdimus? Omnes incaluerant mero. itaque surgunt temulenti, ad incendendam urbem, cui armati pepercerant. primus rex ignem regiae iniecit, tum con vinae, et ministri, pellicesque.
Violara Lucretia causa fuit exigendi regum principatus, quemadmodum per Virginiam Triumuiri desierunt.
Octavia soror Augusti ab Antonio repudiata, causa fuit belli civilis.
Antiochus dum bellum gereret in Romanos, vino et Veneri dies multos indulsit, cum puella quadam Chalcidensi, quam deperibat. Ex quo factum est, ut mollicie illa deliciisque corruptus, hosti victoriam reliquerit.
Ouidius libro secundo Eleg. de quibusdam bellis: et aliis multis malis, quorum authores extiterunt feminae, ad hunc modum scribit.
Nec belli est nova cura mei. Nisi rapta fuissetTyndaris, Europae pax Asiaeque foret.
Femina syluestres Lapythas, populumque biformemTurpiter apposito vertit in arma mero.
Femina Troianos iterum nova bella movereImpulit in regno iuste Latine tuo.
Femina Romanis it erum nunc urbe recentiImmisit soceros, armaque saeva dedit.
Vidi ego pro nivea pugnantes coniuge tauros.Spectatrix animos ipsa iuvenca dabat.
Item Horatius libro primo Ser.
Nam fuit ante helenam cunnus teterrima belli
Causa.
item Pamphilus saxus.
Baccatum caperet coniunx ut avara monile,Iuit ad infernas Amphiaraus aquas.
Tyndaris ad Phrygii vultum cor flexit amantis,Et Menelaaeam liquit iniqua domum.
Vertit opes Asiae, disiecit moenia Troiae,Hectoria vulneribus fodit et Aeacidem.
Fraude Clytemnestrae clarus mactatur Atrides,Fraude cadis natae tu quoque Nise tuae.
Ad Ptolomaeam nam munera transtulit brbemCaesaris, et magis scaeptra beata Numae.
Quae tenuit Pharium meretrix scelerata Canopum,Opponens Latiis stridula sistra tibus.
Vincla, faces, ferrum, Ietalia spicula, virusSub roseis claudit quaeque puella genis.
VALERANDI VARANII DE GESTIS IOannae virginis Francae, egregiae bellatricis: Libri quatuor.
REVERENDO IN CHRISTO PATRI CAROLO Genelici, episcopo et comiti Noviomensi Valerandus Varanius salutem.
RElatum est a praeclaris authoribus honorande antistes, imperiis et regnis perinde atque humano corpori plerunque accidere. Quantumuis enim corpus vegetum aut incolumi robore praeditum fuerit: tandem tardante senecta post iuventae exhaustum vigorem sanguis habet (ut inquit poeta) frigentque effoetae in corpore vires. Sic imperiis suae non desunt vices. Nam ita fere comparatum videmus, ut post nobiles triumphos, et prolatos undecumque fines aliquando veluti confecta senio inta bescant. Quin et regnum de gente in gentem transserri propter iniusticias, et sedes ducum superborum a domino deo destruit, memoriae proditum est. Huic astypulantur sententiae annales Assyriorum? Persarum, Medorum,image: s400
Graecorum, Romanorum et id genus aliorum, quorum aliquando imperia celeberrima extiterunt: sed per vicaria temporum interualla sunt penitus deleta, aut in alienam traducta potestatem. Itaque sub Carolo sexto senectam sensit Gallia ad interitionem pene deducta. Perfunctus enim gloriosis victoriis Carolus, et rebus praeclare gestis, gravi valitudine et diutina correptus est: quod occasionem fecit, uti regni proceres (quae pestilens dominandi ambitio est) occultis primo facitonibus, apertis paulo mox odiis et simultatibus: grandem regno importarint iacturam. Tum Angli fero citer regnum aggrediuntur: ut propemodum de ipso actum esse crederent plerique. Inter has calamitates, et extremam saevientis belli aleam: suscitavit deus spiritum egre giae et insignis puellae, quae veluti altera Delbora aut Iudith ceruices contunderet potentium. Huius igitur virginis historiam quom utcumque carmine complexus fuerim: sub tui nominis auspicio edendam censui, quippe omnia mea nedum huius libelli inscriptionem tibi debeo. Accipias itaque dignissime praesul pro tua benignitate hoc mu nusculum, aeternum meae in te obseruantiae monumentum.
Ex Parisiis. decimo sexto calendas Novembres Anni quingentesimi decimi sexti supra millesimum. Vale.
DIGNISSIMO IN CHRISTO PATRI GEORGIO Ambasiano, Rothomagensi archiepiscopo: Valerandus Varanius Salutem
INter evoluendos Francorum annales, dignissime praesul, cum Ioannae virginis Francae historiam perfunctorie decursam animaduerterem: mihi persuasium feci, non indignum fore laborem, si per succisivi otii suffurationem in re ipsa latius propaganda paulisper continerem studium. Id genus officii ar bitratus dignum, quod nostri partem slbi vendiceto ortus. Sie enim arduis in negotiis patriae prodesse non possimus: non ideo praeclusum nobis fuerit iter, quo minus egregia virginis facinora memoriae prodendo simus tolerandi. Mihi certe non solum, sed et quam plurimis bonis et studio sis viris eiusmodi historia visa est, quae non pe nitus oblitescat. Nam si veterum sabulamenta meras et inanes nugas referentia non paucos illicibili quadam voluptate detinent: quanto magis hanc historiam impensele gent posteri: ut quae non de Gorgonibus, aut Pandionis avibus conficta est. Sane et in hanc usque diem superstites sunt plusculi qui virginem viderunt inter vivos agentem. Obiit enim Rothomagi anno millesimo quadringentesimo tricesimo primo, cum urbi et toti fere provinciae preessent Angli. Elapsis subinde quatuor et viginti annis Calixtus tertius romanus pontifex, Remensem Archiepiscopum, Parisiensem, et Constantiensem episcopos destinat iudices: qui priori lite (qua puella authoribus Anglis dam nata est) diligenter recensita, et fideliter ultro citroque discussa: tandem innocentem et probam viginem fuisse definiunt. Si quempiam delectet plenius historiam nosse: ex coenobio sancti Victoris Parisiensis librum repetat: quem aliquot dies mutuatus sum: ubi abunde, et ex fori iudiciarii ordine omnia quae transcripsi digeruntur. Sed haec satis fuerint. Hunc autem laborem meum quo praesidio tutarer, quum apud me requirerem dignissime pater: feliciter actum esse cum libello existimavi: si inter chartaceam supellectilem tuam ei locum benigne indulseris.Ex Parisiis. decimo calendas Novembres anni quingentesimi decimi sexti supra millesimum. Vale.
Argumentum primi Libri de gestis Ioannae virginis Francae.
In exordio narrationis habetur oratio Caroli magni ad divam virginem pro pace impetranda. Mariae ad filium pro Gallis oratio. Christi ad matrem responsio Causarum belli expositio. Virginis ad Carolum Magnum allocutio. Angeli ad Ioannam legatio. Ioannae ad deum oratio. Ensis miraculosa proditio. Ioannae ad Baudrecurtum oratio. Roberti ad Ioannam responsio. Ioannae ad Carolum septimum progressio. Ioannae in universitate Pictavensi examinatio. Magna super eius receptione disceptatio. Longa Ioannae oratio: in qua multa de patria, parentibus, et aliis ad eam pertinenti bus commemorat. Virginitatis Ioannae per reginam Siciliae probatio.
page 199, image: s401
VALERANDI VARANII ABBAVILLEI, DOCTOris theologi Parisiensis: De gestis Ioannae virginis Francae, Auglorum expultricis: Liber primus.
ORdior augustae titulos et gesta puellae,
Quae sexus egressa modum, longaeva diremit
Praelia, et ambiguas lites: dum freta potenti
Robore, Brutiadas Gallis exegit ab oris.
Lex nisi constituat non succensere clientem
In dominas: vestram sacrae Libethrides ausim
Accusare moram. Semper ne indicta manebit
Nympha, cothurnatae cui debent carmina muse?
Pierus, Eurotas, Helicon, Asopus, et omnis
Aoniae tractus (phoebaei numinis olim
Delitiae) stagnant Agarenis hospita porcis.
Tandem istinc migrate deae, iam Pallas Athenis
Cessit: et in Franca regnat celeberrima gente.
Suppare et huc voto septem venere sorore:
Par quoque vos fuerit sociis convivere terris.
Altisono cantu magnos heroas ad astra
Euehitis: nostram cur non heroida munus
Ornet Apollineum? discusso puluere longt
Carceris, in lucem veniat generosa virago:
Francia cui debet, forti quod Roma Camillo:
Vester Amazoniis pecten sudavit in armis:
Hanc quoque Pierides numeris ornate puellam,
Ut cumulus vestro generi succrescat honoris.
Nec pudeat quia florentes exegerit annos
Lanigeros inter strepitus, pastoriaque arma.
Quandoquidem tum pastor eras Amphrisie vates
Numine subducto, quom (te modulante) Pheraeae
Pascebantur oves. huic et subscribe puellae
Archadiae pastor, cui post Syringis amores
Hae placuere artes: comitesque accerse Lycaeo
Vertice deductos, et amantia numina plectri.
Sed quid opus nugis? non diros Gorgonis angues
Non athalantiadas, nigrisue Coronida pennis
Fingimus: autversas monstrosa in corpora nymphas.
Ergo age Costis ades, praesentis conscia facti:
Et rege veridicum spiranti numine carmen:
Crebra gerendarum fueris quom nuntia rerum.
Postquam liligeros furor indignantis olympi
Attrivit sub sanguinei discrimina Martis
Praecipites: nec longaevo speranda labori
Meta putaretur. Magnus tum Carolus aegro
Suspirans animo, provoluitur ante beatos
Christiparae obtutus, et supplex talibus orat.
Virgo potens terum, et divinae conscia mentis
Quam deus aduersis praesens in rebus alylum
Instituit: famulum non dedignare precantem.
Aspicis ut Francas magni inclaementia belli
Iandudum populatur opes: deserta colonis
Tecta diu ingemuere suis: si forte supersint
Quos nondum bellum exhausit (quae turba pusilla est)
Semianimes lugent: pecoris nec cura, nec agri.
Torpent rastra domi, subducto vomeris usu:
Spinas, et tribulos dat glebae terra feracis:
Sic vacua antiquas dediscunt hortea messes.
Labruscis operitur humus: non caedua ferro
Vinea subicitur, nec eunt in prata canales.
Agrorum facies, vastae videantur eremi:
Omnia sic neglecta iacent, suntque horrida cultu.
Sed magis id crudele: lupos penetrare domorum
Usque focos, atque ex gremiis abducta parentum
Pignora frustratim sectis emandere membris.
Nulli tuta domus, per inhospita lustra ferarum
Horrisonos Boreae strepitus, et sigora brumae
Sustiner extorris genitali sede popellus,
Absenti quam foeda viro sunt stupra? nephandae
Quae veneres? quantae patrantur saepe rapinae?
Dum flagrant mediis incendia noctis in umbris.
Saepe furens mille materno viscere clausos [sic]
Interimit foetus, et vitae praeripit auras.
Inusticiae concussa manus: pro legibus arma,
Furtaque succedunt. sic regnat ubique tyrannis:
Et vitii frenos patitur pessundata virtus.
Magnificae collapsae arces, et ditia quondam
Oppida nunc turpi squallent divulsa ruina.
Si moveat divos tantae impietatis imago,
Et luerint aequas Gallorum crimina poenas:
Rebus ades miseris, gnatumque inflecte precando.
Foeta dei verbo tibi mens, tibi luceat apertis
Et facie tenus indiciis quodcumque futurum est.
Fascibus imperii quom me donasset olympus:
Vidi ego Vandalicosausus, et Alanica castra:
Nostraque in occiduam penetrarunt agmina Calpem
Atque trucem Desiderium parere coegi:
Inde per Ausoniae populos vastissima gessi
Praelia: et exclusum romana sede Leonem
Restimi: sed vera loquor, testorque pudorem
Virgo tuum: Francos pierate, fideque priores
Omnibus, expertus per tot discrimina novi.
O regina piae venias auraria causae:
Debeat ut meritis maiores Francia grates.
image: s402
Sacrifici viden ut desunt per templa ministri?
Templa ruinosos propius spectantia casus.
Tum superae regina plagae sublime tonantis
Aggreditur solium, et tali sermone peorat.
Ut tua flagranti nunc pulsem numina voto
Urgeor o fili. Gallos miserare iacentes:
Ultricem compesce manum, iam parcere tempus.
Te veniam planctu, et resupinis frontibus orant
Francigenae. Si forte iuvat cognoscere mores,
Quodque sit ad duros constans patientia casus:
Hactenus aduersae fecere pericula Syrtes.
Inficias nemo ire velit commissa mereri
Multiplices plagas, sed te dulcissime sili
Lapsorum semper misseret, levioraque culpis
Supplicia infligis: tandem modus esto furori.
Debita si nondum pressit vindicta superbos,
Innocuis saltem posthac ignosce: sed unum
Nunc genus aerumnae cunctos impingit in atram
Pauperiem: pravi non est discrimen et aequi.
Sunt qui militiae titulo per mille feruntur
Flagitia, hostilique nocent plus agmine: ut hostem
Indigenae semper timeant rurique domique.
Nam quid abactorum turmas, quid vilia dicam
Mancipia, et lixas non sacramenta professos
Militiae: qui grassantur per rura, per urbis:
Pax quibus est odio, atque ingratum munus olivae:
Dum nullo rectore vident scelus omne licere.
Nec modo terreni faeies elanguit orbis:
Foeda sed in nostrum contagio serpit honorem.
Peruia sunt delubra feris, sunt peruia et undis:
Dispereuntque sacrae pinnis labentibus arae.
Aspice quam differt a prisco ecclesia vultu:
Quae gemit, et sancti reperit lamenta prophetae
Qui delenda puer Solymorum moenia vidit.
Solenni quom sacra facit sub luce sacerdos:
Subsidit miles, valuisque subinde refractis
Ingrediens: aedem crudelibus inquinat ausia,
Ferreaque adducunt miseram sub vincula plebem?
Arma silere iube, superisne videbitur aequum:
Tam praestans, atque excellens occumbere regnum?
Cerne quot heroas Franco de sanguine nostris
Sedibus ascripsit virtus: ne perde futuros.
Ista piae matris moverunt verba tonantem:
Talia deinde refert, et dulcius ora serenat.
Quod petis alma parens, id votis annuit aether
Ast hic iusticiae rigor, et claementia regnant
Omnia communi moderantes foederis usu.
Illa quidem poenas ultrix pro crimine sumit:
Haec levat humanos lapsus, et debita donat.
Discolor est hominis studium, nec vivitur iisdem
Moribus: interdum quos impertimut honores
Fert ingratus homo, magnoque tumescere fastu
Audet: ut indomita vincat ceruice leonem.
Haec scelerum pestis duro est arcenda flagello,
Et pressis cohibenda lupis: no forte proterui
More gygantaeo superis contendere certent.
Sic modo terribili saevit Mars percitus oestro:
Et miseris lugent viduatae cladibus urbes.
Inde repentino veniens Libitina furore
Fert subitas inopina voces, promiscua gentis
Conditio perit: et mediis occumbit in annis
Pars melior: vix est capulis qui funera condat.
Hi stimuli frontemque hominum, fastumque retundunt:
Cum stolidae mentes in dexteritate bonorum
Degenerant: ipsosque volunt aequare tumore
Caelicolas, cum prosperior subuexerit aura.
Maxima liligeros ornarunt praemia reges
Dum fuit in pretio virtus: nam postvbi nostra
Orgia Parrhisiis primo Dionysius agris
Intulit, et saevas Teutatis proruit aras
Francia terrenae supremos gessit honores
Militiae: Gallos Davidica sceptra tulisse
Quis nihili pendat? toties Agarena potenti
Arma fugare manu? septena per ostia Nili
Victores conserre gradus, et castra locare:
Ista quis immodici non pignora credat amoris?
Mors tamen ut dignos heroas rettulit astris:
Nascitur inselix, titulisque indigna parentum
Progenies. Alii duxere per otia vitam
Indecorem, obscurumque manet post funera nomen.
Hinc gula delitias, et olentem suasit orexim
Principibus. subit inde venus, subeuntque minaces
Invidiae: variasque fovent divortia partes.
Gentis nulla fides, vix quen quam fraude carentem
Invenias: resonant infandis compita verbis.
Hanc scelerum turpem bello emundare cloacam
Pergimus extemplo praeceps discordia siugit
In populo, et miscet civilibus omnia rixis.
Mutua cognatae transfugunt viscera dextrae:
Alter Parrhisii nocturnis occubat umbris:
Authoremque necis sub ponte trucidat Ionae
Factio defuncti. faciuntque reciproca telis
Vulnera, quos aliae nequeant evincere vires.
Tum vocat infestas acies ex orbe Britanno
Ultrix nostra manus. Sic emarcescere Franci
Gloria coepta throni, funestaque regnat Erinnyst
Sed (te chara parens intercedente) malorum
Annuimus finem: Gallos optata revisent
Otia laurigere pacis, bellique facessent
Semina: ut antiquum speret secura decorem
Francia nobilibus iamiam illustranda triumphis,
Arbitrio stent ista tuo: sit summa gerendae
page 200, image: s403
Te penes et ius omne rei: quae cumque placebit
Ex voto tibi quaere viam: firmaque caducas
Imperii vires, et hiantia vulnera siste.
Dixerat: ecce procul Mariam Pipinius heros
Suspicit, et reducem digno veneratur honore.
Carole (ait) quem fanctus amor meminisse nepotum
Impulit: otaram Franca pro gente salutem
Accipies: haec sunto tuae solacia curae.
Semper apud Gallos stabili pietate resedit
Inconcussa fides: postquam bufone remoto
Aurea principibus venerunt lilia Francis.
Tanta feret dignos gentis propensio fructus.
Ex aliis aliam in gentem plerunque potestas
Magnifici transit solii, et celeberrima regna
Funditus intereunt: sed honoratissimus olim
Et thronus et sceptrum Gallo reparabitur orbi.
Nec vero in longas anceps est alea belli
Progressura moras. gemino vix Delius anno
Signiferum percurret iter, quom libera grandi
Clade, reflorescet proscripto Gallia marte.
Consurget media praestans de plebe virago,
Quae generis non freta loco, non munere sexus,
Aeternum referet ventura in saecula nomen.
Bellipotens herois equos frenabit, et armis
Circunsepta latus, pernix rapietur in hostem:
Primaque sulminei torquebit signa Gradivi:
Hinc celebrem post militiam, post chrismata regis,
Post debellatos hostes, urbesque receptas
Sub iuga ducetur gentis captiva Britannae:
Membraque per tenues ibunt resoluta favillas.
Sed melius caelum rem fortunabit: inultos
Non feret hos ignes Latiae censura cathedrae:
Gallia nam multo monstrabit teste, iubentis
Hoc opus esse dei: et culpa caruisse puellam.
Ut constent igitur magni decreta tonantis,
Clara manet Gallos desuerae gloria pugnae:
Ipsaque femineis pendent exordia ab armis.
Haec ubi dicta refert, accinctus nuncius astat:
Lympida divinae cui illucet notio mentis.
Iussus adit terras, subit et conclave puellae
Quam sie dulciloquo stupefactam convenit ore.
Salue Barriceae lux et nova gloria terrae:
Omnipotens tector (qui res alternat, et esse
Diversos iubet in fluxus, ut tristia laetis,
Laetaque succedant lugubribus) aethere summo
Me labi voluit: qui talia voce referrem.
Gallia iandudum luctu intabescit amaro:
Astra onerat votis, et thure fatigat acerras,
Possit ut hoc tandem bellorum fasce levari.
Audiit orantem summi claementia patris:
Direpti miseret regni, Carlique iacentis.
Persequitur: puerum (quanquam natura reclamat)
Anglorum exitiale odium: profugoque supersunt
Vix lacerae sedes, angustaque portio regni.
Militat aduersis dudum Normania signis:
Nobilis et priscos quae nominat insula Francos.
Adde et Aquitanam gentem, pheboque cadenti
Exposieas urbes: vicinaque Nereos arua:
Cetera pene in idem genus inclinata ruinae
In praedam veniunt hosti, et proscribitur haeres:
Quem Losci Aruernique fovent, aegreque tuentur.
Ofelix virgo et felicibus edita fatis:
Quae post tot clades, et belli fulmina, pacem
Restitues: tibi perpetuos sacrabit honores
Posterita: dirae succede tyrannidis ultrix
Armipotens succede operi, te acclamat olympus.
Quin genus omne tuum numero censebitur olim
Nobilitim, tu prima feres insignia clari
Stemmatis: et delebis onus seruile parentum.
Haec fatus supetum radiantia tecta revisit.
Obstupet ingenti virgo concussa pavore.
Huc illuc mentem rapitur: secumque revoluit
Altius, haec quid iussa velint, quo talia tendant:
Tum caelo conversa oculos, haec vota profundit.
Alme deus synceri animi sanctissime custos
Pelle precor lemures, et quae mortalia diris
Pectora imaginibus per opacae insomnia noctis
Ludificant: pelle in primis Plutonides umbras.
Ut nullo circunveniant errore puellam.
Non bene femineis enses et spicula dextris
Conveniunt: non spumantum moderamenequorum.
Pastorale pedum rudibus contrecto lacertis:
Iungo sudes septis, magalia voluo per agros:
Purpureis me inspergo rosis, me cingo corollis:
Hae mihi sunt artes, his et desudo sub armis:
Quid mihi cum peltis? quid cum thorace trilici:
Bella gerat qui non sexu prohibetur ab illis.
Sed queror imprudens: forsan quae bella diurno
Tempore narrantur, nocturno somnia fingunt.
A caulis arcere lupos compressa sopore,
Et tardos excire canes plerunque putavi:
Mox tamen haec effert noctis caligo solutae.
Crebra solent Mariae cuiusdam monstra referri
Caelitus allapsas quae se vidisse figuras
Dixerat armigeri strepitus, et bellica signa:
Haec tamen a vanis prodibat ineptia laruis,
Irritaque in celeres abierunt omnia ventos.
Menstrua iam totum Dictynna cucurrerat orbem:
Ecce redit qui prima tulit mandata minister:
Huc (ait) aethera rursus delabor ab arce:
Sta primis monitis, patriae succurre labenti:
Nil magis humani partem sibi vendicat ortus:
image: s404
Crede puella, fides semper gratissima caelo est
Victima: duricies tristi demergitur Orco.
Pendet in ambiguis recte sententia coeptis:
Ne rata mox credat prudens, quaecumque colorem
Iuduerint recti: species fucata bonorum
Decipit incautos, et mille pericula nectir.
Sed tecum nil tale agitur: divina voluntas
Hoc opere in magno partem te inssit habere.
Ne tamen ancipites involuant pectora fluctus,
Auspicia, et casus, venturaque signa docebo.
Costidis est aedes Turonae gentis in agro:
Cui situs, et longa squallens aetate vetustas:
Cincta rubis moles, populo sed sacra frequenti
Francia dum staret speciosis integra membris:
Emeritos hic arma duces appendere quondam
Mos erat, et spoliis venerari hostilibus aras:
Sanguis ubi gelidae torpens algore senectae
Suaserat extrema vitam componere pace.
Obsitus hic atra rubigine delitet ensis
Confuso armorum iam pridem immixtus aceruo:
Cuspide de prima capulo tenus aurea cingunt
Lilia, sed furuas fecit mora longa lituras.
Tebonus hoc primo donabit munere princeps
Quo bellum subitura tuos utaris in hostes.
Solue timore aim, et mandata capesse tonantis:
Subscribent aeterna tuae praeconia laudi.
Parcimus et nugis, et nil molimr iniquum.
Sed cur conditio te sexus terreat: ipsos
Caelicolas hoc non latuit, non femina, non mas,
Est apud aethereum patrem: discretio nulla
Est generis, non est liber, non verna, sed omnes
A domino pendent: vires ubicumque iuvabit
Inseret. humanos divina potentia captus
Transgreditur. quid enim tibi formidabile ducas
Si deus astiterir? Thesbyte orante propheta
Centeni occubuere viri: clauditque aperitque
Vox hominis caelos, ignemque accersit ab astris.
Tu saltem prodito tenus: tentare quid obsit?
Incipe: felici succedent omnia sorte,
Et nova feminei surgent in robora nerui.
Henricus frustra Catharinae hymenaea poposcit
Vincla, maritalesque thoros et regia sumpsit
Nomina: ut haeredis titulo veneratior esset
Liligerae plaebi. Quin et regale numisina
Cudit in insuetos vultus: istisque colorem
Dat lex connubii. sed eo processerit usque
Infensi longa ira dei iam prospera Gallis
Sidera nascentur: redeunt et tempora paci.
Altera lux caecas noctis discusserat umbras
Surgit Ioanna, et patrui festina penates
Ingreditur. visaeque refert miracula formae.
Vallicori praeses tum Baudrecurtus agebat:
Cui praestans animi virtus, et multa gerendi
Dexteritas belli. Patruo comitata puella
Tendit eo gressum, et tales dat pectore voces.
Huc ego prodigiis caelestibus acta venire
Cogor: et inveti reserare oracula casus,
Mira tibi auditu referam: quae forte probabis
Dum plene tibi susceptum innotescere verbum
Coeperit. obscuris cum nox involuitur umbris,
Saepe ego secreto thalami conclusa recessu
Angelicam vocem accepi, quae regia suadet
Tecta petam, ut regno pacem, populoque salutem
Hoste feram pulso. primae non credula voci
Restiteram sexu imbelli revocata: nec aequos
Censueram monitus, qui insanum Martis amorem
Ingererent. sed verba eadem quae saepius hausi
Haud dubiam fecere fidem: stant omnia certis
Explorata viis. nihil est quod debeat ultra
Admonuisse deus: maiora requirere inane est.
Quotidie ostentis oculi obtunduntur, et aures.
Conceptum da praeses iter: liceatque subire
Quod volumus. nam liligeris cum rebus agetur
Prosperius: sic fata iubent, sic imperat aether,
Haec ait, et facto dicendi fine parumper
Temperat a verbis demissa fronte. Robertus
Tandem subridens, dedignatusque puellam,
Mentis inops quid conaris? quae cura fatigat?
Vade domum (dixit) distento ventre capellas
Nox vocat ad caulam: ruri pascentibus agnis
Insidias tecta molitur fraude Lychaon.
Ad stabuli regressa fores bos mugit: harisque
Claudit nemo sues, non est praesepia foeno
Qui struat: omne pecus (te nunc absente) vagatur,
Scilicet id curae est superis (te vindice) Gallos
Restitui: torto deducas stamina fuso
Unde tuis cudas arma expedientia bellis.
Quid levis afflicto conducas femina regno?
Seria si mavis (nimium ne forte iocemur)
Natales invise agros, vetulosque parentes:
Et qui forte domi per tot tibi bella supersunt
Sedula pasce greges. nec enim capiaris amore
Militiae: te vana fides, te somnia ducunt.
Hactenus ista satis: motam compesce phrenesim.
Arma decent alios: fabricatur nubila Morpheus,
Unde sub obscura surgunt insomnia nocte.
Haec et plura bonus praeses responsa serebat:
Id non esse ratus consultae mentis, anili
Femineae vocis monitu prodire sub ora
Principis: et nugas, monstrosaque signa referre.
Sed constans iterum atque iterum regressa virago
Non sannas timet, aut ridentis scommatavulgi:
page 201, image: s405
Nec praefert muliebre aliquid, firmatur eodem
Propositi voto, et nulla levitate vacillat.
