Alphonsi, Rgis Arragoniae. MAXIMA cura intentum Regem Arragoniae Alphonsum ad exoluendum levandque sese aere alieno nuper vidimus memorem, uti ego arbi tror, dicti illius, litis atqueaeris alieni coimitem esse egestatem:per bellum etenim Neapolitanum quique et quinquaginta milliasuperquinquies centena aureorum mutuo contraxerat, a quo debito, dum proderem haec, prope liberatum vidimus. Acproinde respirantem, et merito laetum dicere, Regibus qui pro reditu sumptus metiuntur, bona omnia cedere, amari a civibus, non metui, cives ipsos a suspitione novorum munerum levatos, alacres agere, suaque bona ostentare, ac denique principis vitam votis suppliciisque expetere.
Ludovici XII. Regis Galliae. Cum Ludovicus XII, Rex Galliae Franciscum Gallicum Caesarem, qui postea Regno potitus est, magno aere alieno contracto, Regiaquoque pecunia a Quaestoribus mutuo sunta, anxium esse videret, rationes hae in fiscum quo pactio referrentur: ipse quidem eum vacuo animo esse iussit: hac tamen fabella admonuit Equitabam cum patre, proximus mihi videbar oppido, in quod perveniendum nobis erat: Itaque visis rempli pinnis altiusculis, cum e via languerem, ad patrem conversus: En iam, aio, confecta via pervenimus in ippidum: (aberamus vero ab eo loco multis stadiis) ille ad me conversus, Adolescens, inquit, ne posthac pinnis visis templorum,
iter te exsecutum dixeris: tacite innuens, indignum esse, ut spe et specie largitionis, nondum adepti Principatus commoda se percepturum existimaret.
Alphonsi Regis Arragon. Illud graviter et iuste in equitem quendam prodigum. Quibusdam a Rege magnopere petentibus ne saltem in torpus lueret debita, quae ille plurima per luxum libidinemque contracerat: Respondisse aiunt Alphonsum Regem Arragoniae, equitem hunc, neque sui Regis gratia, neque patriae commodo, neque propinquorum et amicorum aere alienosuscepto tam grande patrimonium profudisse, quinimo substantiam suam omnem corpori indulsisse: In corpus igitur luere aequius esse.
Matthiae I. Regis Hungariae. DUXERAT uxorum Rex Matthias Beaticem Regis Ferdi nandi filiam virginem venustam, ingenuis moribus, literis, et doctrina ex cultam, eloquiofacundam, benignam, ac in respondendo cum gravitate sollertem. Cui inerat gratia quaedam et in narrandis, agendisque negotiis, ut homines in sui admirationem traheret: praesertim cum non modo reginalis dignitatis, sed privatarum quo que mulierum officia impleret: ut posset cum omni antiquitate certare. Ad illos pudicosmores virginalemque cum maiestate verecundiam, accedebat quaedam in allegandis auctoribus promptitudo. Nam cum de cuiusdam dominae mutabilitate sermo haberetur, sta tim Virgilianum illud adduxit: Varium et mutabile semper femina. Sed Beatrix ex Neapoli, cum ad maritum venit, secum duxit ancillas, ut de more Reginarum est. plurimas, alias Principibus, alias honestis parentibus ortas, quae, sive propter Reginae Beatricis eximiam pulchritudinem, sive quod revera essent, vide bantur deformes, et praecipue in Hungaria. Gens enim Hungarorum perpulchra est, et est, et in Hungaria moris est, ut ancillae, quae dominas sequuntur nunqsedeant, nisi iussae et Domina sedente, sed Beatrice sessionem meditante, nollo
exspectato reginae nutu, ancillae sedebant. Tunc quidam non insipies vir inquit ad Regem Matthiam: Haec maxima dementia ancillarum est: ut praeter morem patriae non iubente Regina, sedeant. Respondit Rex: Tota erras via. Imo haec summa sapientia ancillarum est. Nam cum deformes, ac turpes sese esse intelligant, totis viribus conantur, ne ab hominibus videantur, ideoque ne appareant, ad ima se deducant. Quoniam sistarent omnium conspectui paterent. Sedentes autem a paucis, et illis quidem familiaribus conspiciuntur. Et sic quo dammodo latitant. Deformia enim et turpia, utile est, ut a prospectu removeantur: ne coetus hominum conturbent. Pulchra enim oblectant, turpia contristant.
Eiusd. Inter doctos viros, qui aulam Regis Matthiae Hungariae quottidie frequentabant, erat quidam sexdigitus. In manu enim dextra dous habebat pollices. Cuius rei exprobratione irascebatur. Praesertim cum sextum in manu digitum inter monstrosa connumerarent. Sed Rex Mattthias causam huic sexdigito irascendi iustam esse affirmavit. Monstrosi enim (inquit) apud veteres, ut ominis infausti expiabantur sacrificio. Quoniam semper videbantur praenuntiare infortunium. Quod et Lucani dicta confirmant hoc veriu: Monstrosique hominum partus numeroque modoque. Et hoc ratione firmatur. Rarissime enim contingit, monstroso corpori non subesse monstrosos perversosque mores. Anima emin (ut a dotis viris accepi) ex medicorum sententia sequitur corporis habitudinem. Monstra ergo homini obicere, nil aliud est, quam vitia exprobrare. Quis iram compresserit, cum inter vitiosos numeretur? Nemo enim tam malus est, qui malitiae nomen non vehementer abhorreat. Et quamquam nequitiam concupiscat, sequaturque, tamen nequaquam dici, putarive malus affectar. Quoties vidimus a nativitate claudos, aut caecos, aut aliqua corporis parte monstrosos, moribus quoque et mente, et caecutire, et claudicare, et perverso iudicio uti: Perfecta enim natura perfectos affer mores. Sed in his, quos casus debilitavit, alia ratio est. Nam fortissimi optimique et Reges et Imperatores militesque strenui, casu aut caecutiverunt, aut claudicarunt, sicuti de Horatio Colite legimus, qui Porsenae Regis exercitum solus in Pon to tenuit, et ex eo cadens toto vitae tempore claudicavit. Adducerem Philippi patrem: et Hannibalem, cum
Sertorio monoculos, nisi sacra scriptura Iacob virum perfectum narraret ex colluctatione cum Angelo claudicasse. Inquit enim, unde crus eius emarcuit. Qui enim huiusmodi debilitates casu factad, connumerat, gesta horum praeclara refert. Unde non inconcinne Cocles ille Horatius pedis debilitatem exprobranti respondit; se singulos gradus gloriaesuae admoneri. Monstra igitur nascuntur, non fiunt. Nonne instrum entum vetus adun carum narium viros atque reburros a sacerdotio abdicat? Deformitas igitur naturalis videtur esse signum a Deo positum, ad dignoscendos hominum mores; quosque sequi aut evitare convenit.
Matthiae I. Regis Hungariae. NICOLAUS Madrusiensis Episcopus, missus in Hungariam a Pio Pontifice, adit Regem Matthiam. Et his pactis, quorum causa venera,t desedit Budae, per totam hiemem, Regis humanitate pariter et liberalitate fretus. Sed Episcopus non is erat, quemd sese fronte ostendebat. Erat enim decora facie, eloquentia miti, gestu blando, et qui sub agnina pelle lupum celaret, qui equidem simulatione, et Palatinis artibus, fallacibusque blanditiis non sine viperino complexu et osculatione Iudae, omnes fere Hungariae principes fefellit excepto Rege. Nam cum Rex Matthias esset eloquio blandus, ingenio versutus et sagax, diu inter huiusmodi viros exercitatus, par pari referebat Nicolao, ita ut non minus blande Rex Nicolaum, quam Nicolaus Regem alloqueretur. Iuvabat praeterea Regis sollertiam, et exercitationem, astrorum cognitio, et Physiognomiae scientia, quas a doctissimis viris largissime acceperat. Accessit etiam ad Regis perfectionem, quod eius genitor Ioannes, quem Itali Blanchum nuncupant, nati sui versutia cognita, cum ipse esset Latinae linguae expers, in arduis negotiis, cum Pontificum legatis pertractandis, nullo alio usus interprete, quam filio,
ita ut tener adhuc Matthias arduorum negotiorum cognitionem imbiberit. Sed inter omnia Physiognomiae peritus, non modo huius sed multorum primo conspectu hominum mores sollertissime iudicavit. Unde primo congressu, qua esset conditioen Nicolaus, apprehendit, sed numquam se aperuit. Artium enim Palatinarum et simulationis ac dissimulationis principes fere omnes habent peritiam. Apud hunc Nicolaus Episcopus aggressus est rem, non Episcopo et legato Pontificis, sed vilissimo nebulone dignissimam. Nunc hos, nunc illos Hungariae Principes criminando, in gratiiam sui Regem trahere conabatur, Rex annuebat fingens se omnia credere. Et ut iste criminator liberius loqueretur, interdum se maxime mirari quosdam simulabat, quibus multa Rex beneficia contulisset. Dicebatque Rex, vix possum adduci, ut malo erga me animo esse putem, cum nulla malevolentiae causa apparens intercesserit. Hoc autem faciebat ut magis Nicolaum exouteret. Posteaquam exhac tam intima familiaritate animum mentemque Regis se tenere putavit, factus est audentior, et suas criminationes vertit ctiam in eios, qui de Nicolao fuerant bene meriti, et a quibus honorem et munera acceperat, ita ut iam nullus, neque magnus, neque paruns, sive sacer, sive profanus, (de principibus loquor) a morsibus huius pessimae viperae esset immunis, omnibus detrahebat, cunctos in odium regis rapere conabatur. Considerans Rex Matthias huius viri nequitiam, pariter et ingratitudinem, excogitavit humano generi salubre exemplum: ut fallacibus et detractoribus finem, quoad eius fieri posset, imponeret. Sicque ait Nicolaum: Ea, quae tu dudum narrasti de principibus Hungariae, non videntur verisimilia. Nam cum honeste ac liberaliter tecum egerim, non apparet ulla ratione probabile, quod tu argumentis et eloquentia persua dere tentasti. Tunc ille ardentius instare, et se apud eorum faciem' dicere, paratum esse, affeverabat. Rex his auditis, rogavit Episcopum et legatum, ut tales artes deponeret, faltem apud Hungaros, ad quos nomine Pontificis venerat. Ille adhuc in sua nequitia persistens, amicitia et favore Regis propenso tumefactus, credens, se Regem quocumque vellet impellere posse, in incepto perseverabat, dicens, nihil ad se hoc pertinere, sed in medium velle omnes adducere propter affectum, quo Regem prosequebatur. Nam multis de se
benemeritis Regis salutem anteponere volebat, et ob hanc rem omnia dictitasse, anrrabat. Rex exspectavit aliquandiu, ut Nicolaus paenitentia ductus, livorem hunc suum exueret, cogitans, non esse magnanimi Principis credulitatem et aures detractoribus habere patentes, et angebat eum Episcopi et legati et doctiviri erubescentia. Interea habitum est concilium principum Budae, ubi nunc sedes regia est: congregatisque Principibus supervenit Nicolaus, nihil suspicans, imo credens animo Regis suas illas criminationes inhaesisse. Tunc Rex seorsum vocans Nicolaum, sciscitatur, an adhuc esset illius sententiae, ut in faciem Principum insidias in se exprobraret; Annuit Nicolaus, putans hoc numquam futurum. Apprehendit Rex Episcopum manu, ducit in Principum congregationem. Cunctis assurgentibus, et Nicolao blandientibus, iam (inquit) tempus est, id efficere, quod tantopere concupiscis, iam palam loquere, quo mihi saepe insusurrasti, Nudentur insidiae et proditiones, quas tu in istis principibus cognovisti. Episcopus videns tot principum venerandas facies, ac de se bene meritas, a quibus et munera et honores acceperat, et de quibus nihil unquam mali audierat, animo confusus, coepit toto corpore corpore contremiscere, et insertis pectinatim manibus demisso vultu obmutuit. Tune Rex ad eum: Nisi me summi Pontificis reverentia contineret, ostenderem profecto non convenire legatis, seminare discordiam, et innoxios principes in periculum capitis adducere Unde et regno meo discede. Quod nisi per biduum feceris, tale dabo de te exemplum, quo totus Orbis intelligat, huiusmodi nequitias et improbitates Matthiae Regi semper displicuisse. Discessit ille sine mora.
