CAMENA Early Modern Latin Texts

APPARENTES SACRAE SCRIPTURAE CONTRADICTIONES A DOMINICO MACRO MELITENSI Olim Cath. Viterb. Canonico Theol. Sac: Indicis Congregationis Consultore, Proton: Apost: Eq: Aurato, Com. Palat. CONCILIATAE; Atque ex eiusdem schedis hac tertia editione postuma ampliatae. OPUS Contionatoribus, et Ecclesiasticis utilissimum. [gap: illustration] ROMAE, Sumptibus PONTII BERNARDON, Via Parionis sub signo Virtutis M. DC. LXXVII. SUPERIORUM PERMISSU, ET PRIVILEGIIS.

Imprimatur, si videbitur Rev. P. Magistro S.P.A. I. de Ang. Archiep. Urbin. Vicesg.

BEnignis Reverendissimi D.P. Raymundi Capisucci S.P.A. M. iussibus obsequens, vidi, atque consideravi Contradictiones Apparentes Sac. Scripturae a sacris Doctoribus conciliatas, atque collectas, Et ampliatas a R. P. Dominico Macro Melitensi, easque comperi dignissimas impressione, ego Franciscus Ptolemaeus Patric. Senensis in Almae Urbis Archigymnasio primarius de mane Iuris Civilis interpres 3. Id. Iun. A. D. M. DC. LXXVII.

ORNATISSIMO, AC ERUDITISSIMO VIRO D. LUDOVICO THOMASINO DOMINO DE MAZAUGUES; ET DE ESPIN Consiliario Christianissimi Regis in Parlamento Regio Aquensi.

IN eruditi huius saeculi, quo cultiores in tota Europa Academiae optimorum studiorum laude florescunt, amplissimo Theatro Ornatissime Domine quantum, spectandus omnibus sapientissimum caput erigas, dicant, qui scientiarum omnium in Te uno Encyclopediam norunt universam: Et quis ignorat, Te in humanarum cognitione artium, asperimarumque disciplinarum pleno possessu non quiescentem, sed ulterius supra humani ingenii captum solidiora penetrantem de penitissimis Sacrae Doctrinae, divinarumque rerum fontibus hausisse potiones usque eo meracissimas, ut ipsam excitares invidiam? Ego sane Nobilissime Vir Tibi tantis devinctus nominibus, sicuti studiosissima quotidie recordatione recolo commemoratam, ac eximiam Tuam in me liberalitatem, qua me Tibi totum addixisti, sic perennis meritorum erga me Tuorum memoria, cuius caracterem nulla unquam delebit oblivio, repetens ea, quae ex Typographicis meis curis Tibi meum gratum animum ostendere valerent, tributarias exilitates meas in hac opella Tibi deferre constitui. Apparentes hic a Dominico Macro Eruditissimo Viro Sacrarum paginarum conciliantur repugnantiae: Tu pariter Generosissime Domine, tantum imitatus Auctorem, audaciam hanc meam cum Tua maxima benignitate concilia; ac ne in hoc munere leve pondus attendas, sed magnum offerentis animum, aut potius Scriptoris, scriptionisque dignitatem maximam supplex oro, atque obtestor, qui Tuae sum Generositati.

BENEVOLO LECTORI.

APPARENTES Sacrorum voluminum Antilogias, seu repugnantias ex eruditissimis praesertim P. Iacobi Tirini Commentariis, qui diserte, et ex Sanctorum Patrum placitis universos tam veteris, quam novi Testamenti Codices exposuit, et ex aliis praeterea scriptoribus privato studio, propriaeque consulens utilitati adnotare curaveram. Constitutus enim Romae fuit conventus doctissimorum virorum a Sanctissimo Pontifice Urbano VIII. qui Biblia recognosceret Arabica, ut ea postmodum ad Orientalium Christianorum institutionem imprimerentur. Tanto quippe studio propagandae religionis Summus ille Orbis terrarum Antistes incensus erat. Nam Arabica lingua non solum Africae populis est communior; verum etiam Persis, Turcis, Tartars, ac Mahometanae superstitionis sectatoribus universis Sacra. Fructuosissimus igitur, ac saluberrimus hic existimatus est labor: sollertia praesertim, ac singulari prudensia Em. Card Pallottae, qui maxima assiduitate, ac incenso studio nostrae Congreg praeerat. Ego igitur inter huius coetus Patres adlectus [orig: animadvertebã]animadvertebam in singulis fere congressibus difficultates sane permagnas ex Sacrae Scripturae locis in speciem repugnantibus emergere, qui addubitare plurimum, et haerere nos cogerent. Pernecessarium igitur hunc ego laborem suscepi, et quantum mihi per facultatem licuit exantlavi, ut hoc fructu privatim ipse perfruerer. Sed parendum coetus Sodalibus, et Collegis fuit, qui me ad eum publicandum, et cum aliis communicandum nondum plane maturum, ac perfectum impulerunt. Quamquam multa equidem studio, ac de industria praetermisi. Per multos enim locos intactos volui, quia eos conciliare supervacaneum, et optimis ingeniis iniurium videbatur. Nonnulla tamen paradoxa, quae prima facie absurda, et veritati contraria videbantur accesserunt. Fruere itaque lector amico labore, meque Deo, caelitibusque commendatum plurimum velis, ac Vale.

CONTRADICTIONES APPARENTES. EX LIBRO GENESIS.

Cap. 1. v. 27. [Et creavit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creavit illum, masculum, et feminam creavit eos.] cum uterque tam vir, quam mulier fuerint creati ad imaginem Dei, cur igitur Apostolus scribit ad Corinthios. epist. 1. cap. 11. v. 7. [Vir quidem non debet velare caput suum, quoniam imago, et gloria Dei est; mulier autem gloria viri est.] Quibus verbis videtur innueri mulierem non esse imaginem Dei. Solvit hanc quaestionem S. Thom. 1. par. quaest. 93. art. 4. ad. 1. ubi ait tam in viro, quam in muliere inveniri imaginem divinam, secundum id, quod importat ratio imaginis principaliter, idest, quo ad naturam intellectualem. In viro autem invenitur aliquid aliud, quod importat ratio imaginis secundario, quia vir est principium, et finis mulieris; sicut Deus est principium totius creaturae; et de hac secunda imagine loquitur S. Paulus. Aliter soluit eandem difficultatem Abraham Ecchellensis vir profundae eruditionis in Historia Arabum cap. 14 nam mulier non est imago Dei immediata, quia condita fuit ad imaginem viri sui.

Ibid. v. 28. [Crescite, et multiplicamini.] Hoc contradicit textui novi Testamenti Matth. 19. [Non expedit nubere.] Aliisque consiliis novae legis multis in locis commemoratis, quos irrident Hebraeorum Rabbini, ac reprehendunt christianum caelibatum. Resp. Istud non fuisse praeceptum, sed tantum simplicem benedictionem; de hac controversia disputat fuse Bellar. tom 4. de gratia, et colligitur manifeste ex verbis antecedentibus. [Benedixit illis Deus.] Et confirmatur exeo, quod eadem verba dixerit Deus piscibus, ac avibus, in quibus non potest esse praeceptum. Hac igitur benedictione communicavit Deus virtutem illis procreandi sibi simile. De Christianorum caelibatu prophetavit Isaias. [Quia haec dicit Dominus Eunuchis. Qui custodierint sabbata mea, et elegerint, quae ego volui, et tenuerint foedus meum. Dabo eis in domo mea, et in muris meis locum, et nomen melius a filiis, et filiabus; nomen sempiternum dabo eis, quod non peribit. cap. 56.] utique loquitur cum illis, qui se castraverunt propter regnum caelorum.

Cap. 4. v. 26. [Quem vocavit Enos, iste coepit invocare nomen Domini] Quomodo coepit iste invocare Deum; si prius Cain, et Abel obtulerant Deo sacrificia, invocantes quidem nomen eius, ut habetur supra. v. 3. [gap: symbol] Cain, et Abel cognoverunt Deum, illique munera obtulerunt; sed non invocarunt eum precibus: ita R. Salomon. quem sequitur R. Isaak Abravanel. Melius tamen conciliantur haec loca, si dicamus Adam, Cain, et Abel cognovisse quidem Deum sed Enos coepit tamquam sapiens docere alios Dei notitiam. Unde lectio hebraea habet: [Tunc coeptum est invocari nomen Dom.] idest, publice, ut explicat R. Manasses Ben Israel [orig: Israël] in suo Conciliatore.

Cap. 5. v. 26. [Mathusala postquam genuit Lamech, vixit septingentis octoginta duobus annis.] Quod si verum esset sequeretur Mathusalae vixisse usque ad finem diluvii nempe anno a creatione mundi 1656. et tamen nulla fit mentio ipsum ingressum fuisse arcam. Pro solutione huius difficultatis supponendum est falsam fuisse sententiam aliquorum, qui censuerunt hos annos, quorum saepe meminit Scriptura non fuisse integros si enim hoc pro libitu dicere licitum esset in prima mundi aetate, certe idem in sequentibus aetatibus asserere licebit, atque ita incertae essent omnes Chronologiae Respondeo igitur verum quidem est a nato Lamech usque ad diluvium praecise numerandos esse annos 782. tot quoque fuisse usque ad obitum Mathusala. Cum ergo constet ipsum non ingressum esse arcam, dicendum est ultimum aetatis suae annum non fuisse completum, sed inchoatum. Aiunt enim Hebraei, et praecipue R Salomon, Mathusala septem diebus ante initium diluvii e vita excessisse, quod colligunt Rabbini ex illis verbis Gen. 7. v. 10. [Cumque transissent septem dies.] Hoc enim spatium concessit Deus ad celebrandas exsequias, et luctum super Mathusala. Ita fatetur R. Nehenias in Rabot. cap. 32 se didicisse a R. Iuda. Non vixit ergo Mathusala post diluvium, quia tam ex vulgata, quam ex Iosepho colligitur manifeste, quo anno accidit diluvium Mathusalem diem obiisse: nam, si anno 187. vitae suae genuit Lamech, ut habent etiam LXX. relinquitur spatium vitae Mathusalem annorum 782. ex quibus, si demas annos 182. Lamech ante genitum Noem, et ipsius vitae Noe 600. quando ingressus est in arcam, efficientur anni 782. quos vixit Mathusalem post ortum Lamech. Quin etiam si Hieronymum sequi volumus in eo, in quo cum LXX. convenit, ante diluvium anno sexto mortuum Mathusalem confiteri cogemur. Nam ubi vulgata editio habet. [Vixit autem Lamech 183. annis.] LXX. habent 188. quibus si addantur anni 600. vitae Noe ante diluvium; tota summa erit 788. annorum. Post ortum autem Lamech superstes fuit Mathusalem annis 782. Ergo sexennio ante diluvium vita excesserat.

Cap. 6. v. 3. [Eruntque dies illius (scilicet hominis) centum viginti annorum.] Hic textus non concordat cum eo, quod narratur cap. 11. Genes. infra, ubi Sacra Scripturas aliquos commemorat, quo post diluvium hunc annorum numerum excesserunt. Respondeo Deus non statuit singulis hominibus hunc annorum numerum, ut

volunt Ioseph. Lactant. et Procop. apud Salianum, quia de facto multi, ut diximus, diutius supervixerunt: sed toti generi humano hoc annorum tempus praescripsit ad agendam paenitentiam ante adventum diluvii, et sic tamquam indutias hoc spatium indulsit.

Cap. 7. v. 11. [Anno sexcentesimo vitae Noe mense secundo septimodecimo die mensis rupti sunt omnes fontes abyssi etc.] coepit igitur diluvium mense secundo delapsis imbribus per dies quadraginta, quibus, si adicias centum quinquaginta dies, quibus duraverunt aquae super terram, omnes conficient dies centum nonaginta, nimirum, sex menses. Quomodo igitur cap. 8. v. 4. contrarium asseritur his verbis: [Requievitque arca mense septimo vigesimo primo die mensis super montes Armeniae.] nam, si bene computantur menses, deberet esse octavus. Respondet R. Elihezer mensem septimum non esse computandum ab anni principio; sed a die, quo cessaverunt pluviae. Sed melius R. Gerundensis ait illos quadraginta dies contineri in aliis centum quinquaginta, qui conficiunt menses quinque; et sic verum erit, quod arca requieverit mense septimo numerando ab anni principio.

Cap. 15. v. 16. [Generatione autem quarta revertentur huc.] Isti promissioni divinae factae Abrahamo contradicit veritas historiae, quia quinta generatione reversum est semen Abraham in terram promissionis. Resp. generationes in hoc capite numerandas esse a tempore, quo Israel fuit in captivitate; nam Iudas fuit primus, deinde Phares, tertio Hesron, quarto Caleb, qui ingressus est terram promissionis. ita R. Salomon, et R. Isaac Abravanel.

Cap. 22. v. 5. [Dixitque ad pueros suos exspectate hic cum Asino, ego, et puer illuc usque properantes postquam adoraverimus revertemur ad vos.] Hic textus contradicit verbis supra allatis ver. 2. ubi clare dicitur Isaac immolandum, quomodo igitur ambo erant reversuri. Respondeo ex mente S. Pauli ab Hebr. 11. Abraham sibi persuadebat Isaac a mortuis revocandum esse a Deo, vel certe non permissum Deum Isaac immolari. [Arbitrans, quia et a mortuis suscitare potens est Deus.] Sciebat enim non posse decipi ab eo, qui promiserat ex Isaac nasciturum Messiam, unde certus erat se reversurum cum filio ad servos.

Cap. 25. v. 6. [Filiis autem concubinarum largitus est munera, et separavit eos ab Isaac filio suo.] Concubinarum nomine intelliguntur Cetura, et Agar, quae tamen aliis in locis vocantur uxores, ita vocatur Cetura hoc eodem capite v. 1. et Agar cap. 16. v. 13. infra, si ergo erant uxores cur appellantur concubinae. Respondeo verae, ac legitimae uxores erant, quia tamen ignobiliores, ac servae, vocantur concubinae, quasi concubantes, quarum filii non habebant ius ad paternam hereditatem, sed primaria uxor erat Domina, eiusque filiis integra debebatur hereditas, ceteris vero dona pro Patris arbitrio dabantur. FR. V. Concubina in Hierol.

Cap. 32. v. 24. [Et ecce vir luctabatur cum eo usque mane.] Hic tamen vir vocatur Angelus. Oseae cap. 12. imo infra v. 28. Dei nomen sibi usurpat, dicens: [Quoniam si contra Deum fortis fuisti, quanto magis contra homines praevalebis.] Respondeo, vere fuit Angelus; dicitur nihilominus Iacob fortis contra Deum, eo quod Angelus ille repraesentabat personam Dei. Vocatur autem vir, quia eam formam visibilem assumpserat.

Ibidem v. 30. [Vidi Deum facie ad faciem, et salva facta est anima mea.] Sunt verba Iacob, quibus manifeste contradicunt alii textus; nam Moysi dixit Deus Exod. 33. v. 20. [Non poteris videre faciem meam: non enim videbit me homo, et vivet.] et in Evangelio Ioan. 1. v. 18. [Deum nemo vidit unquam.] Theologi passim agunt de praesenti difficultate, an scilicet viator possit videre divinam essentiam: sed omissis Theologorum quaestionibus. Respondeo cum S. Eucherio Iacob non vidisse essentiam dei; sed speciem aliquam visibilis creaturae, quae humanis poterat apparere conspectibus subiecta Divinae potestati, ac Deum ipsum repraesentans, imo Rabbini intelligunt praedicta verba de Angelo luctante, qui vocatur Eloim in textu Hebr.

Cap. 34. v. 30. [Iacob dixit ad Simeonem, et Levi. Turbastis me, et odiosum fecistis me.] Quibus verbis Iacob reprehendit [orig: repraehendit] hos duos filios iniustae vindictae contra sororis raptores, in qua vindicta graviter deliquerunt multiplici ex capite, primo imprudentiae; inscio enim Patre hoc patrarunt. Secundo iniustitiae, moventes bellum auctoritate privata non consulto Patrefamilias, apud quem erat ius vindictae. Tertio proditionis; ulciscuntur enim iniuriam iam condonatam. Quarto sacrilegii; nam dolose abutuntur circumcisione. Quinto crudelitatis, quia graviter laesos, et afflictos ex recenti vulnere occiderunt. Sexto oppressionis innocentum, non enim solum raptorem; sed omnes masculos iugularunt. Ideo Iacob moriens maledixit his filiis. Gen. 49. v. 5. [Simeon, et Levi fratres vasa iniquitatis bellantia] his non obstantibus in Iudith. 9. v. 2. commendatur haec actio his verbis. [Deus Patris mei Simeon, qui dedisti illi gladium in defensionem alienigenarum: qui violatores exstiterunt in coinquinatione sua, et denudaverunt femur virginis in confusionem, et dedisti mulieres illorum in praedam, et filias illorum in captivitatem; et omnem praedam in divisionem servis tuis, qui zelaverunt zelum tuum.] Respondeo Deus in hoc casu se gessit sicut cum Nabuchodonosore, cui praeceperat Tyri expugnationem; item dat opes, ac vires Tyrannis ad puniendos rebelles, qui iustam vindictam promeriti fuerant, licet ille actus, quo utuntur Tyranni ad exsequendam divinam

voluntatem displiceat ipsi Deo. Sic in praesenti casu. Volebat Deus ulcisci probrosum raptum Dinae, usus est zelo Simeonis, et Levi, qui zelo pudicitiae ad ultionem movebantur, ex quo capite digni erant praemio, et laude. At quia zelus iste fuit imprudens, iniustus, crudelis, ac virtutum limites excedens gravissime peccarunt, et secundum hanc considerationem non servierunt divinae voluntati. Simili etiam modo obstetrices Aegyptiae, quae mendacio tutatae sunt puerorum Hebraeorum vitam, benedictionem meruerunt a Deo non propter mendacium, sed propter pium affectum, et beneficium Hebraeis praestitum. Nam potest in una eademque actione aliquid esse boni, et praemio digni, et aliquid mali, quod oderit, ac puniat Deus.

Cap. 35. v. 10. [Non vocaberis ultra Iacob, sed Israel erit nomen tuum.] et tamen eodem capite vocatur Iacob. nam v. 26. [Hi sunt Filii Iacob.] Resp. Verba Angeli intelligenda esse hoc modo, nimirum, Praecipuum nomen in posterum erit Israel; non tamen auferetur penitus nomen Iacob: sed erit accessorium. Ita Rabini communiter.

Cap. 37. v. 10. [Num ego, et mater tua, et fratres tui adorabimus te super terram.] Quomodo hoc dicere poterat Iacob si Rachel Mater Iosephi iam obierat, ut dicitur cap. 35. v. 19. supra? Respondeo non loquitur de Rachele iam mortua; sed de eius ancilla nomine Bela, quae nutrix fuerat Iosephi, ac in matris locum successerat, ita Lyran. et Tostat. saepe enim in sacris litteris reperies tales mulieres vocari matres, ut erudite notavit R. Manasses Ben Israel lib. 1. de Resurrect. cap. 1. vel hoc dixit prudens Pater, ut ostenderet esse impossibilem, et sic mederetur fratrum livori: ita R. Salomon.

Cap. 40. v. 19. [Auferet Pharao caput tuum.] Hoc videtur contradicere verbis sequentibus: [Suspendet te in Cruce.] Et de facto non fuit illi praecisum caput. Respondeo est locutio hebraica, in qua saepe sumitur caput pro ipso homine: unde significat Pharao aufert te de numero viventium.

Cap. 41. v. 16. [Absque me Deus respondebit prospera Pharaoni.] Sunt verba Iosephi, qui tamen ipsemet postea prolixe respondit Pharaoni explicans ei somnium. Respondeo, est Hebraismus Absque me, idest, non ego ex mea sapientia; sed Deus per me tamquam per instrumentum respondebit. et somnium explicabit. Confirmatur ex Textu Graeco: *a)/neu teu= qeou= eu)k a)poriqh/setai to\ swth/rion faraw=. Nimirum: [Absque Deo non respondebitur salutare Pharaoni.

Cap. 46. v. 7. [Venitque in Aegyptum cum omni semine suo, filii eius, et nepotes, filiae, et cuncta simul progenies.] Hic fit mentio filiarum Iacob, qui tamen praeter unam Dinam nullas habuit filias, ut habetur infra ver.15. Respondeo ex Rabinorum traditionibus in Ialcut. In unoquoque partu, quo editus est aliquis ex duodecim Patriarchis simul nata est filia, quae omnes postea fratribus nupserunt, ne Patriarchae miscerentur gentibus; ita ut filii Liae duxerint gemellas aliorum fratrum, et alii rursus gemellas harum. Unius autem Dinae fit mentio, quia in hoc partu non sunt nati gemini. Neque mirari convenit, quod reliquas sorores scriptura reticeat; nam etiam omittit filias Adami, quae Caino, et Abel nupserunt. ita R. Iehuda Bar Isai, qui confirmat suam sententiam ex scriptura huius capitis. v. 26. [Cunctae animae, quae ingressae sunt cum Iacob in Aegyptum, et egressae sunt de femore illius, absque uxoribus siliorum eins.] Ergo uxores filiorum ex codem femore provenerunt, alioquin superflua viderentur haec ultima verba.

Ibidem. v. 26. [Cunctae animae, quae ingressae sunt cum Iacob in Aegyptum, et egressae sunt de femore illius absque uxoribus filiorum eius, sexaginta sex.] Cui textui repugnat Versus sequens 27. ubi septuaginta numerantur. Insuper Act. 7. v. 14. S. Stephanus numerat septuaginta quinque: [Et omnem cognationem suam in animabus septuaginta quinque.] Respondeo in primo computo non comprehenduntur Iacob, et Ioseph, ac eius duo filii Ephraim, et Manasses, qui si addantur conficiunt numerum septuagenarium. R. Levi refert se accepisse a R. Samuel matrem Moysis numerari in isto computo quia concepta quidem fuit in terra Chanaam; sed nata in Aegypto, quod colligit ex cap. 18. Num. In Actis vero Apostolorum S. Stephanus numeravit etiam quinque nepotes Iosephi, nimirum Machir filium Manasses, et Galaad filium Machir, item Suthala, et Thaan filios Ephraim, et Edom filium Suthala, qui omnes in Aegypto nati erant, ut patet ex Num. cap. 26. et ex 1. Paral. 7. vel S. Stephanus addidit Iacob cum quatuor uxoribus, quas non numeravit textus Genesis.

Cap. 48. v. 22. [Do tibi partem unam extra fratres tuos, quam tuli de manu Amorrhaei in gladio, et arcu meo.] Contradicunt duo alii textus; nam Genes. 33. v. 19. et Iosue ult. v. 33. asseritur manifeste hunc agrum emptum fuisse a Iacob pretio centum agnorum. Respondeo Iacob vere emerat hunc agrum, at dein metu compulsus ob stragem Sichimis illatam a duobus filiis suis agro excesserat, quem invaserunt Amorrhaei, quos postea Iacob rediens vi, et armis expulit. ita Per. et Cor. a lapide.

Cap. 49. v. 7. [Dividam eos in Iacob, et dispergam eos in, Israel] Ista est maledictio data Simeoni, et Levi; at quomodo dispersi sunt si proprias sedes obtinuit cum aliis fratribus Simeon, ut patet ex cap. 19. Iosue v. 1. ubi dicitur. [Et egressa est sors secunda filiorum Simeon per cognationes suas, fuitque hereditas.] Ergo filii Simeon non fuerunt dispersi. sicut filii Levi, quibus non fuit assignata certa terrae pars. Respondeo, solutio pendet ex verbis eiusdem capitis 19. v. 9. [In possessione, et funiculo filiorum Iuda, quia

maior erat, et idcirco filii Simeon possiderunt in medio hereditatis eorum.] Iudaicae enim Tribui, quae prima erat, plus spatii contigerat errore Geometricorum, qui error correctus fuit iussu Principum; tunc filii Simeon prima possessione privati, et inter possessionem filiorum Iuda excepti in alterius Tribus terminis habitarunt: Ita Abulen. Insuper cum postea crevisset Tribus Simeonis novas sedes, et possessiones sibi quaesivit, ut habetur Par. 4. Denique Scribae, ac Legisperiti erant ex ista Tribu oriundi, qui per omnes Tribus dispersi sunt, ut populum in lege instruerent, ita Cornel. a Lapide, et R. Salomon.

