CAMENA Early Modern Latin Texts

P. BERTII COMMENTARIORVM RERVM GERMANICARVM Libri Tres. Primus est Germaniae veteris. Secundus, Germaniae posterioris, a KAROLO MAGNO ad nostra usque tempora, cum Principum Genealogijs. Tertius est praecipuarum Germaniae urbium cum earum Iconismis et Descriptionibus. Amstelodami apud Joannem Janßonium Anno 1616.

DE GERMANIA.

ET iure et merito Romana praesidet arci
Germanvs, mundi victor, Imperij.
Romulus vt quondam vicit cum stirpe nepotum
Praecipuos populos, praecipuosque duces.
Fortis sic vicit Germanvs fortia regna.
Germanvs praestans corpore, mente, manu.
Scilicet hoc verum esse docet Burgundio victor
Gallorum, natus stemmate Teutonico.
Francus Germanvs probat hoc. Nortmannia diues
Ingenio probat hoc Galle superbe tuo.
Longobardus adest victorum victor; et vltro
Germanos patres, inquit, honoro meos.
Sed priscam linguam mutaui tempore longo,
Et mores sumpsi Tuscia docta tuos.
Hispanusque potens gaudet iactare parentes
Germanos Gothos, Anglia Saxonios.
Quid non Germanvs perfecit cuncta domando?
Subdendo sceptris regna tot ampla suis?

IMPERATORI CASARI AVGVSTO, ELECTORIBVS, PRINCIPIBVS, CIVITATIBVS, sacri imperii romani, Hosce COMMENTARIOS SVOS RERVM GERMANICARVM dicat libens consecratque PETRVS BERTIVS.

AVGVSTE IMPERATOR, ELECTORES, PRINCIPES, CIVITATES, INCLYTAE GERMANICAE NATIONIS.

GERMANIAM terram describendam suscipere, et in ea tot nationes armis animisque inuictas, tot familias Illustres, tot claras vrbes, res est immensi laboris, lectionis vero obseruationisque infinitae. Quisquis enim hoc cum aliqua publicae vtilitatis spe adgressurus est, eum oportet amplam illam vastamque regionem modicis tabularum spatijs coarctatam ex arte delineare, et mutationes quae vel in ea vniuersa, vel seorsim in eius partibus aliquando euenerunt, ostendere, Imperatorum Principumque familias per classes gradusque digerere, Ecclesiarum et Rerumpublicarum praecipuarum initia atque incrementa adnotare, seruatis temporum discriminibus; vrbes vero calamo ante delineatas ita orationis quodam veluti flore postea exornare, vt lector quasi amoena peregrinatione per antiqua, media, vltima, perque remota pariter et praesentia circumductus, videatur sibi etiam quae non videt coram atque ante oculos posita inintueri. Opus varietate quidem sua perplexum, sed non minus vtile quam gloriosum. Nam primum, Quid iuuat Germanum esse, et praestantissimae regioni natales suos debere, si nescias patriae tuae origines? quas terras incolas? quaenam in ea, et quando, et per quos mutationes factae sint? Quem vero ad virtutem non exstimulent tot illustrium Heroum exempla? Quem ad Prouidentiae diuinae admirationem non rapiat regionis olim barbarae, nunc prae omnibus totius orbis regnis beatae ac florentis consideratio? praesertim quum videt Christianae doctrinae

hoc tantum bonum deberi? quae vt admissa semel fuit, non tantum effecit, vt vana conticescerent priscae superstitionis numina, sed ipsos quoque homines paullatim ad mitiorem vitae modum formauit, vt et siluas quibus antea latebant exciderent, et artes humaniores discerent; et vrbes quae nullae fuerant, exstruerent; et agros dumis horrentes excolerent, omnibus denique rebus laetiorem faciem inducerent: merito vt ad hanc regionis istius mutationem respexisse videri possit Sibylla, quum dixit,

Si arma spectare libet, et ancipites bellorum casus, inuicta haec semper fuit. Nunquam illam Graecorum exercitus calcauere; nunquam Romanorum aquilae debellauere: ipsa imo diu illorum armis exercita postquam vires suas nosse coepit et militaris disciplinae leges, ausa est non tantum Galliam, Italiam, Hispaniam, Pannoniam, Rhaetiam, Noricum, Vindeliciamque, sed etiam transmisso mari Britanniam et Africam bello adgredi, ac tandem de imperio Romano ad se transferendo consilia agitare, alta quidem, sed tam sibi laudabilia quam toti Christiano orbi salutaria. Recte enim mecum sentiunt prudentiores plerique, Si ad Germanos non fuisset translatum Romani imperij culmen, nullum futurum fuisse hodie in terris imperium Christianorum. Proceritatem corporum in hac gente mirati sunt iampridem Romani, praedicarunt C. Iulius, Tacitus, Vegetius, Marcellinus. Ingenij autem vis post admissum Christi iugum tanta in hac gente obseruata est, vt ex eo artes omnes disciplinasque cum linguis exoticis feliciter didicerit, aliorum inuenta ex tenuibus initijs ad perfectionem prouexerit, quarundam vero artium a se inuentarum laudem merito sibi adhuc deposcat. Habent aliae gentes in viris excellentibus quod ostentent: at in Germanis grauitas, candor, fides, modestia, constantia, magnamitas, non singulorum, sed totius nationis bona sunt. Foedera religiose, bella fortiter, pacem caute colere, inque secundis pariter et aduersis modestiam magnanimitate temperare, Germanorum est. Laudant inter maximos Graeci Alexandrum; sed vnum. Romani paullo plures numerant, Augustum, et Traianum: Germania quam multos dare potest? Arminium Cheruscum,

Cl. Ciuilem Batauum, et in Imperatoribus Carolos, Ottones, Conrados, Henricos, Rudolphos, Fridericos, Maximilianos, teque adhuc spirantem MATTHIA AVGVSTE, qui transmissum ad Te per auos abauosque Caesares imperij decus non tam successione, quam diuinis virtutibus tuis, fauente DEO et conspirante sacro Electorum collegio tuum fecisti. Tibi ego, et sacro illi SEPTEMVIRALI consistorio, PRINCIPIBVSQVE reliquis, et CIVITATIBVS maiestati tuae obnoxijs hosce Commentarios meos cum summa veneratione offero, secutus exemplum virorum aliquot mei ordinis, Munsteri qui Carolo V, Rhenani qui Ferdinando Caroli fatri eiusdem generis meditationes inscripsere. Profiteor, me Germaniae vestrae debere, vt qui in ea annos aliquot moratus sim. Si debitum hospitij non exsoluo, adfero tamen cum munere isto ad soluendum gratam et prolixam voluntatem.

BENIGNO LECTORI.

COMMENTARIOS nostros rerum Germanicarum, Lector, hic habes, Breuiarium duntaxat magni operis, et leuem delineationem: nam plenum perfectumque opus non profiteor a me exhiberi: Quis enim in tam vasta regione, tot populis, vrbibus, Principibus, quot habuit olim habetque adhuc Germania possit omnia accurate? Primus liber continet ea quae ad Germaniam antiquam pertinent. In ea primum historiam rerum ad Caroli Magni vsque tempora in ea gestarum proposuimus; subiecimus ei Chorographiam veterem, et recentium locorum cum antiquis collationem: atque haec omnia succincte, sine curiosa disputatione aut prolixa demonstratione: quam qui cupit, autor sim adeat erudissimos D. PHILIPPI CLVVERI De Germania antiqua libros. Secundus habet Germaniam posteriorem, et in ea Imperatorum Principumque stemmata, quorum in historia media, et recente mentio est, additis temporum quibus singuli vixerunt characterismis. Tertius habet vrbes praecipuas, aut eas, quarum hactenus potui typos nancisci, in quibus singulis origines et memorabiles casus proposuimus, habita etiam Episcopatuum ratione; vt constaret, per quos Ecclesiae praecipuae administratae sint. Quatuor docet M. Varro in rebus omnibus notanda esse, Locum in quo quid agitatur, Tempus quo quid agitatur: Personas quae res agitant; ac denique Actiones ipsas. Haec nos quatuor ita et coniunximus et distinximus, vt sperem huius Commentarij ope vtiliter Historias Germanicas abs quouis legi posse. Te rogo, mi Lector, aequi haec bonique consulas, et si qua in re conatus nostros iuuare potes, adiuues. Ex opere quippe collatitio constant haec talia; nec fieri potest, vt vnus habeat omnia. Gratum erit vrbes plures cum earum descriptionibus vndecumque accipere: Et polliceor, me, quae accepero vulgaturum tum ingenua grataque eorum praedicatione qui haec talia submiserint. Munsterum iuuarunt olim Reges, Principes, Episcopi, Respublicae; et creuit opus in illis artium rudimentis, ex multorum symbola. Quid nunc fieri non debebat in hoc optimorum ingeniorum prouentu, et tanta iuuandi facilitate?

INDEX LIBRI PRIMI.

II. De origine Germanorum, et quomodo, quibusque progressibus Germania innotuerit sub C. Iulio Caesare. p. 7

III. Breuiarium rerum a Romanis in Germania gestarum sub Augusto, ex Dione, Floro, Tacito, Velleio. p. 13

IV. Continuatio rerum in Germania sub Tiberio gestarum, ex Dione, Tacito, Tranquillo. p. 19

V. Gesta in Germania sub Caio Caligula, Claudio, Nerone, ex Dione, Tacito, Suetonio p. 25

VI. Sequentia historiae Germanicae sub Galba, Othone Vitellio, Vespasiano, ex Tacito, Suetonio, Dione. p. 29

VII. Gesta in Germania sub Domitiano, Nerua, Traiano, Hadriano, M. Aurelio Antonino, Commodo, Pertinace, Didio Iuliano, et Seuero, ex Suetonio, Martiali, Spartiano, Capitolino, Orosio, Xiphilino, Plinio, cuius tamen libros x x bellorum Germanicorum bella quibus omnia, quae Romani cum Germanis gesserunt, collegit, desideramus. p. 39

VIII. Gesta sub Alexandro, Seuero, Maximino, Gordiano, Valeriano, Gallieno, Salonino, Postumo, deque Allemannis et Francis ex Herodiano, Lampridio, Aurelio, Victore Iulio Capitolino, Zosimo, Eutropio. p. 43

IX Gesta sub Aureliano, Tacito, Probo, Diocletiano, Maximiano, ex Vopisco, Zosimo, Orosio, Eutropio, Panegyristis. p. 46

XI. Quaenam fuerit ratio militiae et ordinationum per Galliam et Germanias post diuisum imperium, ex Notitia Imperij. p. 53

XII. Gesta in Germania sub Constantio Constantini maioris filio, Iuliano, Valentiniano, ex Ammiano Marcellino, Eutropio, Paulo Diacono, Aurelio Victore. p. 56

XIII. De Hunnis, Gothis, Vandalis, eorum que in Italiam, Germaniam, Galliam, Hispaniam, Africam irruptionibus, ex Ammiano, Orosio, Paulo Diacono, Procopio, Iornande. pag. 62

XIV. Gesta in Germania sub Honorio, Placidia, Valentiniano, ex Iornande, Sidonio Apollinari, Cassiodoro, Paulo Diacono. p. 66

XV. Gesta sub Maximo est Augustulo, finisque affectati in Germanos a Romanis Imperij: ex quo noua catastrophe, Germanis orbem Romanum longe lateque inuadentibus p. 68

XVI. Enumeratio variarum migrationum gentis Germanicae e suis sedibus in alias terras, cum nominum quorundam Germanicorum etymologia. p. 75

XVII. Breuiarium rerum Germanicarum ab anno Christi D XXVI vsque ad Carolum Magnum. p. 77

XVIII. De Germaniae descriptione quaedam in genere, quibus subnectitur Germania Strabonis, Pomponij Melae, Plinij et Solini. p. 83

XXIV. Germaniae descriptio Bilibaldi Birokheimeri, additis nostris obseruationibus. 151

LIBER SECVNDVS.

II. Maiores CAROLI MAGNI ex Ottone Frisingensi, additis nostris obseruationibus. 202

III. Matricula Ordinum S. Imperij Romani, hoc est, eorum qui ad Comitia euocari, inque ijs suffragij habere solent. 205

VIII. De triplici Imperatorum corona ex libro Ceremoniarum Ecclesiae Romana. 268

IX. De coronatione Imperatoris et Imperatricis quae fieri solet Romae per Papam, ex eodem libro Ceremoniarum Ecclesia Romanae. 269

LIBER TERTIVS.

P. BERTII COMMENTARIORVM RERVM GERMANICARVM LIBER PRIMVS qui est DE GERMANIA VETERE

CAPVT I. De nomine GERMANIAE, deque TEVTONIS.

[note: Lib. de Morib. German. ] GERMANIAE vocabulum non admodum antiquum esse, autor est Cornelius Tacitus, qui recens illud Romanis fuisse, et nuper auditum testatur, quum antea veris et antiquis nominibus, nulla communi tot populorum appellatione dicerentur alij Marsi, alij Gambriuij, Sueui, Vandalij, Teutoni. CELTARVM quippe nomen quod Germanis interdum Graeci tribunnt, commune ipsis fuit cum Hispanis, Gallis, Illyrijs, Britannis: quumque aliae nationes omnes suis quaeque appellationibus distinguerentur, Itali puta, Graeci, Galli, Hispani, Scythae; soli Germani in plures diuisi gentes, commune tot populorum nomen perdiu nullum habuerunt, sed pro gentium ratione dicti sunt alij Frisij, alij Catti, alij Cimbri. Rursum, quum reliqui Celtatum populi sua haberent nomina, dicti enim sunt Galli, Hispani, Illyrij, Britanni, sola haec natio quae Celtarum omnium vt maxima ita etiam fortissima semper fuit, nullum habuit nomen, quo vel a Gallis caeterisque Celtarum populis distingueretur, vel quod populis suis omnibus simili posset rarione communicare; donec tandem GERMANORVM

nomen ipsi inuenere, atque illud adfinibus sibi populis omnibus tribuere, quod ipsum nomen postea ad terram ipsam deriuatum fuit. Est enim Germanorum nomen Germaniae nomine antiquius, neque populi a regione dicuntur; sed a populo regio ipsa nomen inuenit. Vnde autem hanc sibi gentes illae appellationem desumpserint, ambigitur. Hoc certum est, Man lingua genti vernacula virum significare, Mannen, viros: vt videri possint dicti Germani quasi Garmmen: sunt enim fueruntque ab omni aeuo masculi, bellicosi, fortes, animi et corporis magnitudine ac robore iuxra nobiles, qua etiam vocis originatione postea dicti fuere ex ijs quidam ALEMANNI, quod essent omnes virili pectore, talesque toto orbe haberi vellent; hoc enim sonat Alle mannen. Dionysius idcirco in sua periegesi eos vocat [gap: Greek word(s)] , alius [gap: Greek word(s)] , Nonnus [gap: Greek word(s)] Alij tamen Germanos quasi Weermannos, vel Guerremannos dictos putant, quod sint apti proelijs atque in bella prompti: nam Weeren est defendere, Werren rixari, contendere, pugnare, ex quo Galli [note: Notis in Tacitum. ] adiectu litterae suo more fecerunt Guerram pro bello; quodipsum quoque lusto Lipsio adrisisse video. Sunt tamen qui malint a mutua fraternitate hoc ipsis nomen sumptu: vocant enim etiam hodie seinuicem Brutters, hoc est, fratres sive germanos, neque vllo vtuntur in publicis priuatisque negotijs ad fidem conciliandam gratiore aut efficaciore incitamento; cuius etiam ex foedere quod solenniter flore Liberi sanciunt arctior nexus est: ita enim confirmatam religiosissime seruant: Contubernia quoque et sodatam vocant Brutterschaften quasi fraternitates aut germanitates. Hoc ergo blando et amico nomine tanquam tessera verisimile est ipsos olim seinuicem ad fidem et societatem mutuam constrinxisse, siue pelledus ipsorum terris hostis foret, siue quaerendae alibi sedes armisque via inter ignotas gentes facienda: quumque initio proprijs distinctisque suarum gentium singuli vocatentur nominibus, postea communi omnium appellatione dictos fuisse GERMANOS, nomine, vti initio dixi, a seipsis inuento. Videtur autem haec sententia ipsius quoque Taciti testimonio confirmari posse: sic enim ille. Quidam plures Deo ortos, pluresque geniis appellationes, Marsos, Gambriuios, Sueuos, Vandalios adfirmant, eaque vera esse et antiqua nomina. Caeterum Germaniae vocabulum recens et nuper auditum, quoniam qui primi Rhenum transgressi Gallos expulerint, tunc Tungri, (sic lego cum Acidalio) nunc Germani vocati sint: Ita nationis nomen non genris eualuisse paulatim, vt omnes primum a victore, mox a seipsis inuento nomine Germani vocarentur. Quibus ex verbis, licet ea obscura sint, haec mihi videor posse colligere. Primum, Germanorum nomen Romanis recens fuisse, hoc est, non tam vetus quam sint nomina vel Gallorum, Hispanorum, Scytharum; vel Marsorum, Sueuorum, Vandaliorum, Teutonorum; tamersi postea ipso etiam Taciti aeuo ita receptum fuerit, vt nullum aeque. Deinde, Nomen istud ab ijs fluxisse, qui primi Rhenum transgressi Gallos expulerunt. Adhaec, Eos populos, (si vera est lectio apud Tacitum) fuisse Tungros, et ab ijs caeteros eodem nomine, postea paullarim Germanos dictos fuisse, eo quod priore abolito, Germanorum nomen sensim eualuerir. Praeterea. Tungrorum nomine gentem proprie designari, Germanorum nomine totam nationem. Postremu, Eosipsos primum Tungros fuisse dictos a victore ob metum, Germanos vero postea nomine a semetipsis inuento: cuius ego orationis priorem partem, vt ingenue quod res est, profitear, non capio: posteriorem sic interpretor, vt a mutua fraternitate Germani seipsos vocari voluerint. Quocirca sunt qui ab hacipsa fraternitate Bructeros

[note: Notis in Tacitum. ] quasi Brutteros appellatos putent, quos inter non infimus est amicissimus mihi, du vixit, Collerus. Ad tempus autem inditae huius appellationis quod attinet, fatetur [note: In librum de Moribus Germ. ] exserte Lipsius, Caesaris id aeuo factum. Nos non veremur suspicari, id factum bello Cimbrico, quod quidem, circa natalem incidit C. Caesaris: finitum enim est vno ante anno quam ipse nasceretur: inditum vero ex eo, quod Teutonum legati imminentes Italiae postularent sibi ac fratribus suis, ipsi Brutteros vocabant, terras vrbesque idoneas; quumque rogarentur, quinam illi fratres essent, responderint esse Teutonos, ipso etiam Mario, vt refert Plutarchus, nouitatem appellationis admirante. Illa igitur expeditione factum videtur, vt Teutonorum abolito nomine, ipsi postea ob mutuam inter se conspirationem, societatem, ac fraternitatem Germani Latinis vocarentut. Et quid mirum si ipsi procul patria, in alieno solo errates, periculisque expositi (quibus malis augeri amicitiae solent) seipsos fratres vocauerint, quum rebus secundis istiusmodi titulos soleant inuicem deferre Respublicae? Rhemi apud C. Caesarem Suessonas vocat fratres suos et consanguineos. Haedui se socios et hospites Pop. Romani: Et in veteri Inscriptione legitur, GENS BATAVORVM AMICI ET FRATRES ROM. IMP. Hanc igitur Brutterorum appellationem Romani verterunt in vocem Germanotum; et quos antea Teutonos vocauerant, eos coeperunt postea appellare Germanos. Quae res me inducit vt credam, apud Tacitum loco paullo ante citato pro Tungris legendum esse Teutonos: primum, quia nulli vnquam Tungri ex Germania in Galliam traiecerunt, neque vllus est in Germania Tungrorum populus; deinde, quia quae hic de Tungris narrantur, optime conueniunt Teutonis; a quibus constat Gallos suis sedibus pulsos fuisse, quorumque nomen conflugi illi Transrhenanarum gentium quae Galliam vexauit, fuit impositum. Certe ante tempora C. Marij ignotae terris fuere Germaniae et Germanorum voces. Homerus enim Ipsorum nusquam meminit, neque Albis, neque Rheni, neque siluarum Germaniae aut montium, quum Iberorum non semel faciat mentionem longius multo a Graecia dissitorum. Sed nequs Herodotus illos memorat, neque Thucydides, neque Xenophon, neque vllus scriptorum veterum in historia rerum ante C. Caesarem gestarum. Nam [gap: Greek word(s)] qui leguntur in Clio, Persarum sunt populi [gap: Greek word(s)] Quae vero apud historicos de Germanis aut Germania ante illa tepora sub hisce appellationibus referutur, ea [gap: Greek word(s)] capienda sunt, tanquam dicta de ijs qui postea Germani [note: Lib V. ] appellati sunt. Tale illud est quod scribit Liuius, Tarquinio Prisco regnante Germanorum manum favente Belloueso transcendisse Alpes: manifesta enim est nominis aliquot post saeculis nati per anticipationem vsurpatio, praesertim quum aliter loqui non potuerit, quod et totius nationis nullum adhuc tunc temporis nomen esset, et ipse gentis eius quae id fecerat propriu nomen ignoraret. Quapropter erroris deprehenduntur ij, qui contra manifesta autoritate Taciti tradunt Germaniae nomen esse vetustius, nimirum, [note: Comment. z. de bello Gall. ] quia legunt apud C. Caesarem Rhemos profitentes, plerosque Belgas ortos esse a Germanis, eosque Rhenum amnem antiquitus ir ansductos propter loci ferrilitatem ibi consedisse, et Gallos qui ea loca incolerent, expulisse: voluut enim Rhemorum legati dicere, eos qui tunc temporis Germani vocabantur, olim transmisisse Rhenum, allectos soli vbertate, atque illic pulsis Gallis insedisse loca amni proxima: quumque illiipsi magna sint Belgarum pars, ijdemque paullatim interiora quoque Galliae inuaserint, merito censenri posse, plerosque Belgas ortos esse a Germanis. Quid enim dixissent legati illi, aut quam vocem exprimendae menti suae adhibuissent, loquentes de rebus eo tempore gestis, quo

nullum adhuc erat in natura nomen Germanorum? Hodie qui Gallica lingua populuriter ista exponeret, diceret, Belgas ortos esse ab Allemannis, quod quidem etsi longius abscedat a vero, est enim Allemannorum nome multo posterius, tamen pro vero a vulgo intelligitur: quia enim quos nos Germanos dicimus, Galli hodie Allemannos vocant, fit, vt vere ab istis gedta credantur, quae multo ante gesta sunt, quam vel Germanorum vel Allemannorum nita in terris essent vocabula. Ex quibus omnibus hoc efficitur, GERMANORVM nomen ipsa regionis appellatione esse antiquius, neque vt Galli a Gallia, sic Germanos a Germania terra nomen suum traxisse, sed vocem istam primum de populis quibusdam vsurpatam fuisse, postea vero ipsi regioni coeptam esse accommodari, Praeterea, Germanos Latina appellatione ex eo dictos esse, quod Romani quum intelligerent ipsos inter se Brutrerorum hoc est fratrum nomine gaudere, vocem istam sua lingua expresserint, cuius rei ex eo quoque est fides, quod neque olim, neque nunc terra illa ab incolis suo idiomate vocata vnquam sit Germania; sed semper seruato primo nomine Teutonia, Duytslandt; sicut etiam incolae ipsi non Germani, sed Teutoni, Duytsmannen semper appellati sunt. Teutonorum ergo nomen antiquius est, Germanorum recens: quique populi olim Rhenum transgressi Gallos expulerunt, vocatique sunt a gente vna et adhuc suo idiomate vocantur Teutoni, ij postea a Latinis Germani dicti sunt. Ita scilicet apud rectorem orbis populum nationis nomen non gentis eualuit paulatim, et qui primum a victrice gente Teutoni, ij mox a seipsis inuento Butterorum nomine Germani Latinis vocati sunt. Sic enim Taciti locum interpretor cum bona doctorum venia. Quocirca errat Strabo qui illos ita nominatos putat, quod [note: Lib. VII. ] Gallurum essent persimiles: [gap: Greek word(s)] nihil enim vel hodie vel olim magis dissimile, quam Germanus et Gallus, Commentar. 2. ipso etiam teste C. Caesare, qui scribit, Germanos multum a Gallorum consuetudine differre, resque ipsa indicat, coelum, solum, leges, moresque hominum plurimum distare inter se, nedum vt ob adfinitatem aliquam et indolis cum Gallis similitudinem dicti fuerint quasi veri et germani Galli. Recteque iudicauit Diuitiacus Haeduus, non esse conferendum Gallicum cum Germano agro, neque ellorum consuetudinem victus cum istorum consuetudine comparandum. Ad TEVTONOS vero siue TEVTONAS qod attinet, fuere illi Iugaeuonum pars, Ptolemaeus eos ad sinum Codanum locat, vltra Albim, non in insulis, sed in continente Germaniae, vicinos Cimbris et Saxonibus. Plinius [note: Lib IV. Cap 14] de ijs sie scribit, Alterum Germanorum genus (quinque enim esse dixerat) sunt fugaenones, quorum pars Cimbri, Tentoni, ac Cauchorum gentes. Ac de his proprie capiendus [note: Lib. XIV. Epig. 26. ] est Martialis

Hosce ferunt desertis quondam sedibus suis vna cum vicinis Cimbris, quod ipsorum terras inundasset Oceanus, Germaniam peragrasse, Galliae partem pulsis indigenis obsedisse, Italiam adfectasse, magnaque parte a C. Mario caesos fuisse. Exstant in Germania etiam nunc illius erroris vestigia in nomine Teutoburgi et saltus Teutoburgensis, in quo legiones Vari a Germanis oppressas narrat [note: Lib. 1. Histor. ] Cornelius Tacitus. In Gallia quoque Aduaticorum oppidum quoddam describit Caesar egregrie natura munitum, [note: Commentar. 2. ] cuius ciues erant ex Teutonis procreati: qui quum iter in prouinciam Romanam atque Italiam facerent, impedimentis iis quae secum agere ac portare non poterant citra flumen

Rhenum depositis, custodiam ex suis, ac praesidium sex millia hominum reliquerunt. Hos, post aliorum obitum mulios annos a finitimis oxagitatos, quum alias bellum inferrent, alias illatum defenderent, consensu omnium pace facta illum sibi domicilio locum delegisse. Ab iisdem quoque omnem Galliam vexatam conqueruntur alibi Remorum legati. Progressi [note: Anno ab V. C. D C XL II. ] longius iunctis sibi Tigurinis et Ambronibus miserunt haud multo post legatos in castra Silani tunc in Gallia agentis, vt Martius populus aliquid sibi terrae daret, quasi [note: Adi Liuium lib LXVII. Flor. libr III cap. 3. Sall. in Iugur. Eutrop. lib V. Oros lib. V Dionem, alios. ] stipendium; caeterum vt vellet, manibus suis atque armis vteretur. Ea res suspecta Senatui multis de caussis, et exemplo atque euentu periculosa visa est. Placuit ergo finibus non Italiae tantum, sed etiam imperii Barbaros excludi. At illi exclusi responderunt, Quod nequirent precibus, se armis perituros. Pugnarum ergo est aliquoties ad Rhodanum. Ac primum quidem impetum ipsorum non potuit sustinere Silanus; non secundum Manlius; non tertium Q. Seruilius Caepio. Omnes fugati exactique castris. Constat ea tempestate M. Aurelium Scaurum consularem captum atque interfectum fuisse; duos filios Consulis caesos, octoginta millia Romanorum sociorumque trucidata, quadraginta millia calonum atque lixarum interfecta, vix vt ex omni exercitu decem homines qui miserum nuntium ad augendas miserias reportarent, superfuerint. Tanto vero exarsetant victores odio Romanorum, vt nihil sibi de omni illa victoria superesse voluerint. Vestem etgo detractam discerpserunr, aurum et argentum in flumen abiecerunt, loricas disciderunt, phaleras equorum disperdiderunt, equos Rhodani gurgitibus demerserunt, homines laqueis collo inditis ex arboribus suspenderunt: omnia, ut inquit Orosius, nova quadam atque insolita exsecratione possumdederunt. Missus adversus ipsos C. Marius quartum Consul quum non auderet tot victorijs ferocientem populum, ac numero insuper et viribus maiorem adgredi aperto Marte, mora censuit et arte bellum conficiendum esse. Continuit ergo milite in castris qua Isara et Rhodanus iunguntur, Teutonosque et Cimbros cum Tigurinis et Ambronibus toro triduo lacessentes Romanos, et circa vallum oberrantes, patienter tulit. Quod illi factum timori deputantes, ferociter admodum retrocessere, rogantes, num quid ad uxores suas Romae mandatum vellent. Nec segnius quam minati fuerant, tripartito agmine per Alpes, ipsa scilicet Italiae claustata ferebantur, quum Marius occupatis mira celeritate viarum compendiis, praevenit hostem, prioresque Teutonos sub ipsis Alpium radicibus adsecutus, in Gallia Narbonensi, ad Aquas Sextias collem occupauit qui campo et fluuio vbi hostes sese diffuderant, imminebat. Cumque exercitui eius aqua ad potandum deesset, querelisque omnium fatigaretur, aquam quidem in conspectu esse respondit, sed eam ferro vindicandam. Consultone id egerit Imperator, an errorem in consilium verterit, dubium: certe necessitate aucta virtus, causse victoriae fuit. Primum igitur calones cum clamore in pugnam ruentes subsecutus Romanorum exercitus, mox iusto certamine compositis ordinibus bellum gerens, vicit Teutonos, tanta hostium strage, vt victor sitiensque miles non plus aquae biberit quam sanguinis Teutonorum. Quarto inde die productae rursus vtrimque in campum acies vsque ad meridiem pene pari pugnauere discrimine. Sed vbi incalescente sole fluxa Barbarorum corpora in modum niuium distabuerunt, vsque in noctem caedes potius quam pugna protracta est. Ducenta millia armatorum in eo bello interfecta sunt, octoginta millia capta; vix tria millia fugisse referuntur. Regem quoque ipsorum Teutobochum proximo in saltu comprehensum; cuius tantum fuit robur, vr quaternos senosque equos transsilire solitus fuerit; tanta proceritas, vt Romam ductus in spectaculo

triumphi super ipsa quoque trophaea eminuerit. Sublatis hoc modo Teutonibus conuertit se Marius in Cimbros, qui per hiemem, quae ipsas quoque Alpes altius leuat, Tridentinis iugis in Italiam deuoluti descenderant, ac repulso fugatoque Q. Catulo Proconsule, qui fauces Alpium obsederat, et ad flumen Ahesin castellum a se editum deseruerat, insecuturi fugientes, flumen non ponte nec nauibus sed corporibus tranare adgressi fustra, ingenti tandem obrutum silua transiluere, seque in Venetiam effudere; vbi quos vis nulla aduersa domare potuit, vicit debellauit que voluptas. Soli enim coelique clementia, ad hoc panis vsu carnisque coctae, et vini dulcedine fracti, in patentissimo campo, quem Raudium vocant, caesi ad vnum omnes Romanis armis concidere, non minore mulierum qua virorum pertinacia, quae obiectis vndique plaustris atque carpentis des uper quasi e curribus lanceis contisque pugnabant. Post longum certamen, mulieres missa ad C. Marium legatione, libertatem et sacerdotium postulauerunt. Quumque petita non impetrassent, infantibui suis ad saxa collisis cunctae sese ferro aut suspendio peremerunt; L. Florus ait eas suffocatis elisisque pastim infantibus suis aut mutuis concidisse vulneribus, aut vinculo e crinibus suis facto, ab arboribus ingisque plaustrorum semetipsas suspendisse. Inuenta etiam est, qua duos filios traiectis per colla eorum laqueis ad suos pedes vinxerit, et quum semetipsam suspendio morituram demisisset, secum illos traxerit occidendos. Tantum erat in Cimbris Romani nominis odium. Centum quadraginta millia virorum eo proelio caesa, sexaginta millia capta sunt. Duobus autem illis proelijs trecenta et quadraginta milla occisa dicuntur, centum et quadraginta millia capta, absque innumera mulierum multitudine, qua se suosque liberos foemineo furore, vi autem et animo virili necauerunt. Tertia Tigurinorum manus quae quasi subsidio Noricos insederat Alpium tumulos, in diuersa lapsi, fuga ignobili et latrocinijs euasere. Atque hic finis fuit tentarae a Cimbris, Teutonibus, et Tigurinis Italiae. Sed hactenus de GERMANORVM nomine, deque TEVTONIS ista sufficiant. Adscriba hoc loco verba Scaligeri ingeniose admodum ita Germanos de se loquentes alicubi introducentis. [note: Epitaphio eorum qui ad Viennam ciciderunt. ] Nominis nostri et sanguinis auctor primus suit THVITSCH, quae vox nullius peregrinae nationis interuentis contaminata, in hodiernam vsque diem durat. Hoc numen Terrae filium, sicut Etrusci Tagem, ita hunc putant maiores nostri, cuius proles fuerit MAN. Vnde etiam nune apud nos, quemadmodum apud Hebraeos, primi parentis nomen hominem significat. Ac potest videri respexisse Scaliger ad illa Taciti, Celebrant, Germani carminibus antiquis, quod vnum apud illos memoriae et annalium genus est, Thaistonem Deum terra editum, et filium Mannum, originem gentis conditoresque. Sed operaepretium est audire caetera eiusdem Scaligeri: Erigite, inquit animos vestros GERMANI viri. Romanis ipsis vos hac in parte vel loquendi leges vel saltem principia atque elementa iradidistis. Nam quum illi nouos homines atque auorum obscuritate ignotos, Terrae filios appellarent, eosdem quoque MANIOS dixerunt. Haec vestra vox est, vestrique conditoris: quae si per vniuersam Asiam peruagata est, si ex Parthia atque Scythia in fortissimas nationes dimanauit, nullam video caussam, quin principis illius viri auspiciis in eas omnes regiones colonias vestras misisse, aut deduxisse videamini. Exstant adhuc vocabula vestimentorum, officiorum, principum, nationum. Est enim vest is Asiatica Doloman, quaesi stolam viri dixeris. Audimus functiones atque operas Turcimanorum, et Dragomanorum, qui sunt interpretes, et Talcimanorum, qui dicuntur obnunciatores. Habemus Vartomanos, Othomanos, et Solimanos, regum atque imperatorum appellationes. Age vero, quot Prouinciarum ac

regnorum gloria sub hao denominationem floret? quanto impetu, quanto robore, quanta virtute fuerint Nortmanni, quanta bella exsecuti sint, quot potiti victoriis, quibus artibus Britannos, genitum ommum effer atissimos, ita domuerint, vt etiam nunc regant, dicere supersedeo. Et tamen hi bestri sunt. Quid Francimani, nonne e Franconia nostra orti atque egressi, in nouo imperio vetera nomina retinuere? Adhuc Alemani et Germani dicimur nos. Vbi facessant Grammaticorum nugae: neque enim aut illi a Lemano, ut aiunt, lacu; sed quod Allenman a fortitudine interpretabantur; ita ut quiuis vir satis esse posset: aut Germanus Romanorum vox fuit, quasi quos Gallorum fratres dicerent: des propterea, quod GER integrum atque incorruptum significaret. Nos qui neque hybridae, neque insititii essemus, sed genuini, Romanis nomen nostrum dedimus, quo nos appellarent quod eramus: accepimus quo fingerent quod non essemus. Horum nepos Tenthus (vnde nostri TEVTHONES dicti sunt) tanta fuit sapientia, vt hoc ipsum nomen mutuati sint ij penes quos summae diuinitatis opinio exstitisset. AEgyptij namque sapientissimum quemque Teuth vocitarunt: quemadmodum illum ipsum Mercurium cognomento termaximum ab iisdem nominatum memoriae prodiderunt.

CAP. II. De origine GERMANORVM. et quomodo, quibusque progressibus GERMANIA innotuerit sub C. Julio Caesare.

IN gentis ipsius primordijs demonstrandis non minor est obscuritas, Hebraei quippe originem ei tribuunt ab Aschenazo abnepote Noachi, filio Gomeri, nepote Iapheti: Et sunt qui in Hassiae: et Saxoniae nominibus eius appellationis notent vestigia. Cimbros ijdem a Gomero ortos arbitrantur. Alijs ad Thogarman Aschenazi fratrem placet nobilissimae gentis appellationem atque origine referre. Sed vt verum sit, plures aliquando ab vno homine preseminatos esse, qui alique locum insederit, nobis tamen hoc tempore recurrendum est ad multos qui regionem vastissimam occupauerint; neque enim putandum est, sicut initio totus orbis ab vno mare et vna foemina, ita postea regiones singulas ab vno hominum pari primum fuisse insessas, ex quo caeteri postea orti sint: sed plures vnius ductu in has terras delatos, paulatim maiorem [note: De Moribus Gerus. ] in numerum excreuissc. Taciti haec sunt. Germanos indigenas crediderim, minimeque aliarum gentium aduentibus hospitijsque mixtos, quia nec terra olim, sed classibus aduehebantur qui mutare sedes quaerebant; et immensus vltra, vt que sic dixerim adversus Oceanus raris ab orbe nostro nauibus aditur. Quis porro praeter periculum horridi et ignoti maris Asia aut Africa aut Italia relicta Germaniam peteret, informem terris, asperam coelo, tristem cultu aspectuque, nisi si patria sit? Nam quod ille suo e solo ortos putat, fallitur. Non nascuntur e terra homines, vt blitum; sed per generationem ritu aliorum animalium eduntur; geniti vero postea, si locorum vel angustijs vel iniquitate vrgeantur, quaerunt alias habitationi sedes. Ac ingressos quidem aliunde testatur sermo, in quo vocabulorum multorum deprehenditur cum remotis etiam gentibus cognatio. Ego praeter originem illam quam libris suis prodidit diuinus Moses, partim a Gallis eos ortos putem, partim a vicinis Pannonijs, Dacis, Scythis, alijsque populis conterminis. Neque ad hanc rem opus fuit mare classibus transinittere, inuitante locorum vicinia: Quantulum enim obstabat Danubius et Rhenus, aut montes paludesque quo minus occuparent permutarentque sedes promiscuas adhuc, et nulla regnorum potentia discretas? In has ergo terras delati suis

postea moribus vsi sunt, vitaeque genus secuti horridius quam Galli, cultius quam Scythae, medium seruauerunt inter illorum agilitatem istorumque austeritatem temperamentum: maximam partem lacte et pecore viuentes, [note: Commentar. 4. ] multique, vt ait Caesar, in venationibus, quae res et cibi genere, et quotidiana exercitatione, et libertate vitae (quod a pueris nullo officio aut disciplina adsuefacti, nihil omnino contra voluntatem facerent) et vires alebat et immani corporum magnitudine homines efficiebat. In eam namque vitae consuetudinem sese adduxerant, vt locis frigidissimis neque vestitum praeter pelles haberent, quarum propter exiguitatem fiebat vt magna ipsis esset corporis pars aperta; neque alibi quam in flumine lauarentur. Neque vero ipsorum moribus turpius quidquam aut inertius habebatur, quam ephippijs vti, itaque ad quemuis numerum ephippiatorum equitum quamuis pauci adire audebant. Haec ergo prima istius populi origo. Quod autem Tacitus coeli inclementiam opponit, terrasque informes, id vero hodie rem recte perpedentibus in maxima Germaniae parte longe aliter deprehenditur. Habet enim habuitque ea semper regiones amoenas, campos fertiles, valles foecundas, coelum satis clemens: nunc vero ita exculta est excisis siluis, vrbibusque varie prout fert loci opportunitas exstructis, vt nulli Europae: parti concedat. Non habet ea quidem Italiae delicias, aut mollitiem Asiae, sed nihil non habet quod ad vitae necessarium vsum requiratur. Deinde maximam putauerunt olim Germaniae interioris incolae laudem esse, quam latissime a suis finibus vacare agtos; itaque notat Caesar, vna ex parte a Suenis circiter millia passuum sexcenta agri vacauisse suo tempore. Etiam hodie Poloni et Moschi muniri patriam suam syluis et saltibus credunt; eoque minus diligentes sunt in ijs exstirpandis. Non debet autem naturae imputari quod [note: Lib. 1. de Prouia. ] incolarum arbitrio fit. Quocirca non recte Seneca, perpetuam Germanis hiemem esse dixit, triste coelum, solum sterile, nullas sedes, nulla domicilia, nisi quae lassitudo in diem posuit; vilem et hunc quaerendum manibus eibum: intecta corpora: Fuit enim ab vltima hominum memoria semper habitata multisque populis et ciuitatibus ornata, praesertim qua Gallias spectat et Rhaetiam: propter flumium, et gentium cultiorum viciniam. Vbiorum quippe ciuitatem amplam fuisse narrat Caesar, atque floremem, vt fert captus Germanorum, iplos quoque caeteris Germanis humaniores; propterea quod Rhenum artingerent multique ad eos mercatores ventitarent, ipsique propter propinquitatem Gallicis essent moribus assuefacti. Coepit autem Germania primum reliquo orbi innotescere sub Caesare: Anno enim DCCX ab vrbe condita, C. CAESARE et M. ANTONIO COSS. missi sunt a Senatu qui orbis vniuersi mensuram caperent, insumtis, vt air Mela, in eam rem annis XXI mensibus V diebus IX. [note: Lib. 1. ]. Zenodoxo omnis Oriens dimensus est: Septenirionalis pars Theodoto, Meridiana Polycleto. Neque dubium est, quin Germaniam tunc quoque Theodotus emensis sit, et ad Senatum retulerit suas obseruationes. Crediderimque Graecorum antiquissimos scriptores qui ante Romanos historiam soli post Iudaeos condiderunt, pauca admodum de natione ista et terris obseruasse, occupatos rebus Asiae Graeciaeque illustrandis, vel, quod verissimum est, populi [note: Annal. z. ] ipsius contemptu. Notauit hoc in elogia Arminij Tacitus, cuius verba haec sunt. Canitur Arminius adhuc Barbaras apud gentes, Gracorum annalibus ignotus, qui sua tantum mirantur. Rari quoque ex amoenioribus illis locis ad ista inculta commeabant, vixque alia quam priuati compendij caussa. Nec tamen si rari, idcirco nulli, semper enim id aliqui fecere. Argumento est vetus illa de electro fabula: Nam quum hoc vix aliunde in Italiam et Graeciam quam ex Germania deferretur, neque alibi in Germania gigneretur, quam in insulis Septentrionalibus, debuere ex illis locis homines aliquo per reliquam Germaniam

[note: Lib. vii. Cap. 2. ] itinere proficisci. Adscribam Plinij verba; Pytheas autor est, Guttonibus Germaniae genti accoli aestuarium Mentonomon nomine, spatio stadiorum sex millium: Ab hoc dici nauigatione insulam abesse Abalum: illo vero fluctibus aduehi [note: Cap. 3. ] electrum; incolas que id proximis Teutonis vendere. Gignitur autem in insulis Septentrionalis Oceani, et a Germanis appellatur glessum: itaque et a nostris vna insularum ob id Glessaria appellata est, Germanico Casare ibi classibus rem gerente, Austrauia a barbaris dicta. Adfertur autem in Pannoniam maxime prouinciam: inde Veneti primum, quos Graeci Henetos vocant, rei famam fecere, proximi Pannoniae, id accipientes ab ijs circa mare Adriaticum. Pado vero adnexa, fabula videtur fuisse caussa. Porro, DC fere in. p. a Carnunto Pannoniae abest littus id Germaniae ex quo inuehitur, percognitum nuper: vidit enim eques Romanus, missus ad id comparandum a Iuliano curante gladiatorium munus Neronis principis, qui haec commercia et littora peragravit. Ex his perspicuum est electrum, quod in Eridano gigni creditum, apud Graecos et Romanos in pretio fuit, ex Germania allatum fuisse; quumque illud multis ante Caesarem saeculis Graeci et Romani habuerint, debuisse multis quoque ante Caesarem saeculis ex illa Germaniae parte, quae propemodum remotissima est, in Pannoniam et Veneriam mercatores transitum aliquem habuisse. Praeterea, post bellum Cimbricum constat tumultu seruili magnam Germanorum manum sumptis armis sese libertati adserere voluisse, quos Romana virtus confecit. Testatur id Caesar commentario primo de bello Gallico, vbi milites suos animans aduersus Germanorum copias quas ducebat Ariouistus, Factum, inquit eius hostis periculum patrum nostrorum memoria, quum Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis non minorem laudem exercitus, quam ipse Imperator meruisset. Factum etiam nuper in Italia seruili tumultu, quos tamen aliquis vsus ac disciplina, quam a nobis acceperant, sublenanit.. Hi ergo quum bello capri fuerint, inque Italia vixerint, non potest fieri vt omnino Germanos Itali etiam ante Caesaris tempora ignorarint. Quod autem Vlyssem quidam opinantur longo [note: Tacit. de Morb. Gerro. ] illo et incerto errore in Oceanum Germanicum delatum adijsse has terras, Asciburgiumque ab eo institutum; aram quinetiam Vlyssi consecratam adiecto Laertae patris nomine eodem loco repertam, monumentumque et tumulos quosdam Graecis litteris inscripros in confinio Germaniae Rhaetiaeque Taciti aeuo exstitisse, id refutare hoc loco accuratius non libet, vtpote fabulis propius quum vero. Vlyssem enim in Oceano errasse, neque id ab Homero vspiam indicatum esse, non fit verisimile. Polybius certe autor grauissimus id falsum tradidit. Exstitisse tamen in Rhaetia atque inferioribus etiam Germaniae partibus inscriptiones forre Graecis litteras formatas, mirum non videbitur, cogitanti, litteras ab Ionibus primum ad Graecos, inde ad Latinos, Gallos, reliquosque Europae incolas deriuatas; Gallos quoque in publicis priuatisque rationibus [note: VVillichius, Com. in Tacit. Germ. ] Graecis vti litteris solitos aeuo Caesaris. Et Germanos vsque ad Caroli Magni tempora non nisi Graecis litteris vsos esse, quum perdiu nullas habuissent: sed et Graecas Latinasque origines in multis Germanicis vocibus etiamnunc deprehendi, et in Heluetiorum castris tabulas Graecis litteris conscriptas repertas fuisse a C. Iulio Caesare quum illic ageret, qui id ipsum quoque in sua Commentaria retulit. Sed quid haec omnia ad euertendum id quod ante diximus, Exactam Germaniae notitiam, qualem quidem Geographia requirit et pollicetur, Graecis et Romanis, omnibusque adeo ad C. vsque Iulij Caesaris tempora ignoram fuisse? Ratum igitur hoc esto, Germaruam non nisi Romanorum imperio coeptam cognosci, lustrari, accuratiusque describi. Non quod negaverim Italicos aut etiam Graecos mercatores priuatas

ob caussas suas vt reliqua totius orbis, ita etiam inuia istius regionis penetrasse, compendij sui studio; scribit enim C. Iulius, Sueuos jetiam suo saeculo mercatoribus Italis aditum concessisse, magis eo vt quae bello ceperant quibus venderent haberent, quam quod vllam rem ad se importari desiderarent: neque etiam negare ausim, Germanos ipsos cum vicinis Gallis Rheno transmisso, aut cum Rhaetis, Vindelicis, Noricis, Pannonijs traiecto Danubio merces suas commutasse, aut e tota gente vnum forte aliquem in Italiam aut Graeciam aliquando delatum, aut denique vllam eius populi famam ad Romanos aut alias gentes peruenisse: sed quod non putem regionem distincte cognitam descriptamque Graecis vel Romanis autoribus, priusquam C. Caesaris armis aperiretur. Non debet autem casus aliquis, vel paucorum quorundam priuata sollertia hoc efficere, vt si pars aliqua Germaniae alicui sero admodum visa fuit, credatur vniuersa scriptoribus publicis semper fuisse percognita. Describere enim regiones totas eius fere est, qui non eas vagabundus pererret, sed qui ad bellicam victoriarum laudem litterarum quoque studia adiunxerit: nam neque superari possunt sine armis, neque describi sine litteris. Etsi ergo fieri possit, vt ante C. Caesarem Galli in Germaniam irruperint, transmisso amne, tamen quum destituti fuerint gloria litterarum, non potuerunt ea quae viderunt monumentis librorum consecrare. Eadem aliarum gentium ratio est. Et quid mirum si Germaniam Romani minus nouerint, quum ne Galliae quidem partem maximam habuerint ante C. Caesaris tempora exacte cognitam? Quapropter Ariouistus rex Germanorum [note: Caesar Commentar. 2. ] in Gallia agens, non est veritus C. Caesari obijcere, Se prius in Galliam venisse quam Pop. Romanum. Nunquam ante illud tempus exercitum Pop. Romani Gallia prouinciae (quae quidem minima eius pars erat) finibus egressum. Quid igitur sibi vellet, cur in suas possessiones veniret? Prouinciam suam esse hanc Galliam, sicut illam, Romanorum. Vt ipsi concedi non oporteret, si in Romanorum fines impetum faceret, sic item Romanos esse iniquos, qui in suo iure ipsum interpellarent. Durauitque haec Germanorum regionis ignorantia diu admodum apud Romanos; imo et semper: Nunquatn enim eam totam bello vicerunt: nunquam in prouinciae formam redegerunt, vix imo vsque ad Albim victricia signa vnquam protulerunt. Itaque in vetere Notitia Impenij non deprehendes Germania magnam. Quocirca [note: Lib. ] vere Strabo, Alexander, inquit, magnam nobis Asiae partem aperuit, Borealia quoque Europae vsque ad Istrum, [gap: Greek word(s)] Romani vero occidentalem omnem Europae partem aperuere vsque ad Albim, qui Germaniam mediam intersecat. Ex quibus apparet, etiam Strabonis aeuo (vixit autem ille sub Augusto et Tiberio) ab Albi orientem versus incognitas adhuc Romanis fuisse plerasque Germaniae terras, vtpote nondum a victore exercitu perlustratas: quod ipsum quoque alibi [note: Lib. VII. ] apertius profitetur, [gap: Greek word(s)] . Quae vltra Albim sunt, inquit, obiecta Oceano, ea nobis omnino sunt incognita: neque enim eorum qui ante nos fuerunt quenquam neuimus qui Eoas parte nauigauerit vsque ad ostium maris Caspis: sed et Romani vltra Albim nunquam progressi sunt, neque vlli similiter pedestre illud iter confecerunt. Coepit ergo Germania Romanis nosci sub Caesare: quibus autem initijs atque incrementis id factum fuerit,

operae est pretium cognoscere. Anno ab vrbe condita DCXCIII, C. CAESARE et M. CALPVRNIO BIBVLO COSS. qui annus fuit quinquagesimus septimus ante natalem Domini, lege Vatinia Caesari tres prouinciae cum legionibus septem in quinquennium datae sunt, Gallia Transalpina, et Cisalpina, et Illyricus. Galliam Comatam postea Senatus adiecit. Sequente ergo anno in prouinciam profectus Caesar, Heluetios, quibus iuncti erant Tulingi, Latobrigij, Rauraci, et Boij, ad CCCLXVIII millia hominum vtriusque sexus apud Rhodanum amnem bello magno et difficili vicit, victosque ad deditionem coegit. Ex his quadraginta et septem millia in bello ceciderunt; caeteri in terras proprias remissi sunt: Hoc ergo rerum suarum successu animatus, quod vidisset Romanis armis nihil ibi esse inuium, partim armorum gloriae, et imperij extendendi flugrans cupiditate, partim sociorum precibus, et Germanorum iniurijs prouocatus, statuit Germanos quacumque occasione adgredi. Diuisa autem erat tunc temporis factionibus tora Gallia; Harum alterius principatum tenebant Hedui, alterius Aruerni. Aruerni cum Sequanis partibus suis firmandis aduersisque opprimendis Germanos mercede accersiuerant, quorum quum primo circiter millia tantum XV Rhenum transiuissent, postea siue loci illecebra, siue Germanorum dolo plures inuocati venerunt, adeo vt tunc in Gallia essent ad C et XX millium numerum. Praeerat autem copijs istis Ariouistus, rex Germanorum, qui victis Haeduis ipsorum quoque Sequanorum agri partem tertiam, qui erat optimus totius Galliae, occupauerat; et tunc de altera etiam parte tertia Sequanos decedere iusserat, propterea quod paucis mensibus ante Harudum millia viginti quatuor ad se venissent. Atque haec quidem tunc Hedui per Diuitiacum Caesari exposuere praesentibus Sequanis. Erant autem Hedui socij et hospites Pop. Romani, deque ijs triennio ante decreuerat Senatus, res tunc adhuc in Hispanijs gerente Caesare, vti quicumque Galliam Prouinciam obtineret, quod commodo, Reip. facere posset, Heduos caeterosque amicos Pop. Romani defenderet. Caesar missis ad Ariouistum legatis postulabat colloquij locum, addens, suo ipsum consulatu regem atque amicum a Senatu appeltum fuisse, neque irritandum temere victorem terrarum populum, cuius ipse amicitiam prior appetijsset. Quibus Ariouistus Germano ore respondit. Si quid mihi opus esset Caesare, venirem ad ipsum; si quid ille a me velit, oporret ipse ad me veniat. Quid autem est Caesar? et quid in mea Gallia quam ego bello vici, aut Caesari aut omnino populo Romano negotij est? Si quid vult, veniat ad me. Quid ad illum quid agat nostra Germania? num ego me interpono Romanis? Erant apud Ariouistum Harudes, Marcomanni, Triboci, Vangiones, Nemetes, Edures, et Sueui; omnes armis apti. Hi se inuictos iactitabant, et exercitatissimos in armis, vt qui intra annos XIV tectum non subissent. Interea nunciatur, pagos centum Sueuorum ad ripam Rheni consedisse, qui Rhenum transire conarentur, ijsque praeesse Nasuam et Cimberium fratres: quibus ex rebus commotus Caesar, maturandum sibi existimauit, ne si noua manus Sueuorum cum veteribus copijs Ariouisti sese comunxisset, minus facile resisti posset. Coucursum est tandem in ampla planitie, quinquaginta, vt ait Orosius, millibus passuum a Rheno. Difficilis ea Caesari victoria ob phalangem Germanorum fuit, quam ex consuetudine, coacto in vnum agmine, scutisque supra capita elatis, testudinis instar communierant, vt se aduersus impetus gladiorum defenderent. Sed fuere Romani complures, qui in phalangas illas insilirent, et scuta in modum squamarum compacta, manibus reuellerent, et inde in iugulos gladijs descenderent. Germani in fugam versi Rhenum petiuerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi

tranare contenderunt, aut lintribus inuentis salutem sibi petiuerunt. In his fuit Ariouistus, qui nauiculam deligatam ad ripam nactus, ea profugit; reliquos omnes equites Romanorum consecuti interfecerunt. Duae vxores Ariouisti, vna Sueua natione, quam secum domo abduxerat; altera Norica regis Vocionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam, in ea fuga periere. Duae filiae harum, altera occisa, altera capta est. Sequente anno Caesar non minus difficile bellum aduersus Belgas, sed pari fortuna gessit; nam quum in exercitu hostili fuissent CCLXXII milla armatorum, inque ijs quadraginta Germanorum millia, [note: Lib VI. Cap. 7. ] constat ex Orosio omnes pene ad internecionem fuisse deletos. Et haec quidem hactenus extra Germaniam. Biennio post, CN. POMPEIO II, M. CRASSO II COSS. Vsipetes Germani, et item Tenchteri, magna cum multitudine hominum flumen Rhenum transierunt non longe a mari quo Rhenus influit: seque in Galliam effuderunt. Caussa transeundi fuit, quod a Sueuis complures annos exagitati, bello premebantur, et agricultura prohibebantur. Sed Caesar non esse ipsos in agro sociorum ferendos ratus, bello eos adortus est, et ad internecionem vsque deleuit. Ferunt fuisse numerum ad CCCCXL millia: multi eorum gladijs interempti sunt, multos fuga contriuit: reliqui ad confluentem Mosae et Rheni, quo se receperant, quum in flumen sese praecipitassent, ibi timore, lassitudine, et vi fluminis oppressi perierunt. Tum primum Caesar in Germaniam facto ponte transgrediens Sicambros vltus est; Vbros qui ipsius opem implorauerant obsidione liberauit: Sueuos, maximam et ferocissimam gentem, quorum esse centum pagos et populos ferebatur, totamque Germaniam terruit. Inuitabant eum ad interiora Vbij, deterrebant Sicambri, dicentes, Populi Romani imperium Rheno finiri. Si se inuito Germanos in Galliam transire non aequum existimaret, cur sui quicquam esse imperij aut potestatis trans Rhenum postularet? Per pontem in Germaniam vt venit Caesar, intellexit, Sicambros et Sueuos sese in solitudinem ac siluas abdidisse. Itaque omnino XVIII diebus trans Rhenum consumptis quum nullus offerretur hostis, se in Gallam recepit, pontemque rescidit. Post deuictos Britannos Caesar, Treuiros iterum domuit: quumque intellexisset, Germanos contra se Treuiris auxilia misisse, secundo facere pontem instituit, paullum supra eum locum quo antea exercitum traduxerat, ex aduerso Vbiorum: Ac tunc quidem maior fuit Germanorum trepidatio; quippe quum Rhenum suum sic ponte quasi iugo captum viderent. Rursus igitur se in siluas ac paludes abdiderunt: fuga dilapsi ne vincerentur. Nec multo post Sicambri qui Rheno transmisso Eburonum agros depopulabantur, sola fama aduentus Caesaris diffugerunt. Atque ista sub Iulio, de quo merito [note: De Prouin Consular. ] M. Cicero, Caesar, inquit, cum acerbissimis nationibus et maximis Germanorum et Heluctiorum multis praelijs felicissime decertauit; caeteras gentes contriuit; compulit, domuit, imperio populi Romani parere adsuefecit; et quas regiones quasque gentes nullae nobis ante litterae, nulla vox, nullae fama notas fecerat, has noster Imperator nosterque exercitus et Pop. Romani arma perdomuerunt. Ex eo igitur semper Germani in militiam Romanam adscripti sunt: adeo vt Commentario septimo de bello Gallico scribat Caesar se in proelio aduersus Vercingetorigem laborantibus suis Germanos equites circiter CCCC submisisse, quos ab initio habere secum [note: Lib. VI. Cap. II. ] instituerat: quod quidem ita interpretatur Orosius, vt intelligat Germanos iamdudum amicos, tunc etiam in auxilium [note: Comm. 1. ] adscitos fuisse. Ipse quoque in bello ciuili Germanis militibus leuis armaturae quos sub suis signis habebat, feliciter se vsum fatetur. Et incampis Philippicis [note: Lib. IV. Cap. 2. ] refert Florus Germanorum cohortes tantum in effusos Pompeij equites fecisse impetum, vt illi esse pedites, hi

venire in equis viderentur; quam quidem impressionem primum fuga, mox strages Pompeianorum sequuta est. Lucanus etiam in exercitu Caesaris Batauos recenset, eosque adnatam sibi ferociam tubis quoque exacuisse docet, [note: Lib. 1. ] quum scribit,

Germanorum quoque militum in bello Alexandrino opera lego vsum Caesarem, et Scipionem postea in bello Africano. Sed hos ego mercenarios fuisse ac sponte sua in militiam dilapsos reor, neque praeter Vbios gentem vllam Germanam Romanis addictam tunc temporis fuisse. Batauos certe constat nunquam a Romanis bello victos, amicitiae tantum specic socia semper arma iunxisse.