Gallia (ait) non hac soluetur peste, priusquam
Ipsa Caledoniam gladio percussero gentem.
Si pedibus duros impingere semita callos
Debeat, aut sit opus geminis obrepere palmis:
Ingrediar vel sola viam: nam nulla potestas
Sufficiet Bethfortiadas expellere regno,
Si non impositi perfungar munere belli.
Quid faciat praeses, quid sit ratione sequendum
Ambigit: hinc illinc videas pugnantia nasci
Argumenta: sed haec tandem sententia sedit,
Ut Loscos adeat: quia quo impulsore puella
Talia mente agitet: non est dignoscere promptum.
Accingit se laeta viae, comitantur euntem
Collecti misera rerum pro sorte ministri.
Mox procul exurgunt tectis flammantibus arces
Rex ubi belligeros versabat corde tumultus.
Quem gestit virgo affari, mandataque coram
Edere: ut impulsam secreto numine mentem
Nemo neget: sic et gressum componit, et ora
Grata gerit, cunctisque bonum praenuntiat omen.
Postquam introgressos coeperunt atria: regem
Pronus adir Pulengeius, supplexque profatur.
Nos tua non aegre tulerit claementia princeps
Inclite: quandoquidem si non audire pigebit,
Accipies casum exemplo fortasse carentem.
Ad Baudrecurtum (cui credita cura regendae
Vallicoris) nil tale ratum miranda puella
Venit, et id superis dicit monitoribus: esse
Credierat nugas, deliraque verba Robertus:
Propterea ab sese dimissam, terque quaterque
In patriam remeare iubet, mentilque furorem
Ponere: quinet iam complosis sibila palmis
Ingeminat crebro puerorum turba: sed usque
Persistit coepto, et multum se profore spondet
Fottunae rex magne tuae. in plerisque rogata
Femineum supra morem respondet: ineptum
Effutit nihil, incessu promittit et ore
Grande aliquid: totus (nec enim pudet ista fateri)
In diversa trahor: rem non emittere vulgo
Mens fuit: at divum veriti contemnere numen,
Post longos monitus, importunumque puellae
Venimus impulsum. Summa caelatur abysso,
Transque hominem scandit quicquid molitur olympus.
En nostrae rex summa viae. Tu ex ore puellae
Cetera cognosces. at nostris quaesumus ausis
Da veniam: nam causa tui syncaera merendi
Appulit huc nostros gressus, timidosque coegit
Aspera conditio, et tempestas plena malorum.
Virgineae voci facili non credidit aure
Carolus: ambiguos vulgato mutmure patres
Invasit stupor immodicus. Sed digna referri
Res visa est ad Pictavae consulta palaestrae.
Dicta dies aderat: venit in commune theatrum
Ancipitis prolata palam discussio nodi.
Ordine quenque suo capiunt subsellia: non vox
Auditur, non fit strepitus: tennere vocati
Ora patres: sed cuius erat provincia fandi
(Innuit ut praeses) tali sermone perorat.
Egregii patres nostris quae causa vocandi
Concilii: misera perculsum clade fatiscit
Imperium, laevos sic torquent sidera fluxus.
Sed procinctus in haec rerum dispendia sudor
Militet: aduersas hyemes superare ferendo
Est opus: haud vero contra pugnare vetamur
Irritata piis flectendo numina votis,
Aut etiam (si mens nobis industria) vires
Exercendo animi: patrum inconsulta libido
Forsitan immites carpsit de viribus vuas
Et stupidi dentes post indoluere nepotum.
Onnia iandudum ingenti trepidare tumultu
Cernitis: hanc pestem nostris quae causa diebus
Intulerit: modicae non est indicere molis
Quicquid id est, sive astrigero vis indita caelo
Voluerit hoc fatale malum, seu quilibet alter
Ignotus divorum, et ineluctabilis ordo
Hos Gallis ferat influxus, radiosque maligni
Sideris: haud ideo virtus tabescat inerti
Segnicie: tantis bellorum fluctibus acres
Obuia firmemus vestigia: spes bona mentes
Erigat invictas: tot forte laboribus actos
Eripient olim superi, et meliora quietem
Fata dabunt: felix aliquid mens augurat huius
Virginis auspicio cui praesens cura laborat.
REs pensanda tamen magno est examine: quando
A solita rerum discedit lege: frequenter
Aspicias flores pulchra qui veste renident
Naribus admotos tetrum spirare vaporem.
Dicite (quandoquidem convenimus illius ergo)
Quae vobis sit iudicibus credenda puella.
Assurgit venerandus eques, cui plurima fronti
Canicies: cui membra tremunt effoeta senili
Pondere: militiae longaevo exercitus usu.
Rege sub extincto multis stipendia lustris
Fecerat (emeritus quamuis a marte vacaret)
Conciliis astare tamen plerunque iubebat
Carolus: audibatque libens quid suadeat heros.
In primis ubi de belli ratione gerendi
Quaestio versatur: non primo verba recepit
Virginis, ex altis effert tum talia rostris.
Est vetus elogium, non protinus omnia credi
image: s406
Aurea, quae videas auri praeferre colorem.
Femina res armis incommoda, femina pravi
Ingenii: longe effreni pugnacior ore.
Femina, quam gladio, commissi perfida custos.
Non ea lex belli, non author femina pacis.
Femineis sunt plena malis quaecumque vetustae
Produnt historiae nil femina linquit inausum
Quo furor impellit, mentisque insania versat.
Femina versicolor monstrum. numerare profusam
Quis queat heroum seriem, quos perdidit olim
Femineum scelus? Argivas in Pergama classes
Tyndaris excivit: cadit hinc fortissimus ille
Hector adulterii pretium. cadit hinc et Achilles
Et praestans utrinque genus. Lavinia pene
Relliquias Troum exhausit. Sansonis ademptum est
Robur ab externa meretrice. nec ille prophetes
Eximius cassem effugit speculatus ab alto
Balnea Bersabeae. Non extricabile vinclum
Scorta tetenderunt Salomoni ut sacra focosque
Poneret idolis. Sed tanta piacla patravit
Uxor Achab, summa quae praecipitata fenestra
Interiit. regni dum quaerit Athalia sceptrum:
Persequitur regale genus, stirpemque relictam.
At verbis modus abfuerit si cuncta requiram.
Les bia Nictymene patri miscetur: idemque
Myrrha subit facinus, nec foeda Semiramis horret
Concubitum prolis: fraterno Biblis amore
Turpiter efferuet: Nisum sua filia prodit.
Laodice est infida viro. cadit ense Phareus
Coniugis. incaesto temeratur crimine Locris.
Vix Messalinae meminisse libidinis ausim.
Claudius, Albinusque dato periere veneno
Fraude maritarum. privignum Theseos uxor
Exarsit: castumque extrema in fata poposcit.
Quem nequit Euristheus, sed nec Saturnia Iuno
Vincere, fatali conflagrat coniugis igne
Inclitus Alcides: sic passim femina praeceps
Fertur in omne scelus saevae de more leaenae.
Sed quid in annales et prisca diaria tanto
Effluo digressu: satis est meminisse superba
Proferre imperia, angustosque extendere fines
Feminei non esse animi. Cognovimus olim
(Dum melior sanguis vegetaret robora) magnos
Tum bello, tum pace duces: qui insignibus actis
Egregias laudes, et Francae sceptra coronae
Plenius ornarunt: sed non regnabat anilis
Haec levitas: anceps quid pendet ab ore puellae
Curia: dum tantis agitur res nostra periclis.
Quid non Aurelios dura osbidione levamus?
Quae spes tanta morae, propius dum cernimus hostem?
Sit ubi angustas septenis fluxibus undas
Euripus tollens, ventos vocat, et Iovis ignes:
Aut cum caelum oriens pluviales elevat Haedos:
Puppe sedens rector properat fundare carinas:
Lintea convoluit, firmatque in littore naves:
Ne ferat illisam vehemens impulsio classen.
Sic toto obnixu collectis viribus ire
Unanimes in bella iubet miserabile tempts.
Non maleae rupes, non cyclopeia saxa
Incidimus: longe obruimur graviore procella.
Ecce soporatis omnes tamen otia curis
Ducimus: et (tanquam defecerit omne virile
Robur) ad agrestis fugimus vexilla puellae
Quid resides torpent animi? quid segnia cord:
Non tandem accenso surgunt in praelia marte?
Hoc praesens quis non videat reptare venenum?
Non secus ac totos paulatim cancer in artus
Serpit: et infectis respergit corpora sulcis.
Talibus effatus senior plerosque trahebat
In sua vota patres: qui non sperare futuram
Audebant ex feminea virtute salutem.
Adde quod astantis pars non temnenda senatus
Duxerat indignam, celebris cui concio tantum
Deferat haec (aiunt) tanti figmenta bubulcae
Cur facimus? si forte deus decreverit hostem
Pellere: nostrates non deficit inclita virtus:
Molliri qui audenter opus tam nobile possint.
Interrupti operis dum sic sententia pendet:
Succenset virgo armipotens, aegreque repulsam
Sustinet: imbibitum vix dissimulare furorem
Flamma accensa potest: quia si mora longius isset,
Acrior (ut referunt) succreverat ira puellae:
Ira per incerti gladios ruitura duelli:
Qua me stultitia, qua me levitate notandam
Creditis o patres? armis si forsitan (inquit)
Apta minus videar, stricto procurrere ferro
Annuite. haec nostri sint prima pericula martis:
Si cuiquam vis tanta animo: descendat inaequae
Planiciem pugnae: mihi si victoria cedat
Credite victrici, noster si vicerit hostis:
Compede vincta abeam, et cunctis sim fabula seclis.
Dixerat: hinc patres aliquot Iabentibus horis
Consultant: nam grande aliquid constamria praefert
Virginis. at vero fierent cum talia: Petrus
Intererat: quo Meldi initae post foedera pacis
Praesule sunt usi: tale sque dat ore loquelas.
Fluctuat incertis studiis mens anxia: postquam
In sacros feror annales. nam multa legenti
Occurrunt passim implexos facientia nodos:
Quae sphingis domitor nequeat dissoluere, non phrix
Gordius. haud aliter quam dum Minoia tecta
Daedalios habuere sinus per mille viarum
page 202, image: s407
Ambages. ut progressos contingere prima
Lumina vix licet: paucis tamen edere coram
Institui, quod praesentem conducat in usum.
Nostis apostolico persuasi dogmate: non mox
Omni spiritui credendum: saepe malignos
Vidimus in lucem se transsormare sathanes,
Multaque in incautos moliri retia gressus:
Unde subit praeceps et mens, et corpus amaram
Curarum molem, et mediis Cocytidos undis
Mergitur, abrupto noctesque diesque sopore.
Est paucis data sipirituum discretio: saepe
Vultus ovem simulat, tamen esse ly chaona disces
Aspiciens intro. sed quem tam lyncea cingunt
Lumina qui mentes penetret? caecutit in istis
Lippus homo, et falsa caligat imagine visua.
Venturos quis mendaces falsosque prophetas
Nesciat, illectam solitos eludere plaebem
Praestigiis, et carminibus? nec deesse putentur
Angelicis qui se iactent congressibus uti,
Ut liceat tali nugas praetexere fuco.
Sic pius Aegeriae lucos rex ille Sabinus
Fingebat petere, et diva monitrice probatos
Tradere Romulidis ritus: sic ipse Licurgus
Civibus instituit simulato numine leges.
Sed tam sacrilegi sceleris damnare puellam
Non ausim temere, quando me iudice multam
Frontis honestatem praefert: rem fraude carere
Auguror: innocuam praetendunt omnia mentem.
Cum subit istius mihi tempestatis imago:
Oedipodae videor traiectas cernere plantas,
Atque canem Ciri altricem et porrecta Quirino
Ubera, et invisum quod Gyges repperit aurum.
Vescentemque Abidis ceruino lacte iuventam.
Omnibus his quanquam primae fuit aspera vitae
Conditio: tandem mutata sorte potentes
Accepere thronos: sic forsart Carolus olim
Proferet exhaustis illustria sceptra periclis.
Sistatur nobis coram tentanda puella:
Plurima scrutantes ultro citroque legemus
Quae mentis facies: Nec emm via promptior ulla est,
Si sedet occultos certos cognoscere mores:
Iussa petit virgo conclave, et talia fatur.
Heu quid tam differre iuvat consulte senatus
En (ubi cunctando longas absumitis horas)
Ignibus et ferro Genabinae proxima gentis
Moenia lustrantur: curis insomnibus acti
Impallent cives, et non miserescitis: em pta est
Haec gravitas magno: toties audisse potestis
Quae mandata sequor: si res insueta, necesse est
Exaudire tamen quicquid deus imperat author.
Quaeritis unde genus: Natalem protulit ortum
Austrasiae limes, Darco sum nata parente:
Per patriae fines vitreis Mosa labitur undis:
Dompremio nomen vico. Tullense perunxit
Chrisma mihi caput: et lustrali fonte reatae
Nomen Ioannae poni voluere parentes.
Non sublime genus, tenui sed vivit agello
Contentus genitor: primae data cura iuventae
Lanigeri gregis, at postquam maturuit aetas
Altior: et quartae tetigit trieteridis annos:
Vix egressa domo maternis semper adhaesi
Sedula in obsequiis. Magicis ne credite patres
Artibus implicitam: quarum nec nomina noni.
Cum patrios aliquando greges in pascua rura
Egissem custos, timidas vox caelitus aures
Lapsa subit: quae Liligeras me visere sedes
Terque quaterque iubet. Non mox audita recepi:
Erubi primo, Nec talia prodere cuiquam
Ausa fui: longa incubuit nutatio menti.
Naque hyemes plusquam ternas his fluctibus egi
Sub media plerunque die, plerunque sub umbris
Ista tuli: tandem tot monstris acta petivi
Vallicorem: multosque dies contempta resedi
Paupere vestitu. Sed postquam saepius istos
Accepi monitus, tardi incusata timoris:
Praefecti demum (patruo duce) limen adivi
Obtestans in Caionem memitteret arcem,
Rex ubi voluebat curas, et maestus agebat:
Tum me veste et equo donant nummisque pusillis
Indigenae. Pullengeius comitante Coletto
Ducendam recipit: nec iter (licet undique septum
Hostibus) ulla tulit discrimina: sed satis ista
Non faciunt fidei, quae signa requiritis? ignem
Non deduco polis, nec hiulca tonitrua cudo.
Aurelios veni misera subducere clade:
Istaec primitias nostri sperate laboris.
Inde petet Remos sacro tingendus olivo
Carolus: et pulsis late dominabitur Anglis.
En vobis ea signa fero. reducemque videbunt
Aurelii dominum. Tantum est opus arma virosque
Contrahi: et audentes in bella coire maniplos.
Si deus affuerit, quid vos concusserit hostis?
Saepius haec memorans reperebat virgo, stuporque
Omnibus incessit: sed (quom cunctatio magnam
Perniciem illatura foret) concorditer omnes
Decernunt nullum esse nephas, nec lege vetari:
Quod studio tantae pietatis virgo requirit.
Tantisper iussa arma ferat, dum nulla reclamet
Relligio: fortasse deus sic restituet rem.
Iamque ierat totam fama evulgata per urbem,
Finibus Austrasiae nuper venisse puellam
Usibus insignem belli, nomenque professam
image: s408
Virgineum: mixtamque viris cum caelibe vita.
Forte aderat praestans Siculi regina Pelori
Carlaeae uxoris genitrix: tentare pudorem
Constituit. veteres non ignarasque negoti
Matronas iubet exquiri, sed pura refulsit
Corporis integritas: nam tris ubi contigit annos
Virgo supra decimum venerem illibata negavit.
Turoni primo mavortia suscipit arma:
Hinc repetit regem causam pertaesa morandi.
FINIS PRIMI LIBRI.
Argumentum secundi Libri.
Primo habetur Aurelianensium ad Carolum legatio. Maesta Caroli ad deum oratio. Annonae ad Aurelios delatio. Aurelianensium exultatio. Ioannae ad Anglos epistola. Obsidionis descri ptio. Dunensis ad proceres oratio. Ioannae pro invadendis Anglis exhortatio. Francorum in Anglos congressio. Mira Ioannae decertatio. Francorum in agro pernoctatio. Literarum apud adolescentes deprehensio. Apparatus belli primo diluculo. Gallorum et Anglorum ferox di micatio. Anastraophe ad Talebotum suis non opitu lantem. Arcis et vallorum per Francos demolitino.
Sequitur Liber Secundus.
ALtera lux caelos aperit: quom visa per agros
Turba equitum micat, et pernix allabitur urbi:
Mox regem introgressi adeunt, et talia fantur.
Maxime rex maesta Aurelii te voce salutant:
O genus infelix, tua ni claementia tantam
Allevet aerumnam gentis, cui grandis egestas
Ingruit: ex omnique premit penuria parte.
Iam vinum passim exhaustum, consumptaque rerum
Est omnis penus: in panem formatur avena,
Hordeaque insuetos gentis vertuntur ad usus.
Adde quia ad siliquas pecuino more videres
Mendicam plebem facto plerunque tumultu
Currere: quo pascat lactentia pignora mater
Non habet. hanc ipsam vix credas optime princeps
Pauperiem: moribundum urbis per compita vulgus
Sternitur: haud tuto seruantur limine cives.
Nam ruit evulsis inopum manus effera valuis
Direptura cibum, et venturam quicquid in escam
Sedibus occultis tectum conclave reponit.
Altera non levior clades desaevit in urbem:
Quam longum metitur iter Latonia lampas,
Donec ab Eois extremos visat Iberos:
Euomit ignitas hostilis machina glandes:
Sulfureique volant alto stridore molares.
Qualis in Aeoliis (si vera est fama) caminis
Auditur fragor assiduus: dum fulmen hiulcum
Perstrepit: et Liparam vastus circujnsonat horror.
Vidimus in crebris plerunque cadavera vicis
Per medios dissecta artus, truncosque carentes
Verticibus, dum grandisono terrore pilarum
Ampla venit seges, in nostros vibrata penates.
Tum cellis inbelle genus, camerisque repandis
Delitet. et iustos vix dena puerpera quaeque
Pervenit ad menses crebra est et abortio prolis.
Quidvero magis indignum rex optime: sacris
Armorum cruda impietas non parcit, ab alto
Culmine templa ruunt: expilatisque cremantur
Sacrificis utensilibus. Sed quanta sub urbis
Moenibus everti sors intempesta coegit?
Est certum tamen extremas prius ire sub umbras,
Quod parere iugo (te reclamante) Britanno.
Sed tu coge potens coeuntibus undique turmis
Subsidium, ut pressos longo discrimine cives
Eripias: viden inde tuae pendere Coronae
Grande bonum? iam nosse potes rex inclite, nostrae
Quanta fides urbis: vegetum sed robur ademit
Horrida tempestas, et hyems tam longa malorum.
ALigeri quicquid devergit Sequanae ad undas:
(Adde alias gentes Arctoi ad sidera plaustri)
Militat hostili imperio et capitalis habetur
Noxa, tuum nomen si cuiquam in finibus illis
Excidat ore: vides odiis quam in finibus illis
Anglia Vallesiae titulos extinguere gentis.
Si nostro spolieris agro, si coeperit urbem
Cangiacus miles: sua mox tentoria Loscis
Inferet: et rapidum traducet castra Garunnam.
Quae tunc te sedes capient? quae tuta manebunt
Oppida? tam diram avertant pia numina pestem.
Non secus ac pulsis crebrae alluvione procellae
Aggeribus Nereus undosos elevat aestus,
Paulatimque subit congestae viscera terrae:
Quassat et avulsis pugnantia littora glebis.
Si tandem impulsu assiduo collisa dehiscant
Claustra: furit Thetis quae non compescitur ulla
Obice, vicinos late diffusa per agros:
Nil abit intactum, spumosas colligit undas
Per virides campos, et stant plena omnia coeno.
Sic modo cui non perspectum est, mox affore tempus
(Si non explicitis obsistas viribus) ut te
Subiectamque tibi ditionem immanior hostis
page 203, image: s409
Undique proturbet: tanta haec incendia cures
Ocyus extingui: toties quid abimus inanes
Et spe fraudati auxilii? tibi consule tandem:
Fortunamque tuam tutare virilibus armis.
Nondum solis equos inflexa scorpio cauda
Contigerat: nostram dum castra tetendit in urbem
Salbericus miles: sed iam micat hospite Phoebo
Portitor Europae. cernis quam noxia durat
Obsidio: nostrae pie rex miseresce querelae.
Legatis promittit opem, annonamque ferendam
Carolus: et curas verbis demulcet amicis.
Sed quid opus longis haerere amagibus: adsunt
Omnia quae poscant concepta negotia belli.
Ante tamen quam carpat iter Franconia pubes,
Carolus armatam compellat voce puellam.
Si quic quam conferre potes generosa virago
Ut lacerae instaurentur opes, et bella fugatis
Emigrent procul Angligenis: gratissimus isto
In sudore labor. Sed si quid nottra vetabit
Religio, videas id ne tentaveris: ipsis
Daemonibus tecum ne sint commertia, nec te
Illicitis converte aris. Plutonia castra
Nolo in opem nostram saga illiciente vocari.
Huc tamen hortatu sperum si veneris: armis
Et licitis rebus non interdicimus: ipso
Munere quodcumque est, et pleno fungere voto.
Arma tibi turmasque virum decernimus: i nunc
Quo deus aspirat, Genabique invise penates.
At ne virgineo pellectus miles amore
Ignibus ardescat veneris: vel sola grabato
Dum cubat, incauto quisquam paret arma pudori:
Aulonio generoso equiti data cura Puellae:
Contius et praestans iuvenis comes usque secutus.
Illicet afferri quem prodidit angelus ensem
Virgo iubet, laterique addit. tum Carolus alta
Lilia mente notat: portendi ralia vanis
Non ratus auguriis, mentem nec opinio lusit.
Donec enim vitam curis castrensibus egit:
Dimicuit gladio sic fusa potenter in hostem
Ut trepident actae magno terrore Phalanges
Brutigenum: procul exertus dum splendicat ensis.
Carolus hac rerum motus novitate, simulque
Aureliae casum miserans, animoque revoluens
Belligeram sortem: thalami penetralia solus
Ingreditur, lachtymisque deum liventibus orat.
Orebus tandem ex alto deus aspice: turpi
Abdicor exilio: quae culpa impuberis aevi
Has meruit poenas? quae tanti causa flagelli?
O vitae genus infelix: cur tam miser aura
Perfruor aetherea? cur me non abdidit umbris
Prima dies qua sum donatus munere lucis?
Si non legitimis Francorum legibus haeres
Euocor ad regni sceptrum, si for sitan alter
Gratior est superis: supplex tua numina posco
Tu qui regnorum dator es, qui pacis amator:
Hanc potius maerentem animam de corpore tolle,
Quam me authore diu populum Bellona fatiget.
Si nostri tamen exitii sententia nondum
Sit stata, si quic quam liceat sperare salutis:
Aureliam tristi prohibe succumbere fato,
Et rege virgineas in coepta negotia vires.
Iuris inops hostis per rura, per oppida saevit:
Remque gerit ferro, et culpae praetexere credit
Germanae thalamum. Sed lex antiqua reclamat:
Nec prisci voluere patres hoc nobile regnum
Femineo parere iugo. Dispendia primus
Experiar? lex aequa meis violabitur annis?
Spumantem conscendit equum Campana propago,
Et quae nuper erat moderandi nescia freni,
Quadrupedantum animos, et pressum naribus ignem
Mitigat. hoc studium Getico sub Marte putares
Egregie doctam: tali regit ordine turmas.
Hos in fronte gradi, maturis passibus illos
Pone sequi, inque data quemuis incedere sorte
Imperat: et recta partitur singula lege.
Dumque iter agmen obit, praetexunt aethera nubes
Puluere concretae: ferrato in tegmine classes
Erectis feruent animis. pars haeret in ipsa
Virgine. demirans gestus, artemque regendae
Militiae. Procul asiurgunt fumantia tecta
Blesorum: subeunt proceres, defessaque curant
Corpora, et exiguo concedunt lumina somno.
Nocte fere tota pars maxima pendet habendis
Consiliis: ancepsque tenet sententia patres,
Qua possint tuto Aurelias accedere sedes:
Nanque Caledonio cinguntur moenia vallo,
Ut quacumque ferant Galli vestigia: semper
Obuius hostis eat. quales in vere sereno
Sol ubi im occidui tractum descendit olympi
Aeriae stipantur apes aluearia circum:
Vestibuloque sedent florum mellisque refertae.
Stat tandem insidiis, et subsessore carentes
Explorare locos. nam lento plaustra rotatu
Multiplicemque penum per apertos ducere campos
Expedit: et quicquid fert martis ahaena supellex.
Millenae numerentur oves, totidemque tenelli
Matribus acclamant, pendentque ex ubere foetus.
Inde boum longam seriem, genus inde caprinum,
Setigerumque pecus suffertaque dolia pingui
Aspicias lardo et petasone: hinc optima plenis
Spumant vina cadis, Cereremque asiuta recondunt
Lintea, feruentes pecuaria pabularhedas
image: s410
Grandi mole premunt, et anhelis frontibus instant
Cornipedes: stillatque imis palearibus humor
Pendulus, ut summa superent vestigia terra.
His acies instructa modis, per Belsica rura
Progreditur: pugnam si Mars fortasse ciebit
Aptior est sedes, et campi planius aequor.
Occultae sunt nulla viae divortia: nullae
Subsidunt valles, non scrupea saxa locorum
Praecludunt aditus. non obuia fit Iovis arbor:
Nec populna seges tectis effunditur umbris.
Aequa soli facies, non est ubi torue Procustes
Deliteas, hic sola Ceres, et mitis Iacchus.
Illicet explici tis pubes Franconia signis
Hostili coram aspectu se moenibus infert.
Quis festos memoret plausus, quis gaudia prodat
Carmine? respirant inspecta virgine cives.
Laeta pios edunt gemitus praecordia: fracto
Thure litant omnes, dilucent ignibus arae:
Et superis dignas impendit victima grates.
Ut cum forte graves impressit Syrius aestus:
Purpurei im pallent flores, pronumque recumbit
Gramen humi, et siccis pestana rosaria marcent
Caudicibus: tum si Thaumantias exeret arcus
Imbriferos, totumque Iovemque miscebit Orion:
Pristina mox facies nitet instaurata viretis,
Prociduumque caput firmato caule resurgit,
Intumet et botris. sic Aureliana iuventus
Quae confecta inopi macie vix membra trahebat
In vires animumque redit: sanguisque per ora
Enitet, et speciem mixto candore venustat.
Ante Brigantinos quamvirgo lacesseret armis
Has monitore deo fertur scripsisse tabellas.
Si for san vestras nondum mea nomina ad aures
Detulerit rumor: venturam nuncio pacem
Liligeris. iam bella satis progressa: nec ultra
Affliget populum manus indignata tonantis.
In patrios migrate lares, Neptunia Doris
Vos revocat: tranate fretum, Franconia rura
Linquite: mitescat belli furor. hactenus omnis
Gallia crudeli depressa tyrannide finem
Tandem exoravit, requiem invenere labores.
Me nuper deus haec vobis quae verba referrem
Misit in hos tractus. miror (ne cetera dicam)
Tot damnis cur non udeat vexare carentem
Patrono populum: acceptamque datamque decebat
Non temerare fidem. Aurelio cum principe pacti
Immemores estis: neque vos rata foedera tangunt.
Non vobis titulos, non ascribatis honorem
Militiae: non vestra manus sed vindicis ira
Aetherei, Gallos haec in discrimina mersit.
Vos vidui repetunt thalami, nuptaeque gementes,
Et vestrae metuunt vitae, fideique iugali.