Narratum est Regi Matthiae quosdam e familiaribus suis sibi venenum miscuisse. Huiusque narrationis ratio appar ebat prima fronte similis vero. Nemo (inquit Rex) venenum ferrumque a suis timeat, qui iuste ac legitime imperat. Neomnia verisimilia sunt probanda. Et hoc sermone accusitoribus illis illusit, ita ut non amplius huiusmodi deliramenta
confingerent. Ex vultu enim et gestu criminantium deprehendit Rex accusatorum invidiam atque fallaciam.
Turcarum. AUGUSTUS mensis occulto quodam auspicis Turcis felicissimus esse deprehenditur: eo enim mense Baiayetes secundus Methonem expugnavit, et Selzmus eius filius magnum Ismaelem Calderianis in campis, et paucis post annis Campsonem Gaurum ad Singuam singulari felicitate devicit. Solymanus Ludovicum Hungariae Regem praelio superavit, et de Germanis, qui Ruchandulpho duce Budam obsederant, insignem vict oriam reportavit. Famagusta in Cypro, et Guleta in Africa eodem Turcis obsidentibus cessere.
Gallorum. Guingathavicus inMorinis prope Taronanm duobus proeliis Gallis infaustus fuit, primo Ludovici undecimi temporibus Philippo Dechordo Duce, secundo temporibus Ludovici duodecimisub auspiciis Pienes.
Alphonsi Regis Arragoniae. IEGEBANTUR Annaei Senecae Epistolae, atque aderat Franciscus Sachetus Florentinorum Legatus, vir eloquentissimut, ac Ludovicus Cardona celebratissimi nominis Theologus, multique praeterca docti et clariviri, quereb'ntur super praecepro Hecatonis tantopere a Seneca laudato: Si vis amari, ama. Numquid in aliquo sub exceptione falleretur, essetque videli cet, ut quis amaret nec mutuo tamen amaretur. Hic cum multi multa fermeque omnes Hexatonis et Senecae dictum probarent suspicerentque: Ego, inquit Alphonsus
Rex Arragoniae, pace omnium dixerim, aliter sentio. Est mea quidem sententia, ut quis amet, nec vicissim redametur, et quis aut certius aut flagrantius diligit, quam qui homines fecit, atque hominum causa omnia fecit? Cumque id ita esse nemo vivus ambigat, quis tamen est qui mutua charitate Deum complectatur? Imo vero quid mirabilius aut potius detestabilius est, cum aut hunc aut illum hominem, amantibus nobis interdum in officio non respondeatur, Deum vero amantibus certissima sit illius charitas nec charitas solum sed amoris merces perpetua lux, et sempiterna tranquillitas, nihilominus obdurati persistimus, nec amantem redamamus, quod ego arbitror nobis evenire ob nullam aut certe exiguam in Deum fidem. Dum enim bonis hisce praesentibus atque voluptatibus delinimur et obcaecamur, caelestia quae non videntur, neque tanguntur, non modo non curamus, sed nec omnino futura confidimus, ut si quis admodum sities audiat aquam limpidam, et puram procul esse. Sed vicinam et propinquam potius bibat, licet turbidam et lutulentam. Praeclare igitur, quicumque dixerit, donum Dei fidem esse.
Turcarum. NUNC temporis Turcae in servanda militari disciplina cunctas nationes antecellunt. Tanta enim severitate ac iustitia eam exercent, ut veteres Graecos atque Romanos superent. Nulla unquam inter eos pugna exauditur, propterca quod vel minimum etiam delictum capite vindicatur. Prompte oboediunt Imperantibus, ita ut nullum quamvis manifestum vitae discrimen subterfugiant. Sine tumultu et clamore in castris versantur, et quamvis semper ibi sit maxima frequentia, silentium perpetuum et stupendum observant. Neque enim aliter quam significatione manus ac nutibus parati intentique milites a ducibus reguntur. Inest illis in agendo celeritas summa atque in periculis constantia.
Profunda et vorticosa tranant flumina, abruptos superans montes, et pervigilii ac inediae tolerantissimi sunt, ne unam quidem mulierem in castris habent. In expeditione nemini infensi, ideo agricolae ad eorum conspectum nequaquam paventes sunt, nec deserunt domos, nec operas intermittunt. cum nullum damnum ab illis sentiant, nec ullam vim redformident.
Ludovici, XII. Regis Galliae. UNUS esodalitio Franciscano magni nominis cora ludovico XII. Rege Galliae contionans, argutissimis disputationibus contionem concluserat,dum in dubium revocat, si Dei Opt. Max. specie, daemonem habens, coluerit, an is in sacriosanctae persuasionis inviolatae crimen inciderit? Eo audito quo magis deliraret, vidisse se neminem, aiebat. Pronide futurum, ut posthac contionibus sacris abstineat, nisi contionatiores lites eas inter se bonafide componiant.
Henrici, Landgravii Thuringiae. HENRICUS Landgravius Thuringiae, qui vicit anno Christi 1227, ditissimus ac potens princeps fuit. Tantum enim fertur corrasisse thesaurumn ex metallicis fodinis, ut si licuisset, totam Bohmiam comparare potuerit.
Eiusd. Idem Princeps, ob maximas divitias Northusiae torneamenta instituit: quae ut celeberrime peragerentur, arborem in horto quopiam aureis et argenteis foliis erecit. ubi duobus concurrentibus, et frangentibus hastas, sed in sessione permanentibus, singulis argenteum folium: siquis autem aliquem, ut ca deret, deiecisset, aureum folium datum est.
Hermanni, Ducis Lotharingiae Hermannus dux Lotharingiae, cum esset maximarum opum, et Princeps dritissimus, ut in Germania vix parem haberet, eo processit, ut se Regem in Germania declarari permitteret. Sed ab Imperatore Henrico IV. tituloregali privatus est.
Bertholdi, Ducis Yeringensis Bertholdus dux Zeringensis, amplissimarum divitiarum Princeps, obimmensas opes conatus est fiert, pro Friderico II. puero adhuc Romanorum Imperator.
Henrici VI. Imp. Henricus VI. Imperator. maximas congessit opes: unde ditissimus Imperatorum vocatus est.
Reinhardi I. Ducis Geldriae. Reinhardus I. dux Geldriae, devictis Leodiensibus, ex illa victoria maximas opes acquisivit: adeo ut tum temporis opulentissmus existimaretur. Carolus IV. Imperator, cum Elextores aliquot, et Principes nonnulli Germaniae, adhuc alium contra illum Imperatorum Marchionem elegissent, nec posset eorum conatus intervertere: cum esset princeps ditissimus, numeravit Marchioni decem mille libras agrenti, ut cederet imperio. Marchio hac summa contentus, libenter cessit.
Guntheri Imp. Sic etiam Gunthero electo Imperatori suppeditavit ducentas marchas argenti, cum duobus milibus, ac duabus urbibus Thuringicis, ut red deret insignia Imperialia, sigillum, Coronam, et reliqua. Cessit Guntherus similiter, ac sic quiete obtinuit Carolus Imperium.
Caroli IV. Imp. Carolus IV. Imperator opulentissimus princeps, marchionatum Brandenburgensem emit a ducibus Bavariae, ducentis millionis aureis: et centum mille aureos, tradito marchionatu, in continente solvit. In residio oppigneravit aliquot urbes, quo satisfaceret.
Alberti II. Imp. Albertus II. Imperator, quamplurimorum Regum et Imperatorum ditissimus Princepsfuit. Haec namque regna omnia cumulata accepit. Rex fuit Pannoniae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae: et una praefuit multis innumeris ducatibus et ditionibus.
Ludovici Ducis Bavariae. Ludovicus Dux Bavariae, qui vixit Anno Christi 1460. immensas habuit divitias. Quare apud omnes per Germaniam cognomen sortitus est, ut diceretur dux dives Bavariae.