CAP. III. Breuiarium rerum a Romanis in GERMANIA gestarum sub Augusto; ex Dione, Floro, Tacito, Velleio.

POst excessum Iulij imperium totius orbis terrarum animo suo meditans Augustus, Prouincias sibi decerni petijt in decennium, Hispaniam, Galliamque, cum populis confinibus, ac nominatim Germaniae parte Cisrhenana. Ab bis enim in Transrhenanos ire decreuerat, sicut transmisso Danubio parabat ex ea quoque parte vexare Germaniam: hosce enim duos aditus habebat tantum, caeteris vijs omnibus Oceano et vastis montibus obseptis. Principio autem missus est in ipsos transmisso Rheno amne paullo ante Ianum clausum M. Vinicius, eo iuris praetextu, quod ipsi Romanos quosdam in ipsorum regionem commercij gratia ingressos, obtruncassent. Post illum M. Vipsanius Agrippa quod Gallos Germani infestassent: qui etiam eo tempore tantum in Germania lustranda adhibuisse videtur diligentiae, vt eam totam dimensus sit. Ipse quoque Augustus profectus est in Sicambros, Vsipetes, Tenchteros, quod Romanos quosdam in suo solo deprehensos incertum qua de caussa, in crucem egissent, Rhenoque transmisso in Gallia praedas egissent: neque erat id ipsi difficile, quum iam Vbios Romani Rhenum transgressos in suam fidem recepissent. Fertur quoque L. Domitius Neronis Imperatoris auus circa haec tempore Germaniam infestasse, atque Albim exercitu transcendisse, longius penetrata Germania quam quisquam priorum, qui eas quoque ob res insignia triumphi adeptus est. Eundem quoque refert Tacitus pontes longos in Bructeris et Cheruscis inter vastas paludes excitasse, quibus exercitus iter posset facere, caeteris locis limo, et graui coeno, ac profunda vligine inaccessis. Eodem quoque temporis tractu Bataui in populi Romani non societatem tantum, sed etiam fraternitatem admissi, parsque vt ait Tacitus, imperij facti sunt. Sicambri etiam in deditionem accepti. Sueui pace obstricti cum rege Maroboduo. Sed Batauis hoc singulariter indultum, vt exempti oneribus et collationibus nec tributis contunderentur, nec publicanis attererentur, sed in vsum proeliorum sepositi, velut tela atque arma bellis seruarentur, neque a Romanis, sed a nobilissimo popularium in eam rem delecto regerentur. Itaque ex eo Imperatores quoties milite opus erat, facto protinus per insulam delectu optimum quemque ac robustissimum conquirebant, cumque in castra euocabant, et vel legionibus adscribebant, vel ad corporis sui custodiam adhibebant. Caeterum Batauorum maxima laus fuit equestris, quam illi sub Iulio partam

perpetua postea fidei virtutisque continuatione etiam auxere. Sed superandis Germanis nihil iudicauit Augustus accommodatius, quam si ipsorum quasdam gentes in societatem pelliceret, easque in ripa Gallica collocaret, horum namque opera sperabat reliquam Germaniam posse superari. Itaque Suetonius bella ab Augusto facta [note: Cap. xxi. ] enumerans, Sueuos, et Sicambros se dedentes, ait in Galliam ab ipso fuisse traductos. Parum tamen promouit. Iam enim Germani Romanos nosse minusque timere coeperant; tanto maiore illorum virture, quanto honestius est, sua armis tueri, quam aliena appetere: Accessit et alia caussa; quod quos Romani vel armis vicerant, vel blanditijs in suam societatem fidemque pellexerant, eos non ferendis exactionibus grauarent, aut ad suam libidinem cogerent. Opposuerunt igitur se ipsis Germani, quoque molestius pressi sunt, eo acrius libertati suae institerunt, adeo quidem animose, vt de vincenda Germania non Augustus tantum, sed posteriores quoque Imperatores saepenumero desperarint, plusque splendoris habuerit in ipsorum titulis nomen GERMANICI, quam verae et solidae laudis: nunquam enim Germania omnis a Romanis victa est: et vt proelijs forte aliquot Germani interdum succubuerint, bello tamen toto semper victores fuerunt. Notauit id Tacitus libello de moribus Germanorum: Sexcentesimum, inquit, et quadragesimum annum vrbs nostra agebat, quum primum Cimbrorum audita sunt arma, Caecilio Metello et Papirio Carbone Coss. Ex quo si ad alterum Imperatoris Trajani consulatum computemus, ducenti ferme et decem anni colliguntur. Postea addit, Tamdiu Germania vincitur. Medio tam longi aui spacio multae inuicem damna. Non Samnis, non Poeni, non Hispaniae Gallicue, non Parthi quidem saepius admonuere, Quippe regno Arsacis acrior Germanorum libertas. Quid enim aliud nobis quam caedem Crassi amisso et ipso Pacoro infra Ventidium deiectus Oriens obiecerit? At Germani Carbone, et Cassio, et Scauro Aurelio, et Seruilio Cepione, M. quoque Manlio fusis vel captis, quinque simul consulareis exercitus populo Romano, Varum, tresque cum eo legiones etiam Caesari abstulerunt: nec impune C. Marius in Italia, diuus Iulius in Gallia, Drusus, ac Nero, et Germanicus in suis eos sedibus perculerunt. Mox ingentes C. Caesaris minae in ludibrium versae. Inde otium: donec occasione discordiae nostra et ciuilium armorum, expugnatis legionum hibernis, etiam Gallias adfectauere; ac rursus pulsi inde, proximis temporibus triumphati magis quam victi sunt. Neque veriora haec tunc fuere quam postea. Nunquam enim non aduersus Romanorum arma studio libertatis inuicti fuerunt Germani; Sed nos ad Augustum redeamus, cui nescio an gloriosum fuerit Germanos bello petere, gentemque Martiam sibi [note: Lib. IV. Cap. 12. ] velle subijcere. Germaniam, inquit Florus, vtinam Augustus vincere tanti non putasset! magis enim turpiter amissa est, quam gloriose acquisita: Sed quia sciebat, patrem suum Caesarem bis traiecto ponte Rheno quaesisse bellum, in illius honorem concupijt facere prouinciam. Et factum erat, si barbari tam vitia nostra quam imperia ferre potuissent. Mirifica sane confessio. Quid enim opus erat Germanis vitia exterorum ferre, quum liberis ipsis viuere liceret? quid opus erat generosam animi simplicitate cum fraudibus Transalpinae gentis commutare? An idcirco vinci optandum erat, vt etiam fierent vitiosiores? Quantum autem quamque pertinax studium Augusto fuerit vincendi Germanos, ex eo cognosci potest, quod senex, fessa iam aetate toties ipse in Germaniam ab vrbe profectus sit; quod Tiberium nouies eodem miserit, quemadmodum id ipse Tiberius in epistola quadam ad Germanicum scribit: quodque Septentrionalem [note: Lib. II. Cap. 61. ] Oceanum iusserit nauigari, classe Germaniam, vt ait Plinius, circumuecta, ad Cimbrorum vsque promontorium, et inde immenso mari prospecto aut fama cognito, ad Scythicam vsque plagam, et maria frigore nimio rigentia; quae res vt

immanis periculi, ita excelsi animi fuit: debuere enim naues, quas ego non alibi quam in Batauia exstructas puto, egressae Rheno Frisiorum omne et Chaucorum littus vsque ad Albim praeternauigare, inde Septentrionem petentes, Cimbrorum promontorium Scandinauiamque post se rrlinquere, et Cronio mari serri sub altitudine minimum graduum LXXV, postea orientem petere et Scytharum littora perpetua glacie inaccessa; hisque omnibus ita peractis eo vnde digressae fuerant, reuerti, ad quam rem et tempore, et commeatu, et naucleris idoneis, et animosis vectoribus, in ea nauigandi quae rum erat imperiria opus fuit. Videtur quoque frequentibus suorum cladibus Augustus non tantum non absterritus ab hoc proposito fuisse, sed etiam irritatus magis, adeo vt exhausta tot cladibus Italta, etiam sernos viris feminisque pecuniosioribus, [note: Cap. 25. ] teste Suetonio, indictos ad tutelam Rheni conquisierit, eosque sine mora manumissos sub vexillis habuerit, diuerso ab ingenuis modo armatos. Ipso vero in Gallia res gerente missus est in Germaniam Drusus; qui primus fertur domuisse Vsipetes, inde Tenchteros percurrisse et Cattos: quum ante ad Danubium Rhaetos idem et Vindelicos et Noricos debellasset, quam quidem victoriam carmine suo ita Horatius celebrauit,

Sed quae de Vsipetibus Tenchterisque et Cattis dixi, ea distincte ita describit Dio libro LIV. Drusus, inquit, Germanis intentus qui Rhenum transmiserant, eos repulit, atque ipse postea in Vsipetarum regionem iuxta insulam Batauorum, et deinde in Sicambrorum terram progressus, magnam agri partem vastauit. Inde secundo Rheno in Oceanum deuectus, Frisios subegit, ac per paludem in Chaucorum fines profectus in discrimen venit, nauibus ob maris defluxum in sicco destitutis. tamen Frisiorum opera, qui pedestri militia se ei iunxerant superato discrimine, inde digressus, iam enim hyems appetebat, Romam peruenit. Sequenti anno Q. AElio Tuberone, Paulo Fabio Maximo Consulibus, initio veris rursum in bellum profectus Rhenum traiecit, Vsipetes subiugauit, Lupiaeque fluminis ripis ponte iunctis, in Sicambros irrupit, perque eos in Cheruscorum regionem vsque ad Visurgim processit. Visurgim etiam ipsum transiturus, ni eum inopia alimentorum, ac hyemis propiuquitas, praeterea etiam examen apum in castris visum deterruisset. Ob quae honores ei triumphales decreti sunt, permissumque, vt ouans vrbem inueheretur, ac peracta ea quam tunc agebat Praetura, proconsulari imperio in Germania esset. Memorabile est id quod refert Florus, Cheruscos et Sicambros, quibus ille sueuos coniungit, viginti centurionibus crematis hoc veluti auctoramento sumpsisse bellum; adeo quide certa victoriae spe, vt praedam in antecessum pactione diuiderent. Cherusci quippe equos, Sueui aurum et argentum, Sicambri captiuos elegerant. Sed longe res secus euenit, quam ipsi sibi

fuerant pollitici. Victor namque Drusus, equos, pecora, torques eorum, ipsosque etiam praeda diuisit et vendidit; ac praeterea in tutelam locorum praesidia atque custodes vbique diposuit, per Mosam flumen, per Albim, perque Visurgim, vbi et trophaea fixit, loco quem Ptolemaeus Tabula quarta Europae vocat [gap: Greek word(s)] . Ac per Rheni quidem ripam quinquaginta amplius castella direxit, vsque ad Oceanum, quae ego Burgos vocata fuisse a Belgis crediderim, et creuisse paullarim aedificiorum hominumque frequentia, atque in magnum etiam populum coaluisse, qui postea nomen acceperit Burgundionum. Hunc populum constat ex eo auctum potentia cum vicinis etiam gentibus bella gessisse, vtilemque fuisse Imperatori Valentiniano, quod se Romanorum progeniem esse iactarent. Talia ego castella fuisse suspicor, Roombugi, Rhenoburgi, Valkoburgi, Voorburgi, Lugduni et in ostio Ficuo ipsum illud castellum Fleuum de quo in Tiberio fiet mentio. Neque aliam originem putat Lipsius esse tot insignium vrbium quibus Rheni ripa ornata est. Castella autem ista pacatis rebus in horeorum vsum postea cessisse, testatur Ausonius in Mosella,

Fecit quoque Drusus fossam admittendo in Salam Rheno, qui duobus a Sala miliaribus recto cursu Batauiam inter Germaniamque voltuitur: Haec ab ipso vocata est FOSSA DRVSIANA. Molem praeterea, qua Rhenum prono alueo in Galliam ruentem circa principium agri Bataui coegit in oram Germaniae ferri, vt ita maior aquae vis fossae illi Drusianae incumberet, profundiorque fluminis inter Batauiam et Germaniam alueus munimento esset Romanis in Gallica ripa aut Batauorum insula agentibus. Sed molem istam postea rerum potiente Vespasiano disiecit Ciuilis, effecitque vt amnis vetere cursu seruato sese iterum in Galliam effunderet Vahalimque aquis augeret. Sic ergo veluti abacto Rheno Batauiam omnem adseruit Germaniae, visusque est insulam inter et Germaniam tractus omnis continentis habere speciem, qui Drusi opera disiunctus a Germania, Galliae factus fuerat pene conterminus. Sed praeter alias commoditates consilium ego Druso fuisse puro, ex Vbijs quae sedes belli erat, militem, si quando id vsus exigeret, per Vahalim nauibus in Oceanum tuto deducere: Nam quum videret non posse Chaucos et Cheruscos, terra, ob siluas et paludes inuias superari, statuit eos a tergo petere. Dextero autem Rheni alueo ferri illuc naues non poterant; quod et minor is esset, et Germanis nondum domitis vicinior, a quibus periculum ipsi erat. Ducta autem ea quam dixi, fossa, id consequutus est, vt nouo alueo naues per paludes ferri possent in Oceanum: Iniecta vero sub initium agri Bataui mole ea qua Rhenum a Gallica ripa abegit, hoc effecit amplius, vt Vahali vectae naues inter socias gentes Batauorum, sine vllo periculo in Oceanum agi possent. Castellum quoque idem contra Barbaros ad Lupiae et Alisonis confluenteis, aliudque in Cattis ad ipsum Rhenum exstruxit. Inuium praeterea et inaccessum in id tempus Hercynium saltum patefecit. Atque haec omnia Drusus: cuius tantus Germanos terror inuasit, vt matres liberos suos solo illiderent, mallentque ipsos vita quam libertate priuari. Perrupit ergo Drusus vsque ad interiora Germaniae, et Visurgim transgressus omnia populando ad Albim vsque perrexit. Cur autem Albim non transmiserit, putat Strabo, qui illis temporibus vixit, in caussa fuisse Augustum: qui exercitus incolumitatem

famae postponens maluit cis Albim tuto rem gerere, quam traiecto amni famam ex periculo quaerere. [note: Lib. VII. ] [gap: Greek word(s)] . Sequuta est Drusi in Cattos expeditio, qui desertis suis sedibus, in Sicambrorum, forte etiam Batauorum agrum sese effuderant. Postremum idem anno ab VC. DCCXLV, se et T. Quintio Crispino Consulibus Cattorum fines ingressus, obuia quaeque sternendo vsque in Sueuos peruenit: atque inde in Cheruscos conuerso itinere Visurgim iterum est transgressus. Caeterum ipsi illic agenti, multaque meditanti, ac de transmittendo flumine cogitanti, fertur se obtulisse conspiciendam mulier quaedam supra humanam formam excelsa, vetans, ne vlterius imperij cupiditate progrederetur, quod iam et operum et vitae ipsi terminus instaret. Perculsum ostento Drusum aiunt dum parat abitum prius extinctum [note: Epitome Liuij. ] esse, idque ex fractura, equo super crus eius collapso, trigesimo die quum id acciderat, quam ad Rhenum perueniret. Strabo eum obijsse scribit inter Salam et Rhenum. [note: Lib. VII. ] [gap: Greek word(s)] inquit [gap: Greek word(s)] . Mortuo Romae inter honores delatum est, vt GERMANICVS diceretur; quem titulum postea Imperatores caeteri insanis votis periculisque petiuerunt. Ab hoc ergo moles eius belli translata est in Tiberium Neronem, qui peragratis Germaniae partibus a Druso victis, etsi vix aliud quicquam praeclare gesserit, quam quod Sicambros in Galliam traiecit, neque eos in Germania diutius stabulari permisit, tamen a Velleio Paterculo, impensius ipsius laudibus fauente, dicitur sic totam, perdomuisse Germaniam, vt in formam paene stipendiariae vedegerit prouinciae. Hic ergo S. AElio Cato et C. Sentio Coss. qui annus fuit quartus a natiuitate Domini, adoptatus ab Augusto, protinus missus est in Germaniam. Refert autem is quem dixi Parerculus, qui per annos nouem continuos praefectus sub Tiberio operum fuit, aut legatus, subactos ab eo Caninefates, Attuarios, Bructeros; receptos Cheruscos, transitum Visurgim, ac penetrata etiam vlteriora. Addit quoque supra [note: Lib. II. ] fidem ista; Perlustrata armis tota Germania est: Victae gentes paene nominibus incognitae. Receptae Chaucorum nationes. Omnis corum iuuentus, infinita numero, immensa corporibus, situ locorum tutissima, traditis armis, vna cum ducibus suis septa fulgenti armatoque militum nostrorum agmine ante Imperatoris procubuit tribunal. Fracti Longobardi, gens etiam Germana feritate ferocio, quod nunquam antea spe conceptum, nedum opere tentatum erat, ad quadringente simum milliarium a Rheno vsque ad flumen Albim, qui Senonum Hermundurorumque fines praeterfluit, Romanus cum signis perductus exercitus, et eodem classis quae Oceani circumnauigauerat sinus ab inaudito atque incognito ante mari, flumine Albi subuecta, cum abundantissima rerum omnium copia exercitui Caesaris s[?] iunxit. Quibus ista protinus subijcit. Nihil erat iam in Germania quod vinci posset praeter gentem Marcomannorum, quae Maroboduo duce excita sedibus suis atque in interiora refugiens, cinctos Hercynia silua saltus incolebat. Is exercitum, quem LXX millium peditum, quatuor equitum fecerat, assiduis adversus finitimos bellis exercendo, maiori quam quod habebat, operi praeparabat. Eratque etiam eo timendus, quod quum Germaniam ad laeuam et in fronte, Pannoniam ad dexteram, a tergo seditum suarum haberet Noricos, tanquam in omnes semper venturtus, ab omnibus timebatur. Hunc ergo virum, et hanc regionem adgredi quum statuisset, Sentio Saturnino,

qui alias legatus patris eius fuerat in Germania, mandauit, vt per Cattos, excisis continentibus Hercyniae siluis, legiones Boiohaemum, id regioni (inquit) quam incolebat Maroboduus nomen est, duceret, ipse a Carnunto, qui locus Norici regni proximus ab Italiae parte erat, exercitum qui in Illyrico merebat, ducere in Marcomannos or sus est; quum subita defectione Pannoniorum et Dalmatarum reuocatus, quum non videretur vacua tam vicino hosti Italia relinquenda, praetulit necessaria gloriosis. Sed dum ille Pannonas et Dalmatas subigit, concitati ab Arminio Cherusci rebellant. Relictus enim in Germania Quinctilius Varus Consul libidine sua, superbia, exactionibus, et saeuitia, commouit gentem fidelem quidem aequis rectoribus, sed iugi seruilis, imprimis sub exteris, impatientissimam. Solemne autem hoc fuit Romanis, vt quos in societatem amicitiamque pertraxerant, eos non ferendis hominibus liberis exationibus, superbis imperijs, atque immani crudelitate per suos procuratores paterentur grauari: quae res tor tamque variarum defectionum caussa fuit in Germania. Praefuerat Varus ante Syriae, eamque pauper diuitem ingressus, diues pauperem reliquerat. Ausus ergo conuentus agere, pecunias a Germanis, tanquam bello subactis deuictisque populis exigebat, immani ferocia, tanta vero securitate, vt in foro Praetorem vrbanum agere, non in Germaniae finibus exercitui praesse, et populum iniuriarum minime oblitum conciliare sibi humanitate velle videretur. Eum ergo ita agentem ad interiora Germaniae in Cheruscorum vsque fines ad Visurgim pertraxit Arminius Sigimeri principis eius gentis filius, qui superioribus bellis Tiberium in militia comitatus fuerat, et iampridem ciuitatis Romanae iure et equestris dignitatis gradu ornatus, dux ipse fuerat popularium suorum. Pertraxit autem ea specie, vt qui gemitus et querelas oppressorum varijs exactionibus Germanorum lictoris virgis et praeconis voce esset inhibiturus. At illi, qui iampridem rubigine oblitos enses gestabant, et inertes trahebant equos, vt primum togas, et saeuiora ipsis etiam armis iura viderunt, duce Arminio arma corripiunt. Tanta interim Varo pacis erat fiducia, vt ne praedicta quidem et prodita per Segestem coniuratione moueretur. Itaque improuidum et nihil tale metuentem eximprouiso adorti, quum ille potentissimum quemque Germanorum ad tribunal citaret, vndique inuadunt, castra rapiunt, tres legiones toridemque alas et sex cohortes siluarum et noctis vsi oppoitunitate opprimunt circa saltum Teutoburgensem, qui est in finibus Bructerorum: Varus perditas res eodem quo Cannensem diem Paulus et fato et animo sequutus est, ac proximos quosque ad mortem exemplo suo inuitans, sibi ipsi manus intulit, paterni, vt ait Velleius, auitique exempli successor, tutius ratus sua quam hostili manu perire. Nihil ea caede per siluas montesque et paludes cruentius, neque enim post Crassi in Parthis damnum vlla in externis gentibus calamitas Romanis accidit funestior. L. Asprenatis, qui legatus sub auunculo suo Varo militabat, consilio atque opera, seruatos multos narrat Dio Cassius: quibus ille mature ad inferiora hiberna deductis, simul copias perituras seruauit, et vacillantium etiam cis Rhenum gentium animos confirmauit. Victores iniuriarum efferati memoria, alijs oculos effoderunt, alijs manus amputarunt. Fuit qui capite militi abscisso linguam quoque extraxit, eamque dextra tenens, Tandem, inquit, vipera, sibilare desiste. Ipsius quoque Cousulis corpus quod militum pietas festimante officio humi abdiderat, effossum est atque dissectum, delusum quoque a filio Segimeri. Caput abscissum, atumque ad Maroboduum, a quo ad Caesarem missum est. Signa et aquilae duae in Germanorum venerunt potestatem; tertiam signifer hastili reuulsam abditamque intra balthei sui latebras, seruauit. Clades ista Vaviana vsque adeo Romanis grauis

fuit, vt cum Cannensi possit conferri; Obseruatumque est, post quadragesimum etiam annum milites quosdam seruitio exemptos ad suos tandem redrjsse sub Claudio. Augustum sane tantopere eius fama consternatum ferunt, vt et Germanos Batauosque corporis sui custodes protinus dimiserit, et per continuos menses barba capilloque submisso, caput interdum foribus illideret, vociferans, Quinctili Vare, redde legiones, diemque cladis quotannis moestum habuerit ac lugubrem. Moderando tamen dolori hoc fuit, quod eodem tempore Tiberius ad Danubium vsque a sinu maris Hadriatici, Pannoniam, Noricum, Illyricum, Thraciamque perdomuit. Atque Sucuorum et Sicambrorum CCCC millia ex Germania transtulit, et supra ripam Rheni in Gallia collocauit. Atque haec quidem Augustus spatio annorum quinquaginta sex, tamdiu enim imperauit. Ex quibus apparet, quam irrirus fuerit Romanorum in vincendis perdomandisque Germanis labor. Offendo in Fastis Capitolinis de triumpho Tiberij verba ista, TI. CLAVDIVS TI. F. NERO COS. II. ANN. DCCXLVII, EX GERMANIA K. IAN. qui fuit annus quinctus ante natum Christum.

CAP. IV. Continuatio rerum GERMANIA sub Tiberio gestarum, ex Dione, Tacito, Tranquillo.

POst obitum Augusti, Caesar Germanicus Drusi silius, sed adoptatus Augusti jussu a TIBERIO res in Germania gessit, quum ante viuo Augusto octo apud Rhenum legionibus fuisset impositus. Porro legiones quas Augustus Rhenum juxta, commune in Gallos Germanosque subsidium collocauerat et quibus hactenus Tiberius et Drusus foeliciter vsi fuerant, sunt istae. Prima, cuius sedes initio ad opidum [note: Tacit. XLL Annal. ] Vbiorum, quod postea Colonia Agrippinensis, sub Vitellio vero Bonnae. Secunda. Quincta, cuius hiberna ad Vetera. Tertiadecima, Quartadecima, Sextadecima, Vndenicesima, et Vicesima. Harum legionum exercitus alij in inferiore Germania excubabant, primani scilicet, quintani, vicesimani, et vndeuicesimani, reliqui vero in superiore, dicebanturque idcirco exercitus superior et inferior; ac modo tumultuando malam, modo obsequendo fortiterque pugnando bonam arque vtilem Reip. Romanae operam praestabant. Fuere quidem insuper et Hispanicae legiones tres, et Africanae duae, et AEgyptiae totidem, et Syrae quatuor, et Pannonicae duae, et Moeficae duae, et Dalmaticae duae, praeter vrbanas cohortes tres, et Praetorias novem, sed nos istas potissimum commemorauimus, quia illarum in bellis Germanicis praecipuus vsus fuit: quae siquando non sufsicerent, euocabantur ex Hispania, Italia, Britannia, Pannonia subsidia aliarum legionum. Erant etiam praeter ordinarios istos legionum exercitus, auxilia Nemetum, Vangionumque, et cohortes ex aliis nationibus. Alae quoque Caninefatum, et Batauorum. Caeterum Germanorum militum singularis semper fuit in Principes suos fides, adeo ut etiam corporum ipsorum custodiae adhiberentur: In pugnis quoque eximia fuit illorum promptitudo, in natando vero tanta dexteritas, vt rapidissima flumina facile in armis tranarent, quam artem etiam in vorticibus superandis magno suo malo interdum ostentarunt. Sed nos ad Tiberium reuertamur. Germanico igitur censum in Gallia agenti, simul adfertur, excessisse Augustum, et tumultuari ad ripam Rheni legiones exercitus inferioris; quibus aegre compositis, iuncto ponte tramittit duodecim millia e legionibus,

sex et viginti socias cohortes, octo equitum alas, quarum ea seditione intemerata fuerat modestia. Laeti, neque procul Germani agitabant, dum iustitio, ob amissum Augustum, post discordiis Romani attinentur. Germanicus agmine propero siluam Caesiam limitemque a Tiberio captum superat; castra in limite locat: inde saltus obscuros permeat, consultatque ex duobus itineribus, breuene et solitum sequatur, an impeditius et intentatum, eoque hostibus incautum. Delecta longiore via caetera accelerantur. Incedentes via per siluas aperta, iuuit nox sideribus illustris. Ventumque ad vicos Marsorum, quibus Germani strati per cubilia propter mensas jacebant, nullo metu, non antepositis vigilijs. Caesar auidas legiones in quatuor cuneos dispertit, quinquaginta millium spatium ferro flammisque peruastat, non sexus, non aetas miserationem attulit. Templum Tanfanae celeberrimum illis gentibus solo aequat. Exciuit ea caedes Bructeros, Tubantes, Vsipetes, qui manu facta saltus eos per quos exercitui regressus erat, insedere. Sed perrupere Romani, inque hiberna superatis periculis concessere. Sequenti anno Druso Caesare, C. Norbano Coss. decernitur Germanico triumphus, manente bello. Accendit impetum rumor dissidentis dudum ab Arminio Segestis, partim ambitione publica, partim priuatas ob caussas, quod Arminius filiam eius alteri pactam rapuisset. Hic ille Segestes est, qui coniurationem Varo imminentem mature prodidit, spretusque mansit apud suos, licet faueret animo Romanis Igitur Germanicus quatuor legiones, quinque auxiliariorum millia, et tumultuarias cateruas Germanorum cis Rhenum colentium Caecinae tradit, totidem ipse legiones, duplicem sociorum numerum ducit, positoque castello super vestigia paterni praesidij in monte Tauno, expeditum exercitum in Cattos rapit, L. Apronio ad munitiones viarum et fluminum relicto. Cattis Caesar adeo improuisus aduenit, vt quod imbecillum aetate ac sexu, statim captum aut trucidatum sit; Iuuentus flumen Adranam nando transmisit, quae Romanos pontem coeptantes arcens, dein tormentis sagittisque pulsa, omissis pagis vicisque in siluas dispersa est. Caesar incenso Mattio, aperta populatus, vertit ad Rhenum; frustra nitentibus Cheruscis iuuare Cattos; nam exterruit eos Caecina, huc illuc ferens arma; qui idem quoque Marsos congredi ausos prospero proelio cohibuit. Nec multo post legati a Segeste venerunt, auxilium postulantes aduersus Arminium, qui ipsum circumsederat, adiutus vi popularium bellum paci praeferentium. Addiderat Segestes legatis filium nomine Segimundum, qui Romanos sequutus, tempore cladis Varianae sacerdos apud aram Vbiorum creatus, ruperat vittas, profugusque ad suos, ductor factus fuerat Cheruscorum. Germanicus Segimundo in Gallicam ripam misso conuertit agmen, et in obsidentes pugnauit. Ereptus est Segestes magna cum propinquorum et clientium manu. Inerant et foeminae nobiles, inter quas vxor Arminij, eademque filia Segestis, compressis intra sinum manibus grauidum vterum intuens. Post reductum exercitum, auctus est Germanicus a Tiberio nomine Imperatoris. Arminij vxor, virilis sexus stirpem edidit; cui nomen datum Tumelico. Puer educatus est Rauennae, ac post triennium in triumphum ductus; ordine [note: Lib. VII. ] quem sic Strabo describit. In triumpho, inquit Germanici iunioris, ducta sunt illustrium virorum capita simul et foeminarum. Semiguntus Segestis filius Cheruscorum ductor, et soror eius, vxor Arminij, cuius caussa in Cheruscis conflatum bellum fuit: ei nomen est Thusnelda. Cum ipsa erat filius trimulus Tumelicus nomine: item Sesithacus Segimeri filius, Cheruscorum ductoris, eiusque vxor Ramis, Vcremiri filia, Batanorum Principis, Deudorixque Baetoritis Melonis fratris Sicambri filius. Segestes quoque socer Armixij ab eo dissentiens: Libys quoque Cattorum sacerdos, aliijque. Ex quibus, si conferantur

ea quae alibi ex Velleio et Tacito diximus, haud fuerit difficile stemma colligere Arminij

Caeterum Arminius tot malis amens concitare Cheruscos, ac conterminas quoque gentes in Segestem et Caesarem accendere: Tractus etiam in partes Inguiomerus, haud satis in Arminium aequus. Caesar distrahendo hosti Caecinam cum quadraginta cohortibus Romanis per Bructeros ad flumen Amisiam mittit: Equitem Pedo praefectus finibus [note: Forte ad Naualia. ] Frisiorum inducit: Ipse impositas nauibus, incertum an in Rheno ipso aut eius ostiis enstructis, an vero e Gallia aut Britannia in Batauiam, ob faciles appulsus ei rei opportunam adactis, quatuor legiones per lacus vexit, laeuo, neque dubium, Rheni alueo, qui Vahalis vocatur: simuique pedes, eques, classis apud praedictum amnem conuenere. Chauci quum auxilia pollicerentur, in commilitium adscici sunt. Bructeros sua vrentes fudit L. Stertinius, quantumque Amisiam et Lupiam amnes inter, vsstatum, haud procul Teutoburgensi saltu, in quo reliquiae Vari, legionumque insepultae jacebant. His sexto post cladem anno rite conditis, tendit in Arminium, qui ipsum siluarum et paludium Romanis ignotarum opportunitate vsus eo adegit, vt reducto ad Amisiam exercitu, legiones classe, vti aduenerant, coactus fuerit reportare. Pedo cum parte equitum littore Oceani Rhenum petere jussus est: Caecina cum cohortibus suis difficili itinere per ruptos vetustate pontes longos, limosamque et tenarem caeno viam, foedaque vligine profundam, vix tandem magno cum discrimine ob intercursantem Arminium eluctatus, in castra peruenit. Tantum autem cohortium fuit periculum, vt fama circumuenti ab Arminio exercitus jamque infesto agmine Gallias petentis ipsa quoque Romanorum apud Vbios castra absente Germanico Caesare conturbarit: ac ni Agrippina impositum Rheno pontem solui prohibuisset, fuerint, qui id flagitium formidine auderent. Germanicus, legionum quas nauibus vexerat secundam et quartam decimam terrestri

itinere P. Vitellio ducendas tradit: quo leuior classis vel vadoso mari innaret, vel reciproco sideret, qui aegre admodum superato littore, ad Rhenum, quo Caesar classe contenderat, peruenit. Vbi impositae classibus legiones reductae sunt in castra haud minus miserabiles, quam si eas hostis fugasset. Caesar suppleto ex Gallia, Hispania, et Italia exercitus damno, celerandae victonae intentus iterum in Cherucos classem parat; sed alio, ob pericula Oceani, itinere: Naues igitur mille exstructae angusta puppi proraque, et lato vtero, quo facilius fluctus tolerarent: quaedam planae carinis, vt sine noxa siderent, plures appositis vtrimque gubernaculis, vt hinc vel illinc adpellerent: multae pontibus stratae, super quae tormenta veherentur; simul aptae ferendis equis, aut commeatui: Hae varijs locis exstructae, ad insulam Batauorum conuenire iussae sunt. Interea Caesar sex legiones in Cattos ducit, soluturus obsidione castellum Lupiae flumini adpositum: sed obsessoribus ad famam ad aduentus eius dilapsis, aliud nihil ipse fecit memorabile, quam quod cuncta inter castellum, Alisonem, et Rhenum nouis limitibus aggeribusque permuniuerit. Vbi aduenit, statim distributis in legiones ac socios nauibus, fossam Drusianam primus post patrem, cum classe ingressus, secundo amni in lacus, tum in Oceanum vsque ad Amisiam flumen peruenit: Expositus est miles ea in ripa, quae proxime Visurgim spectabat. Angriuarij, quod defecissent, misso Stertinio, perfidiae poenas dedere. Flauius in castris Romanorum agens Arminium fratrem ad defectionem frustra sollicitat. Ipsae quoque Germanorum acies trans Visurgim sese postridie ostentamtes, prolectant Romanos ad pugnam, in qua Carioualda dux Batauorum cum multis nobilibus circumuentus a Cheruscis interijt. Concurritur postea pleno vtrimque exerciru in campo cui nomen Idistauiso, qui medius inter Visurgim et vicinos colles inaequaliter curuatur, prout vel amnis vel montes cedunt. Penes Romanos stetit victoria: Arminius nisu corporis et impetu equi euasit, oblitus faciem cruore, ne nosceretur; eade virtute seu fraude elapsum aiunt Inguiomerum. Romani in loco praelij aggerem, et in modum trophaeorum arma struxere, subscriptis victarum gentium nominibus. Qua contumelia irritati Cherusci iterum proelium parant, sed vincuntur. Ergo Germanicus Caesar (quod iam ante ad Albim fecerat pater) tropaeum ibi cum superbo titulo erexit, DEBELLATIS INTER RHENVM ALBIMQVE, NATIONIBVS EXERCITVM TIBERII CAESARIS EA MONVMENTA MARTI ET IOVI ET AVGVSTO SACRAVISSE. Mox mandatum Stertinio bellum in Angriuarios. At illi supplices nihil eorum quae exigebantur abnuendo, veniam omnium accepere. Itaque aestate iam adulta, legionum aliae itinere terrestri in hibernacula remissae, plures Caesar classi impositas, perque flumen Amisiam Oceano inuectas, per fossam Drusianam eo vnde abierant reducere conatus est; sed incumbens e terris Auster, immenso nubium tractu validus, rapuit disiecitque naues littus stringentes in aperta Oceani, aut insulas saxis asperas, sola Germanici triremi in terram Chaucorum delata: Tandem tamen relabente aestu et secundante vento, clauda; naues, raro remigio, aut intentis veltibus, quaedam a validioribus tractae reuertere; quas raptim refectas misit vt scrutarentur insulas quae littori longa serie praetexuntur; eaque cura plerasque collegit. Milites multos naufragio in littora Cheruscorum delatos, et interioribus Germanis venditos, redemere. Angriuarij nuper in fidem accepti, et Imperatori suo reddidere. Neque adhuc ventum in hiberna, quum Caesari animum incessit cupiditas coercendi Germanos iam clade Romanorum ferocientes. Ergo C. Silio cum triginta peditum, tribus equitum millibus ire in Cattos imperat: ipse maioribus

copijs Marsos irrumpit. Vtrique feliciter cessit expeditio: exscisi hostes non ausi congredi, aut si qui restiterant, statim pulsi. Reductus in hiberna miles, laetus animi quod aduersa maris prospera expeditione pensauisset. Et creditum est, potuisse bellum patrari, Germaniamque omnem in prouinciam redigi, si proxima modo aestas praeclaris conatibus Germanici fuisset adiecta: sed reuocauit instantem Tiberius. Reduci propter aedem Saturni ob recepta signa cum Varo amissa arcus triumphalis erecta est: Eidem quoque concessum, vt a. d. VII. Kal. Iunias triumpharet de Cheruscis. Cattis et Angriuarijs, quaeque aliae nationes vsque ad Albim colunt. Vecta spolia, captiui, simulacra montium, fluminum, praeliorum: Bellum, vt ait Tacitus, quia conficere prohibitus est, pro confecto accipiebatur. Triumphi illius meminit quoque Strabo, qui illo tempore vixit: Sed et Fasti Capitolini, GERMANICVS CAESAR TI. AVG. F. DIVI AVG. N. PRO. COS. ANN. DCCLXIX DE CHERVSCSIS CATTEIS ANGRIVARIEISQVE VII KAL. IVN. Germanico vero in Orientem misso, destinatur rebus in Germania gerundis Drusus Tiberij filius ex Agrippina. Caussa belli erant Sueui auxilium aduersus Cheruscos orantes. Arminius namque et Maroboduus dissentientes inter se, magnam Germaniae partem in bella traxerant. Maroboduus, vt refert Strabo, iuuenis Romae vixerat sub Augusto, beneficijsque adfectus quum ad Marcomannos redijsset populares suos, occupauit dominationem priuatus, finitimosque omnes aut bello domuit, aut conditionibus suos fecit; Militem quoque perpetuis exercitijs paene ad Romanae disciplinae formam redactum, breui in eminens et Romano quoque imperio timendum perduxerat fastigium: Sed Maroboduum partim inuisum apud populares regis nomen, partim Arminij pro libertate bellantis gratia et victoriae exosum fecerant. Igitur non modo Cherusci socijque eorum, vetus Arminij miles, sumpsere bellum; sed e regno etiam Marobodui Sueuae gentes, Semnones, et Longobardi defecerunt ad eum. A Maroboduo vero steterunt Marcomanni et qui praeterea e Sueuis in fide perstiterant: Iuguiomerus Arminij patruus ad Maroboduum cum manu clientium defecit. Sed Maroboduus fusus fugatusque auxilium rebus desperatis petebat a Tiberio: cui quum responsum esset, non iure illum Romauorum auxilia aduersus Arminium inuocare, qui pugnantes in eundem hostem Romanos nulla ope iuuisset, non destitere Marcomanni, et Sueui flagitare nihilominus ipsorum opem. Missus ergo est Drusus, qui illiciens Germanos ad discordias, in eo erat, vt ipsorum in ipsos arma verteret, vtque fracto iam Maroboduo vsque in exitium insisteretur. Forte eodem tempore Catualda, nobilis inter Gothones iuuenis, qui iam olim Marobodui vim timens profugerat, dubijs tunc rebus animos sumplerat, et valida manu fines Marcomannorum ingressus, Boiohaemum regiam ipsorum cepit, castellumque iuxta situm, in quo praeter veteres Sueuorum praedas, lixae quoque e pronincijs Romanorum ac negotiatores Itali reperti. Maroboduus pulsus exutusque regno ad misericordiam Tiberij confugit: receptusque in gratiam, missus est Rauennam vbi per duodeniginti annos egit inglorius, in id tantum, vt si quando insolescerent Sueui, quasi rediturus, ipsis ostenderetur: erat enim ipsis Marobodui nomen multo Romanorum nomine terribilius. Similis quoque Catualdae casus fuit: is enim pulsus haud multo post Hermundurorum opibus, receptusque a Tiberio, Forum Iulium Narbonensis Galliae coloniam missus est. Sueuis rex datus a Druso Vannius ex gente Quadorum, de quo plura in Claudio. Nec diu superuixit Arminius: Is enim quum pulso Maroboduo regnum adfectaret, libertatem popularium aduersam habuit, petitusque armis, postquam varia

fortuna certauisset, cecidit tandem dolo propinquorum. Ejus virtutibus hoc elegium mento dedit Tacitus. Liberatorem [note: 2. Annal. ] cum haud dubie fuisse Germaniae, neque primordia ipsa populi Romani, sicut alij reges ducesque, sed florentissimum imporium lacessiuisse; praelijs ambiguum, bello non victum. Septem ille tantum et trigenta annos vitae, duodecim potentiae expleuit. Druso ob res bene in Germania gestas concessa est ouatio. Testantur id etiam Fasti Capirolini his verbis, DRVSVS CAESARTI. AVG. F. DIVI AVGVSTI N. ANNO DCCLXXII OVANS EX GERMANIA: Eo postea per nesas fraudesque Tiberij extincto, defecere, ducibus Sacrouiro et Iulio Floro, Galliarum ciuicates quatuor et sexaginta, adsumtis etiam in societatem Germanis: sed repressi sunta C. Silio, iuuante Visellio Varrone inferioris Germaniae legato. Sexennio [note: An. Chr. XXVIII. ] post, qui annus fuit a nato Domino XXVIII Iulio Silano et Silio Nerua Consulibus, Frisij. Transrhenanus populus, pacem exuere, Romanorum magis auaritia, fatente Tacito, quam obsequij impatientia. Tributum enim ijs Drusus jusserat modicum, pro angustia rerum, vt in vsus militares coria boum penderent, non intenta cuiusquam cura, quae firmitudo, quae mensura: donec Olennius e primipilaribus regendis Frisijs impositus, terga vrorum delegit quorum in formam acciperentur. Ac primo boues ipsos, mox agros, postremo corpora coniugum am liberorum seruitio tradebaut. Hinc ira et questus, et postquam conatus istos irritos deprehenderunt, remedium ex bello: Rapti qui tributo aderant milites, et quod lub Augusto quoque factum, patibulo adfixi. Olennius eos fugiens receptus est castello cui nomen Fleuum, vbi haud spernenda ciuium sociorumque manus littori Oceani praesidebat. Quod vbi resciuit L. Apronius inferioris Germaniae Propraetor, protinus vexilla legionum e superiore prouincia, peditumque et equitum axdiarium dilectos acciuit, ac simul vtrumque exercitum Rheno deuectum Frisijs intulit. Sed iam fama eius exercitus soluto castello obsidio, ad sua tutanda diffluxerant Frisij. Quocirca ille proxima aestuaria aggeribus et pontibus traducendo grauiori agmini firmat, atque interim repertis vadis, alam Caninefatum, et quod peditum Germanorum inter Romanos merebat circumgredi terga hostium iubet: At illi iam ante compositi pellunt turmas sociales equitesque legionum subsidio missos. Cohortes per interualla submissae, ipsique postea equites pauore fugientium abrepti sunt; satis validi futuri, si simul facta impressione incubuissent. Accurrere tempestiue quintani, et acri pugna hoste pulso receperunt cohortes alasque fessas vulneribus. L. Apronium ea clade oppressum ferunt. Mox compertum a transfugis, nongentos Romanorum apud lucum qui Baduhennae accolis dicebatur, pugna in posterum extracta, confectos, et aliam quadringentorum manum occupata Cruptoricis quondam stipendiarij villa, postquam proditio metuebatur, mutuis ictibus procubuisse. Ex ea victoria inclaruit inter Germanos Frisiorum nomen; coeperuntque et ipsi de sua, sociae vero gentes do communi libertate agitare consilia. Quae dum geruntur, obijt dehonestamentum illius saeculi Tiberius, quum imperasset annos XXII, menses septem. Ex hoc autem res Romanae siue Imperatorum ignauia et vincendi desperatione amissis tot exercitibus, siue Germanorum industria coeperunt in Germania relabi. Hacteuus igitur totis annis nonagita nihil a Iulio, Augusto, Tiberio aliud effectum est, quam quod malis suis didicerint Romani libertatem Germanicam Romanis armis expugnari non posse: tantum enim temporis elapsum est inter primam C. Caesaris in Germanos expeditionem et obitum Tiberij.

CAP. V. Gesta in GERMANIA sub Cato CALIGVLA, CLAVDIO, NERONE, ex Dione Tacito, et Suetonio.

