December 2004 Ruediger Niehl markup
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell check - orthographical standardization performed - corrections from the errata list not integrated
06/2007 Katharina Meiszus, Reinhard Gruhl markup
TERMINI Markup added - spell check partially performed
01/2008; 03/2010; 11/2010 Reinhard Gruhl markup
some corrections inserted
image: s000
[gap: illustration (Frontispiz)]
image: s001STEPHANI BLANCARDI LEXICON MEDICUM VIRI CELEBERRIMI IOANN. HENRICI SCHULZII OPERA INSIGNITER AUCTUM ET EMENDATUM NUNC DENUO RECOGNITUM VARIISQUE ACCESSIONIBUS LOCUPLETATUM CURANTE MICH. GOTTL. AGNETHLERO SAXONE TRANSILVANO. PRAEFATIONEM PRAEMISIT ANDREAS ELIAS BUCHNER POTENTISS. PRUSS. REG. A CONSIL. SANCTIOR MEDICIN. ET PHILOS. NATURAL. IN ACADEM. FRIDERICIANA PROF. PUBL. ORDIN. ET IMPERIAL. ACADEM. NAT. CURIOS. PRAESES. CUM PRIVIL. POTENTISS. POL: REG. ET ELECT. SAX. HALAE MAGDEBURGICAE, APUD IO. GOTTL. BIERWIRTH CIC IC CC XXXX VIII.
image: s002
[gap: praeliminaria]
page 127, image: s151BRACHIAEVS ad Brachium pertinens.
BRACHIVM, sive LACERTUS Gr. braxi/wn, est membrum confians brachio proprie dicto, cubito et manu. G. Der Arm.
BRACHYLOGVS, est qui suas sententias breviter determinat. Brachylogia est brevis locutio. Ut sunt aphorismi Hippocratis, braxu\ breve, et le/gw dico. Vide aphorismus.
BRACHYPONEA significat frequentius brevem, et simul ex longis intervallis factam spirationem.
BRADYPEPSIA, est tarda in ventriculo ciborum concoctio, orta ex defectu salivae, liquoris gastrici, fibrarum ventriculi laxitate, pituita viscida abundante, motu corporis et respiratione imminutis: ex bradu\ tardum et pe/ptw coquo. G. Langsame Kochung des Magens.
*braxupo/tai, ex braxu/s2, brevis et pi/nw, bibo, qui parum, et raro bibunt. Plerumque sunt phrenitici, qui ad potus necessitatem non attendunt.
BRANCA, est vox Italica, et significat pedem: sic vocatur acanthus, branca ursina: ideoque a similitudine quam eius folia cum anterioribu ursorum pedibus habent.
BRANCHVS, est raucedo faucium, et asperae arteriae Raucitas Plin, ravis Plauto. Gr. bra/gxos2. Vide Raucedo.
BRASSICA, pen. [abbr.: paenultimam] corripit.
Frenat commisto cum fervet brassica vino. Seren. tit. solut. ventr.
Brassica, est planta, quae habet caulem humilem, crassum, cortice duro obductum, substantia medullosa repletum, saporis acris subdulcis: folia in initio erumpentia sunta ampla, obrotunda, fragilia, rubicunda, succulenta, rugosa, incisa, sinuosa, caulibus longis et crassis adhaerentia, plerumque convoluta, nervosa, foliis in parte inferiori decisis, altera superioris partis sibi invicem accumbentia et comprimentia. Formant magnum caput obrotundum: flores quadrifidi et cruciforines tetrapetali, ex quorum calice surgit pistillum, quod deinde abit in fructum, seu siliquam teretem, longam, cylindraceam, septo intermedio, cui valvae imbricatae utrimque adhaerescunt, in duo loculamenta divisam, seminibusque fetam subrotundis. Radix est crassa, multas habens fibras. Gr. *kra/mbh Nomen, docente festo et Varrone, accepit a praesecando, quod ex huius scapo minutim praesecatur, sigquidem nunc tonsili, nunc cymoso caule spectatur. Non desunt, qui brassicam contendant a)po\ tou= bra/ttein, a vorando nomen accepisse, Estur enim a
page 128, image: s152tota plebecula tum cocta, tum cruda, vel muria condita. Vide Crambe: haec planta dividitur in tres species, 1. est quae folia clausa habet, et dicitur capitata, 2. quae folia explicata habet, 3. Brassica cauliflora dicitur. G. Kohl.
BRASSICA MARINA, vide Soldanella.
BREGMA, est os sincipitis, figurae quadrangularis, anterius interventu suturae coronalis coniunctum ossi frontali, posterius intervenu suturae lambdoidis connexum ossi occipitali, laterali una parte, intercurrente sutura sagittali, connectitur cum suo pari cognomine, altero latere cum osse temporum, a bre/xw madefacio, quia illa ossa infantibus, et saepe adultis, humida et tenera sunt.
BREVE VAS dicitur vas venosum a ventriculo in ramum venosum lienarem transiens. Antiqui ita singulari numero appellant, forte magis ad animalium, quae pro familia mactantur, quam ad hominum lienem attenti. In homine autem sunt plures eiusmodi venae, unde recentiores malunt dicere vasa brevia. Pleraque, quae veteres vasi brevi tribuebant, falsa hodie deprehensa sunt. G. Das kurtze Gefäß.
BREVIS CVBITI MVSCVLVS, est musculorum cubiti extensor secundus dictus et brevis. Oritur ab humeri cervice, posterius miscetur cum longo et humori os occupat, desinit vero in illam olecrani partem, cui innitimur. G. Der kurtze Ellenbogenmuscul.