EX LIBRO EXODI.

Cap. 7. v. 17. [Ecce percutiam virga, quae in manu mea est aquam fluminis, et vertetur in sanguinem.] Et tamen v. 19. eiusdem capitis Aron percussit aquas, et non Moyses. [Dic ad Aron tolle virgam tuam, et extende manum tuam super aquas,] Respondeo Moysi praeceptum, fuit, ut Nilum percuteret; Aroni vero, ut reliquos amnes, et rivos percuteret, ita Isaac Abravanel, qui ex ipsis verbis scripturae satis congrue colligit hanc conciliationem.

Cap. 9. v. 6. [Mortuaque sunt omnia animantia Aegyptiorum.] Hoc non videtur concordare cum eo, quod narratur eodem capite v. 9. [Erunt enim in hominibus, et iumentis ulcera] et v. 19. invenitur alia contradictio. [Congrega iumenta tua] Si omne animal mortuum fuerat, quomodo super iumenta immisit Deus vulcera, et postea grandines. Respondeo, animalia solum in agris mortua sunt in priori plaga, ita R-Salamon, et R. Isaac Abravanel, qui probant hanc expositionem ex verbis eiusdem capitis v. 3. quibus denuntiatur Pharaoni plaga. [Ecce manus mea erit super agros tuos.] Dicere etiam licebit externos mercatores armenta asportaste in Aegyptum, ac vendidisse.

Cap. 12. v. 2. [Mensis iste vobis principium mensium primus erit in mensibus anni.] Iste Mensis erat Nisan, qui Martio correspondet; contra vero legimus cap. 23. v. 16. [Sollemnitatem quoque in exitu anni, quando congregaveris omnes fruges tuas de agro.] Iste vero mensis erat Thistin, qui nostro Septembri correspondet. Dubium igitur oritur, quomodo nunc assignatur Martius, nunc September pro anni capite. Respondeo Mensis Nisan erat principium anni Sacri, secundum quem Neomeniae festa, ac reliqua omnia Sacra totius anni componi debebant, ac secundum supputationem Regum Israel. September vero erat principium anni civilis apud Hebraeos etiam ante Dei praeceptum, et iuxta calculum huius anni civilis omnia negotia politica, et contractus dirigebantur. Imo annus Sabbaticus, et Iubilaei etiam si sacri essent, quia tamen multos contractus civiles venditionis, locationis, mutui, et alios similes continebant, a Mense Septembri inchoabantur, utasserunt Iosephus, Philo, et alii Rabbini, et sane si a vere inchoarentur isti anni, cum abstinendum tunc esset ab omni satione, et messe, duobus annis continuis sua messe caruissent Hebraei; nam inchoato anno Sabbatico a Martio messis in agro relinquenda esset; proximo quoque autumno abstinendum erat a satione, atque ita sequenti quoque anno nulla fuisset messis. At incipiendo ab autumno una tantum messis peribat, numquam duae, nisi annus Sabbaticus anno Iubilaei immediate iungeretur. Tunc autem Deus consulebat populo ivusitata anni praecedentis fertiliate.

Cap. 12. v. 40. [Habitatio autem filiorum Israel, qua manserunt in Aegypto fuit quadrigentorum triginta annorum.] Certum tamen est. filios Israel non mansisse tanto tempore in Aegypto: Nec potest sumi tempus hoc a peregrinatione Abrahami in Aegypto, et Cananitide. Obstat enim Text. Gen. 15. ubi Deus promittit Abrahamo posteros eius peregrinos fore annos 400. Respondeo igitur ab illa praedicatione usq. ad ablactatum Isaac, fluxisse annos triginta, et inde ad agressum filiorum Israel ab Aegypto annos 400. qui simul conficiunt annos 430. Confirmatur testimonio S. Pauli ad Gal. 3. v. 17. ubi ait legem post tertium mensem ab egressu filiorum Israel datam a Deo, fuisse promulgatam annis 430. post promissionem Abrahae factam.

Cap. 12. v. 42. [Nox ista est observabilia Domini, quando eduxit eos de terra Aegypti.] Eodem veto capite v. 51. [Et eadem die eduxit Dominus filios Israel de terra Aegypti.] Et Deu. 16. v. 6. [Immolabis Phase vespere ad Solis occasum, quando egressus es ex Aegypto.] Ad concordandas has diversas scripturas, supponendum est in sacris paginis verba non sumi in actu perfecto; sed in fieri, vel actu continuato, vel solum inchoato. Unde quando dicuntur Israelitae egressi vespere, loquitur textus de principio egressionis cum immolarunt, ac comederunt agnum, suaque convasarunt; noctu vero caesis Aegyptiorum grimogenitis acceperunt a Pharaone veniam imo mandatum exeundi, et itineri se accinxerunt. Mane denique re ipsa egressi sunt.

Cap. 13. v. 6. [Septem diebus vesceris azymis.] Hoc praeceptum alibi repetit Dominus, cui tamen obstat cap. 16. Deut. v. 8. [Sex diebus comedes azyma] Sed facilis est conciliatio horum textuum, nam hic in Deuteronomio praescribitur Israelitis celebratio Paschae Hierosolymis tantum facienda, et non alibi. Secundo vero die unusquisque poterat reverti in domum suam. Non igitur in his sex diebus comprehenditur dies azymorum; sed sex sequentes post discessum, ut clare colligitur ex verbis capitis, et notavit R. Isaac Abravanellus.

et castra Israel, et erat nubes tenebrosa.] Statim vero additur: [Et illuminans noctem.] Quae propositiones sunt omnino oppositae. Respondeo, Nubes haec posita inter Hebraeos, et Aegyptios insequentes ex ea parte, quae respiciebat Aegyptios erat densior; atque ideo tenebrosa, impediens accessum ad Hebraeos, versus quos erat lucida radios emittens usque ad primam Hebraeorum aciem, ita Tost. et Perer.

Cap. 16. v. 31. [Gustusque eius quasi similae cum melle.] Loquitur sacer textus de mannae sapore, cui contradicit cap. 11. Num. v. 8. [Et faciens ex eo tortulas saporis panis oleati.] Aliqui respondent saporem mannae fuisse immutatum fractione molae, et coctione, ut clare patet ex verbis ipsius textus, ita sensere quamplurimi Rabbini. Possum etiam addere id, quod legitur in libro Midras, nempe, Viri iusti comedebant manna quale caelitus demissum fuerat, alii vero gulae dediti vertebant manna in placentas, quae non continebant mellis dulcedinem, sed olei saporem.

Cap. 20. n. 5. [Visitans iniquitatem patrum in filios in tertiam, et quartam generationem.] Contrarium asseritur ab Ezechiele cap. 18. v. 20. [Filius non portabit iniquitatem patris] respondeo, primus locus intelligendus est conditionate [orig: conditionatè], nimirum, si filii imitentur peccata Patrum, ita Hieron. in Ezech. 18. Aug. in quaest. veteris, ac novi testamenti cap. 14. Greg. 15. Mor. cap. 22. Chrys. in Psalm. 48. Theod. que. 40. in Exod. S. Thom. 1. 2. quaest. 87. ar. 8. eandem expositionem sequuntur multi Rabbini, quorum aliqui addunt, quod in hoc capite Propheta prohibet in humano iuditio punitionem filiorum ob parentum delicta; at Deus, qui novit abscondita cordis, aliquando castigat filium aemulum paternae pravitatis; ita R. David Kimchi.

Cap. 25. v. 15. [Qui semper erunt in circulis, nec unquam extrahentur ab eis] loquitur textus de vectibus, qui semper erant anulis affixi, nec unquam amovebantur; et tamen contrarium asseritur cap. 4. Num. v. 6. [Extendentque de super pallium totum hyacinthinum, et inducent vectes.] Igitur Levitae quando sublevabant arcam apponebant de novo vectes. Respondeo, Levitae inducebant vectes, idest, aptabant illos pro libitu, ita tamen, ut non eximerent eos ab anulis, ut explicat R. Moyses Gerundensis, cui assentitur. R. Isaac Abravanellus. Alii vero asserunt fuisse quatuor vectes in arca, quorum duo semper inserti manebant anulis, duo vero supponebantur a Levitis, quando arca tollenda erat. Alii denique Rabbini aiunt vectes sublatos ad aptandum pallium, et cooperiendam totam aream, quod non erat prohibitum.

Cap. 33. V. 11. [Minister eius Iosuem filius non puer non recedebat de tabernaculo.] Et tamen ut colligitur ex cap. 17. Exodi v. 9. Iosue iam tunc agebat annum 53. eratque magister militiae, quomodo ergo erat puer. Respondeo puer significat iuvenem: iuventutem enim ad 45. annum producit Varro, et ad 46. Seruius Tullius, praecipue tunc temporis, quando hominis vita productior erat. Vel puer significat caelibem, quia, ut probat Serarius, Iosue numquam matrimonii vinculis fuit irretitus.

Cap. 34. V. 15. [Me ineas pactum cum hominibus illarum regionum.] Dein v. 16. [Nec uxorem de filiabus eorum recipes] huic legi contradicit alia Deut. et. v. 11. ubi permittitur ducere sibi uxorem de mulieribus in bello captis. Respondeo, ista prohibitio intelligitur quandiu uxor permanserit in sua infidelitate, cum sit periculum avertendi cor Viri ad Deos alienos: Secus autem si ad Iudaicam religionem transierit; sic Salmon duxit meretricem Rahab, sic Booz Ruth Mohabitidem, et alia exempla. Contra vero reprehenditur Salomon, eo quod mulieres infideles duxerit sibi uxores. Nec obstat si Sampson Philistaeam infidelem acceperit, et Esther cum Assuero matrimonium contraxerit. Nam id peculiari Dei dispensatione factum est, qui etiam periculum praevaricationis avertebat, et magnum inde bonum eliciebat.

Cap. 37. v. 1. [Fecit arcam habentem duos semiscubitos in longitudine.] Quibus verbis opponitur alius text. Exod. 25. v. 10. [Arcam compingite cuius longitudo habeat duos, et semis cubitos.] Res[ondeo, facilis est solutio; nam in primo text. subintelligitur particula et, dicendum enim est. [Duos, et semis cubitos.] Ita etiam legit Arab. tex. dicens: [Duos cubitos cum dimidio

Cap. 37. v. 14. [Contra coronam.] Exodi vero 25. v. 27. [Subter coronam.] Respondeo idem esse hoc in loco contra, ac subter. nam verbum Leomod significat aptem, ut non excedat.

EX LEVITICO.

CAP. 16. v. 29. [Mense septimo decima die mensis affligetis animas vestras.] Huic praecepto contradicit aliud in cap. 23. v. 32. [Affligetis anima vestras die nono mensis.] Respondeo hic textus loquitur de principio ieiunii, quod incipiebat a vesperis diei noni, et protrahebatur usque ad vesperas dies decimi, ut additur ibi. [A vespera usque ad vesperam.

Cap. 17. V. 3. [Si occiderit bovem, aut ovem, sive capram in castris, vel extra castra, et non obtulerit ad ostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit.] Loquitur textus de occisione sacra, nempe de sacrificio, quae non poterat fieri, nisi in atrio; et tamen contra hoc Dei praeceptum Samuel sacrificavit in Maspha. 1. Reg. 7. v. 9. Elias in monte Carmeli. 3. Reg. 18. v. 33. Respondeo cessantibus causis prohibitionis, ut ait S. Aug. quaest. 56. in Lev. cessat ipsa prohibitio. Causae autem hae erant. Prima, ne laicus aliquis sacrificandi munus sibi arrogaret. Secunda, ne idolatriae pateret via sacrificando in excelsis more Gentium.

panes Deo vestro, et quidquid aliud dare voluerit.] Contra hoc Dei praeceptum Rex Darius 1. Esd. 6. et Seleucus 2. Mach. 3. dicuntur ministrasse sumptus ad sacrificia necessarios. Respondeo praeceptum hoc prohibet oblationem immediatam, nam licebat accipere pecunias a Gentilibus ad emendas victimas etiam pro ipsis Gentilibus offerendas in templo.

EX LIBRO NUMERUM

CAP. 3. V. 25. [Habebunt excubias in tabernaculo foederis.] Loquitur de Levitis, et tamen Exod. 4. et alibi solis Sacerdotibus assignatum est munus custodiendi tabernaculum, illudque ingrediendi. Respondeo, in tabernaculi, idem est, ac si dicat super tabernaculum, scilicet super instrumenta sacra, quae custodiebantur a Levitis, tum quando stabat tabernaculum, tum etiam cum deportabatur.

Cap. 3. v. 39. [Omnes Levitae, quos numeraverunt Moyses, et Aron, iuxta praeceptum Domini per familias suas in genere masculino a mense uno, et supra fuerunt viginti duo milia.] Hoc stare non potest cum calculo superius connumerato, qui numerat viginti duos mille, et trecentos. Respondeo, illos trecentos inter Levitas ibi non numerari, eo quod totidem essent inter ipsos primogeniti post egressum ex Aegypto procreati, quia aliunde erant Deo dicati, nec venire poterant in aliorum Levitarum numerum. Nam Levitae pro primogenitis aliarum Tribuum commutandi, ac in eorum locum substituendi, Deoque appropriandi erant. Ita Comest. Abul. Lyran. Dion. Carthus. et Caiet.

Cap. 11. v. 14. [Non possum solus sustinere omnem hunc populum.] quomodo iuste quaeri potest Moyses se solum sust inere populi gubernacula, si ex soceri consilio elegerat tot millenarios, centenarios, quinquagenarios, ac decanos iudices, ut dictum est Exod. 18. Respondeo, isti solum adiuvabant Moysen in civili administratione, et forensibus negotiis.

Cap. 12. v. 1. [Propter uxorem eius Aethiopissam.] Loquitur textus de uxore Moysis, quae tamen Exod. 2. v. 16: dicitur fuisse Madianitis ex Arabia. Respondeo, duplex est Aethiopia. Una Occidentalis ultra Aegyptum in Africa, quae etiam Abasia dicitur. Altera est Orientalis, quae dicitur Arabia, et complectitur Madianitas, aliosque populos ad Arabicum sinum vergentes versus Austrum. Ita Lyr. Abul. Vatab. Herodot. Plin. S. Aug. Theod. Rab. Rup. Oleast. Cornel. unde non est audiendus Iosephus, qui lib. 2. Antiq. cap. 10. ait Moysen in Aegypto commorantem gessisse bellum contra Aethiopes, eosque subiugasse, accepisse que sibi in uxorem filiam Regis Aethiopum, vel textus loquitur hironice; nam Sephora erat pulcherrima inter omnes mulieres, ut tradunt Rabbini. FR. Vide quae dixi in Hierolexico dict. Sephora.

Cap. 20. V. 29. [Illo mortuo in montis supercilio,] nempe montis Hor: idem confirmatur cap. 33. v. 3. et Deut. cap. 32. v. 50. contrarium asserit Moyses Deut. cap. 10. v. 6. [Filii Israel moverunt castra ex Beroth filiorum Ican in Mosera, ubi Aron mortuus, et sepultus est.] Non possumus solvere hanc difficultatem, nisi admittamus Rabbinorum traditiones, qui asserunt Aron vere mortuum in Hor; sed filii Israel ob amissum patronum tam amantem populi decreverant redire in Aegyptum, et sic iam [correction of the transcriber; in the print si ciam] reversi fuerant in Mosera, ubi planxerunt Aronis mortem, qui dicitur ibi mortuus, quia ibi divulgata fuit eius mors planctus, ac populi ululatu. ita scribit R. Bachie, ex traditione a R. Tanchuma, quem aiunt fuisse Platonis magistrum, deinde tribus Levi sancto zelo arma contra Israelitas arripuit, et coegit ut priori itineri insisterent; nam populus desperare coeperat de ingressu in terram sanctam.

Cap. 22. v. 22. [Et iratus est Deus.] Nimirum contra Balaam, et idem confirmatur vers. seq. 32. dicens illi Angelus. [Quia perversa est via tua, mihique contraria.] Quae omnia non concordant cum iis, quae habentur hoc eodem cap. v. 20. ubi Deus veniam eundi Balaamo concedit: Surge, et vade cum eis. Ergo non est dignus reprehensione Balaam. Respondeo Deus concesserat veniam, cum hac tamen conditione, ut nihil faceret, nisi quod ei praecepturus esset: At vero Balaam in itinere avaritia victus, animo statuebat si aliquo modo maledicere posset Hebraeis, quod erat omnino contra Dei praeceptum, ac voluntatem.

Cap. 25. V. 12. [Ecce do ei pacem foederis mei; et erit tam ipsi, quam semini eius pactum Sacerdotii sempiternum.] Quomodo stat ista Dei promissio facta Phinees, si 1. Reg. 2. post eius pronepotem translatus suit Pontificatus ad Heli, qui erat de familia Ithmari, ut ait Iosephus lib. 5. Antiq. cap. ult. et lib. 8. cap. 1. Respondeo, foedus hoc conditionatum fuisse, nempe, si eius posteri in fide, ac Dei cultu constantes perseverassent. Foedera namque, quia mutuam obligationem utrique parti inducunt; ita Dionys. Carth. Unde resipiscentibus posteris Phinees tempore Davidis, et Salomonis Pontificatus ipsis restitutus fuit, quem retinuerunt semper saltem usque ad Herodis tempora, quando non amplius iure successionis, sed pretio, vel gratia Principum hic honor obtinebatur. Itaque fuit illi pactum Sacerdotii sempiternum usque ad finem Synagogae, licet per tempus breve interruptum, et sic Caiet. ait promissionem hanc fuisse iuris, non facti.

Cap. 27. v. 12. [Ascende in montem istum Abarim, et contemplare inde terram.] Alio vero in textu nempe Deut. 34. v. 1. [Ascendit Moyses super Montem Nebo.] Respondeo, continuatio plurium montium vocabatur Abarim, quod hebraice significat transitum cuius una pars, seu

iugum ad quod Moyses ascenderat appellabatur Nebo. Ideo mons vocabatur Phasga, quod significat speculam, seu montis supercilium. Mons igitur vocabatur Nebo, sed alia nomina non sunt propria; nam dicebatur Abarim, quia inde patebat transitus ad diversa loca, vocabatur Phasga ob loci eminentiam.

Cap. 32. V. 21. [Omnis vir bellator armatus Iordanem transeat.] Legimus tamen Iosue 4. v. 13. solum quadraginta milia transisse. Respondeo. Omnis vir bellator, scilicet a me, vel a Iosue designandus; nam aliqui ultra Iordanem remanserunt ad custodiendas Urbes.

EX DEUTERONOMIO.

CAp. 2. v. 29. [Sicut fecerunt filii Esau, qui habitant in Seir, et Moabitae, qui morantur in Ar.] sunt verba legatorum Israel ad Sehon regem, a quo petierant transitum, et victum pecunia comparandum quemadmodum fecerant filii Esau, et Moabitae; et tamen istae nationes negarunt transitum, et victum: ita Num. 2c. v. 18. et Deut. 23. v. 3. Respondeo ista ultima verba intelligenda non sunt de transitu; sed de victu, quem vendiderunt Israelitis: ita conciliat haec loca R. Salomon. Alii vero rabbini referunt ista verba Sicut fecerunt ad sequentem periodum, nec esse prolata a legatis; sed Sacra Scriptura narrat exitum rei, scilicet. [Sicut fecerunt filii Esau etc. Noluitque Sehon rex Hesebon dare nobis transitum.

Cap. 4. v. 48. [Usque ad montem Sion, qui est Hermon.] At mons Hermon est trans Iordane mons vero Sion Hierosolymae. Respondeo, mons Hermon vocabatur Sidoniorum lingua Sarion, ut habetur c. praec. num. 9. [Usque ad montem Hermon, quem Sidonii Sarion vocant, et Amorrhaei Sanir.] totus vero montium tractus dicebatur Galaad, cuius extrema pars trans Iordanem vocabatur Hermon, vel Sarion, vel Sanir. aut Sion, sed scribitur per Scin ad differentiam alterius Sion, super quem est arx David, haec enim scribitur per Tsade. FR. Vide Sanir in Hier.

Cap. 5. v. 3. [Non cum patribus nostris iniit pactum, sed nobiscum.] Sed hoc non concordat cum eo, quod traditur Gen. 15. v. 18. [In illo die pepigit Dominus foedus cum Abraham.] Respondeo illud foedus non fuit tale, quale hic initum fuit, ibi enim solam Abrahamo promisit terram Chananaeorum; hic vero omnes Abrahae posteros in populum suum peculiaribus legibus, ac caerimoniis sibi adstrictos acceptat Deus, et illi vicissim acceptant eum in Deum, eiusque legibus sese adstringunt, unde hebraea lectio habet. [Non cum patribus pepigit pactum istud.

Cap. 12. V. 17. [Primogenita armentorum, et pecorum et c. coram Domino Deo tuo comedes ea] Cui praecepto contradicere videtur aliud Deu. 15. vers. 19. [De primogenitis, quae nascuntur in armentis, et in ovibus tuis quidquid est sexus masculini sacrificabis Domino.] quae Sacerdotibus integra caedebant. Respondeo. Primogenita, quae comedi coram Domino, et non in urbibus iubet Deus, non erant masculini sexus, et sine macula; sed vel sexus feminini, vel maculata vitio aliquo corporis.

Cap. 15. V. 4. [Et omnino indigens, vel mendicus non erit inter vos.] Ex alia vero parte habemus hic ver. 11. [Non deerunt pauperes in terra habitationis tuae.] Insuper Matth. 26. v. 11. [Pauperes semper habebitis vobiscum.] Respondeo ex versione septuaginta Interpretum manifeste colligitur hoc fuisse praeceptum, quo Deus pauperibus subveniendum esse demonstrat. *tw=| de a)delfw=| sou a(/fesin peih\seis2, o)\tiou)k e)/sin e)n sei e)ndeh)s2. [Fratri autem tuo remissionem facies, quia non est in te indigens.] Quod praeceptum singulis quidem impositum est. Aliud est praecipere aliquid singulis, aliud vero consequi finem ipsius praecepti, quod non est in potestate singulorum, sic etiam alibi prohibentur meretrices ex filiabus Israel. quis tamen negabit defuisse unquam de facto meretrices. Aliter conciliat hos textus Vatab. ait. n. inter Hebraeos fuisse quidem privatos pauperes, non tamen publicos mendicos, quod observatur in aliquibus civitatibus bene ordinatis.

Cap. 23. v. 1. [Non intrabit Eunuchus etc. Ecclesiam Domini] contra hoc est locus Isai. 56. v. 5. [Eunuchis qui tenuerint foedus meum, dabo in domo mea locum,] insuper Actor. 8. v. 27. [Ecce vir Aethiops eunuchus venerat adorare Ierusalem.] Respondeo per Ecclesiam, hic non intelligitur templum, nec religio Iudaica, quia ad haec patebat liber aditus cuivis alienigenae, dummodo esset circumsisus; loquitur igitur textus de ire civium, quo speciali gratia exteri donabantur, fiebantque capaces munerum, ac dignitatum publicarum, idem dicendum est de nato ex scorto, cum hac tamen exceptione sumenda est ista lex, si nimirum, tam praeclara essent merita, poterat aliquis populo adcenseri, ut concessum fuit Rahab meretrici, ita Ios. 6. et Achior Ammonitae. Iudith. 4. et aliis, qui iura civium adepti sunt.

Cap. 33 V. 12 [Et Beniamin ait. Amantissimus Domini habitabit confidenter in eo quasi in thalamo tota die morabitur, et inter humeros illius requiescet.] Haec Mosis benedictio non videtur adimpleta, nam Templum, et ipsa Ierusalem erant in Tribu Iuda. Ita Ios. 15. v. 18 item Psal. 77. [Elegit tribus Iuda, montem Sion.] Respondeo licet pars Ierosolymae superior australis, ubi erat mons Sion, pertineret ad Tribum Iudae, pars tamen inferior, et septentrionalis cum intermedio monte Moria, in quo templum exstructum fuerat pertinebat ad tribum Beniamin, ita Lyran. in Gen. 28. et quando dicitur Deus habitasse in Sion est figura Synecdoche, quatenus Sion snmitur pro tota urbe Ierosolyma.