SVb CALIGVLA nihil egregie a Romanis in Germania gestum est, nisi quod ipse consumtis pecunijs [note: An. Chr. XL. ] omnibus suscepit iter in Gallias, obtentu quidem belli Germanici, sed spe expilandae Galliae et Hispaniae. Atque ita quidem Dio: sed si Tranquillo est fides, dubitandum videtur, an in hominem tam stolidum potuerit cadere consilium istiusmodi. Ille ergo narrat, admonitum de supplendo numero Batauorum quos circa se ad corporis sui custodiam habebat, subito expeditionis Germanicae impetum cepisse: neque distulisse; sed legionibus et auxilijs vndique excitis, delectibus actis, contracto commeatu, iter ingressum esse. Postquam castra ad Rhenum attigit, deficiente belli materia Caesar, paucos de custodia Germanos traijci, occulique trans Rhenum jussit, ac sibi post prandium quam tumultuosissime adosse hostem nunciari: Quo facto proripuit se cum amicis et parte equitum praetorianorum in proximam siluam, truncatisque arboribus, et in modum tropaeorum adornatis, ad lumina reuersus, eorum quidem qui secuti non essent, timiditatem et ignauiam corripuit; comites autem et participes victoriae nouo genere et nomine coronarum donauit, quas destinctas Solis ac Lunae siderumque specie exploratorias appellauit. Rursus obsides quosdam abductos e ludo litterario, clamque prsemissos deserto repente conuiuio cum equitatu insecutus, veluti profugos ac deprehensos in catenis reduxit. Postremo quum ad Oceanum venisset, quasi perpetraturus bellum, directa acie in littore Oceani, ac ballistis machinisque dispositis, nemine gnaro ac opinante quidnam coepturus esset, repente vt conchas legerent, galeasque et sinus replerent imperauit, spolia Oceani vocans, Capitolio Palatioque debita, pronunciatoque militi donatiuo centenis viritim denarijs, quasi omne exemplum liberalitatis supergressus, Abite, inquit, laeti, abite locupletes. Conuersus hinc ad curam triumphi, praeter captiuos et transfugas barbaros, Gallorum quoque procerissimum quemque, et vt ipse dicebat [gap: Greek word(s)] , ac nonuullos ex principibus legit ac seposuit ad pompam; coegitque non tantum rutilare et submittere comam, sed et sermonem Germanicum addiscere, et nomina barbarica ferre. Praecepit etiam, triremes, quibus Oceanum introserat, magna ex parte itinere terrestri Romam deuehi. Scripsit et procuratoribus, Triumphum appararent quam minima summa, sed quantus nunquam alius fuisset: quando in omnium hominum bona ius haberent. Priusquam prouincia decederet, consilium inijt legiones quae post excessum Augusti seditionem in Germania mouerant, contrucidandi, quod et patrem suum Germanicum ducem, et se infantem cum matre Agrippina obsedissent, sicut in Tiberio narratum est. Sed destitit ab eo incepto metu imminentis seditionis, Hic tamen etiam ouans vrbem ingressus est. Fasti Capitolini, C. CAESAR GERMANICI F. TI. AVG. N. ANN. DCCXCII AVGVSTVS GERMANICVS PROCOS. OVANS EX GERMANIA PRID. KAL. SEPT. Sed is quartum intra mensem perijt, confossus a Cassio Chaerea, magna ausus, maiora moliens, postquam imperasset annos tres menses septem, dies tredecim. Sequutus est CLAVDIVS sub quo anno ab vrbe condita DCCXCIX [note: An. Chr. XLVI. ] C. Valerio Asiatico, M. Valerio Messalla Consulibus Cheruscorum gens regem Roma petiuit, amissis per interna

bella nobilibus, et vno reliquo stirpis regiae, qui apud vrbem habebatur, nomine Italus. Paternum huic genus e Flauio fratre Arminij, sicut ante ostensum est, mater ex Catumero principe Cattorum erat. Ipse forma decorus et armis equisque in Romanum morem exercitus. Igitur Caesar auctum pecunia, additis stipatoribus ad suos gentiles misit, hortatus, transinissum a maioribus decus magno animo capesseret: Illum primum Romae ortum, nec obsidem, sed ciuem ire externum ad imperium. Ac primo laetus Germanis aduentus, atque eo magis, quod nullis discordijs imbutus, pari in omnes studio ageret. mox vt creuit potentia, coepit suspectus haberi ijs qui factionibus hactenus floruerant: Nec potuit res nisi proelio componi. Victor rex, dehinc secunda fortuna ad superbiam prolapsus, pulsusque, ac rursus Langobardorum opibus refectus, per laeta, per aduersa, res Cheruscorum adflictabat. [note: An Chr. XLVII. ] Per idem tempus Chauci nulla dissensione domi, et Imperatoris socordia alacres, dum Corbulo aduentat, inferiorem Germaniam, cui prafuerat Sanquinius, incursauere, duce Gannasco, qui natione Caninefas, auxiliaris et diu meritus, post transfuga, leuibus nauigijs praedabundus, Gallorum maxime oram infestabat, non ignarus, dites illos et imbelles esse. At Corbulo prouinciam ingressus triremibus ex Oceano, ad cuius defensionem excubabant, alueo Rheni, caeteris naiubus per aestuaria et fosas in Vahalem adactis, lintres hostium magna cura et gloria, cui principium illa militia fuit, depressit, Gannasco etiam exturbato. Postea legiones operum et laboris ob dissuetudinem ignaras, ac populationibus tantum laetantes veterem ad morem reduxit; ne quis agmine decederet, nec pugnam nisi iussus iniret. Stationes, vigiliae, diurna nocturnaque munia in armis prisco more agitabantur. Qua disciplina Romanis virtus aucta, Germanis ferocia infracta est: Circa haec tempora suspicor legatum in Germania legionis fuisse Vespasianum, qui postea Imperator factus est: Notat hoc in ipsius vita Tranquillus. Claudio, inquit, principe, Narcissi gratia, legatus legionis in Germaniam Vespasianus missus est, inde in Britannia translatus. Et natio Frisiorum post rebellionem clade L. Apronij ceptam, infensa suis, aut male fide, datis obsidibus consedit apud agros a Corbulone descriptos. Idem senatum ipsis, magistratus, leges imposuit. Ac ne iussa exuerent, praesidium muniuit, missis etiam qui maiores Chaucos ad deditionem pellicerent, simulque Gannascum dolo adgrederentur, transfugam et violatorem fidei. Caede eius motae sunt Chaucorum gentes, creditusque est Corbulo semina vel occasionem rebellioni praebuisse. Claudius sane vsque adeo istud factum improbauit, vt referri praesidia cis Rhenum iusserit. Paruit, tametsi inuitus, Corbulo; ac ne miles otium indueret, inter Mosam Rhenumque trium et viginti millium spatio, siue, vt Dio scribit, stadiorum CLXX fossam produxit, qua vt ille vult, incerta maris vetarentur, vt hic, amnium aestuante oceano refluentium stagnatio prohiberetur. Habent enim hoc incommodi Rheni ostia, vt pronae in Oceanum aquae obstantibus marinis aestibus, suaque altitudine exonerationem Rheni impedientibus, praesertim plenilunio, attollantur, haud sine aggerum periculo; quo tempore, si Caurus quoque ex Oceano delatus vehementius, incumbat Rheni ostio occidentali, aquisque in aluco suo detentis, salsos insuper ex Oceano fluctus superfundat, necesse est periculum illud augeri magis; adeo vt non alia credatur ingentis illius inundationis fuisse causa, qua olim narratur omnis subuersa fuisse Batauia. Conata est tamen natura etiam hoc leuare malum, molitaque est aestuaria, quibus, si vno ostio attollantur ab Oceano fluctus, possint per transuersam Batauiam aquae in alterum Rheni alueum, atque inde in Oceanum porro exonerari. neque enim vnquam fit aut fieri potest, vt simul omnia Rheni

ostia praecludant venti. Quod quum deprehendisset Corbulo, putauit sua quoque industria iuuandos naturae conatus: itaque ab alueo Rheni dextero, ad sinistrum illud, quo se Rhenus ingenti Mosae ostio in Oceanum exonerat, fossam transuersam molitus est, qua prohiberentur incerta ista Oceani discrimina, et ex alueo vno superstagnaturae aquae in alterum deriuarentur: quae vtrumne hodie exstet, an hausta dudum Oceano sit, nunc non disputo. Corbuloni a Claudio indulta triumphi insignia. Anno ab vrbe [note: An. Chr. L. ] condita DCCCIII Agrippina Imperatoris vxor, Caligulae soror, Germanico genita, quo vim suam socijs quoque nationibus ostentaret, in opidum Vbiorum, in quo genita erat, veteranos mitti, coloniamque deduci imperat, cui nomen inditum ex vocabulo ipsius. Haec fuere vrbis iampridem conditae incrementa, Vbios enim C. Iulius Caesar nondum Rhenum transgressos, postea transgressos Agrippa in fidem acceperat. Iisdem temporibus in superiore Germania trepidatum, aduentu Cattorum praedas a Romanis agentium. Deinde L. Pomponius legatus auxiliares Vangiones ac Nemetes addito equite alario monuit, vt anteirent populatores, vel delapsis improuisi circumfunderentur: Fecere; ac alij quidem recens reuersos, praedique per luxum vsos et somno graues circumuenere: liberatis etiam quibusdam, qui iam ante annos quadraginta Variana clade Cattis fuerant venundati: alij obuio hosti occurrentes plus etiam cladis attulere: Omnes ad montem Taunum reuertuntur, vbi eos Pomponius cum legionibus operiebatur. At illi metu ne hinc Romanus, inde Cherusci, cum quibus aeterna ipsis discordia, circumgrederentur, legatos in vrbem et obsides misere: decretusque Pomponio triumphalis honos. Per idem tempus Vannius Sueuis a Druso iam ante annos triginta datus rex, pellitur suo regno, auctoribus domesticis Iubillio Hermundurorum rego, et Vangione ac Sidone fratribus, forore Vannij genitis, quorum iste etiam sub Vespasiano vixit. Ligij quippe fama ditis regni, quod Vannius iam multos annos praedationibus et vectigalibus auxerat, aduentabant, quibus ille, quum praeter exiguam suorum manum, non haberet nisi equitem e Sarmatis Iazygibus, impar, castellis sese defensare et belium ducere statuerat. Sed ijs digressus funditur proelio, exceptusque a classe Romana ipsum in Danubio operiente, saluus euasit: regnum Vangio et Sido inter se partiti sunt, egreia semper in Romanos fide. Sub NERONE L. Vetus Mosellam atque Ararim facta inter vtrumque fossa connectere parabat, vt copiae per mare, dein Rhodano et Arare subuectae per eam fossam, mox fluuio Mosella in Rhenum, exin in Oceanum decurrerent, sublatisque itinerum difficultatibus, nauigabilia inter se occidentis septentrionisque littora fierent: sed inuidit operi AElius Gracilis Belgicae legatus, deterrendo Veterem, ne legiones alienae prouinciae inferret, studiaque Galliarum adfectaret: eoque intermissum est. Nec multo post Curtius Rufus in agro Mattiaco reclusit specus quaerendis venis argenti, vnde tenus fructus, nec in longum fuit. Huic et Veteri indulsit Caesar insignia triumphi. Paullinus quoque Pompeius aggerem coercendo Rheno ante tres et LX annos a Druso inchoatum absoluit, qui mea opinione is agger est, qui medio Rheni alueo in ripa Gallica obiectus iacet. Eadem tempestate Frisij limitaneos agros militum vsui sepositos inuaserant, auctoribus Verrito et Malorige, qui nationem illam regebant. Iamque fixerant domos, semina aruis intulerant, vtque patrium solum exercebant, quum Didius Auitus minitando vim Romanam ni abscederent in veteres locos, aut nouam sedem impetrarent, perpulit Verritum et Malorigem cum precibus Romam proficisci. Qui dum Neronem alijs curis intentum opperiuntur, inter ea quae exteris ostentantur, intrauere Pompeij theatrum, quo magnitudinem

populi Romani viserent. Illic per otium neque enim ludicris ignari oblectabantur) dum consessum caueae, discrimina ordinum, quis eques, vbi Senatus, percontantur, aduertere quosdam cultu externo in sedibus Senatorum: et quinam forent rogitates, postquam audiuerunt, earum gentium legatis id honoris datum quae virtute et amicitia Romana praecellerent, exclamant, NVLLOS MORTALIVM ARMIS AVT FIDE ANTE GERMANOS ESSE, digregiunturque et inter Patres considunt. Nero ciuirate Romana ambos donauit, Frisios decedere agris iussit: At illis aspernantibus, auxiliaris eques repente immissus necessitatem attulit, captis caesisue qui peruicacius restiterant. Eosdem agros postea Ansibarij occupauece, validior gens, non modo sua copia, sed adiacentium populorum miseratione, quia pulsi a Chaucis et sedis inopes, tutum exsilium orabant. Chamauorum quondam ea arua, mox Tubantum, post Vsipiorum fuisse, postremum occupata fuisse a Frisijs, nunc maxima parte esse vacua: Aderatque ijs clarus per illas gentes, et Romanis quoque fidus nomine Boiocalus, vinctum se rebellione Cherusca iussu Arminij referens, mox Tiberio et Germanico ducibus, stipendia meruisse, quinquaginta annorum obsequio. Sed nihil promouit. Auitus inferioris exercitus legatus in publicum Ansibarijs respondit, Patienda meliorum imperia. Arbitrium rerum penes Romanos esse, quid darent, quid adimerent. At Boiocalo ipsi promisit daturum se agros: Quod ille vt proditionis pretium aspernatus, addidit, Deesse nobis terra in qua viuamus potest, in qua moriamur non potest: Atque ita infensis vrimque animis discessum. Illi Bructeros, Tencteros, vlteriores etiam nationes socias bello vocabant. Auitus monito per litteras Curtilio Mancia superioris exercitus legato, vt Rhenum transgressus arma a tergo ostenderet, ipse legiones in agrum Tencterûm induxit, excidium minitans, nisi caussam suam dissociarent. Igitur absistentibus his, pari metu exterritis Bructeris, et caeteris quoque aliena pericula deserenribus, sola Ansibariorum gens retro ad Vsiptos et Tubantes concessit, quorum terris exacti, quum Cattos, dein Cheruscos petissent, errore longo hospites, egeni, hostes, in alieno quod iuuentutis erat, caeduntur; imbellis aetas in praedam diuisa est. Hic exitus fuit non infimae inter Germanos gentis, cuius tamen reliquias deprehendo apud Ammianum in Iuliano, inter Francos. Eadem aestate inter Hermunduros Cattosque certatum magno proelio, dum flumen gignendo sale secundum et conterminum, vi trahunt: super libidinem cuncta armis agendi, religione insita, eos maxime locos propinquare caelo, precesque mortalium a dijs nusquam propius audiri. Inde indulgentiâ numinum illo in amne illisque siluis salem prouenire, non vt alias apud gentes eluuie maris arescente vnda, sed super ardentem arborum struem fusa, contrarijs inter se elementis, igne atque aquis concreta. Sed bellum Hermunduris prosperum; Cattis exitio fuit. Iuhonum quoque ciuitas ingens damnum passa est ab igne, qui terra editus villas, arua, vicos passim corripuit, ipsa quoque conditae nuper inter ipsos Coloniae moenia absumpsit.

CAP. VI. Sequentia historiae GERMANICAE sub GALBA OTHONE, VITELLIO, VESPASIANO ex Tacito, Suetonio, Dione.

POst obitum Neronis conturbata omnia in imperio. Turbandi materiam tum exercitibus ad Rhenum, tum ipsis quoque Germanis dedere Romani. Superior exercitus Hordeonium Flaccum spernebat, senecta et debilitate pedum inualidum: Inferioris

exercitus legati Cornelius Aquinas et Fabius Valerius. Capitonem qui illic praeerat interfecerant, fictone crimine, an turbas coeptantem incertum. At Galli quod duce C. Iulio Vindice propraetore Galbae quem Nero proscripserat, sese ei iunxissent, donati sunt protinus ciuitate et in posterum tributi leuamento: Quae res male habuit Treueros, Lingonas, aliasque ciuitates Germanicis exercitibus proximas; creuitque ex eo dolor, quod etiam quibusdam fines adempti sunt. Exercitus vero partim solliciti et irati fama recentis aduersus Vindicem victoriae, partim [note: An chr. LXIX. ] metu, quod alias partes fouisse crederentur, sese adhuc continebant. Tarde a Nerone desciuerunt, nec statim pro GALBA Virginius; qui volueritne imperare dubium: ferunt tamen oblatum ei a milite imperium. Euocato in Vrbem Virginio dux deerat audenibus, et contemni se quod tam diu sine consulari legiones essent coaquerentibus: donec tandem missu Galbae Vitellius adfuit, censoris Vitellij ac ter consulis filius: quod quidem pacandis legionibus sufficere videbatur. Paucis post Kal. Ian. diebus, adferuntur e Belgica litterae, superioris Germaniae legiones rupta sacramenti reuerentia imper torem alium flagitare, et quo seditio mollius acciperetur senatui ac Po. Ro. arbitrium eligendi permittere. Mouit ea res Galbam, qui idcirco Germanorum cohortem a Caesaribus olim ad custodiam corpotis institutam, multisque experimentis fidelissimam dissoluit, ac sine vllo commodo remisit in patriam: statuit quoque increbrescentibus Germanicae defectionis nuncijs mittete ad exercitum legatos, sed oppressus ab OTHONE occubuit die XV Ianuarij: Interea inferioris Germaniae legiones solemni Kal. Ian. sacramento pro Galba adactae sunt, adeo quidem inuitae, ut primani quintanique saxa in Galbae imagines jacerent; quintadecima et sextadecima legiones nihil ultra fremitum et minas ausae, initium erumpendi circumspexerint. At in superiore exercitu quarta et duodeuicesima Iegiones ijsdem hibernis tendentes, dirumpunt imagines Galbae; illa protinus, haec cunctanter, et in Senatum populumque Romanum sacramento sese obstringunt. Nocte quae Kalendas sequuta est, Coloniam Agrippinensem excurrens aquilifer quartae legionis epulanti Vitellio nunciat, quid in superiore gestum esset. Subornantur ita a Vitellio res, vt postero die e proximae legionis primae hibernis legatus Fabius Valerius Coloniam Agrippinensem cum equitibus legionis auxiliariorumque ingressus, Imperatorem VITELLIVM consalutauerit. Exemplum illius secutae sunt eiusdem prouinciae legiones, et superior exercitus: ardorem exercitus, Agrippinenses, Treueri, Lingones. Post varia discrimina proficiscitur tandem in Italiam Vitellius cum lecto ex Germanicis legionibus exercitu, nam Rheni ripam plane deserere consilium non erat, irrupturis in Galliam Germanorum nationibus. Succumbit ad Bedriacum Orho. Victor Vitellius cohortes Batauorum ne quid truculentius auderent in Germaniam remisit. Germanorum auxiliariorum corpora fluida Romae fluminis auiditas et aestus impatientia labefecit. Interea in Oriente VESPASIANVS imperio quod audenti noua expositum videbat, se parat. Ac ita Italia tandem victis Vitellianis [note: An. Chr. LXX. ] rerum potitur. In hisce vero motibus Bataui, Catti, Germani deficiunt, nacti opportunitatem vindicandi se in libertatem. Quam ego historiam quoniam prae caeteris Taciti ad res Germanicas cognoscendas illustris est, statui maxima parte ipsius verbis descriptam huic operi inserere. Notari autem in ea velim, Germanias in Belgica duas pro totidem prouincijs fuisse, dictasque superiorem prouinciam et inferiorem. Batauiam non desertam atque incultam fuisse, sed ciuium copia, opibus, robore, virtute insigniter exornatam, quum et reges suos jam ante illa tempora habuerit, et egregiam tunc nobilitatem;

quumque iuuentus Bataua non tantum auxilijs cohortibusque peditum atque equitum, sed etiam custodiae corporis Imperatoris fuerit adhibita. Mirum sane expendenti cuncta ista videbitur, quomodo tam exiguus terrae tractus tot militum examina effuderit, et adhuc suffecerit ipse sibi ad cultum agrorum, nauigationes, mercimonia; etiam, si res ita exigeret, ad tumultus. Et commemorantur quidem ab historicis Romanis loca a legionibus suis cohortibusque aut alis ad Rheni ripam insessa, caeteris praeteritis, vel quia sua potissimum nouerunt, vel taedio barbarorum nominum: sed lectoris est praeter illa concipere animo sedes indigenarum in agris, municipijs, pagis, villis, nauibns, siluis. Cogitare Caninefatum gentem partem agri Bataui possedisse. Insulae partes duas fuisse, inferiorem vnam atque Oceano vicinorem: alteram superiorem; et in vtraque cohortes Romanas. In inferiore Batauia fuisse

Quae quidem omnia sublimioribus locis, et congestu terrae ad experimentum altissimi Oceani aestus exaggeratis, structa fuisse, etiam hodie testantur ruinae.

Atque haec quidem ex sola ista Taciti narratione, cui idcirco etiam pinacem adiunximus: Leguntur et pagi quidam Germanorum, et loca alia innuuntur haud obscure, sed nos ea, quia situs non designabatur, omisimus. Batavi ergo, donec trans Rhenum agebant, pars Cattorum fuere; cuius rei argumentum hodieque sunt, Batenhusen, Baddenfeldum, et Batoberga, ad Adranam flumen; postea seditione domestica pulsi, extrema Gallicae orae vacua cultoribus, simulque insulam inter vada sitam occupauere, quam mare Oceanum a fronte, Rhenus amnis tergum ac latera circumluit; nec opibus Romanis nec societate validiorum attriti, viros tantum armaque imperio ministrabant, diu Germanicis bellis exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas vetere instituto nobilissimi popularium regebant. Erat et domi delectus eques, praecipuo nandi studio, arma equosque retinens, integris turmis Rhenum sueta perrumpere. In his Iulius Paullus et Claudius Ciuilis, regia stripe multo caeteros anteibant. Sed Paullum Fonteius Capito falso rebellionis crimine interfecit. Iniectae Ciuili post quinque et viginti annorum in castris Romanis militiam, catenae: missusque ad Neronem, et a Galba absolutus, sub Vitellio rursus discrimen adijt, flagitante supplicium ejus Romanorum exercitu. Inde caussae irarum, spesque

Sed Ciuilis, vltra quam barbaris solitum, ingenio sollers, et Sertorium se aut Hannibalem ferens, simili oris dehonestamento, veritus ne sibi obuiam iretur, si a populo Romano palam desciuisset, Vespasiani amicitiam, studiumque partium praetendit. Igitur discidij certus, occultato interim altiore consilio, certa ex euentu judicaturus, nouare res hoc modo coepit. Iussu Vitellij Batauorum inuentus ad delectum vocabatur; quem suapte natura grauem, onerabant ministri auaritia ac luxu, senes aut intialidos conquirendo, quos pretio dimitterent: rursus impuberes, sed forma conspicui (et est plerisque procera pueritia) ad stuprum trahebantur. Hinc inuidia, et compositi seditionis auctores perpulere vt delectum abnuerent. Ciuilis primores gentis et promptissimos vulgi specie epularum sacrum in nemus vocatos, vbi nocte et vino incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus, iniurias et raptus, et caetera seruitij mala, composita ad mouendos animos oratione enumerat, ostenditque, dum alij Vespasianum, alij Vitellium fouent, patere Batauis locum aduersus vtrumque. Magno cum adsensu auditus, patrio ritu, et diris exsecrationibus vniuersos sacramento adigit. Missi ad Caninefates qui consilia sociarent. Ea gens partem insulae colebat, origine, lingua, virtute, par Batauis; numero solo inferior. Mox occultis nuntijs pellexit Britannica auxilia, Batauorum cohortes, missas in Germaniam, ac tum Moguntiaci agentes. Erat autem in Caninefatibus stolidae audaciae Brinio, claritate natalium insigni. Pater eius multa hostilia ausus, Caij Caligulae expeditionum Germanicarum ludibria impune spreuerat. Hic ipso rebellis familiae nomine placuit, impositusque scuto, more gentis, et sustinentium humeris vibratus, dux deligitur. Statim vero accitis Frisijs (Transrhenana gens est) duarum cohortium hiberna ad Rhenum, vti opinor, sita, proximo Oceano occupato irrumpit. Nec praeuiderant impetum hostium milites; nec si praeuidissent, satis virium ad arcendum erat. Capta igitur, direpta, et incensa castra: Dein vagos et pacis modo effusos lixas negotiatoresque Romanos inuadunt. Simul excidijs castellorum imminebant; quae a praefectis cohortium incensa sunt, quia defendi nequibant. Signa vexillaque, et quod militum erat, in superiorem insulae partem congregantur, duce Aquilio primipilari; nomen magis exercitus, quam robur. Quippe viribus vt ante deximus cohortium abductis, Vitellius e proximis Neruiorum Germanorumque pagis segnem numerum armis onerauerat. Ciuilis dolo grassandum ratus, incusauit vltro praefectos, quod castella deseruissent; se cum cohorte cui praeerat, Caninefatem tumultum compressutum; illi sua quisque hiberna repeterent.

Subesse fraudem consilio, et dispersas cohortes facilius opprimi, nec Brinionem ducem eius belli, sed Ciuilem esse patuit; erumpentibus paullatim indicijs, quae Germani, laeta bello gens, non diu occultauerant. Vbi insidiae patefactae sunt, ad vim transgressus, Caninefates, Frisios, Batauos proprijs cuneis componit. Directa ex aduerso acies, haud procul flumine Rheno, et obuersis in hostem nauibus, quas incensis casteliis illuc appulerant. Nec diu certato, Tungrorum cohors signa ad Ciuilem transtulit, perculsique milites improuisa proditione a socijs hostibusque promiscue caedebantur. Eadem etiam nauium ratio fuit. Pars remigum e Batauis, tanquam imperitia, officia nautarum propugnatorumque impediebant. mox contra tendere, et puppes hostili ripae obijcere; ad postremum gubernatores centurionesque, nisi eadem volenteis trucidare: donec vniuersa quatuor et viginti nauium classis transfugeret ad Ciuilem, aut caperetur. Clara ea victoria in praesens; in posterum vsur: armaque et naues quibus indigebant, adepti, magna per Germanias Galliasque fama, LIBERTATIS AVCTORES VINDICESQVE celebrabantur. Germaniae iugi Romani pertaesae misere statim legatos, auxilia offerentes. Ciuilis vero Galliarum societatem arte dolisque adfectabat, captos cohortium praefectos suas in ciuitates remittendo; cohortibus abire an manere mallent, data potestare. Manentibus, honorata militia, digredientibus, spolia Romanorum offerebantur. Simul secretis sermonibus admonebat malorum quae tot annis perpessi fuerant. Miseram seruitutem falso pacem vocari: Batauos quanquam tributorum expertes, arma contra communes dominos cepisse. Sic ille in Galiias Germaniasque intentus, si destinata prouenissent, validissimarum ditissimarumque nationum regno imminebat. At Flaccus Hordeonius, primos Ciuilis conatus per dissimulationem aluit: Vbi autem expugnata castra, deletas cohortes, pulsum Batauorum insula Romanum nomen trepidi nuntij adferebant, Mumium Lupercum legatum (is duarum legionum hibernis praeerat) egredi aduersus hostem jubet. Lupercus legionarios e praesentibus, Vbios e proximis, Treuerorum equites haud longe agentes raptim transmisit, addita Batauorum ala, quae jampridem corrupta, fidem simulabat, vt proditis in ipsa acie Romanis, majore pretio fugeret. Captarum igitur cohortium signis circumdatus Ciuilis, vt suo militi recens gloria ante oculos, et hostes memoria cladis terrerentut, matrem suam sororesque, simul omnium conjuges paruosque liberos consistere a tergo jubet, hortamenta victoriae, vel pulsis pudorem. Vt virorum conatu, feminarum vlulatu sonuit acies, nequaquam par a legionibus cohortibusque redditus clamor. Nudauerat sinistrum cornu Batauorum ala transfugiens, statimque se in legiones Romanas verterat: sed legionarius miles quanquam rebus trepidis, arma ordinesque retinebat. Vbiorum Treuirorumque auxilia foeda fuga dispersa totis campis palabunda aufugiunt. Illuc ergo incubuere Germani. Et fuit interim effugium legionibus in castra quibus Veterum nomen est. Praefectus alae Batauorum Claudius Labeo opidano certamine aemulus Ciuili, ne interfectus inuidiam apud populares, vel si retineretur semina discordiae praeberet, in Frisios auehitur. Iisdem diebus Batauorum et Caninefatium cohortes quum a Vitellio reuocatae in vrbem pergerent, missus a Ciuile nuntius medio fere itinere adsequitur; exponit patriae statum, monetque vt communem popularium caussam agant. Illae re intellecta, protinus a Flacco legato et pretium itineris donatiuum, et duplex stipendium, et augeri equitum numerum, promissa a Vitellio, postulabant; non tamen vt adsequerentur, sed caussam seditioni. Et Flaccus multa concedendo nihil aliud effecerat, quam vt acrius exposcerent

quae sciebant negaturum. Spreto Flacco inferiorem Germaniam petiuere, vt Ciuili iungerentur. Hordeonius, qui Moguntiaci agebat, adhibitis tribunis centurionibusque, consultauit, num obsequium abnuentes vi coerceret. Mox ignauia et trepidis ministris, quos ambiguus recentium auxiliariorum animus, et subito delectu suppletae legiones augebant, statuebat continere intra castra militem. Dein poenitentia et arguentibus ipsis qui suaserant, tanquam secuturus, scripsit Herennio Gallo legionis primae legato qui Bonnam obtinebat, vt arceret transitu Batauos, se cum exercitu tergis eorum haesurum. Et opprimi poterant, si hinc Hordeonius, inde Gallus, motis vtrimque copijs medios clausissent. Flaccus omisit inceptum, alijsque litteris Gallum monuit, ne teneret abeuntes. Vnde suspicio, sponte legatorum excitatum bellum, cunctaque quae acciderant, non inertia militis neque hostium VI, sed fraude ducum euenisse. Bataui equites quum castris Bonnensibus propinquarent, praemisere qui Herennio Gallo mandata cohortium exponerent, Nullum sibi belium aduersus Romanos, pro quibus toties bellassent: longa atque irrita militia fessis, patriae atque otij cupidinem esse: Si nemo obsisteret, innoxium iter fore; sin arma occurrant, ferro viam inuenturos. Contantem legatum milites perpulerant, fortunam praelij experiretur. Tria millia legionariorum, et tumultuariae Belgarum cohortes, simul paganorum lixarumque ignaua sed procax ante periculum manus omnibus portis erumpunt, vt Batauos numero impares circumfundant. Illi veteris militiae memores, in cuneis congregantur, densi vndique, et frontem tergaque ac latus tuti. Sic tenuem Romanorum aciem perfringunt. Cedentibus Belgis, pellitur legio, et vallum portasque trepidi petebant: Ibi plurimum cladis, cumulataeque corporibus fossae: nec cede tantum et vulneribus, sed ruina, et suis plerique telis interiere. Victores Colonia Agrippinensium vitata, nihil caetero in itinere hostile ausi, Bonnense proelium excusabant, tanquam petita pace, postquam negabatur, sibimetipsi consuluissent. Ciuilis aduentu veteranorum cohortium iusti iam exercitus ductor, sed consilij ambiguus, et vim Romanam reputans, cunctos qui aderant in verba Vespasiani adigit. Mittitque legatos ad duas legiones, quae priore acie pulsae in Vetera castra concesserant, vt idem sacramentum accipetent. Sed responsum ei redditur, Romanos neque proditoris neque hostium consilijs vti: esse sibi Vitellium principem, pro eo se fidem et arma vsque ad supremum spiritum retenturos, proinde perfuga Batauus arbitrum rerum Romanarum ne ageret, sed meritas sceleris poenas exspectaret. Quae vbi relata Ciuili, incensus ira, vniuersam Batauorum gentem in arma rapit. Iunguntur Bructeri Tencterique, et excita nuntijs Germania, ad praedam et famam. Aduersus has belli concurrentis minas legati legionum Mumius Lupercus et Numisius Rufus vallum murosque firmabant. Procestria quoque et quae praeterea longae pacis opera, haud procul castris in modum municipij exstructa fuerant, subuersa, ne hostibus vsui forent. Sed parum prouisum, vt annona, aliaeque copiae in castra conueherentur: rapi illa permisere. Ita paucis diebus absumta sunt, quae aduersus necessitates in longum suffecissent. Ciuilis medium agmen cum robore Batauorum obrinens, vtramque Rheni ripam quo truculentior visu foret, Germauorum cateruis complet, adsultante per campos equite. Simul naues in aduersum agmen agebantur. Hinc Veteranarum cohortium signa, inde depromtae siluis lucisque ferarum imagines, vt cuique mos est, iuxta belli ciuilis externique facie obstupefecerant obsessos. Spem quoque oppugnantium augebat amplitudo valli, quod duabus legionibus situm, vix quinque armatorum millia tuebantur. Pars castrorum leuiter adsurgens,

pars aequo adibatur; quippe illis hibernis obsideri Germanias Augustus quum castra metaretur satis crediderat, neque vnquam id malorum futurum duxerat, vt oppugnatum legiones Romanas vltro venirent Germani. Bataui Transrhenanique quo discreta virtus manifeltius spectaretur, sibi quaeque gens consistunt, eminus lacessentes. Admotae etiam machinae. Frustra: Desperata ergo vi vertere oppugnatores consilium ad moras, haud ignari, paucorum inesse dierum alimenta, et multum imbellis turbae. Flaccus interim cognito castrorum obsidio, et missis per Gallias qui auxilia concirent, lectos Moguntiaci legionibus Dillio Voculae duodeuicesimae legionis legato tradit, vt quam maximis per ripam itineribus celeraret. Illi Bonnam, hiberna primae legionis, inde in Coloniam Agrippinensem, postea Nouesium venerunt, vbi tertiadecima legio ipsis coniungitur: Neque ausi ad hostem pergere, Geldubae castra fecere. Pars in proximos Gugernorum pagos, qui societatem Ciuilis acceperant, praedatum ducti a Vocula; pars cum Herennio Gallo permansit, eademque leui certamine ob nauem frumentariam, quam vado haerentem ad se Romain Germanique trahere studebant, inferior, iram indignationemque in legatum vertit. At Ciuilem immensum vniuersa Germania extollebat, societate nobilissimis obsidum firmata. Ille vt cuique proximum, vastari Vbios Treuerosque, et alia manu Mosam amnem transiri iubet, vt Menapios et Morinos, et extrema Galliarum quaterent. Actae vtrobique praedae: infestius in Vbijs, quod Germanicae originis, eiurata patria Romano nomine se Agrippinenses vocarent. Caesae cohortes eorum in vico Marcoduro incuriosius agentes, quia procul ripa aberant. Nec quieuere Vbij quo minus praedas e Germania peterent, primo impune; dein circumuenti sunt. Contusis Vbijs grauior et successu reram ferocior Ciuilis obsidium legionum vrgebat, intentis custodijs ne quis occultus nuntitis venientis anxilij penetraret. Obsessi strenue se defendere, Batauis officere. Ciuilis omissa expugnandi spe ad blanditias conuersus, nuntijs et promissis fidem legionum conuellere instituit. Interea auxilia e Gallia a Vitellio aperte desciscunt. Veteranus Hordeonio Flacco instantibus tribunis inuitus iurat in verba Vespasiani. Mittitur Alpinus Montanus ad Ciuilem, vt absisteret bello, neue externa armis falsis velaret: Si Vespasianum iuuare adgressus foret, satisfactum iam coeptis. Ad quae Ciuilis primo callide: post vt vidit Montanum praeferocem ingenio, paratumque ad res nouas, oratione flexum sed meliora referre iussum, dimittit. Ille vt irritus legationis redijt. caetera dissimulans, quae mox erupere; postea enim cum Tutore et Classico et CXIII Treuirorum Senaroribus transmisso Rheno ad Germanos defecit. Ciuilis parte copiarum retenta, veteranas cohortes et quod e Germanis maxime promptum aduersus Voculam exercitumque eius mittit, Iulio Maximo et Claudio Victore sororis suae filio ducibus. Rapiunt isti in transitu hiberna alae Asciburgij sita; Tentauit interim Ciuilis legionum ad Vetera obsessarum animos, tanquam perditae apud Romanos res, et suis victoria prouenisset. Irritati obsessi, erumpunt. Ac forte Ciuilis lapsu equi prostratus, didita per vtrumque exercitum fama vulneratum aut interfectum, immane quantum suis pauoris, hostibus alacritatis indiderit. Obsessi impedimenta legionum cum imbelli turba Nouesium mittunt, vt inde terrestri itinere frumentum, cuitis summa in castris penuria, adueherent, nam flumine hostes potiebantur. Ciuilis Geldubam capit. Mox haud procul Nouesio equestri praelio prospere certat. Legionarij Hordeonium protractum e cubili etiam post donatiuum acceptum nomine Vespasiani, interficiunt. Interfecto Hordeonio, commeauere nuntij inter Ciuilem Classicumque, praefectum alae Treuirorum. Nec multo post

deficiunt a Romanis Iulius Tutor et Iulius Sabinus, ille Treuir, hic Lingon; Tutor ripae Rheni a Vitellio praefectus, sabinus super msitam vanitatem, falsa stirpis gloria incensus, frustra eos reuocante Vocula: qui irrita consilia sua videns, Nouesium concedit. Quo per Longinum Classici iussiu occiso, legatisque vinctis, eo flaginij ventum est, vt erercitus Romani pro imperio Galliarum iurarent. Obsessi ad Vetera post longam et foedam famem missis ad Ciuilem legatis vitam orant: neque aliter preces admissae, quam si in verba Galliarum jurarent. Iurauere: sed Ciuilis, neque se neque quenquam Batauum in verba Galliarum adegit, fisus Germanorum opibus, et, si certandum de possessione rerum foret inclytus fama, et potior. Mumius Lupercus legatus legionis inter dona missus Velledae virgini nationis Bructerae quae late ea tempestate populis impericabat. Sed ille in itinere interfectus. Cohortium, alarum, legionum hiberna, submersa cremataque, ijs tantum relictis quae Moguntiaci ac Vindonissae sita erant. Legio XII cum auxilijs simul deditis a Nouesio in Coloniam Treuirorum transgredi jubetur, praefinita die intra quam castris excederet: Eam ducit Claudius Sanctus effossus oculo, dirus ore, ingeniodebilior. Miscer se ei altera legio, desertis castris Bonnensibus. Quacumque iter faciebant, procurrentes ex agris tectisque homines, et vndique effusi, insolito spectaculo fruebantur captarum legionum. Moguntiacum jam pridem, Colonia Agrippinensis nuper in belli societatem venerant, conulsis signis Romanorum. Quorum societate auctus Ciuilis proximas ciuitates adfectare, aut aduersantibus bellum inferre statuit. Occupatis ergo Sunicis et iuventute eorum per cohortes composita, Tungros et Neruios inuasit, frustra obsistente Labeone, qui pontem Mosae fluminis anteceperat. Dedunt se Bethasij et Neruii. Interea Iulius Sabinus Caesarem se salutati per Gallias jubet. Rhemi obsistunt, et missis legatis in commune consultant, libertas an pax placeat? Nec desunt ab vrbe vires, Legiones victrices VI et XVIII, Vitellianarum vna et vicesima: E recens consciptis secunda, Peninis Coctianisque Alpibus, pars monte Graio Petilio Ceriali traducuntur: XIV legio e Britannia, Tertia et Prima ex Hispania accitae. Huius venientis exercitus fama Galli suopte ingenio ad mitiora inclinantes, frustra instigante Tullio Valentino, scripsere ad Treueros, vt abstinerent armis, impetrabili venia, et paratis deprecatoribus si poeniteret. Neque inter rebelles pro periculo consilia, dissidentibus inter se ducibus. Ciuilis auia Belgarum circuibat, dum Claudium Labeonem capere aut exturbare nititur. Classicus segne otium trahens velut parto jam imperio fruebatur. Sabinus latebat. Tutor in eo segnis, quod non maturauit superiorem Germaniuae ripam et ardua Alpium praesidijs claudere, legionesque transitu prohibere. Atque interim vna et vicesima legio Vindonissa per Heluetiam, cohortes auxiliariae duce Sextilio Felice per Rhaetiam irrupere. Accessit et ala Singularium, cui praeerat Iulius Briganticus sorore Ciuilis genitus, inuisus auunculo infensusque. Tutor Treuirorum copias recenci Vangionum, Caracatium, Tribocorum lectu auctas, veterano pedite atque equite firmauit, atque ita vitato Moguntiaco Bingium concessit, fidens loco, quia pontem Nauae fluminis abruperat: sed incursu cohortium quas Sextilius ducebat, et reperto vado proditus fugatusque est. Petilius Cerialis Moguntiacum cum exercitu vt venit, erexit spes Galliarum, tanta animositate, vt delectus per Galliam habitos in ciuitates remiserit, ac nuntiare jusserit, sufficere imperio legiones. At Ciuilis et Classicus vbi pulsum Tutorem, caesos Treueros, cuncta hostibus prospera accepere, mouent Valentinum crebris nuntijs ne summae rei periculum faceret. Cerialis contra missis in Mediomatricos qui breuiore itinere legiones in

hostem verterent, contracto quod erat militum Moguntiaci quantumque secum transuexerat, tertijs castris Rigodulum venit, quem locum magna Treuerorum manu Valentinus insederat, montibus ac Mosella amne septum, et addiderat fossas obicesque saxorum. Nec deterruere ea munimenta Romanum ducem, quo minus peditem perrumpere iuberet: Felix ea pugna Cer iali fuit: qui. Valentiaiano cum nobilissimis Belgarum capto, postridie Coloniam Treuirorum ingreditur; vbi legiones nuper deditas veniam lacrymis et silentio poscentes recipit, edicitque per manipulos, nequis in certamine iurgioue seditionem commilitoni objectaret. Mox Treuerorum et Lingonum animos oratione componit. Eum nihilo secius Ciuilis et Classicus sollicitant in partes suas, oblato etiam, si vellet, Galliarum imperio: addentes, si praelium mallet, ne id quidem se abnuere. Placuit rem armis committere. Classicus media acie Vbijs Lingonibusque data, dextro cornu cohortes Batauorum locat, sinistro Bructeros Tencterosque: ita in Cerialem ducit Treuiris agentem. Perrupta ex improuiso legionum castra, fusi equites; medius Mosellae pons qui vlteriora Treuirorum Coloniae nectit a Classico insessus. Sed collecto mox animo ac milite Cerialis fugat hostes, castraque ipsorum eodem die capit ex scinditque. Moti hac victoria Agrippinenses orabant auxilium, offerebantque vxorem et sororem Ciuilis, et filiam Classici, relicta sibi pignora societatis: dispersos quoque in domibus Germanos trucidauere, et Ciuili cum cohorte integra ex Chaucis Frisijsque Tolbiaci agente in finibus Agrippinensium, ipsi nihilo secius largis epulis vinoque sopitos Germanos clausis foribus igne iniecto cremauere. Interea classis Britannica quae Batauis imminebat, maxima parte depressa est a Caninefatibus, aut capta. Iidem Neruiorum multitudinem sponte commotam vt pro Romanis bellum capesseret, fudere. Classicus quoque aduersus equites Nouesium a Ceriali praemissos, secundum praelium fecit. At Ciuilis post malam in Treuiris pugnam reparato per Germaniam exercitu apud Vetera consedit, tutus loco, et vt memoria prosperarum illic rerum augescerent Barbarorum animi. Secutus est eodem Cerialis duplicatis copijs, aduentu secundae et XVI et XIV legionum: cohortesque et alae jampridem accitae post victoriam properauerant. Ciuilis aggerum moliendorum fluuiorumque coercendorum gnarus, obliquam in Rhenum molem obijcit, vt ejs oppositu reuolutus amnis Romanis superfunderetur. Ea loci forma incertis vndis subdola Romanis aduersa fuit, onusti lorica et armis, nandique pauidis. At Germanos fluminibus suetos leuitas armorum et proceritas corporum attollebat. Pugnatum tamen, sed iniquo certamine, Postera luce iterum ad arma itum: compositae acies. Pugnantes Romanos Bructeri e mole quae in Rhenum educta fuerat transnarantes initio turbauere; sed suggestione perfugae cuiusdam Bataui restituti, Germanos Rhenum fuga petere coegere. Ac debellatum eo die fuisset, si Romana classis sequi maturasset. Ciuilis Chaucorum auxiliariorum aduentu confirmatus, deseruit Vetera castra, neque ausus opidum Batauorum armis tueri, raptis quae ferri poterant, caeteris iniecto igni, in insulam, transmisso Vahali concessit, quod sciret, deesse Ceriali naues efficiendo ponti, neque exercitum Romanum aliter transmissurum. Vtque tutior esset in insula, protinus molem a Druso Germanico factam, qua ille Rheni aquas vno continuoque alueo volutas, ac sub initium agri Bataui prono cursu in Galliam ruentes coegerat in dexterum alueum inque fossam a se actam decurrere, diruit. Disiectis autem hoc modo ijs quae morabantur, redijt ad veterem suum cursum amnis, et Vahalis profundiore tunc alueo volutus, insulam Batauorum reddidit munitiorem: Ac dexter alueus abactis

aquis ita extenuatus est, vt insulam inter Germanosque continentium fere terrarum species apparuerit, visusque sit reddere Batauiam Germaniae partem, quae antea Gallijs adiudicabatur. Transiere Vahalim Tutor quoque et Classicus, et centum tredecim Treuerorum Senatores. Ita deserta ripa Gallica quae erat vltra Vahalim, Ciuilis praesidia cohortium, alarum, legionum, modicis vicis ad dexterum Rheni alueum quadripertita inuasit; Decimae legionis praesidum erat Arenaci; secundae Batauoduri; Grinnibus, Vadaeque cohortium alarumque castra erant. Sed Ciuilem initio omnia tentantem omnia fefellerunt. Nitebatur ille missa Germanorum manu inchoatum Batauoduri pontem irrumpere; repulsus est. Plus discriminis apud Grinnes Vadamque fuit. Vadam Ciuilis, Grinnes Classicus oppugnabant, nec sisti poterant, interfecto fortissimo quoque, in quis Britannicus, auunculus Ciuilis, praefectus alae. Sed vbi Cerialis cum delecta equitum manu subuenit, versae sunt vices; praecipitesque Germani in amnem acti sunt. Ciuilis dum fugientes retentat, agnitus, petitusque telis, relicto equo transnatauit: Idem Germanis effugium, Tutorem Classicumque appulsae lintres vexere. Ne tum quidem classis Romana pugna adfuit; obstante formidine. Paucos post dies Cerialis Nouesium Bounamque ad visenda castra quae hiematuris legionibus erigebantur profectus, nauibus remeabat. Animaduersum id Germanis, et insidias composuere. Electa nox atra nubibus, et prono amne rapti, nullo prohibente, vallum ineunt. Prima caedes astu adiuta: incisis enim tabernaculorum funibus, suismet corijs coopertos trucidabant. Aliud agmen turbare classem, inijcere vincula, trahere puppes. Praetoriam quoque nauem vexillo insignem, in ea ducem rati, abripuere, eamque donum Velledae flumine Luppia misere. Ciuilis nihil vltra ausus, trans Rhenum in insulam concessit. Cerialis eum insecutus insulam Batauorum populatur, sed agros villasque Ciuilis intactos sinebat. Mouit ea victoria Germanos, et quanquam castra Romanorum in plano sira crebris pluuialibus imbribus palustri in insula vi fluminis differrentur, possentque ea occasione opprimi nullo negotio legiones, tamen abstinuere, et inuitante Ceriali ad pacem inclinauere. Ipse etiam Ciuilis ab ea non abhorruit, veritus ne a suis popolaribus socijsque desertus veniret in potestatem eorum quos hactenus oppugnarat. Atque haec sub VITELLIO et VESPASIANO, quo in bello, vt et caeteris omnibus, quantus fuerit Batauorum metus apud Romanos, indicat Martialis epigramma, quo loquentem introducit personam Germani restaceam,

Cap. VII. Gesta in GERMANIA sub DOMITIANO, NERVA, TRAIANO, HADRIANO, M. AVRELIO ANTONINO, COMMODO, PERTINACE, DIDIO IVLIANO, et SEVERO, [note: C. Plin. lib. III. Epistol. ] ex Suetonio, Martiali, Spartiano, Capitolino, Orosio, Xiphilino, Plinio, cuius tamen libros viginti bellorum Germanicorum, quibus omnia quae Romani cum Germanis gesserunt bella collegit, desideramus.

DOMITIANVS et ante imperium et postea imperator summo studio GERMANICI nomen appetijt. Caesar factus viuo patre creditus est occultis ad Cerealem litteris, qui tunc ad Rhenum res agebat, fidem eius tentasse, an praesenti sibi exercitum imperiumque traditurus foret: qua conditione vtrumne bellum aduersus patrem cogitauerit, an opes viresque [note: An. Chr. LVIII. Sueton. cap. 6. ] aduersus fratrem, in incerto est: sed prudenti Cerealis fide ac constantia delusus, nihil potuit. Post vtriusque obitum sponte suscepit expeditionem in Cattos, quos etiam domuisse dicitur. Victoriam illam celebrauit Martialis Epigrammate assentatorio,

Postea etiam L. Antonium Primum, cuius crebra apud Tacitum mentio est in libris historiarum compressit. Suetonius. Bellum ciuile motum a L. Amonio superioris Germaniae praeside confecit absens, felicitate mirâ, quum ipsa dimicationis hora resolutus repente Rhenus, transitaras ad Antonium Barbarorum copias cohibnisset. Eam victoriam celebrauit Martialis hoc Epigrammate,

[note: Sueton. cap. 14. ] Obtinuit ergo GERMANICI nomen Domitianus, quo quidem vsque eo delectatus est, vt etiam in certaminibus praesederit amictus toga Germanica, et menses Septembrem atque Octobrem appellationibus suis Germanicum Domitianumque transnominauerit, quod altero suscepisset imperium, altero natus esset: et in numis ipsius saepissime hoc sit vsurpatum, IMP. CAES. DOMIT. AVG. GERM. cum typo Germaniae captae in terra sedentis, cui circumscriptum, GERMANIA CAPTA S. C. Sub eodem cohors Vsipiorum per Germanias conscripta in Britanniam transmissa est, agente illic res Romanas Iulio Agricola: cui Batauorum cohortes tres tam fidam operam praestiterunt, vt ipsorum potissimum virtuti debellatae ab Agricola Britanniae laus adscripta sit. [note: An Chr. XCVI. ] NERVAM quoque exercuit Germania. Etsi enim annum vnum et menses qui excurrunt quatuor tantum regnauerit, tamen illo tempore non remisit proferendi imperij curam. Missis igitur insignibus imperij ad Traianum agentem in Colonia Agrippinensi, sponte imperio cessit:

Offendo etiam ei tributum Germanici titulum in numis compluribus: Vnus Graecus est talis, AYTOKPATOPOC NEPOYA KAICAPOC CEBACTOY FERMANIKOY ETOYCI. Post Neruam igitur TRAIANVS [note: An. Chr. CII. ] Imperator expeditionem suscepit Germanicam. Testatur id numus habens in anteriore parte effigiem viri, cum titulo, DIVO NERVE TRAIANO AVG. P. M. TR. P. COS. III. P. P. in auersa, PROFECTIO AVG. GERMANIAE S. C. cum Imperatore laureato insidente equo, dextra pilum tenente, praeeunte legionario, et tribus ordine sequentibus. Eandem significauit Martialis Epigrammate ad Rhenum,

Nisi quis haec referre malit ad ea tempora quae ipsius imperium praecesserunt, quo etiam illud pertinet [note: In Paneg. ] Plinij, Iam Caesar, iam Imperator, iam Germanicus, absens et ignarus, et post tanta nomina quantum ad te attinet, priuatus. Vtrumque etiam limitem Imperij ad Rhenum et Danubium exstructis castris muninentisque firmauit; quod et nomina quoque indicant locorum, Legio tricesima Vlpia et Legio Traiana Ptolemaeo, ad Rhenum: ad Danubium vero Ala Flauiana. Fertur quoque victis Dacis et Mysis in signum victoriae Nicopolim vrbem exstruxisse ad Danubium, et Colonias duas duxisse Vlpias, postquam deuictis Marcomannis et Pannonijs Romam Victor redijsset: Bructerorum quoque Regem armis restituit per Sputinnam. HADRIANVS vero iam sub Nerua ab exercitu Mysiaco [note: An. Chr. CXX. ] in Germaniam missus ad gratulandum Traiano recens designato imperatori, postea: ipse imperator factus eo transijt; sed pacis magis quam belli cupidus, militem, quasi bellum immineret, exercuit, tolerantiae documentis eum imbuens, cibisque castrensibus in propatulo libenter vtens, hoc est, larido, caseo, et posca, exemplo Scipionis AEmiliani, et Metelli, et autoris sui Traiani: Germanis quoque regem constituit. Quantus autem Germanorum virtutis fuerit admirator, apparet ex elogio quod ipse Sorano Batauo defuncto posuit; legitur autem Graece apud Suidam; sed nos illud prout ab Hadriano Iunio Latine redditum est, hic ponemus.

[note: An. Chr. CXXXIX. ] Hic tamen Germanici nomen non retulit. Sub M. AVREL. ANTON. PHILOSOPHO mouerunt se primum Catri: postea etiam Marcomanni: cuius belli tantus ardor fuit, vt vndique Imperator sacerdotes acciuerit, peregrinos ritus impieuerit, Romam omni genere lustrauerit, retardatusque hoc modo a bellica profectione sit. Sed contra Germanos rem gessit feliciter: nominatim vero

bellum Marcomannicum ipse, quantum nulla vnquam memoria fuit, tum virtute, tum etiam euentu transegit, et eo quidem tempore, quo pestilentia grauis multa millia et popularium et militum interemit. Ab hac victoria dictus est GERMANICVS, et numi cusi in rei memoriam: Exstant hodieque complures, quorum in parte aduersa effigies cum hac inscriptione, M. AVREL. ANTONINVS AVG. ARM. PARTH. Et in auersa, GERMANIA SVBACTA IMP. VI. COSS. III. S. C. typus habet Trophaeum cum captiuo humi desidente, cui additum, GER. DEVICTA. vel VICTORIA GERMANICA. Ad huius autem belli reliquias persequendas exhausto omni aerario suo, vendidit ipse aurea pocula et crystallina et myrrhina, vasa etiam regia et vestem vxoriam sericam et auratam, cum gammis. Emit quoque Germanorum auxilia aduersus Germanos. Conspirauerant enim gentes ab Illyrici limite vsque Galliam, Marcomanni, Narisci, Hermunduri, Quadi, Sueui; Atque hoc tempore reportata est Christianorum precibus victoria illa quam M. Aurelius litteris ad Senatum missis vsque eo celebrauit, vt etiam in delatores et accusatores Christianos animaduerti iusserit. De hac Tertultianus ad Scapulam. Marcus quoque Aurelius in Germanica expeditione Christianorum militum orationibus ad Deum factis, imbres in siti sua impetrauit. Et in Apologetico. Requirantur litterae M. Aurelij grauissimi Imperatoris, quibus illam Germanicamsitim, Christianerum militum (Fulminatricis puta legionis, quae maxime constabat ex Christianis, erat autem duodecima) precationibus impetrato imbri discussam contestatur. Qui sicut palam ab huiusmodi hominibus poenam dimouit, ita alio modo palam dispersit, adiecta etiam accusatoribus damnatione, et quidem tetriore. Sed accurate historiam retulit [note: Lib. VII. Cap. 15. ] Orosius. Exercitum, inquit, Romanorum cunctasque legiones per longinqua late hiberna dispositas, ita pestilentia consumtas ferunt, vt Marcomannicum bellum non nisi neue delectu militum quem triennio iugiter apud Carnuntum (Pannoniae opidum) M. Antonius habuit, gestum fuisse referatur. Hoc quidem bellum prouidentia Dei administratum esse, cum plurimis argumentis, tum praecipue epistola grauissimi ac modestissimi Imperatoris apertissime declaratum est. Nam quum insurrexissent gentes innumer abiles, hoc est, Marcomanni, Quadi, Vandali, Sarmata, Sueui, atque omnis pene Germania, et in Quadorum vsque fines progressus exercitus, circumuentusque ab hostibus, propter aquarum penuriam, praesentius sitis quam hostis periculum sustineret; ad inuocationem nominis Christi, quam subito magna fidei constantia quidam milites effusi in preces palam fecerant, tanta vis pluuiae effusa est, vt Romanos quidem largissime ac sine iniuria affecerit, barbaros autem crebris fluminum ictibus perterritos, praesertim quum plurimi eorum occiderentur, in fugam coegerit. Quorum terga Romani vsque ad internecionem caedentes, gloriosissimam victoriam, et omnibus pene antiquorum titulis praeferendam, rudi paruoque militum numero, sed potentissimo Christi auxilio, reportarunt. Exstare etiam nunc apud plerosque dicuntur litterae Imperatoris Antonini, vbi inuocatione nominis Christi per milites Christianos et sitim illam depulsam, et collatam fatetur fuisse victoriam. Earum litterarum exemplum e Latino sermone in Graecum transtatum exstat apud Iustinum Martyrem Apologia ad Antoninum Pium. Meminere eiusdem facti cum multi alij, tum etiam Eusebius in suo Chronico, sic scribens. Imperator Antoninus, multis aduersum se [note: Ad An, Christ. [?]] nascentibus bellis saepe ipse intererat, saepe duces nobilissimos destinabat; in quibus semel perniciter exercitui, qui cum eo in Quadorum regione pugnabat, siti oppresso, pluuia diuinitus missa est, quum e contrario Germanos et Sarmatas fulmina persequerentur, et plurimos eorum interficerent. Exstant litera M. Aurelij, grauissimi Imperatoris, quibus illam Germanicam

sitim Christianorum forte militum precationibus impetrato imbri discussam testatur. Vicitergo, hoc est, legiones suas seruauit M. Aurelius eo tempore, nam bello toto victores fuere Germani: Estque huius rei locuples testis Capitolinus, qui ait, eum si superfuisset, bello profligato Prouincias ex regionibus Marcomannorum, Hermundurorum, et Quadorum facturum fuisse; et Herodianus, qui M Aurelium narrat sub finem vitae quum mortem ob oculos videret, sollicitum fuisse de Germanis, quos ille oppugnatos nondum subiecerat, sed partim in societatem adsumpserat, alios armis terruerat, nonnulli etiam ex ijs effugerant, ac metu principis tunc quidem continebantur. Neque vero praeterendum est, sub M. Aurelio Antonino Gothos e patrijs suis sedibus per Sarmatiam vtramque longe vagatos, tandem in Dacia consedisse, atque hanc caussam esse, cur, quum Getae, gens Scythica, eadem loca habitarint, vno a Graecis et Romanis nomine Getae et Gothi censeantur, quum hi sint origine Sueui et Germani, illi Sarmatici. Neque hoc omittendum, sub Antonino Ptolemaeum Geographiam suam condidisse, et Itinerarium [note: An. Chr. CLXXX. ] Antonini nomine scriptum; COMMODVS patrem secutus, nihil ipse in Germania gessit, sed per legatos res Germaniae caesis aliquot millibus composuit: ob quod factum spreto Germanici nomine, mille se gladiatorum victorem colosseo subscripsit. Eundem quoque Frisios opera Clodij Albini domuisse, testis est Capitolinus. Orosius de ipso. [note: An. Chr. CXCIII. ] Bellum aduersus Germanos feliciter gessit. PERTINAX vero ante imperium classem fertur rexisse Germanicam, imperator nihil gessit quod huc referri possit. DIDIVS IVLIANVS sub M. Antonino legioni praefuit in Germania secundae vicesimae Primigeniae: inde Belgicam diu rexit. Ibi Cauchis Germaniae populis, vt ait Lampridius, qui Albim fluuium accolebant, erumpentibus, restitit, adhibito aduersus eos tumultuario auxilio prouincialium. Cattos etiam debellauit. Post. Germaniam inferiorem rexit: Imperator factus, nihil gessit eximij aduersus illam [note: An. Chr. CXCIV. ] gentem. SEVERVS in Germaniam missus legatus ad legiones, ab illisipsis legionibus audita morte Commodi, et odio cunctorum in Iulianum, Imperator appellatus est: ac postea in Britannia agens. vicinas Galliam Germaniamque permuniuit. Huius opus fuit Armamentarium illud cuius reliquiae arenis obrutae ad veteris Rheni ostium conspiciuntur interdum in littore Batauiae Britannico. Sicut testatur inscriptio lapidis inde extracti anno CIC ICXX et inaedes VVassenarias Hagam Comitis translati,

IMP. CAES. L. SEPTIMIVS SEVERVS AVG. ET M. AVRELIVS ANTONINVS CAES. COH. VOL. ARMAMENTARIVM VETVSTATE CONLAPSVM RESTITVERVNT, SVB VAL. PVDENTE LEG. AVG. PR. PR. CVRANTE CAECIL. BATONE PRAEF.