Hinc procul ite: procul Gallis absistite terris
Dum tuta licet ire via. Si recta monentem
Spreveritis: diram vobis praesagio cladem.
Anglorum proceres lectis risere tabellis
Gutturae Sentoreo: nostrae (aiunt) cura salutis
Est arminiacae meretrici? sed magis illis
Consulat ipsa procis quos tanto deperit igne.
Postera lux pulsa caligine sparserat orbem
Leucotheae radiis: thalamos egressa puella
Accingit sua membra armis, coramque vocato
Agmine nobilium, monitis prudentibus orat.
In primis non frangi animos, nec hebescere vires
Admonet, et tantum Francis opus esse virili
Pectore: subsidium caelo viresque ferente.
Anglus in aduersa pontis regione locarat
Armipotens vallum: Aurelii patris haud procul aedem:
Hic qui sorte datam stationem miles nabebat,
Plurima molitus miserandae incommoda genti
Assidue iactis quatiebat moenia saxis.
Ne vero annonam deferri aut arma liceret
Indigenis, pontem trabibus tignisque revulsis
Glassidus in medias fluvii demerserat undas.
Hinc tardo nisi remigi lentamine in urbem
Nullavia est, licet omnigenam Sicalonia frugem
Educet: unde opibus late Ligerina redundant
Oppida: pacificos voluunt ubi sidera fluxus.
Haec tum Duneius percurrit dicta Comarchus
Eia agite o proceres validis concurrite neruis:
Vos penes est Francae spes et tutela coronae.
Libera semotis posthac annona periclis
Ut veniat sternamus iter: nunc vindice ferro
(Dum licet) utamur: pacis sic munus emendum.
Urbis in aspectu tentoria fixit ad austrum
Glassidus, assumptis Molino Palmatioque.
Illustres quos esse duces, bellique peritos
Fama refett: interque suos loca prima tenere.
Glassidus hic varia semper nos praevenit arte,
Est et fraude Sinon, atque astu vincit Ulyssem.
Quippe hinc Salberio plerunque refigere castra
Inciderat menti: Sed Glassidus ire volentem
Detinuit. nam spes potiundae incesserat urbis:
Idque brevi, quom Liligero de stemmate ferret
Suppetias nemo. attoniti hoc discrimine cives,
Burgundo parere duci statuere: sed Anglus
Abnuit, oblatumque Philippo invidit honorem.
Non ego lustrandis (inquit) sudavero dumis
Ut captas ferat alter aves. dum sub iuga victi
Prociderint: belli impensas, nostrosque labores
Plenius exoluent, alieno non meret aere
Nostra manus: victis leges et iura feremus.
page 204, image: s411
Talia dicenti causas, animumque morandi
Glassidus innectit, spemque exhortatibus auget.
Postquam autem im pulsu fractae dux ipse fenestrae
Letiferum excepit unlnus: dum cerneret urbis
Infelix habitum, reliquis desistere coepto
Consilium fuit: atque alias disquirere sedes.
Ipse sed immoras suadet consistere turmas:
Unius ob cfatum (clamat) vis tota Britanni
Agminis oppetit? sic aufugisse pudendum
Crimen erit: nostrasne suo cum funere vires
Extulit? obsessis non est annona: futuri
Nec spes auxilii. iampridem in rure Cuborum
Maeret obaerato viduatus milite ductor.
Cuius ab ausplciis possint sperare salutem.
Quaenam certa fides, quae ferri prona voluntas
Esse queat: cum militiae stipendia desunt.
His tandem accessit monitis Henricea pubes,
Hinc mora, et hinc nostri consurgit causa pericli.
Talia flammara moverunt bile puellam:
Hanc (ait)o magni heroes quoadusque feremus
Pauperiem? sic Aurelia indesensa peribit?
Siqua sedet vobis praestans in pectore virtus,
Prodeat, et fuso iam tandem sanguine poenas
Infesti dent hospitii Bethfortia castra
Glassidus hic quisquis fuerit, quocumque regendi
Agminis ingenio, aur belli praepolleat astu:
Pellendus statione venit. trans sluminis undam
Prima ferar: tectas vincamus robore fraudes:
Ulteriorem adii felici remige ripam
Iam semel atque iterum, nec enim me poenitet ausi:
Stagnat adhuc tellus hostili imbuta cruore.
Res bene habet, plebs praesidio firmara potenti
Et locuplete penu longum secura pavorem
Exuit: aspirant dextris inspectibus urbi
Siderei fluxus, dira emigrabit Enyo,
Et sub Liligeros melior fortuna penates
Non multo post hosce dies remeabit: Eodem
Non semper Stygiae prostabunt limine dirae.
Consultum nunc ore satis: decernere ferro
Praestiterit: rapidi circunfundamur in hostem.
Huc omnis studio iubeamus adesse peritos
Navigii: quaerique instructas rite carinas.
Haec ubi dicta: viros ex omni parte refundunt
Compita, stipaturque foro promiscua turba:
Haud secus excussis per rura Epidauria pisis
Dodonaea acies obliquo circinat arcu,
Et longa tandem serie considit in agro.
Lenta senes huc membra trahunt, huc florida pubes
Acceletat. mixtumque viris muliebre videres
Consilium: nam magnus amor spectare puellam,
Gratanturque suo generi: frontesque supinas
Attollunt caelo: et concordibus aethera pulsant
Suppliciis, ut virgineos deus impleat orsus.
Feruidus armigeram subducit navita classem:
Hic habet exiles lembos, agit ille biremes:
Conditur omnigenis subsultans unda carinis.
Subsidit Liger, et placida dum sternitur aura
Leniter admisso crispantur carbala vento,
Obnixa incumbunt agitandis brachia remis:
Ut mox extrema cuncti exponantur inora.
Attigerat primam superato flumine ripam
Francorum manus: audenti se pectore in agrum
Proripiunt alacres clamant in littore nautae:
Atque tenax unco classem premit anchora rostro.
Dum procul inclusis alludere suppara ventis
Aspiciunt Angli, pendereque lilia tonsis:
Attonitis haesere animis: hei Glassidus inquit
Gallica quae nuper visa est marcescere virtus
Quotidie in robur, novaque incrementa resurgit.
Nescio quid laevum mens autumat: unde repente
Influit aduersi tanta haec mutatio caeli.
Bis prope signiferam lustravit Cinthia zonam
Postubi vix arces quisquam conscenderat urbis:
Tanta impalluerant acti formidine cives.
At modo conversis succedunt omnia faris.
Nam minimi pendit muros defendere miles?
Ni fimul Aurelio nos turopiter exigat agro.
Talia dum voluit, se murmur in aera fundit
Et vocat altisonus tardos in bella maniplos
Tympanicen: tensisque inflatur buccina neruis.
Atvero hesperias ibat cum sole sub undas
Inclinata dies, egressae castra priusquam
Prodierint Anglorum acies: convitia magnis
Vocibus ingeminant Galli, ferroque lacessunt
Brutiadas. sed inaccesso munimine vallum
Condiderant: et non probris potuerevel armis
Hinc prius abduci, quam se certaminis expes
Credere remigio certat Franconia pubes.
Irruit exremplo Gallis Molinus: et ingens
Auditur ferri strepitus, classesque Britannae
Ocyus erumpunt castris: nec turbida paruas
Sustinet ira fores. pede pes compressus, et armis
Arma sonant tremulisque micant splendoribus enses:
Non secus ac primo titan ubi splendicat ortu
Cum vigil obductas pandit matrona fenestras,
Idaliae volucres alto stridore cavatis
Exiliunt nidis: ut matutina requirant
Pascua, et invito compilent arua colono.
Ecce pharetratis veniunt in praelia turmis
Angligenae: et volucres Parthorum more sagittas
Obiciunt hosti. Par est utrinque tumultus
Par fuor, et ferri par gliscit utrinque libido.
image: s412
Liligeros ne surripiat fuga, neve salutem
Classe sibi quaerant: festinis passibus Angli
Undique concurrunt, ut certa incedere lege
Vix tulerit diri sitis insatiata duelli.
Ante alios alto proclamat Glassidus ore.
Quo Galli vos rerror agit? quo pergitis? arma
Sumite, nec vestram soluatis littore classem:
Quo nuper strepitus? quo se vox tanta ferebat,
Adsumus: audacem paulisper sistite gressum,
Turpe erit a nobis spoliorum abscedere inanes.
Haec ubi finierat: venientibus obuia tendit
Francorum manus, et primas aggressa cohortes
Armipotens Virgo, magna vi fertur in hostem:
Exerit inventum superis monitoribus ensem,
Quo tribus obuersis adimit cum sanguine vitam:
Exanimesque atro voluuntur puluere trunel.
Indolet hoc sociis: feriunt versantque puellam,
Et quatitur crebris fumantes ictibus artus.
Se clypei tegit obiectu, et circumrotat ensem:
Telorum tamen excrescens cumulatur aceruus.
Quale sonat densa percussum grandine tectum.
Prodiga sed vitae maioribus usque periclis
Obicitur: tutos cum dat via aperta recessus
Fulminat, et medios ultro procurrit in hostes.
At bonus illorsum conversa fronte Potonus
Obstupuit: magnosque videns heroidis ausus
Aduolat, et tanto discrimine soluit anhelam.
Semineces artus querulo sermone gemiscunt:
Et miseras efflant animas, supremaque multis
Palpitatoccluso vox intercepta palato.
Illicet usurus genuina Glassidus arte
Se praeceps tulit ad Ligerim: succendat ut igni
Aureliam classe, rapidus vel subruat undis.
Ast ubi subiectae strident incendia flammae,
Et procul attonito succlamant gutture nautae:
Huc iamiam partita acie se proripit ardens
Gallorum pubes: mixtim quos atque Britannos
Littora suscipiunt, et multos obruit unda.
Nanque ubi Molini fulgentia conspicit arma
Darcia progenies: hominem congressa potenter
Impulit in latus, et medium detrusit in amnem.
Ter conatus erat dextra contingere ripam,
Atque exire vadum: sed propugnantibus armis
Ter gelidos latices averso tergore pressit.
Sic ferus Hipomedon post immatura tenelli
Funera Crenei indignantibus occubat undis.
Hinc alium videt: et subridens, Dux tuus (inquit)
Gurgite ceruleo solus decertat alosis.
I, trepidum comitare ducem: fortassis egebit
Auxilio, paribusque simul piscabere filis.
Haec effata, viri flavos rapit ungue capillos
Casside divulsa: et frontem pugione retectam
Traicit, impactoque salit de vulnere sanguis.
Multos praeterea simili fortuna tulisset
Exitio: nam sanguineis Liger intumet undis:
Et sub arenoso radiant procul arma profundo,
Cumque suis extant fluitantia tela pharetris.
Ast ubi vicinae noctis venit Hesperus index
In sua praecipites fugerunt castra Britanni.
Sacra Augustini iampridem templa tenebant
Imperio, et forti stiparant aggere prima
Atria: securos umbrae spondentia somnos.
Hanc repetunt Galli pulsis custodibus aedem.
Unicaque Aurelio superest castrensis in agro
Machina, quae ponti contermina spectat in arctom.
Quotquot ab ilstanti nox praecipitata periclo
Eripit Angligenas: furtim elabuntur in arcem.
Tum Galli statuere duces hortante puella
Non prius Aureliam classem tranare: perustum
Quam fuerit vallum, vel caeso pareat hoste.
Fumantes Titanis equos: tum cerula Doris
Clauserat hospitio, et fugiens Latonia fratris
Igniferos currus, procul exurgebat Eoo
Cardine, non longo rectura volumine noctem:
Ut quae Thessalicis iret coniuncta sagittis.
Itur ad excubias noctis custode Puella:
Et datur occultis aciei ressera signis.
Hac illac tota perlustrat nocte phalangas:
Aerea nec fessis subducit regmina membris.
Ora intenta tenet (quoquo se vertat) ad ipsam
Angligenum molem: dubia cum Cynthia luce
Saepius obducto glomeraret nubila caelo.
Exerit incluiam criltata casiide frontem:
Audiat ut siquis strepitus, clamorve per auras
Ingruerit. Quia subsessis nox apta parandis.
Excubitor medias ales dum nunciat umbras:
Ad Ligerim presso tendit vestigia gressu.
Exploramus (ait) nocturna silentia forsan
Diffugiunt hostes, augent vel castra vocato
Praesidio, nec enim somno decumbit inerti
Glassidus: occulti subterlabamur ad undam.
Conceptum mox carpit iter, nec limite longo
Cesserat: auditur clamor strepitusque viarum.
Tum depressa caput, genibusque innixa resedit.
Et iussit comes sub opaca valle recondi.
En duo festinant iuvenes: nam portitor alta
Voce gradum properare iubet, ripaeque propinquant.
Utque procul dumeta vident: mox restitit alter:
Infremuitque artus. tum gutture clamat anhelo,
Fare age quisquis ades, quae tessera? quo duce fretus
Hic lateas? qua gente satus? quae signa sequaris:
Dixerat. Educto terrere putaverat ense
page 205, image: s413
Liligeros: sed virgo instat. Veniam inde reposcunt
Procidui, ponuntque enses, et fune ligantur.
Nympha sub haec quae causa viae? quo nocte sub atra
Tendebatis, ait: pendentem forte crumenam
Corripit ipsa manu insultans: lorisque solutis
Detrahit exiguas Anglo sermone tabellas.
Glassidus auxilio Talebotum luce futura
Affore poscebat, referens lugubria mersi
Funera Molini: Augustinensique fugatos
Aede Caledonios, affixaque lilia valuis
Interea captos iuvenes miserata Puella
His (inquit) non inferiis placabimus umbras:
Digna aetas venia, quae non sit idonea ferro:
Nec nisi fuscus honor de sanguine pendet inermi.
Irrita spes hostem vano cunctamine pascit:
Rem bene fortunant superi: felicius omen
Optio non poscat. sed nox in castra reverti
Suadet: et hesperiis se tingens Scorpius undis.
Vix Hyperionios dimiserat Amphitrite
Quadrupedes: cum Liligeri quaecumque supersunt
Hesterna de strage parant succendere flammis.
Incerti titubant conspectis ignibus Angli,
Et quid opus facto ignorant: iuvenesque queruntur
In reditum tardos. multis abscedere furtim
Consilium fuit, et sociis se iungere castris
Trans Ligerim, Talebotus ubi tendebat, et omnis
Brutiadum vis fusa ducum, Sed onusta supellex
Non facilis sub nocte vehi per fluminis alueum
Obstitit: addebatque morae fiduciam in horas
Expectata cohors: effuso robore quam mox
Spes erat acceptis pugnae defore chartis.
Atuero Francorum aciem, numerumque recensent
Ductores primi: ut si quis male forsan haberet.
Temperet a ferro, et fomentis alliget artus.
Iam reduci fumant rorantia gramina Phoebo:
Ignescit caeli facies, ut sanguine tingi
Nubila credideris, deducique aethere Martem.
Armigeras in bella piget tardare Phalanges
Concepto fic corda calent flammata Gradivo.
Terrificae cecinere tubae: signumque duelli
Prima dedit Virgo, lituos et tympana totis
Audires resonare agris. Sic aere ciebat
Misenus Phrygios, Danaos sic dexter Enipeus.
Nec resides ullo torpent marcore Britanni:
Sulphureae spes magna pilae quam moenia circum
Accumulant, magnosque ad propugnacula molares
Obnixi aduoluunt: lucentibus atria taedis
Nocte micant tota, inque vicem se hortantur et instant.
Sudantes opere assiduo: nec carpere somnum
Aut libare cibos menti incidit: umbraque noctis
Arctior est voro, et concursibus omnia feruent.
Moenia quom iacto possent contingere saxo
Gallorum vexilliferi: circunspicit arcis
Omnem habitum, sedemque loci Mavortia Virgo,
Primaque in explendis desudat cura lacunis:
Intonat horrendo bombarda per aerea ductu,
Et ruit altisonas obuersus murus in undas.
Quatuor exanimes truncato corpor summis
Praecipitat fragor e tectis, fumantque recenti
Vulnere, sub tepido salientes sanguine fibrae.
Tota fremit domus ingenti concussa ruina.
Sicut ubi pluvium detorquet Iuppiter ignem,
Et rapido flagrant correpti fulmine postes.
Brutiadum tamen exurgunt in praelia vires
Palmatio stimulante suos: non segniter (inquit)
Decertate viri: iam tempus fata dederunt,
Possit ubi tandem praestans emergere virtus:
Est armis instructa domus, confertaque multo
Milite, tutaque aquis, et ductilis aggeris orbe:
Gollectumque aderit primis congressibus agmen
Nostratum, iunctisque simul pugnabimus armis:
Quinetiam nec vos Gallorum rerreat ardens
Impetus: est alacer Gallus cum coeperit ipsa
Praelia moliri, sed si generosior hostis
Perferat insultus primos: languescere vires
Incipiunt, et currit iners per corpora sudor.
Pictavi celebrem palmam memorate triumphi:
Rex ubi stipatus numerosa classe suorum
Vincitur: et partim strato partimque fugato
Milite, Londonii captum videre coloni.
Blanchiacam cladem nuper vidistis: ubi omnis
Gallia succubuit paucis devicta Britannis.
Sic et Cretiaci revocare exempla duelli.
Non aequanda venit nostro vis Gallica Marti.
Asperat his socios, et palmae munera spondet.
Protenus ex altis torquentur tela fenestris.
Aera crepant, densaeque volant per inania glandes.
Hinc alii summas audent conscendera pinnas
Et passim avulsis involuunt nubila saxis.
Tela sonant telis: mediumque per aera pugnat
Missilium confusa seges, nec noscere promptum,
Quorsum maior eat iaculorum copia: solem
Exspectantum oculis abducit ferrea nubes.
Gallica quas nuper vibrabat dextra sagittas
In caput authoris tignis aut poste revulsae
Mox redeunt, feriuntque alternis ictibus hostes:
Lignea suffixis surgebat machina palis
Noxia Liligeris. caelabat nanque Britannos
Qui per cancellos, clandestinosque recessus
Arcebant Francas aditu propiore cohortes:
Ac per posticum secreto calle premebant
Durius incautos. Haec protenus inclita Virgo
image: s414
Claustra remoliri, campoque aequare laborat.
Aduolar, et tereti concussum robore murum
Impetit: aduectatque ingenti pondere truncos
Hinc illinc miles: clypeis, gesisque relictis,
Terga fatigantur trabibus, quas impere vasto
Impellunt alii tonsas a classe requirunt.
Tandem prona ruit moles: qui pone latebant
Angligenae sibi suffugio petiere salutem:
Partim obiere atra contriti membra ruina.
Tum posita paulum respirat casside virgo
Armipotens: et sic paucis eftata loquelis.
Macte (ait) o Miles nostri fecunda laboris
In manibus merces: nec enim (rem cernitis) artus
Incassum sudore madent: adeunda moleste
Turris erat quae nunc vestris est peruia telis.
Sed vobis modicus superat labor: este viriles,
Prospera sectantes fortunae signa vocantis:
Voluitur ad summum diuturna obsessio finem.
Calones sarmenta vehant quibus undique possint
Declives complere locos, et sternere fossas.
Tum bona Dux agili circundata velite primas
Martis obit partes: et sursum Gallica vibrat
Audenti vexilla manu, figitque propinqua
Arbore in extrema quae fossae creverat ora.
Frondea Bibrogio sparguntur brachia ferro:
Vix capiant ternae pendentia tela pharetrae.
Ut videre suas Angli pendere sagittas
Frondibus arboreis, actas trans viscera mallent
Liligerum. Infrendent, execranturque puellam:
Gallorum risere duces, cautumque probarunt
Virginis inventum: nostris haec usibus (aiunt)
Tela refigamus: bona sunt compendia fraudis.
Quis pavor o superi? quae nam concussio castris
Incidit Anglorum maioribus: eminus atram
(Haud secus immoti quam sit marpesia cautes)
Perniciem trepidi inspectant stragemque suorum.
Quo potes o Talebote animo tam dura videre
Fata Caledoniae gentis? transmittere flumen
Molis erat paruae, tibi quis metus inclite ductor
Pectora sic sopit? quo tanta ferocia sese
Proripuit? laevum omen erat sic corda gelari.
Dic precor assumpto cur non tua fulminat ense
Bellipotens virtus? dum te aspiciente laborant
Marte sub extremo comites, sociique manipli.
Grandisono terrore soles impingere muris
Agmina, iam stupidae frigent in pectore vires:
Pallescis, miseraque tuos in strage relinquis.
Aspersere tibi stygia caligine frontem
Eumenides: quisnam infausto te sy dere tactum
Ambigat? aduersum potuisti agnoscere numen
Caelituum: nisi turba tuos Acherontia sensus
Ludificet: caecamque tibi nox induat umbram.
Hortatur socios et proxima constitit arcem
Intrepida herois: sed quae circumfluit unda
Non facili dedit accessu subrepere muris:
Aduehitur plenis tellus effossa canistris:
Vellunturque sudes agris, et bacchica claustra:
Ut coeant ambae congesto cespite ripae.
Sed labor hic et pugna ferox. Nam moenia circum
Aspicias Anglos furiato irrumpere more:
Qui pice permixtas torquent et sulphure flammas,
Horrendam diramque luem, nullisque potentem
Artibus extingui: quae si transsusa sub artus
Per tenues riimas fluat, occultosque meatus:
Illita discruciat vesano membra dolore.
Taedia cum longi caperent certaminis Anglos:
Desperata salus portis erumpere suadet.
Praestat enim (clamant generosum pectus aperta
DEcertare acie: atque aequis procurrere campis,
Indecori quam sic animas effundere leto.
Glassidus (ut iam pene ratum, fixumque sederet)
Aduolat increpitans portas exire paratos.
Heu miserosquo fata trahunt? quo tenditis (inquit)
Est vobis sic vile mori, non quaerite vestras?
Praecipitare animas, ultroque lacessere mortem.
Quid fuga profuerit: nam circunfundimur hoste
Undique qui primo egressos sub limine dira
Morte trucidabit, tuta defendimur arce:
Nec procul hinc Suffortus abest: sociaeque cohortes:
Quin et mox nobis aderit Talebotus, ubi istam
Audierit pugnam. Persuasum constitit agmen,
Et pulchra gaudent omnes se morte vocari.
Interea Galli praeruptis moenibus haerent,
Effusis connixi animis attollere scalas.
Utque operi sudans incumbit Virgo: minoris
Balistae petitur iaculo: lapsaque sagitta
Accipit obuersam currenti sanguine plagam.
Mittendam statuere duces in castra, sed obstat:
Haud (ait) hoc uno terrebor vulnere: sanguis
Fusus humi vires accenso roborat igne.
Culmina dum Francus certat conscendere miles:
Hinc Bethfortiadae murorum summa coronant.
Pars vero quibus est absumptum missile ferrum:
Ad lapides et gina volant: quadrosque molares
Moenibus abrumpunt: abacos, sedesque, thorosque.
Fulcraque deiciunt. in pugnam cuncta venire
Impellit furor: extremoque excita pavore
Accrescit virtus, micat et maioribus ausis.
Quid moror? arma sonant, ut decertare Gradivum
Dixeris: et toto mugire tonitrua caelo.
Glassidus extenta supra pinnacula dextra
Postulat inducias, et pacis mutua verba.
page 206, image: s415
Sed fraudem mox Virgo capit: nihil esse morandum
Insinuat. sperant (nobis cunctantibus) inquit:
Affore coniunctas acies, et castra suorum:
Haec valeant fictae pacis commenta, laborat
Glassidus assuetis nostros eludere nugis.
Prae foribus iussere aliquot tormenta locari
Gallorum proceres: quae protenus axe revulso
Deturbant valuas, et humi primaria sternunt
Vestibula, ignitaeque cadunt trans moenia glandes:
Arx ruit, et vasto sese via pandit hiatu.
Vociferant Galli, et virgo conscendit in altum:
Gallicaque audaci praefert insignia dextra.
Hinc subeunt alii, et valido tyrone redundant
Praecipites fossae: nec aduncas moenia falces
Ferre queunt: undas complent dum prona trahuntur.
Tum furor Anglorum facto est elisus aceruo:
Dira intus facies, vectes franguntur haeni:
Per thalamos atro despumant omnia tabo.
Palmatius media confusae stragis arena
Occubat atroci transfossus vulnere membra.
Glassidus inspecto tam diri fulmine belli,
Ire per occultam suspensa reste fenestram
Nititur: ad medium pontis pervenerat arcum,
Aduolat ut Virgo: scortum me saepe vocasti
Glasside (ait) poenas non sumam sanguinis: i nunc
I sub aquas, et Molini comitare cadaver.
Hoc effata, virum Ligerinis obruit undis:
Nec cuiquam Bethfortiadum de gente pepercit
Bellica saevicies: mors omnes aequa repertos
Sustulit: illustres tollunt pinnacula flammas:
Et pendent altis caesorum corpora furcis.
FINIS SECVNDI LIBRI.
Argumentum Tertii.
Sufforti ad Talebotum pro soluenda obsidione allocutio. Virginum Aurelianensium ad Ioan nam gratiarum actio. Anglorum in Belsiam incursio. Fastoli ad suos exhortatio. Francorum in Anglos progressio. Alenconii ad suos allocutio. Francorum et Anglorum in agro Pataio decertatio. Francorum de Anglis victoria. Taleboti ab Ioanna capti querimonia. Ioannae ad Carolum ut Remos petat oratio. Receptio multarum urbium cum ingressu, et sacra unctione apud Remos. Caroli magni ad Carolum recenter sa cratum allocutio. Ioannae ad divum Dionysium oratio. Obsidio Compendiaca ubi Ioanna capitur. Ioannae ante egressum oppidi oratio. Ultima Ioannae decertatio.
Sequitur Liber Tertius.
HAec ubi certatim glomerati ad moenia cives
Aspiciunt: magnis soluuntur pectora curis:
Classica vociferant, et eunt ad sidera gentis
Gaudia, vix aethram possis audire tonantem.
Tum Talebotaeam loquitur Suffortus ad aurem.
Haeccine spes tantae stationis? siccine noctes
Egimus hic? ventos, hybernaque frigora passi:
Hic locus infelix, has laevo sidere terras
Ingredimur: quid adhuc standum pugnantibus astris.
Perfidiae poenas luimus. convenerat olim
Inter nos Genabique ducem (dum carbasa nostro
Soluimus e portu) seruari a clade penates
Aurelios: cum nostra ferat nunc vincula princeps.
Quod varias dant astra vices, quam fallit olympus:
An retrahis fortuna manus? nos ergo necesse est
Spe vacuos hinc exhaustis migrare periclis.
Tum confusa acies, et grandi pulsa tremore
Sarcinulas utcumque legit: conflagrat adustis
Totus ager castris: stantque atro sidera fumo.
Iamque redux Gallorum agmen successerat urbis
Moenibus, instructas epulis solennibus aedes
Introgressi adeunt. Sed aqua vinoque madentes
Poscit ad esuriem Virgo duntaxat ofellas.
Ut dapibus satis indultum: fessosque vocaret
In thalamum nocturna quies: en limina pulsat
Turba puellarum fusis post terga capillis:
Quarum suaviloquis geminae sic vocibus orsae.
Conspicui saluere duces, saluete patroni
Aureliae: rates cumulato foenore reddant
Dii superi, nostras hoc vinci munere vires
Novimus: idque lubet prona ceruice fateri.