BRITANNICA, est herba, quae primum celebris facta est cum Romani in Germaniae tractu maritimo, prope Frisios, castra posuissent, ibique stomacace laborarent, huiusque herbae usu restituerentur. Hanc aliqui dicunt in convallibus locis prope arcem Bretten reperiri, unde nomen deducunt. Sed male: neque, a britannica insula deduci debet, ut nonnulli statuunt. Sed est vox origine Frisica Medetur quippe gingivis sanguinolentis in scorbutico malo, quando dentes vacillant, consumuntur, atque decidunt. Venit itaque a vocibus Britten et Brit, quod sonat firmiter claudere vel inhoerere, ut dentes sanis in alveolis solent, deinde additur Tan, et unius litterae adiectione D fit tand: et Hica significat dentium expulsionem: hinc nostris Hik sive singultus, quia illa convulsionis species cum flatu expellitur. Abr. Muntingius, qui eam reperisse sibi videbatur, facit speciem lapathi exigui, quod humidis locis provenit, scripsitque de ea commentatiunculam.
BRIZA, est frumenti species, ex quo panes conficiuntur: dicta haec planta a)po\ tou= bri/zein, quod est onerare, aggravare
page 129, image: s153et quasi veterno sopire; quod huius panis esu evenire, scriptum reliquit GALENUS.
BROCHI, sunt labiones, sive qui magna et inordinata labia habent: Item laquei chirurgici genus.
BRODIVM, est liquor in quo medicamenta vel asservantur vel diluuntur. Item expressus sucus ex materia cocta, v. g. ex capone. G. Brühe.
BROMOS, est frumenti species: dictur brw=mos2 et bro/mos2, non a foetore, sed potius quia veterina ea multum vescantur, vel a fragore, sonituque, quem seges matura, minimo tacta flatu, edit. Alii brwmos2 legunt a brw=ma, quod cibum significat. Vocatur aliquando Avena.
BRONCHIA sunt asperae arteriae, seu fistulae respiratoriae ramificationes; quae ex annulis cartilagineis et membranis contractilibus componuntur: quaeque primo in ramos, dein in ramulos innumeros divisae, desinunt in minimas illas vesiculas, praecipuam pulmonum substantiam conficientes, quae ramulis racemorum instar adhaerent. Diminutivum a bro/gxos2, guttur.
BRONCHOCELE, est tumor in larynge, aut broncho vel glandula thyroide, apparens, ortus ab humoribus in folliculis adiposis stagnantibus, vel ab aere emphysematis speciem referente, a bro/gxos2 media pars asperae arteriae, et kh/lh, hernia, tumor. G. Gurgelgeschwulst.
BRONCHOTOMIA, est asperae arteriae, in membranosa eius prte, quae est intra duos annulos, sectio; usus est in angina caput laryngis occupante, ad suffocationem inhibendam, ex bro/gxos2 media pars asperae arteriae, te/mnw seco. G. Eröffnung der Lufftröhre.
BRONCHVS, est asperae arteriae portio media, fistulosa, ex annulis incompletis, sive non perfecte rotundis, anterius constructa; posterius per membranam musculosam connexis, ubi in rotunditate deficiunt; superior pars larynx; inferior vesicularis dicitur: inseruit voci et respirationi. A bre/xw irrigo, humecto. Vetustissimi enim physiologi docebant potum omnem ad pulmones demitti; unde hic canalis totius corporis rigatorius existimabatur. G. Die Lufftröhre.
BRVCHVS, Gr. brou=xos2, forte, a bro/xw, voro, comedo, vermis est herbas, et arborum frondes rodens.
BRVNELLA, est planta, quae habet caulem minimum repentem, lanuginosum parum, angulosum, coloris purpurei: folia oblonga, villosa, rubicunda, saporis viscosi aliquantulum
page 130, image: s154amari: flores in spicam squamatam, densam, brevem congeruntur, habentque galeam erectam, integram, cavam, longam, in superiori parte in decem labiis dissectam: semina obrotunda in capsula, quae flori tamquam calix inseruit, inclusa: radix est parva, fibrosa; crescit haec planta in silvis et montibus. Vide etymon in Prunella.
BRVSCVS, vide Ruscus.
BRYGMVS, est dentium inter se collisorum stridor et strepitus, ortus a motu conunlsivo musculos maxillae inferioris occupante, observandus in epilepsia, similibusque morbis convulsivis. Gr. *bruxmo\s2. G. Knirschen mit den Zähnen.
BRYON, est muscus, bru/ein pullulare, quia muscus ex arborum corticibus expullulat. Vide Muscus.
BRYONIA, pen. [abbr.: paenultimam] corripit.
Nec metuit senteis, nam vepribus improba surgens
Achrados, indomitasque bryonias alligat alnis. Columell. l. X.
*dau/keion, r(i/cas2 te bruwni/dos2, h)\ kai\ e)/fhlin. Nicand. Theriac.Bryonia, dicitur a bru/ein pullulare, quod in adiacentes scandens late pullulet: videtur derivari a bru/on uva: vel a bru/ein germinare: uvas enim profert, et plura et longa germina. Gr. *)/ampelos2 leukh\, yi/lwqron. Vitis alba dicitur, non quod vitis sit, sed quod in vitis similitudinem, iuxta parietes proserpat, claviculisque ubique adhaereat: Viticella idcirco quoque nomen est: ut et Psilothrum, quod eius acinis coria depilari possint. Planta est quae habet caules exiguos, ramosos, teneros, villosos, intra parvum tempus in magnam altitudinem crescentes, scandentes, plantas vicinas amplectentes. Folia vitim referunt, sed minora, aspera, albescentia: flores sunt manopetali, campaniformes, albi, exigui, patentes, quinquifidi, ora radiatim expansa, calice tenacissune comprehensi, proprio calici adnati, ita, ut unum corpus esse videantur, quinque staminibus praediti: alii flores similes innascuntur ovario supra apicem eius calice instructum. Ovarium innatum fini pedunculi, est bacca rotunda, vel ovata in nitio viridis, sed post maturitatem rubicunda, sucum flavescentem saporis ingrati habens, in qua haerent semina plura ovata et acuta. Huius ovarii apex coronatur calice et flore hermaphrodito simili flori masculino, sed minore: radix longa, crassa, tuberosa, carnosa, albida, flavescens, quasi fungosa, intus circulis donata, saporis acris mordacis, amaricantis, nauseosi, odoris virosi, dum recens est; mitior fit, dum senescit. Observatum est ad triginta annos vivere, et radicem ad hominis crassitiem excrevisse; crescit in sepibus et locis uliginosis: si radix est bifureata, tunc illam
page 131, image: s155saepe pro mandragora vendunt, cultro faciem fingunt, et in superna parte infigunt granum hordei, quod deinde crescens, emittit radices tenues, quae pilos capitis referunt. G. Stückwurtz, Gichtrüben.