Castra enim illic ante fuere, vti ego existimo, exstructa olim a Druso, in quibus hiberna cohortes habebant. Ac expendenti accurate singula, videtur hicipse locus ille esse, quem post defectionem suam Brinio Caninefas statim [note: Cap. VI. ] maturauit occupare euocatis in partem belli Frisijs, prout ante narratum est: neque enim primus hoc opus exstruxit Seuerus, sed tantum conlapsum vetustate restaurauit. Fuisse eodem loci quoque ara creditur Claudio sacra, quam tunc quoque restituit Seuerus: Ei hanc postea inscriptionem fecit M. Antoninus Caracallus,

Ac profectionis quidem Seueri cum filio Geta in Britanniam mentionem facit votiua, vt videtur, inscriptio Batauorum.

Neque vero omittendum nobis; Germanos hocipso tempore, incertum quo docente, Christianam disciplinam admisisse, vt et plerasque alias orbis gentes. Testatur [note: Cap VII. ] id Tertullianus libro aduersus Iudaeos. Cui, inquit, dexteram tenet pater Deus, nisi Christo filio suo? quem exaudierunt omnes gentes, id est, cui omnes gentes crediderunt? cuius praedicatores et Apostoli in Psalmis Dauid ostenduntur, In vniuersa, inquit, terra exijs sonus eorum et vsque ad terminos terra verba eorum? In quem enim alium vniuersae gentes crediderunt, nisi in Christum qui iam venit? cui et aliae gentes crediderunt, Parthi, Elamitae, et qui inhabitant Mesopotamiam, Armeniam, Phrygiam, Cappadeciam, et incolentes Pontum et Asiam, et Pamphyliam, immorantes AEgyptum, et regionem Africae quae est trans Cyrenen inhabitantes, Romani, et incolae tunc in Ierusalem Iudaei, et catera gentes: vt iam et Getulorum varietates, et Maurorum inculti fines, et Hispaniarum omnes termini, et Galliarum diuersa nationes, et Britannorum inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita, et Sarmatarum et Dacorum, et GERMANORVM, et Scytharum, et abditarum multarum gentium, et prouinciarum et insularum multarum nobis ignotarum, et quae enumerare minus possumus? In quibus omnibus locis Christi nomen, qui iam venit, regnat: Vtpote ante quem omnium ciuitatum portae sunt apertae, et cui nulla sunt clausae. Caeterum [note: An Chr. CCXV. ] de CARACALLO narrat Spartianus, illum viuo adhuc patre GERMANICVM dictum fuisse, postea vero gentem populosam, ex equo mirifice pugnantem, prope Moenum amnem deuicisse, ac praeter priorem Germani titulum, nomen quoque Allemannici adsumpsisse. Estque haec antiquissima huius gentis in histona mentio; neque enim vsquam ante haec tempora fuisse leguntur: Eundem [note: Lib. IV. ] refert Herodianus ex Germanis validissimum quemque et pulcherrimum sibi adsciuisse ad corporis custodiam. Equitibus quoque Germanis imprimis delectatum.

CAP. VIII. Gesta sub ALEXANDRO, SEVERO, MAXIMINO, GORDIANO, VALERIANO, GALLIENO, SALONINO, POSTVMO; deque Alemannis, [?] Francis: ex Herodiano, Lampridio, Aurelio, Victore, Iul. Capitolino, Zosimo, Eutropio.

[note: An. Chr. CCXXII] ALexandro igitur SEVERO aduersus Persas res gerente, Germani Rhenum Danubiumque transgressi, Romanorum fines hostiliter intrauerunt, castraque ipsorum ripae imposita oppugnarunt, exercitus obsederunt, in vrbes et vicos magnis copijs excurrerunt, ipsi etiam Galliae atque Italiae imminentes: qua re audita Alexander reuersus Romam cum matre Mammaea parauit se ad bellum Germanicum: erat enim grauissimum Reip. atque ipsi, quod Germanorum vastationibus Gallia diripiebatur; pudoremque augebat, quod jam ea natio incumberet Reip. Romanae ceruicibus. Edixit

ergo profectionem, sperantibus victoriam cunctis, et per centum quinquaginta millia deducentibus. Relictis vero ad Danubium copijs quantas fore satis tuendis Romanis ripis arbitrabatur, castrisque et castellis diligenter communitis ac praesidio firmatis, ipse ad Rhenum contendit magnis itineribus. Sed quum ibi seditiosas legiones comperisset, abijci eas praecepit. Verum Gallicanae mentes, vt se habent durae, inquit Lampridius, ac rettogradae, et saepe imperatoribus graues, seueritatem viri nimiam non tulerunt, quae res ipsi postea deficientibus ad Macrinnm legionibus exitio fuit. At ille nihilo secius res ad bellum Germanicum necessarias comparans, pontem Moguntiaci jnnctis inter se nauigijs fecit in Rheno, vt per eum exercitus transgrederetur, quod priorem metu Germanorum milites disiecissent. Pugnatum est saepius a Romanis, neque vnquam foelicius, quam quum Mauros longa jacula vibrantes, et quos ex Oriente adduxerat Osdroenos sagittarios aduersus Germanos palantes temere errantesque instruxerat: nam si collata acie res gerenda esset, raro Germani inferiores discessere. Ominibus frustra tentatis, statuit Seuerus ingenti pecuuia, cuius auidi credebantur Germani, sed falso, pacem redimere: sed oppressus a Maximino, quem per seditionem milites Imperatorem delegerant, vitam cum imperio finijt Moguntiaci, eodem quo mater Mammaea loco et tempore, quam quidem Christianam atque in Oriente Antiochiae edoctam autor est: Nicephorus. Eusebius ad Annum Christi CCXXXVII. Alexander occiditur Moguntiaci tumultu militari; MAXIMINVS strato super Rhenum [note: An. Chr. CXXXVIII. ] ponte Germaniam ingressus Transrhenanam, per trecenta vel quadringenta millia barbarici soli, vicos; vt ait Capitolinus, incendit, greges abegit, praedas sustulit, barbarorum plurimos interemit, militem diuitem reduxit; cepit innumeros; Et nisi Germani per amnes, et paludes, et siluas aufugissent, omnem Germaniam in Romanam ditionem redegisset. Erant autem tunc oppida ipsorum aedificiaque maxime incendijs obnoxia: rarae structurae e lapide aut lateribus coctilibus; sed ex lignis trabibusque inter se confixis ac coagmentatis tabernacula quaedam incolebant. In eam igitur regionem Maximinus longe lateque grassatus, populatis segetibus, omnique pecore captiuo militibus permisso, reuersus est tandem ad suos, postquam paludem ingressus inque capitis discrimen coniectus vix tandem liberatus esset. De hac expeditione sua litteras ipse Romam ad Senatum populumque misit, quarum haec sententia fuit, Non possumus tantum P. C. loqui, quantum fecimus. Per CCCC millia Germanorum vicos incendimus, greges abduximus, captiuos. abstraximus, armatos occidimus, in palude pugnauimus. Peruenissemus ad syluas, nisi altitudo paludum nos transire non permisisset. Adiecit litteris tabulam, pictis imaginibus totius rei historiam continentem, vt non tam audire quae gesta erant, quam oculis suis subijcere Romani possent. Citat Capitolinus fragmentum quoddam orationis eius missae ad Senatum, ita sonans, Breui tempore P. C. tot bella gessi, quot nemo veterum. Tantum praedae in Romanum solum attuli quantum sperari non potuit. Tantum captiuorum adduxi, vt vix sola Romana sufficiant. Post cum GORDIANVS etiam Victor [note: An. Chr. CCXLII. CCLIII An, Chr. CCLXV. ] Germaniarum appellatus est, vano titulo. Sub VALERIANO Marcomanni irruptiones in finitima Romana Imperio loca fecere Rauennam vsque teste Eutropio, depopulantes obuia quaeque aduersus quos missus GALLIENVS traiectus tantum Rheni custodiuisse dicitur, ac transitu hostes arcuisse, obiectu legionum, vt refert Zosimus, qui etiam hoc addit, ipsum cum principe quodam eius gentis foedus pacis inijsse; dum Scytha, Gothique Italiam pererrant, Huius exstant numi, habentes effigiem Imperatoris, cum inscriptione, GALLIENVS P. F. AVGVSTVS:

et in auersa parte Victoriam gradientem inter duos captiuos, ac dextero pede conterentem virum prostratum, sinistro insistentem globo, cum inscriptione, VICT. GERMANICA. In triginta tyrannis qui sub Gallieno orbem turbarunt, fuere quoque VICTORINI DVO, de quibus Trebellius Pollio. Exstant sepulchra circa Agrippinam breui marmore impressa, humilia, in quibus vnum est inscriptum, HIC DVO VICTORINI TYRANNI SITI SVNT. Eadem tempestare narrat Aurelius Victor, Allemannorum equites Italiam, Francorum gentes Galliam Hispaniamque possedisse, vastato ac pene direpto Tarraconensium oppido, ac SALONINVM Gallieni filium Pipam filiam Attali Germanorum, vel vt alij volunt Marcomannorum regis vxorem habuisse. VICTORINVM Agrippinae occisum. Alemannorum aciem haud procul a lacu Benaco fusam a CLAVDIO. Incubuere igitur tunc temporis Romano imperio Germanorum variae gentes diuersis nominibus, dolendumque est, res tantas tamque varias tam alto historiae silentio oppressas esse: Videntur enim conspirasse nationes omnes ad imperij euersionem, vel potius ad sumendam vindictam ab ea gente quae reliquum orbem eousque indignis modis vexauerat. Notauit [note: Lib. VII. Cap. 22. ] hoc de illo tempore Orosius, cuius verba adscribam. Soluuntur repente vndique permissu Dei ad hoc compositae relictaeque gentes, laxatisque habenis, in omnes Romanorum fines inuehuntur, Germani Alpibus, Rhaetia, totaque Italia penetrata Rauennam vsque perueniunt. Graecia, Macedonia, Pontus, Asia, Gothorum inundatione deletur. Dacia vero trans Danubium in perpetuum aufertur. Quadi et Sarmatae Panonias depopulantur. Germani vlterieres, (Francos intelligit, qui ad Rheni ostia habitabant) abrasa potiuntur Hispania. Exstant adhuc per diuersas prouincias in magnarum vrbiuus ruinis paruae et pauperes aedes, signa miseriarum et nominum iudicia seruantes, ex quibus nos quoque in Hispania Tarraconem nostram ad consolationem miseriae recentis ostendimus. Est autem prima ea quam paullo ante fecimus Francorum in monumentis antiquis memoria, gentis rerum postea gestarum gloria clarissimae, quae a libertate nomen accepit; Franck enim populari Germanorum lingua liberum significat, manetque ea in Gallorum sermone significatio. Vnde et francisia pro asylo, et francisare pro in libertatem adserere, Eorum originem a Troianis petere, aut Cimmerijs Scandinauiae populis, aut a Gallis, aut regione alia aliqua omnino fabulosum est. Est enim populi nomen regionis nomine antiquius; factumque eius populi migratione est, vt quas terras Franci incolerent, eae alibi Franconia, alibi Francia dicerentur. Initio autem videntur conuenae nationes plures Germanicae in parte Transrhenana inferiore, pertaesae dominationis exterae, quum nollent diutius vectigalibus atteri, aut tributis Romanorum vexari, labente imperio conspirasse inter se, et indito sibi a libertate nomine Francos sese appellasse, sicut iam olim Frisij eadem de caussa ita vocati sunt: idem enim valent Vry et Franc. Itaque Ammianus distincte, Franci quos Salios Salios vocant, Franci quo: Attuarios vocant; neque enim vult significare, idem plane esse, Francos et Salios aut Attuarios, sed Francorum gentem quandam esse Salios, quandam Attuarios: potuissetque eodem modo de caeteris seorsim dicere, Franci, quos Chaucos, Bructeros, Tencteros, Chamauos, vocant. Iamque aliquot ante annis in superiore Germaniae tractu idem quoque fecerat gens collectitia Allemannorum, de quibus Agathias verissime, [gap: Greek word(s)] . Alamani, si Asinio Quadrato, homini Italico quires Germanorum diligenter perscripsit, fides adhibenda

est, conuenae sunt, et ex varia hominum colluuione, Atque hoc appellatio quoque ipsa illorum lingua declarat. Nam Allemannos iam tunc a Germanis distinctos fuisse, apparet ex Marij Vecturij verbis apud Trebellium Pollionem, Ars mihi obijciatur ferraria, dum me et exterae gentes ferrum attrectasse suis agnoscant cladibus in Italia. Denique vt omnis Allemannia omnisque Germania cum caeteris quae adiacent gentibus Romanum populum ferratam putent gentem. Et Vopiscus in Proculo. Allemannos qui tunc adhuc Germani dicebantur, non sine gloria splendore contriuit et rursum Testes Germani er Allemanui, longe a Rheni submoti litteribus. Et Eustathius ad Dionysij periegesin notat, [gap: Greek word(s)] . Germanis conterminos esse Allemannos. Sicut ergo Allemanni ex alijs Germaniae populis, ita Franci ex mutua Frisiorum Tencterorum, Tubantum, Chaucorum, Bructerorum societate et ad libertatem sibi semel parandam conspiratione nomen istud sibi fecere. Atque hae caussa est, cur ante Gallieni tempora nulla exstet illius populi memoria; curque ita subito idem innotuerit. Repente enim et nomen sumpsit, et facto agmine Galliam diripuit, Hispanias occupauit, Tarraconensium opidum vastauit; quae quidem facinora sunt non nascentis initio populi, sed longo bellorum vsu confirmati. Neque vero tumultuarie societatem istam Franci iniuerunt, sed existimandum, Principes. Senatores, proceresque nationum, auditis suorum ciuium querelis, de communi sententia, post longa seruitutis taedia simul et nomen istud induisse, et memorabile [note: Vopiscus in Proculo. ] hoc facinus aggressos esse. Plane sicut in Ciuili et Brinione fecere Caninefates: idque tanta animositate, vt Francis Romani dixerint familiare esse, ridendo fidem frangere. Nam quod Turnebus eos a Ptolemaeo in Scandia locari [note: Lib XXV Cap 37. ] putat, error est viri longe dictissimi manifestus. vt suo loco ostendemus. Posthac igitur Allemannorum et Francorum nomina quum occurrent, quod quidem fier in progressu frequentius, sciet studiosus rerum Germanicarum lector quonam hi populi referendi sint.

CAP. IX. Gesta sub AVRELIANO, TACITO, PROBO, DIOCLETIANO, MAXIMIANO ex Vopisco, Zosimo, Orosio, Eutropio, Panegyristis.

[note: An. Chr. CCIXXI. ] AVRELIANVS domitis Persis profectus in Italiam, vrbes complures quae Allemannorum direptionibus adfligebantur, liberauit, simul Germanos Gallia dimouit. Iam ante etiam tribunus legionis sextae Gallicanae apud Moguntiacum Francos irruentes quum vagarentur per totam Galliam sic adflixit, vt trecentos ex ijs captos, septingentis interemptis. sub corona vendiderit. Vnde de ipso factam cantilenam militarem refert Vopiscus,

Missus quoque fuerat idem aduersus Gothos Thraciam vastantes, a Claudio Valerio: Sed et contra Sueuos ac Sarmatas. ijsdem temporibus vehementissime dimicauit, ac florentissimam victoriam retulit: Sed aduersus Marcomannos infeliciter pugnauit, eoque factum, vt circa Mediolanum grauiter omnia vastara fuerint, ac postea apud Placentiam tanta clades accepta sit, vt Romanum pene imperium solutum fuerit. Ejus de Zenobia et Tetrico,

hoc est de Oriente et Occidente triumphum describit accurate Vopiscus. Currus in eo fuit quatuor ceruis junctus, qui fuisse dicebatur regis Gothorum: hoc ille Capitolium inuectus est. Praecedebant ante eum Gothi, Alani, Roxolani, Sarmatae, Franci, Sueui, Vandali, Germani, religatis manibus captiui. Ductae sunt et decem mulieres, quas ille virili habitu pugnantes inter Gothos ceperat. Quibus rebus gestis ad Gallias profectus est, Vindelicosque obsidione Barbarica liberauit; deinde ad Illyricum redijt, paratoque magno potius quam ingenti exercitu, in Asiam profectus, in via interemptus est. Statim ab eius obitu, allatus est in vrbem rumor, limitem trans Rhenum a Germanis ruptum occupatasque vrbes validas, nobiles, diuites, et potentes; quod quum ad Senarum a Consule relatum esset, prorinus delectus [note: An Chr. CCLXXIII. ] est imperator TACITVS. Nec multo post PROBVS, cui acclamatum, Tu Francicus, Tu Gothicus, Tu Sarmaticus, Tu Paribicus, Tu omnia, et prius fuisti semper dignus imperio, dignus trinmphis. Manlius quoque Statianus dixit, Testes tuarum virtutum sunt Franci, inuijs strati paludibus, testes Germani et Allemanni, lange a Rheni submoti littoribus. Iam vero quid Sarmatas loquar, quid Gothas et Parthos ac Persas atque omnem Ponticum tractum? Rebus autem compositis, statim cum ingenti exercitu Gallias petijt, quae omnes occiso Posthumio turbatae fuerant, interfecto vero Aureliano a Germanis possessae. Tanta autem illic praelia feliciter gessisse illum autor est Vopiscus Syracusius, vt a Germanis sexaginta per Gallias nobilissimas receperit ciuitates, praedam deinde omnem, qua illi praeter diuitias etiam efferebantur in gloriam. Et quum iam illi in ripa Gallica, imo per omnes Gallias securi vagarentur, caesis prope CCCC millibus qui Romanum occupauerant solum, reliquias ille vltra Nicrum fluuium et Albim remouit, tantumque de his praedae barbaricae retulit, quantum ipsi Romanis abstulerant. Contra. vero vrbes Romanas et castra in solo barbarico posuit, atque illic milites collocauit: nec cessatum est vnquam pugnari, quum quotidie ad eum barbarorum capita deferrentur ad singulos aureos singula: quamdiu reguli nouem ex diuersis gentibus venirent atque ad pedes Probi jacerent; quibus ille primum obsides imperauit, qui statim dati sunt, deinde frumenta. postremo etiam vaccas atque oues. Conatus est et limitem Romanum extendere, vt fieret Germania tota prouincia. Accepit praeterea e Germanis sedecim millia tyronum, quos omnes per diuersas prouincias sparsit, ita vt numeris vel limitaneis militibus quinquagenos et sexagenos intersereret, dicens, sentiendum esse, non videndum, quam auxiliaribus barbaris Romanus miles inuaretur. Compositis ita rebus in Gallia, litteras ad Senatum dedit, quibus significauit, subactam a se esse omnem, quam late tenditur, Germaniam. Nouem, inquit, reges gentium diuersarum ad meos pedes, imo ad vestros supplices stratique iacuerunt. Omnes iam barbari vobis arant, vobis jam serunt, et contra interiores gentes militant. Quadringenta millia hostium caesa sunt: Sedecim millia armatorum nobis oblata. Septuaginta vrbes nobilissimae captiuitate hostium vindicata. et omnes penitus Galliae liberate. Arantur Gallicana rura barbaris bobus, et iuga Germanica captiua praebent nostris colla cultoribus. Pascuntur ad nostram alimoniam gentium pecora diuersarum. Equinum pecus nostra iam foecundatur equitatui: Frumento barbarico plena sunt horrea. Quid plura? Illis sola reliquimus sola; nos eorum omnia possidemus. Volueramus P. C. Germanitae nouum praesidem facere, sed hoc ad pleniora vota distulimus. Vtinam vero accuratam illorum bellorum historiam nobis ea tempora non inuidissent! haberemus hauddubie distinctam multarum rerum notitiam, quas nunc cogimur

ignorare. Hoc quidem prae alijs narrat Zosimus. Occepto bello, quum fames exercitum premeret, immensum imbrem delapsum, vna cum aquis frumentum quoque dedetulisse, adeo quidem copiose, vt eius acerui quibusdam in locis construerentur. Acres quoque Imperatori pugnas commissas primum contra Logiones (suspicor esse Lygios) nationem Germanicam, ijsque deuictis Semnonem quoque ipsorum ducem cum filio viuum in potestatem venisse, ac supplices factos, tandem restitutos esse. Narrat praeterea pugnasse ipsum aduersus Francos, ac postea cum Burgundis etiam et Vandalis, captumque ipsorum ducem Igillum; captiuosque omnes ab ipso in Britanniam missos, adsignatis etiam illic sedibus, vt quum opus esset inde peterentur. Memorabile est autem, et ad Francorum egregiam belli gloriam illustre, quod Rhetor in suo Panegyrico commemorat, exiguas Francorum copias, quos Imperator Probus bello superatos in Pontum captiuos abduxerat, nauibus aliquot interceptis vsque in Graeciam et Asiam vagatos esse, atque inde Siciliam inuasisse, Syracusas cepisse, et onustos praeda ac spolijs per sretum Herculeum in Oceanum reuertisse. Verba illius haec sunt. Recursabat, inquit, in animos, sub Diuo Probo, paucorum ex Francis captiuorum incredibilis audacia, et indigna felicitas; qui a Ponto vsque correptis nauibus, Graeciam Asiamque populati, nec impune plerisque Lybiae littoribus appulsi, ipsas postremo naualibus quondam vistorijs nobiles ceperant Syracusas, et immenso itinere permenso, Oceanum, qua terras rupit intrauerant, atque ita euentu temeritatis ostenderant, nihil esse clausum piraticae desperationi, quo nauigijs pateret accessus. Graeci narrant Francos quum ad Imperatorem accessissent, et ab eo sedes obtinuissent, defectionem molitos, magnamque nauium copiam nactos, totam Graeciam conturbauisse, in Siciliam quoque delatos, et vrbem Syracusanam, adortos, magnam in ea caedem edidisse. Tandem quum et in Africam adpulissent, ac rejecti fuissent; abductis Carthagine copijs nihilo minus domum redijsse, nullum passos detrimentum. Qua in narratione (Zosimi autem ea est) accuratam ego profectionis totius seriem desidero, ingentem historiae lucem, si exstaret, allaturam. Gepidae quoque et Gautunni, et Vandali a Probo in solum Romanum translati sunt, sed non multo post diffluxerunt, ac per totum pene orbem pedibus et nauigando vagati sunt, nec parum molestiae Romanorum gloriae intulerunt. Postea, quum Proculus et Bonosus apud Agrippinum in Gallia imperium arripuissent, omnesque sibi Britannias, Hispanias, et braccatae Galliae prouincias vindicarent, vicit ipsos Probus juuantibus Germanis. In cujus fidei praemium permisit Gallis omnibus, et Hispanis, ac Britannijs, vt vites haberent, vinumque conficerent, quod quidem jam inde a Domitiani aeuo, qui id lege prohibuerat, intermissum fuit. Ipse etiam Almam montem in Illyrico circa Sirmium militari manu fossum, lecta [note: Ad An. Christ. CCLXXX. ] vite conseuit. Aureum quoque montem prouincialibus colendum dedit, teste Eusebio in Chronicis. Atque haec quidem origo in Gallia Germaniaque vitium. Opposuit se autem Imperatori huic PROCVLVS, qui etiam Francos ad bellum contra ipsum mouendum concitauit, a quibus ille se originem trahere dicebat, sed victus et interemptus ab ipso est, ipsis quoque Francis prodentibus. Orosius Proculum et Bonosum apud Agrippinam superatos scribit. Anno ab vrbe condita MXL DIOCLETIANVS ab exercitu electus imperator interfecto [note: An. Chr. CCLXXXVI. ] Apro superatoque Carino, ad motus in Gallia cohibendos MAXIMIANVM Caesarem fecit, seruato sibi Oriente. Rusticana enim manus Gallorum pressa exactionibus, vt videtur, desperationem in arma verterat ducibus Amando et AEliano: Christianorum quoque per Gallias Germaniasque crescens Ecclesia, Caesarem juratissimum

illius religionis hostem non alia de caussa offenderet, quam quod Gentilium sacris desertis vnum Deum insigni vitae innocentia coleret, et filium eius Iesum Christum ante annos CCLXXXVII natum sub Augusto, et sub Tiberio postea crucifixum. Ac Bagaudarum quidem imbellem turbam Maximianus leuibus aliquot praelijs domuit. Sed quum ad supplementa exercitus missa esset a Diocletiano legio Thebaea ex Oriente, quae ab Episcopo Ierosoly mitano Zambda Christianorum sacris initiata, postea etiam in Italia in eadem confirmata suerat, tamque superatis Alpibus Octoduri (opidum est ad Rhodanum in Veragris) Iustrandus esset exercitus, protinus eum Maximianus voluit Gentili more sacramentum sibi dicere, quae res cum Christianitatis abnegatione coniuncta erat. Secessit ergo Thebaea legio ad octo millia passuum longius, substititque Agauni, medio inter Octodurum et lacum Lemannum spatio. Euocati a Maximiano quum pertenderent, tandem eorum decimus quisque sorte ductus fuste necatus est: caeteri Octodurum rediere, qui quum post primam decimationem nihilominus constarent, decimati sunt iterum, ac tandem omnes deleti, missis in ipsos reliquis legionibus: gesta haec XI Kalend. Octobris. Eadem tempestate Carausius gente Menapius littori Belgico praefectus in suspicionem rebellionis apud Maximianum venit; quam historiam ita describit Orosius. Carausius quidam, genere quidem infimus, sed consilio et manu promptus, quum ad obseruanda Oceani littora quae tum Franci et Saxones infestabant, positus, plus in perniciem quam in prouectum Reipub. ageret, ereptam praedonibus praedam nulla ex parte restituendo dominis, sed sibi ipsi vindicando, accendit suspicionem, quasi ipsos quoque hostes ad incursandos fines artifici negligentia permitteret, quamobrem a Maximiano iussus occidi, purpuram sumpsit, ac Britannias occispauit. Sed interest audire Helinandum. Comperto, inquit, quod Carausius quidam nobilis insidias contra Romani regni fines moliretur, qui tamen procurator constitutus erat prouinciae quae est iuxta Oceanum, vbi Fanci iam secundo suis sedibus expulsi iuxta Gallorum et Saxonum confinia consederant: misit illuc per Rheni fluminis alueum partem sui exercitus Maximianus, cuius militari virtute nefarius cassaretur inceptus: in quo itinere Gereonem, Victorem, Cassium, et Florentium felices turmae Chrstianorum sequebantur. Ac post multa, Repererunt Romani primarios milites, Cassium et Florentium cum septem aliis similis constantiae viris iuxta Veronam ciuitatem in ripa Rheni fluminis considentes, aliosque cum eis eiusdem agminis. Hos quum agnouissent de Orientali fuisse praesidio, seuientes contra eos peremerunt. Postea addit, eosdem persecutores in campis Agrippinae magnae ciuitatis Gereonem cum sociis CCCXVIII interemisse, locoque inditum ab accolis nomen Ad martyres. Inde profectos. Troiam, quae est Xanten. Haud multo post, Maximo iterum et Aquilino Coss. pleraeque Germaniae nationes, quod saepe ante fecerant, inter se conspirarunt, vltimum excidium Galliis intentantes, nihil etiam Maximiani praesentiam reueriti. Hi fuere, non solum Burgundiones et Allemanni, sed etiam Chaibones, et Heruli, qui traiecto Rheno quum in provincias proximas irrupissent, omnia caede, vastatione, atque incendio miscuerunt. Quo tumultu excitatus Maximianus castra aduersus eos mouit; sed ubi Burgundiones et Allemannos fame et pestilentia, duobus extremis malis laborate intellexit, relictis ijs contulit se in Chaibonas et Herulos, ipsosque protinus profligauit. Audiamus Panegyristem Belgam, Quum omnes barbarae nationes excidium vniuersae Galliae minarentur, neque solum Burgundiones et Allemanni, sed etiam Chaibones Herulique viribus primi, locis vltimi praecipiti impetu

in has prouincias irruissent, quis Deus tam insperatam salutem nobus attulisset nisi tu adfuissis? Tu enim diuinae Prouidentiae imperator, consilio prius quam vi bellum gerendum ratus, caeteros quidem perduelles, quibus ipsa pestifera erat multitudo, ire passus es in profundam famem, et ex fame in pestilentiam: Chaibones autem Herulosque non dignatus es pariter perdere. Atque vt interim diuina virtius tua exercitatione solita non careret, aperto Marte atque eo impetu eos perculisti, non vniuerso ad id praelium vsus exercitu, sed paucis cohortibus. Ita cuncti Chaibones, Herulique cuncti, tanta internecione caesi interfectique sunt, vt extinctos eos relictis domi coniugibus ac matribus non profugus aliquis e praelio, sed victoria tuae gloria nuntiaret. Transeo innumerabiles tuas tota Gallia pugnas atque victorias. Quod autem maius euenire potuit illa tua in Germaniam trangressione qua tu primus omnium probasti, Remani imperij nullum esse terminum nisi qui tuorum esset arbitriorum? Atqui Rhenum antea videbatur ipsa sic natura duxisse, vt eo limite Romanae prouincia ab immanitate barbarica vindicarentur. Et quis vnquam ante vos princeps non gratulatus est, Gallias illorum amne muniri? Quando non sine metu nostro Rheni alueum minuit diu serena tempestas? Quando non cum securitate nostra illus diluuia creuerunt? Exinde igitur soluto animo ac libero sumus, licet Rhenus arescat, tenuique lapsu vix leues calculos perspicuo vado pellat; Nullus inde metus est. Quicquid vltra Rhenum prospicio Romanum est. Et interiectis pauculis. Ingessus es nuper illam quae Rhaetis est obiesta Germaniam, similique virtute Romanum limitem victoria protulit. Ponte enim super Rhenum strato exercituque transmisso Maximianus Allemanniam inijt, ac rege ejus inter ipsas quas moliebatut insidias capto, ab ipso ponte vsque ad Danubij caput continentet Allemannos praeliis prospere factis edomuit, ac totam regionem ferro atque igne vastitam opibus exhausit. In Scythia vero, Virtungi et Carpi, quorum illi e Gothis profecti in Grutungos ac Teruingos erant distributi, trans Istrum a Diocletiano compulsi sunt Interea Batauorum regio a Francis occupata dudum et recta, nunciabatur ad Carausium vel nouitatis studio, vel praedae auiditate, vel quietis taedio, vel vicinae gentis societate, erat enim Carausius Menapius, pellecta, defecisse: quae res Maximianum impulit. vt omnes belli curas apparatusque conuerteret in Batauos et Britannos. Ac Batauorum quidem solum ita describit Panegyristes. Regio illa quam obliquis meatibus Vahalis interfluit, quamque divortio sui Rhenus amplectitur, pene, vt cum verbi periculo loquar, terra non est; ita penitus aquis imbuta permaduit, vt non solum qua manifeste palustris est, cedat ad nixum, et hauriat pressa vestigium, sed etiam vbi paullo videtur firmior, pedum pulsu tentata quatiatur, et sentire se procul mota testetur: ita res est, subiacentibus innatat, et suspensa late vacillat, vt merito quis dixerit, exercendum fuisse tali solo militem ad nauale certamen. In hac regione Francos deuicit, ita vt eos neque fraudes locorum, neque perfugia siluarum tegere potuerint, quo minus omnes se dedere cogerentur, et cum coniugibus ac liberis caeteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent, eaque colendo exornarent. Atque huc spectant ista eiusdem Panegyristae. Arat ergo nunc mihi Chaucus et Frisius, et ille vagus, ille praedator exercitus mihi operatur, et frequentat nundinas meas, mihi ille cultor barbarus laxat annonam. Quinetiam si ad delectum vocetur, adcurrit, et obsequijs teritur, et tergo coercetur, et seruire se militiae gratulatur. Britannicam vero expeditionem propter nauium infrequentiam differendam duxit. Gerabon Francorum rex in pacem admissus est,

multae Franeorum familiae in fines Galliae traductae sunt, atque in agris Neruiorum et Treuirorum locatae. Anno a Christo nato CCXC natalitia sua Maximianus Treuiris celebrauit; In ea pompa Mamertinus Rhetor Belgicus orationem habuit, in qua praeter Diocletiani res aduersus Scythas feliciter gestas, recensuit etiam quae a Maximiano prospere gesta erant in Gallijs, vtque Burgundiones Allemannorum agros occupauerint, Allemanni vero sua clade quaesitas terras amiserint, ac postea repetiuerint. Eopse anno CONSTANTIVS Chlorus iam a Maximiano adoptatus compositis in littore Gallico rebus Batauos oppugnare instituit, qui Britannico tumultu sollicitantibus Francis quum defecissent, tumultuabantur. Quibus compressis, multos ille Francos in agros Haeduorum Lingonum, Rhemorum, Tricassiorum, et Ambianorum excolendos atque a solirudine vindicandos transtulit. Itaque sequenti [note: An. Chr. 292. ] anno Panegyrlsta post exaggeratam victoriam quam a. Britannis Caesar reportarat, sic tandem concludit, Sicut tuo, Maximiane nutu Neruiorum et Treuirorum arua iacentia receptus in leges Francus excoluit, ita nunc per victorias tuas, Constanti Caesar inuicte, quicquid infrequens Ambiano et Bellouaco et Tricassino solo Lingonicoque restabat, Batauo cultore reuirescit; quinetiam illa, cuius nomine mihi peculiariter gratulandum, deuotissima vobis Haduorum ciustas ex hac Britannicae facultate victoriae plurimos quibus illa prouinciae redundabat, accepit artifices, et nunc exstructione veterum domorum et refectione operum publicorum et templorum restauratione consurgit. Nec multo post Allemanni Rhenum [note: Anno 296. ] glacie concretum hieme transmittentes, Lingonas infestarunr. Constantius eos repressurus in campis Vindonensium, vno eodemque die aduersam pariter et secundam fortunam expertus est. Nam fugato ab Allemannis exercitu vix ipse reste e moenibus dimisso in vrbem attractus seruatusque est. Sed repetito post quinque horatum spatium certamine iterum cum illis congressus LX ipsorum milla prostauit, caeteri quum per glaciem Rhenum transmisissent, in deditionem accepti sunt. Porro Constantio [note: Lib. III. in Clinia. ] huic acceptum ferendum est beneficium scholae Menianae in Augustodunensium oppido; de quo nos suo loco.

CAP. X. Sequentia, sub CONSTANTINO et CRISPO, ex Zosimo, et Panegyristis.

[note: An. Chr. CCVII. ] CONSTANTINVS post obitum Constantij patris (obijt is Eboraci in Britannia) noudum tamen Augustus duos reges barbaros Asaricum et Gaisonem cepit, qui violara pace quam cum Constantio patre pepigerant, Galliam absente illo innaserant. Testatur id Panegyristes oratione in Maximianum et Constant. Nam quum de patre dixisset: Multa ille Francorum millia qui Bataniam aliasque cis Rhenum terras inuaserant, interfecit, depulit, abduxit; postea ad Constantinum conuersa oratione heac subdit. Tu iam ab ipsis eorum regibus auspicatus es, simulque et praeterita illorum scelera punisti, et totius gentis lubricam fidem timore vinxisti. Et Nazarius. Tuferocissimis regibus Asarico et Comite Gaiso captis, tanta lauderes bellicas auspicatus es, vt iam inauditae magnitudinis obsidem teneamus. Vt Herculem ferunt tenerum adhuc atque lactantem duos angues manu elisisse; vt iam infanialo in doles futuri roboris immicaret: sic tu Imperator in ipsis Imperij tui cunubulis, quasi geminos dracones necares, per faeuissimorum regum famosa supplicia ludebas. Sequente anno illatum est [note: An Chr. CCCVIII] bellum Bructeris, Francorum populis, qui regum suorum efferati supplicijs, tumultuabantur. Eos Constantinus transmisso Rheno subito inuasit nihil tale cogitantes, vicos

incendit, mares post triumphum edito magnifico spectaculo belluis dilaniandos dedit. Vtque Francos magis terreret inopinati aduentus formidine, exstruxit etiam ad Coloniam Agrippinae pontem, qua amnis est impetuosissimus; cum castro in ipso Francorum solo: quo facto perculsi Franci missis legatis datisque obsidibus pacem impetrauere. Huc puto refendam inscriptionem eam quam in coenobio Diuitensi contra Agrippinam quum murus quidam dirueretur, tepertam esse in tabula lapidea testatur [note: Rer. Ger. Lib. I. ] B. Rhenanus DIVITENSE MVNIMENTVM IN TERRA FRANCORVM AB IMP. CAES. FL. VAL. CONSTANTINO PRO MILITIBVS IN TVTELAM GALLIARVM COLLOCANDIS. Eodem anno etiam Bructeri, Chamaui, Cherusci, Vangiones, Allemanni, et Tubantes, qui Constantino aduersus Maximianum, dominaudi libidine imperium quod deposuerat reposcentem, prosecti rebellarant, blanditijs potius et benignis verbis quam armorum vi ad societatem redacti sunt. Huc refero ista Nazarij Rhetoris. Quid memorem Bructeros, quid Chamauos? quid Cheruscos, Vangiones, Allemannos, Tubantes? bellicum strepunt nomina, et immanitas barbariae in ipsis vocabulis adhibet honorem. Hi omnes sigillatim, dein pariter armati, conspiratione foederatae societatis exarserant. Tu tamen, Imperator, quum tantam belli molem videres, nihil magis timuisti, quam ne timereris. Adis barbaros, et dissimulato Principis habitu quam proxime poteras cum duobus accedis. Facis verba: Spem illorum agitas et versas, crudelitatem negas esse praesentem. Post confectum Romae Maxentium audiens rursus Constantinus Francos foedus violasse, ac delectis irruptionis autoribus ad Rhenum tendere, eadem festinatione qua redierat in Galliam, ad inferiorem Germaniae limitem properauit. Coerciti sunt eius praesentia Franci; At ille periculum ipsorum fidei facturus, simulat discessum ad superiorem exercitum: Reuersi igitur Franci, subito oppressi sunt. Quam rem Gallicanus Orator hisce verbis descripsit. Illico tu Francis obuius fuisti, et praesentia tua ne auderent transitum Rheni, terruisti. Etiam videbaris rem votis tuis fecisse contrariam, quod inhibita eruptione tion foret materia victoriae. Sed inopinato consilio vsus (abijsti enim simulato nuncio maioris in superiore limite tumultus) occasionem stolidis ac ferinis mentibus obtulisti in nostra veniendi, relictis in occulta ducibus, qui securos adorirentur. Quo quum venissent, consilium tuum sequitur fortuna; Toto Rheni alueo oppleto nauibus deuectus, terras eorum ac domos moestas lugentesque populatus es; tantamque cladem vastitatemque periturae genti intulisti, vt [note: An. Chr. CCCXII. ] vix post illud nomen habitura sit. Circa idem tempus ad petitionem Caeciliani Cathaginensis dari sunt qui caussam Ecclesiasticam aduersus Donatum accusatorem cognoscerent ex Italia XV, ex Gallia tres, Maternus Agrippinensis, Rhaeticus Augostodunensis, et Marinus Arelatensis, quos magnae fuisse et autoritatis et eruditionis necesse est. Hi Romae Caecilianum absoluerunt, Donatum condemnarunt, confitentem se rebaptizasse, et Episcopis lapsis manus imposuisse. Eosdem offendo sequenti etiam anno in [note: An. Chr. CCCXIII. ] Concilio Arelatensi. Porro Constantino dum Arelate esset, puer natus est e Fausta, quem a se Constantinum appel lauit. Inde Treuiros concessit in hiberna, vbi ludos ob victoriam Francicam edidit, regia quidem magnificentia, sed crudelitate inhumana. Seruatos enim e praelio in arena occidendos curauit, spectaculum sibi et ciuibus. Et tamen hocipsum celebrat orator Gallus. Quid, inquit, hoc triumpho pulcrius, quod caedibus hostium vtisur etiam ad nostram omnium voluptatem, et pompam munerum de reliquijs barbaricae cladis exaggerat? ac tantam captiourum multitudinem bestijs obijcit, qui quum exitium differre liceat, perire festinant, seseque letalibus vulneribus et mortibus offerunt. Ex quo apparet, trucem Francum ferina sola carne distentum,

qui vitam contemnat, quantae molis sit superare vel capere; quod tu Imperator in ipso conspectu barbariae paullo, [note: An. Chr. CCCXVI. ] ante fecisti. Haud multo post, CRISPVS Caesar, Constantini filius ad tutandam aduersus Germanos Galliam a patre relictus Treuiris, limites imperij egregie defendit, caesis Francis, quod etiam Nazarius in Quinquennalibus Constantini indicauit his verbis, Francorum natio foecunda malis suis ita raptim adolenit Ad gloriam vestram, vt fortissimo Caesari primitias ingentis victoria daret, quum memoria acceptae cladis non infracta sed asperata pugnaret. Sed et Allemannos ab eo victos testantur numi, inquorum aduersa parte legitur FL. IVL. CRISPVS NOB. CAES. in auersa conspicitur figura nuda et radiata, dexteram cleuans, sinistra globum tenens, cum litteris, ALEMANNIA DEVICTA SIRMI. Alius habet, ALEMANNIA [note: An. Chr. CCCXXVIII] CAPTA. Posthaec Constantinus exstructa vrbe in Oriente, cui a se nomen dedit, Sarmatas Vandalosque a Gothis pulsos in Pannoniam recepit, primusque vt refert Zosimus, barbaros Romanae militiae adscripsit; Qua quidem in re iudicio fallitur; sed quod addit, verissimum est, rem istam magnarum postea in imperio mutationum caussam dedisse: nam quod cum ratione et modo fecerant hactenus priores Imperatores, id promiscue ille, sine delectu et modo permisit, vt inopes, et vagae, sediumque expertes gentes intra limirem Romani imperij reciperentur. Constantini ergo siue consilium siue necessitatem imirati posteriores imperatores, Constantius, Valens, Theodosius, integras nationes trans Danubium, inque Romanis prouincijs mansionem quaerentes, admisere, ac postea fortissimum quemque ex ijs et prudentissimum ad honores militares euexere, exhausta iam et fracta Romanorum, vt videtur, virtute, nihilque pristinum spirante. Ita superato vtrimque imperij termino, Rheno, inquam, et Danubio, incubuere ipsis, hinc Alamanni, Franci, Sueui, Saxones: illinc Gothi, Alani, Gepidae, Vandali, Hunni, Germaniamque ipsam in Gallias, Hispaniam, Italiam, Africamque effudere.

CAP. XI. Quaenam fuerit ratio militiae Romano et ordinat ionum per Gallias et Germanias post diuisum imperium, ex Notitia Imperij.

QVia vero Romani imperij tanquam corporis senio ac morbis confecti, ab hoc inde tempore potissimum cepit decrescere potentia, efferentibus imprimis se Germanorum copijs, siue libertatis studio, seu taedio alieni dominij, non videbor forre abs re facturus, si ostendero hoc loco ex Noritia Imperij quaenam fuerint Populi Romani vires, et quae ipsorum ad debellandam Germaniam copiae. Occurrunt igitur inter officia,

Dux et Praeses Germaniae primae, in qua Moguntiacum, Argentoratum, Nemetes, et Vangiones.

Dux et Praeses Germaniae secundae, in qua Colonia Agrippmensis: Hunc nullum ponit Notitia:

Dux et Praeses Belgicae primae, cujus metropolis Treuirorum Colonia. Neque hunc ponit Notitia; duae tamen in ea dicuntur fuisse Legiones, vna Laetorum Lingonensium, altera Laetorum Actorum Epuso.

Dux Belgicae secunda, quae se a Mosa ad Sequanam vsque extendit. Huius ditio omnis dicitur littus Saxonicum. Sub hujus vero ducis dispositione fuere equites Dalmatae Marcis, in littore Saxonico, quod oppidum fuit ex aduerso Britanniae. Praefectus classis Samarobrigae,

Comes Argentoratensis, cuius quae ratio fuerit, ignoratur, neque enim id refert Notitia.

Dux Moguntiacensis, sub quo ponuntur in Notitia, Saletio, Tabernae, Vicus Iulius, Nemeres, Alta ripa, Vangiones, Moguntiacum, Bingium, Bodobrica, Confluentes, Autunnacum; habuit sub dispositione sua. Praefectum militum Pacensium Saletione; Praefectum militum Menapiorum, Tabernis: Praefectum militum Anderenicianorum, Vico Iulio: Praefectum militum Vindicum, in Nemetibus. Praefectum militum Martensium, ad Altam ripam. Praefectum militum secundae Flauiae in Vangionibus. Praefectum militum armigerorum Moguntiaci. Praefectum militum Bingensium, Bingij, Praefectum militum balistariorum Bodobricae. Praefectum militum defensorum Confluentibus: Praefectum militum Acinnensium, Autucnaci.

Fuere praeterea Thesauri, Remis, Augusta Vindelicorum, Lugduni, Arelati, Nemausi, Treuiris.

Argentariae, Remis et Treuiris, Arelati, quibus praeerat Praepositus Brambaricatiorum.

Cynegium, Rhemis, Tornaci, Treueris, Lugduni, Arelati, Augustoduni, quod postea translatum est Metas:

Suspicor quoque ad Naualia fuisse fabricam nauium, ob Rheni et lignorum ex siluis Arduenna et Hercynia opportunitatem, nomenque loco inditum ex re.

Iam in duodecim legionibus Palatims fuere etiam legiones Lib. XXVI. et XXVII. hae, TVNGRIANI seniores, lecti ex Tungris. Horum mentio est apud Marcellinum. CIMBRIANI lecti ex Cimbris, quos sub Comite Africae militasse constat.

In sexaginta auxilijs Palatinis fuere, BATAVI SENIORES, quos lego Comiti Italiae interdum obsecuros: interdum inter auxilia Palatina primi magistri militum praesentalis. Ammianus cos Herulis jungit quia simul militabant, vocatque cos auxilium velitare. Herulorum, inquit, Batanorumque [note: Lib. XX et XXVII. ] vexillum direptum: et rursum, Moto ergo velitari auxilio, Herulis scilicet Batauisque, et numeris Moesicorum, Dux Bononiam venit.

MATTIACI SENIORES: Hi sub comite Italiae merebant, reperiuntur vero etiam in Oriente sub primo magistro militum praesentali.

TVBANTES: qui sub Comite Hispaniarum merebant: Fuerunt eriam qui inter XVII auxilia Palatina in Oriente militarent.

SALII; Pars fuere Francorum. Hi in Galijs magistrum Equitum sequuntur: recensentur quoque iidem inter XVIII auxilia Palatina in Oriente.

Praeterea, sub dispositione Comitis et magistri equitum praesentalis fuere inter vexillationes nouem Palatinas

Inter vexillataiones Comitatenses, EQVITES MARCOMANNI. Erant igitur in ITALIA Tungricani Seniores, Bataui Seniores, Mattiasi Seniores, Brisgaui Iuniores, Mattiaci juniores, Marcomanni. In ILLYRICO Sagittarij Tungri, Sequani, Rhaeti, Tungri, Mattiaci. In GALLIA Mattiaci juniores, Salij Seniores, Bructeri, Ampsiuarij, Bataui, Bataui juniotes, Mattiaci juniores Gallicani, Menapij Seniores, Cortoriacenses, Audereniciani Tornacenses. IN HISPANIA Sagittarij Neruij, Tubantes, Brisgaui Seniores, Salij juniores Gallicani, Vesontes. In ARRICA Celtae juniores, Cimbriani. Et cum Comite magistro Equitum Galliarum, Equites Bataui Seniores. Equites Bataui iuniores.

Atque hac tam ordinatâ tamque instructâ legionibus, opibus, animis, consilio militia, videtur exiguo tempore expugnari potuisse Germania, ipsis praesertim operam suam accommodantibus Germaniae superioris atque inferioris prouincijs jam in societatem Romanam adsumtis, ac praeterea Transrhenanis perfugis aut mercenariis, nisi plus valuisset Romanorum armis ingenitus plerorumque animis patriae libertatis amor. Fatetur id de [note: Lib. XVI. Cap. I. ] Chaucis Plinius: qui post descriptas ipsorum miserabiles sedes, Et haegemes, inquit, si vincantur hodie a populo Romana, seruire se dicunt. Malebant scilicet vitam vtcumque tolerare in patria, quam extra eam amissa libertate delicatius viuere. Neque vero vnquam tantum profecissent Romani in illis debellandis, nisi mutuis plerumque irritatos dissi dijs inuasissent, aut vocati ad oppressae partis restitutionem, vtriusque oppressioni incubuissent. Hac discordia Bructeri iam olim excisi penitus sub Nerone a Chaumauis et Angriuarijs; Eodem consilio aluerunt Romani gentium inter se odia, neque minus incrementi rebus suis iperauerunt ex intestinis Germanorum moribus, quam ex ingenti illo quem retulimus armorum apparatu. [note: De morib. germani. ] Itaque hac mente optans Tacitus, Maneat, inquit, quaeso duretque gentibus si non amor nostri, at certe odium sui; quando vrgentibus imperij fatis nihil iam praestare fortuna maius potest, quam hostium discordiam. Euocati ergo Romani ad componendas partes, vel ad inuandos aduersus potentiorum arma infirmos atque oppressos, irritabant multo magis

dissentientes, ad mutuam perniciem: vel, si ita opportunum videretur, inuadebant ipsi regiones pulsis incolis, easque vel desertas relinquebant, vel suis militibus dabant colendas: Argumento est Boiocalus Ansibariorum dux, qui post peracta quinquaginta annorum stipendia sub Tiberio et Germanico, agros desertos incultosque occupauerat, adserens, sicut caelum dijs, ita terras generi mortalium datas; quaeque sint vacuae, eas publicas esse; neque esse humanitatis aut prudentiae Romanorum, vastitatem et solitudinem malle, quam amicos populos. Cui ab Auito responsum est, Non alios judices Romanos quam seipsos pati. Ita factum, vt quibus patria in qua vinerent de fuit, non defuerit terra qua honeste morerentur. Excisi euim sunt omnes. Nec fuit posterioribus seculis vel maior Romanorum comitas, vel minor Germanorum animus: indignum enim suis moribus judicabant, seruire alijs, in triumphum duci, spectaculum fieri alienae libidinis, alterius arbitrio mori debere, suo non posse viuere; virtutem quam in patria colere atque exercere licebat; extra eam colere non posse. Sed imprimis obfuit Germanis disciplinae militaris ignorantia; impetum enim animi, quo praecipue supra caeteras gentes valent, sine rationo initio secuti, ruebant in arma, et inermia corpora hostium gladijs plerumque exponebant. Postquam vero coeperunt ipsi quoque arma tractare, et disciplinae militari adsuescere, ausi sunt, non tantum fines suos tutari confidentius, quod sempet fecerant; et limitibus imperij transmissis vicinos populos longe lateque infestare; sed et de ipsa quoque imperij sede Italia et Roma inuadenda consilia agitare. Merito igitur Seneca, Quid Cimbrorum [note: Do Clem. ] Teuionorumque tot milla superfusa Alpibus ita sustulit, vt tantae cladis notitiam ad suos non nuntius, sed fama pertulerit, nisi quod erat illis ira pro virtute? quae vt aliquando perculit strauit que obuia, ita saepius sibi exitio est. Gormanis quid est animosius? quid ad incursum acrius? quid armorum cupidius? quibus innascuntur innutriunturque, quorum vnica illis cura est, in alia negligentibus? Quid induratius ad omnem patientiam? vt quibus magna ex parte non tegumenta corporum prouisa sunt, non suffugia aduersus perpetuum coeli rigorem; Hos tamen Hispani Gallique et Asiae Syriaeque molles bello viri, antequam legio visatur, caedunt; ob nullam rem aliam opportunos, quam ob iracundiam. Agedum, illis corporibus, illis animis, delicias, luxum, opesque ignor antibus da rationem, da disciplinam, vt nihil amplius dicam, necesse erit nobis certe mores Romanos repetere. Hisce igitur de caussis paullatim coepit decrescere vasta illa imperij Romani moles, Germanique in suis ipsi terris inque suis populis Allemannos et Francos fouerunt, ingentem suo tempore Romanis cladem perniciemque allaturos. Nam in Occidente quidem Allemanni ex superiore Germaniae Transrhenanae parte, et Franci ex inferione transmissis imperij limitibus orbem Romanum postea infestauerunt; ac torrentis in morem omnia prostrauerunt: In Oriente vero Gothi, Alani, Vandali, Hunni, traiecto Danubio, incubuere Italiae, Galliae, Hispaniae, Africae.