Mittimur in primis (hac nemo voce gravetur)
Ut meritos tibi bellipotens herois honores
Aurelii soluant: huc te claementia divum
Appulit, ut miseram tam diris eladibus urbem
Eriperes. nec spes quaerendae aliunde salutis
Inciderat: causam patrono nuper egentem
Sola recepisti. te occulto numine nobis
Fata reseruarant: extremum quodque minantes
Placasti superos. tu nobis altera Iudith,
Altera tu nobis Hester. Maioraque dictis
Concipimus: sed vocis inops rem prodere nescit
Simplicitas. Speranda sequax, aeternaque tantis
Gloria primitiis: deus (haec qui coepta secundat)
Incrementa dabit: divum mandata sequaris
Ad regni commune bonum. o cordara virago
Nobis vive diu: et felicibus utere semper
image: s416
Auspiciis: nam Franca tuo respublica Marte
Restituenda venit. nostrae sua redditur urbi
Te duce libertas: ad omissa negotia tuto
Cuique redire licet. nec sera crepuscula posthac
Excubias cogent belli terrore sepulto.
De Scythicis egressa iugis regina tulisse
Fertur opem Troiae, et Danais quam plurima castris
Virginea fecisse acie dispendia: sic et
Pro Rutulis virgo bellatrix arma recepit.
Sed quid Amazoniae memoremus praelia turmae?
Non veterum nugas sequimur: quae vidimus omnes
Quae vel adhuc oculis astant praesentia nostris
Eloquimur, suorque tuo vix corpore cessit:
Vixque fati gatis soluuntur balthea membris:
Ancillas en cerne tuas Augusta puella,
Quas infandas Venus polluto flore pudoris
Expositura fuit: si non exisset in hostem
Vis tua. quid tanto referamus munere dignum?
Id quod nos penes est totum damus: utere nostro
Ut lubet offico, quando debere fatemur
Omnia. tu rerum custos, urbisque, hominumque.
Sed quia (longaevi decursu temporis esset
Elapsura animis praesens victoria) cives
Unanimi edicto voluerunt sacra quotannis
Institui: laudesque deo, Nymphaeque referri.
Iamque Lavallaeas Anglus penetrarat in oras
Incautas aggressus nocturno moenia furto.
Omnia foedantur stupris, et sanguine: in arcem
Principis irrumpit frendens Talebotus: et infert
Vincula captivo, praedis hinc migrat abactis.
Belsiaco iam turba redux in rure sedebat
Angligenum: tum Magduno festinus ad ipsos
Ingreditur miles, qui Francos arce potitos
Nuntiat, et grandi pressos discrimine cives.
Arrepturus iter olatur corda suorum
Fastolus: ne frigescant ad cetera vires.
Has deus impertit (ne diffidamus olympo)
Exuvias (inquit) si spem, si vota secuti
Non sumus: haec longis sunto solacia curis.
Ante Lavallaeus nostro quam carcere ductor
Prodeat: ingratis sudoribus aera refundet,
Quae tantae possint aequare impendia sedis.
Aureliam sua fata manent: defuncto periclo
Esse putat: sed constabunt haec iubila magno.
Si quic quam interdum differt fortuna: futuram
Non ideo rem desperes: sua stat mora rebus.
Prospera porrecta dudum Ramnusia fronte
Annuit: in fidei pignus iam Gallia venit.
Quid liceat maius fautores poscere divos?
Magdunum o socii gressu properante vocamur:
Nunc augete animos, imbellia sternite castra:
Militibus viduata viris. quo Gallia posthac
Confugiat, quo quaerat opem? iam mascula pubes
Occubuit: longas tandem componite lites.
Victa virum virtus: superest muliebre duellum.
Trans Scythicas rupes, trans Meotida quaerunt
Subsidium Galli: securo in cardine res est.
Utitur exanguis Riphaeo Gallia Marte,
Diffiditque suis exhausto milite rebus:
Extremi quis adesse neget discrimina belli?
Hactenus ancipiti res decertata periclo
Inter spemque metumque animos suspensa tenebat:
At nobis brevia aduoluent compendia finem:
Et dabitur partis tandem remeare triumphis
In patriam sedem: et Franca ditione potiri.
Romuleum montem Tarpeia ut Virgo Sabinis
Prodidit, utque viri latebras infida Eryphile,
Utque rotis patrium calcavit Tullia corpus:
Sic meretrix perdat truculento funere Carlum.
Non a feminei nativo more recedat
Ingenii: temere eventum descendat in omnem
Indiga consilii, bellique exercita nullis:
Legibus impellat socios in mille charybdes,
Exitiumque ferat multis. Nam daemonis hoc est
Impensum studium: at postquam mendacia certis
Prodita erunt signis, et fraus detecta puellae,
A Gallis mox in mortem flammasque petetur.
Aut ruet in nostros aliquo certamine casses.
Interea Francos non hinc procul esse Britanni
Accepere duces: Fastolus idonea pugnae
In primis loca vestigat, secernit et agmen
In geminas classes: Taleboto cura prioris,
Altera Fastolum sequitur: suffigere palos,
Progressamque aciem vallari claudere septo
Dum trepidi certant: resonat tibicine Franco
Vicinum nemus, et radiant fulgentibus armis
Arboreae frondes: primae Campana cohorti
Praeficitur Virgo, iustus cui passibus Hirus
It comes, hinc praestans paruo subit interuallo
Raius, et laeva sequitur Gaucurtus in als,
Hinc sibi te iungit socium Delore Comarchus
Duneius, postrema queant ut cornua firmis
Viribus obniti, pressisque potenter adesse:
Ante tamen fusis quam congrediantur habenis
Liligeri. primis ducibus sub signa vocatis
Egit Alenconius paucis his vocibus heros.
Esse breves cogit nostris aspectibus hostis
Proximus: at validis tyronibus utile semper
Consilium, praeceps ne forte eruptio in altos
Subruat anfractus. Semper plus contulit armis
Circunspecta animi ratio, quam militis ingens
Copia, corporeaeve ferox audacia molis.
page 207, image: s417
Emathii proles tam formidata Philippi
Hac ope porrexit summos orientis ad axes
Imperium: Maedosque duces cum Perside vicit.
Sifas vera loqui, Gallis incommoda rebus
Saepe tulit fastus, tumidaeque elatio mentis.
Infelix nos Blanchiacae congressio pugnae
Edoceat: tur mas effusa patentibus agris
Vix capiebat humus, sic ardens tota coibat
Gallica nobilitas: quae postquam hostilia castra
Vidit, et exiguos circum vexilla maniplos:
Venit ovans, audaxque sibi spondere futuram
Conflictus palmam: sine lege, sine ordine praeceps
Fertur in Angligenas. Bellique ignara iuventus
(Cui molles nerui, fluitans cui pendet ab armis
Caesaries) primas habet in certamine partes.
Tum dispalato concurrunt agmine: credas
Sectari lepores, vel equestres fingere ludos.
Et ne sperato belli fraudentur honore:
Praecipiunt alios (Mavortia pectora) pone
Immotos cohibere pedes, et stare supinos.
Sic Francae praerepta cadit spes magna iuventae:
Dum feruent animi, et iuvenilibus imperat annis
Indomitus furor, impatiensque superbia freni.
Vestra nec hostilem sectetur dextera praedam.
Nam dum vernolii confliximus aequore campi:
Tum spoliorum extrema fames Insubria pulsat
Pectora, Brutigenas primis congressibus alto
Turbine consternunt: sed amor genuinus habendi
Corripit Alpinos, onerantur tergora opimis
Balteaque et parmas soluunt. Tum colligit hostis
Callapsas vires, bellumque instaurat, et atro
Funere versamur. Longas hinc ferre cathenas
Gente sub hostili miserum fortuna coegit.
Dixerat. atra polum nubes involuit opaco
Puluere: decrescit spatium, trepidaeque propinquant
Ambae acies: sed non toto simul agmine Gallis
Consilium prodire fuit: praeludia pugnae
Pauci obevunt, oculis omnem qui et mente paratum
Hostilem explorare queant: nam quinque virorum
Milia fama fuit Taleboti incedere castris.
Haeret equus, gressumque premit: cum bellica fundit
Machina sulphureos tanto Stridore vapores.
Interea Fastolus agri circunspicit aequam
Planiciem, sedemque loci: et sic arduus infit.
Tollite spes vestras, nos istis appulit oris
Fortunata dies: nuper (meminisse potestis)
His ipsis insigne locis Mavorte secundo
Rettulimus spolium, Struato Orualloque peremptis.
Haec quoque diis ducibus Gallo conspersa cruore
Rursus erit tellus: alio non robore vobis
Est opus (id sat erit) primas effundite vires.
Iam pugnae data signa: ruunt utrinque feroces
Vociferantque altum: Libyae pugnare Leones,
Pernicemque tigrim post raptos ire catellos
Dixeris: icta sonant vibratis pectora telis.
Obnixi firmant gressum, et vestigia retro
Ferre pudor: diris saturantur caedibus enses.
Deficiunt nerui primis, haustaeque pharetrae
Decumbunt humeris: veteri se accingere more
Non vacat Angligenis, thoracas et arma cruentar
Omnia largifluo manans de vulnere sanguis.
Quadrupedum soleis pars proculcatur ahaenis:
Bullit et eliso sanies horrenda cerebro.
Fastolum ingenti perculsum clade suorum
Saevus agit furor, et mediis fremit ira medullis.
Franci equitis galeam librato percutit ense,
Transque adigit frontem, et se condit in inguine ferrum.
Exanimis procumbit humi, labente magistro
Currit equus fusis campi per laevia frenis.
Huic properat gressum, strepitu increscente puella:
Atque ubi plausibili Fastolum voce superbum
Inspicit: urget equum, et flammatam colligit iram:
Mucronem rotat, aversoque obnixa lacerto
Ferrea confractis discindit tegmina nodis.
Quassati titubant sopitis viribus artus:
Et sub equi praeceps fumanti decubat aluo.
Scallus adest, et flectit eo Talebotus habenas:
Cumque Ramestano venit Hongreffortus: et ardent
Feruentes utrinque acies, hamata trilici
Ordine traicitur vestis compage soluta.
Ut leo Marmaricus ruit indefessa per hostes
Armipotens Virgo: et Gallis animosior auget
Pectora, constantesque hortatur figere gressus.
Non sic Ogygias ductor Calydonius arces
Terruit: hanc unam fugit exanimata iuventus
Angligenum: nemoque audet concurrere nymphae.
Duneius Princeps cui belli maxima moles
Incubit (stratos Hiri Cabanique iacere
Postvbi vidit equos) collecta pube poteti
Hostiles penetrat turmas, ut funere magnos
Liberet heroas: grandi deturbat aceruo
Brutiadas, vacuoque sinu tellure recumbunt
Coriti Anglorum: Gallique ferocius instant.
Cruda virum caedes: effusi fluminis instar
Sanguine terra natat, taboque imbuta ruborem
Induit horrificum: videas per rura volare
In galeis capita, et pendere cadavera equinis
Tergoribus: multisque salire per ilia ferrum.
Dextera sed Gallos rulit hic fortuna: per enses,
Per medias Anglorum acies, per densa feruntur
Cornua: nec lougo decresunt tempore vires.
Vidit ut ingenti tumulo cecidisse suorum
image: s418
Corpota Suffortus: celeres in castra reverti
Iussit, et aduersi vim declinare Gradivi.
Tanta sed offirmat Gallorum pectora virtus,
Utsubducta sugae sit copia: vincula primus
Ingteditur Scallus, subit Hongreffortus easdem
Continuo pedicas: labor ultimus haeret in ipso
Post longam stragem Taleboto: illustrius agmen
Ante viri semper graditur vestigia pulchro
Ordine: Marsaciem tanta vix instruat arte.
Ipsa sed inspectis Virgo Tullaeia signis
Fulminat insultans: m4diasque irrumpit in alas,
Nunc istos deturbat equis, nunc dissecat illos:
Et vegetae vires nullo sudore fatiscunt.
Huc huc o socii (clamat) convertite ferrum:
Certa triumphales spondet victoria lauros.
Pars quota iam superest: captae vix nostra cohorti
Vincula sufficiunt. alacres intendite neruos
Pugna brevis coepto finem dabit: at prius istos
Qui cupiunt fortes extremo marte videri
Sternite. finierat: tum laxis ignea frenis
Calcem ipingit equo, dehic turbidus aduolat Hirus:
Insequiturque comes, fractis Santrallius armis
Promicat: et dira funduntur strage Britanni.
Tandem victrici cedit Talebotus, et arma
Abicit: hinc iurat supplex in verba puellae.
Sic redit Aurelios insigni leta trophaeo
Gallica nobilitas, et diis libamina ponit.
Humida nox piceas terris invexerat umbras,
Sidereosque ignes nebulis condebat olympus.
Carceris impatiens Talebotus, inopsque soporis,
Tales voluebat depresso murmure curas.
Ofallax belli eventus: me siccine duci
Femineae sub frena manus? mors dulcior isto
Carcere venisses: extremas ocyus horas
Exige, et indecores vitam ne profer ad annos.
Fulmineum belli heroem me Francia trito
Nuncupat elogio primis excelluit annis
Tanta animi virtus: me nemo impune duello
Hactenus aggressus Taleboti in nomine sempet
Palluit extrema formi9dine territus hostis.
Sed mihi partus honor, quaesitaque gloria turpin
Sordescunt macula: me Gallica sanna ferocem
Ridebit simulasse animum, et cessisse puellae.
Sed qua vi me excussit equo? qua vi impulit ensem
In caput, et nostra elicuit de fronte cruorem?
Non ita sopitis in corpore sensibus haesi.
Postquam prima meis accinxi balthea membris.
Quid patrii dicent proceres, dum transsretet aequor
Nuntius infelix: quot erunt lamenta meorum.
Mane Molorchaei tumidus de more Leonis
Conscendi cataphratus equum: Gallosque putabam
Nequaquam ausuros Anglis concurrere signis,
Et nostris trepidare metusurgentibus umbris.
Cur non Delorus, cur non me belliger Hirus,
Aut aliquis Franca de gente illustrior agro
Captivum abduxit, vel adacto perculit ense.
Castra quot edomui, quantas regumquei ducumque
Exuvias, et opima tuli? Sed iniqua reflexis
Insurgit fortuna rotis: muliebria tandem
Vincula me involuunt, istaec deterrima quidnam
Infatis stetit hora meis? Dum talia versat
Spargitur exiguus per membra tepentia somnus.
Interea Franci lustrato milite Loscos
Tendere festinant: urbes et castra potenti
Praesidio munire labor. Traducitur agmen
Obliquos Ligeris flexus: et regia tandem
Limina compositi subeunt, Carlumque salutant,
Qui super accepto scrutatur multa trophaeo.
Iam sub Tyndaridum vestigia Phcebus anhelos
Inflectebat equos, mediumque peregerat orbem:
Cum sic Barriceam fama est coepisse puellam:
Iam superos ex parte fidem praestare videmus
Carole, iam saltem Aureliae tibi libera parent
Moenia: iam pulsi multis ex sedibus hostes
Migravere procul, sed rem non segniter actam
Intenta cures acie: haec exordia faustos
Euentus habitura tibi promittir olympus,
Iam satis abiecta latuisti sorte, futurum est
(Idque brevi) ut tollaris humo: famaque choruscus
Sidera contingas. sed et ante impende laborem
Ut caput aethereo tibi perfundatur olivo,
Sic tua maiestas se propagabit: erisque
Clarior, et populo longe veneratior omni:
Incutietque hosti sumptum diadema tremorem.
Non desunt quibus Anglorum tam longa tyrannis
Est ingenti odio. Sed quae vexilla sequantur,
Quo duce bella gerant, suspensis mentibus haerent.
Eniteat tandem tua vis, et deinde iubenti
Rem committe deo: neque te deterreat hostis
Qui medium praecludit iter: quid emm auspice caelo
Formidare queas? quas possis contrahe vires
Armaque et annonam: te magnis Sequana votis
Sollicitat: tibi Belgarum pars maxima laetis
Plausibus assurget, reducique per oppida summus
Instituetur honor. Leopardo infecta Britanno
Lilia marcescunt: haec tu contagia tolle,
Solaque in aethereo flavescant Lilia campo.
Illicet ad patres Pipinius omnia ductor
Rettulit: accedunt votis concordibus omnes
Virginis arbitrio: multas it fama per urbes
Nuntia. conveniunt proceres, morisque gerendi
Ardescunt omnes studio: felixque precantur
page 208, image: s419
Auspicium: bello prius haud abscedere iurat
Nobilium spectata cohors, quam regia proles
Spledicet assumpto Franci diademate regni.
Sulcat humum sonipes frenis insignis et auro:
Emanditque lupos, indignaturque teneri.
Non secus Esonides aurati captus amore
Velleris (accita praestantum classe virorum)
Ardua Colchoi petiit discrimina regni.
Sic Parthaoniae quondam venere phalanges
Limen ad Adrasti, Danaum cum clara iuventus
Ibat Echioniis tentoria figere campis.
Iam diffusa acies Altissiodora per atua
Non procul aduersae muros circunstetit urbis.
At quanquam Francis quaesita cibaria castris
Indigenae aduectant: intacta exercitus urbe
Praetergressus abit: multisque subinde receptis
Arcibus incussoque metu per castra per urbes.
Post longae superata viae discrimina tandem
Ingreditur fines Campani Carolus agri.
Restitit ante Trecas: septemque ex ordine soles
Ut frustra sedere duces sub moenibus urbis,
Securum in Loscos suadent plerique recessum:
Cum spes nulla loci incideret gentisve domandae.
Nam Bethfortiadis caeso pro patre Philippus
Iunxerat Arthesios loca qui intercepta tenentes
Nomine Brutiadum: Francis parere vetarent.
Quinetiam aduerso si conflictare gradivo
Sots dederit: tuto non est ubi Carolus agmen
Contineat, grandisque cibi penuria coepta est.
Principibus fixum fuerat statione moveri:
Et retro revocare suos, in idonea coeptum
Tempora differri satius: Bibractea rura
Anaricasque domos repeti decreverat uno
Ore patrum concors sententia: defuit istis
Dux bona consiliis: quam ic accipimus orsam.
Carole quid tanta curarum mole teneris?
Immotis iubeas aciem consistere castris,
Et confide brevi obsessos quaecumque iubebis
Esse recepturos. longe gratissima genti
Est tua maiestas: sed erat celandus amoris
Hactenus affectus: pavor id cogebat et hostis.
Postvbi te cives infracto Marte videbunt
Egregium, nec posse metu, nec tempote vinci:
Mox tibi plaudentes oblatis claubius urbem
Restituent: ultroque alii tua signa vocabunt.
Dixerat: accessit monitis cum rege senatus.
Continuo sibi sternit equum, gradique paratu
Instructas iubet ire acies ad moenia: strident
Horrifico tormenta sono, per summa domorum
Fulminaeae crepitant glandes: ti8mor occupat oens.
Tandem pacatam dimissis hostibus urbem
Carolus ingreditur. venientem cernua turba
Excipit, et festo resonant Paeane theatra:
Cunctaque nocturnis dilucent compita flammis.
Utque aliquot mora facta dies: antiqua reducit
Iura, magistratusque novat pro more vetusto
Carolus: et gentis magnum sibi conflat amorem.
Solis inalbebat radiis argenteus aether:
Cum per plana viae gelidam spectantis in Arcton
Versus eunt Remos Gallorum castra decoro
Ordine: nec quisquam hostili de gente per agros
Obuius ingreditur: tanta interualla locorum
Carolus emensus felici transmeat aura.
Ut propius radiant arces tum substitit agmen
Nec promptum rex accessum sperabat invrbem:
Quandoquidem tum Brutiadis parebat, et inde
Plurima quae circum consistunt oppida Belgas.
Atvero genialis amor sic mentibus haeret
Indigenum, sic in verum sufsragia regem
Voraque plaebis eunt, ut mox (cedente Britanno
Milite) paruerit demisso ianua ponte.
Omnia Remensis posito cunctamine praesul
Apparat: ut sacro tingatur chrismat frontem
Carolus. Appulsi longinquis sedibus illo
Convenere duces: concursibus undique ferunent
Compita, quo sese peregrinus verteret hospes
Vix locus inventus. Mariae lucentibus aris
Succedit rex purpureo spectandus amictu:
Mystica dum sacrat venerandus liba sacerdos,
Laetabunda tenet Francorum insignia Virgo.
Christe (ait) assumpti (te certo authore) laboris
Primitias dextro iam successisse videmus
Auspicio: iam Gallia habet quem nomine aperto
Appellet regem, cui sancti Ampulla liquoris
Tempora perfudit: tu ad cetera porrige dextram
Auxiliatricem, tu vires insere Gallis,
Constantesque animos, obseruantesque sacrati
Principis: et miseris aliquando prospice rebus.
Carolus (illustris cui magno nomina virtus
Indidit) ex alto Remos speculatus olympo
Gestiit: inque novi secreta cubicula regis
Labitur: et tali compellat voce nepotem.
Si regni tibi cura tui felicia sceptra
Si cupis o fili: memor haec praecepta tenebis.
In primis reverenter habe caelestia semper
Numina, quae tantis te subduxere periclis:
Almae praeterea supremum defer honorem
Iusticiae, et summa cum libertate senatus
Omnia decernat: Nec eos tu praesice sellis
Munera qui sitiunt, ne sit venale tribunal.
Hinc et legiferos passim conquire Lycurgos
Atque Solonigenas positis qui legibus omnem
image: s420
Instituant vitae rationem: ut crimina dignae
Compescant poenae: ferat et sua munera virtus.
Sic et eris claemens, ut non delicta nocentum
Dissimules: rigidus vindex exurge malorum.
Suscitat indulgens veniae propensio culpas.
Castiga fastu elatos, quae plurima turba est
Inter nobilium effrenem, mollemque iuventam.
Inde tua proscribe domo palpantia verba:
Peruia zoileae tua nec sint atria linguae.
Te non te scurrarum oleo permiseris ungi.
Pronus in ultrices animus non ferueat iras.
Et quo maior adest sumendae copia poenae
Promptior ad veniam se mens accommodet: ut tum
Ingenue vicisse putes, cum vincere possis.
Non aliis miscere thoris, hanc odit olympus
Nequitiam, gremio contentus coniugis esto.
Praeterea miseresce inpoum, nil dignius alto
Principe: quod leges concedunt, exige: non vi
Concute subiectos, ne indicant facta tyrannum.
Prodigus humani non sanguinis esto: fovendae
Sempe habe pacis stuidium. tantique tuorum
(Atque tuam) bellum subiturus pendito vitam:
Usus et imperii si postulat indue Codrum.
Sit pia quae externis occasio moverit arma:
Nec nisi discussis indicito praelia causis.
Si duris tamen insultent ceruicibus hostes,
Qui regni penetrent fines, qui atrociter actis
Omnia disturbent praedis, et caede cruenta:
Promicet illustris virtus, et prisca parentum
Facta sequi studeas, quibus imperitantibus olim
Gallia victrices erexit ad aethera lauros.
In populum si forte vides saevire proteruos
Quos generis vel stemma movet, vel degener ausus
Militiae: miseri releva dispendia vulgi,
Et contunde truces. Nec apud te voce carebit
Obsita paupertas: meretricem aenigma resoluit
Tam magno evectus solio Davidicus heros.
Sis Minos scelerum exactor: sis et Radhamantus.
A bello cum respiras et crimina disce
Quae regnum temerant, causasque excide malorum.
Nam si iusticiae te monstret vita sequcem,
Et vitiis pergas inimica insurgere fronte
Omnia purgato migrabunt crimina regno.
Principis exemplo formant ges subdita mores.
Fige pias leges, et fixis vetere primus.
Ute praestas aliis magno sublimis honore,
Indignum sic rege putes virtute subesse:
Sic Ninus, et multa quae venit origine proles
Assyrias rexere urbes, sic stemmate longo
Dives Achaemenios eduxit Persia reges:
Dum sibi subiectos praecellunt lumine vitae.
Haec via Pellaeam claro sub principe gentem
Memnonias tulit usque domos, et Taurica claustra.
Splenduit hinc tantis Mavortia Roma triumphis,
Imposuitque orbi frenos virtute magistra:
Sic et ego in terris olim tam nobile gessi
Imperium, multosque abiit gentilis in annos
Strennuitas: donec turpi subeunte veterno
Liligeros sensim virtus neglecta reliquit.
A procerum rescinde habit plerosque vacantes,
Atque graves sumptus: non firmat purpura regnum:
Hoc Gallis geniale malum cohibere labora.
Si belli interdum te ingens impensa coegit
Addere consuetis nova vectigalia: tu mox
Omnia sopitis excide superflua causis.
Sunt erenim certi fines, praescriptaque iura:
Ultra quae nequeat regalis tendere dextra.
Tolle simultates scindendi semina regni,
Nec motas dirimat ferrum (sed curia) lites,
Si tibi diffuso cingatur limite regnum,
Et rerum dederit late fortuna potiri:
Non sublime ideo cilium se surrigat: idem
Qui dedit haec, repetet simens ingrata superbit.
Est aliud quod te moneam. Cum forte gerendi
Inciderit belli ratio: si viceris hostem,
Qui tandem tibi morigera procumbere fronte
Incipiat, positisque animis mandata capessat:
Indue mansuetum filicum principe patrem.
Saepe peregrinis odium contraxit in oris
Gallica mobilitas: Et Franci miltis atrox
Saevicies: dum victori putat omne licere
Flagitium: stupris inhiat, fastusque tumescit.
Id quoque ne sileam: nimium ne quaere timeri.
Omnis enim timor est odio vicinus, et ipsum
Incutit ad seruile iugum furiata tyrannis:
Sic periit multo traiectus vulnere Caesar,
Dum quatit inviso Latium terrore senatum.
Sic Nero, sic alii sibimet conscisere mortem
Conulsi, aut media sub seditione permpti.
Sed vetor hic longo tecum sermone morari:
Haec postrema tene, quae paucis addita finem
Constituant: te forte alias maiora monebo.
Cum patrios fasces plena ditione tenebis:
Prima tibi sit cura dei, non immemoresto
Muneris: ut poterunt vires, ulciscere divos.
Nec permitte tuo scelera increbescere regno.
Si tibi cum caelo fuerit communio pacis,
Conspirentque tuis concordia numina castris:
Te fugient daversae acies te certa manebit,
Palma: triumphabisque et pace insignis et armis.
Hinc Roboan praefige nimo, ne crede iuventae:
Consiliis adhibeto senes, qui grande volumen
page 209, image: s421
Annorum emensi didicerunt commoda pacis,
Quantaque damna ferat populo Mavortia pestis:
Hos monitus alta si mente reponere cures,
In magnum mox imperium sublatus abibis,
Et veteres aequabis avos: migrabis et olim
Indigetes inter, superi ad palatia regni:
Dixit et inspecto fugerunt sidera Phoebo.
Nec mora Bethfortus vulgato chrismate magnum
Concilium vocat: et rales dat pectore voces.
Liligeros nuper donandos pace putaram
Eregii patres, Sed iam maiora videmus
Conflandi rursus feruere incendia belli.
Fama refert Arminiacos ad culmina nostri
Imperii rapienda (maga suadente) vocasse
Nescio quem Carlum. caput hoc et numina testor
Me miseret regni, quando infelicia Gallos
Fata prement: nisi tam diram placemus Erinnym
Ista veneficii et nugarum vana repertrix
Moxsua deceptum trahet in mendacia vulgus.
Quod fas omne negat (patrono sepat habere
Daemone) ellector populi, regnique flagellum.
Quod proli Medaea suae, quod et ante parenti
Saeva Ipsea fuit, miseris quod transfuga Circe
Hospitibus: precor ista suo sit adultera regi.
Lemniadum mores vincat feritate: suosque
(Belides ut dirae (crudeli morte trucidet.