Maximiliani I. Imp. Maximilianus I. Imperator thesauros pretiosissimos habuit, qui referti erant auro, argento, gemmis, vestibus, et varia supellectile. Habuit autem quatuor arcas Argentinae, quatuor Ulmae, quatuor Augustae Windeldicorum, et quatuor Noribergae: in his omnes thesauri continebantur, quos reliquerant Fridericus III. Imperator, Caesar Albertus, Dux Austriae Sigismundus, et Philippus dux Burgundiae. Inter reliqua monstravit torquem triginta milibus aureorum comparatum, aureas patinas, smaragdos, robinos, turcos, adamantes, et similes gemmas maximi valoris.
Henrici Claudi Imp. Henricus Claudus Imperator ubi cum Roberto Rege Francorum super Carum fluvium convenisset de statu Ecclesiae et Regni tractaturus: et colloquio habito, statuissentambo Papiam esse conveniendum: Imperator tanta usus est munificentia, ut Persarum Arabumque opibus compararetur Imperialis liberalitas.
Caroli V. Imp. Carolus V. Romanorum Imperator Princeps potentissimus et opulentissimus erat. Nam 28. regnorum Rexfuit, exceptis reliquis provinciis det ditionibus.
Othonis I. Imp. Otho I. Imperator adeo opulentus fuit, ut singulis septimanis in cibum aulicum indigeret mille porcis, viginti octo tauris, mille modiis frumenti, octo plaustris vini, decem plaustris dcerevisiae: exceptis oleribus, piscibus, ovis, Gallinis, carnibus ferinis, butyro, adipe, lardo et caseo.
Henrici IV. Regis Galliae. CUM in Iuliacensi bello quidam ad Henricum IV Regem Galliae dixisscnt, iam imperium Romanum, ut in Regem cooptari queat, ambiendum esse, nec Protestantes n ec Pontificios proceres oper sua indefessa defuturos, ipse dixit: Cupiditate infinitae Principe iusto indignae sunt, quae Tyrannos decent.
Alphonsi Regis Arragoniae. vero omnibus Christi Dei verissimi sacris initiari cupientibus, dotem sine qua haud recipi mos est, Regem Alphonsum Arragonium elargitum constat, cumque essent fere innumerae quae dotis spe proposita mundo renu nciarent sacrasque nuptias adirent, numquam tamen a tam liberali et religioso proposito destitisse. Imo vero quanto plures sese quottidie ad sacerdotium offerrent, eo libentius atque benignius omnes excipere atque dotare consuesse.
Matthiae I. Regis Hungariae. IN ea frequentia hominum, quae circa Reges esse consue de temporum varietate, sermo est ortus, et ut in quottidiana et temporaria locutione fit, finis a principio multum plerumque discerepet, volutantur enim vicissim verba ex iocosis in seria, et a seriis in iocosa saepenumero devenitur. Ita ut prima extremaque non minus, quam album et nigrum inter se dissonent, et tandem locutio hoc extremum habuit, apud vetustissimos honorificum fuisse, ducibus exercituum pugnare, et ad huius rei comprobationem adduxere Titi Livii verba haec de Bruto consule et Arunte filio Regis Tar quinii. Qui cum essent diversarum partiumduces, Aruns concitat calcaribus equum, atque in ipsum infestus Consulem dirigit, sensit in se iri Brutus, decorum erat tunc ipsis capessere pugnam ducibus. Auide itaque se certamini offert, adeoque infestis armis concurrerunt, neuter dum hostem
vulneraret sui protegendi corporis memor, ubi contrario ictu per parmam uterque transfixus duabis haerentes hastis moribundi, ex equis lapsi sint. Ad hunc Livianum sermonem Matthias Rex Hungariae suspiravit, dicens: Utinam et nunc haec esset consuetudo, ut ducum pugna magnanimos et fortes principes indicaret: aperiretque non nullorum ignaviam, qui otiando et sedendo non pugnando, virtutem extollunt bellicam. Cognosceremus profecto sapientiane an ignavia in cellis latitentplerique, quos imperitum vulgus extollit.
Eiusdem. Venerat Budam quidam strenuissimus eques natione Germanus, cognomine Holubar, virium et corporis mole mirabilis, qui in eo certamine quod praetentis hastis equitum concursu fit, ferebatur invictus: plurimos enim secum certantes ad terram praetento conto prostraverat. Sed hoc simulacrum pugnae, quod praetentis hastis hodie etiam in ludis fit, apud veteres non legitur fuisse in usu. In vero autem certamine hastis cuspidatis antiquos pugnasse, et illud Ouidianum declarat, et Livius ostendit; Achilleo quod quondam fecerat hosti, vulneris auxilium Pelias hasta tulit. Et Livius: Hastis praefixos Aruntem, et Brutum in mutua caede commemorat. Sed hunc modum pugnandi nostrum, sive in vero sive in simulato certamine contus cuspide praefixus, cum armatura simili videtur a Claudiano aliquo modo tangi. Et ut ad rem redeamus, non codem ordine et in Hungaria et in Italia Hastis concurritur. Ibi enim non nisi cuspidatis contis: hic vero saepe inermi hasta pugnatur. Sed in Italia concitato et currente, in Hungaria vero succussando et non plene cur rente equo certatur. Sed hastam sub ala tenere ferreo substentaculo: quod ne retro hasta pellatur, ibi sestet, restationem dicimus, non memini me legisse apud antiquos. Et utcumque sit, Rex Matthias fama Holubaris commotus ad talem illum invitavit pugnam. Ille recusavit, timens, ne Regem offenderet. Nam cum totis et equorum et hominum viribus concurritur contis cuspidatis, et solidis, vix fieri potest, quin aut ad terram pugnator summo cum periculo deiciatur, aut transfigatur, aut ita contundatur ut laesionem sentiat. Rex recusantem compulit, ut
secum bono animo certarer. Non ausus est Holubar iterum Regi negare: sed animo proposuit, minimo ictu Regi cedere, potiusque ad terram cadere, quam vires artemque suam cum periculo Regis ostentare. Hoc Rex intelligens, statim per omnia sacra et per fidem Regiam iuravit, si id aliquo modo fieri intelligeret, se quam primum Holubarem occidi iubere: et Holubarem iureiurando astrinxit: ut cum Rege Matthia, tamquam cum acerrimo inimico certaret. Holubar cogni ta mente Regis, iuramento adactus, timens si aliter facer et capitale supplicium: se ipsum excitans ad illud in quo semper suerat victor certamen inanimavit, omnibus hinc inde paratis, multisque milibus hominum inspicientibus: me quoque spectante (in platea enim divi Sigismundi Budae actum est) fit concursus Regis et Holubaris, equis more suo currentibus, (uterque enim utebatur equo fortissimo) ita se infestis contis tetigere, ut Holubar resupinatus ad terram per equi clunes exanimis fracto brachio ruerit: fuerat enim in fronte percussus; Rex vero percussus in pectore ex vehementi ictu a latere equi paulo post ad terram defluxit laeso aliquantisper pede sinistro statimque surtexit, equi sui habenas capiens, Holubarem socii subleuaverunt. His peractis Rex curavit Holubarem, qui tandem sanitati restitutus, equos et vestimenta pretiosa et pecuniam grandem a Rege dono accepit, rediitque in patriam et liberalitatem et fortitudinem Regiam praedicans: Et ut verum fateamur, ego quoque qui utrumque noram, admiratus sum talem pugnae finem. Cum Holubar grandi corpore, viribus pro corpore aequalibus, et Rex Matthias sit mediocri statura mediocribus viribus, sed in Rege Matthia omnes admirantur et ego quoque, qui cum eo longam habui consuetudinem, ita ut aliquando deceptus fuerim. Nam cum equitat Rex, videtur palmo maior, quam cum ambulat, si quis ambulantis et equitantis longitudinem perpendat. Nam cum essemus in itinere, et in maximo exercitu, Rex obvoluto capite, et operta facie equitans, ita enim de more est illius regionis sive ob rigorem frigoris, ardoremve solis fugiendum: sive quia sub hoc habitu etiam in calore educati pondus aestumque galeae, cum opus fuerit, non perhorrescant, faciem fasciis circumvolutis ita abscondunt: ut
vix pupillae oculi appareant. Rex igitur hoc habitti celatus, diu locutus, fecit me ambiguum. Vox enim sonabat Regem, corporis autem longitudo solito maior alium esse insinuabat. Videbatur enim Rege procerior, locutusque sum cum co, tamquam cum milite privato. Sed ut omnes fatentur, in equo Rex Matth as aptissime sedet, itaque inhaeret, ut pares aut similes aetas nostra viderit paucos. Et ut de me loquat tot milibus hominum visis, tot regionibus peragratis, non memini, me vidisse, nisi duos, qui ita apte equitarent Franciscum Sfortiam, ducem Mediolani, et Robertum de sancto Severino: qui his diebus tot egregia facinora cum prole sua effecit. Venetianorum militum dux, et Imperator totius Italiae vires Venetianis contrarias exercitu non magno ita retudit, ut omnibus defectis atque superatis, Venetianorum Imperium dilatando magnis proventibus duxerit, nullum laborem, nullum periculum, nullas subterfugiens aerumnas. Unde tota Italia eius fortitudinem, reique militaris peritiam, ac animi magnitu dinem, cum stratagemate admirata, universalem eum ducem non modo elegit, sed collato stipendio ad plurimos annos confirmavit. Nam Robertum, saluti Italiae consulentem pacique studentem, conventus Italorum Principum tanta benevolentia prosequitur, ut eius nomen immortale reddiderit. Nam et iure quidem. Est enim manu et consilio promptus, in respon dendo benignus: in agendis negotiis et gravis et vigilans: corpore indefessus: Nam cum supra septuagesimum annum agat, ita iuveniliter, agiliterque se exercet, ut triginta videatur annorum. Talis igitur, tantusque vir prolem numerosam et sibi similimam procreavit. Nam ut de aliis taceam, de duobus in praesentiarum loquar, quos saepe allocuti fuimus. Sunt enim tales, ut nullum tam peri culosum bellum posset accidere, quod eorum frangat animos: Tum enim exsultant, cum tormentorum fragorem, cum praeliorum tumultum, cumomnia igniferroque misceri conspiciuntur. Nam Casparum quem ob summam strenuitatem, immensam audaciam, celeritatem incredibilem, crebras incursiones devastationesque hostium, et in mediis periculis animos pariter et prudentiam, agnomine fragorem appellant, quocumque enim proficiscitur, sua invicta manu non minus, quam fragot arbores, omnia obterit. Nonne in illo hastarum concursu, qui et Vevetiis, et Mantuae nuper
actus est, eius opera maxime enituit? Cum alios straverit, alios resupinaverit, alios vero debiles, mancosque effecerit, ita sut praemia sui laboris et fortitudinis cunctis volentibus acceperit. Est praeterea pulcher et affabili sermone mitis, et ad ductandum exercitum, et ad singulare certam en paratus, sui agnominis magnitudinem implens. Nam qui fragori resistere conantur, aut currunt autuchementer laeduntur. Quid de Iuniore filio Roberto Antonio Maria loquar? qui et optimis moribus et strenuitate corporis et excrcitatione militari et rebus fortiter sapienterque gestis magnificum genitorem suum omnibus in rebus imitatur. Nam hi duo, Caspar et Antonius, equitatione et pugna aliisque virtutibus patrem aequare contendunt. Nam et hos optimos et pugnatores et duces novit, Ficarolum: Abbatia Londenaria, Rhodigiumque intellexerunt: Assula perpendit: Ollius conspexit; Mantua Ferrariaque formidarunt, Italiaque tota, tamquam Italiae et fulmina, et propugnacula, laudavit et laudat, tantaque sui spe homines implent, ut annis crescentibus gestorum incrementa responsura coniectent.