Cap. XII. Gesta sub CONSTANTIO Constantini maioris filio, IVLIANO, VALENTINIANO, Ex Ammiano Marcellino, Eutropio, Paulo Diacono, Aurelio Victore.

[note: An. Chr. CCCXXXVII] Post Constantini patris obitum, rerum potiti sunt, in Italia CONSTANS, in Gallia CONSTANTINVS, in Oriente CONSTANTIVS: Ac Athanasium quidem Treueris exsulantem restituit Constantinus

litteris ad populum Alexandrinum datis Treuiris XV Kal. Iulias. Idem quoque Transrhenanos summa ope inhibuit: Atque huius quidem victoriae testis est numus, inscriptionem hanc habens, ALEMANNIA DEVICTA, cum typo victoriae alatae et palmatae, victum subiectumque hominem laeuo pede caleantis; et in parte aduersa cum effigie Constantini iunioris. Post eius obitum Franci occasione illecti Rhenum violato foedere transiuerunt, et foede Galliam populari incoeperunt: sed repressi a Constante ad fines suos rediere. Constante vero ab Magnentio occiso, Constantius in Galliam profectus est vt Gundomado et Vadomario fratribus, Allemannorum regibus, obuiam iret, qui infestis incursionibus proximos Rheni limites diuexabant: ad cuius aduentum dilapsi barbari, occasionem ipsi praebuere exstruendae ad lacum Brigantinum Constantiae, atque ita Mediolanum in hiberna concessit. Syluanus tyrannidem quam in Gallia inuaserat, subito perdidit, confossus a militibus Braccatis et Cornutis. Post haec audita Germanorum in Gallias excursione, Iulianum Galli fratrem Caesarem sibi cooprauit, iuuenem tunc quidem litterarum gloria et Christianae pietatis laude florentem. Huc referenda est historia militis cuiusdam abreptitij quam in vita Hilarionis refert B. Hieronymus. Candidatus quidam Constantij imperatoris, ritila coma et candore corporis indicans prouinciam, (inter Saxones quippe et Allemannos gens eius non tam lata quam valida, apud historicos Germania, nunc vero Francia vocatur) antiquo, hoc est, ab infantia possessus a daemone, qui noctibus cum vlulare, ingemiscere, fremere dentibus compellebat, secreto ab imperatore euectionem petijt, caussam ei simpliciter indicans. Et acceptis ad Consularem quoque Palaestinum litteris, cum ingenti honore et comitatu Gazam deductus est. Quum ad Hilarionem venisseti, videres de oro barbaro et qui Prancam tantum et Latinam linguam nonerat, Syra ad purum verba resonare; vt non stridor, non aspiratio, non idioma aliquando Palaestini deesset cloquij. Confessus est daemon quo in eum intrasset ordine. Et vt interpretes eius intelligerent, qui Graecam tantum et Latinam linguam nouerant, Graece quoque cum interrogauit. Qui similiter et in verba eadem respondit. Memorabile et illud, quod inter Germanos tunc fuerint, qui non tantum Christanitatis leges admitterent, sed etiam diligenter libros sacros voluerent. In his eximij Sunia et Fretela, ad quos scribens B. Hieronymus, sic orditur. Vere in vobis Apostolicus et Propheticus sermo completus est, In omnem terram exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. Quis hoc crederet, vt Barbara Getarum lingua Hebraicum quaereret veritatem, et dormitantibus, imo contendentibus Graecis, ipsa Germania spiriius Sancti eloquia scrutaretur. Dudum callosa tenendo capulum manus, et digiti tractandis sagittis aptiores, ad stilum calamumque mollescunt, et bellicosa pectora reuertuntur in mansuctudinem Christianam. [note: An. Chr. CCCLVI. ] Sed nos hoc agamus. Iulianus igitur tendens in Gallias, Tauruni audiuit famam captae ac deletae Coloniae Agrippinae. Post ea per Decem pagos prosiciscens, audiensque Argentoratum, Brotomagum, Tabernas, Salisonem, Nemetas, Vangionas et Moguntiacum ciuitatem barbaros possidentes; nam oppida vtpore validiora firmioraque studio vitauerant, ante omnia statuit Brotomagum occupare: Et fecit. Apud Vangionas S. Martinus militiam exuit. Inde per deserta loca, nulla enim per eos tractus ciuitas erat, neque castellum, nisi quod apud confluentes Mosellae et Rheni Rigodulum (si recta est apud Ammianum lectio) erat oppidum, et vna propter Coloniam turris, Agrippinam tandem venit Iulianus, ac tamdiu illic commoratus est, donec Franci reges furore mitescente pacem firmauerunt, vrbemque deseruerunt munitissimam. Haud multo post Iulianus tumultu Germanorum excitus, Senonibus Rhemisque relictis properauit ad Barbaros. Interea

Allemanni in arctum coacti, premente eos hinc Seucro, inde Barbatione cum XXV millibus armatorum, [note: Ammia. Lib. XVI. ] inter vtriusque exercitus castra dilapsi inuasere Lugdunum incautam, eamque populatam etiam exussissent, nisi portis exclusi, iram in suburbia vertissent, quae illi funditus vastauere. Qua re cognita Iulianus protinus itineribus omnibus ingenti militum manu insessis, cunctos oppressit. Tres Tabernas ab Allemannis dirutas (munimentum id erat Rheno vicinum) restaurauit. Allemannorum interea reges Chonodamarius, Vestralpus, Vrius et Vrsicinus, cum Serapione, Sinomario, et Hortario consedere prope Argentoratum, rati Caesarem quem iam Barbatio Romam profectus apud Constantium falsis criminibus accusabat, extrema metuentem retrocessisse: Sed Iulianus instructa acie cum ijs congressus, ope imprimis Cornutorum et Bracatorum, quibus se iunxerunt Bataui, victor fuit. Ceciderunt e barbaris sex mille. Plerosque fugientium hausit Rhenus: Chonodomarius in potestatem viuus venit. Iulianus compacto ponte ad Moguntiacum, amnem traiecit, agroque hostium incenso, castellum quod a Traiano exstructum Allemanni cuerterant, restaurauit. Seuerus magister equitum Rhemos per Agrippinam et Iuliacum petens, Francos offendit vacua praesidia vastantes. Horum ille partem fugauit, partem Iuliano Caesari vincendam reliquit. Confecta Parisijs hyeme Caesar, etiam ante Iulium mensem, a quo Gallicae expeditiones incipiunt, iter in Germaniam inferiorem suscepit, non exspectata anni maturicate. Ac primum Francos perijt quos Salios vocant, iampridem ausos in Romano solo apud Toxandriam sibi domicilia exstruere. Tungri vltro deditionem fecere. Chamaui magna ex parte fracti bello sunt. Tria quoque castella ad ripam Mosae sita, quae hostis vastauerat, restituit. Inde contexto ponte nauali, Rhenum transiuit, inque Allemannorum fines ingressus, reges ipsorum aliquot in [note: An. Chr. CCCLIX. ] fidem recepit. Posthaec refecit euersa bellis oppida, horrea incensa restituit, eademque annona repleuit: occupauit quoque Castra Herculis, Quadriburgum, Tricesimas, Nouesium, Bonnam, Antunnacum, Bingium, et aliquantisper Moguntiaci moratus statuit per pontem ibi constitutum in Germanorum terras excurrere: sed mutata sententia alibi pontem ftrauit; perque illum Allemannos ferro ac flamma insecutus, omnia vastauit. Vbi vero ad fines Allemannorum et Burgundionum venit, subsedit, et cum ipsorum regulis Macriano, Hariobaude, Vadomario, cuius sedes erat contra Rauracos, pro Vrio atque Vrsicio pacem inijt, ea lege, vt captiuos redderent, prioribus incursionibus in ipsorum potestatem redactos. Sequente anno Iulianus in Britanniam profectus ad sedandos eius insulae motus, Batauos Herulosque velites secum abduxit, quos prorinus Constantius reuocauit, misso in eam rem Decentio tribuno, qui etiam plerosque e Celtis Petulantibus ei abstulit. Eodem anno Iulianus transmisso Rheno Francorum regionem inuasit eam quam colebant Attuarij: inde ad Rauracos festinans, per Vesontionem [note: An. Chr. CCCLXI. ] Viennam venit. Audita vero Allemannorum in Rhaetiam irruptione, misso aduersus cos Comite Libinione ipsos ad deditionem coegit, Vadomari Francorum regis qui Constantio impensius fauebat proditione detecta. Constantium sequutus in imperio est is de quo iam multa narrauimus FL. CL. IVLIANVS; dictus ob fidei Christianae quam professus fuerat desertionem, Apostata et Parabates. Hic biennio illo quo imperauit, nihil in Germania fecisse legitut. Sub VALENTINIANO Allemanni [note: An. Chr. CCCLXV. ] iampridem a Iuliano pacati, rursus ad arma se contulerunt. [note: Ammia. Lib. XXVI. ] Gallias Rhaetiasque simul Allemanni populabantur, Sarmatae et Quadi Pannonias, Picti, Saxones, Scoti, et Attacotti Britannias. Allemanni conquerebantur, legatos suos missos in Comitatum ad munera certa et praestituta

ex more recipienda (quod argumentum est redemptam hactenus ab ipsis pacem fuisse) minorum et viliorum oblatione, ac praeterea verbis iniquioribus parum ex sua dignitate exceptos fuisse, tractatos imo ab Vrsacio tunc magistro officiorum iracundo et saeuo, inhonestius; Quam illi ignominiam genti suae illatam, exaggerantibus fastum legatis, pro ingenti contumelia reputantes, armis vltum ibant. Superato igitur Romani imperij limite, proxima quaeque effusissime depopulabantur. Opposuit se ipsis Carietto, Comes per vtramque Germaniam datus, adsumpto in societatem Seueriano cum legionibus Diuitensibus Tungricanis, Hi ponte in flumen iniecto audacter fines hostium sed infeliciter inuaserunt: Seuerianus enim grauiter vulneratus est, Carietto interfectus, Herulorum Batauorumque vexillum direprum, caeteri in fugam cum maximae partis interitu acti sunt. Sed reparauit hoc damnum missus a Valentiniano Iouius, tribus praelijs [note: An. Chr. CCCLXVII. ] commissis. Sequenti anno Valentinianus apud Ambianos constitutus adeo perieuloso morbo iactatus est, vt quidam illius vitae diffidentes, occulta agitarent de successore consilia: qua re cognita ipse statim vt conualuit Gratianum filium suum Augustali dignicate ornauit. Eodem tempore Saxones, ijsque finitimi Franci, praedis incendijsque faciendis atque hominibus in seruitutem abstrahendis omnia inuia faciebant. Valentinianus ea re cognita, auditoque Nectaridium Comitem maritimi tractus occisum, Bulchobaudem ducem ab ijs circumuentum, protinus Theodosium, eius Theodosij qui postea imperauit patrem in Britanniam destinauit. Is ergo accepro exercitu quum ad Bononiense littus venisset, secundo aestu traiecit, stationemque habuit ad Rutupias, Batauis, Herulis, Iouijs, Victoribus sequi iussis, alio, vt videtur, itinere. In hac expedione narrat Latinus Pacatus oratione ea qua Theodosium laudauit attritam ab ipso pedestribus praelijs Batautam, Saxonesque bellis naualibus consumptos; quod argumentum est, non solam ipsum tunc temporis tenuisse Britanniam. At Germani traiecto cum expeditis militibus Rheno, Moguntiacum praesidijs vacuum clam accessere, duce Raudo, et Christianos solemni sacro Paschatis occupatos ita turbaruant, vt multis occisis, caeteros vtriusque sexus, cum ingenti supellectile inde abduxerint. Qua re incensi Romani, Vitichabium regem Allemannorum qui omnium tumultuum autor credebatur, per ministrum mercede corruptum, parum laudabili facto interemerunt. [note: An. Chr. CCCLXVIII. ] Postea vero adulto iam vere Valentinianus ipse Rhenum vna cum Gratiano Augusto transmisit: progressusque ad interiora peruenit Solicinium, vnde post acrem cum Allemanis pugnam, amisso optimo quoque exercitus sui duce, vix ipse e periculo eluctatus, Treuiros reuersus est. At Imperator vt infestas Germanorum in Galliam excursiones cohiberet, Rhenum a Rhaetijs vsque ad Oceanum [note: An. Chr. CCCLXIX. Lib. 28. ] magnis munire molibus aggressus est; Castella igitur et moles excelsas, per habiles vt loquitur Ammianus locos, et opportunos qua Galliarum ex tenditur longitudo exstruxit; vetera communiuit, collapsa restituit, nonnunquam etiam vltra flumen aedificijs positis subradens barbaros fines. Vnum vero insigne munimentum, celsum pariter et tutum exstruxit ad Nicrum amnem; sed quum metueret, ne illud vndarum appulsu paullatim subuerti posset, statuit impetum fluminis aliorsum abducere. Itaque eflosso nouo alueo, et vetere non sine ingenti molestia obstructo, tandem id quod voluit consecutus est. Excitauit quoque ad montem Piri trans Rhenum insigne munimentum, praeter pacta cum Allemannis inita; Videntur enim studiose hoc cauisse Germani, ne quas in suo solo Romani arces aut castella exstruerent. Itaque hac re non leuiter offensi Allemanni premebant iram. Saxones vero Oceano quem accolebant superato limitem Romanum

inuecti in Gallias penetrauerunt: sed repulsi quum eo quo venerant itinere in patriam redirent, a Romanis ad vnum omnes caesi sunt. Orosius eam victoriam sic describit. Valentinianus, inquit, Saxones gentem in Oceani littoribus et paludibus inuijs sitam, virtute atque agilirate terribilem, periculosam Romanis finibus, eruptionem magna mole meditantem, in ipsis Francorum finibus oppressit. Quibus protinus ea subiungit, quae ipsius malo [note: Lib. VII Cap. 38] verbis, quam nostris referre. Burgundionum quoque nouorum hostum nouum nomen, plusquam octoginta millia ripae Rheni stuminis insederunt. Hos quondam subacta inferiore Germania a Druso et Tiberio adoptinis ilijs Casaris, per castra dispositos, aiunt in magnam coaluisse gentem, atque ita etiam nomen ex opere praesumpsisse, quia crebra per limtiem habit acula constituta, Burgos vulgo vocabane. Eorum esse praeualidam et perniciosam manum, Galliae, inquit, hodieque testes sunt, in quibus praesumpta possessione consistunt; quamuis prouidentia Dei omnes Christiani modo facti Catholica fide, nostrisque clericis quibus obedirent receptis, blande, mansuete, innocenterque vinuant, non quasicum subiectis Gallis, sed vt vere cum fratribus Christianis. Haec ille sub Arcadio et Honorio. Alij natrant, Valentinianum missis clam ad Burgundos nuncijs, ipsos originis suae admonuisse, cumque eorum regibus pepigisse, vt ipsi constituto die ab vna parte Allemannos inuaderent; se transmisso Rheno ab altera ipsos adgressurum. Burgundiones autem memoria ortus sui, et quod cum Allemannis assidue de salinis contenderent, Valentiniano libenter obsequutos, octoginta milla armatorum collegisse; easque copias mature ad Rhenum misisse. Quum vero Valentinianus constituto die non adesset, neque promissis suis reliquis sterisset, Burgundiones missis ad Comitem superioris Germaniae legatis, petijsse, vt sibi domum repetentibus manus auxiliaris daretur, quae terga ipsorum ad sedes suas properantium aduersus Allemannos protegeret: vbi vero neque diserte negari sibi, nequo prompte concedi viderunt, ipsos indignatione accensos discessisse. Suspicor omnino Burgundiones eo tempore partem illam insedisse Hassiae, quam praeterfluit fluuius Sala, qui in Moenum sese exonerat. Posthaec Valentinianus [note: An. Chr. CCCLXXIII. ] transmisso Rheno Macrianum Allemannorum regem bello petijt, eiusque regionem ad LXX millia passuum vsque flammis vastauit; regemque Bucinobantibus (quae gens erat Allemanna) dedit Fraomarium, quem postea Germanicis militibus in Britannia agentibus praefecit. Atque haec hactenus sub Valentiniano seniore et Gratiano filio: de quibus exstat Epigramma Ausonij sub persona Danubij loquentis,

Fuit autem Gratiani, qui post patris obitum cum fratre imperium suscepit, praeceptor Ausonius, qui illum in epigrammate sic compellat,

Ac dicti sunt Valentinianus. Valens, Gratianus (simul enim aliquamdiu rexerunt) Germanici, Allemannici, Francici. Testatur id inscriptio quae exstat Romae in ponte Caestio ad insulam Tiberinam,

DOMINI NOSTRI IMPERATORES CAESARES FL. VALENTINIANVS PIVS FELIX MAXIMVS VICTOR AC TRIVMF. SEMPER AVG. PONTIF. MAX. TRIB. POT. VII. IMP. VI. CONS. II. P. P. P.

ET FL. VALENS PIVS PELIX. MAX. VICTOR. AC TRIVMF. SEMPER AVG. PONTIF. MAXIMVS. GERMANIC. MAX. ALAMANN. MAX. FRANC. MAX. GOTHIC. MAX. TRIB. POT. VII. IMP. VI. CONS. II. P. P. P.

ET FL. GRATIANVS PIVS FELIX MAX. VICTOR AC TRIVMF. SEMPER AVG. PONTIF. MAXIMVS. GERMANICVS MAX. ALAMANN. MAX. FRANC. MAX. GOTHIC. MAX. TRIB. POT. III. IMP. II. CONS. PRIMVM P. P. P.

PONTEM FELICIS NOMINIS GRATIANI IN. VSVM. SENATVS AC POPVLI ROM. CONSTITVI DEDICARIQVE IVSSERVNT.

Sub his Lentienses, Allemannicus populus, tractui Rhaetiarum confinis, vt loquitur Ammianus, Februario mense Rhenum glacie concretum traiecerunt. Sed repressi sunt, apud Argentuariam; pugnatum vero est tanta virtute, vt et rex Germanorum occisus sit, et praeter paucos omnes occubuerint. Qua victoria parta Gratianus Rheno transmisso in ipsam Lentiensium regionem irrupit, multisque praelijs feliciter confectis, ad suos redijt, data Germanis pace.

CAP. XIII. De HVNNIS, GOTHIS, VANDALIS, eorumque in Italiam, Germaniam, Galliam, Hispaniam, Africam irruptione ex Ammiano, Orosio, Paulo Diacono, Procopio, Jornande.

ATQVE hactenus in Germania habuimus Allemannos, Francos, Burgundos, et Gothos, quibus potius vicinae gentes Gallicae Pannonicaeque quam ipsa Germania concussa fuit: Sequentur nunc illa tempora, quibus totum Romanum imperium in discrimen venit. Sub Valentiniano enim Valente et Gratiano Augustis anno a Christo nato CCCLXXVI ingens imperio Romano euenit mutatio. Gothi quippe et Alani exagitati ab Hunnis in Thraciam irrupere adsumtis in societatem vicinis gentibus, quae res immanem toti orbi vastitiem postea intulit. Ac gentes istas plerasque Germanas fuisse ex iis quae ad Septentrionem et Ortum maxime vergunt, indicant tum locorum descriptiones tum nominum origines: Sed errant saepe in Gothis autores boni, confuduntque hos cum Getis et Gothinis, quum diuersae gentes hae sint. Hunni, ergo Scythiae vltra Tanaim vltraque Maeotim gens, transmissa palude in Scythiam Europaeam traiecere, atque Alanorum regiorem primum sibi obuiam inuasere, magnaque strage edita ipsos ad belli societatem adegere. Hunnos istos prolixe [note: Lib. XXXVI. ] describit Ammianus, ac post eum Sidonius: nos ex Claudiano in Rufinum haec paucula describemus,

Haec igitur gens, Moeotide palude superioribus annis transmissa in Scythiam Europaeam sese effuderat, atque Alanorum regionem occurrentem inuaserat, ipsosque sibi ad commilitium adsumpserat. Erant autem jampridem in Scythia Getae Gothis permixti; quorum nominis adfinitas gentes duas origine diuersas confudit, vt vel vtrique e Scythis, vel vtrique e Germanis, vel Gothi e Scythis, Getae e Germanis profecti crederentur. Ac Gothorum alij Visigothi, alij Ostrogothi dicebantur: quasi dicas Gothos occidentales et orientales. Visigothi vero qui et Vittungi appellati sunt, quidam fuere Grutungi, alij vero Teruingi. Alani igitur ab Hunnis pressi, iisdem adiuuantibus Hunnis, Grutungos adorti sunt, tanta belli mole, vt Hermenerichus ipsorum rex sibi mortem consciuerit: et Vithimaris qui ei successit, praelio occubuerit, paruique ipsius filij Viderichi rutores, Alatheus et Saphrax spe resistendi abiecta, occulte ad Danastum amnem qui inter Danubium et Botysthenem fluit, recesserint. Quod vbi sensit Athanaricus rex Teruingorum, positis et ipse ad flumen castris, consedit. Sed ipsum Hunni et Alani vado superato praeter exspectationem adorti, compulerunt ad maximos montes. Athanaricum plerique Teruingij, pertaesi perpetuorum cum Hunnis bellorum, atque inopia coacti, deseruere, ac ducibus Alauino et Fritigerno ad ripas Istri consedere, Thracia potissimum ad mansionem approbata. Misere quoque ad Valentem Antiochiae agentem, rogatum vt se reciperet, pollicentes fidelem ipsi in bellis operam, et fidei Christianae susceptionem. Admisit ipsos Valens; Petentibus vero Gothis [note: Lib. XI. ] (Verba sunt Pauli Diaconi) vt eis Episcopos mitteret, a quibus fidei rudimenta susciperent, Valens doctores ad eos misit Arianos, qui eos in nomine Patris per Filium, in Sp. sancto baptizarunt; Atque ita vniuersa illa gens effecta est Ariana. Nec multo post Viderichus rex Grutungorum, qui et ipsi Gothi erant, cum Alatheo et Saphrace et Fanabo ad Istrum, gentilium suorum secuti exemplum, venere, orantes, vt et ipsi reciperentur: Sed repudiati sunt a Lupiceno Thraciae Comite, et Maximo Duce, hominibus summae temeritatis, crudelitatis, et auaritiae; Tumultuantibus vero Teruingiis, eo quod seruiliter admodum a Comite haberentur, neque ipsis subministrarent ad victum necessaria, aduenit cum Grutingis Viderichus, traiecto amne; Ibi, aliquoties cum Romanis exercitibus certarunt, necessitatem vltimam pro stimulo fortirudinis admouentibus ipsorum ducibus, donec tandem ipsum quoque Valentem superarunt atque in casulam deportatum, quod faucius esset, admoto igni concremarunt. Hieron. in Appendice ad Chronicon Eusebij. Gens Hunnorum Gothos vastat; qui a Romanis sine depositione armorum suscepti, per auaritiam Maxime ducis ad rebellandum fame coacti sunt. Idem ad annum CCCLXXIX. Superatis in congressione Romanis, Gothi funduntur in Thraciam. Et rursum: Lacrimabile bellum in Thracia; in quo, deserente equitum praesidio Romanae legiones a Gothis cinctae vsque ad internecionem caesae sunt: Ipse Imperator Valens, quum sagitta saucius fugeret; et ob dolorem nimium saepe equo laberetur, ad cujusdam villulae casam deportatus est. Quo persequentibus barbaris et incensa domo, sepultura quoque caruit. Inde per latissimos Thraciae, Moesiae, Daciae, et primos Pannoniae campos diffussi, omnia obuia vastarunt. Eodem

tempestate etiam Longobardi Vandalos, incertum qua caussa, bello petierunt. Autor ejus rei est Prosper Aquitanicus in Chronico, ad annum CCCLXXX. Longobardi inquit ab extremis Germaniae finibus, Oceanique protinus littore, Scandiaque insula magna egressi, et nouarum sedium auidi, Iborca et Aione ducibus Vandalos primum vicerunt. [note: An. Chr. CCCLXXXVI] Sed nos ad Gothos redeamus. Theodosius igitur post felicem cum ipsis pugnam eos belli socios adsciuit, ciuitate donauit, honores ipsis communicauit. et partem ipsis Romani agri attribuit; quod etiam Latinus Pacatus innuit, Dicamne receptos ad seruitium Gothos castris tuis militem, terris sufficere cultorem? Et rursum. Tua benignitate pellectae omnes Scythica nationes tantis examinibus confluunt, vt quem remisisti tuis barbaris, videaris imperasse delectum. Etsi vero Grutungos Theodosius transeuntes Istrum postea dicatur debellasse, tamen tanta fuit reliquorum Gothorum in prosequendo suo proposito peruicacia, vt Graeciam omnem et Pannonias, postea etiam Italiam inuaserint. Hieronymus epistola tertia. Viginti et amplius anni sunt, quam inter Constantinopolim et Alpes Iulias quotidie Romanus sanguis effunditur, Seythiam, Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Datiam, Thessaliam, Achaiam, Epiram, Dalmatiam, cunctasque Pannonias, Gothus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Vandali, Marcomanni, infestant, capiunt. Quid putas nunc habere animi Corinthios, Athenienses, Lacedamoios, Arcadas, totamque Graeciam, quibus imperitant Barbari? Haec ille ante occupatam ab ipsis Italiam. Sed non multo post sub Honorio Alaricus [note: An. Chr. CCCC. ] Gothos, Alanos, Hunnosque ex inferiore Pannonia in superionem deduxit, vsque ad Alpes Noricas, quibus superatis, Noricum ipsum frustra, obnitente Aetio irrupit, atque inde per Tridentinum saltum in Venetiam descendit XIV Kal. Septembri. Opposuit se illis Stilico, qui detecta Ruffini proditione, Germanos in societatem belli pretio emptos adsumpsit, Atque hoc est quod Claudianus etiam supra fidem versibus suis celebrauit,

Redemit a Germanis pretio pacem militiamque Stilico; ipse, quod postea patuit, imperio inhians. Eius tamen hoc factum non aliter celebrat poeta, quam si ipsos bello deuicisset. Hinc ista Gnathonica,

Sed vario euentu cum ipsis congressus, tandem etiam pacem cum Alarico inijt. Post hunc Radaguisus, omnium, vt inquit Orosius, antiquorum praesentiumque hostium longe immanissimus, collecta Gothorum, Sarmatarum [note: An. Chr. CCCCV. ] et Germanorum manu Italiam inuadit. Ducenta millia in exercitu ipsius fuisse tradidit Paulus Diaconus. Zosimus quadringenta: qui tamen omnes in ipsa Italia partim a Stilicone caesi, partim subductis cibarijs omnique commeatu, fame et peste extincti sunt. Godigisilus rex Vandalorum siue hortatu Stiliconis siue exemplo Radaguisi prouocatus, non Italiam vt Gothi, sed Galliam sibi proposuit. Erat enim Stilico ipse Vandalorum genere editus. Itaque ex Scythia cum Vandalis et Alanis egressus Godigisilus, simul Quados ex Sarmatia, Vandalos, Pannonios, ex ea prouincia adsumpsit, et traiecto Danubio sese effudit in Germaniam, adscitis in societatem qua ibat, Marcomannis, Herulis, Turcilingis, Sueuis, Allemannis, Saxonibus, Burgundis. Cum his ad Rhenum progressus, frustra sese opponentibus Francis amnem transmisit, pridie Kal. Ianuarij, Honorio VII, Theodosio [note: An. Chr. CCCCVII. ] iterum consulibus. Effusi hoc modo in Germaniam primam Belgicamquei secundam barbari late omnia vastarunt. Moguntiacum euerterunt, multis hominum millibus in Ecclesia trudidatis. Vangiones diu obsessi, ad deditionem acti sunt. Rhemi, Ambiani, Atrebates, Morini, Tornacum, Nemetes, Argentoratum direpta; Inde in Aquitaniam progressi, ipsam vna cum Nouempopulonia, Lugdunensi, et Narbonensi prouincia, attriuerunt, Hispaniam quoque protinus muasuri. Huc pertiner querela Hieronymi quae legitur epistola vndecima. Innumerabiles et ferocissimae nationes vniuersas Gallias occuparunt: quicquid inter Alpes et Pyrenaeum est quod Oceano et Rhodano includitur, Quadus, Vandalus, Sarmata, Alani, Gepides, Heruli, Saxones, Bargundiones, Allemanni, et hostes Pannonij vastarunt. Moguntiacum capta atque subuersae est, et in Ecclesia multa hominum millia trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Rhemorum vrbs praepotens, Ambiani, Atrebates, Morini, Tornacus, Nemetes, Argentoratus translati in Germaniam. Aquitania, Nouemque populonia, Lugdunensis, et Narbonensis prouinciae, praeter paucas vrbes, populata sunt cuncta. Non possum abque lacrymis Tholosae facere mentionem, quae vt hucusque non ruerit, sancti Episcopi Exuperij merita praestiterant. Ipsae Hispaniae iam iamque periturae contremiscunt: [note: An. Chr. CCCCI[?]] Roma vitam auro redimit. Nec multo post Alaricus irruptions in Italiam cum Teruingis et Grutingis Gothis facta Romam cepit, cum stupore eorum qui aeternam vrbem, et inuictam, orbis totius caput, et epitomam vniuersi esse crediderunt: ingressus est eam cum exercitu Kal. Aprilis, Anno ab vrbe condita M. C. LXIV. a Christo vero nato CCCCX. B. Hieronymus ad Demetridem rem ita describit. Ad stridulae buccinae sonum, Gothorumque clamorem lugubri oppressa metu domina orbis Roma costremuit. Vbi tunc nobilitatis ordo? Vbi certi et distincti nobilitatis gradus? Permixta omnia, et timore confusa. Omni domui planctus, et aequalis fuit per cunctos pauor. Vnum erant seruus et nobilis. Et alibi. Captuir vrbs quae totum cepit orbem: imo fame perit ante quam gladio, et vix pauci qui caperentur inuenti sunt. Ad nefandos cibos erupit esuriemium rabies,

et sua inuicem membra laniarunt, dum mater non parcit lactenti filio, et suo recipit vtero quem male ante effuderat. Nocte Moab capta est: nocte cecidit murus eius. Quis cladem illius noctis, quis funera fando Explicet? Eodem fere tempore, Franci in Galliam superato Rheno irrumpentes, Treuirorum vrbem imperij caput diripuere, Vandalorumque viginti millia cecidere. Qua clade fracti Vandali cum Alanis et Sueuis duce Gunderico superatis Pyreneis in Hispaniam profecti sunt, adiuncto sibi praesidio Honoricianorum. Francis vero ad sedes suas reuersis, soli in Gallia remansere Burgundiones cum parte aliqua Alanorum.

CAP. XIV. Gesta in GERMANIA sub HONORIO, PLACIDIA, VALENTINIANO, ex Jornande, Sidonio Apollinari, Cassiodoro, Paulo Diacono.

[note: An. Chr. CCCCXIX. ] ANno a Christo nato CCCCXIX post multas quas iam commemorauimus orbis et imperij Romani mutationes rerum adhuc potiente HONORIO in Occidente, Vallia rex Gothorum superatis ad Calpen Vandalis, Alanis, et Sueuis sedes in Gallia postulauit. Data est ipsi Aquitania secunda cum aliquot vicinis ciuitatibus; Eaque postea Vasconia appellata est. Ita Galliam eodem tempore Romani, Burgundi, Gothi tenuere. Romani a Rheno ad Ligerim amnem. Gothi cis Ligerim habitarunt, Bungundiones vltra Rhodanum. Franci vero rege Marcomero mortuo Faramundum sibi regem delegerunt. Post excessum Honorij Bonifacius, [note: An. Chr. CCCCXXVI. ] is ad quem plura exstant B. Augustini scripta artibus Actij apud PLACIDIAM Augustam subuersus, quum se videret non posse turo Africam tenere, Vandalorum, Alanorumque gentem cum Genserico suo rege ex [note: Lib. 1. de persec. Vandal. ] Hispania euocatos in Africam admisit. Eandem, vt scribit Victor, cum Valentiniano postea partitus est Genzericus: ac post eius obitum idem totius Africae ambitum obtinuit, nec non et insulas maximas Sardiniam, Siciliam, Corsicam, Maioricam, Minoricam cum multa superbia sibi consueta defendit. Rex Visigothorum, quos Sidonius Virtungos vocat, Theudericus Archillas Galliae vrbem oppugnauit: mox pace cum Aetio facta, secundo bello Gothico [note: An. Chr. CCCCXXVIII] finis impositus est. Sed Franci Clodio rege, qui Faramundo successit, ac trans Rhenum in Thuringia castrum Dispergum tenebat, irrumpentes in Belgicam secundam Cameracum Romanis eripuerunt: Atrebatum quoque et reliqua vsque ad Suminam amnem Francus occupauit, plura inuasurus, nisi tempestiue accurrens Aetius cum Maiorano victoriarum impetum repressisset. Sidonius id voluit, quum scriberet,

Itaque Prosper ad annum CCCCXXVIII sub VALENTINIANO. Pars Galliarum propinqua Rheno, quam Franci possidendam occupauernnt, Actij Comitis armis recepta. Eodem anno narrat Socrates Burgudiones illos qui in Germania remanserant, quotidianis impressionibus

ab Hunnis exagitatos sponte sua ad Christianam religionem suscipiendam inclinasse, et petito e Gallia episcopo, post dierum septem ieiunium, initiatos fuisse sacris salutaribus, congressosque ita cum Hunnis, exigua suorum [note: An. Chr. CCCCXXX. ] manu decem Hunnorum millia occidisse. Saxones quoque et Angli euocati in Britanniam contra Pictos et Scotos quum relictis suis sedibus per Chaucorum et Frisiorum terras ad Rheni vsque ostia vagarentur, traiecerunt mare, et sedes in Britannia posuerunt. Haud multo post [note: An. Chr. CCCCXXXIII] Gundicarius rex Burgundionum Belgicam incursauit, sed pulsus ab Aetio ad suos fines redijt. Idacius autor est, caesa fuisse Burgundionum XX millia: Gothorum octo. Sidonius de Aetio,

[note: An. Chr. CCCCXLVII. ] Paucis post annis impetante Valentiniano functus ost vita Clodio Francorum rex, cui Meroueus suffectus est. Hic, quod Burguudionibus nuper bene cesserat, statuit Galliam cum exercitu petere ibique Francis suis sedes parare, tametsi non ignoraret id a maioribus sius frustra tentatum aliquoties fuisse. Inuitabant ipsum Romani imperij iam labascentis status, aliorum Gallias inuadentium exemplum, loci vicinttas; Paruum enim erat amnem superare, et societatem cum vicina gente comiter inire, quam alij misere vexabant. Fieri etiam potest, vt aduersus Attilam in commilitium vltro euocati sint. Traiecto ergo Rheno sedes ad Axonam amnem locauere, ac paullatim ita inualuere, vt ex pluribus populis vnum mixtione sermonis et conuictus facilitate, et legum moderatione effecerint: Mirum sane in Francorum gente videri debet, quod quum regnum illud annos fere mille ducentos durauerit, tres tantum ad hoc vsque tempus familiae fuerint, ad quas longa serie annorum sceptrum haereditate deuolutum sit, lege etiam non nisi masculam prolem admittente, videlicet, Merouingiorum, Carlouingiorum, et Capeuingiorum. Sed de migratione Francorum in Galliam [note: Lib. IV. Cap. penult. ] audiendus est Otho Fris. Franci, inquit, Rhenotransmisso Romanos qui ibi habitabant primo fugant, post captis Tornaco et Cameraco Galliae vrbibus, ac inde paullatim progredientes, Rhemos, Suessionem, Aurelianum, Agrippmam, Treuerim subingant. Et Hunibaldus. Merouei tempore Franci pene totam Galliam suo regno adiecerunt, Romanorum iam viribus imminutis ac deficientibus, praeserum post Aetij mortem, quem Valentinianus ex inuidia occiderat. Franci ergo Gallis commixti de ipsorum filiabus sibi acceperunt vxores, genueruntque filios et filias, qui omnes didicerunt linguam eorum, simul et mores, cum quibus sunt deinceps conuersati vsque in praesentem diem. Eadem tempestate Angli Saxones a Britannis euocati aduersus Pictos et Scotos in insulam venere, ac superatis hostibus quum stipendia ipsis negarentur, [note: An. Chr. CCCCL. ] hostili animo eam inuasere, sibique adseruere. Nec multo post Attila Hunnorum rex omnium fere nationum quae sub Septentrione degunt victor, coacto immani quingentorum millium virorum exercitu Scythiam, Daciam, Pannonias, Germaniam vexare instituit. Euocatus autem aduersus Theudericum Gothorum regem a Genserico Vandalorum rege occasionem ex eo cepit, deceptis frustratisque ambobus res suas gerendi. Valentinianus vetus regnandi, recumque istarum gnarus aduersus illum concitauit Gundicarum Burgundionum, Sangibanum Alanorum, et Meroueum Francorum reges, praeter Theodoricum Gothum satis sua sponte ardentem. Exciti sunt etiam Saxones, Riparioli, Labrones, Sarmatae, Armoriciani, Liticiani. Contra Attila non solum vim innumerabilem Hunnorum coegit, sed etiam ingentem numerum Ostrogothprum, qui adhuc in Scythia relicti fuerant,

exciuit, ductoribus Theudomito, Valamiro, et Vindomiro; quibus se iunxere Gepidae, Sarmatae, Geloni, Neuri, Rugij, Bastarnae, cum Scythia omni, omnique fere Germania. Totus annus insumptus est contrahendis vtrimque auxilijs; E Germanis adscripti sint, Quadi, Marcomanni, Heruli, Turcilingi, Burgundiones, Thuringi, [note: Panegyr Auiti. ] Bructeri, Saxones, et qui in Germania adhuc reliqui erant, Franci. Plerosque complexus est vesiculo Sidonius,

Septingenta hominum millia conuenisse ad Attilam dicuntur: Ipsam quoque Hercyniam siluam in lintres bipennibus dissectam abijsse narrat Sidonius. Traiecto Rheno euertit Tungros, Coloniam Agrippinensem, aliaque Germaniae secundae oppida. Inde in Belgicam primam ingressus, Metas diripuit et succendit, ipso Paschatis peruigilio. In Belgica secunda Atrebatum exscidit: postea Aurelianum obsedit, et in vicinis Catalaunicis campis congressus cum Aetio magnam exercitus sui partem amisit. Centum octoginto millia hominum caesa eo praelio dicuntur, praeter nonaginta millia Gepidarum et Francorum, qui nocte ea quae praelium antecessit inter se armis congressi, mutuis vulueribus concidere. Perijt inter alios Theudericus Gothus, cui successit filius Thorismundus. Attila non multo post subacta Italia, domum reuersus inter nuptiarum gaudia occubuit. Nec diu superuixit in Gallia Thorismundus Gothorum rex, relicto haerede fratre Theuderico, cuius mores describuntur a Sidonio. Obijt quoque Pulcheria Augusta, et Aetius. Filij Attilae dum de regno inter se contendunt, inuadente ipsos Ardarico Gepidarum rege victi, deserta Pannonia ad veteres sedes littoris Pontici abiere.

CAP. XV. Gesta sub MAXIMO ET AVGVSTVLOS finisque affectatia Romanis in Germanos imperij: ex quo noua rerum castatrophe, Germanis orbem Romanum longe lateque inuadentibus.

[note: An. Chr. CCCCLV. ] POst obitum Valentiniani imperante MAXIMO Saxones piratae tractum Aremoricum infestarunt, Franci quoque et Allemanni transmisso Rheno in Gallia praedas egerunt: testante id Sidonio,

Vtebantur enim Saxones myoparonibus ex vimine factis et crudo corio tectis. Isidorus eos ita vt dixi describit, additque, vsos illis Germanos piratas in Occani littoribus vel paludibus ob agilitatem: citat etiam historici cuiusdam ignoti verba, Gens Saxonum myoparonibus non viribus nituntur; fugae potius quam bello parati. Euentus expeditionis Germanorum is fuit, vt Auito adversus ipsos misso arma posuerint; quodipsum quoque significauit Sidonius, de Auito sic scribens,

Gesta haec sunt regis Francorum Hilderici anno primo, statim post Merouei, huic enim successit, obitum. [note: An. Chr. CCCCLXI. ] Gensericus ex Africa ab Eudoxia euocatus, Romam capit quadragesimo post Alaricum anno: Allemanni Rhaetiam depopulantur. Childericus Francorum rex a ciuibus suis e Gallia pulsus in Thuringiam concedit, ejusque in locum sufficitur AEgidius qui pro Romanis Suessione magister militum sedebat, sub quo Colonia Agrippinensis a Francis capta est; sed post annos octo restitutus, [note: An Chr CCCCLXXIII. An. Chr. CCCCLXXVI. ] multos postea annos regno illi praefuit. Tertium deinde Roma capta est a Ricimere. Nec multo post Odoacer Herulorum et Turcilingorum poritus regno, adscitis in commilitum Scyris et Rugis Germanorum populis consilium cepitinuadendae Italiae. Finibus ergo suis egressus Danubium traiecit, atque in Noricum penetrauit, ipsamque etiam post multas victorias vrbem Romam cepit, imperante AVGVSTVLO, Romanorum in Occidente vltimo: Hic enim imperium ab Augusto coeptum, parum decore clausit: Deo per Germanos justas tyrannidis tam multos per annos exercitae poenas reposcente. Atque hactenus quidam pertexuimus quam breuissime historiam rerum Germanicarum sub Imperio Romano, aut aliqua eius facie. Sequuntur nunc illa tempora, quibus subuersa imperij maiestate gentes variae e Germania quam Iornandes merito officinam et vaginam populorum nationumque multarum dixit) in Romanum solum sese effuderunt, ipsa etiam vrbe capta atque direpta. Habuit enim Gothos Longobardosque Italia: Vandalos Africa: Francos Burgundos, Gothos, Gallia: Sueuos, Alanos, Gothos, Vandalos Hispania; Saxones Anglos, Danos, Britannia. Horum velle acta rebus Germanicis immiscere, esset omnia confundere: Relinquenda sunt singula ijs qui ex singulis seorsim describendis laudem juuandae Reipublicae quaerunt, suntque jam pridem pleraque istorum a clarissimis ingeniis consignata. Noster hic labor potissimum eo spectat, vt Germaniae Veteris descriptionem illustremus, observatis locorum discriminibus; ad quam rem nihil possunt ea conferre quae a victoribus tot gennum extra patriam gesta sunt. Satis fuerit hoc notasse semel, Germanicas gentes ab Aquilone erumpentes ingenti populorum eluuie Italiam, Galliam, Hispaniam, Britanniam, Africam, Asiam inuasisse, vt nunc Pannonias omittam, et Noricum, et Vindeliciam, aliasque Prouincias. Ita mutatis vicibus qui spoliarant, spoliati sunt. Optarim, quam operam Cassiodorus, Iornandes, Paullus Diaconus, Procopius adhibuerunt describendis rebus extra Germaniam gestis, eam quoque adhibuissent adnotandis ijs quae proprie pertinent ad terram Germaniam. Hinc ergo caeca illa historiae nox; et post altum silentium mirabilis rerum mutaturum facies. Non jam Chauci occurrunt legentibus historias, aut Bructeri, aut Cherusci: non Bataui, Hermunduri, Marcomanni, Caninefates; sed quasi istorum jam acta sit fabula prodeunt in theatrum Hollandi, Zelandi, Emdani, Oldenburgici, VVestfali, nomina partim a Vandalis Gothisque, quos Iornandes vno nomine Danos vocat, nata, partim ob alias eo tempore caussas indita. Eadem tempestas Brabantos et Flandros fecit, qui antea antiquis nominibus vocabantur. Interea non fuerit abs re notare seriem quonundam Germanorum regum quos obliuioni eripuit scribentium industria. Ordiar a Sveuis, ac postea distincte subiungam, FRANCOS in Gallia. VANDAIOS in Africa: VISIGOTHOS in Hispania. OSTROGOTHOS in Italia.

REGES SVEVI in Hispania.

SVEVORVM sedes latissime patuisse, non potest ignorare, qui Tacitum legerit de moribus Germanorum. Horum ingens multitudo Godigisilo rege Vandalorum per Germanias in Galliam proficiscenti sese iunxit, adlectis in commilitium Mircomannis, Herulis, Turcilingis, Allemannis, [note: Sub Theodos. ] Saxonibus et Burgundis: eamque biennium totum vastarunt, atque inde in Hispaniam penetrarunt, Gallaeciamque occuparunt.

418 HERMENRICVS Sueuorum in Hispania Rex, aduersus Gundericum regem Vandalorum in Gallaecia pugnauit.

438 RICHILA aduersus Gothos in Hispania certans fugatur, sed post biennium collecto iterum exercitu inuadit Baeticam, et in Tarraconensi Hispania adimit Gothis Carthaginem.

456 Theudericus Gothus Riciarium regem Sueuorum ex Gallaecia et Lusitania in prouinciam Romanorum irrumpentem profectus e Gallia superatisque Pyrenaeis vincit ad amnem Vrbium qui non longe ab Asturica fluit.

457 ADVLFVS a Theuderico Sueuis rex datur: quo non contemti Sueui adsciscunt. sibi regem MALDRAM.

459 ADVLFVS deficit a Theuderico. Sueui permissu Theuderici regem sibi creant ROSIMVNDVM.

460 MALDRA et ROSIMVNDVS inter se armis conserunt; Maldra amisso, pacem Sueui petunt a Theuderico.

REGES HVNNI.

HVNMORVM sedes trans Tanaim et Moeotim fuit in Asia. Hi sub Valentiniano et Valente in Europam traiecerunt, et Visigothos Alanosque suis sedibus eiecerunt. Moratique aliquot annos trans Istrum, cumque Ostrogothis et Gepidis ac Bastarnis aliquoties congressi, fugatis tandem Visigothis et Vandalis Istrum traiecere et Pannoniam inuasere.

428 OPTARVS Hunnorum rex a Burgundionibus in Germania funditur: Decem Hunnorum millia eo praelio perierunt,

ATTILA et BLEDA fratres post Optari obitum Hunnorum reges in Germania deliguntur.

450 Coacta ex Hunnis Ostrogottis, Quadis, Marcomannis, Thuringis, Bructeris totaque Germania exercitu, Attila irruit in Galliam.

FRANCI IN GALLIA.

FRANCI Germania populi sub Gallieno demum coeperunt esse et innotescere orbi; Origo ipsis ex multarum gentium Germanicarum sese in libertatem adserere volentium confluge, vnde et nomen. Sedes inter Chaucos, Bructeros, Salios, Frisios, et penitissimas paludes.

Anno Christi 287. Francorum reges Batauiam Galliae regionem occupauere, facta ad Carausium defectione.

287 A Maximiano victi transferuntur in agros Neruiorum, Treuirorum, Lingonum, Rhemorum, Tricassiorum, Ambianorum, regibus ipsorum ASARICO et GAISO pace concessa.

292 Bello Britannico caeduntur a Maximiano A. et Constantio Caesare, multaeque ipsorum familiae iterum in Galliam traducuntur.

388 GENOBALDO, MARCOMERE, et SVNONE ducibus Germaniam inferiorem superato Rheno inuadunt: sed sistuntur a ducibus. Maximiani Imperatoris: pacantur vero ab Arbogaste duce Valentiniani.

406 Franci Romanorum socij se obijciunt Vandalis ad Rhenum vt transitum ipsorum in Galliam impediant, sed frustra.

313 Iterum reuersi Treuiros capiunt, fuganturque a Constantino, et vltra Rhenum pelluntur ad suas sedes.

449 MEROVAEVS Clodij filius Attilae tempore venit in Galliam, stetitque a Valentiniani partibus in praelio Catalaunico ad Mauriacum. reg. an. 28

459 CHILDERICVS, sub Maximo Germaniam primam et secundam infestar. A suis pulsus abit in Thuringiam. Vindomali fide et ope restituitur: Basinam vxorem regis Thuringiae rapit, Bellum Odoacri duci Saxoniae mouet. reg. an. 16

485 CLODOVAEVS Childerici filius post pugnam ad Tolbiacum qua Allemannos vicit factus est Christianus. Germania enim tunc in duas factiones diuisa, ab ostiis Rheni Francos, a fontibus Allemannos submiserat, qui de Galliae possessione inter se dimicarent. Sed victoria penes Francos stetit, quorum ex eo in Germania mansit imperium vsqua ad tempora Hugonis Capeti, per annos CCCC. Reg. an. 30

THEVDERICVS Mediomatricum et Rhemorum rex, cui filius Theudebertus, qui bellum fecit Amalarico Gorhorum regi in Hispania: sicut in Italia Theudewaldus Theuberti filius.

CAROLVS MARTELLVS filius Pipini ex pellice. Huius filij Carolomannus, Pipinus, AEgidius, et Griffo.

740 CHILDERICVS III vltimus Merouingiorum. Est enim a Pipino Martelli filio, qui regnum inuasit, in monasterium detrusus. Successere ergo Carolouingij.

VANDALI IN AFRICA.

VANDALI Germanorum populi fuere: Tacitus eos Vandalios vocat. Capitounus et Orosius Vandalos. Procopius et Suidas [gap: Greek word(s)] . Plinius ad eos refert Burgundionas, Varrinos, Carinos, et Guttonas. Paulus Diaconus, Gothi, inquit, Wandalique, Rugi, Heruli, atque Turcilingi, nec non etiam aliae feroces et barbara nationes e Germania predierunt.

406 Vandali eopse tempore quo Gothi, duce RADAGAISO in Italiam irruperunt: ijdem cum Alanis rege GONDIGISILO profecti per Germaniam venerunt ad Rhenum, atque inde in Galliam penetrauerunt.

409 Iidem cum Alanis et Sueuis ex Gallia in Hispaniam profecti sunt, rege GVNDERICO.

415 GVNDERICO regi sedes in Hispania permittit Honorius, hac lege, vt pugnet aduersus Gothos.

428 GENSERICVS G. fil. nothus ex Hispania in Mauritaniam venit sub Theodosio et Valentiniano AA. reg. an. 48

530 GILIMER Gensonis fil. Genserici nepos, Hilderico in carcerem coniecto regnum inuasit, ipse postea captus a Belisario. Ex ea victoria dictus est Iustinianus Vandalicvs. Eius triumphum Constantinopoli habitum describit prolixe Procopius lib. II. de bello Vandalico. Nihil sane caussae fuit, cur se Iustinianus Germanicum, Francicum, Allemanicum, Gothicum, Herulium jactaret, quum Constantinopoli sedens has gentes ne oculis quidem vsurparit: nisi quis forte id eo factum putet, quod inter Vandalos a Belisario deuictos in Africa forte harum gentium nationumque milites fuerunt. Sed non potuit hoc ad tam splendidum titulum sufficere.

GOTHI IN HISPANIA, GALLIA, ITALIA.

GOTHI Tacito dicuntur GOTHINI, qui eorum originem refert ad Gallos, ductus sermonis similitudine. Larini et Graeci eos vocant promiscue GETAS; vnde Heluidij Pertinacis jocas, qui, vt refert Spartianus, quum Caratalla Germanici, et Parthici, et Arabici, et Allemannici nomen titulis suis adscriberet, fertur ioco ipsi dixisset, Adde si placet Geticus Maximus, quod Getam occiderat, fratrem, et Gothi Getae dicerentur: quum tamen Getarum natio proprie ad Thracas pertineat, Gothorum ad Germanos. Sed fecit nominum adfinitas, ac forte gentium quoque permixtio, vt vocabula confunderentur. Getas quippe nouerunt Graeci vetustiores, atque etiam Herodotus, Gothos non nouerunt. Plinius de succino agens eos vocat GVTTONAS, ex Pythea, dicitque ipsos succinum proximis Teutonis vendere. Horum alij fuere Vittungi siue Visigothi, alij Ostrogothi. Visigothi distincti sunt in Teruingos et Grutungos.