Haec ait. ut roseo lux postera claruit ortu
Meldorum per agros, Isarae et declinia mittit
Delectos evites, et gnaros omnia tectis
Explorare viis: agitet quid Carolus, aut qua
Metaris sua castra velit: quam fidus in Anglos
Speretur populus.l quae demum fama per urbes
Invaleat, quantaeque novo sub rege phalanges
Belligerent: si sese ausint committere pugnae.
Interea (positis urbis custodibus) ingens
Obductum pariter Marnae seducitur agmen.
Haec vero studia in vanos cessere labores:
Quandoquidem nusquam coiere hostilia castra.
Seu sic sorte datum, seu certo numine divum
Sic steterit: Mox Vallesios concessit in agros
Carolus, hinc Isarae classes deduxit ad undas.
Quem missis ultro crebrae oratoribus urbes
Accersunt: subitusque calor per membra revixit
Indigenum: qui fortunas propensius omnes
Subsidio spondent, coniurantque ocyus armis
Irrita Parisios dum tentat pugna: puella
In Dionysiacam se saucia rettulit aedem
Quae sua mattyribus coram sic vota peregit.
O sacer antistes, FRancis venerabile numen,
Primus apostolico qui functus munere Gallos
Sparsisti aethereo divini dogmatis imbre:
Suscipe quae sanctis insignia pendimus aris.
Cur populi questus aversa despicis aure?
Defecitne fides Gallos? caelumne prophanis
Offendere facris? si non audire graveris:
Si cum pace tua di9gnissime praesul, id ausim
Dicere: nostra tuas si sectaretur Athenas
Gallia, quae Christi susceptum dogma negaret?
Nemo tuam imploraret opem pro gente: sed una
Gallia praecunctis Christi colit orgia, postquam
Insita sunt nostris fidei plantaria terris.
Utque audita loquar (melius licet omnia noris)
Scit Romanns apex, meminere et Iberica regna,
Gallia pro Christo quos est ingressa labores:
Vandalicas classes Hunnos et Saxones, olim
Mersit in aeternam soboles Pipinia noctem:
Non desuesce pii curam praeferre parentis:
Concilia nobis superos, et bella quiescant.
Carolus ardenti te voto invisere gestit:
Interea nostro grates agit ore, quia hosti
Nunc aequus certare queat: speratque sfuturum
Ut tandem exactis (te suppetiante) Britannis,
Splendeat imperii solus regnator aviti.
At meritis ne ingrata tuis dignissime praesul
Hinc abeam, nostra arma tibi pro munere sunto:
Acceptum refero totum tibi candide martyr,
Siquid posteritas olim mihi ponet honoris.
Hoc unum te supremis efflagito verbis
Liligeri patrone soli: miserere tuorum
Quos tantam sub pauperiem forruna redegit.
In Compendiacos Burgundi castra Philippi
Irruerant, aderantque animis concordibus Angli.
Iam progressa diu Francis absentibus urbem
Presserat obsidio: quom densa noctis in umbra
Nuntius elapsus defert haec verba puellae.
Huc Compendiaca furtim surreptus ab urbe
Oraturus opem (duxo cleberrima) veni:
Te deus Aureliam longinquis appulit oris,
Ut tua desertis ferret romphea lalutem.
Haud secus ipsa potes (sic certo credimus) istis
Unica nos relevare malis. crudele minantur
Exitium ferro, et flammis, mox urbe potiti
Ut fuerint Henriciadae: ne cetera posthac
Oppida Caroleas ausint admittere classes.
Ista futurorum radix funesta malorum
Succidenda venit: si castra aduersa potenti
Milite pulsentur, si pressis strennuus adsit
Carolus, actutum summa ad fastigia regni
Ibit, et antiquos patrum continget honores.
Sed nullas capit arcta noras angustia rerum:
Intus dira fames, et moenia proximus hostis
Incubat, ex omni pendent discrimina parte:
image: s422
At cum certa tuis dudum victoria castris
Militet, ut vinci sis nescia: tota recumbit
In te spes miserum, nos tristibus eripe fatis.
Audiit orantem Virgo, et se spondet ituram
Praesidio: tum finitimis ex virbibus adsunt
Copiae, et instructo celeres labuntur in urbem
Agmine: quom terris invectant sidera noctem.
Iam Matuta nova perfuderat aethera luce:
In medium progressa forum cordata virago
Convenit astantes, aciemque recenset et arma:
Huc (ait) o cives vestris evicta querelis
Ocyus adveni, et ne vos ambage retardem,
Vestra fides iam nota satis: constantia parui
Non pendenda venit. sed erit sua palma labori:
Cum melior fortuna dabit, plenoque receptus
Carolus imperio saevos exegerit hostes:
At si mors obeunda foret, non triste putandum
Sic extrema pati, patrii quis sanguinis ultor
Non ruat in ferrum? quis sub iuga turpiter ire
Mancipii de more velit? nunc Gallia priscae
Libertatis inops dominos sufferre tyrannos
Cogitur: egregiis quam pulchrius esset in armis
Oppetere, aeternumque in saecula quaerere nomen:
Istas Saguntinos sententia movit ad ignes.
Haec ubi dicta refert, oculis post terga reflexis
Dispicit ingentem turbae puerilis aceruum:
Infremuere artus, lacrimisque effatur obortis.
O claram pubem, o longe melioribus annis
Sernandos iuvenes: quos non manet ista patentum
Pauperies, plenae o fruituros munere pacis:
Quae vobis olim nostro sata sanguine surget.
Euocor in pugnam: dubio sed murmure laevum
Nescio quid mentem circunstrepit: haud mihi tanta
Curarum (postquam patrro de limine veni)
Incubuit moles. si mens praesaga sinistros
Nuntiet eventus: si vel me occumbere leto
Sors velit, hostilisve manus sub vincula duci:
Huic animae impertite preces o chara iuventus?
Cernite quia vestra pro libertate puellam
Non pudet armata toties confligere dextra.
Nostra Caledonias sic terrent signa cohortes:
Ut me iandudum rapido deuoverit igni
Bethfortus: pactoque suos exasperet auro
In nostrum caput: ut captam vel funere mersam
Aspiciant Angli, atque animos formidine soluant.
Haud tamen a coepto desistam munere: donec
Segreget a castris qui me deus arma coegit
Sumere, et usque sequar dominum quocumque vocantem.
Haec ait, et valuas facto sermone recludi
Imperat: egressam mox ut videre phalanges
Burgigenum: fugitare ones, se condere vallo,
Et clypeos, ensesque metu abiectare per agrios:
Non secus ac(visa Iovis alite) nota remigrant
Tecta Dioneae penna stridente columbae.
Iamque bis irrumpens vibrati fulminis instar
In sua pallentes Burgundos castra reverti
Compulerat: sic ore tonat, sic densa resoluit
Cornua nunc equitum, nunc saeva pedestribus instat.
Taum pudor Arthesios (dum Virgo provocat hostem)
Excitat: hinc alto sese clamore vicissim
Increpitant, magnisque suos hortatibus implet
Lucemburgeius ductor: non segniter (inquit)
Decertate viri: stygia vos fascinat arte
FeminaL: quo ruitis? quid semisopita gelantur
Pectora? miles abest huius qui signa puellae
Defensare queat: stipata pergire turma:
Quid vetat occlusam fluviali margine vestris
Cassibus involui? fluvii prohibe te meatum.
In manibus praedam fortuna dat: este viriles
Et vim feminei non formidate lacerti.
Vix ea fatus erat, cum se Pinconia pubes
Effundit castris, pontisque revellere tigna
Festinant, claudunt que viam, qua tranaret amnem
Darcia progenies. penden tibus hirta sagittis
Strata rigent spumantis evi, crebroque vacillat
Vulnere confessus sonipes: tum sola patentem
Desilit in campum: vastis hinc virbus hostes
Impetit, et crebros umbone reverberat ictus.
Atergo insultant iaculis, librata sub ora
Virginis hasta cadit: nexus proculcat ahaenos
Telorum glomerata seges: sed alacrior omnem
Sustinet assultum. tot in una virgine dextras
Est haerere pudor: se tandem caede fatigat
Multiplici: nc opem quisquam qui ferret anhelae
Prodiit ex Gallorum acie. sic laeva tulerunt
Sidera, vel stygius livor inertia gentis.
Fama (sed incertis veniens authoribus) extat
Invidiam, tectique odii fomenta puellae
Egregiam armorum laudem peperisse: nec aequis
Ferre animis proceres, populi suffragia in eius
Elogium propensa nimis. sic inclita virtus
Monstrorum domitrix et quae supereminet astris
Vincere tanta nequit dirae contagia pestis.
Huc illuc oculos Virgo deflectit: opemque
Irrita cum sperat: congesto cespite collem
Occupat, expulsis dextra victrice Picardis,
Ut decies quinos sub Agenoris urbe latentes
Contudit aggressus praestanti robore Tydeus:
Unica sic virgo multis congressa potenter
Dimicat, et tabo capulo tenus immadet ensis.
Tandem succiduo produmbens poplite, vulnus
Ab latere averso dextrae secus excipit auris
page 210, image: s423
Tempora, et immixti dum manant sanguine rivi
Excussus media provoluitur ensis arena.
FINIS TERTII LIBRI.
Sequitur Argumentum in quartum Librum.
Ioannae in Picardiam traductio. Ioannae per Lucemburgum venditio. Et eius in Normaniam traductio. Varuicii comitis supermorte Ioanne definitio. Castilionis Theologi oratio in qua multa de magia disserit. Acris in Ioannam invectio. Ioannae ad obiecta responsio. Anglorum in iudices sententiam differentes indignatio Ioan nae ad deum ultima oratio. Crudelis Ioannae concermatio. Matris Ioannae ad Carolum regem pro digna filiae purgatione oratio. Caroli ad Calistum tertium Romanum pontificem pro hac materia legatio. Archiepiscopus Remeusis et Episcopus Parisiensis iudices in hac causa delegati. Heraldi Theologi pro Ioanna Ionga oratio. Thomae Curcelii oratio in qua multa de illustribus feminis commemorat. Fraudis Anglo rum in priori processu detectio. Dira aliquorum post mortem Ioannae punitio. Prioris processus irriatio et plena Ioannae purgatio.
Sequitur Liber Quartus.
VIX furor hostilis capituae parcit: in arcta
Clauditur extemplo pedica: multoque ligatam
Fune trahunt Pinquiniaci, stridentque minaces
Dentibus: ut capto Phrygiis in saltibus apro
Exciti latrata solent venabula cicum,
Et rictu gestire canes. Burgundica castra
Iam subit: et laesos fomentis delinit artus.
Tertia lux aderat captae post vincla Puellae
Trans Sommonigenas et Vironandua rura
Mittitur, aeratis illic seruanda cathenis.
Beluosiam molem (qua Mavors gaudeat hospes)
Indigenae dicunt. quo convenire frequentes
Lisicolae Terni, Catuaci, Neruia pubes
Hannonii, Tungri, et vicinae ex sedibus orae
Omnigenum vulgus: sic multos cura videndae
Traxit Ioannae: quam circo iussit equestri
Currere Ligniacus crebra in solacia gentis.
Atuero usa piis tum Lucemburgia conivux
Dicitur officiis: dequestaque saepe puellae
Infelix omen praedulci affamine tristes
Lenibat curas: afflicta taedia nymphae.
Iandudum tamen Anglorum generosa virago
Invidiam sibi consiarat. nam sicubi signis
Dimicet explicitis, tanto terrore Britannae
Impallent acies: ut nemo tendere contra
Audeat, et longe reliquo plus agmine solam
Formident Bethfortiadam, plerilque videtur
Hinc magnum portendi aliquid: mentemque puellae
Coniciunt (agitante deo) ad tam magna moveti:
Propterea multo captinam comparat auro
Bethfortus: primamque vocat normaniae in urbem:
Pascat ut in flictis odium indelebile poenis.
Haud tamen unanimes in idem concordia flexit
Propositum. nam ferro alii dixere necandam:
Aut mox Sequanicae mergendam fluctibus undae,
Ne magicis elapsa dolis in castra suorum
Furtim quaerat iter, maiorem ausura deinceps
Saevitiam: serua ta diu quid proderit (aiunt)
Omnia praecipiti miscebit forte tumultu:
Quandoquidem levibus nimium pelbs credula gerris
Decipitur: gauderque novis mutabile vulgus.
Ast ea Varuicio non convenere Comarcho.
Vestra (inquit) consulta patres audivimus: at non
Id capiunt omnes quod nos molimur in istam
Sortilegam: nostros non diro carmine casses
Effugiet: sontes mors ultrix puniet ausus.
Sed meminisse decet, tenuis quam gloria surgit,
Frigida quam laus est sola de morte puellae.
Iampridem fixum nobis stetit, igne piandum
Hoc immane scelus: sed honesto nomine falmmas
Praetextas volumus: vocat execrabilis ausi
Authores superos: ut quicquid saeviat armis,
Id populus putet esse pium gratumque tonanti,
Ut res cumque habeat, paucis audite, puellam
Dicemus pravae haecreseos sordere veneno.
Sic et Vallesium (quem dicit femina regem)
Participem tanti vulgabimus esse reatus,
Et regni indignum titulo, qui infamibus uti
Praesidiis velit, et quaerat confortia diris.
Dumque ita res pendet conerescit rumor in horas,
Et venit in varium populus problema. Magiam
Obstuper inductum vulgus: crebroque requirit
Quid magice possint artes, quo authore parentur,
Sint ne piis omnes aduersae moribus: et quo
Usque per has liceat vetitos descendere in usus,
Tum sedet in rostris Castilius atque ita fatur.
Pauca super Magicis tenui memorare figura
Ex usu fore crediderim: ut quae quaestio multos
Detinet: his brevibus partim resoluta quiescat.
Cum veteres primum studio versantur olympi,
image: s424
Et superos lustran t oculis et mentibus orbes:
Paulatim acceptis caelorum motibus: ultra
Anxia progreditur rimandi cura, brevemque
Ingenii captum non fert humana libido.
Nam quod inaccessae lucis caligo recondit,
Quodque opifex rerum secetis destinat umbris,
Insano exciti studio plerique requirunt.
Iuncturas atque astrorum divortia, causas
Esse putant, quae non moderentur corpora solum,
Sed neque id humanis concedunt mentibus, ut se
Legibus extricare queant radiantis olympi:
Quin fixos pendere aiunt ex aethere mores,
Invitosque trahi sub inevitabile fatum
Per varios caeli aspectus, t sideris ortus:
Pullulat hinc primo exitialis origo magorum.
Sorduit antiquae vana levitate Magiae
(Ut perhibent prisci annales) Chironia tellus:
Subdola quae postquam Graecas pervenit in urbes,
Traxit eo multos studii dementis: ut instar
Perpetis exilii miseram traducere vitam
Censuerint virtuis opus, peregrina perentes
Aequora cum terris Zoroastris et Holtenis aucta est
Multiplici scripto nihil est quin vaniter ausit:
Nunc petit aethereos fluxus, nunc infera tentat:
Se temere iactans terrae caelique potentem,
Dissimili cura, varioque errore sequaces
Implicat, atque alios alia in discrimina mergit.
Sunt qui conspectis tepido sub sanguine fibris
Certa futurarum spondent praesagia rerum:
Invenias et qui velit accersire sepulchris
Corpora, caelestesque movere et sistere formaas:
Euridicen herbis et carmine credidit Orpheus
In lucem revocare: vetus sed fabula certam
Involuit facti seriem. sic credita Circe est
In pecudes mutare viros, rictuque ferino
Vivere captivos, primasque resumere formas
Carmine mutato, demptisque nocentibus herbis.
Ista superstitio mirando perculit aestu
Arsacidas: sic paulatim regalibus aulis
Successit temere: domita quam Perside magnus
Proscripsit Macado: natam sed faecibus Hydrae
Dixeris, exciso nam vertice nascitur alter
Tergeminus: molli semper se in pectora lapsu
Insinuans, Indos, Nilotica regna, Arabesque
Detinuit. supraque alias id nequiter ares
Vendicat, ut cum vix studiis muliebre sit aptum
Ingenium: tamen hos propensa mente furores
Femina prosequitur: domus est Aeetia testis:
Saepe Palestinos infecit tabe penates,
Nec potuit sanctis feralis belua Mosi
Legibus arceri. paulum si quando silescit:
Mussitat occultis semper rediuiva latebtis.
Coniurat ventos genns hoc crudele magarum,
Suffocat segetes, absentibus ubera vaccis
Siccat, et educto replet mulctralia lacte.
Extenuat maciae vires, et morbida philita
Miscet corporibus: quae vix nisi morte sesolui
Dira queat pestis. Sunt qui ad maiore laborant:
Quaesita genesi, vitaeque, necisque recludunt
Fatalem eventum, pelui, speculoque nitenti
Daemonas accersunt, coguntque venire vocatos.
Porrectis alii iactant praedicere dextris
Vitam, funus, opes: id apud nos saepe videmus
Cum venit incertum Pharia de littore vulgus.
Multa sed indocti credunt miracula: solis
Quae vel praestigiis, vel diro carmine fiunt.
Praestigiator enim (cui creber daemonis usus)
Fascinat humanos sensus, ut recta videre
Non valeant: verosque putant spectare colores,
Humanosque audire lonos, densasque virorum
Decertare acies, leporesque, canesque per agros
Currere, et ingentes thalamis se pandere hiatus
Aut tonitru mugere, nieusque per aera ferri:
At nil tale subest, fallitque illusio sensus.
Sed neque multa negem fieri inconsueta, novisque
Induei formis, quae non mox vera putentur.
Mirisicis multae donantur viribus herbae,
Secretumque genus lapidum: sed condidit illas
Er paucis voluit notas deus esse: videmus
Hinc miranda sequi, quae mens ignara negaret
Naturae fieri ingenio. Sed paucula pergam
Addere: quasque habear rerum praedictio causas
Expediam, et quantus veteres deluserit error.
Multiscius daemon longaevo temporis usu,
Aut acie clara ingenii plerunque futura
Praevidet, humanae nequaquam peruia mentl.
Delphica sic olim multos Cortina trahebat,
Sic Latiam petiit serpens Epidaurius urbem:
Dum cunctis persuasa fides vulgaret, id esse
Numinis occulti. nam nugis daemon obumbrat
Quaedam vera suis: ut post graviore ruina
Praecipitet miseros. Sic in sua fata Meneceus
Cutrit, et exuiter regali tegmine Codrus:
Sic et Oiclides vasto telluris hiatu
Mergitur: et grandi se intrudit Curtius antro.
Gallia sic aras olim Teutatis et Hest
Instituit. quom Ditigenis humana litaret
Hostia. quin eadem prisci fecere Quirites
Sacra Iovi. saevae sic Taurica templa Dianae
Ad sua devectos dum mandat littora caedi.
Cetera quid dicum? veterum sunt ista deorum
Numina: qui strages, qui sontia facta monebant.
page 211, image: s425
Nulla Quirinalis suscepit bella senatus,
Decretis precibus quin consuleretur aruspex
Augur, et extispex, multoque in honore fuerunt
Obseruatores avium, ut praedicere sortes
De pastu, aut penna volitante per aera possint.
Ista diu toto pestis regnavit in orbe.
Cum notus Solymis tantum deus esset in oris,
Altaque Tenariae raperent ergastula fucis
Migrantes animas: nec peruius esset olympus.
At nunc vana piis cesserunt orgia sacris,
Dispulit et Stygias lux mundo exorta tenebras.
Non tamen a veteri desistunt fraude sathanes:
Sortilegas, sagasque cient, et multa per illas
Flagitia exercent, solis quae viribus ipsi
Non valeant: rixas miscent, et dira propinant
Troxica, ut innocuos pacta mercede trucident.
At ne vana teram prolixis tempora verbis:
Possumus ex sancti longo certamine Mosi
Noscere quae magicas venerunt signa per artes.
Altius et siquid non est audire molestum:
Tradita sunt olim sacrarum nomina rerum
Patribus antiquis: qui fundamenta locarunt
Nascentis fidei, ut per signa sequentia cunctos
Daemonas eiciant, et Christo pareat Orcus.
Hinc alii venere ausi temerare prophanis
Ritibus has voces, et iniquos vertere ad usus:
Quando exorcismis, et diro more precandi
Accersunt Herebi manes, ut furta resignent,
Aut rerum sortes, aut aera recondita prodant.
Multa potest daemon: maius nisi numen ab alto
Impediat vires. hominum sed saepe meretur
Stulta fides tradi varia in discrimina rerum.
Sed quia non constat qui spiritus egerit istam:
Cui labor hic sudat: paucis tentabimus, ut quod
Mens gerit occultum muliebri essutiat ore.
Belloacus praesul sisti iubet ante tribunal
Parthenicen: tum doctorum praesente corona
Ipsa sedet: iussusque senex haec ore refundit.
Publica districtis multari crimina poenis
Sancta patrum decreta iubent: ne lurida tabes
Gliscat, et in similes trahat indulgentia noxas.
Tu vero (nec enim inficias potes ire) nefandi
Griminis argueris: tu nostrae dogmata legis
Moribus incaestas. Sed dic quo freta magistro
Talia moliris? quae mentem insana libido
Corripit armorum? tibi quae commertia Mariti?
Themodoonteo nova nunc certamina more
Instaurare cupis? tibi quod genus? ede quis artem
Militiae dederit? quo bella authore sequaris?
Cur pudeat sexus, ut tonsis ire capillis
Tantus amor, nolisque togam abiectare virilem?
Cut non Mosaici deterret sanctio verbi?
Praecipit et Paulus semper sit femina tectis
Crinibus, atque domi privata negotia curet.
Dic quibus in terris rua sit versata iuventus,
Arborea te saepe choros duxisse sub vinbra
Fama refert: fatique ddeas (sic nuncupat illas
Prisca superstitio) tecum sa liisse choreis:
Non pia relligio tales sibi vendicat odas.
An Liciae sortes, an Phoebi oracula nosti?
An te Chaniae docuerunt carmina silvae?
Daemonibus fama est certas te dicere leges,
Imperiisque urgere tuis: rerumque futuros
Rimari procul eventus, et certa docere
Auguria in spectis avium per inania gyris.
Nec prius, ut referunt, cingis tibi calside frontem
Quam supplex in opem stygias eduxeris umbras.
Hactenus effulsit monstrorum nescia sola
Gallia: sed turpes praesens dementia naevos
Intulit: et longi splendorem polluis aevi.
Carolus ille tuus furiali im pellitur aestro
Quisquis hic est: quem nulla dei reverentia tangit.
Ad veritum Phitona Saul descendit in Endor
Dum studet invitis hostem propellere divis.
Sic tuus hic princeps, careat quom robore causae
Ad Phitonissas refugit: stygnsque parentat
Manibus, et quicquid lacris ecclessa septis
Abdicat: ut voto tandem potiatur, ubique
Anxius inquirit: nec iura nec ipsa veretur
Numina, spemque tuis auges temeraria nugis.
Ut fidem dictis capias, te fingis habere
Congressus superum: crebris et Costida verbis
Auditam, iugemque tibi spondere pudorem.
Quid sibi vult id consilii, tibi semper adesse
Quod simulas: tetros quis nesciat esse sathanes,
Aut mera fortassis mendacis? scilicet ad te
Confluit accensis divorum curia ceris.
A multis tibi iam sacras audivimus aras
Institui, tangique manus ut numen habentes
A populo. Nec rem prohibes: sed sancta videri
Impenso ardescis studio: credisne licere
Hoc impune nephas? oculos evolue tenebris:
Non resipiscentem ferier vindicta: fateri
Est opus errorem: spargendi sanguinis author
Credendus Deus est? Sinuncia pacis adesses:
Id caperet pietas. Sed quom crudelibus armis
Omnia miscueris: quis talia velle tonantem
Crediderit? sanctae qui praecipit oscula pacis.
Praeterea quem non moveant figmenta cachinnum
Quae de caelitibus resoluta fronte pudoris
In populum spargis: quid vulgo fingis habere
Membra Michaelem, et tactos tibi saepe capillos
image: s426
Margaris et divae Catharines: quis fuit huius
Dogmatis assertot? quae tanta licentia vocis?
Num poterat satis esse tibi, terrena tumultu
Concutere infando, et non ore lacessere divos?
Praetides insanas olim curasse Melampus
Dicitur helleboro, dum captae mente putarent
Esse boves: at non levior te insania mentis
Corripuit. quid enim? quom te natura puellam
Edidit: esse negas, gaudesque virlibus armis.
An tibi miscuerit cantatrix pocula Circe?
Ut sexum mutasse putes furiata venenis.
Finis erat verbis: sic contra exorsa puella.
Libera purgandae si detur copia famae
Ostendam o patres, falso mea nomina laedi,
Insontemque pati vestrae convitia gentis.
Si minus auditum genus est, si nosse patentes
Est amor, expediam: et Francos quae causa penates
Visre compulerit. Scythicis non eruta veni
Rupibus: infida non sum sata gente. parentes
Vivunt Barricei fluviali in limite campi.
At mihi non alto natalia sanguine fulgent,
Sors nec opima domi: sed praesens sufficit usus.
In patrias sedes missi potuere ministri
Explorare meos occulto examine mores:
Dicite (si no stis fama referente) quid in me
Nequitiae? quibus est curis educta iuventus?
More puellarum vetulae subiecta parenti
Usque fui, cui quicquid opis pro aetate licebat
Sub teneris impendi annis: non extera novi
Regna. nec Orthygiam colui, nec Phasidis agros.
Non me sortilegam, veteris neu credite patres
Imbutam studiis: sed nec Medaeidas herbas,
Aut aconita lego: nec carmine facino mentes.
Sed qui res hominum summa deus arte gubernat
Ex caulis me ad bella tulit. sic balthea mollem
Abiecere colum: gerit et pro floribus ensem
Dextera: ut ex alto virtus infirma potentes
Deiciat: discantque homines ad regna sat esse
Nec robur nec opes: sceptrum nisi protegat aether.
Pascendas saepe inter oves saepe inter et umbras,
Accepi a summo demissa oracula caelo,
Ut peterem Loscos: maerens ubi Carolus aegras
Voluebat curas: sumptoque interrita ferro
Exigerem iniustos regni de finibus hostes.
Adveni tandem: sed me districta probavit
Pictavae censura scholae. nam Carolus arma
Ante michi vetuit, quam longa indagine veri
Res melius clatam in lucem discussa veniret.
Sum regi tria pacta meo: dum causa rogata est
Aduentus. primo Aurelia de sede Britannos
Pellere, et hinc Remos invitis hostibus ire,
Atque palam dici suscepto chrismate Regem.
Id vero plene (extremum quod in ordine pacti
Restat adhuc) dabit Altitonans cum laetior olim
Tota coruscabit sub Gallo Gallia rege.
Non michi praeterea persuasit culpa virilem
Ferre habitum: tanti non hoc damnate reatus.
Nescia sum veneris, testes iubeantur adesse
Matronae, quibus edixit Bethfortia princeps
Synceram nostri speciem explorare pudoris.
Postvbi me primo Deus haec in bella vocavit,
Femineas vestes belli pro more reliqui:
Sic permixta viris, Veneri non suscito flammas:
Castra sequor, mansura tamen non semper in illis:
In patrios regressa lares, muliebria rursus
Indumenta feram. verum quoadusque iubebit
Belligerare Deus concessis muniar armis.
Certa fides mihi de sacrarum Margaris atque
Costidis alloquiis isto (quia quaeritis) utor
Consilio, nec opus maiori examine: cum res
Sit pia quam suadent et apertis cognita signis.
A populo me velle coli, sanctamque videri
Dicitis: at certe non tanta insania menti
Incidit: haec nequam finxit mendacia livor.
Praeterea patres (rudis agrestisque puella
Cum semper fuerim) quid pergiris alta rogae?
Quae superant captum ingenii perquiere inane est:
Quandoquidem abstrusos fidei non arrogo sensus.