Alphonsi Regis Arragoniae. Renatus Dux cum per fecialem ferream chirothecam, id est proelii signum detulisset Alphon so Regi Arragoniae, alacriter illam accepisse palam est. Moxque fecialem interrogasse, num in singulare certamen, an in universum exercitum se provocaret, quoniam ipse utrumque videlicet, accepisset. Respondente vero feciale non in universum certamen a Renato provocari, confestim pugnae locum et tempus iure belli statuisse, accessisse, ac nec quicquam exspectasse.
Alphonsi, Regis Arragoniae. CUM Alphonsus Rex Arragoniae in obsidione Neapolitana audisset Petrum fratrem, quem propter singulares animi et corporis dotes supra fraternum affectum diligebat, saxo tormentario ictum occubuisse, ut viseret maturavit,
exanimem multis piisque cum lacrimis exosculatus, mox in arcem quam Oui vocant tantisper efferendum curavit, donec iusto apparatu regio, quod postea fecit, persolvere liceret. Dein ad exercitum reversus, iam Petri interituvehem entissime consternatumforti admodum oratione erexit illum ac confirmavit. Rursum ad amicos et Petri socios absentes consolatorias episolas scripsit, quas qui legit, quem Philosophum non contemnat? uno itaque et eodem tempore piissimi fratris, et fortissimi Imperatoris munus obisse satis constat.
Alberti, Austriae Ducis. In bello, quod contra Bohemos Albertus Austriae Dux prius quam Romanis imperaret diutissime gessit, interrogatus quem coppis praeficere statuisset: si alium, inquit, quam me ductorem exercitus petitis, frustra me Austriae ducem appellatis.
Constantini Magni. CONSTANTINUM Magnum apprime carum militibus fuisse, luctus quem in ipsius funere gesserunt, testatur. Cum enim efferretur, dolor alte conceptus protinus erupit: ve stem rumpere, provoluere humi se se, capita contundere, geme re, ululare, eiulare, Imperatorem, dominum, Patrem appellare coeperunt. Centuriones, manipulorum duces identidem vociferari, hominem de se bene meritum ac conservatorem requirere, ac omnia maesticiae et doloris signa monstrare.
Selymi, Turcarum Imp. Selymus Turcorum Imperium praetorianorum favore consecutus, pecuniam quae in aerario erat diligenter recognovit, di visitque militibus pro donativo vicies centena milia aureorum. et quo magnitudinem animi perpetua liberalitate testaretur, ad veterem stipendii summam in singulos dies equiti quatuor: peditivero duos argenteos addidit: unde ipsorum favo rem ita sibi conciliavit, ut nullas belli difficultates vel acerbissimas, et summe periculosas pro eo subire detrectarint, sed per pacata infestaque non indemnem solum deduxerint, sed ingentes victorias de bellicosis gentibus ad perennem eius laudem reportarint.
Constantini M. Imp. CONSTANTINUS Magnus, cum initio, ut fit, libertatis, feruor et fluctus, et contentio aliqua, inter Ecclesiaeproceres esset: indicto Concilio Nicaeno, ipse interfuit, et auctori tatem accommodavit. Ecce autem libelli plures, qui mutuas criminationes continerent, ad eum delati fuerunt: quos omnes quasi lecturus cogniturusque accepit. Sediuv num fascem collectos, in ignem statim, nec inspectos quidem, coram omnib. iecit. Duovidelicet eofacto significans, et indignum illis esse, certare aemulatione aut odiis: nec se diguum, qui deiis iudicaret, quos Deus iudicare vicem suam in terris iussisset.
Roberti Galliae Regis. Iam Robertus Galliae rex quam eosdem honoravit, et misceri iis honorem suum putavit? Scholas et templa adibat, locum inter eos sumebat: nec orabat solum cum iis, sed in pu blico psallebat. Quin et cantica eius sacra, quae composuit ediditque, Ecclesia etiam nunc usurpat. Vir demissae et rarae sanctimoniae. Cui Deus etiam miraculo attestatus est: cum, Auallonem urbem eo obsidente, muri sponte corruerunt ipso interea laudes hymnosque cum sacerdotibus in tabernaculo concinente.
Osmani, Orchani, Murathi, Imperatorum turcicorum. Sed hoc mirari quam imitari plures volunt. Sicut et illud, quod de OSMANE, ORCHANE, MURATHE, a quibus Turcicum hoc grande imperium fundatum coeptumque est, Annales eius gentis hisipsis verbis (digna enim ea prodi) tradunt. Quoties convivas vocabant, vescebantur adhibitis Talismanis (ita Sacerdotes dicunt) quorum praeceptis et admonitionibus inter convivandum aures praebebant, et Alcoranum legi iubebant. De Principibus an de Monachis haec narrantur?
Alphonsi, Regis Arragoniae. CICCHUM vinarium inter utres et dolia vini Graeci per vindemiam mortuum inventum Regi Alphonso, cum renuntiarent, sepeliri eum iussit, et huiusmodi distichon sepulturae inscribi:
Hic situs est Cicchus, quem testas inter et utres Mactasti Graeco palmite, Bacchefurens.
Alexandri Ducis Maconiae. Alexander qui ex ducibus Maroniae erat egregius bibulus, cum mortem obiisset ad Viennam, diemque illi tricesimum in templo divi Stephani, cui praefuerant can onici multique viri nobiles celebrarent, sacerdos qui sitibundus cellam vinariam praepositae intraverat, vidisse se inter dolia deambulantem asseruit, et ad Ecclesiam reversus, cum orantes adhuc compresbyteros invenisset: Quid hic Alexandro inferias, inquit agitis? Ille in suo templo laetus agit bibitque, vos hic siti atescitis. Presbyterum, aiunt, montis calui, qui Viennae imminet cum ad meridiem usque bibisset, dormireusque ad occasum solis consuesse, experrectum vero ad Ecclesiam ire, ornare altaria, sacerdotalia vestimenta sumere, campanaque plebem citare, ut qui Missam celebrare instituisset. Interrogatus cur tam sero rem divinam ageret, versum ad occiden tem, quem putabat orientem esse, percontantibus respondisse fertur: Imoverosubdubito an tam mane liceat celebrare ante exortum solem: Nam quamvis aurora rutilat, non tamen diem dicere possumus, nisi solis orbis super nostrum horizontem elucear.
Henrici Goriciae Comitis. Henricus goriciae comes duos ex uxore Hungara nobili et prudenti femina filios, quos antequam pueritiam exuerent in thalamo suo apud se habuit, eosque inter dormiendum media nocte saepius vocitare, et an sitirent interrogare solitus erat, quibus tacentibus (nam altus somnus eos oppresserat) surgens ipse vinum ingerebat, illisque recusantibus ac
cuomentibus vinum, conversus ad uxorem; Ex alio concepisti meretrix, neque enim filii mei sunt, qui noctem integram nil sitientes dormiunt. Leonardus Felsechius nobilis eques, cum in Lipsensem civitatem pervenisset, in qua Saxones liberales artes ediscunt, percunctareturque sobrinus suus qui tum forte illic studii causa degebat, quidnam et quantum profecisset. Homo qui nosset eum et coadiutor eius esset, optime, inquit, se habet amicus tuus. Nam inter mille et quingentos qui adsumus scholares, hic unus bibendi palmam obtinet. Neque ingrata sese homo nuntiasse putavit. Est enim mos apud Saxones, dum conveniunt, hos primo loco ponere, qui plus adbiberint, eumque ludum ad aequales haustus compotationem vocant. Huldrichus de nova domo inter Bohemos proceres, opibus et auctoritate facile princeps liberos suos, quam primum ablactatos novit, ad usum vini exercuit. Neque Australia neque Bavarita quae leviora sunt, sed Cretensia. Torgestinaque et quae vocant Traminica his ministrari iussit. Interrogatus a Friderico Caesare qua ratione id ageret, assuefacti respon det illi, liberi mei cum adoleucrint, amareque vina coeperint, securi adbiberint, quantum voluerint neque vino capientur. Sapis, inquit Fridericus, hoc ipsum Mithridates factitavit. At mihi si filius aliquando fuerit, nisi vinum oderit, eum ipsum oderim. Ceterum si Regum cibus Gloria est, ut Alphonsus ait: Ea se gloria privari non siner quam consecutus est Italiâ pacatâ, bellumque, si quod exoriri timor est, in Turcos vertet, illisque formidab lem sese osten derit.