EX IOSUE.

CAp. 1. v. 11. [Post diem tertium transibitis Iordanem:] Quomodo hoc subsistit cum c. seq. ubi Text. loquitur de exploratoribus missis, qui triduo latitarunt in montibus, et post illorum reditum adhuc Hebraei manserunt tres dies apud Iordanem, ut colligitur ex cap. 3. Respondeo; Haec narrantur per hysteron proteron anticipative, nam missio exploratorum praeponi debet huic praecepto Iosue per castra divulgato, unde isti tres dies, de quibus hic fit mentio, sunt iidem cum illis tribus diebus, qui habentur cap. 3. ubi loquitur Textus de mansione populi post reditum exploratorum: ita Abul et alii.

Cap. 15. v. 17. [Coepitque eam Othoniel filius Cenez frater Caleb iunior.] Contra vero Num. 32. v. 12. ait Textus: [Praeter Caleb filium Sophone Cenezaeum.] Ergo Caleb non erat frater Othonielis, sed Cenez. Respondeo Othoniel non dicitur absolute frater Caleb, sed eum additamento. nempe, frater iunior, seu minor, nempe, nepos ex fratre. Ita Oleast. et Eugub.

Cap. 21. v. 36. [Civitates refugii Bosor in solitudine, Misor, et Iaser, et Iethson, et Mephaat civitates quatuor.] Quomodo sunt quatuor, si numerat quinque. Respondeo Misor, et Iaser esse unam, eandemque Civitatem. Unde in textu Hebraeo non legitur Misor.

EX LIBRO IUDICUM.

CAp. 9. v. 18. [Interfecistis filios eius septuaginta viros.] Et tamen ex hoc toto capite, et ex praecedenti v. 3. manifeste colligitur occisos fuisse tantum sexaginta octo. Nam Abimalech unus ex fratrum numero fuit interfector. Ionathas vero natu minimus fugit, et mortem evasit. Respondeo. Scriptura saepe ponit numerum plenum, ac rotundum, neglecto, minore, vel maiore, etiam si aliquantulum crescat, vel decrescat v. g. Num. cap. 11. Vocantur septuaginta seniores, cum re vera fuerint septuaginta duo, ita hic e contra adduntur duo, qui non fuerunt interfecti, licet et ipsi de fratrum numero essent.

Cap. 10. v. 1. [Post Abimalech surrexit dux in Israel Thola filius Phua, patrui Abimalech, vir de Isachar.] Ex quibus constat Tholam fuisse nepotem Gedeonis. Gedeon enim erat frater Phua; sed quomodo concordat textus cum alio Iud. 6. v. 15. ubi dicitur Gedeon fuisse de tribu Manassis, non vero Isacharis. Respondeo. Gedeon, et Phua licet fratres essent uterini, nihilominus ex patribus diversarum tribuum nati sunt, ita S. Aug. que. 47. Poterant enim feminae nubere viro alterius tribus, quando ea occasione non transferebatur hereditas in alteram tribum.

Cap. 10. v. 4. [Habens triginta filios sedentes super triginta pullos asinarum, et principes triginta civitatum, quae ex nomine eius sunt appellatae Havot I air. idest oppida I air.] Cui opponitur alius textus Num. 23. v. 41. ubi asseritur has civitates appellatas fuisse ab alio Iair filio Manassis longe antiquiore. Respondeo. Senior ille Iair dederat nomen istis villis; Posterior vero Iair muris illas cinxit, ac in oppida erexit, idemque nomen comprobavit, et roboravit.

Cap. 18. v. 1. [Tribus Dan quaerebat possessionem sibi, ut habitaret in ea. Usque ad illum enim diem inter ceteras tribus sortem non acceperat] Quomodo hoc stare potest cum eo, quod dicitur cap. 19. lib. Iosue, ubi describitur sors septima filiis Dan. Respondeo illa sors non erat satis ampla, cum fuerit occupata ab Amorrhaeis magna ex parte.

Cap. 21. v. 4. [Exstruxerunt altare, obtuleruntque ibi holocausta.] Altare iam exstructum fuerat a Moyse Exod. 38. insuper non licebat aras erigere, nec victimas offerre extra tabernaculum foederis, ideoque improbatur novi altaris erectio Iosue 22. Respondeo, hoc altare in ipso tabernaculo exstructum fuit, quod licitum erat, ut docet Abul. Poterant enim plura altaria in loco tabernaculi erigi, si victimarum numerus ita exegisset, ut fecit Salomon 3. Reg. 8. extra tabernaculum vero numquam licitum erat, nisi ex speciali Dei dispensatione.

EX LIBRO I. REGUM.

Cap. 1. v. 1. [Elcana filius Ieroham; filii Eliu, filii Thehu, filii Suph Ephrataeus.] Et tamen ex 1. Par 6. v. 33. Elcana dicitur fuisse ex tribu Levi. Respondeo, vere fuit Levita, natus tamen in Ramatha Civitate Levitica, quae sita erat in tribu Ephraim. Unde domicilio erat Ephrataeus: genere tamen Levitico, sic etiam in Actis Apostolorum Iudaei ratione domicilii appellantur Cretenses. Arabes etc.

Ibid. v. 11. [Dederisque servae tuae sexum virilem, dabo eum Domino omnibus diebus vitae eius.] Quomodo Mater Samuelius promittit filium Domino, si omnes Levitae erant Domino dicati ut habetur Num. 3. v. 45. Respondeo Levitae dicabantur Domino a trigesimo aetatis suae anno usque ad quinquagesimum: ita Num. 4. v. 2. Anna vero sempiterno Dei obsequio filium devovet Nazarenum futurum.

Cap. 3. v. 7. [Porro Samuel necdum sciebat Dominum.] Haec verba quomodo verificantur, si cap.praeced. dictum est. [Samuel proficiebat, et placebat tam Domino, quam hominibus.] Respondeo, hic Textus loquitur de peculiari scientia, et cognitione, qua Prophetae sensibiliter, ac per revelationem Dominum audiunt.

Cap. 8. v. 6. [Displicuit sermo in oculis Samuelis, eo quod dixissent. Da nobis regem.] Imo etiam Domino displicuit, qui id Samueli indica.

vit. [Non enim te abiecerunt, sed me.] Et tamen Deut. 17. v. 14. permittitur Israeli constituere [orig: constistituere] sibi Regem. [Cumque ingressus fueris terram, quam Dominus Deus tuus dabit tibi, et possideris eam etc. constituam super te Regem.] Respondeo non peccarunt Israelitae petentes sibi Regem, qui populum ex divino nutu, et legibus a Deo praescriptis regeret; sed peccarunt, eo quod petierunt sibi regem, qui peregrinis legibus, ac institutis eos gubernaret, sicut barbarae, et gentiles nationes. Hoc enim exprobat ipsis Dominus, et sic hoc eodem cap. explicatur ius regium non, quidem iustum, ut notat S. tho. lib. 3. de regim Princip. cap. 11. et 1. 2. q. 105. art. 1. et 2. Agitur ergo de iure iniusto, ac prohibito, ita S. Greg. Caiet. Abul. Vatab. Secundo, quia petierunt Regem ad iudicandum, quod munus erat iudicum, et non Regis, ad quem solum pertinebat bella dirigere. Tertio quia haec petitio querelis manifestata fuit; nam taedio Samuelis populus regem optaverat. Quamplurimae aliae rationes assignantur ab Expositoribus tam Latinis, quam Hebraeis.

Ibidem. V. 18. [Et clamabitis in die illa a facie regis vestri, quem elegistis vobis, et non exaudiet vos Dominus.] Cui contradicit Textus alius, nimirum c. 9. v. 16. infra: [Quia respexi populum meum: venit enim clamor eorum ad me.] Respondeo, negat Deus se auditurum populi clamorem, nimirum, quando clamabunt a facie Regis nimis duri, quem petierunt: non tamen negat se exauditurum eorum clamores in aliis afflictionibus.

Cap. 11. V. 1. [Et factum est quasi post mensem,] scilicet a Saulis electione; [Ascendit Naas Ammonites, et pugnare coepit adversus Iabes Galaad.] Et tamen Naas ante Saulis electionem adversus Israelitas venerat, ut colligitur ex cap. seq. v. 12. [Videntes autem quod Naas Rex filiorum Ammon venisset adversum vos, dixistis mihi. Nequaquam, sed Rex imperabit nobis.] Quae verba fuerunt a populo prolata Samueli ante electionem Saulis. Respondeo, verum est Naas expeditionem suscepisse adversus Israelitas ante Saulis electionem, sed videntur Israelitae cum illo talibus, qualibus conditionibus transegisse. Nunc vero arrepta hac nova occasione bellum redintegrat tyrannus.

Cap. 13. V. 1. [Filius unius anni erat Saul, cum regnare coepisset. Duobus autem annis regnavit super Israel.] Dicitur filius unius anni ob animi candorem, quem initio regni ostenderat. Sed contra ultimas particulas maxima afferunt difficultatem verba relata Actor. 13. v. 20. [Exinde postularunt regem, et dedit iliis Deus Saul filium Cis virum de tribu Beniamin annis quadraginta.] Respondeo, isti quadraginta anni respiciunt tam Samuelis, quam Saulis regimen. Utriusque enim tempora coniunxit ibi Sanctus Paulus, unde Saul regnare coepit anno trigesimo octavo praefecturae Samuelis et sic duos tantum annos tribuunt aliqui Regno Saulis. Ita Hebraei, Gerard. Mercat. Arias Montan. lib. de saeculis Adricom. anno mundi 2850. Sanct. in 1. Reg. 13. At Salianus ann. 2964. asserit Saulem plures annos regnasse, sed duos tantum inoffenso pede praecurrisse, in quibus vere puerilem repraesentavit candorem, et secundem computum huius Auctoris Saul regnate coepit ann. 23. praefecturae Samuelis.

Ibid. V. 13. [Quod si non fecisses iam nunc praeparasset Dominus regnum tuum super Israel in sempiternum.] Et tamen Regnum Israeliticum promissum fuerat tribui Iudae. Gen. 49. [Non auferetur sceptrum de Iuda.] Quomodo ergo domui Saulis praeparasset Dominus regnum in sempiternum, qui erat ex tribu Beniamin. Respondeo promissio ista facta Sauli, est conditionata, illa vero tribui Iudae est absoluta, et quia per scientiam conditionatam viderat Deus Saulem defluxurum a conditione, poterat praedecernere per scientiam absolutam sceptrum transferendum in tribum iudaicam. Ita Scholastici. In Sempiternum, iuxta consuetum scripturae morem significat longum tempus, imo saepe a Rabinis haec vox sumitur pro tempore Iubilaei, idest, quinquaginta annorum.

Cap. 14. V. 3. [Achias filius Achitob.] Et tamen cap. 22. legimus. [Achimelech filium Achitob.] Respondeo, sacerdos iste duplici vocabatur nomine, sicut, et alii multi binomii, qui passim in sacra scriptura occurrunt.

Ibidem. v. 35. [Aedificavit autem Saul Altare Domino; tuncque primum coepit aedificare Altare Domino.] Hoc manifeste contradicit Gen. 8. v. 20. ubi dicitur Noe aedificasse Altare Deo, aliis quamplurimis locis Sacrae Scripturae. Quomodo ergo Saul primum coepit aedificare Altare? Respondeo Saul aedificavit Altare inter reges primus, vel secundum veterum Hebraeorum expositionem Saul primus manum operi admovit, deinde ceteri sequuti sunt Regis exemplum.

Cap. 15. V. 35. [Et non vidit Samuel ultra Saul usque in diem mortis suae.] Hoc repugnat cum verbis cap. 19. v. 24. huius libri, ubi dicitur Samuelem prophetasse coram Saule tota die. Respondeo. [Non vidit Samuel ultra Saul.] idest non eum invisit officii, aut amicitiae gratia, quomodo antea solebat, ita Vatab. et alii, vidit tamen eum prophetans, et alienus a sensibus, quod non est invisere, de quo hic est sermo.

Cap. 21. V. 1. [Venit autem David in Nobe ad Achimelech sacerdotem.] Hic sacerdos Mar. 2. V. 26. vocatur Abiathar. Respondeo; tunc quando haec acciderunt aderat etiam Achimelechi Filius nomine Abiathar, qui iugulato patre factus est princeps sacerdotum. et hic propter

magistratum diu obtentum notior erat, ita Beda, Salian. Marian. et Eman. Sa. Nisi malis dicere cum Iansen. Tolet. Salmer. et Sanc. tam patrem, quam filium binomios fuisse, quod confirmatur ex 1. Par. 15. et 18. ubi regnante Davide dicuntur fuisse Sacerdotes modo Sadoc, et Abiathar, modo Sadoch, et Achimelech.

Cap. 28. v. 13. [Deos vidi ascendentes de terra,] sunt verba Pythonissae videntis Samuelem, et deinde v. 14. ait. [Vir senex ascendit,] loquitur vero de eodem: cur igitur vocat Samuelem modo Deos, modo senem. Respondeo: Phrasis Hebraea saepe utitur plurali pro singulari ad designandam personae dignitatem, sic Exod. 32. de unico vitulo dicitur. [Hi sunt Dii tui,] et manifeste colligitur haec explicatio ex Saulis responsione, qui bene intellexit Pythonissam de uno locutam fuisse, ideoque interrogat: [Qualis est forma eius,] tunc ipsa relicto numero plurali subiungit. [Vir senex.] FR. V. in Hierol. Dii.

Ibd. V. 19. [Cras autem tu, et filii tui mecum eritis.] Quomodo hoc verum esse poterat; nam Saul damnatus fuit, ut colligitur ex 1. Par. 10. v. 13. [Mortuus est ergo Saul propter iniquitates suas. eo quod praevari catus sit mandatum Domini.] Samuel e contra erat in loco salutis. Respondeo. illa verba solum denotant, Saulem e vivis excessurum, et aggregandum numero reliquorum defunctorum; et licet ali qui, inter quos Lyra, dubitent de Saulis damnatione, nihilominus omnes fere Sancti Patres id affirmant; ita Hier. Ambr. Aug. et recentiores Doctores.

Cap. 29. v. 3. [Num ignoratis David, qui fuit servus Saul regis Israel, et est apud me multis diebus, vel annis] Sunt verba Regis Achis, apud quem tamen David quatuor tantum mensibus mansit, ut colligitur ex cap. 27. huius libro, Respondeo. Rex Achis mentitus fuit, ut magis exploratam redderet Davidis fidem ita Sanct. At Salianus ait Regem nequaquam mentitum, sed sub disiunctione locutum fuisse. Vel denique possunt haec verba intelligi de tempore, quando David in prima fuga venerat ad Achis et simulata stultitia discesserat.

Cap. 31. v. 6. [Mortuus est ergo Saul, et tres filii eius, et armiger illius, et universi viri eius in die illa pariter.] Hoc videtur falsum; nam infra 2. Reg. 1. v. 4. dicit textus. [Fugit populus ex proelio, et multi corruentes e populo mortui sunt.] Ergo multi non tamen universi caesi sunt. Respondeo. Verum est non omnes corruisse, nam multi evaserunt. At Textus hic loquitur de viris Saulis familiaribus, nimirum, de aulicis, ac de militibus regiam personam custodientibus, qui omnes corruerunt.

EX LIBRO II. REGUM.

Cap. 2. v. 10. [Duobus annis regnavit:] loquitur scriptura de Iesboseth, qui tamen, ut versu seq. colligitur, regnavit septem annis cum dimidio. Respond. illi duo anni intelliguntur de eo tempore antequam bella inter ipsum, et David exorirentur, nam postea adhuc quinque annis cum dimidio regnavit, ut docent Genneb. Abul. Serar. Tor. et Salian. unde Textus loquitur de annis pacificis; nam reliqui quinque cum dimidio fuerunt turbati.

Cap. 4. v. 2. [Duo autem viri principes latronum erant filio Saul.] Cur isti duo vocantur latrones si legitimum regem comitabantur. Res. pondeo, milites appellatos fuisse antiquitus latrones, teste Varrone, quasi laterones, eo quod latera Principis stiparent, et Virg. 12. Aeneid. Plaut. in mil. glor. act. 1. scen 1. in fine, nomine latronum milites intelligunt. Confirmatur ex versione septuaginta: *hgou)menoi sus2remma/ twn. Nimirum Ductores Turmarum, similia habet Chaldaeus.

Cap. 6. v. 10. [Sed divertit eam in domum Obededom Gethaei.] Iste Obededom fuit Levita, quomodo ergo erat ex Geth Philistaeorum civitate. Respondeo, vocatur Gethaeus a loco habitationis, quia eius pater. ut vult Vatab. et serar. vel ipsemet exulavit in Geth cum Davide, et Abiatharo Pontifice, ita Abul. et Salian:

Ibid. v. 20. [Nudatus est quasi si nudetur unus de scurris.] Versu vero 14. dicitur: [Porro David erat accinctus Ephod lineo, seu stola byssina,] Ut habetur 1. Par. 15. ergo non erat nudus. Respondeo. David nudatus est veste extima, et regali paludamento, et indutus est Ephod lineo ad modum Levitarum.

Cap. 8. v. 18. [Filii autem David sacerdotes erant,] quod non concordat cum cap. 18. lib. 1. Par. ubi dicitur. [Filii David primi ad manum regis.] Obstat etiam quod ex Tribu Iuda non poterant eligi sacerdotes. Respondeo, nomen sacerdotis aliquando usurpatur pro Principe, qui apud Regem sit adeo familiaris, sicut Sacerdos apud Deum, unde familiares, et primi in aula dicuntur per Catachresim Sacerdotes, et sic Graeca lectio vertit, *aula/rxai, idest, Aulae principes. Sic etiam Deut. cap. 19. v. 22. Primogeniti familiarum vocantur sacerdotes, et tamen tunc temporis nondum erant consecrati filii Aron.

Cap. 10. v. 18. [Et occidit David de Syris septingentos currus, et quadraginta milia equitum.] Contra veto 1. Par. 19. v. 18. [Interfecit David de Syris septem milia curruum, et quadraginta milia peditum.] Respondeo textus loquitur metonymice, quando numerat septem milia curruum; accipit enim rem

continentem pro contenta; nam ex illis quadraginta millibus equitum, quos numerat liber Regum, multi curribus invecti pugnabant. Denique pedites recensiti in lib. Paralip. supplentur eo quod deerant in lib. Reg. itaque in hoc bello caesi sunt octoginta milia armatorum, praeter nobiliores illos, qui septingentis curribus vehebantur. Ex utroque enim Textu colligendus est caesorum numerus, ut ait Marian. et alii.

Cap. 13. v. 13. [Quin potius loquere ad regem, et non negabit me tibi,] sunt verba Thamar ad fratrem Amnon. Sed hoc erat contra Dei legem; nam Levit. 18. v. 9. prohibetur connubium fratris cum sorore, licet sint ex diversa matre. [Turpitudinem sororis tuae ex patre, sive ex matre, quae domi, vel foris genita est, non revelabis.] Respondeo. Thamar nata fuerat ex matre gentili, nimirum, ex filia regis Gessur, ubi huiusmodi connubium licitum erat, unde legis divinae ignara putabat id etiam Hebraeis licitum esse, ita Abul. et Gaiet. Vel dici potest puellam quaesivisse huiusmodi effugium, ut nuptiarum promissione eludere, vel saltem retardare potuisset fratris insaniam, ita Sanct.

Cap. 15. v. 7. [Post quadraginta annos dixit Absalom ad regem David.] Si David regnavit solum quadraginta annos, quomodo haec propositio vera esse potest? Respondeo igitur omissa opinionum varietate, et dico hos annos sumpsisse principium a prima Davidis unctione, quae incidit in annum nonum ante Saulis mortem, unde haec rebellio facta fuit anno 31. regni Davidis, ita Salian. Qui vero existimant Saulem regnasse tres tantum annos, aiunt hos annos sumere principium ab ipsa Saulis electione ut pote aera vulgati, et secundum hos Auctores rebellio facta fuit anno 37. regni Davidis, quibus si addas tres Saulis, erunt quadraginta.

Cap. 18. v. 6. [Factum est praelium in saltu Ephraim.] Certum est autem huiusmodi proelium commissum fuisse trans Iordanem, ut colligitur ex cap. sup. v. 24. et cap. seq. v. 15. ubi dicitur David post hoc proelium traiecisse Iordanem, cur igitur locus iste vocatur saltus Ephraim, cum tribus Ephraim tota consederat cis Iordanem? Respondeo, saltus hic dictus est Ephraim ab insigni clade, quam Ephraimitae rebelles hic acceperant, ut narratur Iud. 12. ita Abul. et Sanct.

Ibid. v. 18. [Dixerat enim, nempe, Absalom, non habeo filium,] contradicit cap. 14. huius libri. v. 27. [Nati sunt Absalom filii tres, et filia una.] Respondeo, vel iam tunc mortui erant, ut plerique asserunt; vel certe titulum hunc erexerat cum nullum adhuc filium haberet, ita Sanct.

Cap. 19. v. 10. [Idcirco hodie primus veni de omni domo Ioseph.] Sunt verba Semei descendentis in occursum David, veniamque ab eo petentis; At Semei, ut habetur supra cap. 16. erat de cognatione Saul, ergo de domo Beniamin. Respondeo. Tota domus Israel in Scripturis saepe vocatur domus Ioseph. Sic Psal. 79. [Qui regis Israel intende, qui deducis velut ovem Ioseph.] Similia habentur Psalm. 76. et 80. et Zach. 10. Ratio huius est, quia in Aegypto celebrius erat nomen Ioseph, quam Israelis: Ioseph enim fratribus suis loco patris fuit. Denique Ioseph acquisierat primogeniti dignitatem, ut habetur 1. Paral. 5. [Ruben fuit primogenitus sed cum violasset thorum patris sui, data sunt primogenita eius Iosepho.

Cap. 21. v. 2. [Porro Gabaonitae etc. erant reliquiae Amorrhaeorum.] Contra vero Iosue 11. v. 18. dicuntur fuisse ex genere Hevaeorum. Respondeo. Amorrhaei, utpote omnium populorum terrae promissionis potentissimi, nomen reliquis nationibus communicarunt, unde omnes Palaestini vocabantur Amorrhaei, ita Genes. 15. [Nondum impletae sunt iniquitates Amorrhaeorum,] et Amos 2. [Ego autem exterminavi Amorrhaeum.

Ibid. v. 8. [Et quinque filios Michol filiae Saul quos genuerat Hadrieli.] Maxima insurgit difficultas in hoc Textu; nam in primis Michol fuit sterilis 2. Reg. 6. v. 23. [Michol non est natus filius.] Secundo Michol numquam iuncta fuit Hadrieli; sed eius soror Merob. Respondeo. Caiet. et alii dicunt locum istum corruptum fuisse, et pro Michol legendum esse Merob. Alii vero dicunt hos quinque filios, Merob iam defunctae, adoptatos fuisse ab illius sorore Michol, quae liberis carebat, vocantur autem filii Michol, quia ab ipsa tamquam veri filii tractabantur, ita S. Hieron. in tradition.

Ibid. V. 9. [Tertium quoque fuit bellum in Gob contra Philisthaeos, in quo percussit Adeodatus filius Saltus polymitarius Bethlehemites Goliath Gethaeum.] Constat tamen Goliath occisum fuisse a Davide, ita 1. Reg. 17. Respondeo, istum fuisse fratrem alterius Goliath, ut manifeste colligitur ex 1. Paral. 20. v. 5. [Percussit Adeodatus filius Saltus Bethlehemites fratrem Goliath Gethaei.] et fuse ostendit Salian. qui ait Adeodatum ab hebraeo conversum fuisse nomen Elchana, qui inter fortissimos Davidis numeratur.