BRYOPTERIS, seu DRYOPTERIS, est filix querna alba, musco quercino innascens, a bru/on muscus quercinus, et pte/ris2 filix, folia enim alarum in modum habet explicata, a pte/ruc ala.
BRYTON, est cerevisia; a bru/w germino, pullulo, quia hordeum, ex quo cerevisia coquitur, prius pullulare, et germen emittere debet.
BVBONIVM [1], seu INGUINALIS sic dicitur quia bubones, seu tumores inguinales sanare dicitur: boubw\n enim est inguen, et tumor in iuguinum glandulis.
BVBO, est inguen, sive locus a flexu femoris ad pubem. Item tumor p. n. in inguinibus, a lue venerea, vel peste excitatus, haerens in glandulis inguinalibus vel inflammatis, vel suppuratis, vel scirrhosis. Gr. boubw\n G. Drusen, Schlier, Wachsdrusen.
BVBONOCELE, est hernia sive ramex inguinalis, hoc est quando intestina per processum peritonaei dilatatum, iuxta decursum vasorum spermaticorum, in inguina delabuntur et tumorem p. n. constituunt. Nonnumquam pro bubone sive tumore in inguine sumitur ex boubw\n inguen, et kh/lh tumor. G. Ein Leistenbruch.
BVCCA, Gr. *gna/qos2, *ko\r)r(h. Dicitur oris pars laxior, quae inflando tumet, uti apparet in tubicinibus. G. Die Backen.
BVCCINATOR, est musculus buccarum rotundus, circuli instar, tenuis et membranosus, variis fibris intertextis ori tunica inseparabiliter succinctus. In huius centro observavit Casserius robustum quoddam vinculum exterius enatum, et os genarum perreptans, ubi in musculum quendam parvum et gracilem buccae directe oppositum terminetur. Oritur a superiori maxilla, inseritur in inferiorem ad gingivarum raradices. Usus est buccas cum labiis movere: estque dentibus instar manus, dum huc illuc ad dentes cibos propellit, quo exactius comminuantur. G. Der Backenmuscul.
BVCCINVM, est flos regius, sic dicitur a similitudine tubarum, quae buccinae dicuntur.
BVCCVLA, est carnosa sub mento pars. G. Unterbacke.
BVCEROS, est foenum Graecum: sic dicitur quia eius
page 132, image: s156siliquae bovis cornu referunt, ex bou=s2 bos, vacca, et ki/ras2 cornu.
BVCRANION, est antirrhinon, sic dictum, quod eius florum anterior facies, bovis capiti similis sit. Ex bou=s2 bos, et krani/on, caput, cranium.
BVGLOSSVM, est planta, quae habet folia longa et mediocriter ampla, villosa, aspera, coloris viridis fusci splendentis: caulis ad altitudinem unius vel duorum pedum assurgit, setis quasi cinctus, in parte superiori dividitur in plures ramusculos, ex quibus nascuntur flosculi rubri, caerulei, vel albi, qui sunt monopetali, infundibuliformes, et multifidi, ex quorum calice ad basin usque secto, furgit pistillum, infimae floris parti ad in star clavi affixum, et quatuor veluti stipatum embryonibus, qui deinde abount in totidem semina viperini capitis aemula, quae in calice ipso longe ampliato maturescunt; et saporis sunt amygdalarum: radix est longa, obrotunda, digiti crassitie, intus alba, extus nigra; tota planta habet sucum viscosum: dicitur et lingua bovina: estspecies boraginis, et flores eius inter cordiales referuntur. Ex bou=s2 bos, et glw=ssa lingua, quia folia huius plantae figura et asperitate sua linguam imitantur. G. Ochsenzunge.
BVGVLA, est planta, quae habet duos caules, quorum unus flores habet et est quadratus, alter tenuis et repens est; ambo aliquantulum lanuginosi sunt: Folia habet oblonga, satis ampla, maiora origano, mollia, aliquantulum in margine incisa, saporis subdulcis, postea amari et astrigentis: flores in spica vertiticillatim oriuntur, labio brevi staminibus ornato, inferiori trifido, media parte procumbente bifida et maiore: semina obrotunda, in capsula, quae flori tamquam calix inservivit [perhaps: inservit], inclusa: radix fibrosa, saporis adstringentis. Datur et altera species bugulae, quae dicitur consolida media Genevensis: est herba vulneraria, ideoque consolida media dicta. Nonnulli vocem derivant a buglossa. G. Güldengüntzel.
BVLAPATHVM, est Lapathum bovinum, seu potius magnum, quia particula bou est intensiva. Vide Lapathum.