Talia nequicquam lacrimis effatur obortis.
Mendacem et vanam vocat indignata Britanni
Curia consilii: multos licet inde pigeret
Qui certo novere dolos et fraudis operta.
In multo abiere dies obiecta senatus
Angligenum, inque vicem afflictae responsa puellae.
Sed nihil extremam potuit restinguere bilem,
Insistunt exciti odio, radieque frementes
Bruriadae: et flammas cuncorum vota reposcunt.
Belloacus prasul (cui tum delata potestas
Iudicii) mediam convitia saepe per urbem
Sustinuit: quia non praeceps sententia dicta est.
Castoris hospitio Tian exceptus amoenis
Graminibus depingit agros, instatque iuventae
Mensis, et albentes incedit Flora per hortos:
In veteri pyra structa foro miserabile funus
Sternit Ioannae: moritura educitur atro
Carcere. concurrit promiscua turba per urbis
Compita: sese alii domibus clausere gementes,
Nec tam immane nephaspotuerunt lumina ferre.
Tandem carnifici datur exurenda: cathenis
Vincta manus, et colla: igni gemebunda propinquat.
Audires querulas supresso murmure voces:
Flagitium crudele vocat quamplurima turba.
page 212, image: s427
Vibratis tamen insurgunt hastilibus Angli:
Si quos inspiciant maerorem prodere vultu.
Iam fuerat subitura rogos: quom talibus orat.
Summe deus cui corda hominum sunt peruia, cui sunt
Abdita cuncta palam, qui singula simplice et uno
Intuitu lustras: cernis quam indigna parantur
Funera: quid noxae admisi? quo crimine diris
Deuoveor flammis? patriam, charosque parentes
Cum quibus innocue ante fui (te authore) reliqui:
Spes erat afflictis nostrum conferre laborem,
Et titulos dignae nobis accrescere laudis:
Sed video perpes vitae mihi crimen inustum,
Hac rude militiae magni donantur honores.
Eheu chara parens, eheu genus omne meorum
Perpetuis gnatas soluetis iusta querelis.
Quam mallem pavisse greges, et (ut ante solebam)
Delituisse domi, nec Martis nosse tumultus.
Sed nec erma visis plus aequo credula monstris:
Muneris accepti totus mihi testis olympus:
Non ferri crudelis amor, non mentis adegit
Impietas. quid te potuit cogente negari?
Nosti summe deus me per taedescere fusi
Sanguinis: utque manus non crebra caede maderet.
Bellica signa lubens accenso Marte ferebam:
Innocuam plebem spoliari, templa cremari.
Sacra rapi, occidi imbelles, sanctumque pudorem
Prostitui, captas nunquam sum passa per urbes.
Supra femineas iussisti plurima leges:
Quid mirum si feminei pro tempore mores
Mutandi paulisper eran? si bella gerantur
Est clypeo insertanda manus: sunt apta virili
Officio capienda, enfes, galeaeque, habitusque.
Scis pater huc quantis accessit territa signis:
Cum stygiis mihi nulla umbris sunt foedera: nunquam
Vana superstirio nostras penetravir in aures.
Non mihi triste mori: si pulchra morte liceret
Composuisse dies: sed scis aequissime iudex
Quam vitiis aliena fui, quae plurima falso
Imposuit livor: patriae, generique meorum
Perpetuo sum dedecori: nisi forsitan olim
Hanc retegas fraudem. sed non impune licebit
Ut spero, tam grande scelus: miserere puellae
Post obitum, miserere deus tam dutra ferentis.
Francigenae populi, et solio sirmetur avito
Carolus: extremis hoc unum postulo verbis
Me non destituat patiens in funere virtus.
Haec ubi commemorat atensis ad sidera palmis
Corruit in flammas aversa, et nomen lesu
Dulcius inclamat moriens. Sed saxea corda
Angligenum, diris ne queunt mitescere poenis,
Altius increpitant: Dic, o fortissima miles
Dic ubi pacta fides, ubi sunt oracula caeli?
Hosne tuum te consilium caelaverat ignes?
Deficeris nunc arte tua: Phitona require
Si fortasse aderit: Colchoo carmine nostros
Perstringas oculos, et viva elabere flammis.
Talibus in sultant probris. et ne ulla puellae
Integra compages, aut membra illaesa supersint
Sequana collectas lato bibit ore favillas.
SEQVITVR SECVNDVS Processus post mortem Ioannae sub Calisto Tertio Pon. Ro.
SEd nec flamma pyrae, nec praeceps fluminis unda
Mergere lethaeis famam potuere tenebris.
Terrius in Latia Calistus praesidet urbe
Dum regem aggreditur mater gemebunda puellae.
Maxime rex quem divum (inquit) clementia toto
Firmat in imperio, ut tenues vix colligat hostis
Relliquias: audi viduae lamenta precantis.
Cum superis fixum post tam miseranda stetisset
Tempora Gallorum labefactam restitui rem:
Nescio qua divum sacreta mente puella
(Cuius ego heu genitrix) ad opus tam nobile venit:
Multa supra sexum referunt insigniter ausam,
Quae superam testentur opem. sed dura labori
Praemia succedunt: dicta est censore Britanno
Hereseos satrix, et iniquis tradita flammis.
Quis ferat hoc ignominiae damnabile crimen.
Cum nihil est culpae reliquis nos coeribus addi
Creditur esse nephas, et sancti limina templi
Vix intrare licet. fer et haec stypendia virtus?
Quam prius abfuerat, quiequam ne tale putarem,
Dira utinam tabes aut ceruix fracta puellae
Huic coepto occlusisset iter. non usa parentum
Consilio te rex petiit. Vis altior istud
Movit opus: tantosque puellam erexit ad ausus.
Tu nostrae miserere domus clarissime princeps:
Et melior fictam damnet sententia litem.
Vir meus audito dilectae funere prolis
Oppetiit: mortis causam execratus et ignes.
Me quoque non dispar (si non miserebere) vitae
Exitus involuet. Sed mors pergrata futura est:
Si prius elutum gnatae cognovero nomen.
Talia dum lacrimans Isabellis verba profundis:
Unanimes regem pronis ceruicibus orant
Gallorum proceres, ut curas eximat aegri
Pectoris, atque inopem soluat maerore senectam.
Nec ferat: ut longis incassum venerit oris
image: s428
Desolata parens. id enim concedere magni
Est 9aiunt) animi: nec quic quam dignius alto
Principe praestabis. quin et maiora puellae
Emeruit virtus: quae post mandata tonantis
Pene oblita sui, mentemque, togamque virilem
Induit. et dulcem cum posset degere vitam
Onmi Marte procul, nullique obnoxia damno,
Hanc obiit belli sexu non territa molem.
His precibus tractus, Calisto destinat unam
Carolus hac ferme verborum lege tabellam.
Maxime pontificum qui sancto numine terras
Sub solo moderare deo, cui tanta potestas
Ut caelos aperire, et apertos claudeere possis,
Possis et stygiae reserare ergastnla noctis:
Haec sub apostolico libranda examine causa
Te petito sacrate pater; quam quaeso paternis
Excipe visceribus, iustoque attolle favore.
Flaccida quom magnis lugeret Gallia bellis:
Finibus Austrasiae digressa iuvencula pacuis
Huc venit comitata viris: causamque rogata
Quae suasisset iter, vel ubi tractaverat arma:
Respondit superis venisse authoribus: et rem
Non obiisse prius certis quam cognita signis
Constarent edicta dei. Sed cetera coram
Disserer orator melius: nec epistola paucis
Rem caperet verbis: tandem perfuncta recepto
Munere post victos crebris conflictibus hostes,
Dum Compendiaci decertat in aequore campi
Transsosso decumbit equo, et venundatur Anglis:
Qui dirum scelus obiciunt, vulgantque Magiae
Eise ream: et sacra de relligione tenentem
Impie, ut aduersus nostri moderamina sceptri
Dissidium patrare queant: Sic perfidus hostis
Destinat insontem flammis: sed fraude retecta
Versa alio resest. fieri quaecumque per arma
Et ferum licuit, tentavimus: hoc tamen vuum
Restat adhuc, quod (te praeter) contingere nemo
Audeat: ista tuum poscit censura tribunal:
Praecipias mores inquiri et facta puellae,
Quamque sit aduersae nequam sententia partis.
Affuit indulgens Romanae gratia sedis:
Nam super aerias se fama extenderat Alpes.
Parrhisianus in hoc delectus munere praesul,
Remorum simul Antistes, de more forensi
Litis agi totam seriem fecere vocatis
Iudicibus primis, aliisque ex ordine quorum
Intererat. sed iam longum cum tempusabiter,
Taederetque morae: pro rostris sedit Heraldus,
Et coram parribus tali sermone perorat.
Non bene perspectis quicquam decernere causis,
Grande nephas. plerunque deus secreta pusillis
Detegit ingeniis, quae vult sapientibus esse
Invia: sic puero Danieli prodita nequam
Culpa sacerdotum, quos tantus moverat ardot
Inguinis, ut turpes coicus cum casta virago
Abnuit: intentant venerando saxa pudori.
Antea et accitur caelesti voce quiescens
In templo Samuel: qui (cum pretiosius esset
Et ratum domini verbum) divina ter audit
Alloquia: et quae caligans aetate sacerdos
Abdita non meruit, puerili mente refundi
Et visum superis. sed quid fornace probatos
Assyria dicam iuvenes? quos impius errot
Persidis, a vera non relligione reflexit:
Nam deus illustres pueros perfuderat almo
Lumine. dum sordent Chaldaea labe parentes.
Nec moveat quenquam generis depressa propago:
Quid duce Iessaeo priscis generosius annis
Floruit? Allophilum qui castra potenter adortus
Rettulit insigues palmas: dominoque secundam
Supponente manum procaera mole gygantem
Stravit humi, fretus balearis robore fundae.
Ipse tamen medio balantum de grege nuper
Venerat: haud aliis exercitus ante duellis.
Primus item Solymae qui gessit sceptra coronae
Dux fuit et custos patrii gregis: ibat asellas
Forte reducturus vacuum in praesepe parentis:
Dum rediit sancto frontem perfusu olivo.
Pulchra Rachel, cuius benedictum in saecula nomen,
Ducebat patrias ad aquarum stagna bidentes,
Cum dedit Israel synceris oscula labris.
Armentum pascebat Amos cum plurima vidit
Somnia, venturam procul indicentia cladem:
Chaldaeique ducis subiturum vincula ludam.
Sed quid ego annitor rem persuadere suapte
Luce coruscantem? sancto debetur Abeli
Inter pastorum seriem primarius ordo.
Rure paretonio soceri pecuaria Moses
Pascebat, cum prima dei mandata recepit,
Ut quateret crudis Pharaonis limina plagis.
Prima quis excelsae posuit fundamina Romae
Quae vix imperium signao limite clausit
Pastorum perhibetur opus? quid plura morabor?
Elegit depressa deus, prosternat ut alta:
Cuius in aspecta patibus sunt omnia formis.
Vitur his, illis: quom possit in omnia solus.
Virginea cur non potuit contundere dextra
Angligenas: sic Assyrios fortissima Iudith
Expulit a patriis percusso principe campis.
Dixerat: Inde novo cum Sol splendesceretortu
Consedere patres: qui dum plerosque revoluunt
Articulos, capitumque notas, quibus ipsa puella
page 213, image: s429
Censuram subiit tam diri funeris: inter
Cetera quae longum tenuit digesta volumen
In primis vitio arma dari, sub lite priori
Deprendunt, tonsamque comam, vestemque virilem.
Tum pater exculto Cutellius incipit ore.
Desita iam pridem facit assuetudo videri
Monstrosum genus, exurgat si femina bello.
At vero illustres accepi heroidas olim
Plus bello valuisse viris: In gente Scytharum
Ambigitur, sit sexus uter praextantior armis.
Gesta Semiramidis (defuncto coniuge) quis non
Audiit? Assyrium fexum mentita virilem
Stemma diu gessit, mediosque animo sa per hostes
Se plaetunque tulit. nec primi angustia regni
Visa satis: sed finitimos erupit in agros
Instituens longi praeclara exordia sceptri.
Quis potuit Cyri tantos compescee nisus:
Dum victis Asiae populis penetravit Eoas
Usque domos, magno grassandi percitus oestro?
Ultricem demum scelerati pectoris unam
Invenit Thomirim, quae pleno sanguinis utre
Obruit excisum caput: his effata loquelis.
Ardentem humani iamiam restingue cruoris
Cyre sitim: pleno tandem satiaberis ore.
Ditia Pactoli non suffecere fluenta:
Non tot opes Croesi sed nec Babylonica regna.
Caucaseus vertex te sensit, Hidaspis, et Indus:
Dein ad Massagetas rabies extrema furentem
Appulit: hic sistes immanis belua gressum.
Quid viricidarum referam genus? Orithiam
Antiopem, Hypolitem, Menalippen, Penthesileam
Congressas summis ducibus, descendere in arma
Compulit Euristheus Alcmenae pignora, contra
Virginem Amazoniam. nec vincla iugalisa captae
Respuit Egides: Smirnamque Ephesumque locavit
Femineus labor, atque Asiae celeberrima quondam
Oppida tam belli studio valuere: superbis
Gentibus ut victis constanti lege vetarent.
Nequa maritalem virgo transiret in usum:
Si non ante suo victrix occurrerit hosti.
Adde quia et domito Pelides orbe Calestrim
In sociale thori foedus, partemque recepit.
Quin referunt primo ex cunctis mortalibus ipsas
Sandere equos ausas, capitique innectere frenos:
Hinc stant Hippiadum pictis aulaea figuris.
Sed ne forte recens exemplum deesse putetur:
Magnanimus ductor Romanae classis ad Istrum
Cum decertaret Scythicis, in stragis aceruo
Repperit accinctas ferro bis quinque puellas.
Gorgonas ambiguo vicit certamine Persus:
Hinc serpentinos celebravit fabula crines.
Non fuit Aethiopum Candax indigna potenti
Imperio: Pharima tenuit Cleopatra coronam:
Quae nec Caesareis timuit concurrere pilis.
Zenobia (evictis Persarum regibus) ausa est
Romuleos tentare duces; hinc nobile germen
Prodiit, et clarae fecit primordia genti.
In Meroe sceptrum semper regina gerebat.
Quis vetet uxorem subducat ut hoste maritum
Armata siquando potest insurgere dextra?
Eruit Harpalice Getico de carcere patrem.
Quis vel in Aeneadas non audiit arma Camillae?
In commune malum cur non promiscuus ire
Sexus uterque queat? cur non stet femina muris?
Aut in saxa ruat quom proximus incubat hostis?
Femineum robur Spartanis moenibus olim
Reppulit Epyri regem, et Messenia castra.
Bellica ductilibus neruis cum tela carerent
Romuleae matres, conciso vincula crine
Intexunt: sic quae virgo datur obses Ethruscis
Liberat attonitam traiecto flumine Romam.
Si plerosque viros obscuro nomine vitam
Degere, et ignavos ad opus prodire virile
Cernimus: erecta quidnam vetet esse potenti
Robore matronas? Beronice armata volucres
Inscendit currus, ut oper ta fraude perempti
Vindicet interitum nati: sternitque cruento
Puluere deprensi contrita satellitis ora.
Ambronibus, Cymbris, Tigurinis, Teuthonibus que
Mos fuit in bella assumptis uxoribus ire:
Quos ubi per Latii palantes plana, secundo
Fudisset Marius: magna virtute duellum
Femineae instaureant acies, ut pene virorum
Turpiter aufugeret domitor, Latiumque Latino
Sanguine tinxerunt: sed quid si cetera verbis
Promere constituam, non me fortasse feretis.
Oebaliae leges statuunt authore Lycurgo
Virgineas crebra sudare in gymnade dextras:
Hinc data Parthenio creduntur nomina monti:
Id quoque Socraticae praecepit dogma palaestrae.
Illyricas Thenta imperium tenuisse per urbes
Dicitur, et bello Latias fregisse ccohortes.
Iura dabat Solymae bellatrix Delbora genti
Quando Iahel Sisarae traiecit tempora clavo.
Non operi vestis, sed mens sua nomina ponit.
Effusis casti thalami dilexit habenis
Hipsicrathea virum, Ponti dum regna teneret:
Quae gressum profugi semper omnitara mariti
Crinibus abrasis habitu tulir arma virili.
Cum Licios premerent dura infortunia, sumpro
Femineo ornatu certis lugere diebus
Mos erat: id forsan ne prodigiale putetur.
image: s430
Ut vir apud Carras muliebri veste litabat:
Sic induta viri prodibat femina cultu.
Sed cui non audira satis pia vita Marinae:
Illa viti quondam nomenque, togamque recepit:
Extremumque diem sub sancta clausit eremo
Hoc habitu. sic ignaro Theodora marito
Diluit enormem simulata veste reatum.
Nec sub elivarum sacrato monte morati
Erubuit Pelagia viri contecta cucullo.
Sed quis femineis regnasse in mentibus olim
Eximias vires, heroaque facta negabit?
Ne ferat indignam Venerem se fluctibus Hippo
Obruit: et poenas ultrices orgia stupri
Flagitat. Harmoniae constantia provocat hostem.
Mos apud Indorum populos celeberrivus extat,
Defuncto non uxorem superesse marito:
Sed viduam mediis ultro se immittere flammis.
Quid tantum miramur opus, studiumque puellae?
Mete revoluamus, quam fortis spiritus olim
Femineos plerunque animos accenderit: almae
Costidis obuersos orbes, saevumque draconem
Margaris, atque Agathes evulsas pectore mammas,
Et septem fratrum constanti mente patentem
Miremur magis: Instantis discrimina fati
Laetantes obiere omnes, nec flamma, nec enses,
Nec potuit praesens ipsas terrere tyrannus.
Non sunt haec leviora quidem certamina, quam quae
Virgo monente deo, viresque ferente peretigt.
Haec senior fatus magno tortente diserti
Eloquii causas non suffecisse docebat
Mortis Ioannae. libertas est ubi sanctus
Spiritus est author. Gravium primordia rerum
Portendit plerunque novis eventibus aether.
Sic dum Niliaci Iudaea propago tyranni
Soluitur imperio, promissaque in arua remigrat:
Post seruile iugum, et multos sudata per annos
Opprobria: insuetis Aegyptum Mose ministro
Prodigiis terret dominus: brucos, cinifesque
Suscitat: in colubri mutatur virga figuram.
Inde crumentatos occisis piscibus amnes
Indurata videt tellus et sustinet horrens:
Visa prius nullis usquam miracula seclis.
Ruris opes iactum permixta grandine fulmen
Proterit: attonitus decussas vinitor vuas
Cernit humi. spes frugifera de messe colono
Nulla mant: rapit exacti sors una laboris
Primitias, extincta cadunt animantia septis:
Aera praetexunt tenebrae, dant nubila ranas
Et pluvios ignes, lambentibus omnia flammis.
Caelica quid referam desertae fercula terrae?
Quid silices? quibus irriguo salit impete rivus.
Quidve asinam? quae voce deum testatur adesse
Ante Sionaeam quam Vespasianus in arcem
Irruet: multae auditae per inania voces:
Auditaeque acies, inspectaque signa per auras.
Urgentes rerum eventus quis lege carere
Nesciat? accepit sacrum sine crimine panem
Proscriptus David: multis uxoribus usos
Novimus antiquos patres: dum rara coegit
Nascentis mundi species. sic omnia solnit
Urgens conditio: et cunctos parere necesse est.
Furta deus prohibet: sed vasa Aegyptia iussit
Ferret ut Hebraeus populus: divina voluntas
Nomina dat, causamque inponit rebus. iniquum
(Quod vetat) illud erit: sed idem si forte vicissim
Imperet, id rectum faciet vis sola iubentis.
Adde quia excelsas crepitanti grandine turres
Non secus atque leves culmos in frusta resoluit.
Belligerant humanae acies: sed pendet ab alto
Exitus: authores et habet victoria divos.
Est lorica deus, mucro, pila, conus, et arma
Omnia: nil cataphatus eques, nil ferreus ensis:
Si superum procul avertat claementia dextram.
Mensuram non vis recipit divina: nec ullis
Clauditur obicibus: quia si proferre velimus
Argumenta: suis Iudas cum fratribus olim
Aggressus modicis hostilia castra maniplis
Duxit honorifico regesque ducesque triumpho.
In Madionitas, Gedeone authore profecti
Ter centum pugiles signati ad pocula fontis,
Innumeram stragem fecerunt geutis Eoae.
Cur hostes (cum nulla queant afferre puellae
Flagitie, exceptis armis, et veste virili)
Sic obdurata flammas ceruice reposcunt.
Est aliud, primae quo certa calumnia litis
Proditur: ut nulla possit subsistere lege.
Invidiae stimulos etsi plerique rescirent
Non tamen Anglorum tulit imperiosa potestas,
Libera ut efferri patrum suffragia possent:
Rothomago quosadm digressos constitit, ut non
Cogeret invitos fraudi subscribere index.
Haec ubi voluuntur miserandae tempora sortis
Convenit omnigeni Basileam concio cleri
Ut posset maerens ecclesia schismate solui:
Impense ad patres virgo sua facta referri
Orat, et arbitrio tam sancti stare senatus.
Nam cur vestra fides (inquit) suspecta Britanni
Non fuerit nobis? hostem pro iudice quisnam
Accipiat? si forte mihi saevire velitis:
Vos penes est fateor vitae, mortisque potestas:
Sed non iusticiae sucato nomine vitam
Perpetua infamate nota? saturate furorem,
page 214, image: s431
Cesset et hoc odium saltem post fata puellae:
Hostis sum vestri imperii, nec morte silebo:
Liligeris pax ense meo fundatur in agris.
Et quia rem multum odistis: me idcirco notandam
Dicitis haereseos: quanquam sequor omina divum.
Et caelum quaecumque dedit mandata facesso.
Talia commemorans lugubri voce rogabat
Saepius admitti sacris, mentemque piari
Iudice pres bytero: sed iniquae factio gentis
Non dedit hanc veniam: tantum quia veste careret
Feminea, nec Brutigenis se suberet ultro
Iudicibus, velletque aliis censoribus uti.
Praeterea ne caelari versutia possit.
Ardua cum quaerunt Angli mysteria: solam
(Quandoquidem non est ullo defensa patrono)
Compellunt responsa dare, et siquid minus aptum
Forsitan exciderit: calamos dextrasque fatigant,
Oppletumque notis crescit sine more volumen.
Hinc et blasphemam, et verba inconcessa loquentem
Turba vocat Bethfortiadum: sic impius atram
Livor agit bilem caecoque impellitur oestro.
Quis putet ad sacrae reseranda aenigmata legis
Omni ope praesidii vecuam satis esse puellam?
Dum rapitur Paulus terni ad fastigia caeli,
Accipit arcanas voces, et mystica signa:
Sed raptus nescire modum plerunque fatetur.
Dum sibi Margaritam, dum divam Costida virgo
Diceret auditas, custodesque esse pudoris:
Id nugas, fictumque dolum, fraudisque cavillos,
Et nec spiritibus voces, nec membra subesse
Tota Caledoniae conclamat curia gentis.
At vero angelicis humana negotia saepe
Credita spiritibus desumpto corporis usu
Novimus: idne comes Thobiae missus: et ingens
Cum puero permensus iter nos edocet? arcta
Vincula quis Petri nescit? quae pagina crebros
Spirituum non dat congressus, atque loquelas.
Multos praeteren traxit pia cura puellae
Qui viventem olim norant, et castra sequentem.
Iurarunt coram superis, et testibus aris,
Nil fidei aduersum sub virgine posse notari,
Militiae nam quando egit: si femina forte
Defuit in castris: tenui tum sola grabato
Secubuit positis armis: crebroque soporem
Nocturnae rupere preces; quin traditur usa
Quanque per hebdomadem sacri libamine panis.
Postremo enituit pietas in morte puellae:
In cinerem cunctos dum flammar resoluerat artus
Illaesas cor habet venas (mirabile dictu)
Nec synceri animi temerant incendia sedem.
Albaque tum visa est igni prodire columba
Et petere aethereos multis spectantibus orbes.
Cumque Latiniaci prodisset matris ab aluo
Exanimis foetus, multis comitata puellis
Virgo subit templum, et coram provoluitur aris
Ut redeant gelidos vitae spiracula in artus:
Vagit, et ora movet, baptismaque suscipit infans.
Nec superi voluere ignes impune relictos:
Medeius siquidem longo sermone profatus
Astruit esse scelus flammis et morte piandum,
Multaque adulandi studio confingit: ut Anglos
Sic sibi conciliet. Sed paucis inde diebus
Corpus tabifieo respergitur ulcere leprae:
Alter in immundo revolutus stercore vitam
Finiit: arguerat plerunque in carcere ficti
Criminis insontem pendenti lite puellam.
Sic et Calceonus qui censuit esse cremandam:
Pendula dum tonsor secat excrementa capilli
Expirans cadit, et gelida tellure cadaver
Decubat; ultrices sic pendent crimina poenas.
Tandem collatis patres ultroque citroque
Articulis, flammas sub iniquo iudice passam
Darcida concordi decernunt ore: modumque
Angligenas violasse fori, iurisque tenorem.
Finis quarti Libri de gestis Ioannae virginis Francae, Anglorum expultricis.
De hac Ioanna vide supra in Iacobo Bergomensi folio 139. Et errata quaedam ibidem hunc in mo dum corriges. Facie prima versu 22 ubi est, in Aurelianam introducens: Lege, Remos perducens. Et versu 32 ubi est, Remensem: pone, Rothoma gensem. Et versu 36 ubi est, Remensium: pove, Rothomagensium.
AD REVERENDVM PATREM Sancti Victoris Parisiensium Abbatem.
Multa tibi venerande pater generosa viragoDebet: et Austrasiae nobile stemma plagae.Credidit Anglorum quondam neruosa iuventus
Vallesium Franco tollere ab orbe genus.Sed deus attriti miserans incommoda regni:
Fortia virgineas misit ad arma manus.Et qui vix alias cessere virilibus armis:
Femineo victi colla dedere iugo.Sustivit claros deleri pene triumphos
Gallia: sed pleno congeris acta libro.Quid tua magnificum non bibliotheca reponat?
Cuius ab Eois fama it in occiduos.Nostra tibi grates exoluit musa: quia huius
Historiae nobis (te duce) aperta via est.image: s432
DE SANCTA CLOTILDE, BVRGVNDIONVM regis filia, et Francorum regina.