CaroliV Imp. Carolus V. Imperator admonitus aliquan do in castris, ut leges Germanis militibus de vitanda ebrietate ferret: respondit id perinde fore, ac si Hispanis interdiceret, nefurarentur.
Henrici Quarti Regis Galliae. CUM Henricus IV. Rex Galliae rei numariae angustirs inquietaretur, Regem se absque Regno, maritum absque uxore, et militem absque nummis profitebatur.
Caroli Magni. CAROLUS Magnus Imperator Germanice et Lative dicendo disertissimus fuit, et Graecae linguae non imperitus. Nam et ipse Graecos Legatos audivit, et Graece respondit: verum in longa et continua Oratione latinis verbis usus est.
Maximiliani I. Imp. Maximilianus I. Imperator ab infantia pene, in nonum usque aetatis annum elinguis, ut plerisque mutus iudicaretur, tanta diffi cultate primum verba enuntiabat, non sine matris ingenti dolore. Sed ut difficultas illa loquendi in pueritia fuit plerisque molesta, ita in provecta eius aetate, sacundia omnibus etiam exteris fuit admitabilis: qui supra patriam linguam Latine, Gallice et Italice eleganter loquebatur. Id quod non modo Oratores universae Christianitatis Regum ac Principum ingenue saepe confessi sunt, sed insuper in publicis conventibus, et diebus Imperialib. ac provin cialibus, Electores ac Principes Imperii, nec non universa hereditariarum terrarum nobilitas testata est: in quibus saepenumero sine interprete longissimas de rebus admodum arduis habuit Orationes, liberius locutus. Rex maximi quoque momenti sic tractavit, ut ex arte omnia videretur agere, id quod soli illi natura concessit: adeo ut illam in pueritia sua loquendi tarditatem, tandem ioquendi promptitudine ac facultate bene compensaverit.
Rudolphi Ii. Imp. Rudolphus II. Imp. uti in omnibus disciplinis profunde eruditus erat et prudens: ita etiam sapieuter ac prudenter Principibus ac Legatis ad se missis ipse ex tempore respondit. Cum enim aliquando Regis Poloniae Legatus, vit et
sanguine et doctrina magnus prolixam et multa capita continentem haberet, Rudolphus latino eoque exquisito sermone respondit, et eam quidem seriem capitum observavit, quam ipse Orator. et Henricus-Iulius Dux Brunsuicensis, Princeps doctissimus iuxta et eloquentissimus, apud alios ultro confessus est, se numquam credidisse, tantam in Rudolpho dicendi pariter et sapien li vim esse, nisi ipse eum coram audivisset. Quin et hoc merito addendum, quod ille ipse Dux Brunsuicensis, cum antehac nullas suppetias contra Turcas Caesari ferre voluisset, posteaquam audivisset coram, ultro auxilia plura tulerit, quam unquam Rudolphus petiisset, aut ille deiure ferre obstrictus fuisset.
Ioannis, Electoris Brandeburgici. Ioannes Elector Brandeburgicus, tam eloquens fuit, ut Cicero Germanicus diceretur. Cum Matthias I. Hungariae, Casimirus Poloniae, Uladislaus Boemiae de Silesia contenderent, Ioannes in hoc consessu Regum et Principum Orator fuit, remque tanta cum prudentia et facundia egit, ut nemo felicius et splendidius rem istam agere et conficere potuerit.
Alphonsi Regis Arragonia. ALPHONSUS Rex Arragoniae Hispanos quingentis atque eo amplius annis a studiis humanitatis, usque adeo abhorrentes, ut qui literis operam impenderent, ignominia propemodum notarentur, ad literarum cultum sic reuocavit, ut rudes propeque efferatos homines doctrina quodammodo reformaverit.
Eiusd. Cum audisset Alphonsus unum aliquem ex Hispaniae Regibus solitum dicere, non decere generosum et nobilem virum esse literatum, exclamasse fertur, vocem hanc non Regis sed bovis esse.
Eiusd. Idem dixit se legisse librum Augustini de civitate Dei ex Latino sermone in Gallicam linguam translatum, in cuius prooemio scriptum esset Regem illiteratum nihil aliud esse nisi asinum coronatum. Atque ita sibi videri affirmavit.
Eiusd. Idem cum adhuc graviter ex febre iaceret, et Aurispa senior doctus vir ad eum visitandi gratia accederet, subito fores aperiri iussit, et in cubiculum penitus admitti, inibi illum multa cum eo de studiis literarum, multa de erroribus Hieronymi haeretici mitum in modum disseruisse tradunt, quamvis morbo vehementer implicatum. Lectioni T. Livii qua vel maxime Alphonsus demulcebatur, cum aliquando tubicines obstreperent, abigi eos (quamvis Musicae petitissimos) iussit. Iam velut multo suaviorem, quam ipsorum harmoniam auditurus.
Eiusd. Affirmare solitum Alphonsum Arragoniae Regem accepimus, si nullum ommno aliud regnum, nullam provinciam praeter Calabriam aut haberet aut habiturus esset, illam protinus se relicturum, privatumque et civem potius vivere
velle, quam illorum qui nihil hominis habent praeter nguram ineptias tolerare, quamvis Dominum aut Regem.
Eiusd. Scholas et auditoria, in quibus maxime Theologia publice legeretur, magnifice adornari curavit. Nec adornari solum, sed interfuit ipse lectioni, non pallio et crepidulis inambulans in Gymnasio, ut Scipio ille, sed attentissimo animo, et toto ut aiunt pectore incumbens, quodque et doctis imitandum, et ignavis rudibusque pudori sit, dedes, et si satis longe distaret auditorium, ad lectionem venire non dubitavit.
Eiusd. In calaciae obsidione cum una essent, et esset de Viriato Lusitano inter Regem Alphonsum et Panormitanum non iniucunda dissensio, quod Panormitanus inter Viriati laviniucunda maxime praeferebat, quod cibum vestitumque quibus pastor aut venator uti consueverat, numquam postea deseruisset, licet Imperator, et victor ille per continuos annos XIII consules exercitusque romanos attrivisset, supervenit huic sermoni Simoninus Durrea purpuratorum Princeps Praefectus castris. Cumque locum, qui inter Alphonsum et Panormitanum medius erat, equo invectus capere instaret: Rex vultu renitens prohibuit, asserens locum illum cum de literis, aut cognitione antiquitatis ageretur non purpuratorum, sed togatorum esse. Cessit ergo Simoninus. Rex vero ad Lusitanum suum reversus, Recte, inquit, nonnulli virum hunc Hispanorum Romulum appellarunt, recteitem Romani eos, qui talem virum quamvis hostem interemissent, indignos praemio iudicarunt.
Eiusd. Aegrotabat Rex Alphonsus Capuc et multi multa pro suo quisque ingenio, ac studio oblectamenta muneraque aegro Regi cum excogitarent, Panormitanus quoque a Caietâ accersitus statim advolavit, adferens et ipse secum fomenta et medelas suas hoc est libellos, quos intelligebat, illi quam maxime placituros, in quibus Curtium bonis, ut aiunt, auspiciis legendum exhibuit. Ille res gestas Alexandri a disertissimo viro perscriptas: ea hilaritate, ea aviditate, ea denique felicitate coepit audire, ut quod medici obstupescerent eodem ipso die, quo legere coeperant, aegrâ omni valetudine levatus ac pene confirmatus evaserit. Itaque posthabitis ceteris omnibus animi laxamentis singulis diebus ternas facere lectiones perrexerunt brevique librum absolverunt.
Exque eo die frequenter in medicos Rex iocatus, Auicennam velut parabolanum paruifacere, Curtium laudibus cumulare.
Eiusal. Cum inclitam illam arcem Neapolitanam instaurare instituisset, Vitruvii librum, qui de Architectura inscribitur, afferri ad se iussit Allatus est, quando quidem in promptu erat Vitruvius ille, sine ornatu aliquo, sine asseribus: quem Rex simul atque inspexit, non decere hunc potissimum librum, qui nos quomodo contegamur, tam belle doceat, detectum incedere, eumque perquam polite et subito cooperiri mandavit.
Eiusd. In oppugnatione Caietae cum aliquando defecissent ad tormenta aenea portentose illius amplitudinis saxa, nec aliunde haberi facilius possent, quam ex villa, quae ab incolis inveterata opinione adhuc asseritur Ciceronis fuisse: ut alicunde disquirerent istiusmodi saxa Rex iussit, sibi Ciceronis villam si saperent inviolatam servarent. Amplius malle se dixit, tormenta et machinas valere sinere, nullique usui esse, quam iniuriâ afficere, vel saltem, saxa illius viri, qui tot tantosque homines ab iniuria, ac capitis periculo vindicasset patrocinio suo.
Eiusd. Regna quae plurima quidem haberet et possideret malle se perdere etiam persancte affirmabat, quam literas quas per modicas scire dicebat, nescire.
Eiusd. Caii Caesaris commentarios in omni expeditione secum tulit, nullum omnino intermittens diem, quin illos accuratissime lectitaret, laudaretque et dicendi elegantiam et belli gerendi peritiam, inertissimum se respectu Caesaris praedicare nequaquam veritus, tametsi a nonnullis tum studiis humanitatis tum scientiâ militiae non in ultimis reponeretur.
Eiusd. Librum et eum quidem apertum pro insigni gestavit, quod bonarum artium cognitionem maxime regibus convenire intelligeret, quae, videlicet, ex librorum tractatione atque evolutione perdisceretur, atque ideo Platonem inprimis laudare solitus erat, quod Reges diceret, aut literatos esse oportere, aut certe literatorum hominum amatores,
Eiusd. In urbium direptione quicumque ex militibus librum offendisset, confestim certatimque illum ad Regem quasi suo
quodam iure perferebant. Siquidem fama vulgaverat eum libris maxime delectari solirum. Itaque nullâ aliâ in re magis sese Regi gratificari dignius aut facilius posse arbitrabantur, quam in libris exhibendis atque tradendis.