BVLBI, Gr. *bolboi\, sunt radices rotundae, tunicatae quales sunt caeparum, tuliparum, hyacinthorum etc. etiam ad alias radices vox illa transfertur, nempe ad radices tuberosas, ut glandes terrestres, bulbocastana, solani tuberosi et chrysanthemi tuberosi etc. Radix bulbosa vocatur, quando plurimis constat lamellis vel membranis carneis sibi invicem parallele impositis; quae deinceps maximam partem in folia explicantur,
page 133, image: s157ex quorum medio floriger caulis exsurgit, quae omnia in autumno pereunt, sed in medio gemmam relinquunt, quae remanet, et in qua iam tunc nova futura exsistit planta, quae sequenti vere radices suas emittit, caulem, folia, et flores explicat; ut in praedictis plantis videre est: imo in huius nucleo medio iam haeret planta anni tertii: hoc cum tuberosis radicibus bulbosa commune habet, quod citra gemmam mediam, unam, vel plures minores relinquat gemmulas (prout in magis vel minus fertili luxuriat solo,) quae sequenti plerumque anno novas fibrillas emittunt, et sui iuris factae matrem deserunt, et propriis praesunt muneribus. G. Bollen, Zwiebelgewächse.
BVLBINA, et BVLBINE, videtur diminutivum a Bulbus.
BVLBOCASTANVM, est planta, quae habet folia tenuissime divisa, ad seseli accedentia, sed saporis debilioris, cauli longo purpureo adhaerentia; flos, semina, et umbella ad seseli quoque accedunt; radix est bulbosa, nigra cute obducta, carnosa, edulis, extus nigra, alba intus; pro bulbo habet quasi nucem castaneam, hinc nomen dicitur Italis pancaseole, ex pane, et caseo, quia nutrit instar panis et casei. Ex bolbo\s2 bulbus et ka/stana castanea, glans castaneam enim sapit; vocatur etiam glans terrae. G. Erdnuß, Erdkesten, Erdeichlen, Ackereichlen.
BVBONIVM [2], vide Aster.
BVLBASPHODELVS, est Asphodelus bulbosus.
BVLIMIA, idem quod Bulimus.
BVLIMVS Aurel. phagedoena, edacitas praeter consuetudinem Horatiano. Gr. *bou/limos2, boulimi/a, bou/brosis2, fage/daina. Estque fames aucta nimis; quam saepe lipothymiae comitantur, bovina dicta: oritur aliquando a ventriculi fermento nimium acri, et quacumque acrimonia huc dalata, vel vermibus, vel actionibus corporis validis, et fibrarum ventriculi et intestinorum robore summo, unde tunicae membranaceae et nervi irritati romedium, scilicet alimentum, sibi appetunt. Ex bou=s2, bos, sive ut aliis placet ex particula bou=, significationem augente et intendente, et limo\s2 fames. G. Allzu grosser Hunger.
BVMELIA, est fraxinus bubula, vel ut aliis placet, fraxinus magna: ex bou=s2 bos, aut ex bou particula augendi, et mouli/a vel mele/a Fraxinus.
BVNIAS [2], pen. [abbr.: paenultimam] corripit.
Quaeque Amiterninis defertur bunias arvis. Columell. l. X.
Genitivus buniadis sequitur genium staechadis, Palladis, Asclepiadis.
page 134, image: s158*tosso\n kai\ glukerh=s2 spe/rmata bounia/dos2.
Pentam. Andromach, apud Galen, l. de Theriaca ad Pisonem.
Bunias sive NAPUS, significat radicem tuberosam crassam et magnam. Gr. bounia\s2.
BVPHTHALMVM, est planta, quae habet caules ad altitudinem unius vel duorum pedum crescentes, tenues, lanuginoso: folia alternatim incisa, lanuginosa, dentata, tanaceti minoris similia: flos est radiatus, eiusque discus ex plurimis flosculis, folio imbricato inter se distinctis, componitur, corona vero ex semiflosculis, embryonibus insidentibus, et calice squamoso comprehensis: embryones autem deinde abeunt in semina plerumque tenuia et angulosa. Radix est dura et lignosa. Dicitur etiam oculus bovinus seu cotyla foetida. Vocatur sic, quia eius flores oculi imitantur formam et boum potissimum oculis similes sint. G. Krötendill, Hundsdill, Hundblume.
BVBLEVRON, est planta, quae habet caulem nodosum, in ramos divisum: folia sunt oblonga, satis ampla, rigida, dura, nervosa, acuminata, auriculae leporis satis similia, et alterno ordine cauli adnata. Flos est rosaceus, umbellatus, quinque petalis constans in orbem positis, et calici insidentibus; is autem abit in fructum ex duobus seminibus compositum, oblongis, hinc gibbis et striatis, inde vero planis. Crescit haec planta in locis montosis ad sepes, et in dumetis. Videtur componi ex bou=s2 bos, et pleuro\n costa, quasi diceres bovis costa: dicitur et auricula leporis. G. Hasenohrlein.
BVPESTIS G. *bouprh=stis2, insectum est de genere cantharidum, in arbore pinu degens, Dicitur ex bou=s2 bos, et prhth\r, qui incendit, ex prh=qw, quod si hos in pascuis illud animal deuoraverit, inflammatione perit, et tumore abdominis.
BVRSA PASTORIS, est thlaspios species, quae habet folia oblonga, incisa instar crucae, repentia: caules sunt exigui, ramosi, in alas divisi, folia habentes, quaedam integra, alia profunde incisa: flores parvi, albi, iuxta caules ordinati, quadrifidi, cruciformes sunt; post florem sequitur fructus triangularis, compressus, bursam referens, divisus in duo loculamenta, continens semina exigua, fere obrotunda, nigra: radix est longa, alba, fibrosa, saporis subdulcis et ingrati: crescit haec planta i omnibus locis incultis: sic dicitur, quod eius folliculi seminales bursam pastoriam apprime referant. Etiam pera pastoris vocatur. G. Taschenkraut.
BVRSALIS MVSCVLVS, est obturator femoris
page 135, image: s159internus, sic dictus quia tendines quadruplices iunctos intra carnosum veluti marsupium, a tertio et quarto quadrigemino, eleganter formatum abscondit. G. Beutelmußcul.