Cap. 23. v. 11. [Erat quippe ibi ager lente plenus.] Diversa habentur 1. Paralip. 11. v. 13. ubi de hac eadem pugna fit mentio his verbis. [Erat ager regionis illius plenus hordeo.] Respondeo. Vel erat veroque semine plenus; nam una pars hordeo erat sati, altera vero lentem continebat. Vel in aream comportata fuerat messis utriusque, ita Caiet. Hugo, Vatab. Unde in agrum illum asportati fuerant manipuli tam hordei, quam lentis, ita fatatur accepisse a suis maioribus Rabbi David huius loci commentator.

octingenta milia virorum fortium, qui educerent gladium, et de Iuda quingenta milia pugnatorum.] Hic numerus non concordat cum eo, qui assignatur 1. Par. 21. ubi sic legitur. [Inventus est omnis numerus Israel mille milia., et centum milia virorum educentium gladium. De Iuda autem quadringenta septuaginta milia bellatorum.] Respondeo, Ioab invitus hoc regis imperium exsequebatur; unde nec tribum Levi, nec Beniamin numeraverat, imo territus plaga e caelo immissa, destitit a populi numeratione; ipse etiam David iusserat supersederi, interea tamen pergebant adhuc alii Principes, qui in remotioribus tribubus censui praeerant; unde antequam illis innotuisset regis inhibitio, collegerant alia trecenta milia virorum ex Israel. Contra vero tribus Iuda, ideo minor ab ipsis assignatur, quia aliquid detraxerant; Ioab autem, utpote ex ea tribu, potius eam auxerat. Itaque census, quem meminit liber Regum, fuit a Ioab exhibitus, qui negligentior fuit in, numerandis aliis tribubus. Census vero relatus in libro Paral. collectus fuit a ceteris Ducibus, qui etiam in hac populi numeratione adiuvabant ipsum Ioab. Ita Caiet. et Sanct.

EX LIBRO III. REGUM.

CAp. 3. v. 12. [Dedit tibi cor sapiens, et intelligens in tantum, ut nullus ante te similis tui fuerit, nec post te surrecturus sit.] Haec Dei promissio habet aliquam difficultatem; nam Salomon non fuit sapientior Adamo, et multis Prophetis, qui ante ipsum fuerunt, imo nec sapientior Christo Domino, eiusque Matre, ac Apostolis, qui post Salomonem exstiterunt. Respondeo. Aliqui putant solum fieri comparationem cum Regibus Israel, quorum sapientissimus fuit Salomon. Aliqui dicunt hic sermonem esse de hominibus vulgari modo procreatis, ac de sapientia naturali, quae infusa fuit Salomoni; non vero de supernaturali, ita Iustin. Mart. q. 25. ad Orthodox. Clem. Alex. lib. 1. strom. Aug. lib. 8. de Civit. Dei cap. 48. Philo in vita Moys. lib. 1. Perer. in cap. 1. Exod. q. 7.

Cap. 4. v. 4. [Sadoc autem, et Abiathar Sacerdotes.] Quomodo erant Sacerdotes, si cap. 2. huius libri dicuntur eiecti a Salomone in exilium? Respondeo. Hic non recensentur Ministri a solo Salomone constituti; sed etiam interseruntur aliqui a Davide designati, licet fuerint postea, eiecti.

Cap. 5. v. 4. [Nunc autem requiem dedit Dominus Deus meus mihi per circuitum, et non est satan, neque occursus malus.] Sunt verba Salomonis dicta ad Regem Tyri, quae tamen videntur contraria cap. 11. v. 25. huius libri, ubi loquens Textus de Adad ait: [Eratque adversarius Israeli cunctis diebus Salomonis.] Respondeo. Iste Adad rebellis surrexit tunc, quando ipse etiam Salomon a Deo deficiens in Idololatriam prolapsus est: ita Caiet. Dionys. Carth. Lyr. Abul. et Sanct. unde in tanti sceleris poenam id accidit.

Cap. 7. v. 13. [Tulit Hiram de Tyro filium mulieris viduae de tribu Nephthali.] Hic tamen 2. Paralip. 2. dicitur natus ex matre, quae erat de, filiabus Dan. Insuper vocatur Pater Regis Tyri, et cap. 4. vocatur etiam Pater Salomonis. Respondeo, natus hic erat ex matre de tribu Dan, at ex Patre de tribu Nephthali. Appellatur autem Tyrius ob diuturnam habitationem, et artis suae exercitium in illa Civitate. Ita S. Hieron. et Marian. Dicitur denique Pater salomonis, et Regis Tyri, quia ob eius eximium magisterium vocitabatur ab eis Pater.

Ibid. V. 15. [Finxit duas columnas aereas, decem, et octo cubitorum altitudinis columnam, unam.] Diversa mensura assignatur 2. Par. 3. V. 15. [Duas columnas, quae triginta, et quin. que cubitos habebant.] Respondeo, iuxta Vilal. Caiet. et Abul in hoc numero maiori compraehenduntur bases, capitella, et lilia, et sic crescit altitudo.

Ibid. V. 26. [Duo milia batos capiebat.] At lib. 2. Paral. cap. 4. ait Textus: [Capiebat tria milia metretas.] Quae mensura cum sit eadem cum bato, sequitur contradictio in Textibus. Respondeo, bati vulgares erant tertia paret, minores batis sacris, de quibus hic loquitur Textus, et sic per consequens erant etiam maiores metretis, ita Marian. Vel dicamus cum Eman. Sa, licet caperet tria milia; nihilominus duo tantum milia infundi solitum fuisse. Nam usque ad orificium capiebat tria milia metretas, sed Rabbini clarius concordant hos sensus: dicunt enim, quod capiebat duo milia liquidorum, ut colligunt ex paraphrasi chaldae;siccorum vero capiebat tria milia, quia horum, mensura sit conferta, ac ad culmen coagitata., ut docet experientia.

Cap. 9. V. 11. [Tunc dedit Salomon Hiram viginti oppida in terra Galileae.] Haec concessio videtur contra Dei praeceptum. Leu. 25. [Terra, non vendetur in perpetuum, quia mea est.] Respondeo, Salomon non concessit Regi Tyrio has Civitates quo ad dominium; sed solum, quo ad usum, nempe, ut fructus illarum tandiu perciperet, usque que recuperasset impensas ab ipso factas.

Cap. 11. V. 13. [Tribum unam dabo filio tuo propter David servum meum.] Et tamen cap. seq. legimus, tribum etiam Beniamin adhaesisse Robohamo filio Salomonis. Insuper certum est ex 2. Paral. 11. Sacerdotes, ac Levitas universos transiisse ad Iudam. Respondeo. Tribus Beniamin utpote implexa, et vicina tribui Iudae ei adhaesit; sed quia adeo numero accisa erat, ut ad sexcenta virorum capita delapsa sit, comparatione reliquarum tribuum vix. nomen tribus retinuerat; imo in tribum Iuda transierat, et sub eius nomine perpetuo comprehensa erat,

sicut et alii multi reliquarum tribuum, qui vel ante captivitatem assyriacam, vel post babylonicam se tribui Iudae coniunxerant, relicto propriarum tribuum nomine omnes dein appellati sunt Iudaei. Colligitur hoc ex cap. seq. v. 17 . [correction of the transcriber; in the print -] [Super filios autem Israel quicumque habitabant in Civitatibus Iuda regnavit Roboam.

Cap. 15. V. 2. [Maacha filia Abessalom.] Constat tamen filiam unicam Absalomis appellatam, fuisse Thamar. Unde S. Hieron. putat hic non esse sermonem de Davidis filio, sed de alio, cui nomen Abessalom. Respondeo, tamen hoc cognomen videtur fuisse commune filiabus primogenitis in regno Gessur; unde etiam mater Absalomis vocabatur Maacha. 2. Reg. 3. v. 3.

Ibid. v. 5. [Eo quod fecisset David rectum in oculis Domini, et non declinasset ab omnibus, quae praeceperat ei cunctis diebus vitae suae, excepto sermone Uriae.] Ter peccasse Davidem constat ex Sacra Scriptura. Primo, quando neci destinavit universam Nabalis familiam. Secundo, quando saeviit promiscue in Ammonitas. Tertio, quando numeravit populum, ut ipsemet fatetur. Cur igitur asserit hic Sacer Textus excepto sermone Uriae, numquam Davidem declinasse a praeceptis divinis. Respondeo Deus hic loquitur, ac iudicat humano more, quo non existimantur peccata ea, quae honesto aliquo praetextu, vel virtutis apparentis velamine conteguntur. Nam ira in Nabal, et in Ammonitas velatur tegmine vindictae iustae, ac numeratio populi praetextu religiosi tributi pro Templo. Haec itaque peccata Deus non, vult evulgare, contentus, ut iudicio privato ipsius peccatoris cognoscantur. Adulterium vero, et homicidium enormia quidem peccata ab omnibus iudicabantur. Unde secundum populi existimationem, hoc unicum contra Uriam scelus gravissimum erat.

Cap. 16. V. 7. [Ob hanc causam occidit eum. Hoc est Iehu filium Hanani Prophetam.] Quomodo igitur Iehu post quadraginta annos occurrit Regi Iosaphat, ut habetur 2. Par. 19. v. 1. [Reversus est autem Iosaphat rex Iuda in domum suam pacifice in Ierusalem, cui occurrit Iehu filius Hanani Videns.] Respondeo, fuisse diversos omnino, licet nomina parentum, et filorum sint eadem, ita Sanct. Sed in textu Hebraeo nulla surgit difficultas, nam illud Occidit eum refertur ad Ieroboam, et non ad Iehu: desunt enim alia verba Hoc est Iebu, qui adhuc vivebat tempore Iosaphat Regis.

Cap. 21. V. 24. [Si mortuus fuerit Achab [correction of the transcriber; in the print Acab ] in Civitate, comedent cum canes; si autem in agro, comedent cum volucres caeli.] Contrarium asseritur cap. seq. V. 37. nimirum, eius corpus sepultum fuisse in Samaria; canes vero solum linxisse eius sanguinem. Respondeo. Deus remisit aliquid de severitate iudicii propter subsecutam paenitentiam. Unde in fine huius capitis ait Dominus ad Eliam. [Nonne vidisti humiliatum, Achab coram me ? quia igitur humiliatus est mei causa, non inducam malum in diebus eius; sed in diebus filii sui.] Qui occisus fuit, ac canibus proiectus; ita 4. Reg. 9. v. 24.

Cap. 22. V. 15. [Ascende, et vade prospere, et tradet eam Dominus in manus regis.] Haec Prophetia Micheae non solum fuit falsa, sed insuper ipse Rex in illo proelio fuit occisus. Respondeo. Micheas ironice loquebatur, quod optime percepit Rex, vel ex gestu, vel ex modo loquendi. Unde adiurat postea Prophetam, ut seposita, finctione, vera aperte loquatur his verbis. [Dixit autem rex ad cum, iterum, atque iterum adiuro te, ut non loquaris mihi, nisi quod verum est.] quod praestitit deinde Propheta Ver 17. nuntians ei necem.

Ibid. V. 34. [Vir autem quidam tetendit arcum in incertum sagittam dirigens, et casu percussis regem Israel inter pulmonem, et stomachum.] Aliter loquitur Textus 2. Par. cap. 18. v. 33. [Inter cervicem, et scapulas.] Respondeo, primus Textus loquitur de vulnere facto in ingressu sagittae; secundus vero Textus loquitur de, egressu eiusdem sagittae. Telum enim ex inferiori loco missum, ac per armorum commissuras ingressum sursum versus inter cervicem, et scapulas prorupit. Textus hebraicus concordat; nam in utroque loco legit Inter ligaturas, et thoracem, quare Vulgata in libris Regum asserit vulnus fuisse in stomacho, ubi solet ligari armatura. In Paralipomenon vero in scapulis habet, ubi etiam solent esse armorum ligaturae.

EX LIBRO IV. REGUM.

CAp. 8. V. 10. [Dixitque ei Elisaeus. Vade dic ei sanaberis.] Statim vero subiungit. [Porro ostendit mihi Dominus, quia morte morietur.] Haec contraria sunt omnino, Respondeo, vel ironice loquitur in primo Textu, vel certe ad mentem interrogantis respondet; quaerebat enim, an morbus esset lethalis, cui Propheta vera respondit; nam rex convaluit ex illa infirmitate, qua minime exstinctus fuit; sed violenta suffocatione ab externa causa, ut patet ex ver. 15. ita Caiet. et Sanc. sunt ergo duo responsa, quae ad diversas causas referuntur.

Ibid. V. 26. [Viginti duorum annorum erat Ochozias cum regnare coepisset.] Contra vero 2. Paral. 22. v. 2. [Quadraginta duorum annorum, erat Ochozias cum regnare coepisset.] Pro solutione huius difficultatis necessario agnoscendum est mendum in Libris Paral. ut ait Caiet. et Torniel. quod provenire potuit ex notis hebriacis vitiatis, nam pro Caf. et Beth. idest 22. posuerunt Mem, et Beth, idest 42. ut notavit Mariana in hunc locum, unde noster Textus Arabicus manuscriptus, quo utimur, legit etiam in lib. Paral. Viginti duorum. Nisi enim hanc admittas responsionem, cogeris concedere

filium biennio seniorem patre suo; nam Iotam, pater Ochoziae mortuus est quadragenarius, ut habetur 2. Paral. 21. v. 20. et 4. Reg. 8. v. 17.

Cap. 13. V: 19. [Si percussisses quinquies, aut sexies, sive septies percussisses Syriam usque ad consumptionem.] Et tamen idem Propheta, paulo ante dixerat. [Percutiesque Syriam in, Aphec, donec consumas eam.] Respondeo. Propheta locutus est conditionate [orig: conditionatè], nimirum, si rex fecisset, quod Deus praerequirebat tamquam signum, nempe, septenam percussionem, quam, conditionem rex neglexit; ita Abul. Caiet. Suar. Vasq. et Arrub. qui hoc exemplo probant, Deum multa praenoscere scientia conditionata, quae numquam futura sunt; licet essent quidem futura, si poneretur conditio.

Cap. 15. V. 7. [Sepelieruntque cum cum maioribus suis in civitate David,] libro vero 2. Paral. cap. 26. [Sepelierunt cum in agro regalium sepulcrorum, eo quod esset leprosus.] Respondeo Azarias Rex sepultus quidem fuit prope regum sepulcra [orig: sepulchra]; sed non in communi sepulcro [orig: sepulchro], eo quod esset leprosus, quasi mortuorum offa horrerent lepram etiam in regio corpore.

Cap. 18. V. 2. [Viginti novem annis regnavit.] Loquitur Textus de Rege Ezechia; qui tamen, viginti septem annis solum regnavit, ut manifeste constat. Tantum enim temporis fluxit a morte patris eius usque ad obitum ipsius Ezechiae. Respondeo. Textus commemorat duos etiam annos, quibus simul cum patre regnaverat.

Cap. 25. V. 7. [Vinxitque eum catenis, et adduxit in Babylonem.] Loquitur Textus de captivitate Regis Sedeciae, de quo praedixerat Ezechiel Propheta cap. 12. V. 13. [Adducam eum in Babylonem terram Chaldaeorum, et ipsam non videbit.] Quomodo igitur adductus in Chaldaeorum regionem, ipsam tamen non vidit. Respondeo, vere Sedecias Babylonem, ac Chaldaeam non vidit; nam oculis orbatus eo ductus fuit, unde Prophetae vaticinium adimpletum fuit.

EX LIBRO I. PARALIPOMENON.

CAp. 2. V. 15. [Septimum David.] Numerat scriptura filios Isai, quos asserit fuisse septem; et tamen 1. Reg. 16. U 10. numerantur octo [Adduxit itaque Isai septem filios suos coram Samuele, et ait Samuel ad Isai. Non elegit Dominus ex istis.] Inter istos non fuit David, ergo erant octo. Respondeo Isai praeter istos septem filios, habuit alium adoptivum, nempe Ionadab filium Sammaa, idest, nepotem ex tertio filio; ita Magister Hist. Scholast. et Ruper. Alii tamen dicunt scripturam hic non ponere numerum completum, praesertim cum nihil faciat ad historiam.

Cap. 3. V. 5. [Porro in Hierusalem nati sunt ei filii Simmaa, et Sobab, et Nathan, et Salomon, quatuor de Bersabee.] Quomodo igitur Salomon Prou 4. asserit se fuisse unigenitum coram matre sua? Respondent aliqui, Salomonem, fuisse vere unigenitum ex Davide: nam alii tres filii geniti fuerunt ex Uria priori marito, quos tamen David sibi adoptaverat. Sed haec responsio non subsistit; nam Nathan, ex quo S. Lucas deducit Christi genealogiam, vere fuit filius naturalis David. Insuper filius natus ex adulterio impedit, ne Salomon adhuc dicatur unigenitus matris suae. Respondeo igitur cum Saliano, et aliis ab ipso citatis. Omnes isti numerati in Textu vere fuerunt filii naturales David. Salomon vero vocatur unigenitus, quia, tamquam unigenitus longe fuit dilectissimus, ac in matris gremio versatus: unde Septuaginta, transtulerunt: Unice dilectus.

Cap. 21. V. 12. [Aut tribus annis famem.] Contra vero 2. Reg. 24. v. 13. [Aut septem annis veniet tibi fames] Respondeo, aliqui agnoscunt mendum in Libro Regum, quod irrepsit ex similitudine vocum hebraicarum, quibus ternarius, et septenarius significantur. Certe Septuaginta etiam in lib. 2. Regum: ponunt tres annos, eundem annorum numerum habet Textus Arabicus manuscript. nostrae Congregationis. Probatur etiam ratione; nam in aliis flagellis per ternarium numerum procedit Scriptura, scilicet, tres dies, tres menses, verisimile est id etiam, accidisse quoque in annis. Sanctius excusat hunc errorem dicens Prophetam initio proposuisse famem annis; sed horrescente, Davide, mitioremque poenam petente, ad triennii spatium coarctatam. Nec omittendam existimo Rabbinorum conciliationem, qui dicunt septem annorum famem minari, quia iam praecesserant tres anni, et alios tres suturos minatur Propheta, quibus addendus alter annus necessarius ad terrae culturam, qui omnes conficiunt annos septem: ita R. David Kimchi.

Ibid. V. 13. [Melius est ut incidam in manus Domini.] Contrarium optabat Sancta mulier Susanna Dan. 13. [Melius est mihi incidere, in manus vestras.] Idemque comprobatur Eccles. 2. Respondeo, David loquitur de poena temporali, et corporali. Susanna vero, et Ecclesiast. loquuntur de poena aeterna, et malo spirituali, nimirum, de morte animae.

Ibid. v. 25. [Dedit ergo David Ornan pro loco siclos auri iustissimi ponderis sexcentos.] Ast 2. Reg. ultim. v. 24. aliud pretii genus assignatur: ibi enim dicitur: [Emit David aream, et boves argenti siclis quinquaginta.] Respondeo, pro parva area ad altare condendum necessaria, et pro bobus dedit quinquaginta siclos argenteos, at vero pro reliqua area, quam templo destinaverat vastam, et amplam, addidit postmodum sexcentos aureos siclos. Aliter tamen, conciliant hos textus Rabbini, aiunt enim totum populum contribuisse, et sic unaquaeque tribus

obtulit quinquaginta Siclos, qui omnes conficiunt sexcentos. Ad id vero, quod dicitur fuisse aureos, et alibi argenteos, facilis est responsio; nam fuerunt sicli argentei; sed ad pondus siclorum aureorum, continebant enim idem, pondus, ut exprimunt verba; nam non asseritur fuisse aureos siclos; sed Auri iustissimi ponderis, et sic illud Auri non refertur ad siclos; sed ad pondus.

EX LIBRO II. PARALIPOMENON.

CAp. 1. V. 13. [Venit ergo Salomon ab excelso Gabaon in Ierusalem coram tabernaculo foedetis.] Et tamen hoc eodem cap. v. 3. manifeste asseritur tabernaculum fuisse in Gabaon. Respondeo certum est tabernaculum fuisse non in Ierusalem, sed in Gabaon; de hoc enim, dubitare non possumus, sed legendus est Textus, iuxta hebraicam versionem. De coram tabernaculo. Confirmatur lectione Septuaginta interpretum, qui legunt: A facie tabernaculi.

Cap. 2. V. 2. [Praepositosque eorum tria milia sexcentos.] Alius diversus numerus Praepositorum assignatur 3. Reg. 5. ubi numerantur tria milia trecenti. Respondeo in libro Regum praeter missos fuisse Praepositos superiores, qui Praepositis inferioribus praeerant; et hi trecenti erant, ac in isto lib. Paralip. supplentur.

Cap. 8. V. 2. [Civitates, quas dederat Hiram Salomoni.] Contrarium dictum est supra 3. Reg. 9. Salamonem dedisse Hiramo viginti Civitates. Respondeo, illud dederat, idem est, ac reddiderat, nam ibi diximus illas Civitates ad tempus, datas fuisse Hiramo.

Cap. 14. V. 2. [Asa etc. subvertit altaria peregrini cultus, et excelsa.] Atqui 3. Regum 15. dicitur: [Non abstulit excelsa.] Quomodo haec inter se, conveniunt? Respondeo. Duplicis generis erant apud Iudaeos excelsa, nimirum, altaria, et templa in locis altioribus. Quaedam prophanis idolis erant erecta, haec omnia subvertit Asa,; alia Deo vero erant dicata, quod etiam illicitum erat; nam Ierosolymis tantum pro cultu divino templum statutum erat; haec non evertit. Unde licet prophana templa purgaverit; non tamen funditus evertit, quod causae fuit, ut postmodum Idolorum cultui restituta fuerint ab aliis successoribus.

Cap. 15. V. 17. [Cor Asa erat perfectum cunctis diebus eius.] Quod videtur falsum; nam reprehenditur a Propheta infra cap. 16. quem, in carcerem misit, insuper multos occidit iniuste; denique in infirmitate Dominum non quaesivit. Respondeo. Textus hic solum loquitur de perfectione quo ad externum cultum unius Dei: nam licet in aliis peccaverit, Idola tamen non coluit.

Ibid. V. 19. [Bellum vero non fuit usque ad trigesimum quintum annum regni Asa.] Hoc contradicit supranarratis cap. 14. ubi dicitur Zara caesus ab Asa; ergo fuit bellum. Respondeo, hic computus annorum non sumitur ab initio regni Asa; sed ab initio regni iudaici, nimirum, a morte Salomonis, quando seiunctum fuit ab israelitico. Ita Hebraei, Torniel. Salian. Ann. 3095. Sanct.3. reg. 13. Marian. cap. 16. v. 1. Nam hoc etiam modo intelligendus est Tetus sequentis capitis, ubi dicitur Baasa Rex Israel, ascendisse in Iudam anno 36. regni Asae; nam tunc erat annus 16. ipsius regni, ut patet ex 3. Reg. 16. ubi dicitur Baasa e vivis excessisse an. 26. regni Asae, quomodo igitur potuisset ann. 36. post mortem, nimirum, decertare? Computus ergo annorum sumendus est ab initio regni iudaici: nam ex mutatione regnorum, saepe nova surgit aera.

Cap. 21. V. 12. [Allatae sunt autem ei litterae ab Elia Propheta.] Qui tamen iam a novennio ex hominibus abreptus fuerat, quomodo igitur litteras, in quibus contra Ioram plaga continebatur, scribere potuit? Respondeo has litteras missas fuisse per Angelum, vel hominem quempiam e Paradiso terrestri: ita Hebraei, Lyran. Bell. et alii. Vel scriptae fuerunt ab ipso Elia, adhuc vivente, et futurorum praescio, ut postea statuto tempore darentur Ioramo.

Cap. 34. V. 28. [Infereris in sepulcrum tuum in pace.] Atqui Iosias in proelio occisus fuit sagitta; ergo haec prophetia non fuit adimpleta. Respondeo. Propheta non loquitur de privata; sed de publica regni pace, ac prosperitate, quae tunc maxime vigebat, quando Iosias extra sui regni fines profectus fuerat cum exercitu obu iam Aegyptiorum Regi.

Cap. 36. V. 9. [Octo annorum erat Iochim cum regnare coepisset.] Qui tamen 4. Reg. 24. dicitur decem, et octo annorum fuisse. Respondeo, regnaverat una cum patre decem annos; defuncto vero patre solus regnare coepit agens annum decimum octavum, et secundum hanc explanationem regnavit tribus mensibus, ac decem diebus.