376 Grutungorum reges, Hermenricus, Vithimaris et Fridericus, ab Alanis et Hunnis premuntur. Teruingi Alarino et Fridigerno ducibus transeunt Istrum: etiam Grutungi duce Friderico.

409 Post obitum Stiliconis Alaricus adsumpro Athaulfo repetit Italiam et Romam capit.

VVISIGOTHI IN HISPANIA et Aquit.

416 VALLIA in Africam transmissurus exercitum, tempestate reijcitur in Hispaniam.

VVISIT GOTHI in Hispania.

491 ALARICVS qui Codicem Theodosianum in compendium redegit Tholosae. reg. an. 21

515 AMALARICVS cui vxor Clotildis Clodouei filia. Is pulsus Gallia Narbonnensi et Aquitanica a

525 THEVDES a Theuderico Italiae rege praefectus Hispaniae, postea rex ipse factus. reg. an. 18

OSTROGOTHI IN ITALIA.

403 THEVDERICVS Gothus: cui vxor Andefledis Clodouer Francorum regis soror. reg. an. 36

554 IVSTINIANVS hoc anno factus Italiae rex, quum imperium Constantinopolitanum suscepisset Ando Christi. 518.

LONGOBARDORVM reges.

Anno Christi DLXVIII Longobardi, Sueuica gens, Pannonias egressi duce Alboino in Italiam veniunt, atque ibi constituunt regnum Longobardorum.

Atque hic quidem indiculus sufficiat ad ostendendum quaenam gentes in Italia, Asrica, Gallia, Hispania, vt Britanniam omittara, e Germanis profluxerint.

CAP. XVI. Enumeratio migrationum variarum gentis GERMANICAE e suis sedibus in alias terras, cum nominum quorundam Germanicorum etymologia.

NEQVE adhuc recensui omnes Germanorum migrationes, fuerunt enim et plures et celebres. Bataui et Caninefates e Cattis profecti, extremam Galliae oram cultoribus vacuam ad Rhenum occupauerunt. Vbij, Transrhenana gens transmisso amne ripam Galicam insederunt: fecere idem Vangiones, Tribocci, Nemetes. Marcomanni et Quadi iam ante Augusti tempora transmisere Danubium, et Valeriam, quae nuc Croatia dicitur, tenuere. Iidem rursum sub Gallieno [note: Lib. XXVII] partem superioris Pannoniae inuasere. Carpos Diocletianus in Valeriam traduxit, teste Marcellino. Marcomannos et Hermunduros Tiberius inter Marum et Cusum vbi nunc Transsyluania est, locauit. Vandalos in Hispaniam Honorius admisit, a quibus pars eius Andalusia dicta est. Allemannorum in Belgicam primam, Francorum et Burgundorum in Galliam irruptiones fuerunt frequentissimae, vt et Anglorum, Saxonumque in Britanniam, cuius pars ob id aliquamdiu Saxonia occidentalis dicta est. Quocirca mirum videri non debet, si apud remotissimas gentes exstent harum migrationum indicia in structuris castrorum, in ruinis ac demolitionibus vrbium, in effossionibus, atque imprimis in proprijs nominibus virorum et foeminarum qui tunc temporis fuerunt. Rex Merciorum fuit Coenradus; a consiliorum prudentia ita dictus. Hildebertus rex Cantiae, a promtitudine auxilij. Edilredus a nobilitate. Eadem reliquorum nominum ratio est, Ecberti, Etelhulfi, Etelbaldi, Edelfredi, Edelwardi, Edmundi aliorumque in Anglia: Ipse quoque hodie omnis Britannorum sermo indicat suam originem. In reliquis quorum catalogum resensuimus non minus idem manifestum est. Neque vero vlla est lingua quae vel foelicius voces nectat, vel nexis familiarius vtatur ad proprias rerum hominumque appellationes. THIET, DIET, THEVT, Deum Germanis prisca voce significat, vnde et Teutones nomen traxerunt: Hodie dicunt Godt. Inde facta sunt, Thietryck, et Dietryck Deo diues: Dietprecht, Deo promptus: Dietwinus, qui et Goduinus, et Theodevinus, Deo vincens. Dietschalck, qui et Godschalck, Dei seruus. Teutobochus, Deum iactans. Diedo, diuinus, qui et Godzo. Teutobrechtus, Deo se parans, qui Godsbrechtus. Thietwaldus, Godswaldus, Dei robur. Godegesilus pius, Deo amicus, Theudolinda Longobardorum regina, Deo dilecta. Quae terminantur in AERT, indolem significant et genium. Talia sunt, Bern-aert, vrsino ingenio praeditus. Got-aert, diuino. Geit-aert, caprino. Geu-aert, munifico.

Gyr-aert, vulturio. Eber-aert, verrino: nam eber verrem notat, vnde Eberwinus qui aprum aut vertem venabulo confixit. Eer-aert: est ingenio honesto praeditus. Ryckaert, diuiti; Leerwen-aert, leonino; Engel-aert angelico; Wolf-aert lupino; Wern-aert, contentioso. Multa in BERT, siue a barba, siue a promptitudine, Heribertus, qui hero suo praesto est. Adelbertus, qui nobilitati. Cunibertus, promptus audacia. Dagobertus, gladio promptus. Hildebertus vel Childebertus, ad amorem paratus: nam hilde est amor, vnde Luithildis, populo dilecta, Grothilde magnus amor, Hildebrandus amore ardens, Brunechildis, fusco vultu ad amorem pelliciens. A barba dicti sunt Langebardi; quibus gentilitium fuit barbam promittere. Paul. Diacon. lib. I. cap. IX. Certum est, Langobardos ab intactae ferro barbae longitudine appellatos: nam iuxia illorum linguam lang longum, bard, barbam significat. Fulbert, cui barbitium densum. Egbert, cui acuminatum, Gysbert, cui caprinum. Multa in BRECHT, notantque effectum rei, vt Albrecht, qui omnia efficit, [gap: Greek word(s)] . Aerbrecht, qui honorem procurat. Adelbrecht, qui nobilitatem. Amelibrechtus, qui alteri ad coelum viam struit, nam Amala coelum est: vnde Amalafrida, Amalsuenta, Amalaricus, Amalaberga vxor Hermenofredi Thuringiorum regis. Multa in RYCK quae vox opulentiam denotat. Adelryck diues nobilitate, hoc est Atalarius. Hilperyck et Chilperyck, auxilio praesens. Gundericus, fauorem praestans. Ardaricus, qui terris diues. Sic Agaricus sibi diues, eygen rijck: contra Alaricus omnibus diues, vel prae omnibus opulentus. Amalricus coelo diues. Emmericus semper diues, vnde Ambiorix: Earricus honore adfluens. Multa in HVLF ab auxilio. Aernhulf honoris alieni adiutor, quod primum est nobilitatis caput, vnde Arnulphus. Haisthulf, opitulator, praesens auxilio, subito iuuans. Eadhulf iuramenti adiutor, Adulphus. Eardhulf qui patriam terram iuuat, vnde et Landulphus nomen habet. Ganghulf, qui abit auxilium laturus. GVND fauorem significat, vnde Aldegundis, omnibus fauens, Adelgundis fautrix nobilitatis, Cunigundis, fauens prudentibus et catis. Fredigundis pacis conciliatrix. Guntramus, fauorem late extendens, Guntricus fauore diues. VVYCK praestantiam denotat, Radwych consilio praestans. Ludwych praestantissimus populi. Altwych, inter senes eminens. Wltwych potens robore. GAR vel GER, perfectionem significant, German, vel Garman [gap: Greek word(s)] . Adelgar plane nobilis. Armgar, plane pauper. Luitgard, poplicola. Gerhard, plane durus. Gerbrecht prorsus celebris, Gerbaldus celer, velox. nam Ger facit ad epitasin. Iam a KOEN quod catum designat, sunt, Cuno, Cunradus, Cunomannus. ALOVTER quod est purus, dictus est Lotarius, et cum adspiratione Hloratius, et cum chiasmo, Chlotarius, vnde Clotarius; a VVAAL, Vahalis, et populi vltra Vahalim VVaalen, qui Galli. AMEYER praefecto, Ludmeyer, Ludomirus, Hlodomirus, Clodomirus, praefectus populo. Marcomirus, limiti praefectus. DENEN sunt Dani; Denemerck Danorum limes: cum prosthesi vnius litterae Cdani, vnde sinus Codanus, et ad eum vrbs Gdanum: cum Sarmatica adiectione Gdanski, Gedanum. quod nos vulgo Danzick dicimus et Dantiscum. Est apud Batauos fluuius Merwe, qui illustri familiae Merouaeorum nomen dedit, a quibus Merouaei reges, et Merouingi, quod et accolis eius fluminis tribuitur, dicuntur enim et illi Merouingi, sicut ab Albi Albingi, vnde Nortalbingi, a Sala Salingi; ab Harela Harlingi. Sed haec vti libasse leuiter non fuit inutile, ita plene prosequi non est istius instituti: Neque sum nescius, in Germania Cisrhrenana in qua Coloniae erant et castra Romanorum, vsurpatum fuisse sermonem Latinum, Arminium quoque et Ciuilem locutos

Romane; et Scholam fuisse vel Coloniae vel haud procul inde iam temporibus Claudij, curae enim Romanis fuit, vt ipsorum sermo quam latissime diffunderetur; sed nos quum Germanica tractemus, ea tantum consectati sumus, quae propria sunt illius gentis. Velleius de Pannonijs clare. In omnibus, inquit, Pannonijs non disciplinae tantummodo, sed et linguae quoque notitia Romanae, plerisque etiam litterarum vsus et familiaris animorum exercitatio.

CAP. XVII. BREVIARIVM rerum GERMANICARVM ab anno Christi DXXVI vsque ad CAROLVM MAGNVM.

ANNo Christi DXXVI. Theudericus Francorum rex adsumto fratre Clotario et Saxonicis auxiliarijs Hermenfridum Thuringorum regem oppugnauit, praelioque vicit et occidit, Thuringiam totam sibi vindicans: Saxonibus partem eius quandam versus Septentrionem concedens ad syluam Hercyniam, exstantque eius rei hodie vestigia, Saxoburgum aliaque loca. Autor est Gregorius Turonensis fluuium Onestrun ad quem praelium patratum est, ita cadaueribus offertum fuisse, vt per eum Franci tanquam per pontem transirent. Tum vero Rodegundem Bertharij quondam regis filiam captiuam abductam a Clotatio, cessisse ipsi in vxorem. Hermenfridum vero Tolbiacum euocatum ad Theuderico, dum muros vrbis ambulans lustrat, dejectum fuisse. Narrat quoque idem Danorum regem Chochilaichum cum non iuualida popularium suorum, classe Galliarum littora inucotum, exscensionem fecisse in eam regni partem quae post Clodouei regis excessum Theuderico ipsius liberorum natu minimo Mediomatricum siue potius Austrasiorum regi sorte ducta obuenerat, atque ad Oceanum vsque Gallicum porrigebatur. Deprehensum vero regem Chochilaichum cum Danis praedonibus a Theuderico in Francorum potestatem venisse. Estque omnino credibile, quotiescumque praedatoriae istae excursiones in Galliam aut Britanniam a Danis factae sunt, toties illos in Frisiorum, Batauorum, Morinorum, Rhenum Scaldimque accolentium sedes irrupisse, atque illic omnia flaminis ac ferro vastatasse, donec tandem ipsi etiam loca Rheno proxima occupantes sedes fixere illis regionibus, easque a suis insulis Hollandiam et Zelandiam vocauere, quod quidem vti factum constat, ita quo tempore factum sit, ignoratur. Anno DLXXI Hunni irrumpunt in Germaniam, vastantque Thuringiam, quae ditionis erat Francorum; a quibus illi cohibentur, vincuntur, pelluntur. Post haec S. Rupertum Vangionensem Episcopum e Gallia profectum venisse ferunt in Boioariam et Noricum, Christumque illic docuisse, ac Theudericum principem conuertisse. Oratorium quoque exstructum apud Thermas Agrippinenses a Ioanne quodam Ecclesiae Romanae [note: An. Chr. DCXIV. ] presbytero. Ad Clotarium missi dicuntur legati a Saxonibus, quos ille omnes interfecit Iidem quoque Francis tributum negantes a Dagoberto rege victi sunt, occisis omnibus qui gladij ipsius magnitudinem excederent, ut refert Trithemius. Eodem temporis tractu fertur Dagobertus Traiecti ad Rhenum exstruxisse templum in honorem S. Thomae. Marcellinus diserte in actis S. Suuiberti. Ad castrum Traiectense imperante Heraclio Caesare inclytus Dagobertus Rex Francia construi fecit Ecclesiam in honorem S. Thomae Apostoli, quam non multo post praedurae ceruicis Frisones solo tenus

destruxerunt. Sorabi quoque qui bonam partem Thuringiae occupauerant, pelluntur a Saxonibus vsque ad Albim. Thuringorum autem rex Radulfus quum ad An. Chr. deli. Francos defecisset, vincitur, cogiturque tributum soluere. Nec multo post, sub Pipino Frisijs annunciatur Christus a VVilfrido Eboracensi Episcopo, qui pulsus a rege Anglorum Ecfrido, quum nauem conscendisset Italiam petiturus, vt ait Beda, flante Fauonio pulsus est in Frisiam, receptusque honorifice ab Aldgulo F[?]siorum rege, praedicauit ipsis Euangelium. S. quoque Kilianus ex Hibernia profectus religionem Christianam docet in Franciae Orientalis oppido VVurtzburg, sed a Geila Gosberti ducis vxore occisus est cum sociis duobus. Anno DCXC Egbertus natione Anglus profectus ex Hibernia in Italiam, impetum cepit conuertendi in Germania paganos Occano vicinos, Beda vocat Frisones, Ruginos, Danos, Hunnos, antiquos Saxones, Boruchtuarios. Veniens ergo in Frisiam duobus annis continuis regi Radbodo verbum salutis praedicauit. Reuersus in patriam, misit in Frisiam VVitbertum, et post eum VVillibrordum qui idem quoque Clemens dictus fuit, cum vndecim aliis, pulso jam e Frisia Radbodo per Pipinum Franciae ducem. VVillibrordus iste Traiectum venisse dicitur, Radbodo interea in insula Fostelandia agente, atque inde ipsum oppugnante; Et quia in VViltorum gente munitio ista Traiectensis fuit, idcirco creditur Traiectum ipsum tunc dictum fuisse VViltenburgum. Sed et Durostadij, qui ingens tunc vicus fuit, praedicasse dicuntur Suuibertus, VVerenfredus, et Marcellinus, duobus orientem versus a Traiecto milliaribus. Inde Suuibertus per Frisiam, Hollandiam (nec offendo altiorem huius nominis memoriam) ac Teisterbandiam [note: An. Chr. DCXCVI. ] profectus, deuenit ad vicum principatus Hollandiae Hagenstein: ibique docuit. Nec multo post Romam a Pipino missus Archiepiscopus rediit, offenditque Suuiberti opera consecratas Ecclesias S. Vincentio in Zantwyck prope Ticlam; S. Dei genitrici in Arckel; Dionysio Areopagitae in Hoernaer. In Malsen vero vico Teisterbandiae haud procul a Lecca sito super amnem Lingam miraculum patratum: Subdit autem eius temporis historicus Marcellinus haec verba, Erat ciuitas Duerstadt licet Pagana sub potestate Christianorum principum, scilicet regis Franciae et Pipini ducis, vt tota fere vicinitas et prouincia Christianae fidei erat subdita, vt pote Brabantia, Flandria, et pars Hollandiae. Porro Suuibertus Archiepiscopo aduentanti obuiam prodijsse vsque Embricam dicitur, ac de totius fere Baduae (insula intelligenda est Batauorum conuersione ipsum fecisse certiorem: Post haec Traiecti exstructa fertur in fundo basilicae S. Thomae Ecelesia cathedralis in honorem S. Martini Episcopi Turonensis. Quinquaginta etiam atque amplius Ecclesiae paroeciales dedicatae. Quanta vero fuerit eo tempore Frisiorum barbaries, liquere porest ex constitutione quadam, qua viuos homines mactari Dijs solitos significatur; Est autem [note: Tit. XI. Paragr. I. ] lex ea lata a VVulmaro, Qui fanum effregerit et ibi aliquid de sacris tulerit, ducitur ad mare, et in sabulo quod accessus maris operire solet, finduntur aures eius, et castratur, et immolatur Dis quorum templa violauit. Fuisse etiam eodem tempore opida haud inuenusta per Hollandiam, apparet ex matricum Ecclesiarum catalogo, qui eas quinque numero recenset, Flardingam, Kircweruam quae nunc Oostgeest vocatur, Velserburgum, quod puto esse Velsen, Heiligeloa Heyloo, et Pettemum: Pagorum indiculum concicipere [note: Adi anna les Dousae Lib. VI. ] licet ex numero sacellorum, Harinchemum, Arkom, Schia Schye, Rinesburgum, Warmunda, Leithemuda, Leymuden, Rinsaterswalda, Asteterwalda, Oosterwoude, Agathenkerka, Beuerwijck, a sacello S. Agathae, Ascomannesdilf, Assendelft, Sparneraswalda, Solota, Ecmunda,

Alcmera, Misnemum Misnem, Wognemum, Althendorpa, et Vronta. In Batua etiam populum in Elst et Westerwotri docuisse creditur VVerenfridus, atque in posteriore etiam Ecclesia conditus iacere. S. Adelbertus in Ecmonda Hollandiae oratorium exstruxit inque eo sepultus est. Lebuinus prope Gandauum martyr obijsse fertur. Annus Christi DCXCVIII, nobilis est martyrio Lamberti Tungrensis Episcopi qui postquam in Taxandria docuisset, occisus An. Chr. DCC. est in villa Legia, quam nunc Leodicum vocant. Nec multo post VVulfrannus Senonensis Episcopus regis Francorum Childeberti et Pipini principis voluntate in Frisiam profectus est ad gentem Frisonum, quam ex Hibernia et Anglia missi aliquot doctores coeperant ad Christum conuertere. [note: An. Chr. DCCII. ] Heimerammus quoque Episcopus Ratisponensis a Theuderico Bauariae Principis filio Lantberto morti datus, quod crederetur, licet falso, Otam principis filiam stuprasse. Suuibertus Episcopus Anglus post praedicationem [note: An. Chr. DCCVIII. ] factam Brunscoichensibus, ad Bructeros (Marcellinus qui vitam Suiberti descripsit, Boructuarios vocat) conuertendos profectus dicitur in villam Velsenberch, ac promouisse nonnihil, sed quum Bruno Saxonum Princeps per Bructeros iter faciens in vico Ratingen primicerium eius loci occidisset, eoque ipse etiam per tumultum esset interemptus, coactus est desertis illis sedibus Coloniam proficisci; vbi a Plectrude Pipini vxore exceptus honorifice vicum Werdam in insula Rheni obtinuit, in quo monasterium exstruxit; vnde ad vicinos Saxones identidem proficiscebatur, eosque ad fidem Christi inuitabat. [note: An. Chr. DICXVII. ] Circa haec tempora praeclaram victoriam retulit Carolus Martellus filius eius quem diximus Pipini, a Chilperico Rege, et Raginfrido, quem rex maiorem domus creauerat. Scedae Pithoeanae. Septingentesimo decimo septimo anno Raginfridus et Chilpericus Rex in Vincimo die Dominica ante Pascha cum Carole pugnantes terga verterunt; quos Carolus [note: An. Chr. DCCXIX. ] fugientes caedendo prosequitur vsque Parisios. Ex Anglia vero, quae tunc Saxonia Occidentalis dicebatur, profectus VVinfridus Romam, nomen sumpsit Bonifacij, et munus per Germaniam docendi, instigante etiam sua sponte ardentem Gregorio Pontifice. Is ergo superatis Alpibus per Boioariam, et Thuringiam iter faciens Ecclessas multas constituit; quo tempore in Frisia obijsse ferunt Radbodum principem Paganum, postquam a baptismo quod petierat pedem retraxisset, frustra reclamantibus VVulfranno Episcopo Senonensi, et VVillebrordo cognomento Clemente Archiepiscopo Traiectino; a quo profectus Bonifacius abijt ad Cattos, conterminos Saxonibus; vnde Romam euocatus Episcopus Germaniae factus est, praestito [note: An. Chr. DCCXXIII. ] iuramento fidelis obsequij. Datae sunt ipsi a Gregorio littore ad Carolum Martellum qui Francorum regnum moderabatur, et ad principes Germaniae Orientali Rheni parti adsitos, atque imprimis ad Thuringos, atque Altsaxones. His ergo litteris instructus venit in Germaniam ad Carolum Martellum, a quo ad Cattos discessit, docuitque in loco qui Geismer dicitur. Eodem fere temporis tractu fertur Grimoaldus Theodonis ducis Bauariae filius Piltrudem fratris sui Theudoaldi viduam vxorem duxisse, reprehensus eo nomine a Corbiniano Episcopo Frisingensi. Euocauit etiam ex Anglia Bonifacius auxilia piorum et [note: An. Chr. DCCXXV. ] eruditorum vtriusque sexus, quorum opera vti posset in salutaris doctrinae propagatione, In his praecipui fuere isti sex, Burchardus, Lullus, VViliboldus, VVilibaldus frater eius, VVitta, et Gregorius. In foeminis autem fuere, Cunigildis matertera S. Lulli, et filia eius Bertgistis, cum Cunitrudi, Thecla, Lioba, et VValpulgi sorore VViliboldi et VVilibaldi. Ex his Cunigildis cum filia in Thuringia consedere: Cunitrudis missa est in Boioariam. Thecla mansit ad fluuium Moganum Ochnofurti: Lioba virginibus sacris apud Bischofeshemium praefecta est. Eodem

anno Carolus Martellus in Frisios duxit exercitum naualem tunc adhuc idololatras, omniaque caede et flamma quum impleuisset, dirutis fanis in Franciam reuersus est. Gregorio II successit Gregorius III, sub quo victi sunt a Carolo Martello in Francia Sarraceni. Bonifacius in Thuringia consulit Episcopos Anglicanos, An coniugium dissoluendum sit, eius, qui quum adoptasset quendam in filium, postea eius matrem viduam vxorem duxerat? [note: An. Chr. DCCXXXVIII. ] Nec multo post Romam profectus Pontificem adijt, exposuitque successum suae in Germaniam legationis; discedenti datae sunt ad Episcopus Germaniae litterae systaticae. Offendo quoque in Tomo Conciliorum Epistolam Gregorij Papae ad optimates et populum prouinciarum Germaniae, Thuringos, et Thesos, et Bortharos, et Nistresos, Vnedredos, et Lognaos, Sudnodos, et Graffeltos, omnesque in Orientali plaga constitutos, quam ad haec tempora referendam puto. Sequenti anno constituit Episcopos in Boioaria, Ioannem Salisburgi, Erimbertum Frisingae, Gunibaldum Ratisponae, quae erat totius illius tractus Metropolis, ac bienno post Augustae vel alibi ad Danubium celebrauit synodum totius Boioariae et Allemanniae [note: An. Chr. DCCXLIV. ] Episcoporum. Exstant quoque litterae Zachariae P. qui Gregorio III successit, ad Bonifacium, de sacerdote, quodam apud Boioarios, qui quum esset Latinae linguae imperitior, infantes voce canora et rictu Stentoreo baptizare solebat IN NOMINA PATRIA ET FILIA ET SPIRITVA SANCTA, magis vocalium sonitu, quam actionis sacrae mysterio delectatus, quasi ad maiestatem boatus faceret: Sed ita baptizatos rebaptizari iussit Bonifacius; quod vbi intellexit Pontifex, hisce verbis rescripsit. Retulerunt mihi, quod fuerit in prouincia Boioaria sacerdos, qui Latinam linguam penitus ignorabat, et dum baptizaret, nescius Latini eloquij, infringens linguam diceret, Baptizote in nomina Patria et Filia et Spiritua Sancta, Et per hoc tua reuerenda sanctitas considerauit illos rebaptizare. Sed, sanctissime frater, si ille qui baptizauit non errorem introducens ac haeresim, sed pro sola ignorantia Romanae locutionis infringendo linguam, vt supra fati sumus, baptizans dixisset, non possumus consentire vt denuo baptizentur: quia (quod bene tua compertum habet sancta fraternitas) quicumque baptizatus fuerit ab haereticis in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti, nullo modo rebaptizari debeat, [note: An. Chr. DCCXLV. ] sed per solam manus impositionem purgari debeat. Post haec, Carolomanno iubente Synodus habita est Moguntiae in qua exauctoratus est Episcopatu Geruilio, inque eius locum surrogarus Bonifacius: Quanam id occasione factum sit, operae est pretium intelligere ex vita Bonifacij. Ea tempestate, inquit eius historiae autor, Saxenibus Thuringiam vastantibus, eius prouinciae homines Carolomanni opem implorabant. Ille mox exercitum mittit, et cum eo Geroldum Moguntinum Episcopum Geruilionis patrem. In ipso autem conflictu Geroldus cum plerisque alijs caesus est. Geruilio vero filius qui tum adhuc laicus in palatio versabatur, in clerum adsciscitur leniendi doloris causa, quem ex patris dolore acceperat, eidemque in Moguntino Pontificatis subrogatur. Non diu post Carolomannus rursus collegit militem, proficiscitur contra Saxones, Geruilionem secum ducit. Exercitis vtroque vltra citraque ripam fluminis Visurgis considente, Geruilio iubet puerum suum ire solum ad hostium castra, diligenter illic inquirere nomen eius qui patrem ipsius interfecerat. Abit puer, discit ex quodam, non longe abesse eum quem quaereret: rogat, vt ad dominis sui collequium properare velit. Venit ille, et aduentu eius denunciato, paratis equis Geruilio ei procedit obuiam, et quum in medio flumine inter se colloquerentur, Geruilio clam ferens gladium, hominem confodit, ita dicens,

Ille mox ex equo corruens in flumine exhalat spiritum. Repente autem eius comperta caede, sublato clamore vtrimque ad arma concurritur. Fit pugna atrox. Saxonibus victis, Carolomannus ad sua se recipit, nemine tum id quod Geruilio fecerat, pro homicidio ei imputante. Ita reuersus domum perrexit solito more Episcopi munia obire. At sanctus Bonifacius inter caetera hoc etiam pronunciauit, Neminem qui hominis caede pollutus sit, sacerdotio fungi posse. Ergo exauctoratus est. Eo autem deposito, sanctus Bonifacius a Carolomanno et Pipino fratre eius Moguntinae sedi praeficitur. Et vt eius dignitas esset eminentior, statuerunt ijdem principes Eccesiam Moguntinam, quaetum alteri subiecta erat, in totius Germaniae metropolim prouchere; missaque mox legatione, a Romano pontifice id impetrarunt. Etsi vero in monastica narratione ista quaedam fabulosa intercurrant, vt erant tunc tempora, tamen non est a vero alienum quod dicitur de sede Moguntina, deque [note: An Chr. dccxivii. ] bello Saxonico, et Bonifacij ad illam sedem euectione, cujus etiam cura factum est, vt non multo post coenobium Fuldense iuxta Fuldam amnem in solitudine Buchonia exstrueretur in fundo ipsi a Carolomanno dato regionis Grapheldensis. Eius primus abbas fuit Stunnis. Eopse anno quoque ornatum opibus monasterium S. Galli ordinis Benedicti, quum e Francia in Italiam pergeret Carolomannus ad coenobium Cassinense. Thasillo Bauariae ducatu a Grissone pulsus per Pipinum restituitur, qui Griffonem in Franciam secum abductum donat ducatu Denteleno, cum duodecim Comitatibus in Neustria. Erant autem tunc in Germania Episcopi, Dauid Spirensis, Burchardus VVirceburgensis, Agilosfus Coloniensis, AEtherius Taruanensis, Treuuartus Cameracensis, Folericus Tungrensis, Otto Strasburgensis, alijque sicut patet ex epistola Zachariae Pontificis Romani, quibus addi possunt, Ludgerus Monasteriensis, Rixfridus Traiectensis, quorum singulare fuit in Pipinum studium Saxones et VVestphalos tunc debellantem. Tello quoque Curiensis, et Sidonius Constantiensis. Subiectae autem fuisse dicuntur Archiepiscopatui Moguntino ciuirates istae, Tungris, Colonia, VVormatia, Spiratia, et Trectis, cum omnibus Germaniae gentibus, quas Bouifacius ad Christum conuerterat. Nec multo post obijsse fertur S. Hubertus Leodiensis Episcopus qui omnem Arduennam ab idolis docendo repurgarat, et in Taxandria ac Brachbanto fidem propagarat, quod et Monon ibidem fecisse fertur, cui a sicarijs occiso Pipinus decimas pendi iussit quas habebat inter Letiam et Vrcam. Refert autem Chronici Francorum a Pirhaeo editi autor, circa haec tempora deturbarum regno auito Childericum a Pipino, facti eius confirmationem consequutum esse a Papa Zacharia. Burchardus, inquit, Wirceburgensis Episcopus et Fulradus Capellanus missi sunt a Pipino Romam, ad Zachariam Papam, vt consulerent Pontificem de caussa regum, qui in illo tempore fuerunt in Francia, qui nemen tanium regis, sed nullam potestatem regiam habebant. Per quos dictus Pontifex mandauit, melius esse illum vocari regem, apud quem summa potestas consisteret. Dataque autoritate sua iussit Pipinum Francorum regem institui. Hoc ergo anno secundum Romani Pontificis sanctionem PIPINVS Rex Francorum appellatus est, et ad huius dignitatem honoris vnctus sacra vnctione, manu sanctae memoriae Bonifacij Archiepiscopi et Martyris, et more Francorum eleuatus in solium regni Suessione ciuitate. Stupendum facinus. Rex a ciue suo deijcitur de fastigio dignitatis: Pontifex factum probat, et non tantum facinoris tanti autorem euehit, sed ipsum quoque Regem cuculla monastica ornatum deturbat in monasterium. Scilicet vt sceptrum a [note: An. Chr. dcclv. ] rege desertum vel ipse arripiat, vel donet cui vult. Nec multo post orta est Bonifacio Archiepiscopo Moguntino contentio cum Coloniensi Episcopo, quae effecit vt Bonifacius in Frisiam praedicatum iret atque ibi interficeretur

a Paganis. Quam ego narrationem quantum fieri potest verbis ipsius Bonifacij expediam. Iam tempore Sergij, inquit in epistola ad Stephanum, Apostolicae sedis Pontificis, venit ad limina sanctorum Apostolorum praesbyter quidam nomine Willebrord, et alio nomine Clemens vocatus, quem praefatus Papa Episcopum ordinauit, et ad praedicandum ad paganam gentem Frisonum transmisit in littoribus Oceanioccidui, qui per quinquaginta annos praedicans, sedem Episcopalem et Ecclesiam in honore sancti saluatoris constituit in loco et castello qui dicitur Taiectum. Princeps autem Francorum Carolomannus commendauit mihi illam sedem ad constituendum et ordinamdum Episcopum, quod et feci. Nunc autem Coloniensis Episcopus illam sedem praedicti Episcopi Clementis a Sergio Papa ordinati sibi vsurpat et ad se pertinere dicit, propter fundamenta cuiusdam destructae a Paganis Ecclesiae, quam Willebrordus dirutam vsque ad solum in castello Traiecto reperit, et eam proprio labore a fundamento construxit, et in honorem sancti Martini consecrauit. Et refert, quod ab antiquo rege Francorum Dagoberto castellum Traiectum cum destructa Ecclesia ad Coloniensem paroeciam donatum cum ea conditione fuisset, vt Episcopus Coloniensis gentem Frisonum ad fidem Christi conuerteret, et eorum praedicator esset; quod tamen ipse non fecit: non praedicauit, non conuertit Frisones ad fidem Christi, sed pagana remansit gens Frisonum vsquequo venerandux Pontifex Romanae sedis Sergius supradictum seruum Dei Willebrordum Episcopum ad praedicandum supradictae genti transmisit. Et modo vult Coloniensis Episcopus sedem supradicti praedicatoris Willebrordi sibi contrahere, vt non sit Episcopalis sedes subiecta Romano pontifici praedicans genti Frisonum. Petijt ergo; vt Coloniensi Episcopo auctoritate sua interdiceret, ne sibi obstaret quo minus curaret vt constituto Traiecti Episcopo Frisijs Euangelium praedicaretur. Itaque postquam commendasset Ecclosiam Moguntinam Lullo, ipse se ad iter comparauit. Paucis post diebus (inquit autor vitae Bonifacij) nauim, cum delectis ad iter illud socijs ingressus per Rheni alueum ad Frisonum regionem incolumis peruenit, et Eobanum Episcopum Traiecti instituit. Quum autem ad Bortuam flumen peruenisset, quod est in confinio eorum quos vulgari idiomate vocant Oester et Wester-kirche, Bonifacius stipatus socijs suis iussit ibi figi tentoria, quod statuisset illic confirmare baptizatos. Sed postquam dictus ei rei dies illuxit, irruerunt in ipsum et socios mutata sententia Frisij, cunctosque barbara feritate trucidarunt. Corpus primum Traiectum, inde Moguntiam, ac postremum Fuldam deportatum est. Pipino haud multo post ex Italia redeunti occurrit cum suae gentis primoribus Thasillo Boioariorum Rex, seque Francorum beneficiarium profitetur. Mox orto bello Aquitanico, Vaifarus Aquitaniae Dux interimitur. Atque ita [note: An. Chr. dcclxviii. ] bello illi finis impositus est, cui nec ipse Pipinus diu superstes fuit: octauo enim Kal. Octobris obijsse dicitur, duobus relictis liberis ex vxore VVerthrada, Carolo, qui postea Magnus dictus est, et Carolomanno: Illi Neustria cessit, cum Burgundia et Aquitania; Huic Austrasia cum Germanis Transrhenanis. Iste Suessionibus sedem habuit: ille Nouioduni. Sed Carolomannus rex triennio impleto imperij obijt. Videor autem hoc loco commode finem impositurus breuiario historico Germaniae antiquae, ob insignem periodum mutationis. Etsi enim iam ante hoc tempus multa innouatasint, quae nos suis locis temporibusque notata ostendimus, tamen quia sub Catolo Magno initium postea fuit noui imperij, malui ea quae intercesserunt ad ipsius vsque tempora, ad priorem Germaniae statum quam ad posterionem referre. Estque difficile in tanta mutatione et successione rerum fluentibus cum tempore hominibus hominumque actionibus perpetuo succedentibus figete alicubi clauum tanquam in re

stabili; praesertim quum posteriorum mutationum causse prioribus rebus implexae sint, pendeantque alia ex alijs perpetua serie.

Cap. XVIII. De GERMANIAE descriptione quaedam ingenere, quibus subnectitur GERMANIA Strabonis, Pomponij Melae, Plinij, et Solini.

QVam sit difficile GERMANIAM Veterem vniuersam et partes eius singulas a priscis scriptoribus nominatas disponere ita vt naturali positioni respondeant, vel ex eo quilibet aestimare potest, quod inter antiquos tam pauci sint qui in eius descriptione consentiunt; aliter enim patres istas Strabo peragit, aliter Mela, aliter Plinius, aliter Tacitus, aliter Prolemaeus. Etsi enim in quibusdam inter se conueniant, tamen, vbi ad limites totius tractus, partiumque designationem, et populorum sedes ventum est, dici non potest quam illi ipsi inter se dissentiant. Neque vero aliter fieri potuit. Nam quum scriptores illi aliena fide interiora referrent, neque adhuc Romanis exacte Germania omnis nota esset, singulaeque insuper eius partes variis mutationibus ob incolentis populi migrationes esset obnoxiae, non est mirum, si vel regiones quasdam alij praetereant, ab aliis forte commemoratas, vel quas hic pro suo aeuo ita descripsit, alius aliter mutatis gentibus disponat; neque enim gentes a locis quas incolebant, sed loca ipsa a gentibus plerumque nomen habuerunt, Quod si loca ipsa sedesque nationum propriam certamque habuissent appellationem, potuissent vt in domiciliis vrbibusque ita interrarum tractibus mutatis cultotibus seruari semper eadem regionum nomina: sed quia a populis terrae sua nomina traxerunt, euenit necessario, vt cum migratione populorum ipsae quoque appellationes regionum mutarentur. Veteres enim Germaniae incolae non se vrbibus continebant, quas nullas habebant, ac ne stats quidem sedibus distinguebantur, sed vt inuitabant pabula, vel cedens aut sequens hostis exigebat, vel ipsi modo pellebant alios modo ab aliis pellebantur, ita res opesque secum trahebant, castra vt plurimum aut tuguria in castrorum speciem habitantes. Quae caussa est, cur Germani qui duce Ariouisto Rhenum transgressi Gallias sub C. Caesare depopulabantur, (erant autem Harurdes, Marcomanni, Tribocci, Vangiones, Nemetes, Edures, Sueui) jactarent, se totis annis quatuordecim tectum, non subisse. Bellatores igitur, liberi, indomiti, ac libertatis studio hostibus immanes quandoque, et atroces, non ante videntur sedes nunquam mouendas figere voluisse, quam Romananos pulsos suis finibus, Gallia etiam atque Hispania Britanniaque eijcerent, et in sua quoque Italia opprimerent, relictis quacumque irent victoriarum suarum monumentis. In hac ergo populorum mutatione quis non videt quam sit difficile Germaniam terram, cuius non eadem perpetuo facies fuit vna tabula repraesentare? Neque vero si M. Ciceronis hodie exstarent [gap: Greek word(s)] (scripsisse enim se de hoc argumento testatur ipse ad Atticum) multum ipsius obseruationibus juuaremur; neque enim Germania Ciceroni fuit cognita. C. quippe Caesare et Antonio Consulibus missi sunt primum geodetae Graeci a Senatu in Septentrionem, qui tractum illum omnem metirentur, deque eo ad Senatum referrent, insumptis in eam rem anni XXIX, mensibus VIII, diebus decem. Optarim sane illa quae Theodotus tunc

consignauit etiam hodie exstare; sed si meliora illa certioraque non sunt iis quae ab Aethico, qui se illa proditurum inirio suae Cosmographiae pollicetur notata sunt, non video quomodo ex iis distinctam locorum notitiam haurire potuissemus. Agrippae obseruariones multo certiores fuisse existimo. Nam Theodotum Plinius, accuratus vt aliarum rerum omnium ita istarum lector et obseruator, in toto suo opere quo naturae historiam complexus est, ne citat quidem. Auget praeterea difficultatem ipse scribendi modus: vix enim est vt ista quis tracter, sine accolarum et confinium gentium commemoratione: Quum autem sine istis vel ob rei ipsius naturam, vel ob gentium migrationes Germania ipsa describi non possit, tamen tractare illa velle in Germania, infiniti laboris est, et aliena proprio operi immiscentis. Accedit, quod quae contigua sunt plerumque ancipitis et controuersi iuris esse soleant, neque quicquam sit difficilius, quam limitem velle statuere vbi de limitibus contenditur. Enimuero naturam si sequimur; non est tanti operis, flumina, montes, littora, maria, sinus ac promontoria describere: Sed quinam populi singulis locis olim consederint, quaeque mutationes euenerint accutate referre, id vero summi et ingenij et judicij est. Quam multae enim gentes sese extulerunt quas prius aeuum ignorauit? Nos ergo in [note: Strabonis descripti] hisce nostris Commentariis seriem sequemur temporum, orsi a Strabone Cappadoce, qui illorum quidem quorum exstant de hac re monumenta omnium est antiquissimus, [note: Lib. VII. ] scripsit enim Geographiam suam Romae sub Augusto et Tiberio, et in Germania describenda ea tantum prodidit, quae suo tempore innotuerunt occasione bellorum illic gestorum ab Augusto, Druso, Germanico et Tiberio. Hic ergo, statim trans Rhenum post Galliae populos orientem versus locat Germaniam, ita vt Rhenus a fontibus vsque ad ostia occiduum eius latus claudat. Porro eorum qui ad ripam habitabant ait quosdam in Galliam jam tum traductos a Romanis; Vbios puta et Sicambrorum partem; quosdam penitiora petiuisse, vt Marsos, paucis adhuc ad ripam relictis Sicambris. Inter Rhenum vero et Albim qui pari ductu in Oceanum sese exonerant, dicit flumen esse AMASIAM, in quo BRVCTEROS Drusus nauali praelio vicit. Ad Austrum ait Germaniam ALPES contnigere, et eius nominis montes orientem versus sed Italicis minores spargere. Esse in eadem SYLVAM HERCYNIAM, [gap: Greek word(s)] , et SVEVORVM [gap: Greek word(s)] gentes, quarum quaedam intra syluam habitent, aliae estra eam, sicut et

[note: Voluit dicere Boiohaemum. ] BOVIASMVM Marobodui regia, [gap: Greek word(s)] .

Fuit enim maxima Sueuorum natio, ut quae a Rheno ad Albim vsque pertingeret, et trans Albim quoque habitaret, Getis contermina. Trans Albim, fuere

[note: Die VVijser Die Lippe Die Yssel. ] Eodem cum Amasia fluere ait Visurgim et Lupiam [gap: Greek word(s)] : in quo tamen fallitur: Lupias enim non in Oceanum sed in Rhenum se exonerat. Commemorat quoque Salam fluuium, intet quem et Rhenum Drusus obiit. Intet insulas quoque quae littori obijciuntur ait esse

a Druso expugnatam. Sed in descriptione triumphi Germanici vbi deuictos populos recenset, mutat nomina quaedam gentium, nam quos Chaulcos vocauerat, vocat Cathulcos [gap: Greek word(s)] ; quos ante Campsianos, eos ibi Ampsanos dicit [gap: Greek word(s)] ; addit vero praeter jam ante commemoratos Bructeros, Cheruscos, Chaitos, Chattuarios, etiam non positas gentes,

Albim dicit a Rheno distare circiter stadiis ter mille, si quis recta linea iter illud posset conficere. In medio Hercynij saltus ait situm esse Boiohaemum jam ante a nobis commemoratum. Nec procui inde esse originem Istri et Rheni: Lacus quoque inter horum fontes, et paludes a Rheno effusas. Vinum singularem, cuius ambitus sit stadiorum amplius CCC, traiectus CC: in eoque insulam, qua pro receptaculo vsus sit Tiberius, quum nauali pugna certaret cum Vindelicis. A lacu illo ad Istrum, inde ad Hercyniam syluam perueniri. Tiberium a lacu vnius diei itinere progressum fontes Istri vidisse. Attingere vero lacum illum exigua parte Rhaetos, maiore Heluetios, et Vindelicos; inde esse Boiorum eremum vsque ad Pannonias. Ab hisce omnibus montanas incoli planities, sed maxime ab Heluetiis et Vindelicis: nam Rhaetos et Noricos ad Alpium juga adsurgere. Esse praeterea in Germania syluam quae dicatur

Caetera Germaniae vltra Albim ignorari ait, et quinam vltra Germanos degant, anne Bastarnae sint proximi, an alij quidam interiecti, siue Iazyges, siue Roxolani, siue Hamaxoeci. Latus vero Germaniae meridionale vlrra Albim incoli a Sueuis, post hos esset Getas secundum Istrum. Atque haec quidem Strabo. At Mela Germaniam ita describit. [note: Melae descriptio. ] In Gallia, inquit, ab Osismijs ad Septentriones frons littorum respicit, pertinenque ad vltimos Gallicarum gentium Morinos, nec portu, quem Gessoriacum vocant, quicquam habent notius. RHENVS ab Alpibus decidens, prope a capite duos lacus efficit, Venetum et Acronium: mox diu solidus, et cerio alueo lapsus, haud procul a mari huc et illuc dispergitur: sed ad sinistram amnis etiam tunc, et donec effluat, Rhenus: ad dextram

primo angustus et sui similis; post ripis longe ac late recedentibus, iam non amnis, sed ingens lacus; vbi campos impleuit, Fleuo dicitur; eiusdemque nominis insulam amplexus, fit iterum arctior, iterumque fluuius emittitur. GERMANIA hinc ripis eius vsque ad Alpes, ameridie ipsis Alpibus; ab oriente Sarmaticarum confinio gentium; qua Septentrionem spectat, Occanico littore obducta est. Qui habitant, immanes sunt animis et corporibus, et ad insitam feritatem vaste vtraque exercent, bellando animos, corpora ad consuetudines laborum. Terra ipsa multis impedita fluminibus, multis montibus aspera, et magna ex parte syluis ac paludibus inuia. Paludum SVESIA, MESIA, ET MELSIAGVM maximae. Syluarum HERCYNIA, et aliquot sunt quae nomen non habent: sed illa dierum sexaginta iter occupans, vt maior alijs, ita et notior, Montium altissimi sunt TAVRVS ET RHETICO; reliquorum nomina vix est eloqui ore Romano. Amnium in alias gentes exeuntium, DANVBIVS et Rhodanus: in RHENVM MOENVS ET LVPIA: in Oceanum AMISIVS, VISVRGIS ET ALBIS clarissimi. Super Albin CODANVS ingens SINVS, magnis paruisque insulis refertus est. Acre mare, quod gremio littorum accipitur, nusquam late patet, nec vsquam mari simile, verum aquis passim inter fluentibus, ac saepe transgressis, vagum ac diffusum facie amnium spargitur, qua littora attingit, ripis contentum insularum non longe distantibus, et vbique pene tantundem, vt angustum et parfreto, curuansque se, longo supercilio inflexum est. In eo sunt CIMBRI ET TEVTONI: vltra, vltimi Germaniae HERMIONES. SARMATIA [note: Cap. 4. ] intus quam ad mare latior, ab ijs quae sequuntur Vistula amne discreta; qua retro abit vsque ad ..... Istrum flumen immittit. Insula septem sunt Hemodes contra Germaniam proiectae, in illo [note: Cap. 6. ] sinu quem Codanum diximus: Ex ijs CODANONIA quam adhuc Teutoni tenent, vt magnitudine alias, ita foecunditate antestat. Quae Sarmatis aduersa sunt, ob alteros accessus recessusque pelagi, et quod spatia queis distant, modo operiuntur vndis, modo nuda sunt, alias insula videntur, alias vna et continens terra: in his sunt Oonae qui ouis auium palustrium et auenis tantum alantur. THVLE BERGARVM littori opposita est, Graijt et nostris celebrata carminibus. In ea quod sol longe occasurus exsurgit, brenes vtique noctes sunt, sed per hyemem sicut alibi obscurae, astate lucidae, quod per id tempus iam se altius euehens, quanquam ipse non cernatur, vicino tamen splendore proxima illustrat: per solstitium vero nullae, quod iam tum manisestior, non fulgorem modo, sed sui quoque partem maximam ostentat. Atque haec quidem Mela. Cousequens nunc est vt Plinium quoque audiamus, tanto quidem attentius, quanto ille rerum Germanicarum fuit peritior, vt qui ad lectionem priorum suas quoque contulerit obseruationes. Scripsit enim libros bellorum Germanicorum [note: Plin. nepos Lib. III. episto larum. ] viginti, quibus omnia quae cum Germanis gesserunt bella Romani collegit. Inchoauit illos quum in Germania militaret, somnio admonitus. Adstitit enim quiescenti Drusi Neronis effigies qui Germaniae latissime victor ibi perijt, commendabatque memoriam sui, orans vt se ab iniuria obliuionis adsereret. Hi libri etsi perierint maiore nostro quam Drusi incommodo, tamen in ea quam habemus ab ipso editam historia naturali, multa spargit quae iuuare possint rerum antiquarum studiosum. Nos [note: Descriptio Plinij Lib. IV. Cap. 12. ] illa colligemus. Sic ergo Plinius. Ister, inquit, in Germaniae ingis mentis Abnobae oritur, ex aduerso Rauraci Gallia oppidi, multis vltra Alpes millibus, ac per innumeras lapsus gentes Danubij nomine, immenso aquarum auctu, et vnde primum Illyricum alluit, Ister appellatus, sexaginta amnibus receptis, medio ferme numero eorum nauigabili, in Pontum vastis sex fluminibus euoluitur. Primum ostium Peuces, mox ipsa Peuce insula, a qua proximus aleneus appellatus XIX m. pass.

magna palude sorbetur. Ex eodem alueo et super Istropolim lacus gignitur LVIII m. pass. ambitu, Halmyrim vocant. Secundum ostium [gap: Greek word(s)] , et [gap: Greek word(s)] , et Spireostoma. Singula autem ora tanta sunt, vt prodatur in XL millia pass. longitudinis vinci mare. Ab eo in planum quidem omnes Scytharum sunt gentes, variae tamen littori apposita tenuere, alias Getae, Daci Romanis dicti, alias Sarmatae, Graecis Sauromatae, eorumque Hamaxobij, aut Aorsi, alias Scythae degeneres et a seruis orti, aut Troglodytae; mox Alani et Roxalani. Superiora inter Danubium et Hercynium saltum, vsque ad Pannonica hiberna Carnunti, Germanorumque confinium, campos et plana Iazyges Sarmatae, montes vero et saltus pulsi ab his Daci, ad Pathissimum amnem a Moro siue is Duria est, a Sueuis regnoque Vanniano dirimens eos: auersa Bastarnae tenent, alijue inde Germani. Agrippa totum cum tractum ab Istro ad Oceanum bis ad decies centum m. pass. in longitudinem, quantum minus quadringentis in latitudinem ad flumen Vistulam a desertis Sarmatiae prodidit. Scytharum nomen vsquequaque transit in Sarmatas atque Germanos. Nec alijs prisca illa durauit appellatio, quam qui extremi gentium harum ignoti prope cateris [note: Lib. IV. Cap. 13. ] mortalibus degunt. Ante Scythiam esse insulam quae appellatur Bannomanna, eamque abesse a Scythia dici cursu, inque illam veris temperie fluctibus electrum eijci Timaus prodidit. Reliqua littora incerta signantur fama. Septentrionalis Oceanus, Amalchium cum Hecataeus appellat, a Paropamiso amne qua Scythiam alluit, quod nomen eius gentis lingua significat congelatum. Philemon Morimarusam a Cimbris vocari, hoc est mortuum mare, vsque ad promontorium Rubeas, vltra deinde Cronium. Xenophon Lampsacenus, a littore Scytharum tridui nauigatione insulam esse immensae magnitudinis, BALTIAM tradidit. Eandem Pytheas Basiliam nominat, Feruntur et Oonae, in quibus ouis auium et auenis incolae viuant. Aliae, in quibus equinis pedibus homines nascantur, hippopodes appellati. Fanesiorum aliae, in quibus nuda alioquin corpora pragrandes ipsorum aures tota contegant. Incipit inde clarior aperiri fama ab gente Ingaeuonum, quae ast prima Germaniae. SEVO mons ibi immensus, nee Rhiphaeis ingis minor, immanem ad Cimbrorum vsque Promontorium efficit sinum, qui CODANVS vocatur, refertus insulis; quarum clarissima SCANDINAVIA est, incompertae magnitudinis, portionem tantum eius, quod sit notum, Hilleuionum gente D incolente pagis, quae alterum orbem terrarum eam appellat. Nec est minor opinione Eningia. Quidam haec habitari ad Vistulam vsque fluuium a Sarmatis, Venedis, Scyris, Hirris tradunt. Sinum Clylipenum vocari, et in ostio eius insulam Latrin. Mox alterum sinum Lagnum, conterminum Cimbris. PROMONTORIVM CIMBRORVM excurrens in maria longe peninsulam efficit, quae Cartris appellatur. Viginti tres inde insulae Romanis armis cognitae. Earum nobilissimae, BVRCHANA, Fabaria a nostris dicta, a frugis similitudine sponte prruenientis: item GLESSARIA a succino militiae appellata, a barbaris Austrania, praetereaque Actania. Toto autem hoc mari ad Scaldim vsque fluuium GERMANICA accolunt gentes, haud explicabili mensura, tam immodica prodentium discordia est. Graeci et quidam nostri XXV cent. mill. m p. oram Germaniae tradiderunt. Agrippa cum Rhaetia et Norico longitudinem DCLXXXVI m. passuum; [note: Cap. 14. ] latitudinem CCLXVIII millia, RHAETIAE prope vnius maiore latitudine, sane circa excessum eius subactae. Nam GERMANIA multis postea annis, nec tota percognita est. Si coniectare permittitur, haud multum orae deerit Graecorum opinioni, et longitudini ab Agrippa proditae. Germanorum genera quinque, VINDINI, quorum pars Burgundiones, Varrini, Carini, Guttones. Alterum genus INGAEVONES, quorum pars Cimbri, Teutoni, ac Cauchorum gentes.