BVSELINVM, est daucus vulgaris, quasi diceres selinum bovinum, id est magnum.
BVTOMON, est graminis arundinacei species, quae habet caules rectos, crassos, politos, aequales: folia graminea, triangularia, ex radice erumpentia: caulis est nudus; in huius capite umbella sustinetur vel flos polypetalus, rosaceus: floris pistillum abit in fructum, qui constat coniunctis arctissimis vaginulis, que plurima semina plana, oblonga, exigua, recondunt: radix est crassa, alba, nodosa, fibrosa: haec planta crescit in locis aquosis praesertim in pratis vel circa mare: dicitur et platanaria. Nomen accepit, quia avide a bobus expetitur; vel quia valde scindit, ex bou=s2 bos; vel bou, particula augente, et te/mnw seco. G. Riedtgraß.
BVTYRVM, Gr. bou/turon, quasi boo/s2, seu bovis, turo\s2 caseus vel coagulum: pars est lactis pinguior ab ipso multa agitatione et conquassatione secreta. A Chemicis hoc vocabulum translatum est ad liquores oleosos ex mineralibus paratos, uti ex antimonio et mercurio sublimato simul destillatis fit butyrum antimonii. G. Butter.
BVXVS, est arbuscula, cuius truncus saepe instar femoris crassus, lignum est durum, compactum, et flavum: folia sunt oblonga, minima, dura, obrotunda, crassa, polita, semper viridia, splendentia, odoris penertrantis satis grati: flores minimi, herbacei, tribus vel quatuor staminibus constantes, e fundo plerumque tetragono calicis foliati surgentibus; embryones autem in aliis eiusdem plantae locis oriuntur, abeuntque in fructus ollae inversae quodammodo aemulos, in tres partes apice dehiscentes, in tria loculamenta divisos, seminibusque fetos in capsula cartilaginosa, vi elastica munita, reconditis: haec semina sunt fusca, longa, splendentia. A Gr. pu/cos2, mutato nempe P. in B. venit a puka/zw, denso, nam densum habet lignum. dicitur quoque bruscus et ruscus. G. Buchsbaum, Buxbaum.
BYNE, est Maltum, sive hordeum madefactum, et germinans, quod postea siccatur, an a bu/w, quia humore impletur. G. Maltz.
BYSSVM, BYSSVS, est lini aut potius lintei praestantissimi species.
BYZANTINA BLATTA, Byzantinus syrupus, pen. prod. [abbr.: paenultimam producit]
Byzantina sophos dedere regna.Phal. Sidonius in land. Narbon.
page 136, image: s160C.
CACABVS seu LEBES est vas terreum vel cupreum maius, stanno intus obductum, quod climactere supra ignem suspendi solet, in quo medicamenta, coquuntur. G. Eine Pfanne, Kessel.
CACATORIA FEBRIS, est febris intermittens, (sic dicta clarissimo SYLVIO de le BOE) cum alui deiectione multa vel frequenti, et quandoque simul torminosa, diverso accessus tempore aegros valde affligens, ac debilitans: etiam cathartica et deiectoria vocari potest. G. Purgirfieber.
CACHECTICVS, est qui cachexia laborat. G. Bleichsüchtig und aufgedunsen.
CACHEXIA, est malus corporis habitus, ex humorum vitiosorum dispositione mala, nutritionem corporis proinde depravante, ortus, unde febres lentae, tabes, hydrops etc. contrahuntur: in cachexia facies saepe pallida et mali coloris est, corpus tumidum et inflatum. Cachexiae late sumptae eu)eci/a opponitur, ac ut bonus habitus omnibus partibus sanis communis est, ita malus habitus ab omnibus malis propagatur. Stricte cachexia tantum sumitur pro mala dispositione in habitu corporis; euexia vero pro humorum sive sanguinis pariter et corporis dispositione bona accipitur. Cachexia pro causa agnoscit, vel liquidi nutrientis depravatam indolem quamlibet, vel vitium vasorum recepturorum, vel defectum facultatis applicantis. Ex kako\s2 malus et e(/cis2 habitus. G. Ubele und böse Leibesbeschaffenheit.
CACALIA, sive LEONTICE est planta tussilagini vel petasitidi non absimilis, quae habet folia magna, fere rotunda, crassa, in margine incisa, angulosa, lanuginosa, inferius alba, petasitidem referentia. Ex his exsurgit caulis villosus, medullosus, in suprema parte in ramos divisus. Flos est flosculosus plurimis petalis constans, quadrifariam divisis, embryonibus insidentibus, et calice veluti cylindraceo comprehensis: embryo autem abit deinde in semen oblongum pappis instructum: radix fibrosa, minimi digiti crassitie: crescit in montibus.
CACOA, est fructus arboris, magnitudine amygdali, colore suscus, tenui membrana conclusus. tota autem siliqua, in qua concluduntur, magnitudinem habet cucurbitae oblongae mediocris, desinit in acumon. Quatuor eius species
page 137, image: s161recensentur, unde et quatuor species fructus apud mercatores obveniunt Venit ex variis Americanis locis, ex Guatimale etc. adhibeturque loco monetae, pauperibusque pro eleemosyna datur, parant ex hoc tum potum Indis vulgarem, tum massam hanc Chocolatam dictam, quae fit ex dictis granis tostis et tusis ac aromatibus mixtis. Vide Chocolata.
CACOCHYMIA, est humorum in sanguine vitiosorum, abundantia. Est degeneratio sanguinis, seri, vel lymphae a salubri sua conditione. Veteribus dicitur pro varia dispositione, ulcerosa, biliosa, pituitosa, melancbolica, acida, salsa. pontica etc. Sed vocabula haec ob inutilitatem a neotericis irridentur; ex kako\s2 pravus, et xumo\st sucus, humor. G. Verdorbenes und unreines Geblüt.