Eiusd. Diem illam in qua nihil legeret se perdidisse dicebat: Sed et cum audisset Vespasianum Caesarem eam diem se perdidisse solitum dicere, in qua nihil quicquam alicui donassetEgisse gratias Rex dicitur immortali Deo Iesu Christo, quod eo modo nec diem ipse perdidisset.
Eiusd. Glotiatum assidue Regem scimus, quod Biblia quater et decies cum Glossis et Commentariis perlegisset. Proinde illa memoriâ ita tenere, ut non solum res, sed et verba etiam ipsa pluribus locis sine scripto redderet.
Eiusd. Pueros, quod ad studia literarum aptos, ac prope natos intueretur, verum paupertate ac inopia ad gloriam aspirare non posse, ut quisque vel ad hanc, vel ad illam disciplinam idoneus videbatur, partim Rhetoribus, partim Philosophis erudiendos commendabat, fovebatque sumptum illis affatim ministrans. Simili pietate ac liberalitate usus in theologos pauperes. Nam cum ad doctoratum ascendere nisi magnis sumptibus (eo quod corrupta et depravata sint omnia) non possent, eos et pecunia iuvare et praesentia condecorare non destitit.
Eiusd. Duos pueros miserat Alphonsus Parisios ut literas discerent: cum vero Ioannes Solerius illorum epistolas Regi redderet: Viderunt assistentes eum miro modo gestientem, postquam scriptis puerorum lectis proficere eos cognovit.
Eiusd. Illud vel notabile praecipue inter Regis Alphonsi facinora fuerit, quod quotquot viros aut re bellica aut literaria illustres acceperit, ad sese pene omnes euocaverit, evocatos, amplissimis honoribus, magnificentissimisque muneribus ornârit. Brachium sui temporis praestantissimum copiarum ducem, arcte familiariterque dilexit, quem adolescens adhuc in disciplina militari, magistri loco et habuit et observavit. Is est qui rei bellicae gloriam apud Italos pene exstinctam admirabili arte ac industria reuocavit atque auctiorem fecit. Post hunc Nicolao Picinino ex Brachiana disciplina, sed nec inferioris gloriae viro coniunctissime et amantissime
usus est, inter doctrina vero et ingenio insignes amplexus praecipue Bartholomaeum Facium suavis et priscae eloquentiae virum, a quo quidem et res a se gestas perscribi cupide appetivit. Maxime eius libri suavitate allectus, quem de vitae felicitate Regi ipsi antea dictaverat: Georgium Trapezuntium Graecis et Latinis literis virum eruditissimum inter familiares, quos cum admiratione diligebat, admisit. Dato negotio, ut Aristotelis de naturali historia libros omnes e Graeco in Latinum traduceret, quoniam illi qui prius ab nescio quo traducti extabant, propter asperitatem barbariemque orationis haud satis probabantur. Leonardum vero Aretinum aetatis suae disertissimum, quo minus apud se habuerit non voluntas, sed valetudo illius atque aetas ingravescens impedimento fuit. At epistolae quae ultro citroque exstant et extabunt diu mutui et amoris et officii documenta praestabunt. Poggium Florentinum virum illustrem ob Cyropaediam suo iussu e Graeco conversam non solum benevolentiâ complexus est, sed honoribus et opulentissimis donis ornavit Sileo Theologos, quos ex ultimis terrarum regionibus accersirtos legens ac disputans quottidie audierit, et quorum nonnullos postmodum ad summas dignitates, mortalium omnium gratissimus, evexerit. Praetereo Philosophos, Medicos, Musicos, Iurisconsultos, quibus regia omnis redundat, omnes a Rege honestatos, omnes locupletiores effectos. Nam si singillatim corum, non dico virtutes atque praeconia, sed nomina duntaxat nuda percensueris, haec ipsa nimirum sibi ingens volumen exposcere videbuntur. Igitur singulos in alios locos reiciamus.
Ludovici XII. Regis Galliae. Libros M. tullii Ciceronis de Officiis, Catonem Maiorem, Laelium, Paradoxa. Oratiunculas aliquot, in Gallicam linguam, etsi parum feliciter versa, summopere Ludovicus XII. Rex Galliae exosculabatur.
Eiusd. Ludovicus XII. Rex Galliae delectabatur Commentariis Iulii Caesaris in lingnam patriam eversis potius, quam versis, ita erroribus scatebant.
Caroli IV. Imp. Carolus IV. Imperator Princeps literatissimus fuit, quinque linguas calluit exactissime, adeo ut in qualibet videretur, tamquam in vernacula sua loqui.
Maximiliam I. Imp. Maximilianus I. Caesar, nulli Regum aut Imperatorum
optimorum apud Graecos aut Romanos, in omni geners laudis secundus. Hic in ipsis castris etiam legebat: et cum doctis non modo de religione, verum etiam de levioribus artibus commentabatur, de siderum motibus, de aliis naturalibus causis, de historiis. Nulla res erat, quae quidem digna esset hominis ingenui cognitione, in quam ille non intenderet animum.
Otho I. Imperator, tanta vi ingenii atque contentione in discendis literis elaboravit, ut cognitis elementorum figuris, cum priorem suam amisisset uxorem Editham, paucis mensibus bonam partem Latinae linguae, artium liberalium, et sacrarum literarum assecutus sit cognitionem. Postea doctrina etiam non aequavit solum, verum superavit facile, qui tum erant Principes, et vulgus Episcoporum.
Ioannis Ducis Megapol. Ioannes Princeps Megalopurgensis egregie doctus, viginti annos operam dedit literis Parisiis: et commilitones habuit scholasticos duos Reges, Massiliensem et Cyprium: atque utrique sororem dedit uxorem. Habuit et commilitonem scholasticum Comitem Hennenbergensem, cuius sororem ipse duxit uxorem. Tanta fuit inter hos Principes studiosos amicitia, propter studia literarum.
Maximiliani I. Imp. Maximilianus I. Imperator, Princeps fuit eruditus, ut testatur Birckhaymerus Norimbergensis: qui refert ipsum Maximilianum res suas gestas aliquot annorum annotasse. Dum enim una navigaret cum Caesare Maximiliano, a Lynda urbe constantiam usque, iam inter navigandum otium esset nactus Maximilianus, vocavit ad se scribam, eique dictavit Latine unius anni res gestas, dique aptissimo ordine, et omnium circumstantiarum atque occasionum explicatione. Ceterum cum existimasset Birckhaymerus secreti aliquid forte excepturum scribam, ideoque secedere vellet, iussit Caesar ut maneret, et auscultaret. Quin et sub vesperam ea quae dictaverat, legenda praebuit Birckhaymero: quaesivitque, Num placeret ista militaris latinitatis dictio? Addidit quoque studio sibi esse ista compendiose et clare sic comprehendere, ut postea eruditis viris liceret eas historias tanto exactius per cir cumstantias et causas suas explicare. Et affirmavit Birckhaymerus, nullius Germanici historici scripta stylo tam puro esse edita, atque ea fuisset Maximiliani Oratio. Et has ipsas annotationes adfectasse se
post obitum Maximiliani, verum consequi non potuisse.
Philippi Archiducis Austriae. Philippus Archidux Austriae filius Imperatoris Maximiliani, in bonis literis liberaliter institutus a Francisco Busleidiano Lucemburgensi, Episcodo Bisuntino: sub quo tantum in bonis literis et moribus profecit, ut eximiae eius virtutes fama publica increbrescerent, et apud maximos quosque Principes admirationi esse inciperent.
Friderici III. Imp. Fridericus III. Imperator libenter Latine loquebatur: licet Poeticam atque Oratoriam non ita multi faceret. Inrisperitos medio criter dilexit, quod iuris aequitatem diceret ab iis inverti, iustitiamque foedari. Ob idque librum de usibus feudorum novum fieri iussit, in quo rubricas omnes in antiquis confusas, in pulchram scriem miro ordine reduxit, de feudisque plene tractavit.
Arnoldus Princeps Eckmontanus, Caroli Geldriorum ducis avus, summis (quos ex doctrinae cultu acceperat) effulsit honorib. praeditus. Qui cum veterum quorundam Christianorum consuetudinem observando, multis heroibus, ac aliis ducibus, praesertim fratre Guilielmo, Domino Eckmontano comitatus Hierosolymam iter institueret, solus magno passim fuit honore ad fectus. At frater et reliqui, quoniam rudes literarum erant, vulgus indoctum, homines illaudati, et ad pocula Germani fortes iudicati: eidem Romam venienti magnificum honorem exhibuit Pontifex max. Paulus. Latinam enim illius confessionem, et eruditam colloquii facundiam exosculatus, tam expolitum ante omnes hospitem regaliter tractavit, ceterisque omnib. Germaniae principibus praetulit, subinde praedicando, solum Arnoldum principem esse dignum, qui liberis populis imperaret: cum ita bene, ut qui didicerat, principatum gerere posset. Haec Guilhelmi fratris animum, ignorantiae suae sibi conscium, occulto verbere pupugerunt. Unde reversus in patriam, filios omnes suos bonis literis imbuendos curavit: et Lutetiam missos, non ante in patriam redite passus est. quam in magistros (ut vocant) artium evasissent. Fratris exemplo bonus princeps lic et serio, didicit, quanta studiorum gloria, laus et honor esse soleat. Quare in id nervos omnes intendit, ut divinis (quae neglexisset ipse) literarum omsogmob- exprmato liberi, et suis et patriae summo futuri essent ornamento.