Proximi autem Rheno ISTAEVONES, quorum pars Cimbri mediterranei. HERMIONES, quorum Sueui; Hermunduri, Chatti, Cherusci. Quinta pars PEVCINI, Barstarnae, supradictis contermini Dacis. Amnes clari in Oceanum defluunt, Guttalus, Vistillus siue Vistula, Albis, Visurgis, Amisius, Rhenus, Mosa. Introrsus vero, nulli inferius nobilitate Hercynium iugum praetenditur. In Rhene, [note: Cap. 15. ] ipso, prope centum millia pass. in longitudinem, nobilissima BATAVORVM INSVLA, ET CANINEFATVM, et aliae FRISIORVM MAIORVM, ET FRISIORVM MAIORVM (ita omnino lego cum doctissimo Cluuerio, non autem Cauchorum et Frisiabonum, quum illi longe vltra Rhenum sint, ad Visurgim, hi pertineant ad Galliam Belgicam, vltra Scaldim siti,) MARSATIORVMQVE sternuntur, inter Helium et Fleuum: ita appellantur ostia in quae effusus Rhenus ab Septentrione in lacus, ab occidente in amnem Mosam se spargit medio inter haec ore modicum nomini suo custodiens alueum. In Gallia vero [note: Cap. 17. ] Belgica a Scaldi incolunt extera TOXANDRI, pluribus nominibus. Deinde MENAPII, MORINI, OROMANSACI, iuncti pago qui Gessoriacus vocatur, BRITANNI, AMBIANI, BELLOVACI, HASSI. Introrsus CASTOLOGI, ATREBATES, NERVII liberi, VEROMANDVI, SVECONI, SVESSIONES liberi, VLBANECTES liberi, TVNGRI, RINVCI, FRISIABONES, BETHASII, LEVCI liberi, TREVERI liberi antea, et LINGONES foederati, RHEMI foederati, MEDIOMATRICES, SEQVANI, RAVRICI, HELVETI, COLONIA. Equestris et Rauriaca. Rhenum autem accolentes Germaniae gentium in eadem Prouincia, NEMETES, TRIBOCHI, VANGIONES; Hinc VBII, Colonia Agrippinensis, GVGERNI, BATAVI, et quos in insulis diximus Rheni. In Germanicum [note: Cap. 28. ] mare sparsa sunt insulae GLESSARIAE, quas Electridas Graeci recentiores appellauere, quod ibi electrum nasceretur. Vltima omnium quae memor antur, est THVLE, in qua solstitio nullas esse noctes indicauimus, cancri signum sole transcunte, nullosque contra per brumam dies. Haec quidam senis mensibus continuis fieri arbitrantur. Timaeus historicius a Britannia introrsus sex dierum nauigatione abesse dicit insulam Mictim, in qua candidum plumbum proueniat. Ad cam Britannos vitilibus nauigijs corio circumsitis nauigare. Sunt qui et alias prodant, SCANDIAM, DVMNAM, BERGOS, maximamque omnium NERIGON, ex qua in Thulen nauigetur. A Thule vnius dies nauigatione mare concretum, [note: Lib. II. Cap. 67. ] a nonnullis Cronium appellatur. Septemtrionalis Oceanus maiore ex parte nauigatus est auspicijs diui Augusti, Germaniam classe circumuecta ad Cimbrorum promontorium et inde immenso mari prospecto aut fama cognito, ad Scythicam plagam, et maria frigore nimio rigentia. Propter quod minime verisimile est, illic maria deficere, vbi vis humoris superat. Et postea. Nepos Cornelius de Septentrionali circuitu tradit, Q. Metello Celeri, C. Afranij in consulatu Collegae. sed tum Galliae proconsuli, Indos a rege Sucuorum dono datos, qui ex India commercij caussa nauigantes, tempestatibus essent in Germaniam [note: Lib XVI. Cap. I. ] abrepti. Adijciamus alia eiusdem. De CHAVCIS. Sunt vero et in Septentrione visae nobis Chaucorum gentes, qui maiores minoresque appellantur. Vasto ibimeatu, bis dierum noctiumque singulorum interuallis effusus in immensum agitur Oceanus, aeternam operiens rerum naturae contronersiam, dubiumque terra sit, an parie in maris. illic misera gens tumulos obtinet alios, aut tribunalia structa manibus ad experimenta altissimi aestus; casis ita impositis, nauigantibus similes, quum integunt aquae circum data; naufragis vero, quum recesserint: fugientes cum mari pisces circa tuguria venantur. Non pocudem his habere, non lacte, ali, vt finitimis, ne cum feris

quidem dimicare contingit, omni procul abacto frutice. Vlua et palustri iunco funes nectunt, ad praetexenda piscibus retia, captumque manibus lutum ventis magis quam sole siccantes, terra cibos et rigentia Septentrione viscera sua vrunt. Potus ijs non nisi ex imbre seruato scrobibus, in vestibulo domus. Totam reliquam Germaniam quercubus replent, adduntque frigori vmbras: Altissimae tame haud procul supra dictis Chaucis, circa duos praecipue lacus. Littora ipsa obtinent quercus maxima auiditate nascendi; suffossaeque fluctibus aut propulsae flatibus, vastas complexu radicum insulas secum auferunt: atque ita libratae stantes nauigant, ingentium ramorum armamentis: saepe territis classibus nostris, quum velut industria fluctibus agerentur in proras stantium noctu, inopesque remedij illae, proelium nauale aduersu arbores inirent. GELDVBA. [note: Lib. XIX. Cap. 5. ] Ad eam praestantissimum siser (pastinacae genus est) creuisse argumento est, quod Tiberius inde illud suis mensis quotannis peti voluit. Inter medica dicendum siser, et ipsum Tiberius nobilitauit, flagitans omnibus annis a Germania. Gelduba appellatur castellum Rheno impositum, vbi generositas [note: Lib. X. Cap. 22. ] praecipua. ANSERES GERMANIAE. Pluma anserum e Germania laudatissima; candidi ibi, verum minores: Ganzae vocantur. Pretium plumae eorum in libras denarij quini: et inde crimina plerumque auxiliorum praefectis, a vigili statione ad haec aucupia dimissis cohortibus totis: eoque deliciae processere, vt sine hoc instumento durare iam ne virorum quidem ceruices [note: Lib. X. Cap. 24] possint. TVRDI. In Germania hyeme maxime turdi cernuntur MEL GERMANICVM. Aliubi magnitudine [note: Lib. XI. Cap. 14. ] commendantur faui; vt in septentrionalibus, viso iam in Germania octo pedum longitudinis fauo, in caua parte nigro. [note: Lib. XIX. Cap. I. ] TEXTRINAE GERM. In Germania defossi atque sub terra id opus agunt. HERBAM PORRIGERE GERMANORVM MOS. [note: Li. XXII Cap. 4] Summum apud antiquos signum victoriae erat, herbam porrigere victos, hoc est, terra et altrice ipsa humo, et humatione etiam cedere: quem morem etiam nunc durare [note: Li. XXXVI. Cap. 7] apud Germanos scio. SVDINES GERM. Sudines in Germania nec vsquam alibi nasci putauere nostri veteres, potorijs primum vasis inde factis, dein pedibus lectorum sellisque. Cornelius Nepos tradit, fuisse magno miraculo, quum L. Lentulus Spinter amphoras ex eo Chiorum magnitudine cadorum [note: Li. XXXIV Cap. I. ] ostendisset. AES GERMAN. Ferunt nuper etiam in Germania aes repertum. FONTES MATTIACI IN GERM. [note: Li. XXXI. Cap. 2. ] Sunt et Mattiaci in Germania fontes calidi trans Rhenum, quorum haustus triduo feruet: Circa margines vero punicem [note: Li. XXXI. Cap. 7. ] faciunt aquae. SALIS GONFICIENDI RATIO APVD GERMANOS. Galliae Germaniaeque ardentibus lignis aquam salsam infundunt. Quercus optimae, vt quae per se cinere sincero vim salis reddat. Alibi corylus laudatur. Ita infuso liquore salso carbo etiam in salem vertitur. Quicumque [note: Lib. XV. Cap. 25. ] ligno confit sal, niger est. CERASA GERMANIAE. In ripis Rheni tertius cerasis color, e nigro ac rubenti viridique, similis maturescentibus semper. SILVRVS IN MOENO AD [note: Lib. IX. Cap. 15. ] ERLISBORNVM. Silurus grassatur vbicumque est, omne animal appetens, equos innatantes saepe demergens, praecipue in Moeno Germaniae amne propter Erlis bornum, et in Danubio. [note: Lib XIX Cap. 8. ] ASPARAGVS GERMANIAE. Est et aliud genus incultius asparago, mitius corruda, passim etiam in montibus nascens refertis Germaniae campis, non infaceto Tiberij Caesaris dicto, Herbam ibi quandam nasci simillimam asparago. [note: Li XXXVII Ca. 2 et 3] SVCCINVM GERMANIAE. Pytheas Guttonibus Germanicae genti accoli aestuarium Oceani prodidit Mentonomon nomine, spatio stadiorum sex millium: Ab hoc dici nauigatione insulam abesse Abalum. Illo vere fluctibus aduchi succinum, et esse concreti maris purgamentum: incolas pro ligno ad ignem vti eo, proximisque Teutonis vendere. Huic et Timaeus credidit, sed insulam Baltiam vocauit. Mithridates in Germaniae littoribus esse insulam ait, vocarique eam Oserictam,

cedri genere siluosam, inde defluere in petras. Certum autem est, gigni in insulis Septentrionalis Oceani, et a Germanis appellari glessum, itaque et a nostris vnam insularum ob id GLESSARIAM appellatam, Germanico Caesare ibi classibus rem gerente, Austrauiam a Barbaris dictam. Affertur a Germanis in Pannoniam maxime prouinciam: inde Veneti primum, quos Graeci Henetos vocant rei famam fecere, proximi Pannoniae, id accipientes circa mare Adriaticum. Sexcenta fere millia passuum a Carnunto Pannoniae abest lutus illud Germania ex quo inuehitur, percognitum nuper. Vidit enim eques Romanus, missis ad id comparandum a Iuliano cur ante gladiatorium munus Neronis principis, qui haec commercia et littora peragrauit, tanta copia inuecta, vt retia arcendis feris podium protegentia succinis nodarentur; arma vero et Libitina, totusque vnius diei apparatus esset e succino. Maximum pondus is [note: Lib. VIII. Cap. 15. ] glebae attulit XIII librarum. BISONTES, VRI, MACHLIS, IN GERM. Scythiae contermina Germania insignia gignit boum ferorum genera, iubatos bisontes, excellentesque vi et velocitate vros, quibus imperitum vulgus bubalorum nomen imponit, quum id gignat Africa, vituli potius ceruiue quadam similitudine. Septentrio fert et equorum greges ferorum: praeterea alcen, ni proceritas aurium et ceruicis distinguat, iumento similem. Item notam in SCANDINAVIA insula nec vnquam visam in hoc orbe, multis tamen narratam machlin, haud dissimilem illi, sed nullo suffraginum flexu; ideoque non cubantem, sed accliuem arbori in somno, eaque incisa [note: Lib. IV. Cap. 23. ] ad insidias capi. CASTRA LEGIONVM GERMANIAE. Certior Europae mensura ac longior ad occasum solis aestiui ostiumque Rheni per castra legionum Germaniae ab Alpibus dirigitur XIIIC et XLIII m. pass. GERM ANICORVM [note: Lib XVI. Cap. 40. ] PRAEDONVM NAVES. Germaniae praedones singulis arboribus cauatis nauigant, quarum quaedam et triginta homines ferunt. GERMANIAE PABVLA LAVDATISSIMA [note: Lib XVII. Cap. 4. ] IN SOLO NON PINGVI. Nec luxuriosa pabula pinguis soli semper indicium habent. Nam quid laudatius Germaniae pabulis? et tamen statim subest arena [note: Lib. XIX. Cap. 5. ] tenuissimo cespitum corio. GERMANIAE RAPHANI. Frigore adio gaudet raphanus, vt in Germaniae infantium puerorum magnitudinem aequet. Audiamus vero nunc etiam [note: Descriptio SOLINI Cap. XXIII ] Solinum abbreuiatorem Plinij. Mons Seuo, ipse ingens, nec Rhiphaeis minor collibus; initium GERMANIAE facit. Hunc Ingeuones tenent, a quibus primis post Scythas nomen Germanicum consurgit. Diues virorum terra, frequens populis numerosis et immanibus. Extenditur inter Hercynium saltum et rupes Sarmatarum: vbi incipit, Danubio; vbi desinit, Rheno perfunditur. De internis eius partibus, Albis, Gutallus, Vistula, amnes altissimi praecipitantur in Oceanum. Saltus Hercynius aues gignit, quarum pennae per obscurum emicant et interlucent, quamuis obtenta nox densent tenebras. In hoc tractu sane et in omni Septentrionali plaga sunt bisontes frequentissimi; sunt et Vri, quos imperitum vulgus vocat bubalos. Est et Alces mulis comparanda, adeo propenso labro superiore, vt nisi recedens in posteriora vestigia, pasci nequeat. SCANDINAVIA insula e regione Germaniae mittit animal quale Alces, sed cui suffragines vt elephantis flecti nequeunt. De Germanicis insulis Scandinauia maxima est; sed nihil in ea magnum praeter ipsam. GLESSARIA dat crystallum; dat et succinum, quod Germani gentiliter vocant glessum. Qualitas materiae huius summatim antea, Germanico autem Caesare omnes Germaniae oras scrutante, comperta est arbor pinei generis, cuius mediale autumni tempore succino lacrymat. Succum esse arboris, de nominis qualitate capessas: pinum vero vnde sit genitum, si vsseris, odor indicabit. Pretium operae est scire; ne longius Padaneae siluae credantur lapidem fleuisse. Hanc speciem in Illyricum Barbari intulerunt, quae quum

per Pannonica commercia vsu ad Transpadanos homines foret delata, quod ibi primum nostri viderant, ibi eam natam putauerunt. Munere Neronis principis apparatus omnis succino inornatus est: nec difficulter, quum per idem tempus tredecim millia librarum Rex Germaniae dono ei miserit. Habet et India succinum, sed plurimum optimumque Germania. In Germaniae continentibus Callais reperitur, quam gemmam Arabicis anteponunt: vincit enim gratia. Cerauniorum porro genera diuersa sunt, Germanicum candidum est; splendet tamen caerulo. Sed ex Strabone, Mela, Plinio, Solino, ista sufficiant.

CAP. XIX. GERMANIA Cornelij Taciti.

C. Cornelius Tacitus sub Vespasiano procurator datus Galliae Belgicae, etsi ipse in Germania Transrhenana non fuerit, tamen ex aliorum scriptis ac relatu, legendo, sciscitando, audiendoque ea cognouit, quae collata cum aliorum Romanorum Graecorumque obseruationibus merito ipsum arguant in hoc genere prae caeteris quorum exstant monumenta fuisse accuratissimum. Itaque in Annalibus suis, inque Historiarum libris curiose admodum describit Rheni tractum omnem vsque ad Oceanum, vrbesque Ger. maniae inferioris, et superioris, in Rheni ripa Gallica sitas, Castra quoque Romanorum ad ripam disposita, et Transrhenanas gentes cum quibus Romanis negotium fuit, a Caesaris Augusti obitu vsque ad obitum Vitellij et imperium Vespasiani; idem quoque facit in tractu omni qui est ad Danubium, alterum imperij Romani terminum. Quod si eorum quae sub Augusto gesta sunt historiam distincte haberemus, quam quidem constat scriptam fuisse a T. Liuio; et Plinij praeterea libros bellorum Germanicorum, cum ijs quae a Theodoto adnotata fuisse diximus, si quoque subsequentium scriptorum industria per singula saecula consignasset ea quae postea gesta sunt, haberemus citra controuersiam cerriora omnia multoque expeditiora. Nunc inanibus votis et coniecturis fallacibus explemus quod historiae deest. Caeterum in libris Taciti de moribus Germanorum notantur ista.

Primum, quinam in Gallia sint populi orti e Germanis Transrhenanis. Interiores sunt

Et miror ab ipso Sicambros hoc loco non commemorari, quos in Annalibus ait in Gallias traiectos fuisse.

In Germania Transrhenana praeter cos qui decumates agros vltra Rhenum et Danubium exercebant, fuerunt ab Occidente

MATTIACI non in ripa Gallica, sed in Germanica, vltra Rhenum, obsequio erga Romanos pares Batauis, sed coelo soloque Germanico acrius ipsis Batauis animati.

FRISH maiores et minores, quos ait ad Oceanum vsque Rheno praetexi, et ambire immensos lacus ac Romanis classibus nauigatos.

Atque hi quidem Sueui intra montes: Post montes vero Sueui dicuntur LYGII in quibus

Atque hic Sueuiae finis. Dubium Tacito, Sarmatisne an Germanis adscribendi sint,

CAP. XX. [correction of the transcriber; in the print XXI. ] GERMANIA Cl. Ptolemaei Alexandrini.

POst eos quos diximus edidit descriptionem Germaniae Cl. Ptolemaeus, patria Alexandrinus, professione Mathematicus, qui, teste Suida, Antonini vixit temporibus. Eam descriptionem posteriores fere omnes secuti sunt: Vtut enim in quorundam locorum designatione recedat a vero, tamen pleraque habet certissima. In ea descriptione notari velim. Ptolemaeum non lustrasse loca ea quae commemorat, sed ex aliorum obseruationibus dedisse nobis quam habemus Germaniae delineationem. Quumque plures habuerit tabulas, videri ipsum mihi vetustiorem quandam imprimis secutum et ante sua tempora delineatam. Ego omnino suspicor, ipsum pinacas habuisse Augusti aeuo factos. Argumenta habeo praeter magnorum virorum autoritatem, Quod trophaea Drusi nominat, quae sine dubio ipsius aeuo iam perierant, vel tempestate consumta, vel diruta dudum disiectaque a Cheruscis post Romanorum discessum; nam inter Drusi victoriam et mitium Antonini intercedunt anni centum et quadraginta, quo toto tempore non est verisimile, Cheruscos, trophaea illa, cladis suae et victoriae Romanae signa passos esse illic fixa consistere. Neque enim putandum est, trophaea illa vrbem fuisse. Crediderim potius, ex tabulis quae Romae in porticibus expositae erant, ipsum vnam aliquam secutum, quae expeditionem Drusi Germanicam pictam continebat, et trophaea inhostico posita. Solebant enim ita victores Romani proponere spectandas populo suas victorias. Notauimus hoc in Maximino supra. Herodianus, [gap: Greek word(s)] [note: Cap. VIII. p. 44. b. ] [gap: Greek word(s)] Et Iulius Capitolinus, Iussit praeterea tabulas pingi, ita vt erat bellum ipsum gestum, et ante curiam proponi, vt facta eius pictura loqueretur. Idcirco Eumenius Rhetor in suis quoque Menianis tales tabulas conspici gloriatur. Videt, inquit, praeterea in illis porticibus iuuentus et quotidie spectat omnes terras, et cuncta maria, et quicquid inuictissimi principes (Constantius et Maximianus sub Diocletiano Augusto) vrbium, igentium, nationum, aut virtute deuincunt, aut terrore. Siquidem illic (vt ipse vidisti, alloquitur vero praesidem Galliarum) credo instituendae pueritiae caussa, quo manifestius oculis discerentur quae disficilius percipiuntur auditis, omnium cum nomonibus suis locorum situs, spatia, interualla descripta sunt: quicquid vbique fluminum oritur et conditur, quacunque se littorum situs flectunt, quoue ambitu cingit orbem vel irrumpit Oceanus, ibi fortissimorum argumenta recoluntur, dum calentibus semperque venientibus victoriarum nuntijs reuisuntur Persidos flumina, et Libyae arua siccentia, et connexa Rheni cornua. et Nili ora multifida. Ex tali igitur tabula Ptolemaeus quaedam in suam Germaniam retulit, quae tamen eo quo illa scribebat tempore aliter conspiciebantur. Ergo Longobardos ille in laeua Albis ripa locat, qui tamen iam inde a Tiberij aeuo vltra Albim remoti fuerant. Accedit,

quod Sicambris sedes in Germania Transrhenana adsignat, quos constat ex Tacito et Suetonio transmisso amni in ripam Gallicam fuisse translatos. Verba Taciti haec sunt. Imperatoris Romani vox fuit, vt quondam Sicambri excisi et in Gallias traiecti forent, ita Silurum nomen penitus extinguendum esse. Suetonij ista. Germanos vltra Albim flumen submouit, ex quibus Suenos et Sicambros dedentes se traduxit in Galliam, atque in proximis Rheno agris collocauit. Ipse quoque Tiberius in epistolis ad Germanicum, Sicambros a se in deditionem acceptos scribit. Certe si dediti fuerunt, non sunt relicti in hostico, quum nullos Germani infensius oderint, quam desertores partium, atque idcirco Vbios Germanis exosos fuisse constet, quod quum essent Germanicae originis, eiurata quasi patria Romanorum nomine Agrippinenses vocari vellent. Sicut igitur post deportationem illam Vbij Transrhenani omnino esse desierunt, ita etiam Sicambri. Vbi ergo quaerendi? ad Vahalim in ripa Gallica, Sidonius,

Atque haec caussa est, cur Tacitus exactissimus istarum rerum obseruator de Sicambris tanquam de populis in Germania degentibus nusquam vel in Annalium suorum vel in Historiarum libris meminerit: in libro vero de moribus Germanorum, eos ne quidem nominârit. Quod igitur Ptolemaeus Sicambros ad ripam Rheni dextera in Germania locat, id argumentum est, ipsum tabulas quasdam secutum esse ante istam Sicambrorum deportationem, quae sub Augusto contigit, delineatas. In Galliae quoque descriprione Ptolemaeus non illam posteriorem Augusti, sed priorem C. Caesaris partitionem secutus est, qua Gallia diuiditur in Aquitanicam, Lugdunensem, Belgicam, et Narbonensem. Posterius enim ea ab Augusto in septendecim Prouincias tributa fuit, quam quidem diuisionem Ptolemaeus non videtur agnouisse: Ex quibus omnibus liceat propemodum conijcere quas ille tabulas potissimum secutus sit. Vsus enim est Augustaeis, adiunxitque illis quasdam sui aeui: sicut ex eo apparet, quod legionem Vlpiam et legionem Traianam ad Rhenum, aliaque similiter ad Danubium castra commemorat. Neque vero illud inobseruatum omittendum est, aliam hodie conspici Germaniae altitudinem, quam quae ei adsignatur a Ptolemaeo. Ille enim Rheni ostium ponit gradu LIV quum illo gradu situm nunc sit ostium Albis quod a Rheni ostio distat totis gradibus duobus, hoc est milliaribus Germanicis LX; quam vnam differentim (vt alias praeteream) infinitae aliae consequuntur, eo quod caetera omnia loca pro interuallorum ratione necesse sit hisce locis respondere. Quod si cui mutatis altitudinum numeris liberet cum quam diximus varietatem corrigere, deprehenderet quaedam in Ptolemaei tabula certiora, magisque naturali locorum positioni congruentia. Praeterea quas ille ciuitates vel [gap: Greek word(s)] vocat in Germania, eas non oportet existimare fuisse vrbes vallo, fossa, portis, ac propugnaculis munitas, quales nunc permultae per vniuersam Germaniam cernuntur, sed fuerunt nihil aliud quam societates hominum certo foedere, ac legibus collectorum, simulque degentium. Diserte enim notat Tacitus. Nullas Germanorum populis vrbes habitari, idque notum esse; ne pati quidem inter se iunctas sedes. Additque, Colunt, discreti ac diuersi; vt fons, vt campus, vt nemus placuit. Vicos locant non in nostrum morem, connexis et cohaerentibus aedificijs; Suam quisque domum circumdat, siue aduersus casus ignis remedium, siue inscitia aedificandi. Ne coementorum quidem apud illos aut tegularum vsus. Materia ad omnia vtuntur informi et citra speciem aut delectionem. Solent et subierraneos specus aperire, eosque multo insuper simo onerant, suffugium hyemi et receptaculum frugibus; quia rigorem frigorum eiusmodi locis molliunt: et si quando

hostis aduenit, aperta populantur, abdita autem et defossa aut igner antur, aut coipso fallunt, quod quaerenda sunt. Atque huc referendum est id quod de textrinis Germanorum iam ante ex Plinio didicimus. Hae igitur fuerunt olim Germanorum ciuitates; quas et multas et hominum frequentia satis habitatas ex eo licet conijcere, quod apud C. Caesarem Sucui centum tales dicantur habuisse. Porro conferenti descriptionem istam cum Taciti descriptione, apparebit, Taciti Germaniam longe altius ad Septentrionem extendi quam istam Ptolemaicam: quod etiam argumentum est, non easdem vtrumque tabulas ante oculos habuisse. Nos in pinacibus nostris quum spatio coarctaremur tantum ea loca Germaniae posuimus quae cartae capiebat angustia: caetera ex ipso Ptolemaei contextu possunt intelligi, quem propterea inseruimus, additis etiam ad oram nominibus recendoribus; qua in re partim positum naturalem locorum, partim aliorum autoritatem, partim nominum allusionem, partim etiam (est enim ingenuitatis nostrae fateri quod res est) diuinationem secuti sumus: neque diffitemur, multa adhuc ignorari a nobis, tum quod Ptolemaeus ipse non veras tabulas secutus ipse quoque a vero aberrauit, tum quod in Ptolemaei contextu addita quaedam, quaedam sublata, quaedam transposita atque immutata esse suspicemur. Initium autem fecimus a Gallia Belgica, in qua sunt Germania superior et inferior.

GALLIA BELGICA. [gap: Greek word(s)] .

GAlliae Belgicae latus quod occasum respicit iuxta Lugdunensem tractum expositum est: Septentrionale vero iuxta Oceanum Britannicum sic se habet, post

[note: Beunen. ] Gessoriacum nauale [gap: Greek word(s)] , XXII. 45. LIII. 30

[note: Schelde. ] Tabudae fl. ostia, [gap: Greek word(s)] . XXIII. 30. LIII. 30

[note: tGat van de Maes. ] Rheni fl. ostium occidentale, [gap: Greek word(s)] . XXVI. 45. LIII. 20

[note: Nunc are nis obstructum] Medium Rheni ostium, [gap: Greek word(s)] . XXVII. 0. LIII. 10

[note: tVlije gat] Orientalius eius ostium, [gap: Greek word(s)] XXVIII. 0. LIV. 0

Latus autem quod ad Solis ortum spectat, a Rheno fluuio terminatur iuxta MAGNAM GERMANIAM, cuius caput gradus habet XXIX. 20. XLVI. 0

[note: Moselles. Meusel. ] Deinde locus qui iuxta Obrincum fluuium [gap: Greek word(s)] extenditur ad occasum, [gap: Greek word(s)] XXVIII. 0. L. 0

Tum locus qui est a fonte fluuij in Alpibus, qui vocatur mons Adulas' [gap: Greek word(s)] XXIX. 30. XLV. 15

[note: S. Gottard S. Claude Iuras. ] Iurassus mons [gap: Greek word(s)] , Caesari alijsque Vogesus, et Iura. XX. 15. XLVI. 0

Latus vero meridionale coniungitur cum reliqua parte Galliae Narbonensis. Protenditur autem a dicto iam communi termino Galliae Lugdunensis et Narbonensis vsque ad communem finem Alpium et Adulae montis, qui gradus habet XXIX. 30. XLV. 15

Tenent autem maritima multum etiam in mediterraneis occupantes iuxta Sequanam fluuium,

[note: Beauvois. ] Quorum vrbs Caesaromagus [gap: Greek word(s)] . XXII. 30. LI. 50

[note: VVest-Vlaenderem Terouane. sola aequata a Carolo V. ] MORINI [gap: Greek word(s)] .

[note: Tongren. ] Et vrbs ipsorum Atuacutum, [gap: Greek word(s)] . XXIV. 30. LII. 50

[note: Tournay. ] Quorum vrbs Baganum [gap: Greek word(s)] XXV. 15. LI. 40

[note: Roan. ] Quorum vrbs Rhotomagus [gap: Greek word(s)] XXII. 40. L. 0.

[note: imo Veromandui. ] Quorum vrbs Augusta Romanduorum [gap: Greek word(s)] . Augusta Veromandorum. XXV. 30. L. 0.

[note: Soissons. ] Quorum vrbs similiter ad orientem Sequanae Augusta Vessonum, [gap: Greek word(s)] Augusta Suessonum XXIII. 30. XLVIII. 50

[note: Reims. ] Et eorum vrbs Durocottorum, [gap: Greek word(s)] XXIII. 45. XLVIII. 30

[note: Triers. ] Quorum vrbs Augusta Treuirorum [gap: Greek word(s)] . XXVI. 0. XLIX. 10

[note: Mets] Quorum vrbs Diuodurum [gap: Greek word(s)] . XXV. 30. XLVII. 20

[note: Toul. ] Quorum vrbs, Tullum, [gap: Greek word(s)] XVVI. 30. XLVII. 0

Regio vero quae circa Rhenum fluuium est a [note: Nederduyislant. ] mari vsque ad Obrincum fluuium, INFERIOR GERMANIA appellatur, [gap: Greek word(s)] . In qua vrbes ab occidentali parte Rheni hae sunt,

[note: Posteriores vecant Durostadium, VVijck te Duerste. ] Batauodorum meditarranea Batauiae, [gap: Greek word(s)] XXVII. 15. LII. 10

Vetera [gap: Greek word(s)] . in qua legio tricesima Vlpia, [gap: Greek word(s)] . XXVII. 30. LI. 50

Tacitus hic locat hiberna primae legionis. Editiones Lutinae Ptolemaei habent Legio pri. quae voces in Graecis desiderantur.

Quod autem ab Obrinco fluuio ad meridiem tenditur, GERMANIA SVPERIOR appellatur, in qua ciuitates sunt, ab Obrinco incipiendo

[note: Strasburch. ] Argentoratum, Legio octaua Augusta, [gap: Greek word(s)] . XXVII. 50. XLVIII. 55

[note: Brutomat. ] Breucomagus, [gap: Greek word(s)] XXVII. 50. XLVIII. 20

[note: Langres. ] Quorum vrbs Andomatunum [gap: Greek word(s)] . XXVI. 15. XLVI. 50

[note: Constants] Quorum vrbes Gannodurum [gap: Greek word(s)] XXVIII. 30. XLVI. 0

[note: Keysers stoel. ] Forum Tiberij [gap: Greek word(s)] XVIII. 0. XLVI. 0

[note: Bezancon Neufchaslel. Auanches] Visontium [gap: Greek word(s)] , XXVI. 0. XLVI. 0

GERMANIAE (magnae) SITVS. [gap: Greek word(s)] .

GERMANIAE latus occidentale Rhenus terminat, Septentrionale vero Germanicus Oceanus: Eius descriptio ita se habet.

[note: Geelmuyden. ] Manarmanis portus [gap: Greek word(s)] XXVIII. 0. LIV. 20

[note: Vecht. ] Vidri fl. ostia. [gap: Greek word(s)] . XXVIII. 30. LIV. 20

[note: VVeser. ] Visurgis fl. ostia [gap: Greek word(s)] . XXXI. 0. LV. 15

[note: Travt. ] Chalusi fl. ostia. [gap: Greek word(s)] . XXXVII. 0. LVI. 0

[note: Die Oder. ] Viadi fl. ostia. [gap: Greek word(s)] . XLII. 10. LVI. 0

[note: Die VVixel. ] Vistulae fl. ostia. [gap: Greek word(s)] . XLV. 0. LVI. 0

Meridianum vero eius (Germaniae scilicet) latus terminat occidentalis pars Danubij cuius hic est situs.

[note: Die Donauvr. ] Danubij fluuij caput, [gap: Greek word(s)] , XXX. 0. XLVII. 20

Quod ad diuergium est meridiem versus siti fluminis [note: Die In. ] qui vocatur Aenus, [gap: Greek word(s)] XXXIV. 0. XLVII. 0

Quod ad diuergium est Septentrionem versus [note: Doringer vvald. ] ferentis secundi fluminis, quasi ad syluam Gabristam, [gap: Greek word(s)] . XXXVI. 0. XLVI. 40

[note: Pars est Hercynia, Dacis proxima. ] Quod iuxta sequens est diuergium fluminis ad Lunam syluam [gap: Greek word(s)] Septentrionem versus fluentis. XXXIX. 20. XLVII. 20

Reliqua conuersio, apud quod est, diuergium fluminis ad meridem fluentis, qui vocatur [note: Die Rab. ] Arrubon, [gap: Greek word(s)] . XLI. 0. XLVII. 40

Consequens conuersio ad Carpen [gap: Greek word(s)] , estque omnium maxime borealis. XLII. 30. XLVIII. 0

[note: Haec in Latinis codicibus leguntur, in Graecis ex emplaribus non exstant. ] Flexus alius. XLIII. 0. XLVIII. 0

Pars ea quae iuxta diuergium est Adlutan amnis, qui ad Septentrionem cum impetu vectus DACIAM diuidit L. 0. XLIV. 0

Flexio iuxta Axium opidum, et ab hinc vsque ad ostium vocatur Ister. LIV. 20. XLV. 45

Ostia vero quo ordine sese habeant, infra dicetur, vbi agitur de MYSIA inferiore.

Orientale autem latus terminat distantia quae fit a flexu iam dicto ad superiacentes Sarmatarum montes, quorum finis australis gradus habet XLII. 30. XLVIII. 30

Praeterea distantia quae est post montes ad dictum caput Vistulae fluuij et ipse etiam fluuius vsque ad mare.

Montes autem qui Germaniam cingunt notissimi sunt hi qui iam sunt dicti, et Sarmatici proprie appellantur, quique cum Alpibus idem nomen habent, et qui supra fontem

[note: Stepger vvald. ] Praeterea qui vocantur Aunobae [gap: Greek word(s)] , quorum extrema gradus habent XXXI. 49. et XXI. 52

[note: Hardsvvald. ] Ac mons Melibocus [gap: Greek word(s)] , cuius fines XXXIII. 52. XXX. 37. et LII. 30

[note: Caesari est Bacenis. ] Sub ijs Semana est sylua [gap: Greek word(s)] et Asciburgium, cuius fines habent XXXIX. 54. et 44. LII. 30

[note: Pars est Hercyria. ] Et montes Suditae appellati [gap: Greek word(s)] , quorum extrema gradus habent XXXV. 50. et 40. XL. 50

Sub quibus est Gabrita silua, inter quam et Sarmaticos montes Hercynia silua sita est.

Tenent autem Germaniam quae circa Rhenum fluuium incipit a parte Septentrionali ij qui vocantur

[note: Hia Tibe rio translaci in ripam Gallicam. ] SYCAMBRI [gap: Greek word(s)] .

[note: Bremenses, Oldemburg. Delmenhorst, Diepholdenses, Hoyenses, Mindenses. ] CAVCHI MINORES [gap: Greek word(s)] , vsque ad fluuium Visurgim.

[note: Haec omnia obscura, neque est vt Ptolemaeus ipse ea intellexerit. ] SIGVLONES [gap: Greek word(s)] .

[note: Notu vestigia vocis Dani vel Deni. ] PHARODENI [gap: Greek word(s)] .

[note: Angli Angelen in Cimbri ca Chersonneso. ] SVEVI ANGILI, [gap: Greek word(s)] .

Sunt magis orientales quam Longobardi, protensi Septentrionem versus ad medium Albis fluuij.

[note: Pomeren. ] SVEVI SEMNONES [gap: Greek word(s)] , qui habitant post Albim a parte iam dicta versus ortum vsque ad Sueuum fluuium.

BVGVNTI [gap: Greek word(s)] , qui caetera tenent quae inde sequuntur, vsque ad Vistulam.

Minores vero gentes inter has interiectae sunt. Inter Chauchos minores et Sueuos,

[note: Ducatus Luneburg Brunsvv. etc. ] CHAERVSCI, et CAMAVI, [gap: Greek word(s)] .

[note: Marchia vetus et noua. ] CORCONTI et LVTI BVRI [gap: Greek word(s)] .

[note: Bomen. ] Sub qua gens magna BAEMI, [gap: Greek word(s)] . vsque ad Danubium.

[note: Lubeca, ad quam fluuius] Treua, [gap: Greek word(s)] . XXXIII. 0. LV. 40

[note: Metelen. ] Mediolanium, [gap: Greek word(s)] . XXVIII. 10. LIII. 46

Insulae vero supra Germaniam iacent ad Albis fluuij ostium tres, Saxonum appellatae, quarum medium gradus habet. XXXI. 0. LVII. 40

Supra autem Cimbrorum Chersonesum aliae tres sitae sunt, dicunturque Alociae [gap: Greek word(s)] . Harum medium habet pradus XXXVII. o. LIX. 20

Ab Orientali parte Chersonesi quatuor quae Scandiae [gap: Greek word(s)] nuncupantur, tres quidem paruae, ex quibus ea quae media est, partes habet XLI. 30. LVIII. 0

Vna vero quae maxima earum est maximeque Orientalis iuxta Vistulae fluuij ostia, cuius quidem occidentalissima partes habet XLIII. 0. LVIII. 0

Vocatur autem et haec proprie SCANDIA [gap: Greek word(s)] , et tenent ipsius Occidentalia CHAEDINI [gap: Greek word(s)] . Orientalia vero PHAVONAE et [note: Hic putauit Tur nebus legendum FRANCI [gap: Greek word(s)] . ] PHIRAISI [gap: Greek word(s)] . Meridionalia GVTAE et DAVCIONES [gap: Greek word(s)] . Media autem tenet LEVONAE [gap: Greek word(s)] .

RHAETIAE ET VINDELICIAE SITVS. [gap: Greek word(s)] .

OCcidentale quidem RHAETIAE latus terminatur monte Adula, et linea quae est inter fontes Rheni atque Danubij. Latus vero Septentionale eâ Danubij parte, quae a fontibus vsque ad AEni fluuij diuergium est, quod gradus habet. XXXIV. 0. XLVII. 20

Orientale autem latus ipso AEno flumine termiminatur, cuius maxime australis finis continet gradus XXXIV. 0. XLV. 20

Meridionale vero Alpium montibus hinc supra Italiam extensis, quorum qui apud Graias sunt, gradus habent XXX. 0. XLV. 20

Quae autem versus Poeninas sunt iuxta principium Lyci amnis, qui in Danubium exit, qui et Rhaetiam a Vindelicia diuidit, gradus tenet XXXI. 30. XLV. 30

CALVCONES et VINNONES, [gap: Greek word(s)] .

Quae magis Septentrionalia sunt VINDELICI AE, tenent RVNICATAE. Sub his vero LEVNI et CONSVANTAE, post BREVNI. Et iuxta Lycum LICATII, [gap: Greek word(s)] .

[note: Veltenburg. ] Artobriga, [gap: Greek word(s)] , XXXII. 15. XLVII. 10

[note: Augburg] Augusta Vindelicorum, [gap: Greek word(s)] . XXXII. 10. XLVI. 20

NORICI SITVS. [gap: Greek word(s)] .

NOricum terminatur ab occasu AEno fluuio: a Septentrione Danubij parte quae est ab AEno ad Cetium montem, cuius situs habet partes, XXXVII. 30. XLVI. 50

Ab ortu vero solis, ipso monte, Cetio [gap: Greek word(s)] : a Meridie vero parte Pannoniae superioris, quae sub dicto est monte: Ejus finis maxime Occidentalis habet partes. XXXVI. 0. XLV. 20

Et quod inde est supra Istriam, eo monte qui Caruancas [gap: Greek word(s)] appellatur, cuius medium habet XXXV. 0. XLV. 20

[note: Braunais. ] Gauanodurum, [gap: Greek word(s)] . XXXVI. 40. XLVI. 40

[note: Villach. ] Iulium Carnicum [gap: Greek word(s)] . XXXIV. 30. XLV. 30

PANNONIAE SVPERIORIS [note: Oostenrijck, Austria. ] SITVS. [gap: Greek word(s)] .

PAnnonia superior terminatur ab occasu monte Cetio, et pro parte Caruanca monte. A Meridie parte Istriae et Illyridis, iuxta lineam parallelam quae a praedicto fine Occidentaliori per Albanum montem exit vsque ad Bebios montes, et limites inferioris Pannoniae, qui gradus habet XLI. 30. XLV. 20.

A Septentrione vero iam dicto Norici termino, et ea Danubij parte, quae est a Cetio monte vsque ad diuertigium Narabonis fluuij, cuius positio gradus habet XLI. 0. XLVII. 40

Ab ortu vero solis inferiori Pannonia, linea quae praedictos transit fines. Tenent autem prouinciam a parte Septentrionis.

[note: VVindisch gratz. ] Vinundria, [gap: Greek word(s)] . XXXVIII. 30. XLV. 20

PANNONIAE INFERIORIS [note: VNGARIA. ] SITVS. [gap: Greek word(s)] .

PAnnonia inferior terminatur ab occasu superiore Pannonia, a diuergio Narabonis fl. iuxta praedictos limites. A meridie parte Illyridis quae a dicto limite vsque ad flexum est [note: Die Savv] Danubij, iuxta quem diuertitur Saus [gap: Greek word(s)] . habens gradus XLV. 0. XLIV. 30

A Septentrione vero et ab Oriente terminatur ea parte Danubij quae est a diuergio Narabonis fl. vsque ad Sai diuergium, habentque situm talem.

Quod iuxta fluuij diuergium est ad occasum extensi, qui per geminas Pannonias fluit, scinditurque iuxta Carrodunum oppidum [gap: Greek word(s)] , quasi ad montem Cetium, vocaturque qua quidem maxime Septentrionem spectat Sauius [gap: Greek word(s)] : qua vero Austrum Darus, [gap: Greek word(s)] , [note: Dra. ] vocaturque a barbaris Darus [gap: Greek word(s)] .

Quod iuxta diuergium est Sai fluminis qui et ipse per duas extensus Pannonias Cetio monti iungitur, primum ad septentrionem, postea versus occasum, XLV. 0. XLIV. 30

Tenent autem et ipsam provinciam in partibus quidem occidentalibus, maxime septentrionales.

EX CL. PTOLEMAEI Geographiae libro III.

GAlliae Belgicae Gessoriacum, maximum diem habet horarum XVI cum sextante. Et distat ab Alexandria versus occasum horis II cum semisse, et parte tricesima.

Durocottorum autem maximum diem habet horarum XV. Et distat ab Alexandria versus occasum horis II et quinunce.

Quarta Europae tabula continet GERMANIAM cum insulis adiacentibus. Parallelus per medium eius proportionem habet ad meridianum, quam tria ad quinque. Finitur autem tabula ab ortu Iazygibus Metanastis et Sarmatia Europaea: ab austro Rhaetia et Norico, et duabus Pannonijs, ab occasu Gallia Belgica per flumen Rhenum: a septentrione Oceano Germanico.

Celebrium vero oppidorum in Germania Amisia, maximum diem habet horarum aequinoctialium XVI cum semisse: et distat ab Alexandria versus occasum horis aequinoctialibus duabus.

Lupia vero maximum diem habet horarum XVI adiecta vncia: Distat ab Alexandria versus occasum hora vna et triente.

Rhobodunum maximum diem habet horarum XV cum deunce; et distat ab Alexandria versus occasum hora vna et quincunce.

SCANDIA insula maximum diem habet horarum XVIII: et distat ab Alexandia versus occasum hora vna.

Quinta Europae tabula continet RHAETIAM, VINDELICIAM, NORICVM, duasque PANNONIAS, ac totam ILLYRIDEM cum adiacentibus insulis. Parallelus per medium eius ductus proportionem habet ad meridianum, quam quadraginta tria ad sexaginta. Cingitur autem tabula ab exortu Iazygabus Metanastis et Mysia superiore: A meridie Italia, sinu Hadriatico, ac Macedoniae partibus: Ab occasu Galliae et Germaniae partibus: A septentrione maiore Germania per Danubium amnem.

Brigantium maximum diem habet horarum aequinoctialium XV cum triente, et distat ab Alexandria versus occasum horis aequinoctialibus duabus.

Augusta maximum diem habet horarum XV cum triente, et distat ab Alexandria hora vna et dextante.

Oppidum Arelate, maximum diem habet horarum XV cum dodrante: et distat ab Alexandria versus occasum hora vna et triente.

Iulium Carnicum maximum diem habet horarum XV cum semisse: et distat ab Alexandria versus occasum hora I, et triente, et XV parte.

Baetubium, [gap: Greek word(s)] maximum diem habet horarum aequinoctial. XV cum septunce: et distat ab Alexandria versus occasum hora vna cum semisse.

Scarbantia, [gap: Greek word(s)] maximum diem habet horarum vndecim cum dextante: et distat ab Alexandria ad occasum hora I et triente.

Emona, [gap: Greek word(s)] , maximum diem habet horarum XV cum dextante: et distat ab Alexandria versus occasum hora I cum semisse et decima quinta parte.

Serbinum maximum diem habet horarum XV cum semisse ac octava parte: et distat ab Alexandria versus occasum hora integra, cum quinta et duodecima parte.

Mursia maximum diem habet horarum XV cum semisse et octava parte: et distat ab Alexandria versus occasum hora I et vncia.

Sirmium maximum diem habet horarum XV cum semisse: et distat ab Alexandria versus occasum hora I, et decima quinta horae parte.

CAP. XXI. GERMANIA Dionysij, Prisciani, Festi Auieni, Marciani Heracleotae, AEthici, et Itinerarij Antonini.

SVbiungam Ptolemaicae descriptioni quae sparsim apud alios leguntur. Primus occurrit Dionysius qui [gap: Greek word(s)] scripsit; Is ergo de Germaniae situ sic canit.

Circumscriptio GERMANIAE ex Marciano Heracleote.

Marcianus Heracleotes periegesin edidit orbis vniuersi quam [gap: Greek word(s)] inscripsit, duobus libris distinctam, excerpens pleraque, vt ipse fatetur, ex Artemidori Ephesij geographicis, et libris Cl. Ptolemaei, ac Protagorae, aliorumque antiquorum. In eo de Germania leguntur Graeca ista, quae nos Latina fecimus.

GALLIAE BELLICAE siue Germaniae superioris inferiorisque ambitus.

GAllia Belgica quae vtramque Germaniam complectitur, circumscribitur a Septentrione, quidem Oceano Arctoo, insulam Britanniam alluente. Ab ortu vero amne Rheno, iuxta magnam Germaniam, ad fluuij fontem, et montem insuper Adulam, qui Alpibus adiacet. Ab occasu vero prouincia Lugdunensi et iam ante commemorato fluuio Sequana. A Meridie vero reliqua parte Galliae Narbonensis. Est autem omnis illius gentis circumscriptio istiusmodi. [note: Ptol. Obrincum. ] Namque a mari vsque ad Abriccam fluuium vocatur GERMANIA SVPERIOR. Est autem [note: Phol. Phrudis. ] Belgicae cum duabus Germanijs longitudo a Phruni amnis ostijs si incipias, et desinas ortum versus ad Rhenum fluuium qui GERMANIAM MAGNAM alluit, ad fontes eius fluminis: vt sit eius longitudo stadiorum 2685. Latitudo vero eius incipit quidem a monte Adula et communi termino Alpium; desinit vero in ostium Rheni occidentale. Vt sit latitudo stadiorum 4575.

Est autem Belgicae omnis prouinciae secundum terram ambitus stadiorum 5160. (alijs) stadia 2300.

Omne spatium a fluuio Sequana vsque ad occidentale Rheni ostium, omnisque periplus totius Belgicae littoralis cum Germania superiore atque inferiore, sunt non amplius quam stadia 3950.

GERMANIAE MAGNAE AMBITVS.

GERMANIA MAGNA circumscribitur a septentrione quidem Oceano quem Germanicum vocant; ab ortu montibus Sarmaticis, et post montes illos fonte fluminis Vistulae, ac deinceps eodem porro amne. A meridie vero Danubij fluminis parte occidentali. Incipit autem Danubius magnitudine [gap: Greek word(s)] , tum [gap: Greek word(s)] , ac deinceps [gap: Greek word(s)] , mutatque nomen, et vocatur Ister. Ab occasu vero terminatur Germania Rheno flumine. Sic autem se habet distincte omnis eius regionis circumscriptio. Ab ostio amnis Rheni hoc est, ab ore eius quod vocatur occidentale vsque ad ad ostia Vistulae fluminis stadia 380

Ab Amasij fluminis ostijs ad fontes vsque eiusdem fluuij, stadia 2310, stadia 1300.

Ad hanc partem sitae sunt insulae quae vocantur Saxonum: Ad eas ab ostiis Albis navigatio est stadiorum 750.

Ab Albi vero flumine sequitur ea quae vocatur CIMBRICA CHERSONESVS, estque maxima. Ab Albis vero fluminis ostijs vsque ad primam eius Chersonesi exstantiam quae post fluuium Albim sita est, sunt stadia 550, stadia 400.

A prima illa extensione Chersonesi ad eam quae proxime consequitur in eadem Chersoneso, stadia 1600, stadia 1100.

A secunda vero extensione eius Chersonesi ad eam quae deinceps sequitur, quaeque omnium illius Chersonesi maxime est septentrionalis stadia 1450, stadia 1150.

Ab extensione maxime Septentrionali eius Chersonesi vsque ad extensionem quae primam eius reflexionem sequitur, stadia 650, stadia 550.

Ab extensione ea quae post primam reflexionem erat vsque ad partem maxime Orientalem, stadia 720, stadia 520.

Ab parte Chersonesi maxime Orientali ad extensionem eam quae illi deinceps subest, stadia 2000, stadia 1500.

Ab extensione ea quae illi subest vsque ad reflexionem eius Orientem versus, stadia sunt 750.

Hic finitur periplus Cimbricae Chersonesi, maxima parte in Oceanum extensae, latera vero proijciens versus continentem Orientalem. Adeo vt terminet maximum sinum iuxta Sueuum amnem, et interius quoque extendatur. Est autem ambitus totius Chersonesi stadiorum 8050, stad. 1370.

Incolit autem ceruicem quasi eius Chersonesi gens, quae vocatur SAXONVM; ipsam vero Chersonesum gentes plurimae. Supra Chersonesum vero sitae sunt insulae tres quae dicuntur ALOCIAE, estque ad eas a Chersoneso nauigatio stadiorum 550, stad. 500.

Ad ortum vero illius Chersonesi sitae sunt insulae quatuor quae vocantur SCANDIAE; Harum tres quidem paruae sunt, estque ad earum mediam a Chersoneso interuallum stadiorum 2000, stad. 1700

Vna vero maxima maximeque orientalis, quae proprie vocatur SCANDIA, quae ad ostia Vistulae fluuij sita est, a quibus ad ipsam sunt stadia 1600. stadia 1200.

A reflexione Chersonesi Orienten versus, ad Sueui fluminis ostia stadia sunt 1260.

Incipit autem Germaniae longitudo ab occasu, et ab opido Asciburgio, finiturque ad Vistulae fluuij ostia: Vt sit omnis eius prouinciae longitudo stadiorum 1350.

Latitudo vero eius incipit ab excursione Arabonis amnis Austrum versus fluentis, desinitque Septentrionem versus ad lineam extremam, hoc est secundum Cimbricam Chersonesum, et extensionem eius maxime Septentrionalem: vt sit omnis eius latitudo stadiorum 6250.

In vniuersum a flumine Rheno hoc est ab ostio eius occidentali vsque ad ostia Vistulae fluminis, peripli littoralis magnae Germaniae, stadia sunt.. stadia...

Sequitur nunc AETHICVS. Ac habuit ille quidem legitque citra controuersiam autores quosdam eximios, notat enim ab ijs scriptoribus qui nunc exstant nusquam prodita, certo argumento, multa superioris aeui nobis distinctius nota futura fuisse, si, qui ea scripserunt, laborum suorum vigiliarumque iacturam passi non essent: sed vbique tanta deprehenditur hominis vanitas rerumque imperttia, vt quantam gratiam ipsi debemus ob paucula quae habet bona, tantum foedis ipsius erroribus vitijsque offendamur. Audiamus ipsum. Iulius Caesar, inquit, bissextilis rationis inuentor, diumis humanisque rebus singulariter instructus, quum consulatus sui fasces erigeret, ex Senatusconsulto censuit omnem orbem iam Romani nominis admetiri, per prudentissimos viros et omni Philosophiae munere decoratos. Ergo a Iulio Caesare et M. Antonio Coss. orbis terrarum metiri coepit, id est, a Consulatu suprascripto vsque ad Consulatum Augusti tertium et Crassi, annis XXI, mensibus V, diebus nouem Zenodoxo omnis Oriens dimensus est, sicut inferius demonstratur. A Consulatu item Iulij Caesaris et M. Antonij vsque in Consulatum Augusti decimum, annis XXIX, mensibus VIII, diebus decem a Theodoro Septentrionalis pars dimensa est, vt euidenter ostenditur. A Consulatu similiter Iulij Caesaris vsque in Consulatum Saturnini et Cinnae a Polycleto meridiana pars dimensa est, annis XXXII, mense I, diebus decem, sicut definitione monstratur. Ac sic omnis orbis terrae intra annos XXXII, a dimensoribus peragratus est: et de omni eius continentia perlatum est ad Senatum. Quis non ab eo qui ita orditur exspectet distinctas trium istorum geodetarum obseruationes? Quid autem ille? Aurum promisit, vix praestat carbones. Orbis ipsi totus Oceanus est. Totque Oceani partes facit, quot sunt orbis. Narrat ergo nobis, quot maria, insulas, montes Prouincias, oppida, habeat Oceanus Orientalis, Occidentalis, Septentrionalis. At ego singulorum obseruationes ordine digestas, prout Senatui Romano oblatae sunt, exspectabam. Imprimis vero illius Theodori, qui Septentrionalem partem lustrauit: Huius enim notas credideram nostro instituto accommodatas. Praeterea in Oceano ponit ille mare Caspium, mare Tiberiadis, et mare Asphaltites: quo nihil potest dici aut cogitari ineptius. Inter insulas Oceani

Orientalis ponit Rhodum: Montes quoque, (rem stupendam) Oceani nobis recenset, et prouincias, et oppida. Ac postquam Taprobanem atque Idumaeos posuit inter gentes Oceani Orientalis, adcenset ijsdem quoque Quados et Frisones, et Caninefates, et Teutones et Cimbros, et Allobroges. Quid est miscere omnia et consundere si hoc non est? In Occidente vero Noricum adnumerat insulis. Agrippinam, Moguntiacum, Argentoratum, Betos ponit inter oppida Oceani Occidentalis. Rhenum vero in indiculo fluminum ne commemorat quidem, sed pro Rheno flumen quoddam refert Bicornium Occidentalis Oceani, additque postea prodigiosa ista. Fluuius qui Bicornius dicitur, nascitur iu campis Germaniae, inundans eandem regionem a Petabio: currit millia CCCCII. Fluuius Aratis nascitur a Paetauione veniens, relicta cauda ortus sui; statim ei fluuius Rhodanus occurrit, et simul vnum faciunt. In mare ingrediuntur egressi Arelatum. Sed hic, quem fluuium Bicornium diximus, ante coniunctionem Rhodani, in supernis aliud nomen accepit praeter Bicornium: nam in prouincia Germania fluuius Rhenus dicitur, alibi, vt diximus, Bicornius, alibi fluuius Araris appellatur. Ita ergo hic fluuius tribus nominibus nuncupatur, quum sit vnus et dimidius. Quod Araris, vt supra diximus, ducit a mari Paetauionensi vsque ad mare Tyrrhenum contra insulas Baleares; eius autem medietas habet aculeum pertortuosum Lugduno, vbi nascitur. Vbi autem inruit in Oceanum occidentis, an in mare Tyrrhenum, in praesente potest videri, quia ab aqua ad aquam videtur currere. Pergit millia DCCCLII. Fluuius Rhodanus nascitur in medio campo Galliarum, et occurrit ei Bicornius supra dictus, cursu mersuque quo diximus. Haec non sani hominis sed aegri somniantis sunt: quare illa omittamus. Ad rem nostram haec faciunt, quod gentibus Occidentalibus adcenset, Gothos, Thuringos, Herulos, Marcomannos, Longobardos, Suenos, Alanos, Alamanos, Amsibarios, Burgundiones, Hunnos, Franciscanos (Francos voluit dicere) Tungros, Bastarnas. In Septentrionalis plagae descriptione illud lepidum est, quod montibus Oceani adnumerat Germaniam. Atque haec quidem AEthicus in priore Cosmographiae suae parte: in posteriore vnus est locus qui referri istuc possit. Europae, (inquit,) flumin Rhenum est ab occaesu. Huic ab oriente Alania est, in medio Dacia, vbi est Gothia: deinde Germania, vbi plurimam partem Sueui tenent: Pannonia, Noricus et Rhaetia habent ab Oriente Mursiam, a meridie Istriam, ab Africo Alpes Penninas, ab occasu Belgicam, a Circio fontem Danubij, et limitem qui Gallias et Germaniam a Danubio dirimit: a Septentrione habet Danubium et Germaniam. Gallia Belgica habet ab oriente limitem fluminis Rheni et Germaniam. Caeterum consectantes omnia et subsidia vndique conquirentes, par est ex ANTONINI quoque ITINERARIO ea excerpere quae ad nostrum faciunt institurum. Primum autem notari velim, nihil in eo libro exstare quo Germania vera, hoc est; Transrhenana illustrari possit: Non fuit illa Romanis percognita, vt initio huius operis diximus: Quae igitur proferemus, ea ad limitem pertinebunt imperij Danubio et Rheno impositum. Nos ea quae Danubium pertinent primum percurremus. Est enim hodie vt Germania Transrhenana sic quoque Transdanubiana: ex quo amnes, hoc est imperij Romani limitem transgressi Germani sedes in Romano solo collocarunt, in Germania inferiore et supeioris parte Franci; in Rhaetia prima, Heluetia, Rauracis, Turgauia, Allemanni. Sed vt in Rheno vbique ripa dextera Barbarica fuit, laeua Romana: sic in Danubio dextera Romana fuit, sinistra Barbarica, Romanam ripam vrbes et castra ad Danubium Rhenumque ornabant: Barbarica maxima parte iacuit inculta.