CACOCHOLIA, est bilis male disposita, ex kakh\ mala, et xolh\ bilis. G. Uebele Beschaffenheit der Galle.
CACOCHYLIA, est depravata chylificatio. Ex kako\s2 malus, et xulo\s2, chylus, sucus. G. Böse Däuung.
CACOETHES, CHIRONIUM ULCUS sive TELEPHIUM est morbus, vel ulcus curationem respuens, quod v lcus malignum vocatur. Hoc fit cum ulcus fuerit callosum vel finuosum, cui nonnumquam ossicula decidentia et cariosa subiacent. Ex kako\n malum, et h=)qos2 mos, consuetudo, est enim ulcus vel morbus mali moris. G. Ein böses Geschwär.
CACOPATHIA, est mala passio, ex kako\s2 malus, et pa/qos2 passio.
CACOPHONIA, est mala vocis prolatio, ex organorum vitio proveniens, ex kakw=s2 male, et fwne/w voco. G. schwere Sprache.
CACOPRAGIA, Gr. kakopragi/a, a kako\s2 malus, et pra/ttw, facio. Est saepe depravatio viscerum nutrioni famulantium.
CACORRHYTHMVS nulsus est arteriarum, nullum ordinem servans. Dicitur etiam Arrhythmus, ex kako\n malus et sfu/zw, ordo. G. Ungleich schlagender Pulß. Vide Arrhythmus.
CACOSPHYXIA, est pulsus vitiosus, ex kako\n malum et sfu/zw pulso, salio. G. übeler Pulß.
CACOTROPHIA, est nutritio depravata ex sanguinis vitio: ut in lepra, impetigine etc. ex kako\n malum et trofe/w seu tre/fw nutrio. G. Das Ungedeyen.
CACTOS, est cardui species: cur ita dicatur, haud facile dixerim. An kakto\s2 quasi kata/ktonos2, para\ to\ kataktei/nein
page 138, image: s162interficere, occidere, quod pappi eius noceant, nec periculo careat? certe Dioscorides inter plantas tales, et pappos cacton recenset. Quidam a kai/w uro, quia urit seu pungit.
CACVMINA, idem quod Summitates.
CADAVER a cadendo, quod anima spoliatum corpus in terram cadat; ex Isid. G. Todter cörper.
CADMIA, vel CADMEA, penult. longa est, quia Dioscoridi l. 5. c. 84. kadmei/a, sicut Thalia penult. prod. [abbr.: paenultimam producit] quia Graecis *qalei/a. Nomen sortitur a Cadmo Tyrio, primo flaturae metallicae inventore, si credimus Vossio. Cadmes Circe Lucano prod. penult. [abbr.: producit paenultimam] sic iuventus Cadmea Statio, et Thebae Cadmes Propertio. Vindicianus tamen vers. 31. penult. in cadmia corripuit; sed quia praeter morem veterum, non temere imitandus. De cadmia vid. in fra lapis calaminaris: tutia etiam idem sorti nomen. Arab. climia vel chlimia, vide Tutia.
CADVS siuc Ceramium, est veterum mensura, continens vini centum et viginti libras; olei vero centum et quinque.
CADVCVS MORBVS, vide epilesia.
CAELESTIS, est IRIS, sic dicitur, quia iridi caelesti similis sit. Gr. ou=rani/a.
CAELI DONVM, est chelidonium maius, sic appellalatur ob egregias virtutes.
CAELIFOLIVM a quibusdam vocatur massa quasi gelatinosa, quae matutinis horis saepe in agris reperitur, ex aere noctu delapsa. G. Sternschnuppen, Sternputzen.
CAELIROS, est gramen mannae; videtur milii silvestris esse species.
CAELI ROSA, CAELI FLOS, est lychnis coronaria.
CAEPA et CEPA est planta, quae habet folia ex radice erumpentia, longa, angusta, fistulosa, acria: ex his nascitur caulis nudus, rectus, rotundus, fistnlosus, in ventrem assurgens turbinatum utrimque: flos hexapetalus, in corymbum collectus sphaericum: pistillum floris fit fructus subrotundus, trilocularis, fetus seminibus subrotundis, et nigricantibus: radix bulbosa, tunicata, orbicularis, odoris penetrantis et ingrati, saporis acris: Gr. *kro/mmuon, sic dictum quod oculi pupillam comprimi cogat. Nam oculos vellendo expressis subinde lacrimis contrahi pupillas certum est: quidam derivant a ka/ra caput, quia capitata: sed rectius a ko/ra pupilla, et mu/ein
page 139, image: s163claudere, comprimere. Cepa vero sic a capitis magnitudine dicitur: hinc derivatur Frisica vox Cipels. G. Zwiebel, Zipollen.
CALABRINA manna, pen. prod. [abbr.: paenultimam producit] vide Adiect. in INUS ab anim. et propriis.
CALAMINARIS LAPIS reperitur saepius in metallorum fodinis; est lapis fossilis, subflavus, non admodum durus, dum accenditur fumum eructans: cuius usus insignis, dum additus cupro, suum regulum cum eo miscet, illudque colore eleganti flavo donat, quod orichalcum vulgare est: in medicina magni quoque est usus. Dictur et Cadmia. G. Galmey, Galmeystein.
CALAMINTHA, CALAMINTHVM, est menthae species, quae crescit ad altitudinem circiter unius pedis, in plures ramos divisa angulosos: folia sunt obrotunda, parum acuta, villosa, aut aliquantulum lanuginosa, sibi invicem alternatim opposita:; flores nascuntur in pedunculis ramosis ex foliorum alis, coloris pupurei, galea obrotunda, bifida: semina nigricantia, oblonga, in capsula, quae flori, tamquam calix inservivit [perhaps: inservit], inclusa: radix fibrosa; tota planta habet odorem aromaticum et gratum: crescit in montibus. Dicitur utilis mentha: namque nidore suo serpentes fugat. Ex kalh\ utilis, pulchra, et mi/nqh mentha. G. Frauenmüntze.