Alberti Magni. Albertus cognomine Magnus, ordinis Praedicatorum, in Suevia clarissimis parentibus, in agro Lavingensi, ex regulis
Bolstatensibus anno Christi 1293. natus est. Hunc alterum et Germanum Varronem aut (si veritas aperte dicenda est) longe Varrone doctiorem dicere licebit. Nihil enim ipsum penitus fugit, omnia perfecte novit. Naturae, secundum Aristotelem verissimus interpres fuit. Scripsit Dialectica, Mathematica, Physica, Metaphysica, Ethica, Theologumenta, et (si fas est dicere) Magica, adeo exquisita, ac si singulis duntaxat solis operam navasset, cetera ne attigisset quidem: adeo in suo quaeque genere perfecte absolvit. Primus apud Latinos, in omnes Aristotelis, Euclidis, Petri Lombardi, et aliorum huiusmodi auctorum libros Commentaria scripsit. eloquentia summa suo saeculo, eruditione etiam rarissima praeditus fuit. Parisiis insignis habitus est, testimonio Matthaei Palmerei, anno Christi 1275. ubi publice docuit, Thomae Aquinatis praeceptor exstitit. Postea Coloniensis Coenobii apud Dominicastros lector factus est: ubi fama nominis ita aucta est, ut facile Alberto Episcopo Ratisbonensi deposito, in locum eius substitueretur, anno Domini 1260. Episcopus vero provisione Alexandri IV. Pontificis Max. factus, studium consuetum non intermisit: inque castro Stayfffrequens habitavit, ubi et Commentaria in Euangelium Lucae scripsit: quae adhuc Reginoburgii apud Praedicatores ostenduntur. Administrator reifamiliaris diligentissimus fuit. Episcopatus aes alienum magna ex parte brevi tempotis spatio dissolvit, suum defraudans genium. Unde facile dici de eo potest, quod Cicerode Thalete scripsit, et Plinius de Democrito: scilicet Philosophum etiam, si ei commodum esset, pecuniam facere posse. Postquam vero perannum iam Pontificatu functus est Albertus, taedio occupationum ultro eidem cedit: et ad Philosophiam ac literas animum adiciens, Coloniam se rursus contulit, ubi et mortuus est anno Christi 1280. aetatis 87. Eiusque corpore Coloniae in medio choro conventus sui humato, intestina Ratisbonam delata esse dicunt. De nigromantia illius, nugatores et male feriati homines quidam fabulam finxerunt: cum virum tam bonum malis artib studuisse, neque credibile, neque etiam verisimile sit. Qui cum in Episcopatu suo edictum aliquod publicaret, non alio exordio usus est, quam ut scriberet in hunc modum: Frater Albertus miseratione divina Ecclesiae Ratisbonensis Episcopus etc. in quo humilitatis dese opinionem, liquido testatam relinquere voluit.
Caroli Magni. Carolus Magnus bonas artes apprime etiam coluit, earumque cultores plurimum veneratus magnis extulit honoribus: Larinam linguam ita didicit, ut ea non minus diserte, nec perite, quam in vernacula orare solitus sit. Graecaelinguae non mediocriter peritus fuit, Hebraicae et Arabicae non ignarus. Rhetoricae, Dialecticae, Arithmeticae, ac Astronomiae operam dedit, ac praecipus siderum cursum curiosissime rimatus est. Inter cenan dum aut aliquid argute aut subtiliter dictum a convivis notabat, aut historias, et antiquorum res gestas sibi recitari curabat: et ut hoc ingens bonum apud posteros propagaret, filios suos liberaliter institui curavit.
Friderici II. Imp. Fridericus II. Imperator Latinam, Graecam, Saracenicam, Gallicam et Germanicam linguas optime calluit: otium omne lectioni librorum tribuit, libros multos in publicam utilitatem ex Graeco idiomate et Arabico Latinos fieri mandavit.
Roberti Regis Neapol. Robertus Neapolitanorum Rex aeque bellica laude, munificentia et splendore vitae claruit, ac studio literarum quibus adeo intemperanter addictus fuit, ut ab omnibus cum maxima veneratione suspiceretur: tantumque iis delectatus, ut palam sibi literas regni possessione cariores esse praedicaret.
Sigeberti Regis Angliae, Sigebertus Orientalium Anglorum Rex, ut artes et disciplinas promoveret, scholas pastim in suo regno instituit: et inprimis Cantabrigiae Academiam excitavit, quam reditibus annuis ornavit, quae ab aliis postea Regibus ampliata est.
Nicolai V. Pontificis. Nicolaus V. Romanus Pontifex inter eos principes, qui de literis optime meriti sunt, iure etiam recensendus est: siquidem doctos homines omnibus liberalitatis officiis prosecutus est, quos ingentibus praemiis nunc ad lectiones publicas, nunc ad vertendos Graecos auctores, nunc ad novum ingenii fetum edendum ita perpulit, ut Literae Graecae et Latinae, quae sexcentos iam antea annos in situ et tenebris iacuerant, tum splendorem aliquem adeptae sint: misit et doctos viros per totam Europam, ad conquirendos optimorum auctorum libros, qui maiorum negligentia et barbarorum feritate obsoleverant.
Iacobi Lusitan. Regis. Iacobus Mansor Afrorum Granatensium et Lusitanorum
Rex, liberalium disciplinarum recte aestimata praestantia viros doctos undecumque potuit in Marocenam famatissimam Afrorum urbem et Academiam accivit propositis maximis praemiis, quibus labores eorum et industriam remuneravit.
Sigismundi Imp. Sigismundus Imperator in doctrinis fovendis maxime etiam industrius fuit, tantoque in honore literatos habuit, ut ceteris anteponeret, qui semel a principibus Germanis reprehensus, quod genere obscuro homines proter doctrinam tam accurate foveret: Ego (inquit) eos amo, quos natura aliis antestare facile voluit.
Mahometis II. Imperat. Turci. Hanc ex literarum studiis laudem a barbaris antea contumaciter repudiatam, Mahomeres II. Turcarum Imperator non neglexit. Cunctas enim clarissimarum gentium historias sibi verti in Turcicam linguam iussit, ut inde haustis militiae praeceptis, actionum suarum disciplinam exemplorum varieratee confirmaret. Secutus eius vestigia Baiazetes filius, historias diligenter evoluit: praeterea peripatetici Auerrois opinionibus rimandis, et suae legis placitis perscrutandis plurimum indulsit.
Caroli IV. Imp. In scholam Pragensem ingressus aliquando Carolus IV. Romanorum Imperator, cum disputantes liberalium artium magistros in horas quatuor audivisset, idque purpurati moleste ferrent, ac cenae tempus adesse dicerent: Mihi, inquit, tempus est minime. Nam cena mea haec est.
Rudolphi II. Imp. Rudolphus II. Imp. in omnibus disciplinis fere eruditus fuit. Astronomus tantus erat, ut hodie etiamnum exstent eius tabulae Astronomicae. Latinarum Eipstolarum ad parentes, fratres, sorores, Gentiles, Consiliarios integrum volumen eius manu descriptum, in Bibliotheca Viennensi conservatur, Idque mihi non ita pridem monstravit Sebastianus Tengnagel Bibliothecarius, Linguas exoricas, Hispanicam, Gallicam, Italicam, Bohemicam, calluit egregie. Doctos omnes amavit, et laudavit, immo etiam ad se maximis stipendiis vocavit, cuiuscumque etiam essent religionis.
Sigismundi Imp. Sigismundus Imp literas earundemque professores tanti fecit, ut nobili loco natis anteferret. Quocirca Georgio Fisellino Iurisconsulto iure succensebat, qui paulo ante in equestrem ordinem ab ipso cooptatus erat, et in quadam
consultatione, relicto Doctorum ordine, ad Equestrem sese aggregabat: quod superiorem hunc esse arbitraretur. Hunc igitur cum ira affatus increpavit: Nonne vides, inquit, mo uno die Equites multos creare posse, sed ne unum quidem Doctorem.
Ferdinandi I. Imp. Ferdinandus Imperator latini sermonis inprimis peritus fuit, eoque libenter usus est. Historias cognovit avide, officia Ciceronis legit diligenter, eruditos amavit, fovit, et ad colloquia sua crebro adhibuit: Redditus est huic aliquando faciculus literarum supplicum, in venatione, quem Magistro venationum tradidit, ut summam inde collectam consignaret. Magister vero respondit, se id nescire. Ergo inquit Caesar, sinite mealere eos qui sciunt.
Ludovici XII. Regis Galliae. CUM Pontifex diras in Ludovicum XII. Regem Galliae evomeret: Atqui, ait, precandi ille non imprecandi causa Pontifex constitutus: repetens laudatam illam vocem sacerdotis, qua adduci non potuit, ut Alcibiadem exsecraretur.
Eiusdem. Ludovicus XII. Rex Galliae, audiens unum ex Helvetiis suis stipatoribus, diris confixum Pontificiis, cum aes alienum ad tempus non dissolvisset: An ideo, inquit, minus, diris confixi, pane albo vescuntur? significans plerisque, qui castra sequuntur, parum haec curae esse.
Alphonsi Regis Arrag. ALPHONSUS Rex Arragoniae magnum quidem esse dicebat adversus hostem ducem esse, sed et illud maximum ad omnem virtutem civibus, ducem esse.
Eiusd. Improbe agere idem principes dicebat, qui aliis honeste decoreque vivendi legem praescriberent, ipsi vero nihilo temperatiores sese probarent.
Eiusd. Iacobo Caudolae summa ope et diligentia transmittere Vulturnum amnem annitenti et parte iam magna exercitus traiecta, Rex Alphonsus obviam fit, retrocedentemque eum subegit haud parva eius miltum parte in fluvium praecipirata, magna etiam capta, reliqua in Moronem oppidum fuga recepta. Quo peracto Regem eo loci, cum exercitu sine tentoriis, sine commeatu aliquo, siquidem ex insperato advenerat, pernoctare oportuit. Ea nocte satis constat equis diem rotam defatigatis tantum silices pabulum fuisse, exercitum sub dio ieiunum permansisse. Cumque et Iohannes Esernitanus Alphonsi studiosus raphanum unum et item panem unum cum dimidio caseoli Balearici Regi misisset, recusavit non decere inquiens, Imperatorem ieiuno exercitu mandere.
Rudolphi I. Imp. Cum Rudolphus I. Imperator in praelio cum contra Ottocarum Bohemiae Regem siti laboraret exercitus, ferunt agresti, qui messoribus potum ferret, ablatam hydriam sicera plenam, atque Imperatori oblatam, quam cum ille vidisset, reddite, inquit, homini vasculum suum, nam ego exercitui non mihi sitiebam.