BEata et venerabilis regina Clotidis: quae quanta secundum carnem nobilitate, quibusque parentibus nata fuerit, qualiterque ad regni caelestis fastigium pervenerit, et quam sanctis operibus vivens floruerit, quo e fine de hoc saeculo migraverit, intimemus suturorum posteritati. Fuit quidam Rex Burgundionum nomine Gondoveus seu mavis Gondeugus, de genere Athanarici regis natus. Huic fuerunt quatuor filii, Gondebaudus, Godegisilus, Chilpericus, et Gothmarus. Gon debaudus igitur Chilpericum fratrem suum intersecit gladio, exoremque eius ligato ad collum faxo in Rhodanum prope Massiliam mergi praecepit. Filias eius duas, quarum una senior, vocabatur Chrona seu Sedelinda, quam mutata veste exilio condem navit. Iuniorem vero nomine Clotildem, dei dispositione domi retinuit. Clodoveus itaque Francorum rex dum frequenter legationem in Burgundiam mitteret: Clotildis puella invenitur a legatis. Qui cum eam vidissent pulchram, elegantem atque sapientem Clodoveo nuntiatunt. At ille haec audiens iterum legationem ad Gondebaudum misit: Aurelianoque legato et fido sibi, Clotildis petendae causa negotium committit. Erat enim Clotildis christiana, Quae cum quadam die ad missarum solennia venisset: Aurelianus legatus Clodovei, relictis pretiosis vestibus quas secum habebat, indutusque paupere amictu, ante ecclesiae lumina in medio pauperum consedit. Transactis itaque missarum solenniis Clotildis iuxta solitam consuetudinem, coepit eleemosynam dare pauperibus. Cumque ad Aurelianum pauperem se simulantem venisset, misit au reum in manum eius. At ille manum puellae deosculans retraxit pallium post tergum. Posthaec illa ingressa cubiculum suum, misit ancillam suam vocatum peregrinum illum: qui annulum Clodovei regis manu tenens, Clotildi obtulit, et reliqua ornamenta sponsalia reposita in sacculo, retinuit: quem post ostium camerae Clotildis abscon dit. Cui ait Clotildis. Dic mihi quaeso iuvenis cur te pauperem simulas, vel quam ob causam retraxisti pallium meum? At ille dixit. Loquatur obsecro seruus tuus tecum in occulto. Et illa ait: loquere. Qui dixit. Dominus meus Clodoveux rex Francotum misit me ad te, et vult te habere reginam. Et ecce annulus eius et reliqua ornamenta sponsalia. Respiciens vero post ostium camerae non invenit sacculum suum: et molestus coepit tristari. Illa vero solicite requirens ait. Quis tulit pauperis istius sacculum? Confestimque invenit eum. Recepit itaque abscondite ornamenta sponsalia: acceptoque annulo quem Clodoveus rex miserat per Autelianum, reposuit illum in thesauro Gon debaudi patrui sui. Aureliano vero legato dixit: Clodoveo salutem dicito, ac subium ge. Licitum non est christianae, pagano nubere: et addidit. Vide ut hanc causam nemo sciat. Quomodo vero inbet dominus meus, quem ego coram omnibus confiteor et adoro, sic fiat. Tu autem vade in pace. At ille veniens nuntiavit haec domino suo. Anno sequenti misit Clodoveus Aurelianum legatum suum ad Gondebaudum pro spon sa sua Clotilde. Audiens haec Gondebaudus: territus corde ait. Ut sciant omnes fortissimi consiliarii et amici mei Burgundiones, qualem occasionem quaerat Clodoveus aduersum nos: quia nunquam novit neptem meam. Et ait ad Aurelianum. Tu exploratum venisti domos nostras, praetextu sponsationis quaerendae: sed renuntia domino tuo, quia frustra mendacium loquutus est, se sponsam habiturum neptem meam. Aurelia nus constanter respondit. Sic mandat doinus meus Clodoveus rex. Si vis ei dare sponsam suam, praepara ei locum denominatum quo vis: si autem non vis, ille cum exercitu Francorum in occursum tuum venire disponit. At ille ait. Uteumque vult: veniat, et ego contra eum ite dispono, cum plurimo Burgundionum exercitu, ut decidat ruina eius usque ad internitionem, et vindicetur sanguis multorum, qui luis manibus fusus est. Audientes hoc Burgundiones timentes valde iram Francorum et Clodovei, consilium
page 215, image: s433
pro more Burgundionum dederunt Gondebaudo, dicentes. Inquire domine rex a ministris, et cubiculariis tuis, si forte aliquando deportata sint clanculum munera a legatis Clodovei regis: ut non inveniatur occasio super populum et regnum tuum. Nam (ut ait poeta) Frangit et attollit vires in milite causa: Quae nisi iusta subest occupat arma pudor. Et sapientissimus ille Solomon in Proverbiis suis capite vicesimo octavo ait. Fugit impius nemine persequente: iustus autem ut Leo confidens, absque terrore erit. Cura itaque Gondebaude rex, ut mens tua non sit conscia culpae. Nam animi simplex probitas, et cognita virtus Efficient impavidum pectus, et victor evades. Nimis enim furibunda est Clodovei nequitia. Requirentes autem invenerunt in Gondebaudi thesauris Clodovei annulum, nominis sculptura et imagine notatum. Eam ob rem contristatus Gondebaudus, iussit puellam super hac causa interrogari. At illa ait. Scio domine mi rex ante hos annos tibi pro munere aurea munuscula a legatis Clodovei allata, et mihi ancillae tuae annulum in manu positum: ego vero in thesauris tuis recondidi. At ille dixit. Simpliciter, et sine consilio hoc factum fuit. Accipiensque eam, cum ira ipsi Aureliano tradidit. Ille autem cum sociis, accepta Clotide, cum mango gaudio ad Clodoveum regem eam adduxerunt, Suessione agentem. Gavisus est autem Clodoveus rex: eamque sibi in matrimonium copulavit. Cum autem sero die illo simul nuptiali more accumbere deberent: Illa prudentiae suae more in domino confisa, ait. Deinceps domine mi rex audi ancillam tuam: et concedere digneris quod deprecor, antequam famulatui tuae dominationis subiaceam. Et rex ait. Postula quoduis, et ego concedam. At illam postulavit dicens. Primum peto ut deum caeli patrem omniptentem qui universa creavit credas. Secundo confiteri dominum Iesum Christum filium eius, qui te redemit: regem omnium regum a patre de caelis missum. Tertio spiritum sanctum, confirmatorem et illumina torem omnium iustorum. totam ineffabilem maiestatem, omnipotentiamque coaeternam agnosce, et agnitam crede. Idola insuper vana derelinque: quia non sunt dii sed sculptilia vana: et incende ea, ecclesiasque sanctas quas succendisti restaura, Et memento quaeso ut requiras portionem genitoris mei et genitricis meae: quos patruus meus Gondebaudus malo ordine interfecit: quatinus sanguinem eorum uleiscatur dominus. Et Clo doveus ait. Unum restat quod difficile petis ut deos meos relinquam, et deum tuum colam: Aliud vero quod postulas: pro virili mea factum iri curabo. At illa dixit. hoc maximum peto,u t dominum Iesum Christum deum omnipotentem, qui est in caelis, adores. Nihil itaque maius in desideriis habuit sancta femina et herois Burgundica, quam Clodoveo congratulari ut tandem eum Christo lucrifaceret. Clodoveus autem iterum Aurelianum in Burgundiam ad Gondebaudum dirigit, propter thesaurum Clotidis reginae suae. Ob quod ira commotus Gondebaudus, ait. Nunquid in manus Clodovei tradetur regnum meum aut thesauri mei? Nonne praecepi tibi Aureliane ut non ultra venires in regnum hoc, explorare subtantiam meam? Per salutem principum iuro, quatinus recedas, teque a conspectu subtrahe nostro, aut mors imminet capiti tuo. Cui Aurelianus respondit, dicens. Vivit dominus meus Clodoveus rex, et Frauci qui cum eo suut: quia non timeo minas tuas, quoad dominus meus vivit. Sic igitur mandat dominus meus Clodoveus rex, ut dotem sive haereditatem quae uxori suae dominae meae adveniat mittas. Igitur Burgundiones pro solito more dato consilio Gondebaudo regi suo, dixerunt. Da neptituae aliquid de facultate thesauri tui, quae ei contingit, quia sic iustum esse decernitur: habeasque foedus et amicitiam cum Clodoveo, et gente Francorum: ne forte irrant in terram nostram, quia populus va lidus et ferus est, et sine deo. Audiens itaque consilium eorum Gondebaudus dedit per manus Aureliani: partem maximam thesauti sui, quae Clotidi contingebat, aurum et argentum, et ornamenta multa, et ait. Quid restat aliud, nisi ut omne regnum meum, cum Clodoveo dividam? Revertere ad dominum tuum, quia habes quod ei
image: s434
deferas, et longe maiora munera quam ei spectarent. Reversusque est Aurelianus cum thesauris multis ad dominum suum in Franciam. Succedente autem tempore concepit Clotildis ex Clodoveo, et peperit filium, quem baptismo conseerare voluit. non enim credebat rex dominum deum. Regina vero sedulo admonebat virum deos non colere: sed eum cui seipsam addixisset dominum Iesum Christum. At ille veteri obseruantiae assuetus, se maiorum traditiones relicturum negat. Interea regina parat ad baptismum filium, ornat ecclesiam velis atque cortinis, quatinus cor regis ad Christi fidem impelleret. Baptizatus autem est puer, cui vocabulum Nygomiro fuit: qui christiano more baptismo ablutus, intra paucos dies moritur. Huius interitum rex in religionem uxoris transsert: Infantem ab iratis dijs absumptum, quia illum Christo suo regina dedicasset. Ob quod nimis contristatus rex: uxorem increpando dicebat. Quia si in nomine deorum meorum puer dedicatus fuisset: vixisst utique. sed quia in nomine dei tui dedicatus est: vivere non potuit. Cui regina. Deo gratias ago, quia me non duxit indignam, ut de utero meo primogenitum in regno suo locare dignaretur. Ego autem nullum dolorem in corde meo pro hac causa retineo. Gravida iterum Clotilde effecta: editum item infantem sacris chrsitianis initiat. qui haud multo tempore post morbo correptus: moxque ut eum morbo laborantem rex accepit: uxori religionem improperat. quae aduersus regis querelas, patientiam spemque adhibens: aegrotanti filio salutem dei benignitate impetravit. Clotildis autem non ces sabat hortari regem, ut deum verum coleret et idola vana relinqueret. Ceterum nullo pacto regis animum ad credendum commovere poterat: donec tandem bellum contra saevos Alemannos moveretur. Quo compulsus est confiteri Clodoveus quem antea negaverat. Pertinaci siquidem in errore Clodoveo bellum in Alemannos instau ratur. Costitutis in conspectu utrinque exercitibus, et manus conserentibus: cum diu pugnatum esset, victoria ad Alemannos tendebat. Quo teritus Aurelianus regem affatur. Domine mi rex, crede tantummodo dominum caeli quem regina tua praedicat. At Clodoneus Francis cedentibus, timensque sibi, caelumque suspectans ait. Iesu Chri ste (quem Clotildis praedicat esse filium dei vivui) qui subvenis in tribulatione, qui das auxilium in te sperantibus: tuum adiutorium deotus postulo. Si vicero, fide te perpetua colam. Invocavi deos meos, et ut video ab auxilio meo elongati sunt: unde credo eos nullius esse potestatis, cum invocati: credentibus in se non succurrunt. Te vero deum ac dominum invoco, et in fidem tuam iuro. Vix preces finierat: ecce alacres Francos praelium redintegrare conspicatur. Quibus animum ipse quoque adiciens: rege Alemanno perempto, victoria potitus est, et Alemannis lex posita. Acta sunt haec quintodecimo anno, Clodoveo regnante. Clotildis credenti Clodoveo gratulata: Remigium Remorum pontificem (nihil morara) convenit, atque ad Clodoveum introducit: quem ad se admissum rex diligenter audit, de fide et Christi religione dis serentem. Quo iam persuaso: ait. Libenter te audio beatissime pater, sed unum restat quia populus qui me sequitur non vult relinquere deossuos: sed vadam exhortatum eos iuxta verbum sanctum tuum. Conveniens autem rex cum populo, coepit eosalutaribus monitis cohortari. Acclamuerunt autem, praecurrente misericordia dei et potentia ipsius, omnis populus Francorum una voce: dicentes. Mortales deos relinquimus gloriose rex, et deum verum immortalem quem Remigius praedicat adorare parati adsumus. Quo certe ineffabili gaudio repletus Remigius: iussit baptismi lavacrum parari. Velis depictis adumbrantur plateae, fabricantur ecclesiae, componitur baptisterium, balsamo redolet delubrum, et fragranti odore aedem replebant incensa thura. Talem gratiam dominus subministravit in populo, ut aestimarent se in paradisi odoribus collocatos. Dies itaque abluendo regi indicitur, et ingenti ornatu lavacrum paratur. Cum vero pervenissent ad baptisterium, clericus qui chrisma ferebat a populi conflictu interceptus, ad lavacrum venire nequivit: Et quia ob incredibilem
page 216, image: s435
populi pressuram, nulli patebat egressus ecclesiae vel in eam ingressus, cum sacrosanctum oleum (quo liniri ritu christiano qui abluuntur solent) non esset: sanctus pontifex oculis as manibus protensis in caelum, coepit tacite orare cum lacrimis. et ecce de superis delapsa columba: phialam, quam ampullam vocant, odotatissimi liquotis oppletam ad manus Remigii detulit. Creditum est spiritus dei ministerio id perpetratum esse. Accipiente autem sancto pontifice ipsam phialam: species Columbae disparuit. et de sancto liquore fudit venerandus episcopus in fontem sacratum. Viso autem rex tanto miraculo, abnegatis diaboli pompis et operibus eius: petiit a sancto pontifice baptizari. Procedis novus Constantinus ad lavacrum salutiferum: in quo delendi erant veteris leprae morbi, sordentesque antiquae peccatorum maculae diluendae divino munere, obsequente beato Remigio: in quo apostolica do ctrina et virtutum gratia, quasi alter repraesentari videretur Syluester. Ingresso autem in fontem vitalem Clodoveo, sanctus episcopus dixit ore facundo. Mitis depone colla Sycamber: adora quod incendisti, incende quod adorasti. Erat autem Remigius vir sapientissimus, rehetorum disciplinis et eruditione praeclarus, in virtutibus magnus. Igitur omnipotentem deum, in trinitate confessus, baptizatus est in nomine patris et filii et spiritussancti: delibutusque sacro chrismate, cum signo sanctae crucis domini nostri Iesu Christi. Quo sane liquore Clodoveus hic primum, posterique deinceps Francorum reges hactenus, regnum administraturi sacrantur. Eius autem Clodovei regenerationis die, baptizaa sunt plusquam tria virorum milia. Baptizantur et sorores regis Albosledis et Landechildis ipsa die: baptizaturque postea reliquus Francorum populus. Clodoveus ut professam fidem insigni aliquo opere illustraret, ac etiam Genovefae insignis virginis, et Clotildis reginae suasu: templum in monte Parisino a fundamentis extructum, divis apostolis Petro et Paulo (quod nunc Grenovesae appellatur) dicat. Hic autem illustrissimus rex ante baptismum Clodoveus, et post sacram ablutionem. Ludovicus appellatus, ab Anastasio imperatore consul et Augustus creatus est. Hic etiam de Aquitanis, Gothos Arrhanos expulit, et totam terram illam usquead montes Pyteneos subiugavit. Huic per Vigennam fluvium cerua mitae magnitudinis viam ostendit. postquam rex et milites vadum transiere incolumes, in eiusque aduentu muri Angolisinensis civitatis corruerunt: Alemanniam, Thu ringiam, et Burgundiam tributarias reddidit. terram adiacentem Sequanae ac Ligeri acquisivit. Parrhisiique sedem regni constituit. Tandem post tam illustria et praeclara gesta: relictis quatuor liberis, Theodorico, Clodomiro, Clorario, et Childeberto, quos ex Clotilde susceperat: mortuus est Clodoveus rex in pace, sepulrusque est in basilica Petri et Pauli apostolorum, quam vivens in monte Lecuticio Parrhisii aedificaverat. Mortuus est aurem anno quinto postquam cum Alarico rege Gothorum pugnavit. Regnavitque simul annis triginta. A transitu sancti Martini Turonorum archipraesulis, usque ad transitum Clodovei regis: fluxere anni centum et duodecim. Succedentes itaque Clodoveo filii: regnum quadrifariam concordibus animis (quod de imperio agitantibus raro evenit) partiti sunt. Contigit autem Clodomirum filium ingredi universae carnis viam relictis tribus filiis, Theobaldo, Guntario, et Clodoaldo. Quos Clotildis diligenter non secus ac ex se natos, apud Parisios procurabat. Ceterum (cum apud dominandi cupidos nihil aut parum fidei sit) aegre tulerunt Childebertus et Clotarius, quia mater tenerrime Clodomiri liberos diligeret, et quasi illos ad regnandum educaret: Tantumque libidine habendi ferebantur, ut in illorum necem conspirantes: Archadium quendam ad matrem mittunt, ut illos ad se dirigat, partim visendorum nepotum causa, partim cognoscendi si illorum aetas, divisa inter illos haereditate, ad principandum idonea esset. Laeta nuutio Clotildis: dimissos nepotes patruelibus commendat. Quibus in conspectum adductis: maiorem natu, qui decem annorum erat, Clotarius mox terrae allidit: ense per ilia adolescentis
image: s436
prostrati traiecto. Hinc perterritus alter septennis, ad Childebertum se proripuit: orans ut se protegeret. Qui sive misericordiam simulans, sive revera pueri misereretur: Clotaium placare pergit. In quem indignabundus rex: tu inquit huius author es facinoris, et nunc poenitet consilii: aut ergo illum proiice abs te, aut mortem meis manibus obito. Ad haec verba dimissum puerum Clotarius obtruncat. Interim dum in fratrum suorum nece intentos reges Clodoaldus videt, auxilio procerum dilapsus: clericatum professus est, et sacerdos effectus, vitam religiosissimam vixit. Audiens autem regina tam crudelem nepotulorum suorum necem, nimio maerore attrita: compositis corpusculis infantium, cum magno silientio et immenso luctu Parisios deportate corpuscula, in sacrario basilicae sancti Petri iuxta avum Clodoveum sepelivit. Ad hanc quoque miseriam eginae accessit et insequens belli motus: qui eam misera pene solicitudine confecit. Theodorico filio (qui Metensibus imperabat) vita sublato, Theodebertus paternum regnum suscepit. Qui aduersus Clotarium in societatem belli (quod iandiu Childebertus Parisiorum rex animo agitabat) accitus, vocanti Childeberto auxilio fuit. Iunctis ergo pari fide exercitibus: in tarium proficisci constituunt. Ea re Clotildis cognita: relictis Parisiis, Turonum abiit, et divi Martini aedem lacrimans ingreditur Orat religiosa mulier beatissimum confessorem: preces eius exaudiat, neque sinat fratres reges, filios suos inter se conflictari. qui tametsi compluribus essent coinquinati flagitiis: occurrat tamen furentibus, ne insania efferati, fraternitatis quoque obliviscantur. Clotildis oratione, et bene de rebus humanis meriti Pontificis in teruentu: creditum est in benivolentiam fratres rediisse. Nam cum acies non procul constitissent: missis ad alterutrum legatis, pacem ultro pollicentur: qua utrinque data discessum est. Clotildis autem in eleemosynis profluens, cum summa abstinentia et sobrietate vitam duxit. Nemo aestimet hanc sanctam, ante saecula a deo electam, et in saeculo regali prosapia ortam, et fastigio regni sublimatam, expertem martvrii fuisse, quamquam sine igne et ferro, quae tot dolores et tormenta passa est in praesentiseculo. Pertram sivit enim gladius animam ipsius in caede patris, in matris naufragio, in exilio sororis, in eo quia regi pagano nupsit. Corda gentis paganae et ferocissimae Gallicanae blanditiis emollivit: et sanctis exhortationibus et orationibus sedulis, per beatum Remigium ad dominum convertit. Quantoenim dolore attrita est pro morre regis, et filiae suae Clotildis, filiorumque Clodomiri? quanta inedia, quibusve ieiuniis, vigiliis, et orationibus, ac corporis maceratione seupsam contrivit? quanta largitatis copia et eleemosynarum distributione thesaurum regium minuit? Nam quae antea regio more, pretiosis et deauratis vestibus erat ornata, postea laneia et vilissimis vestibus induta ince de bat. et abiectis cibis regiis et delitiosis, atque edulio carnis: pane tantummodo et legumine, et potu aquae reficiebatur. Aedificavit praeterea multa sanctorum monasteria per regiones plurimas: e quibus unum aedificavit in honorem Petri apostoli in suburbio Turonicae civitatis, ante portam castelli beatissimi Martini. Fecit et aliud monasterium super fluvium Sequanae, in loco qui dicitur Andelenis non longe a muris civitatis Rothomagensis, in honorem Christiparae virginis. Aedificavit praeterea in suburbio Laudumcastri ecclesiam in honorem Petri apostolorum principis: praepositis ad rem divinam sacerdotibus, quibus negotium esset rebus divinis intendere. Ecclesiam item sancti Petri Remis (quae nunc sancti Remigii appellatur) ampliavit et ditavit proventibus et ecclesiasticis ornamentis. Hanc quoque basilicam cunctis diebus quoad vixit multum dilexit et excoluit: quia vir suus rex Ludovicus, in ea gratiam sancti baptismatis accepit, et spiritus sanctus in specie columbae chrisma et oleum illuc detulit. Restauranit etiam ab ipsis fundamentis quoddam mirae magnitudinis monasterium, quod in suburbio urbis Rothomagensis tempore divi Dionysii constructum suerat, et ab eo sanctis Christi apostolis, Calendis Septembris dicatum: prout in petra, quae ad fundamentum altaris est posita, sculptum est. Ibi enim congregationem
page 217, image: s437
clericorum deo seruientium congregavit. His et aliis sanctis operibus referta sancta Clotildis olim regina: tunc pauperum et seruorum dei famula, despiciens mum dum et corde diligens deum, consenuit in senectute bona et virtutibus: a Christo receptura praemia in aevum sine fine mansura. Contigit itaque eam ad Turonicam urbem pergere: in qua ob devotum illius animum ad pretiosissimum divi Martini incliti confessoris feretrum saepius ac frequenter manere solebat. Qua in urbe morans, et piis semper operibus insistens: didicit angelica revelatione, in proximo adesse diem vocationis suae. Tunc exultans in deo, orabat corde devoto dicens. Ad te domine leuavi animam meam: veni et eripe me domine, quia ad te confugi. Hinc corporali aegritudine gravata lecto decubuit: tamen ab oratione et eleemosynarum largitione nunquam cessavit. Sed quid daret paupercula non habebat: quia regium thesaurum exhauserat, et per manus pauperum caelo transmiserat. Misit ergo nuntium ad filios suos Childebertum et Clotarium: iubens eos ad se venire. Qui mox audito matris nuntio, se itineribus accingentes Turonum adveniunt. Quibus sancta dei famula, varia salutaris disciplinae praecepta exposuit: eos sancte exhortans ad pium dei eultum, ad pacem et iusticiam, ad clementiam et plebis commiserationem. His etiam plurima divinitus docta praedixit: quae eis contigerunt. Tricesimo itaque die vocarionis, secundum apostolum inuncta a sacerdotibus oleo sancto, et sacri corporis et sanguinis Christi percepto viatico: in confessione sanctae trinitatis corpus exuit, mundum reliquit, vitam cum morte mutavit. Cuius anima angelicis manibus ad caelum dedu cta: inter choros sanctorum agminum est collocata. Exivit autem a corpore prima hora noctis, tertio Nonas Iunii. Qua migrante: tam immensa claritas, tantusque splen dor oculos, et odor nares et ora omnium replevit: ut putarent se thymiamatis et om nium aromatum odoribus confoveri. Hic autem odor tandiu circa corpus permansit donec dies illucesceret. Itaque bonae et sanctae memoriae Clotildis regina bonis operibus praedita, apud urbem Turonicam migravit ad dominum plena dierum. Quae cum magno plallentium choro Parrhisios deportata, in sacrario basilicae sancti Petri (quae nunc Gienovefae nuncupatur) ad latus Clodovei regis viri sui sepulta est: et a filiis suis Childeberto et Clotario regibus inhumata. Postea vero sanctarum ascripta numero, propter varia quae illic edebat miracula: proxime capsam sanctae Genovefae virginis pretioso in feretro condita, elevata est. Ubi suppliciter et devote rogata, cum beata Genovefa, Parisiensi populo conciliat altissimum: qui vivit et regnat trinus et unus in saecula saeculorum Amen.
VITAE, SANCTAE CLOTILDIS BVRGVNdionum regis filiae, et Francorum Reginae inclitae: Finis.
image: s438
DE SANCTA GENOVEFA, VIRGINE GALlica, Parrhisienslum patrona.