CALAMITA vel kalami/ths2, penult. prod. [abbr.: paenultimam producit] Vide aetites, abrotonites. Calamita, nempe Styrax, sic vocatur, quia in calamis excipitur et asservatur.
CALAMAGROSTIS, et CALAMOGROSTIS est gramen arundinaceum, ex ka/lamos2 virga, calamus, a)/grwstis2 graminis species.
CALAMVSarundo: dicitur para\ to\ kalw=s2 a)ma=sqai, quod pulchre demetator arundo. G. *do/nac, a)po\ tou= r(a=|on di' na=sqai, quod facile a pento moveatur. G. Rohr.
CALAMVS AROMATICVS veterum, quid sit, dubitatur. Alii acorum colunt, alii galangam. Garzias dicit esse aromaticum quidem, non vero odoratum, imo et iuncum esse duntaxat. Seritur per viniversam Indiam: Neque odoratus est nisi e terra evulsus: quantoque viridior, tanto tetriori odore, teste eodem Garzia. Dicitur et calamus odoratus Indicus, Alexandrinus, etc.
CALAMVS SCRIPTORIVS apud anatomicos dicitur dilatatio quaedam cirea cerebri ventriculum qurtum, quae
page 140, image: s164deinde in mucronem exacuitur; et ab hac figura nomen ipsi primus imposuit Herophilus.
CALATHVS, est rectus turbo, hoc est, id quod ex angustiis in latitudinem se diffundit. Calathi effigiem plane liliorum flores referunt.
CALCANEVM, idem quod calx.
CALCARIS FLOS, est FLOS REGIUS, seu dicitur, quod eius flores quodammodo calcaria referant.
CALCEOLVS D. MARIAE, SACERDOTIS, MARIANUS, est alismatis spcies, cui in medio floris aliquid concavum, instar calceoli, apparet.
CALCINATIO, est misti per ignem, aut res corrodentes, (per mercurium, aquam regiam etc.) in calcem solutio G. Calciniren.
CALCINATIO PHILOSOPHICA, seu SPAGYRICA, est, cum cornua, ossa, aut ungulae, super aquam ferventem per aliquot horas suspenduntur, donec omnem mucilaginem amiserint et facile in pulverem tundi queant. G. Philosophisch Calciniren.
CALCVLVS, est praeter sanitatem in corpore humano lapidosa concretio, quae saepe in renibus, vesicis, aliisque in partibus, ex particulis salinis et terrestribus concretis generatur. G. Stein, Blasenstein.
CALDARIVM, idem quod laconicum.
CALENDVLA, penult. corr. [abbr.: paenultimam corripit] ut lavendula, et eaetera in ula, ut assula, copula, crapula, fabula, matual, novacula, papula, rabual, regula, tegula, tabula, bucula, sportula, ficedula, monedula, nitedula, etc. Calendula, a calendis, ex sententia Lobelii, nomen accepit, quod singulis fere calendis floreat; sed alii putant, quod sit corruptum nomen a Caltha, seu Calthula. Vide ibi. G. Ringelblumen.
CALENTVRE, est nomen morbi cuiusdam peregrini, quo navigantes versus Indiam occidentalem infestantur, dum ad tropicum appropinquant, et consistit in depravata imaginatione, cum pulsu debili, aequali, lento, absque febre, et calore excedente.
CALIDVM INNATVM, vide Biolychnium.
CALLICREAS, sive PANCREAS est glandula conglomerata, magna, plan, carnei coloris, sub ventriculi parte posteriore collocata, transversim a duodeno, versus lienem extensa: longitudinem habet trium aut quatuor digitorum in homine; et iuxta alios octo vel novem quasi digitorum transversorum,
page 141, image: s165et latitudinem digitorum duorum, vel duorum cum dimidio: crassitiem unius digiti, figuram ad linguam caninam accedentem, latiorem prope duodenum, angustiorem versus lienem, tenui membrana a peritonaeo investitur: habet ductum excretorium ex multis minoribus conflatum, qui terminatur in homine iuxta ductum communem biliarium in intestinum duodenum, quatuor vel quinque digitis infra pylorum, et ut plurimum eodem orificio cum ductu cholidocho: ex cuius ductu lympha volatilis et insipida effunditur. Verum SYLVIUS de le BOE, cum discipulo suo de GRAAF, sucum acidum et subacidum, quandoque austerum et dulcem, invenisse se dicunt, inde quoque originem fere omnium morborum deducunt. Sed sciendum hoc fortasse fuisse observatum; cum vix unus ex centum hominibus exacte sanus reperiatur. Usus est, succo suo volatili chylum subacidum et bilis amarorem temperare, saponacea sua vi omnia miscere, subigere, et volatilizare, ut tandem dulci sapore venas lacteas subeat et ascendat. Componitur, ex kalo\n pulchrum, kre/as2 quasi diceres carnem formosam. G. Die grosse Drüse, das Rücklein.
CALLIGONVM, idem quod polygono. Ex kalo\s2 pulcher, ka/llion melius, et go/nu genu, quia geniculata est herba. Sed forte melius deducitur a gonh\, genitura, semen: quia copioso semine se multiplicat. Nam si esset a go/nu, rectius diceretur calligonatum.
CALIX, CALICES, sunt oculi sive gemmae florum prodromi, ut oculi populi arboris: vel est pars floris posterior, crassitudine quadeam notabili a pediculo distincta, flores vel involvens, vel sustinens. Vide perianthium.
CALLIONYMVS, est lilium convallium, ex ka/llion melius et o)/noma nomen.
CALLITRICHVM, seu POLYTRICHUM, est herba capillaris, dicta quod capillorum instar multis et densis foliis luxuriat. Ex kalh\ pulchra. et qri\c capillus, vide polytrichum.