Alphonsi Regis Arragon. Perquam difficilem rem principatum sibi videri Alphonsus Rex, vel eo maxime dicebat, quod principum vita popularibus exemplo cedat, illis quidem ad vitia, quam ad virtutes proclivioriub. Quapropter Principibus non modo sua causa a peccato abstinendum esse, sed multo etiam magis ne sua vitia infundantur in cives. Nam velut ad solis motum, ita populares semper in Principum mores verti atque formari.
Theobaldi, Regis Francor. LEUTHARES et Bulchinus ex Theodobaldi Regis Franci familia, coactis circiter septuaginta duob. militum milibus ex Francis et Alemannis, quos Austrasianos vocabant, totum Italiae tractum feliciter emensi, dum domum versus ad asportandam in pacatum praedam iter arriperent, partim hostili gladio, partim morbo quinque tantum superstitibus relictis foedissime periêre.
Saracenorum. Saraceni cum a Syria ad Fessanum usque regnum victricibus armis omnes litoreas regiones percurrissent, et felici ausu in Hispaniam traiecissent, maxima eius parte subiugata, in animum induxerunt, Galliam etiam suo imperio adicere: quod facilimum esse putabant, quia militaribus viris abundabant, et ipsi Galli inter se dissentiebant. Itaque spe pleni et alacres quasi iam victoriam in manibus haberent, cum uxoribus et liberis transcenso Pyreneo saltu populabundi inipsam Galliam irruerunt, caede, incediis, metu ac terrore omnia complentes, et nemini illis obviam prodeunte, ad flumen Ligerim usque pervenêre. Ibi apud Turones Carolum Martellum, inclitum Gallorum ducem, castra habentem, et praelio intentum, eos praestolantem invenerunt: quod autem longe maiores copias haberent, et multis bellis exercitati, non modo pugnam non detrectarunt, sed avidissime eam exceperunt, in qua tam adversam fortunam experti sunt, ut equadringentis milibus vix quinque milia evaserint: quorum etiam maxima pars in itinere variis casibus interiit. Qui in Hispaniis remanserant, dolore ignominiae exstimulati, delectae iuventutis copias validissimas coegere, et secundam expeditionem priore acriorem suscepêre. Duas velut arces belli urbes delegerunt barbari, Avenionem et Narbonem. Qui Avenione erant cum Francis obsidentibus, et in acri oppugnatione ad summa moenia enitentibus premerentur, secundo Rhodano ad mare dilapsi sunt, et inde ad suos Narbonam se recepêre. Amoreus Rex obsessis opem ferre conatus, ad Illiberim Francos obvios habuit. Ibi collatis signis proelium magna utrinque contentione commissum est, in quo ipse cecidit. Tunc Saracenorum de victoria desperantium ingens caedes facta est, qui e media strage evaserunt, alii fluvium ingressi, dum in ulteriorem ripam enatare conantur, rapti gurgitibus periêre. Alii in paludes delati voraginibus profundoque limo hausti
sunt. Alii cum classem suorum viderent, mari se committentes, insequente hoste ad suos pervenire non potuêre. Nullus ex praelio nuntius rerum perditarum domum rediit, omnes internecione deleti. Qui Narbone obsessi erant, comperta per exploratores suorum strage, Galliâ decessêre omnispe redeundi abiecta.
Svenonis Regis Daniae. Sveno Dani Regis filius, cum mille et quingentis equitibus traiecto ad Constantinopolim Bosphoro, cum iter Antiochiam ad reliquos Latinos faceret, Turcarum insidiis cum suis interceptus ita infeliciter pugnavit, ut ne unus quidem incolumis ex conflictu evaserit.
Clodovei Francor. Regis. Clodoveus Francorum Rex, Dagoberti filius, Gundebertum et Partharim a Grimoaldo Beneventano domo pulsos, in regnum Logobardiae restituere cupiens, magnas copias in Italiam misit; quae cum tam prope hostes accessissent, ut res ad proelii aleam ventura videretur, Longobardi simulata fuga castra rerum omnium, ac vini praesertim plena reliquerunt. Rati Franci veram esse hostium fugam, castra ingressi, epulis et vino replentur. Tunc supervenientibus ex insidiis hostibus, ad unum omnes trucidantur.
Balduini Regis Hierosolymitani. BALDVINUS Gottifredi Bolionii frater, et in regno Hierosolymitano successor, cum illud contra Mahumetanos defenderet, ducentis sexaginta equitibus tantum, peditibus nongentis stipatus, Calyphae exercitum in quo equitum novem milia, peditum viginti milia erant, tam egregie vicit, ut in uno conflictu equitum quinque milia praeter pedites trucidarit.
Philippi Francorum Regis. Cum Philippus Francorum Rex, eius nominis tertius, Gerundam in Hispania obsideret, Petrus Tarraconensium Rex inter castra Francorum et propinquum portum, unde
commeatus in castra comportari consueverant, locum insidiis opportunum cepit, cum quingentis delectis equitibus et duobus peditum milibus, sperans commeatum et pecuniam, quam in stipendium militum adferri audierat, se intercepturum. Hoc consilio per exploratores cognito, Franci trecentos fortissimos et spectatae virtutis equites delegêre, qui ad locum insidiarum securis similes, et nihil ab hostibus metuentes iter intenderunt, quasi ad portum commerciorum et commeatus causa proficiscerentur. Ubi locum insidiarum sunt ingressi, undique cum clamore hostes prosilientes circumfudêre se: et quod numero superiores erant, a portu et castris intercludere conati sunt. Acerrima inter eos pugna fuit. Tarraconenses, ne, si tam multi a patrcis vincerentur, perpetua ignominia notarentur, ita ac pudore ac censi acriter depugnabant: Franci quia eo devenerant, unde nisi victoria duce se expedire non poterant, aemulatione virtutis sese mutuo accendentes impigre hostem feriebant. Pari animorum contentione, utrisque certantibus Rex grave vulnus in facie accepit, cuius dolore retro agere equum, et e media pugna se recipere coactus est. Qui e suis supererant equites, eum fugientem secuti sunt, pedites internecione deleri.
Turcarum. TURCARUM copiae disciplina militari et longo armorum usu firmissimae, distiibuuntur in praetorianas et stipendiarias. Sunt praetrianorum quatuor milia equitum, duodecim milia peditum, non annumeratis subseruis, qui cultu apparatuque armorum, auratis cristarisque capitum tegumentis dominos numero cum superent virtute aequant. Stipendiarius numerus supra centum milia censetur, cum sint supra quinquaginra praefecturae fere aequa portione in Europa atque Afia constitutae. Nulla est tam
exigua aut tenuis praefectura, quae bina saltem milia equitum non alat: cum ampliores sena aut septena contineant, cum expeditio suscipitur: voluntariorum militum colligitur magnus numerus, equitum ad centum milia saepius peditum ad quinquaginta milia.
Tartarorum. Magnum Cham Catainum innumeras copias alere scribit M. P. Venetus, eumque in viginti duorum dierum spatio trecenta sexaginta milia equitum, et centum milia peditum, ex circumiectis civitatis Cambalu locis, dum ibi ageret coegisse: cum numerosissimos exercitus alios in aliis provinciis haberet.
Tamerlanis. Tamerlanes Scytha omnium scriptorum consensu centum myriades tum equitum, tum peditum cum in Armeniam irrupit, habuisse fertur, sed Chalcondyles scribit eum sedecies centena milia hominum habuisse et citat Schiltpergeri, qui ei militiae interfuit, testimonium. Iis copiis Scythas, Medos, Albanos, Mesopotamiam, Persiam, Armeniam subiugavit, et Turcas capro eorum Rege devicit.
Abyssinorum Rebis. Tanta hominum et tabernaculorum multitudo in castris Abyssinorum Regis conspicitur, ut in longitudinem duodecim milibus passuum pateant, et totidem in latitudinem. Decies centena milia hominum ad bella instruit, quingenros Elephantes, praeter iugales equos et sarcinarios Camelos, quorum ingens numerus, et haec vel mediocri rerum motu.
Danorum. DANI cum valida et instructissima classe saepius Angliam adorti incolas variis cladibus affecêre: ita ut Angli eorum imperio se submittere coacti sint. Sed peregrinum iugum pertaesi arma sumentes poenas in iniuriarum auctores retorsêre, et non minori cum gloria victores ciecêre, quam cum dedecore ab illis prius fuerant debellati.
Gallorum Galli Lottrechio duce cum Pontificem Romanum, quem Caesariani captivum detinebant, in libertatem asserere decrevissent, magno exercitu coacto in Italiam irruperunt, ubi in limine Papia fortiter expugnata, tantum terroris ceteris urbibus incussere, ut nemine se illis opponente totam Italiae longitudinem sine aliqua suorum iactura emensi sint, et h ostes Romam deserere, ac trepide Neapolim se recipere compulerint, ubi etiam eos arctissime obsederunt. Sed saevissima peste eorum castra invadente ad talem paucitatem sunt redacti, ut quos antea premebant, sustinere non potuerint, quin ad unum omnes in hostium potestatem venerunt.
Caroli Quinti Imperatoris. Carolus V. Romanorum Imperator, cum maxima parata classe, ad vindicandas praedonum iniurias, ex Italia in Africam transfretasset, et Algeriam terra marique obsedisset, in magna spe potiundae urbis saeva et improvisa tempestas exorta classem, quae in anchoris stabat, ita afflixit, ut praeter aliquot triremes circiter centum et quadraginta oneraria nanigia in conspectu exercitus foede perierint: et cum infidam stationem classis deseruisset, cogente inedia obsidonem solvit Caesar: sed deficiente commeatu, et navarchis alteram tempestatem timentibus, conscendere classem, et comum redire constituit. Vix altum tenebat classis, cum priore maior tempestas excitata est, quae naves indiversa abripuit: et cum cursum tenere non possent, partim ad scopulos allisae, partim profundis maris gurgitibus absorptae, paucae incolumes domum remearunt.