EX LIBRO TOBIAE.

CAp. 4. V. 11. [Quoniam eleemosyna ab omni peccato, et a morte liberat.] Quomodo hoc stare potest cum eo, quod dixit Divus Paulus 1. Corinth. cap. 13. [Si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas, caritatem autem non habuero, nihil mihi prodest.] Respondeo eleemosyna dispositiue liberat a peccato, impetrat enim gratiam maiorem, qua peccator provehatur ad consequendam caritatem. Ita S. Thom. Alber. Scot Gab. Dut. Caiet. et alii. Potest etiam eleemolsyna id praestare, formaliter, si cetera adsint, nem pe Fides, Spes, Caritas, Paenitentia. Vide S. Aug. de verb. Dom. in Luc. ser. 30. Fr. V. in Hierol. Eleemosyna.

Cap. 5. V. 18. [Ego sum Azarias Ananiae magni filius. [Haec sunt verba Angeli ad Tobiam;

quae proferri non possunt sine mendacii nota, unde Witacherus lib. 1. contra Edmundum, Campianum asserit Angelum mentitum fuisse; sed hoc absit. Respondeo igitur. Angelus praeferens similitudinem Azariae poterat quidem dicere se esse Azariam, sicut Gen. 31. Angelus praeferens Dei similitudinem, aiebat: [Ego sum Deus,] ut concedit Calvinus magister supradicti Witacheri Secundo si respicimus nominis significationem, vera dicebat Angelus; nam, Azarias significat auxilium Dei, quod vere praestare venerat Tobiae; erat autem filius Ananiae, quod nomen significat gratiam, vel donum, Dei. Angelus enim erat gratiae filius. Unde, notat S. Gregor. hom. 34. in Evang. Angelos ex se nulla habere nomina; sed ea sortiri ratione, ministerii, quo aliquando funguntur.

Cap. 6. V. 8. [Cordis eius particulam si super carbones ponas, fumus eius extricat omne genus daemoniorum.] Versu vero 19. non cordis; sed iecoris mentionem facit. [Ipsa autem nocte incenso iecore piscis fugabitur daemonium.] Respondeo utraque pars tam cordis, quam iecoris habebat talem virtutem fugandi daemonium non quidem naturalem, nec supranaturalem, ut aqua benedicta; sed solum id praestabat, ut signum quoddam. Ad positionem enim illius combustionis vi angelica fugabatur daemonium, ut clare patet ex cap. 8. [Tunc Raphael Angelus apprehendit daemonium, et religavit illud in deserto.

Cap. 9. v. 3. [Vadas ad Gabelum in Reges civitatem Medorum.] Quomodo Tobias iunior mittebat Angelum in Rages, in qua ipsi iam, erant, ut colligitur ex cap. 3. ibi namque manebat sponsa. Respondeo. Rages est nomen, commune tam civitati, quam regioni, sicut Neapolis in Italia significat tam regnum, quam civitatem. Tobias igitur. et Angelus erant in regione Rages in civitate, quae vocabatur Ecbatanis Gabelus autem habitabat in ipsa civitate Rages, ad quam mittebatur Angelus.

EX LIBRO IUDITH.

CAp. 8. V. 1. [Iudith vidua filia Merari] sequitur textus narrando eius genealogiam, quam deducit ad Simeonem filium Ruben. Sed surgit difficultas: nam Simeon non fuit filius, sed frater Ruben, ita Genes. 29. Respondeo, pro Ruben legendum esse Israel, ut vertit Graecus giou= *is1rah(l. Idem habet Arabicus nostrae Congregationis; ita etiam sentiunt S. Fulg. Epis. lib. 2. c. 14. Bellar. lib. 1. de verbo Dei cap. 12. arg. 12. errorem hic agnoscunt Serar. et Mar. nam Iudith fuit ex tribu Simeon.

EX LIBRO ESTHER.

CAp. 3. V. 1. [Aman de stirpe Agag.] Hic fuit Amalecitarum Rex captus a Saule 1. Reg 15. ita Ioseph. Ruper. Caiet. Lyran. At quomodo infra cap. 16. v. 10. Aman dicitur Macedo. [Aman filius Amadathi, et animo, et gente, Macedo.] Respondeo. Maiores eius fortasse ex strage Amalecitarum profugi in Macedoniam, secesserunt; postea vero parentes Amanis iterum ante haec tempora in Persidem demigrarunt. Sed probabilior est eum natum ex Patre Macedone, et matre Persa ex antiqua Amalecitarum origine, ita Salian.

Cap. 6. V. 3. [Nihil omnino mercedis accepit.] Sermo est de Mardochaeo; contrarium habemus cap. 12. v. 5. [Praecepitque ei Rex; ut in aula, palatii moraretur, datis ei pro delatione muneribus.] Ergo aliquid praemii acceperat Mardochaeus. Respondeo. Munera quidem leviora, ei data fuerant, quae tamen meritis non respondebant; ideoque non erant merces, et per consequens, nec praemium, vel honor, de quibus Rex interrogabat.

EX LIBRO IOB.

CAp. 19. V. 17. [Et orabam filios uteri mei.] Sed quomodo poterat filios orare quando omnes perierant, ut ex cap. 1. Respondeo. Graecus legit giou/s2 pallaki/dwn kolake/uwn, idest, filios concubinarum mearum, seu secundarum uxorum. Symmachus legit, filios puerorum meorum, scilicet nepotes.

EX PSALMIS.

Psalm. 17. V. 27. [Cum perverso perverteris.] Loquitur Psalmista cum Deo, de quo dicitur Malach. 3. [Ego Dominus, et non mutor] Respondeo, sensus est, quod Deus cum perverso perverse, idest, severe agit: ita Hier. Theod. favet Arabica versio quae sic legit. Cum perverso perversus eris.

Psalm. 31. V. 3. [Quoniam tacui inveteraverunt omnia ossa mea, dum clamarem tota die] Contradicit sibi; quomodo enim tacet, si clamat tota die? Respondeo tacuit David a confessione peccati nimirum novem mensibus; haeserat namque in peccatis a die patrati adulterii usque ad partum uxoris; clamabat tamen, idest, rugiebat, ut vertunt Chald. Aquil. et Hier. prae dolore morbi in scelerum poenam immissi; ita Aug. Hier. et alii adeo addit. [Inveteraverunt omnia ossa mea,] idest, omne robur meum elanguit.

Psalm. 25. V. 8. [Homines, et iumenta salvabis Domine.] Numquid iumenta erunt in Caelo? Respondeo. Psalmista loquitur de salute corporali. scilicet, de esca, sanitate, prole etc. ita Aug. et alii, Arabica versio legit. [Hominum, et iumentorum tu es Salvator Domine.] Allegorice nomine iumentorum intelliguntur peccatores, ita Hier. et Didym.

nec semen eius quaerens panem.] Hoc prima fronte videtur falsum; legimus enim multos iustos fame laborasse, uti fuit Lazarus mendicus, filii Iacob. Gen. 42. Abraham. Gen. 12. multique Sancti Martyres. Respondeo. Tunc Deus pro pane corporali dabat spiritualem, nempe, copiam solarii, et sic in ipsa inopia non derelinquuntur a Deo. Eodem modo etiam Sancti Martyres numquam derelicti fuerunt a Deo; nam quando tyrannus inedia eos tormentabat, tunc amplum patientiae fructum, ac martyrii coronam referebant; iuxta illud psalmi 34. v. 11. [Inquirentes autem Dominum non minuentur omni bono.] Aliqui tamen exponunt verba Davidis in sensu litterali, quia iusti, licet fame laborarunt; illis tamen non defuit Deus in necessariis: contra vero impii famem patiuntur, ut canes. Idem dicendum est de alio textu Prou. 10. [Non affliget Dominus fame animam iusti.] Possumus etiam dicere Davidem loqui de se, ipso dicens. Non vidi, unde si aliquando id accidit, fuit aliquod rarius.

Psalm. 40. V. 1. [Beatus qui intelligit. super egenum, et pauperem] cui veritati, ac optimo consilio videtur contradicere praeceptum divinum Exod. 23. v. 3. [Pauperis quoque non misereberis in iudicio.] Facilis est soluti: nam, vetat Deus iudicem declinare a iustitia ex misericordia erga pauperem: unde lectio hebraea est clarior: [Pauperem ne honorato in lite, eius;] ac si dicat, pauper litigiosus non meretur honorem, nec misericordiam. Tales sunt piscatores beneficiorum [orig: benefitiorum] ecclesiasticorum, qui falsis documentis suscipiunt litas iniustas, et cum sint pauperes ingenio, ac virtutibus piscari in tenebris satagunt nocturnis. Istorum non solet misereri sacra Rota Romana; imo contra ipsos tamquam contra fures sententias proferre deberet, ut a tam vili negotiatione desistant: nam, bonus Ecclesiasticus non ascendit aliunde; sed per ostium intrat in Christi ovile, idest, meritis, ac Pastoris sui legitima approbatione.

Psalm. 43. V. 19. [Declinasti semitas nostras a via tua. [Hinc colligunt haeretici Deum esse causam peccati, quod tamen falsum est, ut admonet Eccl. 15. 12. [Non dicas ille me implanavit.] Respondeo, ante praedicta verba repetendam, esse particulam negativam superius positam, nimirum, Non declinasti. ita Hebr. Hier. Chrys. Geneb. Ians. Quod si velis affirmative legere, sine particula negativa, ut vertit Chald. tunc sic exponendum est. Declinasti semitas nostras, idest, actiones, et negotia nostra, Avia tua, scilicet, a solito modo agendi nobiscum; non, enim protexisti nos, sed potius permisisti omnia nobis infeliciter succedere.

Psalm. 115. V. 2. [Omnis homo mendax.] Haec verba contradicunt manifeste textui Apocal. 14. v. 5. [Et in ore eorum non est inventum mendacium.] Loquitur S. Ioannes de centum quadraginta quatuor millibus Virginum. Hinc deducit Lutherus omnia opera hominis esse peccata, quia si homo non potest verum dicere, quod facilius est, ergo nec bonum facere. Respondeo sensus huius loci non est hominem actu esse mendacem, ac semper mentiri; sed pronum, ac proclivem natura sua ad mentiendum, et fallendum, quod non est peccatum; sed vitium, naturae corruptae peccato originali: ita S. Bas. Hier. et Aug. Docet Chrysostomus omnes homines esse mendaces respectus Dei, qui est summa veritas, et immutabilis. Creaturae autem sunt mendaces, idest, vanae, et mutabiles.

EX PROVERB.

CAp. 26. V. 4. [Ne respondeas stulto iuxta stultitiam suam, ne efficiaris ei similis.] Statim vero sibi contradicit versu sequenti. [Responde stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens videatur.] Quomodo haec possunt servari si sunt contraria? Respondeo. Sensus est. Ne respondeas stulto verbis, quia oleum, et operam perdes; sed verberibus corripiendo, eiusque, petulantem linguam coercendo, quod clare demonstrat ipse Sapiens versu superiori dicens: [Flagellum equo, et camus asino, et virga in, dorso imprudentium.] Melius tamen explicari, et concordari possunt hi duo Textus. Primus vetat responsionem iuxta stultitiam, nimirum, ne respondeas stulte, sicut ipse stultus, ne efficiaris ei similis. Secundus Textus iubet respondere iuxta stultitiam, nimirum, ut meretur eius stultitia: unde Graecus vertit; kata\tho\, et tro\s2 tho\ a)frosu/nhn.

EX ECCLESIASTE.

CAp 1. V. 4. [Terra in aeternum stat.] Contra vero Isai. 24. [Agitatione agitabitur terra sicut ebrius, et auferetur.] Respondeo, terra auferetur, non quo ad substantiam; sed quo ad incolas, et aedificia, ut ait S. Hier.

Cap. 7. V. 17. [Noli esse iustus multum.] Haec Salomonis sententia, non solum continet difficultates non paucas; sed adversatur consiliis Evangelicis. [Beati, qui esuriunt, et sitiunt iustitiam. Mat. cap. 5. v. 5.] ac aliis quamplurimis locis Sacrae Scripturae. Respondeo. Non debet esse homo iustus multum, idest, in externa facie, quia verus iustus non imitatu pharisaicam iactantiam; sed caelat virtutes: ita Aug. Lyran. Caiet. Alii vero intelligunt haec verba de iustitia vindicativa; ita, ut non debeat iudex, vel superior esse nimis iustus, nimirum, rigorosus: sed errantem ovem humeris levare: ita S. Amb. Deniq. R. Aben Ezra intelligit praedicta verba de nimia, ac superflua corporis afflictatione: quando, nimirum, indiscrete ieiuniis, vigiliis, ac mortificationibus maceramus corpus, sicut agricola, qui nimia anxietate vexat campum, ut fructus copiosos colligat; erit namque inutilis

labor. Unde Plinius. [Bene colere necessarium est, optime damnosum. lib. 18. histor. nat. cap. 6.

EX LIBRO SAPIENTIAE.

CAp. 7. v. 2. [Decem mensium tempore coagulatus sum in sanguine ex semine.] Contra vero mater Machabaeorum. 2. Mach. 7. dixit. [Novem mensibus te in utero portavi,] et hoc tempus videtur commune omnibus hominibus. Respondeo. Perfectissimus nascendi terminus sunt novem menses solares completi, seu decem lunares inchoati, quorum hic meminit Salomo. Mater autem Machabaeorum loquebatur de mensibus solaribus.

EX ECCLESIASTICO.

CAp. 1. V. 16. [Initium sapientiae timor Domini, et cum fidelibus in vulua increatus est.] Quomodo hoc stare potest cum eo, quod ait S. Paul. Ephes. 2. Omnes nos nasci filios irae. Respondeo. Hanc esse hyperbolem; loquitur enim de iis, qui a tenera aetate Deum timere incipiunt; nisi velis intelligere de natura, et indole optima, et ad pietatem proclivi, quae timor Domini vocari potest. Hoc tamen ad litteram impletum est in Beatissimae Virginis immaculata Conceptione; insuper de S. Ioannis, et Ieremiae in utero sanctificatione. Aliqui intelligunt hunc locum de praedestinatis, quibus in instanti creationis destinatur gloria.

Cap. 3. V. 16. [Nam pro peccato matris restituetur tibi bonum.] Quomodo ex peccato oritur bonum, dicente Apostolo ad Rom. 6. [Stipendia peccati mors.] Respondeo peccatum matris, de quo hic est sermo, nihil aliud significat, quam iniuriam a molesta matre illatam, quam si filius patienter tolerat, restituetur est bonum.

Cap. 7. V. 15. [Non iteres verbum in oratione tua] et tamen Christus Dominus Matt. 26. [Tertio oravit, eundem sermonem dicens.] Respondeo hic prohibetur inutilis verborum reiteratio, quam etiam Christus prohibuit. Matth. 6. Possumus etiam dicere reprehendi garrulitatem in sermone familiari. Emanuel Sa asserit his verbis inculcari attentionem in oratione, ut non sit opus repetere verba semel prolata.

Cap. 13. V. 11. [Noli esse humilis in sapientia tua.] Hoc manifeste repugnat Christi consiliis multis in locis. Respondeo, Sapiens loquitur hic de animi abiectione, quae maculam infert viro sapienti, non autem de virtute humilitatis, quam Christus commendat. Vel melius. Sapiens non debet abduci a vero, et recto, specie humilitatis, et subiectionis; sed potius libertatem spiritus pro veritate retinere debet.

Cap. 18. V. 1. [Qui vivit in aternum creavit omnia simul.] Hoc repugnat Gen. cap. 1. ubi sex diebus dicitur Deus creasse universa. Respondeo, illud Simul, graece legitur koinh=, idest, Communiter, seu Pariter, nimirum, nulla re prorsus excepta. Vel cum Rabano per Omnia intellige omnium rerum materiam, quae primo die simul producta fuit; unde ex hoc loco male colligitur uno die Deum creasse omnia.

Cap. 40. V. 29. [Fili in tempore vitae tuae ne indigeas, melius est enim mori, quam indigere] Contrarium docuit Christus Dominus, qui Matth. 19. ait. [Si vis perfectus esse vade, vende omnia, quae habes, et da pauperibus.] et alibi. [Beati pauperes spiritu.] Respondeo certum est hic non reprehendi Religiosorum, virorum voluntariam mendicitatem, quae ex humilitatis, et virtutum amore libenter suscipitur, nec impedit sapientiam, estque laudabilis; sed illa reprehenditur, quae ex otio, et inertia provenit, et sapientiae acquisitioni multum obest.

Cap. 49. V. 5. [Praeter David, et Ezechiam, et Iosiam omnes peccatum commiserunt.] Quomodo excipitur David, qui gravissime peccaverat. 2. Reg. 11. item ipse Ezechias nec a peccato fuit immunis. 4. Reg. 20. Respondeo. Textus hic loquitur de peccato Idolatriae, ut ex sequentibus clare colligitur, vel sermo est de arctiori cum Idolatris amicitia, cuius criminis Iosaphat alioquin pius rex reprehenditur 2. Par. 18.

EX ISAIA.

CAp 16. V. 1. [Emitte agnum Domine dominatorem terra de Petra deserti.] Haec verba a S. Hieron. multisque alii intelliguntur de Christo Domino, qui tamen de Nazareth, et Bethlehem venit; non vero de Petra originem duxit. Respondeo Christus Dominus originem trahit ex Ruth Moabitide avia Davidis, quae nata est in urbe Petra, quam urbem ait Strabo lib. 16. sic vocatam a rupibus; eam auxit magnopere Rex Balduinus. et Suldanus eam totius Aegypti. ac Arabiae gazophylacium constituit, ut testatur Adrichomius. Rabbini frustra conantur haec verba torquere a Christo Domino ad Ezechiam regem, ideoque legunt. [Mitte agnum dominatori terrae] eo quod Moabitae constituissent pendere annuum tributum centum millium agnorum regi Israel.

Cap. 23. V. 16. [Et erit post septuaginta annos, visitabit Dominus Tyrum, et reducet eam.] Contra vero de eadem urbe praedixit Ezech. 26. V. 14. [Non aedificaberis ultra.] Respondeo illud Ultra significat in longum tempus; unde Hebraea legit Od, idest, Amplius, quod communiter significat tempus Iubilaei, nimirum spatium quinquaginta annorum. S. Hier. ait Tyrum aedificatam, ac restitutam in pristinam civitatem, non tamen in regnum; nam deinceps subfuit Chaldeis, Graecis, ac Romanis. Scholiastes ait cives omnes fuisse deletos, ac proinde urbs alia

diversa exstructa fuit. Idem dicendum est de alio Textu eiusdem Prophetae Ezechielis eodem ipso citato capite: [Requisita non reperieris ultra in sempiternum.

Cap. 45. V. 1. [Haec dicit Dominus christo meo Cyro:] sequitur scriptura promittens ei victorias, ac regna subditasque nationes, post multa vero vers. 4. queritur Deus his verbis, [et non cognovisti me.] Aliter scribitur lib. 1. Esdr. cap. 1. v. 2. [Haec dicit Cyrus rex Persarum. Omnia Regna terrae dedit mihi Dominus Deus caeli:] Ergo cognovit verum Deum Respondeo, licet cognoverit Deum, non tamen cognovit eum unicum, et solum, nam simul etiam idola colebat usque ad mortem, ita S. Hieron. et alii. Vel dicas secundum Lyran. Non cognovisti me, hoc, nimirum, tempore, quando te describebam, quia nondum natus eras.

EX IEREMIA.

CAp. 7. V. 22. [Quia non sum locutus cum patribus vestris, et praecepi eis in die, qua eduxi eos de terra Aegypti de verbo holocaustomatum, et victimarum.] Hoc videtur manifeste falsum; nam primis Levitici capitibus de nulla re agitur, praeterquam de sacrificiis et victimis. Respondeo. De talibus sacrificiis impio, ac impuro animo oblaris, quatis, quasi per illa placandus sit Deus; certe numquam locutus est; nam absque mandatorum observatione non possunt illi placere sacrificia, unde notavit Sanctus Hieron. Deum prius dedisse populo decalogum, ac numquam in Exodo locutum fuisse de sacrificiis; postea vero in Levitico praescripsit sacrificia, ne populus Idolis gentium more sacrificaret.

Cap. 27. V. 7. [Et seruient ei omnes gentes, et filio eius, et filio filii eius.] Loquitur Propheta de Nabuchodonosore [orig: Nabduchodonosore], cui tamen successit solum eius filius Balthassar, ergo quinam sunt hi tres reges commemorati. Respondeo hic sermo est de Nabuchodonosore [orig: Nabucodonosore] seniore, qui etiam vocabatur Nabol Assar, et hic erat pater Nabuchodonosoris iunioris, qui dictus fuit Magnus. Colligitur haec responsio ex eodem Propheta, qui initio eiusdem capiris dicit se locutum fuisse haec in principio regni Ioachim filii Iosiae regis Iudae; atqui in principio regni Ioachim regnabat Nabol Assar, et quidem solus: nam anno quarto regni Ioachim socium, ac regni collegam accepit filium, ut habetur supra cap. 25. Aliter numerant hos tres reges S. Hieron Ruper. Lyran. S. Tho. Vat. dicunt enim, primum fuisse Nabuchodonosor, secundum Evilmerodach, tertium denique Balthassarem. At iuxta auctores primae sententiae idem est Evilmerodach, et Balthassar.

Cap. 29. V. 22. [Sedeciam, et Acab, quos frixit rex Babylonis in igne.] Isti duo ex Hebraeorum sententia, item Rabani, Hugonis, S. Tho. Lyran. et Saliani sunt illi senes, qui Susannae pudicitiam tentarunt. At senes illi, ut legitur in Dan. 13. alio supplicio, nimirum, lapidibus occisi sunt. Respondeo, fuerunt quidem primo lapidibus obruti, dein igne frixi. Daniel autem solum mentionem facit de poena talionis a legibus statuta. Hanc tamen opinionem reprobant ut falsam Mald. Perer. Sanch, et alii.

Cap. 30. V. 8. [Et non dominabuntur ei amplius alieni,] et tamen constat Persarum reges dominatos fuisse Iudaeis post reductam captivitatem 2. Esd. 9. Respondeo. Haec verba ad litteram non possunt intelligi de liberatione per Cyrum facta; sed de ea, quam dedit Dominus Iesus Christus suis; ita S. Hieron. Theod. et alii, unde miscet Propheta typum cum antitypo, et advolat a Cyro ad Christum, de quo litteraliter, et non allegorice haec intelliguntur; ita Corn. a Lapide.

Cap. 36. V. 30. [Non erit ex rege Ioachim, qui sedeat super solium david:] Et tamen contraria legimus 4 Reg. 24. [Dormivit Ioachim cum patribus, suis, et regnavit Ioachim filius eius pro eo.] Respondeo. Tentavit quidem filius solium ascendere regium, in quibus tribus circiter mensibus sedit, non tamen pacifice; nam abductus dein fuit in Babylonem cum tota eius aula, ideoque aestimatur, ac si non regnasset, ita Theod. Posteri autem eius non fuerunt reges, sed duces, et quidem tributarii Persarum regibus. Machabaei vero aliqui fuerunt reges, sed ex tribu levitica, non autem ex stirpe Ioachim originem ducebant.

Cap. 41. v. 5. [Et munera, et tus habebanti in manu, ut offerrent in domo Domini.] Quomodo poterant offerre in domo Domini, si templum iam succensum fuerat, ut est in 4. Reg. ult. Respondeo, Domus Domini vocatur locus ille, quem Deus elegerat, ut in eo Templum erigeretur, ac iterum restauraretur, ut aiunt a Castro, et Sanchez, et Cornel. a Lap. Colligitur ex Baruch. 1. v. 10. ubi dicuntur Iudaei misisse pecunias ex Babylone pro victimis Deo offerendis. Maldonat. tamen putat istos octoginta non venisse in Ierusalem, sed in Masphath, ubi Iudaeorum reliquiae collectae erant sub Godolia, ibique altare aliquod eius iussu excitatum fuisse. FR V. Masphath. in dict Synagoga.