ETsi certum diem nativitatis beatae Genoufae virginis ignoramus: tamen conicimus ex historijs veterum, quia tempore imperatorum Honorij videlicet imperantis in occidente, et Theodosij minoris in oriente: in Nanethodorensi pago (ubi pater eius nomine Senerus et mater eius Gerontia agebant) felicissimae nativitatis diem assecu ta est. Nec multo post a sancto Germano antistite Antissiodorense proficiscente in maiorem Britanniam, Dei beneficio patefactum est multis: quia Christo inviolato et corpore et animo perpetuum exhibitura esset famulatum. Mansit vero illic usque ad tempus Valentiniani: sub quo Romano imperio in finibus Galliae terminus constitutus est: Francis Dinastiam vi armorum capientibus, nomenque provinciae a suo nomine dantibus. crescens tam corpore quam moribus, ovesque pa ternas in pascua villae finitima prae se agens. At illa mox ubi adolenit a Villico Carnotensi episcopo sacris initiata est: in diesque magis ac magis deo inseruiens, innumeris quotidie clarebat miraculis, vivente adhuc Nichasio (qui sub Hunnorum tyrannide martyrio coronatus est) et Remigio praesulibus Durocordarum, qui nunc Remenses appellantur. Regnantibus vero in Gallia Clotario et Childeberto regibus vita felicissime acta. cursusque via consummata, eius anima ab angelis in caelum assumpta est. Sed tamen qua a deo gratia, quibusque dotibus cumulata fuerit, quasque hominibus opportunitates dum vivebat attulerit: ligillatim scribere decretum est. Ac primum manavit tota Gallia rumor haeresim quandam: e penetralibus Pelagianae sectae profectam, in transmarina Britannia latius serpere: eum qui baptisatus non esset, caelestis regni participem fore, si tamen ex patre et matre Christianis natus esset. Cui quidem opinioni peruersae contraria est omnino doctrina Ioannis. Nullus (inquit) vitam aeternam habebit nisi qui ex aqua et spiritu sancto renatus fuerit. Ad quam haeresim extirpandam funditus, omnium Galliae preasulum suffragio delecti sunt Germanus et Lupus Trecensis, duo acerrima fidei orthodoxae porpugnacula, et pontificum aetatis illius clarissima lumina. Quibus Nanethodorum euntibus, sive quia via illa ad iter magis compendiosa esset, sive quia Genovefae videndae causa, de cuius sanctirate et religione fu tura caelitus fuissent moniti, illac proficisci vellent, cum circunfusa hominum mulierumque, ac utriusque sexus infantium multitudo obuiam eis processisset: Germanusinter omnes Genovefam conspicatus, ad se eam venire iubet. Cuius caput exosculans, sic ait. Felices tam venerandae sobolis genitores. Eris enim magna coram domino, et multi vitam tuam, propositumque sanctum admirantes, declinabunt a malo, atque scele sta hominum consuetudine relicta conversi ad dominum, ac religiosi effecti: et remissionem peccatorum et praemia Christi sunt percepturi. Quaeso te autem filia ut non verearis mihi profiteri, si vis sanctimonialem professa, usque ad ultimum vitae diem immaculatum deo corpus tuum tanquam sponsa eius conseruare. Cui Genovesa. Opater mi benedicte, quia quod desidero inquiris, quodque ambio consequi: hoc solum superest, ut votum meum tuis orationibus intercedentibus dominus adimplere dignetur. Cui pontifex. Confide filia: viriliter age, et quod corde credis et ora profiteris: operibus comprobare studeto. dabit enim dominus virtutem et fortitudinem decori tuo. Quem in modum locutus pontifex: accpto humi aureo nummo fignum Crucis habente, illam eo donavit, dicens. Rogo te Genovefa filia, ut hunc annulum aeternum amoris tui erga deum pignus, collo tuo appensum semper gestes. Neque ullo metallo, neque auro, neque argento, neque quovis alis ornamento collum digito sque tuos onerari patiaris. Unde perpetuam rei memoriam panis lustrali aqua benedictus qui marra nis canonicis Parrhisiensibus die natali eius in aede sacra pecuniae loco datur, annuli illius figuram retinet. Factum est autem postquam Germanus, et Lupus illinc discessissent
page 218, image: s439
Gerontia mater filiae praeciperet, ut tantisper dum divinum officium celebraretur do mi se contineret. Quae quidem memor fidei quam Germano dedisset: matri suae respondit. Ego mater Germano hinc abeunti pollicita sum: me, ut digna Christo sponsa habear, frequenter assidueque cultui divino affuturam. Quam rem si potero (pace tua dixerim) praestabo haud dubie. Quibus verbis incensa, filiae alapam impegit. Sed poena matrem non deseruit. Eam ob rem enim caeca facta: tandiu utroque caruit oculo, dum ad memoriam revocans quid testimonii de filia sua Germanus dedisset: illius ope utrunque oculum recuperavit. Perge (inquit) mater ad puteum aquam puaesitura. Illa autem cum summa festinatione ad puteum cum venisset: super marginem putei flens, eo quia propter se mater eius oculos amisisset. Plena urna aquam ad matrem detulit. Mater vero eius extendens manus ad caelum cum fide et veneratione: aquam a filia sua allatam. et ab ipsa signo Crucis notatam accepit, de qua abluens sibi oculos: quamuis non omnino, tamen nonnihil luminis recepit. Cumque bis terque id fecisset: clarissime eius oculi, suo ipsorum munere functi sunt. Deinde vero Villico eipiscopo cum duabus puellis natu multo grandioribus ea ad consecrandum tradita: is, sicut pauloante Germanus, cognoscens eam omni virtutum genere fore cumulatissimam, hanc ceteris duabus anteposuit. Sic et Symeon anachoreta in Syria agens: eam divinitus agnovit, ipsi per negotiatores salutem impartitus: seque ipsius orationibus commendavit. Paren ribus eius vita functis, accersita a matre sua spirituali, Parrhisium adiit. Et ut virtus domini in infirmitate eius probaretur, et gratia Christi eidem collata magis cresceret: per aliquod tempus ita est corpus eius paralysi obsessum, ut luxatis artubus nulla membrorum compages suo loco cohaereret. Quo morbo mirum in modum affecta: corpus eius exanime, solis paululum rubentibus genis, triduo iam custodiebatur. quae quum convaluisset: profitebatur se in spiritu ab angelo in supplicium iniquorum, hinc in requiem iustorum deductam: et illic se vidisse parata diligentibus deum praemia. Pluribus deinde in hoc saeculo viventibus: velut edocta a spiritu sancto, secretas conscientias manifeste declarabat. Unde puella quaedam Biturix, quae consecrationem violata fuerat, Genovefam adiit: nescio tamen an eius rei, quae vulgo ferebatur, explorandae causa, an zelo amoris erga eam eo adducta. Quam cum interrogavisset, esset ne corpore integro an violato: et illa integro respondisset. mox ei locum, tempus, stupratoremque designavit. at illa conscientia convicta: veniam supplex a Genovefa postulavit. Multaque in hanc rem a me et scribi et narrari possent, quibus ego propter arrogantes, et malevolos supersedere malui, quam propter bonos et humiles illa describere. Increbescente autem rumore (qui tam veri quam falsi nuncius est) Attilam Hunnorum regem, ingentem manum ad depopulandam Galliam, suaeque ditionis faciendam apparare, civibusque Parrhisiensibus ea fama perculsis: omnes suasfacultates, quo esse tutius possent, in alias urbes transterre deliberantibus: Genovefa accitis ad se matronis, eas rogat ut assidue orationi et ieiuniis vacent, neque committant ut bona sua alio transportari paterentur. Futurum enim esse, ut civitates quas munitissimas arbitrarentur, hosti praedae essent, Parrhisii vero intacti evaderent. Sed ut homines ad deteriora cre denda sunt paratissimi: cives quidam Parrhisienses, quibus salubris Genoufae monirio offendiculo fuerat, pseudo prophetissam apparuisse commenti: eius obruendae lapidibus scelestum ineunt consilium. Quorum cogitationibus interveniens opportune Antissiodorensis archidiaconus, qui crebris Germani de ea sermonibus interfuerat, eos admonuit ne manus suas innocentissimae atque integerrimae virginis sanguine respargerent. Quare impletum est illud. Fidelis deus qui confirmabit vos, et custodiet ab omni malo. A quintodecimo aetatis anno, usque ad quinquagsimum, ut crucifigeret carnem suam cum vitiis et affectibus, et exemplum foret imitabile per omne saeculum, ieiuniis et orationibus vacabat. In die dominico tantum, quintaque feria ieiunium
image: s440
soluens. Nullus tamen cibus ei eart omni tempore, nisi panis hordeaceus, fabaeque: ex quibus duas vel ad summum tres in olla coctas, pro omnibus delitiis sumebat. Ab omni vino autem atque ab eo liquore qui inebriare potest, omni tempore vitae abstinuit. Sed a quinquagesimo anno episcoporum consilio piscem et lac cum pa ne hordeaceo: ad recreandas vires, partim senio, partim vero abstinentia effoetas edere coepit. Et quoties haec edebat, toties, caelum aspiciens, in lacrimas prorumpebat. Cumque esset mundo corde, quemadmodum Lucas de beato Christi protomartyre ait, putabat se caelis apertis dominum nostrum Iesum Christum intueri. Neque enim irritum est promissum eius quo ait. Beati mundo corde: quoniam ipsi deum videbunt. Solebat praeterea Catholacensem locum sex miliaribus a Nanethodoro distantem frequenter adire: eo quia illic primus eipscopus Parrhisiensis, Dionysius cum sociis suis Rustico ac Eleutherio ab impiis persecutoribus martyrio coronatus est, et ab incolis loci illius, sepulturae donatus. quo in loco duodecim homines ab incredibili daemoniorum vexatione prorsus liberavit. e quorum corporibus gravissimus foetor exivit. Pla num omnibus fecit: desiderio ingenti se teneri novae basilicae in eodem oppido iisdem martyribus aedificandae, sed facultas virtusque deerat: Quare accitis ad se pres by teris, Obsecro vos ait sacerdotes, ut me ad id quod animo agitavi ac cocepi perficiendum adiuvetis. Ego enim, quia horribilis et teter admodum locus ille est, in quo requiescunt qui prima fidei nostrae fundamenta patribus nostris tradiderunt: basilicam sanequam magnificam auxilio et ope vestra freta construere statuo. At illi responderunt. Est nobis quoque voluntas novae aedis extruendae. Sed inter alia quae desunt maxima calcis copia deest. Quibus Gaenovefa caelesti afflata spiritu respondit. Egredimini quaeso foras, et quae super pontem audieritis renuntiate mihi. Qui cum ingressi fuissent in forum: stupore et admiratione pleni stabant attoniti. Et ecce duo custodes porco rum, non longe ab eis stantes, qui cum interloquerentur, alter ait. Dum suis vestigium parturientis legerem, inveni furnum calcis mirae magnitudinis. Alter vero pastor: Item et ego inveni in silva arborem radicitus evulsam, sub cuius radicibus similiter fur nus calcis erat, de qua nihil omnino esse sublatum arbitror. Haec audientes pres byteri, attoniti stupore et admiratione, deum benedixerunt: qui tantam gratiam famulae suae Genovefae dignatus est conferre. Quibus locis repertis reversi pres byteri: quae viderant Genovefae renuntiarunt. At illa gaudio exultans, sinum lacrimis extemplo replevit: imploratoque omnium civium auxilio, architectos in silvam ad excidendas arbores mittit. In quibus excidendis aliud quoque miraculum edidit. Nam operariis omnibus potu laborantibus, tantum ipsis vel vini vel aquae tribuit, quantum ad perficiendam basilicam satis esset. Incessit animo eius cupiditas: noctem sabbati quae lucescit in prima sabbati, pro antiquo patrum more insomnem ducere. Cum autem sub gallicinium egressa cubiculo: ad basilicam sancti Dionysii se conferret, cereus qui ante illam ferebatur accensus, venti flatu forte est extinctus, Turbatis ea der er virginibus, horroremque noctis caliginosae ac nimium caecae metuentibus. Quem cum manu accepisset, is continuo illuminatus est: eumque in manu gestans ad basilicam pervenit. Pau cis post diebus mulier quaedam quae instinctu diaboli, qui semper bonis scandala praeparat, calceamenta eius furto subduxerat, oculos amisit. Quare animum ipsius subeunte poenitentia, ad Genovefam reversa est: orans ut sibi ignosceret, oculosque restitueret. illa vero subridens: orationem eius exaudivit. In Laudunense virbe cui Remigius praesul praefectus erat: filiam cuiusdam mulieris nobilissimae novem annis paralyticam: contrectatis eius membris, e lecto iussit incolumem exurgere. Quod miracu lum cum vidissent turbae, benedixerunt dominum nostrum Iesum Christum, qui tantam gratiam diligenti se praestare dignatus est. Remeantem autem ex illa urbe Genovefam, psallentes et exultantes reduxerunt. Cum illinc rediret: hominem cubito tenus aridam manum habentem, attrectatis compagibus digitorum eius, in urbe Meldorum,
page 219, image: s441
im perato infirmo membro: officio sanitatis reddidit. Ibidem puellam Ciliniam nomine, primario adolescenti iam desponsatam: illius victam precibus sanctimonialem instituit. Quod cum adolescens cuit desponsata fuerat rescivisset: animo in iram concitato quam citissime Meldas, qua in urbe Genovefa et Cilinia agebant perrexit. Illae au tem ut iuvenem furibundum advenisse cognoverunt subito fugientes (Res dictu mira baptisterium quod interius erat clausum, sua se sponte reseravit. Sic itaque praedicta puella ab huius mundi naufragio et contagione liberata usque ad finem vitae suae in abstinentia et castitate perseueravit. Sciens beata Genovefa quia dommus Iesus baptizatus a Ioannae in solennitate quae graeco nomine Epiphania appellatur: confestim eremum pertiit, ut mortalibus spiritu sancto et aqua renatis documenta daret, post baptismum vigiliisac ieiuniis intendere debere, ut perficiant opere quod perceperint baptismo. Sic illa a primo die dominico ante eandem festivitatem usque ad diem con secrationis chrismatis et calicis, qui et domini coena vocitatur, anachoretarum exemplo in cellula soli deo et orationibus vacabat. Quem in locum accedens femina solum exploratura quidnam illa tandiu in cellula ageret: simul atque appropinquare coepit, oculis privata est. Tamen eius oculos, transacta quadragesima illinc egrediens, signo Crucis illuminavit. Proficiscente in Arciense oppidum Genovefa ad annonam quaerendam, laborantibus extrema fame Parrhisiensibus. cum ad eum locum Sequanae venisset ubi arbor ingens erat, naves prope omnes illac transeuntes demergens. Iuber nautas navibus prope iunctis arborem excidere securibus. Illi autem primum vix ictum adegerant cum subito precibus illius ab radice onuulsa est. Ex qua monstra duo prodeuntia, tam gravem halitum ore efflaverunt ut ex navigantibus nonnulli pene ex foe tore defecerint. Cum autem in oppidum Arciense ventum esset, occurrit et tribunus quidam: rogans ut uxoris iandiu paralysi laborantis miseretur. Cumque magis ac magis instaret: ad lectum aegrotantis feminae accessit, quam signaculo crucis facto, e lectulo iussit consurgere. Trecas deinde profecta: innumeros illic male habentes sanavit. Oblatumque illic hominem quem domnico die operantem divina ultio excaecaverat illuminavit. Filium cuiusdam subdiaconi quem decennium iam febris vexaverat: extincto mor bo incolumem reddidit. Rediens vero illinc, imposito navibus frumento, cum non longe a litore progresse esset: exora subito tempestas, naves eius scopulis et arboribus illisit, adeo ut eae huc et illuc impulsae, parum a naufragio abesse crederentur. Illico Genovefa manibus ad caelum tensis, tranquillitatem aquis imperavit. Quo facto Bessus pres byter exhilaratus et qui cum illo erant, canticum Exodi cecinerunt, deo gratias agentes. Adiutor et protector factus es nobis dominus in salutem. Posteaquam Parrhisium venit: quibusdam frumentum, quibusdam panes integros: nonunquam etiam laudabile furtum perficiens, panes clam de clibano sublatos pauperibus erogabat. Erat enim spes illi non de his quae videntur, sed quae non videntur: credens divinum eloquium quod ait. Quoniam qui pauperibus eroga: deo foeneratur. Inde vero navigio Turonum profecta, quo divi Martini sacrosanctum feretrum inviseret: multa Ligeris perpessa est discrimina. Perveniensque ad portum Turonicae occurrit ei de basilica sancti Martini energuminorum multitudo, per quorum ora clamabant immundi spiritus: dignis se sancti Martini ac Genovefae meritis flammis exuri. Quinetiam et periculorum quae in Ligeri perpessa fuerat, authores se esse profitebam tur. Interea basilicam sancti Martini ingressa: multos daemonibus obsessos, oratione et Crucis signaculo emundavit. Audientes etiam hoc tres viri quorum martronae in domibus suis vexabantur, ecclesiam adierunt: Genovefam deprecaturi, ut visitatione sua, uxores suas a spiritibus malignis emundare dignaretur. At illa, ut erat clementissima, secuta estt eos, ingressaque uniuscuiusque domum matronae: eas per olei unctionema a vexatione daemonum curavit. Perendie cum in aede divi Martini vigiliis interesset, orans deum ac benedicens et laudans: unus ex cantantibus a daemonio subito correptus est, qui crines
image: s442
extrahens, artusque suos lanians, ad Genovefam properavit. Ex cuius corpore cum spiritum immundum iuberet exire, et ille per oculum exiturum se minaretur, ventris fluxu eiectus est. Quas ob res, Turonici variis eam honoribus dignati sunt. Clodoveus quoque Francorum rex christianissimus, tanta eam obseruantia coluit, ut permultos sontes rogatu eius e carceribus emiserit. Quinetiam dum iret aduersus Alaricum Gothorum regem (qui omnem prope Aquitaniam suae ditioni subiecerat) ea hortatrice Parrhisii in honorem Petri et Pauli ecclesiam iussit aedificare, quam uxor Clotildis vere christianissima, defuncto Clodoveo ad fastigium usque perduxit. Quibus omnibus, hisque pluribus miraculis editis per tempora Bonifacii primi (cuius pontificatu nata creditur) Celestini, Sixti, Leonis, Hilarii, Simlcii, Felicis, Gelasii et Anastasii, usque ad Symmachi pontificatum, quo ima octo genaria in patriam ab hoc mundano carcere migrans, ad caelos dilectam sibi animam traducente Christo sponso. Corpus eo in templo (quod aedificatum a Clodoveo et Clotilde eius persuasu nu per dixi) reliquit sepeliendum: anno christianae pietatis quingentesimo secundo. Cu ius praesentiam felix faustusque super omnes colles ille Lecutitius habet, qui eius toto venerandas orbe reliquias gestat, basilicamque eiusdem nuncupatam nomini. In quo loco experiuntur infirmi, quantum deo dilectas animas conveniat honorari. ubi recipit caecitas visum, debilitas gressus, obstructae aures auditum, febris aestus medelma, sterilitas fecunditatem, phrenetici sanam mentem, muti loquendi usum, obliviosi memoriam, parturientes levamen, paralysis sanitatem, articularis morbus lenimen: omnis denique seu mentis seu corporis aegritudo curationem. ut non sit mirum Parisien ses, omnemque circum late populum miro eam atque praecipuo colere ardore. Tu ergo diva Lutertiae Parisiorum tutelaris Genovefa, tui causam amplectere populi: urbem, regnumque serua, urbis, regnique universum populum, se suaque omnia tuae iam olim fidei tutelaeque committentem: custodi, defende, fove: superis concilia, urbe inquam regnumque tutare. Amen.
EXCVDEBAT HOC INSIGNE DE CLARIS mulieribus opus Simon Colinaeus, in celeberrimo totius terrarum orbis Parisiensi gymnasio, Anno a Christo nato, primo et vigesimo supra sesquimillesimum, Die Novembris octavo.
image: s443
AVTHORVM IN HOC OPERE CONTENTOrum Catalogus, et illustrium feminarum index.
Plutarchus de claris mulieribus. fo. 4.
Iacobus Philippus Bergomensis de virtutibus praeditis, scelestisque mulieribus. folio. 14
Iacobi Pini Tolosani opusculum sanequam elegans: in quo Divae Catharinae Senensis vitam narrat. so. 160.
Opusculum aliud tum tersiore eloquio concinnum, tum historiarum varietate copiosum, Cui haec insunt capita.
Reginae sanctimonia illustres. fo. 176. Ab impudica, ad pudicam et meliorem vitam conversae. fo. 177. Familiae sanctae. 177. Viduae mulieres sanctae. 177. Virgines et martyres. 177. Mulieres sub habitu virili, varios eventus sortitae. 178. Mulieres musicae. 178. Mulieres quibus exitio amores fuere. 178. Nonnullae, quae modo mares, modo feminae fuere. 178. Mares et feminae simul. fo. 178. Abbatissae. 178. Porphetissae. 179. Sibyllae. 179. Mulieres venustissimae. 179. Mudierum mortes voluntariae. fo. 179. Prophetides gentiles. 179. Poetrides. fo. 179. Feminae philosophi. fo. 180. Causidicae, oratrices, et Grammaticae. 180. Mulieres longissimae vitae. 181. Mulierum felicitas. 181. Mulieres pudicitia illustres. fo. 181. Medicae. fo. 182. Mulieres rerum inventrices. 182. Mulieres a poetis amatas. fo. 182. Quae habuere animalia in delitiis. 182. Mulieres pictrices, sculptrices, et textrices. 183 Mulieres bello et ultione praestantes. 183. Mulieres quae interemerunt maritos. fo. 183. Matres in filios, nequam. 183. Magae seu veneficae. 183. Quae impudice amaverunt patres aut fratres. 184. Mulieres conspicave, quae proprio corpore sunt absae. fo. 184. Meretrices vulgares. 184. Et quaedam feminae illustres: quarum haec sunt nomina. Claudia virgo Vestalis. Phidonis filiae. Demotionis filia. Spartiatae virgines. Stiphalis virgo. Lacedaemoniae quidecim virgines. Scedasi filiae. Milesiae virgines septem. Thebana virgo. Dido Tyria, et Hasdrubalis uxor. Nicerati coniunx. Arthemisia. Thenta Illyricorum regina. Alcibiadis concubina. Rhodogunae Darii filia. Laodomia. Lucretia Romana. Bilia. Martia Catonis. Anna. Portia. Marcella. Valeria. Terentia. Xantippe et Miro Socratis uxores. Metella Syllae uxor. Mutia Pompei uxor. Atria Paula. Uxor Philippi. Uxor Gorgiae. Simoneta. Violantina. Hisabella. Praetia. Sophonisba Siphacis. Zevobia. Momina Milesia. Veronica. Statira et Roxana.
Vita Sanctae Monegundis. fo. 186
De feminis quae doctrina excelluerunt, ex Baptista Fulgoso. fo. 188.
De moribus mulierum, et de ducenda quid praestat: ex commentariis Raphaelis Volaterrani. fo.189.
Blanchae regis Castellae filia, et francorum Reginae vita. fo. 190.
D. Ioannae Francorum reginae vita: quae Regalis collegii Navarrae fundatrix fuit. ubi eiusdem Collegii fundationis ordo explicatur. fo. 190.
De mulieribus quibusdam illustribus, capita aliquot ex Officina Ioannis Ravisii Textoris Nivernensis. fo. 191.
Meretrices quaedam. Mulieres doctae. fol. 193. Nomina quarunda feminarum illustrium. folio. 195. Mulieres bellicosae et masculae virtutis. folio. 195. Bella et alia quaedam mala a mulieribus orta. fo. 196.
Valerandi Varanii, doctoris theologi Parisiensis: de gestis Ioannae virginis Francae,
image: s444
Anglorum expultricis: libri quaturo, carmine cum heroico, tum historiae iucunditate, veritateque insigues. ubi cuique libro suum invenies praemissum argumentum. fo. 199
Sanctae Clotildis, Burgundionum regis filiae, et Francorum reginae vita fo. 214.
Annae illustrissimi Britonum ducis filiae, et Franciae admodum insignis Reginae, vita: quam invenies positam inter folium 176 et 177
Sanctae virginis Genovefae Francorum patronae vita. folio. 217.
INDEX in Pultatchi de claris mulieribus opusculum. A
Argivae fo. 4
Aretafila f. 10.
C
Camma fo. 11.
Celtae fo. 5.
Chiae 4 et 7
Chiomara fo. 12
Chloelia fo. 7.
E
Erixona fo. 13.
L
Lampsacae fo. 10.
Lucretia fo. 7.
Lyciae fol. 6.
M
Megistona fol. 2.
Micca fo. 8
Milesiae fo. 8.
P
Persides fo. 5.
Phocenses 4 et 7
Pieria fol. 9.
Pithei uxor f. 14.
Policreta fo. 9.
S
Saguntinae fol. 6.
Stratonica fo. 12
T
Thimoclia fo. 12.
Troades fol. 4.
Thyrrhenae fol. 5.
V
Valeria fo. 7.
X
Xenocrita fo. 13.
INDEX in librum Iacobi Philippi Bergomensis. A
Afra martyr f. 96.
Agnes virgo f. 77.
Agrippina Neronis fo. 53.
Albumea fo. 52.
Amalthea fo. 42
Amalasuntha fo. 121
Anastasia martyr f. 94.
Angela virgo fo. 69.
Angela Nugarola f. 142
Antonia minor fo. 53.
Apollonia virgo. fo. 70
Apostola Hyberorum f. 101.
Arachne fo. 33.
Argia f. 34.
Arthemisia f. 45.
Asella Romana f. 105.
Athalia f. 40.
Aurea, abbatissa f. 127
B
Barbara virgo fo. 92.
Barbara Germana fo. 151
Baptista Malatesta f. 134.
Baptista Urbini f. 147
Beatrix Sfortia fo. 155
Blandina fo. 68
Blancha maria f. 146
Blancha mirandula f. 155.
Blesilla f. 104.
Bona, Lombarda f 145.
Brigida Scotica f. 123.
Brigida Suedia f. 124.
C
Caia Cyrilla f. 40.
Camilla fo. 38.
Cassandra f. 37.
Cassandra Fidelis f. 155.
Catharina Costis fo. 90
Catharina Senesis f. 136.
Catharina Foroliviensis f. 152
Caecilia martyr fo. 66
Caesarea Persarum f. 128.
Ceres fo. 31.
Christina fo. 83.
image: s445
Circe fo. 38.
Clara Francisci fo. 131
Clara de Montefalco fo. 133
Claudia Vestalis fo. 46
Claudia Vestalis altera fo. 48
Celopatra fo 50.
Columba virgo fo. 76
Constantia imperatrix fo. 131
Constantia Sfortiae f. 147
Cornificina fo. 51.
Cunegunda seu Semigunda f. 157.
Cymbricae f. 49.
D
Damisella Triulcia f. 158.
Delbora prophetis fo. 33.
Demetrias virgo f. 117.
Demetria altera f. 117.
Diana fo. 32.
dido fo. 38.
Domicilla fo 62.
Dorothea virgo fo. 88.
Dripetrna f. 48.
E
Elisa Sfortiae f. 148.
Emeretiana virgo fo. 78.
Eua prima parens fo. 27
Eugenia virgo fo. 72
Eulalia virgo fo. 79
Euphemia virgo fo. 86.
Euphrasia fo. 103
Euphrosyna f. 105.
Eustothium fo. 117
F
Fabriola Romana f. 111
Faustina Augusta fo. 64
Fausta virgo f. 84.
Felicitas martyr fo. 65.
G
Galla Placidia fo. 115
Geisilla seu Galla f. 157
Genebria Gambarae f. 143.
Genebria Sfortiae f. 156.
Grata virgo f. 97.
Grisildis Salutii f. 129.
H
Hecuba Priami fo. 37.
Helena Tyndari fo. 36.
Helena Constantini f. 97.
Helena Aldiabenorum f. 101.
Helena Utinensis f. 140
Hester f. 44.
Hippone f. 43.
Hippolyta Alphonsi f. 151.
Horrensia fo. 51.
Hypermestra fo. 32
Hypsicrathea f. 49.
Helizabeth Thuringorum fo. 132
Helizabeth Hispanica f. 150.
I
IOANNA Gallica f. 138.
Ioanna Siciliae fo. 135
Ioanna quae fuit papa f.: 28.
Irene f. 46.
Irene imperatrix f. 128.
Isabella Renati fo. 139
Isabella Ferdinandi 144
Isis dea fo. 31.
Isota virgo f. 143.
Iudith vidua fo. 42
Iulia f. 49.
Iuliana virgo fo. 82.
Iuno fo. 31.
Iustiva Patanina fo. 80
Iustina Antiochena fo. 81.
L
Lampedo fo. 32.
Leocadia virgo fo. 79
Leonora f. 153.
Lucretia fo. 42
Lucia virgo f. 87.
M
MAria virgo dei genitrix fo. 16.
Maria magdalena fo. 58.
Maria Aegyptiaca f. 103
Maria Puteolana f. 134
Maria marchionissa 142.
Mariane Hebraea f. 52.
Mamea Aegyptiorum f. 103.
Mamea Alexandri f. 103.
Mantho Tyresiae fo. 35.
Margarita virgo fo. 85.
Margarita Anglica f. 148
Margarita Scotica f. 149
Marcellina virgo f. 113.
Marcella f. 114.
Marpesia fo. 32.
Martha f. 56.
Martia Romana f. 47.
Martina virgo fo. 68
Matildis f. 130.
image: s446
Maxentia Tridentinorum fo. 106
Medea fol. 34.
Medusa fo. 35.
Mellania Romana fo. 102.
Minerua fo. 30.
Monica Augustini fo. 107.
N
Nicaula quae et Saba fo. 39.
Nicostrata fo. 35.
Niobe fol. 33.
O
Olda fo. 41.
Olympias Alexandri fo. 46.
Orithia fo. 34.
Ops five Opis fol. 30.
P
Pamphile fo. 40.
Paula Romana fo. 111.
Paula Gonzaga fo. 136
Penelope Ulyssis fo. 37.
Penthesilea fo. 36.
Petronilla virgo 55.
Polixena Priami 37.
Pompeia Senecae fo. 54.
Portia Bruti 51.
Praxedes 64.
Proba poetris fo. 113
R
Radegundis virgo fo. 133
Reparata virgo fo. 71.
Rhea sive Opis fo. 30.
Richardo Nicolai 149
Ruffina martyr fo. 73.
S
Saba quae et Nicaula fo. 39.
Sabina martyr fo. 63.
Sabina Poppea 54.
Sappho Lesbia fo. 41.
Sappho vates 41
Sara Abrahae fo. 23
Scholastica virgo 121
Secunda fo. 73.
Semiramis 29.
Serapia virgo 62.
Sibylla Erithrea fo. 34.
Sibylla Amalthea fo. 42
Sibylla Tyburtina 52
Simphoriosa martyr 63.
Sophia virgo fo. 74.
Sophonis ba 47.
Sulpitia fo. 47.
Sulpitia Lentuli 51.
T
Tecla virgo fo. 60.
Tertia Aemylia 48.
Thamiris 44.
Thedolinda fo. 125.
Theutonicae 49
Thomyris 41.
Triaria fo. 62.
V
Veturia fo. 43.
Victoria virgo fo. 71.
Ursula virgo 118.
Ursina Guidi fo. 137
Z
Zenobia fo. 75.
FINIS INDICIS.