CALLVS, est durities in cute, absque sensu, orta a vasis minimis nimio labore compressis, consolidatis in formam solidi. Item est substantia circa ossium fracturas genita, ossea, sed mollior, effusa huc ex vasis materiam osseam naturaliter vehentibus, et fragmenta ossium fractorum connecens. Gr. pw/rwma, pw/rwsis2, tu/los2. G. Dicke Haut, Schwiele.
CALOMELAS, est mercurius cum sulpure diu tritus, et in corpus nigrum redactus, cuius nomen
page 142, image: s166derivatur a kalo\s2 pulcher et me/las2 niger, ob colorem, et virtutem eximiam in purgando, aliisve casibus, ubi mercurii usus requiritur. Sed alii hoc nomine intelligunt mercurium dulcem, quoniam loco eius, quod per se tritus nigredinem habet, in pulchram et crystallinam nitiditatem elaboratus est.
CALOR NATIVVS, vide Biolychnium.
CALTHA, est planta, quae habe caules tenues, parum angulosos, villosos, ramoso, fungoso, viscosos parum: folia oblonga, integra, cauli adhaerentia, carnosa, moliia, villosa, albescentia, satis ampla: flores discoides, radiati, rotundi, magni nascuntur, coloris aurei, saporis fortis et grati, corona vero ex semiflosculis componitur embryonibus insidentibus, et calice comprehensis. Embryones autem abeunt in capsulas plerumque incurvas et marginatas, semine fetas ut plurimum oblongo: radix lignosa, fibrosa: dicitur et calthula quam vocem deinde corrumpentes officinae in calendulam immutarunt. Quamquam verisimile etiam sit, sic nominatam esse, quod omnium mensium calendis, fruticare comperiatur. Atque hinc fit, quod nonnulli florem omnium mensium appellent. G. Ringelblumen.
CALVA, PLIN. Calvaria. CELSO, cranium, kra/nion, quod cerebrum integat quasi kra/nos2, id est galea, po/los2, ko/gxos2, ska/fion, ku=tos2, est integumentum capitis osseum. Vide Cranium. G. Hauptschedel, die Hirnschale. Item pars capitis capillata superior, quae a morbo vel senectute primo calvescit. G. Das oberste des Haupts.
CALVARIA, idem quod Calva.
CALVITIVM et CALVITIES, apud Graecos vocatum est fala/krwsis2, et mada/rwsis2, quod quidem vitium nihiul aliuq est, nisi depilatio capitis, potissimum synicipitis, aetate hominibus adveniens. G. Eine Glatze, Kahlkopf.
CALYPTRA, est involucrum tenue quorundam seminum, illa inclusa tenens, a kalu/ptw occulto.
CALX [1], CALCANEVM Gr. pte/rna, ske/lis2, est secundum os trasi in pede,m reliquis magnitudine et robore praestantius, oblongum et versus posteriora protensum, ut ei fitmius limo insistat, nec lapsu facili retrorsum concidat. G. Die Fersen, Untertheil des Schenckels.
CALX [2] in communi vita dicitur lapis quidam ad marmoris naturam accedens, exustus: pro quo illis locis, ubi eius copia non suppetit, conchas et conchylia assumunt. Chymicis dicitur quilibet pulvis, per humiditatis ablationem, in
page 143, image: s167partes tenuissimas ac velut impalpabiles redactus, idque intelligendum est de metallis, mineralibusque corrosis, iterumque calcinatis, ut de calce solis, antimonii, stanni, etc. Nec non vegetabilium cineres; qui sunt substantiae terreosalinae, et animalium cornua, ossa, etc. per ignis torturam partibus limidis, et volatilibus spolitata, a nonnullis nominatur calces. G. Kalck.
CAMARIVM, vide fornix, ex kama/ra fornix, testudo.
CAMAROSIS, est cranii ictus, in quo ossis portio aliqua, in testudinis formam, suspensa relinquitur, estque quintuplex: 1. cum frangendo os unum deprimitur, et alterum elevatur. 2. Quando os absque fissura deprimitur, quod infantibus proprium. 3. Est contusio, in qua margines sunt depressi et ossis medium in fornicis speciem elevatum, remanente inferius spatio vacuo. 4. Depressio, quae semet sponte elevat eo tempore, cum os adhuc est membranaceum, atque pleftri speciem conservat, donec ossificari incipit. 5. Quando tabula secunda est depressa, et prima semet in priorem statum reducit, a kama/ra testudo. G. Hirnschalbruch, Gewölbbruch.
CAMBIVM, est humor secundarius secundum Avicennam, cuius usus erat, partes nutrire: primus dicebatur humor ros sive innominatus: Secundus, gluten: et tertius, qui proxime in alimentum convertebatur, cambii nomine veniebat. Sed ea figmenta, inventa a nobis circulatione sanguinis per tubulos, plane concidunt. Nisi per rorem intelligas chyluin, per gluten particularum quietem, et per cambium chyli assimilationen.
CAMELINE quibusdam myagrion, forte sic dicitur, quod a camelis vale appetatur. *ka\mhlos2 enim est camelus.
CAMELOPODIVM, est marrubium, quasi diceres pedem cameli: ex ka/mhlos2 camelus, et pou=s2 pes.
CAMERA OCVLI, oculi cavitas a quibusdam distinguitur in duas cameras, in anteriorem, et posteriorem; antica lentis et processuum ciliatium superficie a postica; corneae autem concavitate ab antica parte terminatur, et per septum medium, uveam puta, in duas alias minores dividitur, quae per pupillam inter se communicant; harum anterior maior est posteriore; postica vero cavitas, duobus, ut vocant, humoribus, crystallino scilicet et vitreo, repletur.
CAMERATIO, idem quod camarosis.