Cap. 47. V. 4. [Depopulatus est enim Dominus Palaestinos, reliquias insulae Cappadociae.] Quomodo Cappadocia vocatur insula, cum sit Provincia in Graecia? insuper quomodo ex ea originem ducant Palaestini? Respondeo. Cappadocia, de qua hic loquitur Propheta, est insula prope Tyrum secundum Torniel. quae deinde dicta est nova Tyrus, huic opinioni favet hebraea versio, quae legit Caphtor, nam Caph, est manus, Tor, idest Tyrus, quasi dicat manus, seu latus Tyri. Sed Theod. et a Castro vertunt non Cappadociam, sed Cyprum. Multi

denique sumunt hanc vocem pro vera Cappadocia, quae licet sit in continenti, quia tamen extenditur longo littore in pontum Euxinum vocatur insula. Cappadoces autem occuparunt Palaestinam expulsis Hevaeis, ut patet Deuteron. 2. v. 23. Ita Rab. Noster Arabicus legit: Reliquias succisorum Cappadocum, nullamque facit mentionem insulae.

Cap. 50. V. 39. [Non habitabitur ultra usque in sempiternum.] Loquitur Propheta de Babylone, quam tamen ex Dan. 6. 9. et 10. constat iterum restauratam fuisse. Respondeo. Haec Prophetia non simul; sed sensim, et successive impleta fuit. Primo per Cyrum adempta fuit illi Monarchia. Secundo a Dario moenibus spoliata teste Herodoto lib. 3. et Iustino l. 1. Tertio a Seleuco, et Nicanore civibus, et opibus exhausta; insuper teste Plinio lib. 6. cap. 26. Parthi omnia transtulerunt inde. Denique sub Adriano Imperatore teste Pausania lib. 8. nihil relictum praeter muros. Unde S. Hieron. in cap. 13. Isa. ait tempore Theodosii venationes tantum regias fuisse Babylone, eiusque murorum ambitu bestias contineri.

Cap. 51. V. 25. [Mons pestifer.] Loquitur de Babylone, quae tamen in planitie sita est. Postea v. 36. [Desertum faciam mare eius.] Et tamen nullum ibi est mare. Denique ver 41. vocatur Sesach. Respondeo. ad primam difficultatem. Vocatur Babylon mons ob fastum imperii, ita Theod. et Lyran. vel ob murorum altitudinem, ut censent Vatab. et Mald. qui muri ad ducentos cubitos attollebantur, ut asserunt Herod. Plin. Diod. Sicul. et Oros. Ad secundum dico nomine maris intelligendum esse fluvium Euphratem turgidum maris instar, ut ait Lyran. Alii vero ut Theod. et Vatab. nomine maris intelligunt hominum, ac opum abundantiam. Ad tertium denique dico vocari Sesach, idest Byssi saccum, ut ait S. Hieron. ob byssi, ac purpurae abundantiam; nisi malis cum Athenaeo lib. 14. et aliis dicere, Sisach lingua babylonica significare diem festum celebrantem. Nam eo die, quo festum Deo suo Belo celebrabat; cecidit civitas ista ex Dan. 5. Nec praetereunda est versio nostri Textus Arabici, quorum unus legit Arischa, alius Civitas gloriosa.Haec secunda versio multum facit ad rem.

EX EZECHIELE.

Cap. 20 V. 25. [Ergo et ego dedi eis praecepta non bona, et iudicia, in quibus non vivent.] Quomodo hoc verificari potest de divinis praeceptis, de quibus habemus hoc codem cap. v. 11. [Et dedi eis praecepta mea, et iudicia mea ostendi eis, quae faciens homo vivet in eis.] Respondeo, Deus permisit dari populo praecepta pessima, difficillima, ac molestissima de ritu colendi idola, nimirum Gentium praecepta, ita Hebraei, et ex iis Pradus, et hoc in poenam, eo quod spreverant praecepta divina. Ita. S. Hieron. et Mal. Vel Praecepta non bona, nimirum non tam perfecta, ut in Evangelio: ita exponunt S. Ambr. et S. Cyrill.

Cap. 30. V. 14. [Faciam iudicia in Alexandria.] Atqui Alexandria tunc non erat, quae vix ducentos, et triginta post annos exstructa fuit. Respondeo. Haec Civitas per prolepsim, idest anticipationem vocatur Alexandria. Nam Hebraice dicebatur No, quae teste Nahum cap. 3. v. 8. Amplitudine non cedebat Ninivae, complectebaturque suo ambitu viginti leucas, ut ait Diod. Sicul. lib. 3. cap. 7. Graecus Textus legit *dio/s1polin, idest, Iovis urbem. Hanc igitur subvertit Nabuchodonosor, quam postea instauravit Alexander, vocavitque suo nomine Alexandriam.

Cap. 32. v. 27. [Qui descenderunt ad infernum cum armis suis, et posuerunt gladios suos sub capitibus suis.] Certum tamen est ex Psalm. 48. cum homine mortuo nihil descendere. Respondeo. Propheta his verbis denotat istos fortes morituros inglorios, et ita cum armis, et absque ulla pompa corpora insepulta canibus discerpenda.

Cap. 39. v. 28. [Et non dereliquerim quemquam ex eis ibi.] At multa Iudaeorum milia post reductionem factam per Zorobabelem, et Cyrum, vel Machabaeos apud externas nationes remanserunt. Respondeo. Haec prophetia non potest verificari nisi de ultima reductione praestanda post mortem Antichristi, quod colligitur ex verbis sequentibus huius capitis. [Non abscondam ultra faciem meam ab eis,] nam de facto abscondit faciem ab eis a tempore Titi usque in hodiernum diem, ergo loquitur de ultima liberatione.

EX DANIELE.

CAp 2. V. 1. [In anno secundo Regni Nabuchodonosor vidit somnium.] Certum tamen est plures post annos somnium vidisse. Respondeo. Initium regni nunc non intelligitur, ex quo primum regnare coepit in Caldaea; sed ex quo Monarcha factus est subiugata Asia et magna ex parte Aegypto devastata, qui annus secundus Monarchiae fuit trigesimus septimus Regni, ita Cornel. a Lap. et alii.

Cap. 4. V. 34. [Nunc igitur ego Nabuchodonosor laudo, et magnifico, et glorifico regem caeli.] Haec est epistola regis, in qua Dei magnalia enumerat, et tamen vers. 5. vocat Belum Deum suum, igitur non glorificavit Deum caeli. Respondeo, quando vocat Belum Deum suum loquitur de tempore praeterito, quo Danieli puero nomen a Belo desumptum dederat. Unde verisimile est ipsum in paenitentia, ac animi submissione usque ad mortem perseverasse, ac proinde aeternam salutem consecutum fuisse, ut docent Doroth. in synopsi. Epiph. in vita

Cap. 9. V. 1. [Anno primo Darii filii Assueri.] At Assuerus fuit longe posterior Dario, quomodo igitur fuit illius pater. Respondeo. Darius erat filius Astyagis Medorum regis, nomen autem Assueri erat commune regibus Medorum, sicut nomen Artaxersis erat commune Persarum regibus. Hinc Cambyses maritus Esther, et alii reges vocantur modo Assueri, modo vero Artaxerses, prout a Medis, vel a Persis, quibus utrisque praeerant compellari contigebat.

Cap. 13. V. 45. [Suscitavit Dominus Spiritum Sanctum pueri iunioris, cuius nomen Daniel.] Si Daniel erat puer, cur versu 50. infra dicunt ei senes. [Quia tibi Deus dedit honorem senectutis.] Respondeo. Daniel vere erat iuvenis, dicitur autem puer respectu istorum senum: agebat enim tunc annum vigesimum quartum. Nam haec historia contigit sub annum quartum a transmigratione in Babylonem; ut ait Corn. a Lapide. Additur denique ipsi datum fuisse a Deo senectis honorem, nimirum, dignitatem iudicandi, quae senibus proprie convenit.

EX AMOS.

CAp. 5. v. 25. [Numquid hostias, et sacrificium obtulistis mihi in deserto quadraginta annis.] Quomodo reprehenditur populus, si Exod. 24. et Levit. 8. 14. et 15. legimus multa obtulisse sacrificia. Respondeo. Vere post dedicationem tabernaculi in Monte Sinai Israelitae victimas non obtulerunt, eo quod non essent certi de statione, nec ad unum diem. Debebant enim semper esse parati ad iter; nam statim, ac movebatur ab Angelo columna nubis, castra etiam movebantur. Unde triginta octo annis, et undecim fere mensibus a sacrificiis abstinuerunt sese. Dicuntur tamen fluxisse quadraginta anni more Scriptoribus etiam sacris usitato, quo numeros, quibus parum deest, vel superest, integros, et rotundos consignant. Ita Lyran. Vatab. Corn. a Lapide.

Cap. 7. v. 14. [Non sum Propheta.] Quomodo poterat sine mendacii noa hoc asserere Amos, cui dicitur a Deo ver. 15. eiusdem capitis. [Vade Propheta ad populum.] Respondeo, Amos dicit se non esse Prophetam ex professione, vel a prima aetate, cum eius muneris fuerit armenta pascere. Unde Septuaginta legunt: Non eram Propheta.

EX MICHEA.

CAp. 5. v. 2. [Tu Bethlehem Ephrata.] Matthaeus vero citans istum locum ait cap. 2. 6. [Tu Bethlehem terra Iuda.] Respondeo, duplex erat Bethlehem, una in tribu Zabulon, altera in tribu Iuda, de qua loquitur Propheta, et ad distinctionem prioris addidit ei cognomen Ephrata, quae fuit secunda uxor Caleb, a qua tota illa fertilis regio nomen acceperat. Eadem est ergo Bethlehem Ephrata, et Bethlehem Iuda.

EX NAHUM.

CAp. 1. v. 12. [Afflixi te, et non affligam te ultra.] Certum tamen est post istam promissionem Deum pluries in populum suum varias immisisse afflictiones. Respondeo, sensus illius promissionis est. Non affligam te, scilicet, nisi novis sceleribus ad id me de novo coegeris. Vel Non affligam te ultra: nimirum, per Assyrios. Ita Corn. a Lapide.

EX ZACHARIA.

CAp. 1. v. 8. [Et ipse stabat inter myrteta.] Sermo est de Angelo, de quo ver. seq. ait: [Angelus, qui loquebatur in me.] Quomodo igitur loquebatur interius, si erat inter myrteta. Respondeo. Iste modus loquendi es hebraismus; idem enim est, ac si diceret. Loquebatur mecum, vel ad me, ut vertit Chald. et censent Theod. et Vatabl. Alii vero, inter quos Hieron. Remig. Alb. Hugo, et Lyr. putant fuisse diversos Angelos. Nam qui loquebatur interius per inspirationes, ac mentali voce erat Angelus Custos ipsius Prophetae; alius vero inter myrteta erat Archangelus Michael.

Cap. 2. v. 4. [Absque muro habitabitur Ierusalem prae multitudine hominum.] Constat tamen 2. Esd. cap. 2. Nehemiam instaurasse muros eiusdem Civitatis, quae numquam illis caruit. Respondeo, sensus est tantam hominum frequentiam eo confluxuram, ut murorum ambitus eos capere non possit; et sic ostendit suburbia construenda esse, ac villas vicinas erigendas, quod contigisse suo tempore testatur Ioseph lib. 6. bel. Iud. cap. 6. Unde illud Absque muro, vertunt aliqui Extra muros, sicut illud Iosue 17. 5. [Ceciderunt funiculi Manasse decem absque terra Galaad,] idest, extra terram Galaad.

Cap. 12. v. 2. [Sed et Iuda erit in obsidione contra Ierusalem.] quomodo Iudas obsidebit Ierusalem, quae erat Metropolis, ac caput totius Iudeae. Respondeo. Iudaei transfugae Iason, Menelaus, et alii adiuvarunt Antiochum in oppugnanda Ierosolyma, ut videre est in Historia Machabaeorum, et confirmatur testimonio Iosephi lib, 12. antiq. cap. 6.

EX LIBRO I. MACHAB.

CAp. 1. v. 1. [Alexander Philippi Macedo, qui primus regnavit in Graecia.] At regnum Graecorum constat longe antiquius fuisse ex Dan. 11. v. 2. Respondeo. Alexander Primus regnavit in Graecia, intelligitur nimirum in tota Graecia, ut exponit Serar. Vel dicas. Primum regnavit in Graecia, deinde in aliis regnis, quae

armis accepit. Nam in Textu Graeco non dicitur Primus, sed pro/teron idest, prius.

Ibid. [Egressus de terra Cethim.] Nomine Cethim intelligitur Italia. Ita Num. 24. v. 2. sic legit nostra Vulgata. [Venient in triremibus de Italia.] Sed Alexander non venit ex Italia; sed e Graecia. Respondeo, iuxta S. Hier. Hebraei omnes populos mari mediterraneo a se disiunctos vocabant Cethim, seu insulanos, eo quod navibus ad eos accederent. Idem sentit Ioseph lib. 1. antiq. cap. 6. et 11. Theod. in cap. 27. Ezechielis: sicut nunc de facto Itali vocant Germanos, Gallos, Belgas, Anglos, ceterosque trans alpes habitantes uno nomine Ultramontanos, Unde hic per Cethim intelligitur Macedonia.

Cap. 4. v. 6. [Qui tegumenta, et gladios non habebant.] Sermo est de Iudaeis, qui loricis, et gladiis dicuntur caruisse; et tamen ver. 15. legimus ipsos occidisse gladio tria milia virorum. Respondeo. Iudaei non habebant loricas, et gladios, subintelligitur sicut volebant, ut in Textu Graeco additur plhn\ kalumma/twn, kai\ maxai/men ou)k e(/tuxon kaqw\s2 u)be/ulonto. Imo in pluribus codicibus latinis, seu manuscriptis, seu editis hoc invenitur expressum. Sensus igitur est Iudaei quo ad arma non erant pro voto suo satis instructi, certe hostibus nulla ex parte aequandi.

Ibid. v. 52. [Centesimi quadrigesimi octavi anni.] Sermo est de restauratione templi facta triennio post eius profanationem. Nam anno 145 Graecorum, profanatum fuit templum. Cur igitur 2. Machab. cap. 10. dicitur post biennium restauratum fuisse Templum. Item narratur post mortem Antiochi, quae accidit anno 149. Respondeo, ad primam difficultatem. Biennium, de quo ibi fit mentio, non sumitur ab initio profanationis Templis sed ab initio Principatus Iudae, ut clare pater. Ad secundam difficultatem dico. Restauratio Templi narratur post mortem Antiochi; sed tamen ante eius obitum accidit, qui modus usitatus est saepe in sacris litteris.

Cap. 7. v. 9. [Sed et Alcimum impium constituit in Sacerdotem.] At iste Alcimus erat iam Sacerdos ante adventum Demetrii Regis, ut habetur 2. Machab. 14. Respondeo, etiamsi antea constitutus fuisset Summus Sacerdos ab Antiocho post caedem Menelai; quia tamen acta Antiochi, utpote tyranni, annullata fuerant ite rum a Demetrio legitimo Rege, a quo haec dignitas conferri debebat.

Cap. 8. v. 16. [Committunt, (scilicet Romani,) uni homini magistratum suum per singulos annos dominari universae terrae.] Certum tamen est, duos consules quotannis creari solitos esse, cur igitur dicitur hic uni tantum totius imperii committi gubernationem. Respondeo. Verum est duos creari consules; sed ambo non imperabant uno, eodemque in loco. Unus enim in Urbe, alter vero in exercitu. Vel si erant in eodem loco simul tunc alternis diebus imperabant, et uni soli fasces praeferebantur teste Livio, qui ait cum ad Cannas pugnatum fuit, sortem Imperii ea die penes Varronem fuisse: idem confirmat Halicarn et Sigonius.

Cap. 11. v. 34. [Statuimus ergo illis omnes fines Iudeae, et tres Civitates Lydan, et Romathan] Cur duas tantum enumerat civitates, si erant tres. Respondeo, legendum esse tres praefecturas, seu Satrapias, ut legit Iosephus; dein duas civitates separatim nominatas assignant pro Templi sacrificiis. Sensus igitur est praeter illas duas praefecturas assignasse etiam duas alias Civitates pro sacrificiis. Vide Textum Graecum.

Cap. 14. v. 25. [Cum autem audisset populus Romanus sermones istos.] Narrat dein beneficia maxima in Simonem collata, quae beneficia certum est non a Romanis; sed a Iudaeis fuisse collata. Respondeo, verum id esse, ideoque in, Textu Graeco non legitur Populus Romanus, sed w(s de\ h)/kousen o(dk\mos tw=n lo\gwn tou\twn, idest: [Cum audisset populus sermonem istum.] Patet autem clare ex ipso Textu ibi sermonem esse de populo iudaico, qui auditis iis, quae Simon, fecerat apud Romanos pro populo, gratias ei agunt. Igitur de populo iudaico intelligenda sunt, quae sequuntur.

Cap. 16. v. 3. [Estote loco meo, et fratres mei et egressi pugnate pro gente nostra.] Loquitur Simon cum duobus filiis suis; sed cur eos vocat fratres. Respondeo ex Textu Graeco aliter legendum est *ant)e)mou=, kai\ tou= a)delfou= ma. nimirum: [Loco meo et fratris mei.

EX LIBRO II. MACHAB.

CAp. 1. v. 9. [Et nunc frequentate dies scenopegiae mensis Casleu.] Dies scenopegiae celebrandi erant mense septimo Tisri, ut praecipitur Exod. 23. et 24. ac Levit. 23. non autem mense nono Casleu. Respondeo. Isti. dies festi, qui hic indicuntur, non sunt illi septimi mensis; sed dies Encaeniorum, quando a Iuda Machabaeo repurgatum fuit Templum, quam dedicationem festive peragerunt dies octo integros ad modum festivitatis tabernaculotum.

Ibid. v. 14. [Etenim cum ea habitaturus venit ad locum Antiochus.] Sermo est de coniugali habitatione cum Dea Nanea, ut colligitur ex vocabulo graeco s1unoikh/swn, idest cohabitaturus. Et ex dotis mentione, quae ibi exprimitur. Dubium igitur est quomodo vivus cum mortua, mortalis cum immortali coniungendus esset. Respondeo, solitos fuisse veteres Reges cum Deabus matrimonia inire, ut Heliogabali Urania docet, seu Venus apud Xiphilinum; et nostris temporibus nota omnibus est sollemnis desponsatio, quam cum Thetide quotannis faciunt Veneti in die Ascensionis Domini. Habemus insuper exemplum desponsationis Antonii cum Minerva, teste Seneca in Suasor. Sic etiam hic

Antiochus, ut honesto praetextu templum expoliaret, thesauros dotis nomine surripere studivit; at templi Sacerdotes cautiores fuere, ut ipse exitus comprobavit.

Cap. 3. v. 4. [Simon de tribus Beniamin praepositus Templi.] Quomodo poterat esse Templi praepositus, si erat de tribus Beniamin; non autem de tribu Levitica. Respondeo, iste Simon erat praepositus in rebus prophanis, non autem sacris. Forsan enim praeerat thesauris, vel militari custodiae, sic etiam eius frater Menelaus iniuste summum Pontificatum affectaverat.

Cap.5 v. 27. [Iudas autem Machabaeus, qui decimus fuerat.] Et tamen cap. 14. dicitur Iudas praefuisse omnibus Assidaeis, cur igitur dicitur decimus. Respondeo, erat decimus, nimirum, unus ex decem viris Assidaeorum, inter quos postea etiam generalis dux fuit.

Cap. 8. v. 22. [Constituit itaque fratres suos duces utrique ordini Simonem, et Iosephum.] Nullus tamen ex fratribus Iudae vocabatur Iosephus. Respondeo. Iosephus idem erat, ac Ioannes; ita Serarius explicat.

EX EVANGEL. S. MATTHAEI.

Cap. I. Statim in ipso exordio occurrit difficultas illa celebris, cur Matthaeus Christi genealogiam a David usque ad Ioseph deducat per Salomonem. Lucas vero per Nathan, ergo alii parentes tribuuntur Iosepho a S. Luca: alii a S. Matthaeo. Hunc locum olim obiecit Iulianus Augustus. Sanct. Hieronymus vero enodavit dicens; a S. Luca recenseri parentes Iosephi secundum legem: a S. Matthaeo autem secundum naturam. Nam Deus praeceperat, quod si frater absque liberis e vita discessisset, alius frater eius uxorem acciperet ad suscitandum fratris semen. Hanc difficultatem nuper Christianis obiecit Ahmed Persa in suo libro inscripto Politor speculi, contra quem Apologiam erudite, ut absolet, scripsit P. Philippus Guadagnola, Clericus Regularis Minor linguae Arabicae professor egregius, ac in nostra Congregatione meus collega, qui cap. 7. sect. 1. notat S. Matthaeum uti verbo Genuit ad significandam naturalem generationem, Lucam vero non uti tali verbo, sed dicere: [Ioseph, qui fuit Heli, qui fuit Mathat, etc.] Arabicus legit [Ioseph filii Heli, filii Mathat, etc.] Ad maiorem huius difficultatis elucidationem Christi genealogiam ex Scripturis, et Sanctis Patribus praesertim Damasceno depromptam in sequenti arbore describi curavimus.

Ibidem v. 5. [Salmon autem genuit Booz de Rahab.] Quomodo potuit Salmon generare filios ex Rahab meretrice Ierieuntina, si ipse non est ingressus terram promissionis; nullus enim ex iis, qui ab Aegypto discesserunt, in terram promissionis pedem intulit praeter Iosue. et Caleb. Haec obiectio est eiusdem Ahmedis. Respondeo, licet Salmon fuerit ex iis viris, qui ex Aegypto discesserant, nihilominus non fuit comprehensus Dei maledicto. Nam nondum attigerat vigesimum annum. Colligitur ex capite 14. v. 29. Num. [In solitudine hac iacebunt cadavera vestra Omnes, qui numerati estis a viginti annis, et supra, et murmuratis contra me.

Ibid. v. 8. [Ioram genuit Oziam.] Qui tamen fuit abnepos, non vero filius Ioram. Nam 4. Reg. 8. Ioram genuit Ochoziam. Hic genuit Ioas, ut ex cap. 12. Ioas genuit Amasiam; ita cap. 14. Hic denique genuit Oziam, seu Azariam. Cur ergo S. Evangelista reliquit illos tres intermedios. Respondeo, quia noluit excedere tesseradecadem personarum. Ita S. Hieron. Cur vero hos potius praetermisit, quam alios, ratio in promptu est, quia hi tres geniti erant ex Athalia filia impiissimi Achabi, et Iezabelis, quorum stirpem delendam praedixerat Deus. 3. Reg. 21. v. 21. [Et interficiam de Achab mingentem ad patietem.] Unde S. Evang. saltem usque ad quartam generationem illorum

memoriam abolitam noluit. Posteritas enim intelligitur usque ad quartam generationem. Ita Hilar. S. Thomas, Ians. Barrad. et Abul.

Ibid. v. 11. [Iosias autem genuit Iechoniam, et fratres eius in transmigratione Babylonis.] At 4. Reg. 23. dicitur Iosias genuisse Ioachim, et capite 24. Ioachim genuisse Iechoniam, seu Ioachim. Secunda etiam insurgit difficultas, quod haec generatio accidit multis annis ante trans. migrationem. Respondeo. Ad primam difficultatem, quam velut inextricabilem obiciebat Porphyrius Christianis, et dico Scriptorum vitio, et incuria contigisse, ut nomen Ioachim semel tantum exprimeretur propter nominis similitudinem, unde supplenda est una generatio, ut nonnulli codices Graeci, et Latini habent; alioquin non esset completa decimaquarta generatio. Duo igitur fuerunt Reges pater, et filius nomine Ioachim, et cognomina Ieconiae. Prior Ioachim est filius Ioriae in quo desinit secunda tesseradecas. Posterior fuit nepos Ioriae, et filius Ioachim, a qui incipit tertia. Ad Secundam difficultatem. Respondeo, illud In transmigratione, idem esse ac sub tempus transmigrationis, quae coepit anno tertio Regni Ioachim.

Cap. 8. v. 5. [Accessit ad eum Centurio.] At S. Lucas cap. 7. v. 3. ait. [Misit ad eum seniores.] v. 6. [Misit amicos.] Respondeo. Primo accessit per seniores, dein per amicos, denique per se ipsum, cum Christus vicinior esset; ita Chrysos. Theoph. Euthym.

Ibidem. v. 28. [Occurrerunt ei duo, daemonia habentes.] At S. Lucas cap. 8. v. 27. et S. Marcus cap. 5. v. 2. unum tantum recensent. Respondeo. Unius tantum meminerunt, quia famosior, et truculentior erat, in quo integra legio hospitabatur, ita Aug. lib. 2. de consensu Evang. cap. 24. et alii.

Cap. 10. v. 10. [Neque duas tunicas, neque calceamenta, neque virgam.] Marcus vero cap. 6. ait Christum permisisse Apostolis virgam tantum, et sandalia, imo ipsemet Christus habuit plures tunicas, ita Ioan. 19. Respondeo. Christus prohibuit duas tunicas, nimirum, vestimenta mutatoria, ut nunc unum, nunc alterum induant, ut ait S. Thom. alioquin frigoris, aut necessitatis causa pluribus tunicis indui minime vetat. Insuper calceamenta, non vero sandalia prohibuit, nam calceamenta superne etiam pedes tegunt, ita S. Hieron. Aug. Tost. Tolet. Ians. et Maldon. Denique prohibuit virgam defensoriam, quae hebraice dicitur Matte, et per consequens omnia genera armorum; concedit tamen baculum viatorium hebraice Miscian, ut expressit S. Marcus.

Cap. 16. V. 20. [Praecepit ut nemini dicerent, quia ipse est Christus.] Et tamen ipse Christus praecepit eisdem Apostolis praedicare regnum Dei. Respondeo. Christus prohibuit solum eo tempore, et loco, quia Apostoli nondum erant idonei ad persuadendum id omnibus, ut ait Chrysost. Theoph. et Euthym.

Cap. 17. v. 1. [Post dies sex.] Sermo est de tempore transfigurationis Christi Domini. At S. Lucas cap. 9. ait. [Factum est autem post haec verba fere dies octo.] Respondeo. Post evolutos sex dies plenos transfiguratus est Christus, quod accidit sexta Augusti, die dominico, S. Lucas vero numerat omnes dies etiam imperfectos; nam octava die post illa verba transfiguratus est, ideo addit illud fere, ita Chrysost. Euth. Theoph. et Aug.

Ibidem. v. 11. [Elias quidem venturus est, et restituet omnia.] statim vero subiungit contrarium dicens. [Dico autem vobis, quia Elias iam venit, et non cognoverunt eum.] Respondeo in primo loco Christus loquitur de Elia, qui venturus est ante extremum iudicium una cum Henoch, et restituet omnes reliquos Iudaeos, idest, convertet; nam Arabicus legit: [Docebit vos omnia.] Deinde [transit Christus ab Elia litterali, et vero ad mysticum Eliam non nomine; sed re, nimirum, ad Ioannem Baptistam, qui ante Christi adventum praecursor fuerat.

Cap. 19. v. 9. [Quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur:] ex hoc aliqui colligunt praecipue Graeci licitum esse ob fornicationem uxorem dimittere, et aliam ducere. Contrarium asseritur apud Luc. cap. 16. Omnis, qui dimittit uxorem suam, et alteram ducit moechatur, idem apud Mar. cap. 10. qui absolute dicunt non licere uxorem dimittere, ac aliam ducere. Respondeo, igitur duas quaestiones Pharisaei proposuerant Christo Domino. Prima utrum liceret uxorem dimittere. Secunda an liceret aliam ducere. Christus vero respondit licitum esse uxorem dimittere ob fornicationem tantum, et separari coniuges quo ad thorum; nam qui innocentem dimittit, moechus etiam reputatur, quamvis aliam non duxerit quia violat ius matrimonii, et uxoris. Conclusio igitur est. Qui dimittit uxorem ob fornicationem non moechatur; si vero aliam duxerit certe moechatur. Ut si quis dicat. Qui ieiunium violat sine dispensatione, et se inebriat peccat, ergo qui violat ieiunium cum dispensatione se inebriando non peccat, falsa est ista sequela, ita Corn. a Lap. et est sensus Theoph. et Aug. Unde Christi propositio sonat. Quicumque dimiserit uxorem suam absque fornicationis causa, moechatur. quicumque etiam aliam duxerit, moechatur.

Cap. 27. v. 9. [Tunc impletum est, quod dictum est per Ieremiam Prophetam.] Loquitur Evangelista de agri emptione pro sepultura peregrinorum ex Christi pretio. Maxima tamen est difficultas apud Scriptores super haec verba; nam haec prophetia nullo pacto invenitur apud Ieremiam, sed potius apud Zachariam cap. 11. v. 12. [Et appenderunt mercedem meam triginta

argenteos.] Respondeo. Hunc errorem ex incuria librariorum irrepsisse testantur Hieron. Ruper. Lyran. Ians. Francisc. Lucas. Baron. Mald. Suar. imo nonnulli codices habent nomen Zachariae, ut ait S. August. quorum unum egomet legi arabice scriptum, et eo utebamur in nostra Congregatione apud Eminentiss. Cardinalem Pallottam, apud quem alius etiam extabat chaldaice scriptus, qui nullius Prophetae nomen continebat, sed solum dicebat. [quod dictum est per Prophetam,] et haec mihi videtur veri similior explicatio: nam S. Matthaeus non solet exprimere nomina Prophetarum in suo Evangelio. Sed hic praetereundum non est, quod mihi nuper ostendit d. Abraham Ecchelensis Maron. in Romano Sapientiae Archigymasio Chald. ac Arabicae linguae publicus professor, et meus in praecognoscendis Arabicis Bibliis diligentissimus collega. Apud hunc virum inter complures libros arabicos manuscriptos quidam singularis exsistit inscriptus, Liber margaritarum pretiosarum, estque de operibus Domini. Auctor huius libri ait odio, ac malitia Iudaeorum istam Prophetiam erasam fuisse, unde cap. 7. loquens de Christi passione, Ieremiae verba citat, quae ex arabico in latinum conversa talia sunt.

Tum dixit Ieremias ad Phesciur. Iam diu cum patribus vestris estis contrarii veritati; filii autem [correction of the transcriber; in the print au em] vestri, qui venient post vos perpetrabunt peccatum magis enorme, quam vos, quoniam appretiabunt illum, qui non habet pretium, et pati facient, qui sanat morbos, et dimittit peccata; Et accipient triginta argenteos pretium illius, quem emerunt filii Israel, etc.

EX EVANGEL. S. MARCI.

CAp. 1. V. 2. [Sicut scriptum est in Isaia Propheta. Ecce ego mitto Angelum meum,] ista verba inveniuntur apud Malachiam cap. 3. cur ergo citatur Isaias? Respondeo. Verum est ista verba esse Malachiae, at S. Evangelista non citat Isaiam pro eis, sed pro sequentibus, nimirum, [Vox clamantis in deserto,] unde iuxta veterum Ecclesiastiocorum sententiam Marcus ex duobus testimoniis Prophetarum unum effecit sub nomine Esaiae, ita Hieron. qui addit secundam solutionem, nimirum, vitio scriptorum Esaiae nomen irrepsisse. Graecus legit, w(s2 ge/graptai e)n toi=s2 profh=tais2. [Sicut scriptum est in Prophetis;] nullius nomen exprimendo.

Cap. 15. V. 25. [Erat autem hora tertia, et crucifixerunt eum.] S. Ioannes vero ait cap. 19. [Erat hora quasi sexta,] et nec erat adhuc damnatus. Respondeo, erat hora tertia finiens, ac desinens in sextam, nam idem Marcus v. 33. affirmat Christum Dominum crucifixum hora sexta, quando tenebrae factae sunt super universam terram, ita communiter Interpretes, vel dicemus Marcum locutum esse de damnatione ad crucem, quando iuxta Augustinum linguis Iudaeorum clamantium crucifige, crucifige Christus cruci affixus est. Hieronymus putat scriptorem deceptum similitudine characterum numeralium, quibus Graeci Codices utuntur pro s2 quod senarium indicat, apposuisse *g gamma, quod ternarii signum est.

Cap. 16. V. 8. [Et nemini quidquam dixerunt.] Et tamen certum est has mulieres nuntiasse Christi resurrectionem omnibus discipulis. Respondeo. Nemini quidem per viam dixerunt prae timore, ut ait Euthym

EX EVANGEL. S. LUCAE.

CAp. 3. V. 2. [Principibus Sacerdotum Anna, et Caipha.] Constat tamen ex Ioan. 18. solum Caipham fuisse tunc temporis Pontificem. Respondeo. Non erant simul Pontifices; nam solus Caiphas eo munere fungebatur; sed ambo erant principes inter sacerdotales familias. Annas enim fuerat immediate ante Caipham Pontifex per septennium, et summae auctoritatis erat apud omnes. Sed adhuc remanet difficultas, quomodo vivente Pontifice Anna, creatus fuerit Caiphas. Sciendum igitur est apud Hebraeos solitum fuisse septem dies ante Kepur, idest, diem expiationis separare Pontificem, illumque instruere caerimoniis, quibus ingredi debebat Sancta Sanctorum; sed quia aliquando contingebat Pontificem eo tempore pollui, ac reddi immundum, ideo eligebant alium Pontificem, quem vocabant Pontificem anni, ne praeter mitteretur illa sollemnitas, qui assistebat in eadem functione, et si ipse offerebat illud sacrificium propter aliquam immunditiam Pontificis, remandebat toto eo anno in gradu pontificali. Colligitur hoc ex textu evangelico, in quo Caiphas appellatur Pontifex; sed cum additamento, nempe anni illius, ita 10. 11. v. 49. et 18. v. 13. Annas igitur erat verus Pontifex, ut clarissime patet ex Actis Apostolorum cap. 4. v. 6. [Annas Princeps Sacerdotum, Caiphas, et Ioannes etc.] ubi sermo est de concilio congregato contra Apostolos, quod certe accidit post Christi resurrectionem; ergo Annas restitutus in pristinam dignitatem; remanebat tamen Caiphas in secundo loco, in tertio autem sacerdos caput hebdomadae; nam hi duo semper comitabantur summum sacerdotem in functionibus sacris, unus quidem a dextris, nempe, Pontifex anni, alius a sinistris, scilicet, caput hebdomadae. Colligitur tota haec doctrina ex Hebraeorum caerimoniali, ut mihi testatus est Ioannes Baptista Ionas in Romano Sapientiae Archigymasio hebraicae linguae professor olim inter Rabbinos Archisynagogus celeberrimus.

fuit Arphaxad.] S. Evangelista enumerat Christi genealogiam sursum ascendendo, ita ut Arphaxad sit pater Cainan, et hic pater Sale. At Gen. 10. v. 24 dicitur. [Arphaxad genuit Sale.] Nulla facta mentione de Caman. Hanc obiectionem Christianis proponit Ahmed Persa probans Evangeliorum dissonantiam. Respondeo. Mos usitatus est apud sacram scripturam appellare etiam progenitores parentes mediatos, quia non est ipsius intentum singulorum genealogiam numerare. Animadvertendum insuper est Textum Arabicum, et Graecum numerare etiam in Genesi Cainan; igitur mirum non est, si S. Lucas, qui graece scripsit non praetermittat generationem Cainan secutus Textum Graecum.

Cap. 18. v. 1. [Oportet semper orare, et non deficere.] Durum videtur hoc praeceptum. Legimus enim apud Matth. 26. Christum Dominum post orationem concessisse saepius Apostolis requiem. Respondeo. Sensus est non debere perseveranter orare, et non deficere metu, vel tentatione, aut taedio. Itaque illud semper non significat temporis continuationem, ut volebant haeretici Euchitae, sed constantiam, et perseverantiam, ut explicat Salmeron tom. 7. tract. 31. Eodem modo explicandus est alter Textus Eccl. 18. [Non impediaris orare semper.] Item alter similiter Pauli ad Thesalon. cap. 5. [Sine intermissione orate:] sicut etiam communiter dicere solemus: Iste iuvenis semper studet, idest sedule, et frequenter.

Ibid. v. 35 [Cum appropinquaret Iericho, caecus quidam sedebat secus viam.] Marcus vero cap. 10. ver. 46. ait. [Proficiscente eo de Iericho.] Idem affirmat Matth. cap. 20. qui insuper addit duos fuisse caecos. Respondeo igitur ad secundam difficultatem. S. Marcus, et S. Lucas unum tantum nominant caecum principaliorem, et magis notum apud cives illos, quem Sanctus Marcus vocat Bartimaeum, eratque mendicus. Duos tamen re vera illuminatos fuisse caecos a Christo asserit S. August. lib. 2. de Cons. Evang. cap. 65. Ad. primam difficultatem, nimirum, de diversitate historiae Lucae ab aliorum duorum narratione S. August. existimat diversum esse caecum, de quo agit Sanctus Lucas; nam hic in ingressu Christi ad urbem illuminatus est, quam sententiam amplectitur etiam Iansenius. Verum cum omnes circumstantiae, quas narrat Sanctus Lucas consentiant cum iis, quas habent S. Matt et S. Mar. dicendum est omnino unum, eundemque fuisse caecum, qui prius ingrediente Christo Domino petierit ab illo illuminari, verum cum ob turbae multitudinem non audiretur, et ipsemet Christus dissimularet, ut eius fidem acueret, stetit postridie ad portam urbis, ibique Christo egrediente rursus visum postulans gratiam impetranit, ita sentiunt S. Ambr. in Luc. cap. 18. Dion. Carth. Mald. Fran. Lucas, et alii.

EX EVANGEL. S. IOANNIS.

CAp. 1. V. 28. [In Bethania trans Iordanem.] At cap. 11. ait Bethaniam fuisse iuxta Ierosolymam cis Iordanem. Respondeo, ista Bethania, de qua hic agitur non est illa Marthae, et Mariae, sed alia trans Iordanem sita; unde aliqua exemplaria graeca legunt *bhqabara=, idest, Bithabara, quod vocabulum hebraicum significat domum transitus, imo communiter graeca lectio est Bithabara. Insuper haec Bethania scribitur per Aleph, et significat domum navis, altera scribitur per Ain, et significat domum humilitatis.

Ibid. v. 31. [Ego nesciebam eum.] Quomodo sine mendacii nota poterat hoc dicere Ioannes qui prae gaudio in utero exultaverat ad aspectum Christi Domini? Respondeo, Ioannes non noverat Christum de facie, seu naturali modo; sed divinitus, quam notionem noluit manifestare, ne videretur cognationi, familiaritati, vel affectui aliquid indulgere.

Cap. 2. V. 20. [Quadraginta, et sex annis aedificatum est templum hoc.] Quod non potest verificari de Salomone, qui in aedificatione templi septem annos cum dimidio impendit. 3. Reg. 6. Neque de restauratione facta per Zorobabelem, qui neque tam plures impendit annos, licet Chrys. Beda, Theoph. Euth. Eucher. Ians. Tolet. Mald. existiment hic loqui de hac secunda restauratione facta per Zorobabelem anno primo Cyri regis usque ad annum sextum Darii, quod spatium putant fuisse quadraginta sex annorum: sed hic computus errorem continet. Nam Templum instaurari coepit anno primo Monarchiae Cyri; unde quindecim anni solum fluxere, ut probat Cornel. a Lap. in hunc locum; de qua ergo aedificatione loquitur Textus? Respondeo. Loquitur de ultima restauratione facta ob Herode Ascalonita, qui ut nomen Messiae sibi vindicaret, templum construere coepit anno Iuliano 27. quod complevit anno 15. Tiberii, nimirum Iuliano 73. unde quadraginta, et sex annis aedificatum fuit, et completum anno primo praedicationis Christi. De hac templi restauratione agunt Iosephus lib 15. antiq. c. 14. et lib. 20. c. 8. Sigonius in notis ad Suppl. Constan. Phrygio in Chron. Ger. Merca. et Func. in Chron.

Cap. 3. v. 22. [Et illic demorabatur cum eis, et baptizabat]. At cap. 4. v. 2. contrarium ait. [Quamquam Iesus non baptizaret; sed discipuli eius.] Respondeo. Christus baptizabat non tam per se, quam per discipulos suos, quos tamen ipse prius baptizavit, ut ostenderet baptismum suum etiam ab aliis conferendum; at Ioannis baptismus ab ipso solum conferebatur.

Cap. 4. V. 13. [Qui biberit ex aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum.] Quod videtur

contradicere Textui Eccl. 24. v. 29. [Qui biberint me adhuc sitient.] Respondeo, Sitient non ex desectu quasi aqua careant, qualis sitis invenitur in aqua mundana, non vero in illa, quam promittit Christus; sed sitient ex desiderio magis augendi aquam, quam habent, sicut quo magis gustamus rem delicatam, eo magis augeri nobis optamus.

Cap. 5. v. 31. [Si ego testimonium perhibeo de me ipso, testimonium meum non est verum.] Paulo post cap. 8. V. 14. contrarium omnino afferit Christus dicens. [Et si ego testimonium perhibeo de me ipso, verum est testimonium meum.] Respondeo. In primo Textu sensus est, si solus ego perhiberem testimonium de me utique non esset verum, idest, dignum side, vestro quidem iuditio [orig: iudicio]; loquitur enim Christus ex concessione magie, ac communi Iudaeorum sensu. In secundo vero sensu dicit testimonium ipsius verum esse, quia solus non erat, sed cum eo Pater, qui illum miserat, ita Cyrill. Chrysost. Leont. Theoph. Euth et alii.

Ibid. V. 34. [Ego autem non ab homine testimonium accipio,] et tamen Ioannes testimonium perhibuit de Christo: item Moyses, et Prophetae. Respondeo. Christus Dominus testimonium hominis non accipit, idest, non requirit, nec indiget hominis testimonio. Non tamen illud reicit etiam in controversiis fidei, ut somniarunt haeretici; sed solum asserit sui causa non indigere tali testimonio, cum sit Deus. Nostri vero causa quoties tale testimonium necessarium fuerit, illud probat, et admittit. Imo, ut Deus, non solum non indiget hominum testimonio, sed omnes Prophetae, et ipse Ioannes ab eo auctoritatem acceperunt. Ita Cyrill. Theoph. Leont. Mald. Ians. et alii.

Cap. 7. V. 16. [Mea doctrina non est mea.] Si mea quomodo non mea? Respondeo, mea doctrina, idest, quam vobis trado, non est excogitata ex me, ut puro homine; sed a Patre meo caelesti illam accepi, imo ut Deus illam mihi communicavit, ita Chrysost. Leont. Euthym.

Cap. 8. V. 15. [Ego non iudico quemquam.] Cap. vero 5. dixerat [Pater omne iudicium dedit filio.] Respondeo. Christus non iudicat secundum carnem, idest, sensus externos, de quo iuditio [orig: iudicio] ibi loquitur. Vel possumus dicere Christus non iudicat quemquam, idest, non condemnat; non enim venit perdere, sed salvare.

Ibid. V. 19. [Neque me seitis.] Supra vero c. 7. v. 28. dixerat [Et me scitis.] Quomodo haec inter se conveniunt? Respondeo. [Neque me scitis:] quoad divinitatem, et reddit rationem. [Si me sciretis, forsitan et Patrem meum sciretis.] Graecus magis ad rem nostram legit, h(/deite a)/n, scilicet, [Sciretis utique. Nam correlativorum eadem est scientia. Ita Theoph. et Iansen.

Cap. 9. V. 29 [Nunc autem nescimus unde sit.] Et tamen eadem turba dixerat supra c. 7. v. 27. [Nunc scimus unde sit.] Respondeo. Nesciunt unde. sit, nimirum, a quo, vel cuius auctoritate missus sit, alioquin de patria, et parentibus satis sibi constare supra cap. 7. asseruerant.

Cap. 10. V. 22. [Facta sunt encaenia, et hiems erat. At dedicatio Templi facta per Salomonem fui] in aequinoctio autumnali [reading uncertain: ?] . 3. Reg. 8. Secundat etiam facta per Zorobabel fuit in vere paulo ante Pascha.1. Esd. 6. igitur quomodo encaenia celebrantur hiberno tempore, Respondeo, de nulla istarum dedicationum loquitur Textus; sed solum de illa facta a Iuda Machabaeo, qui prophanatum ab Antiocho Templum, et Altare triennio post expurgavit, iterumque dedicavit mense Casleu, idest, Decembri, iussitque quotannis idem festum celebrari per octiduum. 1. Machab. 4. Ita Cornel. a Lapid. in hunc locum.

Cap. 12. V. 44. [Qui credit in me non credit in etc.] Haec videntur manifeste contradictoria. Respondeo, sensus est, qui eredit in Christum, sicut oportet credere, non solum credit in eum: sed etiam in illum, qui eum misit, ut subiungit, tamquam unigenitum, et consubstantialem filium, favet Textus Arabicus: [Qui credit in me, non credit in me solum; sed et in eum, qui misit me.

Cap. 13. v. 27. [Quod facis, fac citius.] Sunt verba Christi Domini ad Iudam proditorem, Deus tamen nemini mandat impie agere, ut dicitur Eccl. 15. Respondeo. Christus non praecipit, nec suadet Iudae, sed potestatem concedit exsequendi scelus, nimirum, non contradicit, nec impedit, licet facillime posset. Non praecipit ait August. sed praedicit. Sunt etiam verba exprobantis secundum Chrysost.

Ibid. V. 34. [Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem.] Cur vocatur novum, si fuit ab initio mundi; imo est lex naturalis. Respondeo, est novum quia non solum proximos, sed etiam inimicos diligere mandat, ideo addidit. Sicut dilexi vos. Et inter vos etiam Iudam. Novum igitur mandatum, quia novo modo est expositum, et in praxim redactum, ita Chrysost. ho. 71. August. tract. 65.

Cap 18. v. 20. [In occulto locutus sum nihil.] Contrarium asseritur Matth 10. [Quod dico vobis in tenebris, et in aure.] Ergo locutus fuerat in occulto Respondeo. Christus nihil locutus fuerat in occulto, nimirum, nihil dixerat, quod in publicum proferri vetuerit, imo potius iussit praedicari super tecta.

Ibid. v. 31. [Nobis non licet occidere quemquam.] Et tamen occiderunt S. Stephanum; insuper praecipitarunt S. Iacobum. Respondeo. Romani ademerant illis ius inferendae necis, relicta solum potestate cognoscendi, et iudicandi crimina ad legem pertinentia ita Chrysost. Stephanum vero tumultuario, et subito furore

occiderunt, quod facinus dissimularunt Romani; imo Iosephus lib 20. Antiq. cap. 8. alias 16. asserit Annanum Pontificatu privatum fuisse, eo quod Iacobum iussisset occidi. Vel non licebat forsitan eis occidere in festo Paschae propter tanti festi celebritatem. ut explicant August. Cyrill. Suar.

Cap. 19. V. 14. [Erat autem Parasceve Paschae.] Imo erat ipsum festum Paschae. Nam die antecedente ad vesperam comederant Agnum Paschalem. Matth. 26. Respondeo, erat Parasceve, idest, dies praeparationis rerum necessariarum ad sequens sabbatum. Unde S. Mar. cap. 15. vocat illum diem voce graeca prosa\bbaton, idest ante sabbatum, additur vox illa Paschae, quia dies hic parasceves incidebat in primum diem azymorum, seu paschalium, ut probat Baron. sed praetereundum hic non est ex Rabbinorum traditionibus numquam celebrari a Iudaeis Pascha in diebus lunae, mercurii, vel veneris, ut dixi in Hierolex. dict Pentecostes, Igitur eo anno, quo passus est Iesus, celebrabant Pascha in die sabbati, et per consequens comederunt agnum ad vesperam diei veneris, quod comprobatur illis Evangelistae verbis. [Et ipsi non introierunt in praetorium, ut non contaminarentur: sed ut manducarent Pascha Ioan. 18. v. 28.] At Christus Dominus relictis Rabbinorum traditionibus comedit agnum feria V. quando incidebat decimaquarta dies lunae primi mensis; igitur secundum Iudaeos feria sexta erat Parasceve Paschae eo anno. Confirmatur haec opinio ex Hebraeorum Thalmud, in quo asseritur Christum Iesum passum ante diem Paschae.

Ibid. V. 29. [Spongiam hysopo circumponentes.] Aliter Mar. 15. [Calamo circumponentes] item Mart. 27. [Spongiam arudini.] Respondeo. Spongiam quidem arundini; sed ramusculis hysopi quasi funiculis circumposuerunt, ne spongia dilaberetur, et ut acetum virtute hysopi condiretur. Ita Aug. et alii antiquiores. Multi vero putant calamum fuisse ex hysopo. Calamus enim significat surculum cuiusuis herbae, imo Dodonaeus lib. 4. de stirpibus cap. 19. ait hysopum erigere caules altiores. duros, et lignosos. Hanc sententiam tenent Euthym. Chrys. Lyran. S. Thom. Titel. Dion. Carth. Barrad.

EX ACTIS APOSTOLORUM.

Cap. 1. V. 18. [Et hic quidem possedit agrum de mercede iniquitatis.] Loquitur de Iuda proditore, qui suspensus crepuit medius; quomodo igitur possedit agrum emptum post eius mortem. Respondeo, est figura catachresis, quae quod meo aere emptum est, meum esse censetur, et etiam mortuus dicor illud possidere per successores meos. Vel possedit pretium agri, nimirum, pecuniam.

Cap. 2. V. 1. [Cum complerentur dies Pentecostes.] Est traditio ecclesiastica diem Pentecostes incidisse in diem dominicum, ita Ecclesia universalis, et Sancti Patres unanimiter tenent. At computus dierum quinquaginta non concordat. Respondeo, ex legis praescripto Leu. 23. Dies Pentecostes numerandi erant a sequenti die post Pascha azymorum, in qua sollemnitate manipulus spicarum Deo offerendus erat; eo vero anno sequens dies erat sabbatum, quo die vetitum erat mittere falcem in messem: eo ergo anno manipulus oblatus fuit die dominico, quo die Christus resurrexerat; et sic ab hac die usque ad Pentecostes festum numerantur dies quinquaginta. Sed iam superius probavi Pascha azymorum celebratum fuisse die Sabbati eo anno a Iudaeis.

Ibid. V. 38. [Baptizetur unusquisque vestrum in, nomine Iesu Christi] Utrum haec Baptismi forma sit valida, dicente Christo Matt. ult. [Baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti.] Respondeo, sensus illorum verborum In nomine Iesu Christi - idem est, ac in fide Iesu Christi, seu in virtute. Addebant autem in forma Baptismi alias duas personas Sanctissimae Trinitatis necessario exprimendas. Unde ante Baptismum instruebantur fideles de mysterio Sanctissimae Trinitatis, ut docent Suar. Coninck, et alii Scholastici. Crediderim tamen primis illis temporibus in forma baptismi ad conciliandam maiorem reverentiam exprimi solere nomen Iesu Christi hoc modo. Ego te baptizo in nomine Patris, et Filii eius Iesu Christi, et Spiritius Sancti.

Cap. 7. v. 2. [Apparuit parti nostro Abrahae, cum esset in Mesopotamia.] Constat contrarium Gen. 11. v. 31. ubi Abraham dicitur eductus de Ur Chaldaeorum. Respondeo, hic Mesopotamiae nomine intelligitur omnis regio trans Euphratem, prout opponitur terrae Chanaam, cuius limites extenduntur usque ad Euphratem. In Mesopotamia ergo includitur Chaldaea.

Ibid. V. 5. [Et non dedit illi hereditatem in ea, nec passum pedis.] sermo est est de terra Chanaam, in qua legitur Abraham possedisse speluncam duplicem. Gen. 23. v. 9. Respondeo. Illam speluncam non dedit illi Deus: sed emit pretio argenti. Ita Aug. q. 56. in Gen. Nec poterat vocari hereditas locus in sepulturam destinatus, et non in culturam ait Glossa.

Ibid. v. 16. [Et transalati sunt in Sichem, et positi sunt in sepulcro, quod emit Abraham pretio argenti a filiis Hemor, filii Sichem.] Haec narratio S. Stephani contradicit veritati; imo quamplurimas involuit difficultates; primo Abraham emit ab Ephron filio Seor. Gen. 23. v. 16. Secundo, locus vocabatur Hebron, in quo sepulti sunt omnes Patriarchae excepto Ioseph, ut habetur Iosue cap. ult. Nec potest verificari de emptione Iacob a filiis Hemor. Gen. 33. v. 19. nam Iacob non emit sepulcrum; sed agrum ad construendum altare. Tertio quia Hemor

non fuit filius; sed pater Sichem. Quarto denique quia non emit Iacob pretio argenti; sed centum agnis. Fateor hanc esse maximam, ac unicam difficultatem indissolubilem in novo testamento, cui varias expositiones tradunt Interpretes: sed nulla satisfacit plene. Unde inter tot solutiones facilior mihi videtur illa, quam assignant S. Greg. lib. 7 epist. 55. Lyran. et alii. Loquitur igitur S. Stephanus, de emptione ab Abrahamo facta. Dicendum itaque Seor fuisse binomium iuxta morem Hebraeorum, vocatumque esse etiam Hemor, qui multos habuit filios, quorum primogenitus vocabatur Ephron, hic nomine ceterorum fratrum vendidit. Hemor autem fuit filius Sichem antiquioris. Confirmatur, quia non solum Abraham, isaac, et Iacob; sed alii etiam Patriarchae sepulti sunt in Hebron, licet prius translati fuissent in Sichem, ut notavit Iosephus lib. 2. Antiq. cap. 4. Nec contradicit Hieronym. in Epitaph. Paulae, dum ait duodecim Patriarcharum sepulcra. adhuc sua aetate ostendi solita in Sichem, quae hodie vocatur Neapolis. Loquitur enim de tumulis asservatis religiose a posteris; non autem de cadaveribus translatis.

Cap. 9. V. 7. [Viri autem illi, qui comitabantur cum eo, stabant stupefacti, audientes quidem vocem, neminem autem videntes.] Huic narrationi contradicit ipsemet Apostolus Paulus, qui infra asserit socios non audivisse vocem Christi: ita enim ait cap. 22. V. 9. [Qui mecum erant, lumen quidem viderunt, vocem autem non audierunt.] Respondeo. Socii audierunt vocem Pauli, non autem Christi; ideo subiungit. [Vocem autem non audierunt eius, qui loquebatur mecum] ita S. Aug. in Psal. 67. Lyr. Hug. Chrysost, Vat. Facilior est solutio S. Eucherii, qui docet socios audivisse vocem, scilicet, sonum inconditum; non tamen expressam verborum significationem, et sic non intellexerunt, nec audierunt verba articulata; sed sonum vocis. Denique non audierunt, scilicet, non obedierunt, sicut Paulus.

Cap. 12. V. 17. [Nuntiate Iacobo, et fratribus haec.] Quomodo poterat nuntiare Iacobo iam mortuo, ut patet ex eodem cap. v. 2. [Occidit autem Iacobum fratrem Ioannis gladio.] Respondeo, Petrus mandat nuntiare haec Iacobo Alphaei Ierosolymorum Episcopo, non autem Iacobo Zebedaei iam vita functo.

Cap. 25. v. 13. [Agrippa Rex, et Bernice descenderunt Caesaream] Atqui Agrippa iampridem consumptus erat vermibus, et percusus ab Angelo exspiraverat, ut vidimus supra cap. 12. Respondeo, hic, de quo loquitur Textus, est Agrippa iunior filius Agrippae senioris, frater Drusillae, nec erat Rex Iudeae, sed Chalcidis, et Trachonitidis.

Cap. 27. V. 12. [Devenientes Phoenicem, hyemare portum Cretae.] Sed Phoenicia est provincia Syriae. Item eodem cap. V. 13. [Et cum sustulissent de Asson legebant Cretam.] Sed Asson est Civitas Macedoniae. ita Actor. 20. Respondeo ad primum Phoenix est urbs, et portus Cretae insulae, et distinguitur ab alia, quae est regio. Ad secundum codem modo Respondeo. Asson namque est portus eiusdem insulae, ita Baron.

Ibid. V. 33. [Quartadecima die, hodie exspectantes ieiuni permanetis nihil accipientes.] Quomodo hoc fieri poterat naturaliter: nam homo alioquin sanus ultra septem dies naturaliter absque cibo vivere non potest, ut docet Hippocrates, et alii medici. Respondeo illud, Nihil accipientes, intelligitur per modum iustae refectionis, ita Hugo, Corn. a Lap. et plerique alii, qui volunt vectores carptim subinde quaedam delibasse ad vitam sustentandam. Chrysost. tamen hoc tribuit miraculo, cui aliqui consentiunt.

Cap. 28. V. 1. [Barbari vero praestabant non modicam humanitatem nobis] Contradicit sibimet iste textus: nam quomodo vocantur barbari Melitenses, si humaniter se gesserunt erga Apostolum, ac ceteros naufragos? Respondeo, quod viris doctis, ac linguarum peritis nulla, consurgit difficultas ex supracitatis verbis; nam Barbarus non significat inhumanum, ut vulgo nunc sonat, sed agrestem, et rusticum; est enim, vox Syriaca Bar Bar, idest, filius deserti, vel habitator deserti, et quia tales homines solent esse inurbani, ideo haec vox tractu temporis denotare coepit inhumanos. Confirmatur haec expositio ex textu aethiopico, qui legit Agrestes, ut mihi ostendit Romae Abba Gregorius Sacerdos Aethiops de nostra fide catholica optime meritus, ac linguae Aethiopum litteralis peritissimus. Igitur homines rustici, ac per agros vagantes primi sese obtulerunt Paulo, ac sociis a mari in littus eiectis, eosque humaniter exceperunt; deinde fama vulgata accesserunt cives ac ipse Publius Princeps Insulae, ut narrat Textus.

EX EPISTOLA S. PAULI AD ROM.

CAp. 1. V. 3. [Qui factus est ei ex semine David secundum carnem.] Contrarium videtur docere Apostolus 2. Cor. cap. 5. v. 16. [Et si cognovimus secundum carnem Christum; sed nunc iam non novimus,] Ex hac apparenti contradictione colligit Faustus epistolas Pauli vitiatas. Respondeo neutrum ab altero dissonare: nam in epistola ad Corinthios loquitur de immortalitate post resurrectionem futuram, in qua negat carnem fore corruptibilem, sicut de facto Christus nunc non habet carnem passibilem, et corruptibilem, ergo nomine carnis intelligit corruptionem.

Ibid. V. 17. [Iustus ex fide vivit.] Contra vero Iacobi 2. dicitur. [Ex operibus iustificatur homo, et non ex fide tantum.] Respondeo. Iustus ex fide vivit. Scilicet, non ex caerimoniis legalibus, ut Iudaei, nec ex solis virtutibus moralibus, ut Gentiles, sed ex fide, non quidem sola, quae

mortua est, sed etiam coniuncta cum bonis operibus, ceterisque virtutibus: implicat enim animam vivere per aliquid mortuum. Vel sensus est. Iustus ex fide vivit, quia, scilicet, fides est radix vitae spiritualis, non tamen excluduntur aliae virtutes, sicut cum dicimus, homo ex corde vivit, nimirum, cor est initium vitae, non ideo excluduntur aliae partes, cerebrum, iecur etc. per quas partes homo vivit, ita Cor. a Lap. Augustinus in praef Psalm. 31. Paulum, et Iacobum conciliat [orig: concilat], quia Paulus docuit Abraham iustificatum fuisse ex fide, tamquam ex radice, et fundamento. Iacobus vero asseruit eundem iustificatum ex operibus, tamquam ex fructu.

Cap. 2. 13. [Factores legis iustificabuntur.] Contrarius est textus infra c. 3. [Ex operibus legis non iustificatur omnis caro.] Respondeo. Factores legis iustificantur, quia gratis accepta iustificatione proficiunt in operibus legis, et merentur; quae tamen merita proveniunt tamquam ex radice ab illa prima iustificatione, et sic iustificantur non accusati tamquam legis transgressores coram Deo. Primam vero iustificationem, qua remittuntur peccata non merentur ex operibus iustitiae, et legis; sed a Christo gratis haec nobis datur.

Cap. 4. V. 20. [In repromissione etiam Dei non haesitavit diffidentia.] Loquitur de Abraham, qui tamen videtur dubitasse; nam Gen. 17. dicitur. [Risit Abraham dicens in corde suo: Putasne contennario nascetur filius?] Respondeo. Ista verba Abrahami non ex incredulitate; sed ex admiratione proveniebant.

Cap. 14. V 23. [Omne autem, quod non est ex fide, peccatum est.] Si hoc esset verum, sequeretur Melitenses v. g. peccasse humaniter se gerentes erga S. Paulum eiusque socios, nam actio illa non erat ex fide. Respondeo. Apostolus hic non agit de fide christiana, seu supernaturali; sed de fide naturali, quae nil aliud est, quam dictamen rationis, et conscientiae, quo quis sibi videtur recte agere, ita Chrys. Oecum, Amb. et Theoph. Colligitur ex voce graeca pi)sas2, qua fides solet appellari, et idem est ac persuasio. Igitur quicumque non agit secundum rationis dictamen, peccat. Sunt aliae explicationes, sed non ad mentem Apostoli.

EX PRIMA AD CORINTHIOS.

CAp. 10. V. 8. [Ceciderunt una die viginti tria milia] Loquitur Apostolus de fornicariis cum filiabus Moab secundum Chrysost. Ans. et Caiet. et tamen de his dicitur Num. 25. [Occisi sunt viginti quatuor milia.] Respondeo. Numerus iste minor a s. Paulo commemoratus compraehenditur in illo maiore. Potest etiam dici S. Paulum locutum fuisse de vituli cultoribus, et idolatris, ut vult Com. a Lap. et sic numerus concordat.

EX SECUNDA AD CORINTHIOS.

CAp. 1. V. 8. [Quoniam supramodum gravati sumus supra virtutem.] Et tamen idem Paulus 1. Cor. 10. dixerat. [Fidelis Deus, qui non patietur vos tentari supra id, quod potestis.] Respondeo. Illud supra virtutem significat supra vires naturae, et corporis; sed non supra animi, et gratiae vires; nam invicto animo tribulationem hanc Divus Paulus pertulit.

Cap. 2. V. 5. [Si quis autem contristavit, non me contristavit.] Cur ergo tantam animi angustiam ostenderat supra. v. 4. Respondeo. Non me contristavit, scilicet, non me solum, sed ex parte; nam multos alios contristavit mecum; imo totam Ecclesiam, cuius ego membrum sum, et pars.

Cap. 5. 21. [Qui non noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit.] Loquitur de Christo, qui tamen secundum Esaiam cap. 53. [Qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore eius.] Respondeo Paulum nomine peccati intellexisse oblationem, pro peccatis, in quo sensu dixit Oseas cap. 4. Comedent peccata populi, idest oblationes, quae pro peccatis offeruntur. Vide Aug. de verb. Apost. serm. 6.

AD GALATAS.

Cap. 2. v. 7. [Creditum est mihi Evangelium praeputii, sicut, et Petro circumcisionis.] Atqui Petrus praedicavit Gentibus, et Paulus Iudaeis, ut constat ex Act Apost. Respondeo. Apostoli partiti sunt inter se non auctoritatem, sed operas; nam, eo quod Paulus Iudaeis exosus esset, Gentibus praedicavit. Petrus vero Iudaeis carus ipsis praedicabat praecipue. Ceterum poterant ambo praedicare tam Gentibus, quam Iudaeis, et de facto praedicarunt.

Cap. 4. v 25. [Sina enim mons est in Arabia, qui coniunctus est ei, quae nunc est Ierusalem.] Mons Sina longo intervallo; imo toto caelo distat a civitate Ierusalem, quomodo est igitur illi coniunctus. Respondeo, est coniunctus, idest, affinis, seu potius similis, graeca enim lectio vertit s1u soixoi=, idest habet affinitatem, seu similitudinem · Mons namque Sina similis est, in conditione cum Ierusalem; sicut enim ibi tradita fuit lex mere caerimonialis, carnalis, et servilis; ita etiam in Ierusalem. Insuper utrobique generantur filii non liberi; sed serui, ita Theoph. Vatab. et Cor. a Lap. qui multis rationibus prosequitur in hac similitudinis probatione.

AD PHILIPPENSES.

Cap. 2. v. 7. [In similitudinem hominum factus.] Ergo non fuit vere homo, cum tamen clare asserat S. Ioan. cap. I. [Verbum caro factum est.] Respondeo, factus est in similitudinem hominum non accidentaliter, ut

somniabat Faustus; sed substantialiter sicut omnes homines dicuntur similes in specie, seu natura humana, ita S. Aug. S. Thom et alii.

AD COLOSSENSES.

Cap. 1. v. 15. [Primogenitus omnis creaturae.] Ergo Christus, ut filius Dei, est creatura, ut volebant Arriani. Respondeo Primogenitus, idest, genitus ab aeterno ante omnes creaturas, ita Ambr. Theod. Theoph. non enim dicitur, prwto/ktis2on, idest, primo creatum, sed prwto/tokon, idest, primogenitum.

Ibid. v. 24. [Adimpleo ea, quae desunt passionum Christi.] Quid namque deesse potest Christi passionibus, cum ipsemet dicat Luc. 23. [Ea, quae sunt de me, finem habent.] Et Ioan. 17. [Opus consumavi.] Et clarius David Psal. 129. [Copiosa apud eum redemptio.] Respondeo, licet passio Christi fuerit copiosissima, et sufficiens satis superque toti mundo; nihilominus, ut illius valor singulis Christi membris actu applicaretur, multa adhuc facienda, et sufferenda supersunt, ut demonstrat S. Thom Nam oportuit Apostolos peregrinari, docere, multosque pati labores, ut Gentibus Christi passio applicaretur, ita Chrysost. Amb. Theod. Oecum. Ans. et Aug.

EX PRIMA AD TIMOTHEUM.

CAp. 2 v. 12. [Docere autem mulieri non permitto.] Alio vero in loco ad Titum cap. 2. ait. [Anus bene docentes.] Respondeo. Prohibet mulieres docere publice in Ecclesia, privatim vero permittit, ut puellas doceant; imo suadet.

AD HEBRAEOS.

CAp. 1. v. 1. [Multifariam, multisque modis olim Deus loquens Patribus in Prophetis.] Adversatur haec propositio ei, quam pronuntiavit David Psalm 61. [Semel loquutus est Deus.] Respondet. S. Augustinus. Hominibus saepe loquutum fuisse Deum, multisque modis manifestans Christi adventum per Prophetas: apud se, vero Deus semel loquutus est, quia unicum, Verbum genuit ab aeterno.

Cap. 7. Hic locus, ubi S. Paulus pronuntiat legem infirmam, et inutilem fuisse, videtur pugnare, cum eo, quo scribit ad Philippenses cap. 3. [Secundum iustitiam, quae in lege est, sine reprehensione conversatus sum.] Si in lege est iustitia, quomodo erit infirma, et inutilis. Respondeo. Iustitia in lege reperitur, quia cum quis operatur, quae in lege scripta sunt, acceptus est hominibus, et legis poenam devitat. Christi autem iustitia est, qua homo fide per dilectionem operante, iustificatur, et Deo gratus redditur. Hanc autem iustitiam non est consequutus Paulus in lege, neque a lege, sed ex fide in Christum.

Cap. 9. v. 7. [In secundo autem semel in anno solus Pontifex.] Loquitur Apostolus de secundo tabernaculo, in quo solus summus sacerdos intrabat. Huic adversatur locus Exodi 30. in quo Deus iussit, ut Aron bis in die adoleret incensum mane, et ad vesperam. Respondet Theophylactus. Aron semel in anno intrabat cum sanguine; bis vero in die cum incenso. Paulus enim non asserit simpliciter, quod semel introibat; sed semel cum sanguine, idest cum immolatione victimae.

Ibid. v. 27. [Statutum est omnibus hominibus hominibus semel mori] Contrarium docuit ad Thessal. 4. [Deinde nos, qui vivimus, qui residui sumus, simul rapiemur cum illis obviam Christo in aera] Respondeo. Eorum, qui residuierunt in novissimo die, quorum nomine loquitur Paulus, mors erit tam momentanea, ut soporem se passuros existiment, ac propterea sese tamquam vivos obviam Domino dabunt, non percipientes tam subitam, et brevem mortem.

EX PRIMA S. IOANNIS.

CAp. 4. v. 18. [Timor non est in caritate; sed perfecta caritas foras mittit timorem.] Ista conclusio contradicit multis locis Sacrae Scripturae, praesertim Psal. 2. v. 11. [Seruite Domino in timore.] Resp. Sancti, ac perfecti viri, qui vere Deum diligunt super omnia, timent valde esse sine Deo, et huius modi timor est sanctus, ac permanet in sanctis. Alius timor est de amissione vitae, vel bonorum, hunc excludit perfecta caritas, ita Eucher.

EX APOCALYPSI.

CAp. 2. v. 18. [Et Angelo Thyathirae Ecclesiae scribe.] Sed in Tyathira, quae sita est ad sinistram partem Cayci fluminis in Mysia, nulla tempore Ioannis fuit Ecclesia Christianorum. Quo argumento aliqui haeretici negarunt Apocalypsim fuisse a Ioanne scriptam. Resp iuxta Epiphanii doctrinam Ioannem spiritu prophetico scripsisse ad futuram ibi Ecclesiam, quae decepta a Phrygastarum pseudoprophetissis Priscilla, Maximilla, et Quintilla erratura erat, quas sub nomine Iezabelis designavit.

Cap. 5. v. 5. [Vicit Leo de tribu Iuda.] Et postea statim vers. seq. vocatur agnus. Respondeo. Vere Christus apparuit Ioanni in specie agni, non autem Leonis. Vocatur tamen Leo per metaphoram ob eius eximiam fortitudinem, maiestatem, ac dignitatem regiam, et quia, ortus erat ex tribu Iuda, cuius insigne erat Leo.

Ibid. v. 12. [Dignus est agnus, qui occisus est accipere divinitatem.] Si ab aeterno erat Deus quomodo ergo accipere poterat divinitatem?

Respondeo. Sensus est, ut omnes creaturae agnoscant Christi divinitatem, quam cognitionem transferant a falsis Idolis, ad Christum, cui vere competit. Unde accipere divinitatem, idem est, ac cognosci ab omnibus, ut Deus, ita S. Thom. Lyran. Perer. Suar. et alii.

Cap. 11. v. 2. [Civitatem Sanctam conculcabunt mensibus quadraginta duobus;] nimirum, tribus annis cum dimidio durabit Antichristi monarchia, quod etiam confirmatur ex cap 7. Danielis. Sed versu sequenti dicitur Elias cum, socio praedicaturus diebus mille ducentis sexaginta, qui minime conficiunt annos tres cum dimidio - Respondeo, menses illos esse lunares, qui constant diebus triginta, et sic numerus hic dierum conficiet menses quadraginta duos. Vel si contendis illos menses esse solares, tunc dicendum erit Antichristum superstitem futurum adhuc dies decem, et octo post mortem duorum Prophetarum, et per consequens regnabit annos tres cum dimidio.

Cap. 20. v. 11. [Fugit terra, et caelum, et locus non est inventus eis.] Quomodo fugit, si Eccles. 1. dicitur: [Terra autem in aeternum stat?] Respondeo. Non fugit terra, nec caelum; sed tantum facies pristina terrae, et caeli, eo quod statum mutabunt, ac pulchriorem formam acquirent. Unde status, et locus pristinus non est inventus; sed alius longe pulchrior. Ita Amb. Beda, Aretas, Viegas. et Cor. a Lap.

REGESTUM.

Aaa Bbb Ccc Ddd Eee Fff Ggg Hhh Iii Kkk Lll Mmm Nnn Ooo Ppp Qqq Rrr Sss Ttt Vvv Xxx Yyy Zzz.

Aaaa Bbbb Cccc Dddd Eeee Ffff Gggg Hhhh Iiiii Kkkk Llll Mmmm Nnnn Oooo Ppp Qqqq.

ROMAE, Apud Angelum Bernabo, Sacrae Regiae Christianissimae Maiestatis Typographum. M. DC. LXXVII.