ITER DE PANNONIIS IN GALLIAS per Mediterranea loca, id est, a Sirmio per Soppianas Treueros vsque.

[note: Sirmisch. ] A Sirmio Lauriacum, m. p. CCCCXXXXVII. Sirmium agnoscit Strabo, etiam Zosimus. patria fuit Probi Imperatoris, qui etiam illic occisus est. Meminit eius quoque Ammianus in Constantij historia, extant quoque in codice rescripta Diocletiani et Maximiani A A. facta Sirmij.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] Colonia, qua Drauus in Danubium se exonerat: Frequens eius mentio in vita Licinij Gallieni.

[note: SVPER. ] Clusio est Stain Am Angern, Meminit eius Ammianus Marcellinus lib. XXX. A Ptolemaeo in Pannonia superiore locantur [gap: Greek word(s)] . Plinius haec Norico adiudicat. In Norivo, inquit, Colonia D. Claudij Sabaria, et oppidum Scarabantia Iulia habitantur. Duas istas mansiones habet quoque Tabula itineraria, via quae Arrabonem ducit Carnunto.

Straboni Vendum: Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] . Aurelius Victor in vita M. Antonini vocat Vendobonam, ipsumque ibi obijsse narrat. Triumphi, inquit, acti ex nationibus quae regi Marcomaro ab vsque vrbe Pannoniae, cui Carnunto nomen est, ad media Gallorum protendebantur. Ita anno imperij octano decimoque, aeui validior, Vendobonae interijt, maximo gemitu mortalium omnium: Adstipulatur quoque Nicephorus Callistus libro III. In Notitia Imperij male legitur sub dispositione Ducis Pannoniae primae et Norici Ripensis, Praefectus Leg. X. Vindomanae. Et, Praefectus classis Istricae Carnunto, siue Vindomanae a Carnunto translatae.

Necesse est ad montem fuerit cognominem, qui Ptolemaeo quoque laudatur in descriptione Norici; [gap: Greek word(s)] .

Notitia Prouinciarum sub Duce Pannoniae ponit Equites Dalmatiae Arlapenses: Praefectum quoque classis Arlapensis.

Austriae nunc est oppidum. Notitia Imperij praefectum classis Lauriacensis agnoscit: et Praefectum Leg. 11. Lauriaco.

Dicitur quoque Colonia Aurelia Antoniniana Ouilabis: sita ad Drauum fluuium in confinibus Austriae et Bauariae.

In Notitia Imperij sub Duce Pannoniae primae ponitur Praefectus militum Liburnariorum Iouiaco.

Lege Iuuauiam, vnde castrum Iuuense. Auentinus adserit esse Ptolemaei [gap: Greek word(s)] . In Notitia Imperij sub Duce Pannoniae primae et Norici, legitur, Praefectus Leg I. Noricorum militum Liburnariorum cohort. V. partis superioris ad Iuuense. Tabula Peutingeriani habet Iuauo haud procul a Fluuio Iuauo. Otto Frisingensis grauis scriptor. Iuuauia quae nunc Salzburga dicta, Baioariae metropolitana sedes esse noscitur.

Meminit eius quoque Tabula miliaria, et Notitia Imperij sub dispositione Ducis Prouinciae Rhaetiae primae et secundae, recensens Equites Stablesianos iuniores Ponte Aeni, nunc Fatianis.

Simlerus putat esse Prug iuxta Furstenfeld: quum Embring pagus vicinus et situm et nomen seruet.

Hodie vocant Campidonam. Strabo Vindelicorum oppida ait esse [gap: Greek word(s)] . Meminit quoque eius Notitia Imperij.

[note: RHAET VVangen. ] Istud hoc loco etiam agnoscit Tabula Itineraria: Necesse est vel hic corruptum esse locum, vel mansione praecedente vbi legitur Rostrum Nemauiae.

Meminit eius Tacitus lib. IV. histor. Sedes fuit legionis Romanae. Notitia Prouinciarum vocat Vindonense castrum. Lazius adserit ruinas eius exstare in coenobio

Heluetiorum Kuninxfelden, haud procul a Sempach. Episcopi Vindonissenses leguntur Gammatius in Lugdunensi, et Bubulcus in Epaonensi Concilio.

[note: Zabern. ] Sunt et aliae Tabernae ad Rhenum: sed hoc iter ad mediterranea deflectit Treuiros, vt ex itineraria tabula manifeste apparet.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] . Tacitus lib. 1. histor. Mediomatricum oppidum esse scribit. Tabula itineraria diserte Diuodurum Mediomatricorum.

ITER PER RIPAM PANNONIAE a Tauruno in Gallias ad Legionem XXX vsque.

[note: Griecksvveyszenburg. ] Taurunum oppidum est inferioris Pannoniae, Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , est enim ad Saui et Danubij confluentes: Arrianus [gap: Greek word(s)] exserte vocat. Hodie dicitur Belgradum, vel Albagraeca, Griechsweissenburg. Plinius. Alter amnis Bacuncius in Saum Sirmio oppido influit, vbi ciuitas Sirmensium et Amantinorum, Inde [note: PANNON. ] XLV m. p. Taurunum, vbi Danubio miscetur Saus. Turca eam possidet iam inde ab anno MDXX.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] . Liber notitiae habet Ricti. Tabula Peutingeriana vitiose Bittio.

Numeri male habent. Acumincum octo mill. pass. distat a Rittio. Tabula itineraria recte Acuminum VIII. Ptolemaeus vocat [gap: Greek word(s)] et addit [gap: Greek word(s)] , quod illic legionis castra fuerint. Ammian. lib. XIX. Proinde vallo prope Acumincum locato celsoque aggere in speciem tribunalis erecto, naues vehentes quosdam legionarios expeditos, alueum fluminis proximum ripis obseruare sunt iussae. Non est idem cum Acinco quod Ptolemaeus vocat [gap: Greek word(s)] . Meminit vtriusque Notitia.

Inde Equites sagittarij Cucci, et cuneus Equitum promotorum Cuccis, in Notitia. Tabula itineraria habet Cuccium.

Ptolemaeus, [gap: Greek word(s)] . Sunt qui existimant esse oppidulum Quinquecclesiense, Funfkirchen. Notitia imperij habet sub Duce Pannoniae secundae Ripariensis Equites promotos Teutiburgio, et Cuneum equitum

Dalmatarum Teutiburgio, et, Praefectum legionis II. Herculeae Teutiburgio. Tabula itineraria vocat Tittoburgum deprauate.

Notitia, Equites Dalmatae Nouis, et, Praefectus leg. VI Herculeae cohortis V partis superioris Aureo monte. Montem Aureum Probus Imperator vineis conseuit, teste Sex. Aurelio in eius vita.

Hic obijsse L. Verum Imp. ait Capitolinus. Victor eum morbo consumptum scribit apud Vendobonam. Meminit Altini Notitia Imperij. Cuneus Equitum Fortensium Altino. Lazius putat vocari Tolna. Lugionis meminit quoque Tabula itineraria. Ptolemeo est [gap: Greek word(s)] . Simlerus putat hodie Batha vocari.

[note: Anyanara Tholna. ] Ad statuas, in medio Alisca, ad latus ripa alta. m. p. XXVIII.

In Notitia Imperij offendo, Equites Dalmatae ad statuas: et, Auxilia Vrsarentia pone Nauata, nunc ad statuas: Rursum, Praefectus Leg. II, adiutricis cohortis partis superioris Aliscae: et, Equites Dalmatae Ripa alta. Et, Cuneus equitum Stablesianorum Ripa alta nunc Corraduza.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo. Sub Duce Valeriae Ripensis ponitur Cuneus Equitum Constantianorum Lussonio, nunc Intercisa.

Tabula Itineraria habet quoque Annamatiam. Intercisa nomen habet a flumine oppidum intersecante: ita Ausonius Arelatam dixit intercisam Rhodano.

Ptolemaeus Salinum habet, [gap: Greek word(s)] . Posteriores non veteres Salinas sed militariter dixerunt Vetussalinas. Notitia Imperij. Equites Dalmatae Vetussalinae. Tabula itineraria corrupte habet Vetusano. Matrica Simlero est Theten.

Notitia sub Duce Valeriae Ripensis ponit Equites Dalmatas Campanae. Acincum Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] . Hodie Budam vocant, et Offen. Ammianus lib. XXVI. Valentinianus Acincum prope castra commouit, nauigijsque ad repentinum casum coniunctis, et contabulato celeri studio ponte per partem aliam transijt in Quados. Spartianus, in vita Hadriani hic locat Legionem secundam adiutricem.

De lacu Felicis iam ante diximus. Sed Simlerus recte alium hunc a priore esse putat: ipse vocari ab Hugaris ait Visegrod, a Germanis Mindenburg. Crumerum ille interpretatur Comorn insulam. In Notitia imperij sub Duce Valeriae Ripensis sunt Equites promori Crumero. Sed et infra Crumeri fiet mentio, in Itinere ab Acinco Cumero quo castra constituta sunt, Vide etiam l. vlt. C. de castrensi pecul. et l. vlt. C. de appar. praef. praetor.

Primam vocem Simlerus superiori iteneri adjicit, legitque in medio Crumeros Asaon. Bregaetij quoque meminit Ptolemaeus, qui [gap: Greek word(s)] in Pannonia superiore ponit; et in eo legionem primam auxiliarem. Hic Valentinianus Imp. Quadorum legarioni respondens ex suffusione sanguinis obijt. Lazius Bontudam vocari

hodie ait. Pircheimerus Bregnitz. Tabula itineraria vocat Brigantium, sed error est. Brigetio est in Pannonia prima, Brigantium ad lacum Podamicum.

Ad muros Simlero est Summereyn. Ad statuas, Lazio est Colocza. Arabonis fluuij meminere Ptolemaeus, et Marcianus Heracleotes. Tabula itineraria Arrabonem ponit trigesimo miliari a Brigantio. Notitia Prouinciarum Equites promotos locat Arrabone. Nomen hic est oppidi quod hodie vocatur Rab.

[gap: Greek word(s)] meminit quoque Ptolemaeus. Notitia habet Equites Mauros Quadrato, Cuneum equitum Dalmatarum Flexo. Et equites promotos Flexo. Spiegelio Flexum est Vienna Austriae.

Gerulata est Homburg. Meminit eius quoque Notitia Imperij. Carnuntum est Sant Peternel, vel Passaw, nobile et vetus oppidum: Meminere eius Paterculus, Livius, Plinius, Victor, Ammianus. Sed hic illud ponit in Illyride, lib. XXX. Exinde, inquit, Carnuntum Illyriorum oppidum introijt, desertum quidem tunc et squalens, sed ductori exercitus perquam opportunum. Notitia Imperij habet sub Duce Pannoniae primae Praefectum Legionis XIV Geminae militum Liburnariorum cohortis partis superioris Carnunto. Rescripsere hinc ad Praefectum Sardiniae, Valentinianus, Valens, et Gratianus, vide Codicis lib. IX. Tit. I. lege 19. Diocletianus quoque post depositum imperium hic mansit. Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] , qui ei Flexum protinus subijcit, cum Legione XIV. quam ille Germanicam vocat, quum sit GEMINA: vide Dionem lib. LV.

AEquinoctium et Alanouam agnoscit quoque Notitia Imperij: illud est Vischmund Simlero: hoc Ebersdorf. Sed a Carnunto ad AEquinoctium tabula itineraria Peuringeri non notat nisi XIV m. p. De Vindebona iam ante diximus.

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] in Vindelicia. Tabula Peutingeriana habet Castellum Bolodurum corrupte; Sunt qui putant esse Bassow.

In Numo Imperatoris Neruae legitur Quintanorum Colonia Augusta: meminit quoque eius Notitia Imperij. Vicus hodie est ignobilis.

Equites Stablesianos seniores Augustanis locat Notitia; Est et numus Goltzij cum inscripsione COL. AVG. TIB. Auentinus adserit esse Regenspurg.

Castra quoque Regia habet liber notitiae. Itinerarium, Regino, sunt qui putent esse Regensperg. Diaconus lib. 2. Longobard. cap. 7. scribit ad Regis montem Bisontes nutriti.

Vitiose legitur in Tabula Itineraria Arusena. Notitia habet Tribunum cohortis III. Abusina sub Duce Rhaetiarum. Bauariae oppidulum nunc est.

[note: Hochenvvart. ] Liber Notitiae habet Submontorium, lucatque ad ripam primam in Rhaetia, vbi praefectus Legionis III Italicae.

Est ad confluentes Guntzij fl. et Danubij. In Panegyrico Maximiniano dicta, sic legitur, A ponte Rheni vsque ad Danubij transitum Guntiensem deuastata atque exhausta est penitus Allemannia.

Huius stationis mentio fit in libro Notitiae, qui sub Duce Rhaetiarum ponit Tribunum cohortis III. Herculeae Pannoniorum Caelio.

Qui putant esse Constantiam, inter quos sunt Coenalis, et Rob. Gaguinus, multum errant: Nam Finibus Vindouissam tendenti non magis per Constantiam iter est, quam Roma Florentiam per Neapolim: esset enim regrediendum.

Ptolemaeo hic ponitur [gap: Greek word(s)] . Dio quoque legionem Augustam locat in Germania superiore; quod de Argentorato capiendum est.

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] , duobus milliaribus infra Argentoratum. Ammianus huius meminit lib. XVI. Audiens, inquit, Argentoratum Brocomagum, Tabernas, Salisonem, Nemetas, Vangiones, et Moguntiacum ciuitates barbaros possidentes territoria eorum habitare, (nam ipsa oppida vt circumdata retibus lustra declinant,) primam omnium Brocomagum occupauit.

Ammianus loco quem dixi. Dum haec aguntur, Rex Chonodomarius reperta copia discedendi, lapsus per funerum strues cum satellitibus paucis, celeritate rapida properabat ad castra, quae prope Triboccos et Concordiam munimenta Romana fixit intrepidus.

Infra Moguntiacum est. Tacitus Histor. lib. II. Tutor Treuiris comitantibus vitato Moguntiaco, Bingium concessit, fidens loco, quia pontem Nauae fluminis abruperat. Ammianus lib. XVIII. Ciuitates occupatae sunt septem, Castra Herculis, Quadriburgium, Tricesimae, Nouesium, Bonna, Autunnacum, et Bingium.

Antonacense castellum vocatur a Fortunato lib. X. In Notitia Imperij sub Duce Moguntiacense praefectus ponitur militum Acicensium Antunnaco.

Sub Duce Moguntiacense Praefectus militum Ballistariorum Bodobricae ponitur in notitia Imperij.

Tacitus Bonnam non semel nominat et castra Bonnensia. Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] . Goltzius in numo Augusti habet COL. IVLIA BONNA.

[note: Vide pag. 90. ] Hic optimum siser crescere, Tiberij quoque mensis peritum, refert Plinius.

Atque hactenus quidem perductae sunt stationes a Tauruno ad legionem vsque XXX. Quae sequuntur duo loca adiectitia sunt et supernumeraria.

Fuere his locis alarum castra: Sunt autem alae equestres copiae. Qui Arenatium putant olim ita situm vt nunc Arnhem, nimium quantum errant: oppida enim ista omnia fuerunt in ripa Gallica, quum Arnhemium sit in ripa Germanica. Idem iudicandum de Grinnibus et Vada. An igitur translati sunt vici ex insula in continentem? An Rhenus ipse cursum mutauerit translato in occasum alueo? alterutrum factum necesse est. Oppidorum istorum non semel meminit Tacitus in libris praesertim Historiarum. Vnus nobis iste sufficiat. Tantum belli superfuit, inquit, vt praesidia cohortium alarum, legionum, modicis vicis quadripertita Ciuilis inuaserit, decimam legionem, Arenatij, secundam Batauoduri, et Grinnes, Vadamque, cohortium alarumque castra.

[note: Septem loca priora iam ante habuimus. ] Veldidenam, m. p. CC. LXVI. sic.

ITER A LAVRIACO

ITER A PONTE AENI

ITER AD AEMONA. Per Sisciam,

Acmonam Ptolemaeus non ignorauit: itaque inter Pannoniam superiorem et Italiam sub Norico ponitur ipsi Pannoniae ciuitas Emona [gap: Greek word(s)] . In concilio Aquileensi Miximus legitur Aemonensis Episcopus. Plinius quoque habet Coloniam Aemoniam.

Latouici Plinio Pannoniae gens, Ptolemaeus in Pannonia superiore sub Norico ponit [gap: Greek word(s)] : qui etiam [gap: Greek word(s)] nominat.

Scisciae meminit quoque Dio lib. XLIX. Sita est ad Sauum fluuium expugnata a Tiberio. Strabo lib. VII. [gap: Greek word(s)] . Ptolemaeus per tertiam vocalem scribit [gap: Greek word(s)] , ponitque in Pannonia superiore. Habet quoque eam tabula itineraria. Huius vrbis multa adhuc et praeclara monumenta exstare scribit Bonfinius: ex aduerso eius in flumine est insula Segestica.

ITER A VINDOBONA

Lazius dubitat sitne hoc Ptolemaei Olimacum [gap: Greek word(s)] . Curtae quoque meminit Ptolemaeus, qui eam vocat [gap: Greek word(s)] .

Ad Drauum sita est. Ptolemaeus vocat [gap: Greek word(s)] , locatque in Pannonia superiore: eidem libro octauo vocatur Baetubium [gap: Greek word(s)] . Ammiano est Petobio. Tabulae itenerariae Petauio.

ITER A POETOVIONE

Priora duo ante habuimus: Carnuntum vero pag. 128. Sed de locis ad Danubium ista sufficiant: Progrediamur nunc ad Rhenum, et quae illic oppida aut stationes nominet itinerarium Antonini ordine expendamus, nec nos vel difficultas rei vel obscuritas a laudabili opere absterreat.

ITER A MEDIOLANO PER [note: ITALIA] ALPES GRAIAS

Creditur ea esse quae Ciceroni Ciuaro dicitur in finibus Allobrogum lib. x. epist. 14. ad Plancum.

EX ITINERE A MEDIOLANO per Alpes Penninas

Octodurum describit C. Caesar commentario tertio. Galba, inquit, secundis aliquot proelijs factis, cast ellisque legatis obsidibusque datis, et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus collocare, et ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in vico Veragrorum qui appellatur Octodurus hyemare, qui vicus positus in valle non magna adiecta planitie, altissimis montibus vndique continetur. Quum hic duas in parteis flumine diuideretur, alteram partem eius vici Gallis ad hyemandum concessit, alteram vacuam ab ijs relictam cohortibus attribuit. Sed et nos eius meminimus [note: Pag. 49] supra in gestis Diocletiani.

Agaunum vocant historiae Ecclesiasticae; Atque hic a sigismundo Burgundionum regis fratre exstructum est coenobium D. Mauricio sacrum.

Hoc Heluetiorum caput fuisse autor est Tacitus: loquens enim de Helurtijs a Caecina profligatis, Multa, inquit, hominum millia caesa, multa sub corona venundata. Quumque direptis omnibus Auenticum gentis caput iusto agmine peteretur, missi qui dederent ciuitatem. Ammianus libro XV. ait eam suo aeuo magna parte dirutam fuisse. Alpes Graiae et Poeninae, exceptis obscurioribus, habent et Auenticum, desertam quidem ciuitatem, sed non ignobilem quondam, vt aedificia semiruta nunc quoque demonstrant. Exstat vero etiam hodie VVizerij in Heluetia inscriptio istiusmodi, AVENTICENSES INCOLAE T. TERTIO SEVERO OB EIVS ERGA SE MERITA D. P. Et alia. DONATVS EXACTOR TRIBVTORVM IN HELVETIIS. Allemanni postea pagum vastarunt. Nunc subest Friburgensibus.

Rauricorum, vel vt Caesar scribit Rauracorum, nobilis est in antiquis monumentis memoria. Augusta eius tractus primaria vrbs fuit, olim Colonia Romanorum deducta a L. Munatio Planco. Eius nunc vix exstat quicquam praeter nomen et ruinas. Visuntur adhuc in colle non procul a molendino geminae structurae cauae ex silice quadrato compositae hemicycli figura, quarum vsus qui fuerit, aut esse potuerit, ignoratur. Subterranearum cryptarum reliquiae passim apparent Liechstallum vsque; effodiuntur ibi quotidie e ruderibus numismata aerea, argentea, aurea; gemmae quoque signatoriae quae per vniuersam Germaniam expetuntur. Hodie in tugurijs argillaceis et stramentitijs vix pauci coloni degunt. Haec rerum est humanarum vicissitudo.

Pagus est vicimus Colmariae ad Ellum amnem, nobilis victoria Gratiani, ob caesa ibi Germanorum XXX millia [note: Vide pag. 62. ] nullo pene suorum sanguine. Sed destructa est postea ab Attila. Ad nomen quod attinet, Germani ex Argentuaria fecere Arburg, quod postea mutatum est in Horburg. Errant igitur qui Colmariam putant esse Argentuariam: multo enim post exstructa haec est, ac non nisi ex ruderlbus Argentuariae. Non possum quin hoc loco ex amicissimi Colleri epistola ante hos annos XXIV flagrante Argentinensi bello ad me missa pauca inseram, sic ergo ille. Colmariae sum adhuc.

Neque nuto, dum hi venti mare hoc possident. Locus est amoenus, et vetustate percelebris. Breuis est via hinc ad pagum Horburg. Haec est illa Argentuaria. Capiunt me talia: ideoque stans nuper in ista regione loci, incepi bustum illud tot Germanorum miserari.

quas Ammianus tres tabernas vocat, hodie dicuntur Elsas-Zabern: Sunt montanae, Berg-Zabern. Sunt denique in Nemetibus Rhenenses, Rein-Zabern. Hic itinerarium designat tabernas ad Rhenum. Sunt autem etiam nunc in opidi coemeterio duo simulacra quae Mercurium refetunt viatorem. Ostenditur et limes ingens ex vicino nemore illuc allatus cum hac inscriptione, N. H. DD. L. SILVANIVS PROBVS PONTES D. S. PP. quae significat opus illud Neptuno sacrum fuisse, ac Siluanium Probum pontes ibi de suo dedicasse.

[note: Layden. ] A LVGDVNO

Simlerus racte statuit Coloniam istam esse Kellen, vix mille passus remotum ab oppido Cliuorum. Pighius hic statuit castra legionis tricesimae.

Ad Mosellam est. Tria autem oppida hoc nomen habent. Primum est inter Brotomagum et Argentoratum ad Rhenum. Alterum ad Mosellam: Tertium ad Vahalim in Batauorum insula, de quo in Tabula Itineraria Peutingeri.

A TREVIRIS Agrippinam per Legiones.

Ampsanos Germsniae populos ait Strabo victos a Germanis, sed illi Transrhenani fuere: nec dubium quin Amsiuarij. Hic quis sit vicus nescitur.

[note: Zulg. Zulpich. Toupie. ] Tacitus Tolbiacum in finibus locat Agrippinensium. Celebre imprimis oppidum praelio Francorum, quo Allemannorum regno finis impositus est: postea quoque [note: Vide cap. XVII. pag. 77. ] Hermenfredi Thuringorum regis obitu, quem ibi Hlotarius de muro praecipitem dedit. Nunc vicus est. Supeni qui sint fuerintue, nescitur. Ego omnino existimo legendum hic, Tolbiacum vicus Vbiorum.

ITER A TREVERIS

ITER A COLONIA TRAIANA

Ptolemaeus [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] vltra Rhenum posuit; tabulas secutus falsas.

CAP. XXII. GERMANIA NOTITIAE IMPERII.

LIber Notitiae Orientis et Occidentis (cuius symbolum biceps aquila, nam ante diuisum Imperium singulares aquilae in signis spectabantur,) continens dignitatum omnium tam ciuilium quam militarium per Imperium Romanum indicem, scriptus est post itinerarium Antonini. Sub Antonino enim Imperium nondum diuisum fuit: itaque in eius itinerario nulla potest esse Constantinopolis mentio, aut Imperij Orientalis: itaque quod Byzantio additur, certum glossema est: At in Notitia distincte et exacte commemoratur Constantinopolis. Scripta autem est sub finem Principatus Theodosij circa annum CCCC XLI, antequam Attila Aquileiam vrbesque ad Rhenum sitas, quae hic pleraeque recensentur, euerteret, et postquam Saxones Britanniam et littus Gallicum infestare coepissent. In hac vero Notitia vrbes et castra per limitem vtrumque Imperij, Rhenum inquam et Danubium disposita commemorantur. Nos ex ea quae ad nostrum institutum faciunt, describemus. Hoc tantum praemonebimus, Notitiae istius autorem ita alicubi dispositionum superioris temporis facere mentionem, vt quae postea acciderint mutationes indicet; quod argumentum est, non semper eosdem milites ijsdem locis stationes habuisse.

COMES ARGENTORATENSIS.

Sub huius inspectione erant Rauraci, quorum oppida plura fuere. Sed ea non commemorat autor Notitiae, quia loca illa tunc vel a Gothis erant euersa, vel ab Allemannis occupata. Ipse suberat Duci Moguntiacensi.

DVX MOGVNTIACENSIS.

Hic vndecim ponuntur oppida et mansiones: Salectio, Taberna, Vico Iulio, Nemetis, Alta ripa, Vangionis, Meguntiaco, Bingio, Bodobrica, Confluentibus, Aniunnaco.

COLONIENSIVM et TREVIRENSIVM oppida non tautum non ponuntur in hac Notitia; sed ipsi quoque Duces et Comites omittuntur.

DVX PANNONIAE.

Sub dispositione viri spectabilis Ducis Prouinciae PANNONIAE SECVNDAE RIPARIENSIS siue Sauiae octodecim depinguntur mansiones. Cornacum, Teutiborgus, Burgenae, Cuccis, Acimincum, Secundae, Nouae, Albano, Teutiborgus, Cornaco, Cuccis, Bononiae, Cusi, Acimincum, Rictum, Burgennae, Tauruno, et Ad Herculem.

[note: Griechs vveyssenburg. Belgradum. Vide Anton. ] Auxilia Ascarij Tauruno, siue Marsonia.

Praefectus Legionis quintae Iouiae cohortis quintae partis superioris Bononiae.

Praefectus Legionis sextae Herculeae cohortis quintae partis superioris Aureo monte.

Tribunus cohortis tertiae Alpinorum Dardanorum Ala [note: Vide Anton. ] Sirmicensis, Sirmij.

Praef. Classis I Pannoniae seruitij Classis AEgetensium siue secundae Pannoniae nunc Sisciae.

SVB DISPOSITIONE VIRI SPECTABILIS DVCIS PROVINCIAE VALERIAE RIPENSIS.

Viginti hic pinguntur tuansiones, Solua, Intercisa, Lussonium, Conradenza, Altino, Odiabo, Crumere, Solua, Ad Herculem, Circi, Constamia, Campona, Matrice, Vetusalina, Intercisa, Ad Nammantia, Lussonio, Ripa alta, Ad statuas, et Florentia.

Hic ius dixere Valentinianus et Valens: Vide l. 1. C. vt armor. vsus Et l. 1. et 2. C. quibus equor. vsus concess. Et l. 7. C. de Poenis.

Praefectus Legionis I adiutricis cohortis quintae partis superioris Bregetione.

DVX PANNONIAE PRIMAE.

Sub hoc XVIII pinguntur stationes, sed omnes vitiosae, sunt enim eaedem cum ijs quae iam ante in Pannonia secunda commemoratae sunt. Ex recensione dispositionum quae subiungitur possunt colligi haec loca, Ad Flexum, Arrabone, Quadriburgio, AEquinoctio, Gerolatae, Quadrato, Vindomanae, Carnunto, Arrianis, Ad Mauros, Lentiae, Lacufelicis, Arlapi, Augustianis, Comagenis, Iouiaco, Lauriaco, Ad Iuuense.

Praefectus Legionis quartaedecimae Geminae militum Liburnariorum cohortis partis superioris Carnunto.

Praefectus Classis Histricae Carnunto siue Vindomanae a Carnunto translatae.

Praef. Legionis primae Noricorum militum Liburnariorum cohortis quintae partis Ad Iuuense.

DVX RHAETIAE PRIMAE ET SECVNDAE.

Oppida hic depicta sunt decem, Augustanis, Phoebianis, Submontorio, Vallatio, Ripa prima, Cambiduno, Guntia, Foetibus, Teriolis, Quintanis. Dispositiones sic fuere,

Praefectus Legionis tertiae Italicae partis superioris deputatae Castra regina, nunc Vallato.

[note: Hohenvvardt. ] Praefectus Legionis III Italicae partis superioris deputatae Ripae primae Submontorio.

[note: Bargen. ] Praef. Legionis III Italicae pro parte media praetendentis a Vimania Cassiliacum vsque Cambiduno.

CAP. XXIII. GERMANIA TABVLAE PEVTINGERIANAE.

TAbulas istas nos ex maiore Peutingeriana, cuius editioni immortuus est Geographorum nostri aeui Princeps Abrahamus Ortelius, depinximus, ea industria et fide, vt nihil in hac parte desiderari possit. Sunt autem illae non ad artem mathematicorum exactae gradibusque accommodatae quales Ptolemaicae, sed itinerariae tantum: adnotatis vbique locorum interuallis. Tales conuolutas habebant olim apud se belli Duces, quibus itinera sua dirigebant: Itaque in his non latitudinum ac longitudinum ratio ex tabularum fundo ac dimensione peti debet collata cum regionibus, sed ex numeris adscriptis. Confunduntur enim mundi cardines, neque vlla habetur ratio ortus, occasus, Septentrionis, Austri: viarum tantum spatia signantur et interualla. Quod de Itinerijs Tabulis dixi, indicat manifeste Vegetius [note: Cap VI. ] libro tertio de re militari, Eius haec sunt verba. Ideoque omni cura, omnique diligentia prouidere debet dux, ne proficiscens patiatur incursum, sed facile, ac sine damno repellat illatum. Primum itineraria omnium regionum, in quibus bellum geritur, plenissime debet habere perscripta: ita vt locorum interualla, non solum passuum numero, sed etiam viarum qualitate perdiscat: compendia, diuerticula, montes, flumina, ad fidem descripta consideret: vsque eo, vt solertiores duces, itineraria prouinciarum, in quibus necessitas geritur, non tantum adnotata, sed etiam picta habuisse firmentur, vt non solum consilio mentis, verum aspectu oculorum viam profecturis eligerent. Ad hoc a, prudentioribus et honoratis ac locorum gnaris, separatim debet vniuersa perquirere, et veritatem colligere de pluribus. Vidit [note: Lib. I. ] autem Peutingerianam iam olim B. Rhenanus qui eius quoque in libris suis rerum Germanicarum mentionem facit, de Francis agens, his verbis. In charta Prouinciali quam apud Chunradum Peutingerum amicum nostrum Augustae vidimus, sub vltimis Impp. depictam, et a Celie in quadam Bibliotheca repertam, plane veterem, sic leguntur haec oppida ab ostijs Rheni adscendendo, Caruo XIII. Castra Herculis VIII. Nouiomaegus VI. Burginatium V. Colonia Traeiana

XI. Veterae XIII. Asciburgium XIIII. Nouesium XVI. Agrippina supra Rhenum fluuium, quem linea protracta designat in dextro latere. Et a parte Germaniae hoc vocabulum est adscriptum literis maiusculis

FRANCIA.

versus ostia Rheni vero, haec nomina leguntur, CHAMAVIQVIELPRANCI. Item, CHAVCIVAPLVARII, Item (litteris inter has interiectis,) CHREPSTINI. Vnde manifeste liquet, quod nos hic adstruimus, in Tencterorum loca, qui Rheno tantum ab Vbijs discernebantur, vt Tacitus inquit, et testatur in Commentarijs Caesar, demigrasse [note: Ibid. ] Francos. Et rursum alibi. In charta itineraria illa quae est apud Chunradum Peutingerum, trans Rhenum supra Tenedenem, Iuliomagum, Brigobannem et Aras Flauias, nemus est depictum cum arboribus, et adscriptum maiusculis literis.

Sed posuit in latere pictor ille quod trans syluam melius locasset, ni vetuisset angustia membrana, et Germanica velut alienae duxisset modice attingenda, prouincias tantum describens. Eandem Tabulam designat Rhenanus nomine Cartae Theodosianae quum scribit. Antiquissimus Tubonorum vicus est Helellum, quemadmodum in charta Theodosiana legitur. Fuit autem Celtes iste cuius mentionem facit Rhenanus natione Francus, rei Geographicae peritissimus, cuius quoque edidit epitomam, cum libro singulari de situ Germaniae, et altero de situs Noribergae: claruit auanno MCCCLXX sub Maximiliano Imperatore. Tabula ipsa in membranis erat descripta, charactere Longobardico, schedis accurate conglurinatis, lata pedem Augustanum vnum circiter; longa vltra viginti duos. Eam [note: An. 1598] Moretus Antuerpiae aeri inscisam vulgavit paullo contractiorem, ex qua nos ista expressimus. Ad Rheni latus dexterum nullum vides iter notatum: quod argumentum est, tabulam tum factum, quum nulla adhuc ibi essent itinera, aut quum adhuc essent Romanis ignota. A Rheno ad littus vsque maris Oceani Germania magna est, quam claudit Oceanus Septentrionalis. In Germania Transrhenana statim ad Rheni ostia spectantur sparsae varie litterae, quas B. Rhenanus, vt potuit digessit; nos putamus legendum CHAVCI. AMPSIVARII. Et rursum, CHERVSCI. Et, CHAMAVI QVI ET FRANCI. A Lugduno quoque vsque ad Fanum Leuae leguntur litterae, quae connexae efficiunt PATAVIA: significatur autem eum esse tractum Batauorum in Gallia Belgica. Vera enim et Transrhenana Germania hic non describitur, neque vlla in ea ponitur vrbs, aut mansio. Quocirca operam ludunt, qui ob vocabulorum litterarumque vicinitatem referunt loca quaedam ripae Gallicae ad ripam Germanicam, quod a multis factum in Arenacio, Grinnibus, Vadaque constat, quae putarunt esse, Arnhem, Rhenen, Wageningen, eo locorum positu, quo nunc cernuntur. Praestat dicere, vel Rheni alueum mutarum esse, vel oppida ista ex ripa Gallica in Germanicam esse translata. Itinera igitur Germaniae superioris et inferioris, ad laeuam Rheni ripam haec sunt.

I. Itinera ab ostio Rheni vsque Nouiomagum.

Matilo, Coudekerck, quod olim Kirckwerua dictum fuit: Rhenus ei quondam fuit Septentrionalis.

Fuit insigne diuersorij: Talia in Moesia, Ad scrofulas, Ad mulam, et in Sarmatia, Caput bubali.

II. A Nouiomago ad Confluentes.

PRior tabula huic iungi potest. Super Rhenum legitur FRANCIA, vt significetur veteres Francorum sedes a Leuae sano ad Asciburgium vsque porrectas fuisse, sed in ripa Germanica: tametsi postea ad Moenum vsque sese extenderint. Vox Burcturi, indicat Bructerorum regionem. Posteriores eos vocant Boructuarios, exstatque inter Duis burgium et VVerdam oppidum Brouck eiusdem originis. Haec in Germania magna. In Chisrhenana occurrunt ista.

Arenatium alijs Arenacum; non est Arnhem: nam hoc est in ripa Germanica: Arenatium in Gallica, nisi Rhenus alueum mutarit.

III. A Confluentibus vsque Argentuariam.

IN Germania magna ad ripam Rheni dexteram legitur, SVEVIA, quae Taciti aeuo, nondum exortis Allemannis, longe admodum lateque extensa fuit, sicut ante diximus. Postea vero discrimen inter Sueuos et Allemannos, fieri coepit. Etsi enim e Sueuis orti sint Allemanni, tamen crescente potentia distincti sunt populis et finibus. Sed cur Sueuos Francis viciniores posuit Allemannis? Crediderim voluisse autorem Tabulae Sueuos Allemannis interiores facere, vt inter ipsos et Rhenum Allemanni interiecti essent, sed exclusum spatio, quod arctissimum esse res indicat, posuisse eos ad latus, maiusculo tamen charactere, vt significaret ipsos Allemannis etiam maiores ac potentiores esse. Hodie Sueui vtramque Danubij ripam occupant.

Vicus est hodie ignobilis, ad Elli fluminis ripam, quem pauculi piscatores, pauciores incolunt agricolae: sed nullus est in vicinia locus in quo plus antiquiratum spectetur. Muris templi inserta sunt simulacra Mercurij, Dianae, et aliorum Deorum. Saepe etiam agricolae vomeres suos impinguut in testudines subterraneas. Numismata aerea, argentea, aurea, saepe erui narrant. Neque est dubium quin hiberna illic fuerint Romanorum. Si in notitia Imperii recensitae essent dispositiones Comitis Argentoratensis, qui Duci Moguntiacensi subditus fuit, plusculum lucis huic tractui accederet. Porro ad Helullum ferunt excitatum a mortuis Maternum, admoto ipsi scipione B. Petri a Valerio et Euchario, ipsius in diffundendo Euangelio collegis; quum accepissent haec ab Apostolo mandata, Hoc scipione defuncti Materni corpus contingite, haec verba apprecati, vt IN NOMINE IESV CHRISTI RESVRGAT.

Vernaculum nomen post euersionem hibernorum Romanorum factum est a Germanis: ac verisimile est initio dictum Argeburg; voce semilatina, semigermanica: ex qua postea adiecta adspiratione factum est Horburg. Sicut Argentoratum a via decumana per quam Allemanni, cum Attila profecti sunt, quaeque adhuc nomen seruat, die Strass, dictum fuit Strasburg.

IV. Ab Argentuaria Vemaniam.

angusto admodum inter littus et characteres istos spatio: vt intelligas, Sueuos Allemannis Orientem versus oppositos. Inter Allemannos et Rhenum depicti sunt montes cum siluis, additaeque litterae,

Hodie Siluam hanc vocant Schuartzwald, vel siluam nigram; est autem Hercyniae pars: Ptolemaeus vocat Heluetiorum eremum, [gap: Greek word(s)] . Suspicor Germanis primis olim dictam, vt et hodie multis locis, Hartzwald, Est autem hariz resina, wald vero silua: in his enim siluis plurimum ex arboribus resinae colligitur. Ex Germanica voce alij Hartziniam, alij Orciniam teste Caesare, alij Herciniam, alij Martianam fecere.

Est in Sequanis hodie pagus proxime Othamer. Multa in eo antiquitatis monumenta eruuntur.

V. A fonte Danubij vsque ad Germanicum.

Quorum extra hanc tabulam nusquam terrarum fit mentio. Ego ignorantiam hic ingenue profiteri malo, quam impudenter diuinare. Bene qui conijciet, hunc vatem perhibebo optimum.

Forte ea est qua Ptolemaeo dicitur Alcimoennis [gap: Greek word(s)] . Obstat hoc vnicum, quod Ptolemaeus eam in Germania magna ponat, vltra Danubium, noster iste in Rhaetia, ad dexteram fluminis ripam.

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] : qui inter Lycum et AEnum illud locat. Quantum igitura vero aberrant qui Kempten esse putant? cuius situs est haud procul ab Augusta Rauracorum, accenseturque Algoiae, oppidum imprimis celebre monasterio quod ibi fieri fecit Hildegardis Caroli magni vxor. Enimuero ab Augusta sequenti Danubium labentem non occurrit ea quae nunc dicitur Campidonia, sed Monachium vel Frisinga: harum igitur est alterutra. Ioannes Auenrinus putat hodie vocari Bargen. Vide eruditam Vindeliciae tabulam ab ipso Lands huti editam.

VI. A Germanico ad Arelate.

Marcomannorum meminere Paterculus, Tacitus, Dio, Ptolemaeus, Capitolinus, Lampridius, Vopiscus, Eutropius, Victor, Marcomannis Quadisque, inquit Tacitus, vsque ad nostram memoriam reges manserunt ex gente ipsorum, nobile Marobidui et Tudri genus: iam et externos patiuntur. Capitolinus autor est, eos quum turbarent in limite Romano bello petitos fuisse a M. Antoniuo; Pannoniasque ab ipso victis Marcomannis, Sarmatis, Vandalis, et Quadis seruitio libetatas. Hodie Morauos eos vocant. VANDALI qui et Vindeli et VVinili supra Boiohaemum et Marcomannos habitarunt, sedibus suis complexi plures populos, Gothones, Herulos, Longobardos, Theuringos, Anglos. Cis Danubium locantur, Germanicum, Cesensum, Arusena, Reginum. Liber Notitiae in Moesia prima ponit Reginam. Soruiodurum, forte Soruiodunum, sed diuersum longe ab eo quod Antoninus in Anglia nominat. Petrenses, Castellum Bolodurum, Ptolemaeus [gap: Greek word(s)] agnoscit in Vindelicia ad Danubium: Antoninus Boloderum vocat, Liber Notitiae Boiodurum, ponitque in Pannonia prima vel Norico Ripensi. Lazius putat postea dictum Patauiam a Batauorum cohorte: Tabula nostra situm eius indicat, qua Iuuarus fluuius quem Iuuanum vocat Antoninus in Danubium se exonerat. Vltra eum ponitur Ouilia, quae est ipsissima Antonini Ouilabis in itinere quod Iuuauiam ducit. Propius ad Danubium ponitur

Marinianium, quod Antoninus Marinianas vocat, Liber Notitiae Mariniana; Marcellinus Castra Marciana; suntque in Pannonia, Lazius hodie vocari ait Margburg. Blaboriciacum, elegium, Ad pontes ises, Arelate: quorum locorum situm fatemur nos nescire: nisi quod Ptolemaeus Aredaten ponat in Noricis. Iam repetito nouo itinere ducit nos tabula a Ponte AEni, Bedaium, cuius in itinerario Antonini mentio facta est: sequitur vero fluuius Afesias, eoque transmisso Artobriga, Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] qui eam facit Vindeliciae vrbem. Hodie vocatur Veltenburg, quasi arx Vindelicorum. Hanc excipit Iuuauia de qua diximus, tum Tarnantonis, Luciacae, Tergolape, et saepius dicta Ouilabis; tum Vetonianae, Tutastio, Ernolatio; de quibus diuinandum est. Porro quae in Tabula sequuntur non duxi operae esse depingere. Satis fuerit nosse, in Germania Transdanubiana legi

Quados Ptolemaeus quoque et Arrianus et Tacitus ponunt in Germania, vicinos Marcomannis. Vtrosque Augustus Danubium transgressos in suas sedes expulit. Zosimus Batauiam quoque a Quadis occupatam autor est. Lutugi nusquam gentium leguntur: Ptolemaeus Lingas nominat, et Lutos qui Omani, aliosque qui Buri dicti sunt. Ac fieri potest, vt ijdem populi intelligantur. Possent videri esse Silesij, ob viciniam Marcomannorum et Quadorum. Loca memorabilia sunt, Vindobona, AEquinoctium, Carnuntum, Searabantia, Sabaria, Arrabo, Brigantium, Aquincum, Vetusauo, Siscia, de quibus ad Antonini itinerarium diximus. Iufra Vindobonam legitur.

quo significatur, Norico mediterraneo et Ripensi priora loca contineri; nam posteriora pleraque pertinent ad Pannoniam superiorem, itaque diserte legitur,

Adduntur autem prioribus, Mursa minor, et Mursa maior, aliaque non magni momenti loca. Conspicitur quoque, vicinior Istriae, Emona, et fluuius Sauo, et Petauie oppidum.

exesis litteris antecedentibus et consequentibus, nec dubium est, quin significati sint Hermun DVR i, quos Tacitus alijque vicinos faciunt Marcomannis et Quadis. Infra haec sparguntur in longum hae litterae,

Vt intelligatur, PROVINCIA quae inter Noricum et Pannoniam interiecta est, vel quae inter hasipsas et Liburniam iacer. Supra Pannoniam superiorem inter Danubium et Oceanum in Germania transamnana legitur,

Oppida ponuntur, Tuttoburgo, quod est Teutoburgium, Coruacum, Cuccium, Sirmium, Bassianae. Tum ad Oceanum

Et ponuntur oppida, Taurunum, Confluentes, Singidunum, Tricornium, Mons Aureus de quo ad Antoninum quaedam notauimus; si modo hic idem est cum illo; Ego sane diuersum puto, neque aliter ponunciabit quisquis seriem et itinera Antonini cum istis contulerit. Sequitur postea minore littera,

Videntur autem ab hoc inde loco etiam vltra Danubium castella fuisse et oppida Romanorum: ponuntur enim Arcidana, Centum putea, Bersouia, Ahihis, Caput bubali, Tiuisco, Tierua, Ad medium, Praeterio, Ad Pannonios; Gaganis, Masclianis, Tiuisco, Agnauiae, Ponte Augusti, Sarmategte, quod ego esse suspicor, Sarmatae Getae, aliaeque stationes complures.

CAP. XXIV. GERMANIA vetus comparata cum hodierna per Bilibaldum Pirckheimerum, additis nostris obseruationibus.

BIlibaldus Pirckheimerus patricius Norimbergensis et consiliarius Imperatoris Caroli V. ductus honesto patriae suae illustrandae; et earum quas nos nunc tractamus artium studic, ingenium suum adpulit ad Germaniam veterem cum hodierna conferendam, collectis ex Ptolemaeo, Tacito, Antonino, Ammiano Marcellino, alijsque nominibus proprijs antiquis, ijsque ad vsum situmque hodiernum accommodatis. Librum suum inscripsit Hermanno Neuenario Comiti ac Episcopo coloniensi, rerum Geographicarum amantissimo et peritissimo viro. Eius laboribus multum tribuet qui sciet, illum in Germania suo saeculo fuisse omnium fere eruditissimum. Erasmus noster hoc ei dedit Elogium. Bilibaldum, inquit, inter Germanos primum commemorasse oportuit, quo duce primum efflorescere coepit apud Germanos eloquentia, quam et morum pietate, et fortunae splendore illustrauit. Nec tam obstat summa tentanti ingenium, quam Reip. negotia, parumque prospera valetudo, quum non alius sit prosperrima dignior; quae vltima verba ad podagram ipsius et calculi dolores referenda sunt. Hic ergo tanto ingenio, totque ad ista studia laudabiliter prosequenda praesidijs instructus, (fuit enim et pictor post Durerum, et caelator prae omnibus excellentissimus, et Mathematicarum artium scientissimus, adeo vt Cl. Ptolemaei Geographiae librum primum ipse Latinitate donatum insigni commentario illustrarit) perambulata omni Germania applicuit animum ad veterum nominum cum recentibus collationem, adhibitis consultisque ijs quorum iudicio se iuuari posse existimauit, idque Noribergae, hoc est, in Germaniae ipsius theatro, et Mathematicarum artium schola, ductus instigatusque hac potissimum aemulatione, quod judicaret nihil esse absurdius, quam Germanis orbem vniuersum alijs hominibus describere, suam vero patriam obliuionis barathro demersam relinquere. Quod si Plinium audimus, neminem existimabimus huic operi aptiorem fuisse Bilibaldo, sui enim quisque situs diligentissimus autor est; ac fere cuenit, vt eos quisque situs accuratissime dicat, ex quibus ipse prodijt. Etsi vero in nonnullis ipse se dubitare fateatur, adeo quidem vt nihil a se certius adfirmati dicat, quam quod nihil fere adfirmet; tamen non minuet ingenuitas

ista viri summi pretium ipsius iudicij debitum, si modo meminerimus in tanta rerum priscarum obscuritate, multum esse, vel pauca adsequi. Quae certa sunt, notata sunt asterisco *: quae incerta littera f, quae significat forte. Sed nos ipsum audiamus. Admodum difficile est, inquit, veteris Germaniae statum ac conditionem explicare, non solam ob priscorum scriptorum incuriam, sed quia sero tandem tota peragrata ac cognita est. Etenim quum veteres Germani bellis potius quam litteris operam impenderint, nil mirum, si res praeclare ab eis gestae interciderint ac minus fideliter ab exteris sint relatae scriptoribus. Quid enim Graeci praeter fabulas de Germania scripserunt? Romani vero, quoniam vbique fere propriae studuerunt gloriae, non tam gesta sua maximis extulerunt laudibus, quam incommoda a Germanis accepta callide texerunt. Quis enim eorum clades a Carbone, vel L. Cassio, vel Aurelio Scauro, vel Seruilio Caepione, vel M. Manlio acceptas exacte recenset? Breuissime tantum haec refert Tacitus. C. vero Caesar Cassium consulem occisum, exercitumque eius pulsum esse, nequaquam dissimulat. Quin et nulla praeterquam Paterculi nuper inuenta exstat historia, quae Quintilij Vari cum legionibus internecionem explicat. Vnde non abs re suspicari licet, tam Plinij libros DE BELLIS GERMANICIS quam Cornelij atque aliorum scripta ab inuidia esse suppressa, ne Germanorum gloria plus aequo excelleret. Accedit, quod Romani et Graeci scriptores vt plurimum ob ignorantiam locorum aberrarunt; neque ij solum qui nunquam ad Germaniam accesserunt, sed et qui res in illa gesserunt: cuius rei vel praecipuum documentum esse potest. quod Coesar flumen Scaldis in Mosam influere scribit, ac Strabo Lupiam et Visurgim ad Amisium in vnum deferri refert. Accedit, quod et nomina gentium, locorum, ac ciuitatum, vbique fere ob pronunciationis difficultatem deprauata sunt, et inuersa. Demum vero vniversalis Germanorum transmigratio omnia confudit, ac ita perturbauit, vt in quibusdam potius coniecturam sequi necesse sit, quam quod aliquid certi asseri possi[?]. Nilominus tamen operam dabimus, vt breuissime, etsi non omnia, at quaedam saltem loca tanquam e caecis eruamus tenebris, nil in hac re doctioribus praeiudicantes, sed libenter, vbi melius quam nos senserint, herbam porrigentes. Proinde, licet scriptores plerumque Germaniam a Gallia per Rhenum fluuium diuidi adserant: constat tamen Romanos eam quoque prouinciam quae vltra Rhenum est, primam et secundam appellasse Germaniam: quod profecto minime fecissent, si Germaniae quicquid vltra Rhenum est, auferre voluissent, qui quidem etiam ante Romanorum aduentum in Galliam transierant, illamque incolebant: vnde et lingua et legibus a Gallis vt Caesar refert, differebant. Ab ea igitur Germaniae parte initium faciemus, quae vltra Danubium sita, et a Romanis olim subacta est; indeque ad Rhenum ac inferiorem accedemus Germaniam, demumque ad Germaniam transgrediemur magnam. Verum sub initium hoc scire refert, Romanos Rhaetiam, Vindeliciam, et Noricum ab Augusti tempore vsque ad Odoacris irruptionem, hoc est, per annos circiter quingentos possedisse; qui quum Italiam occupasset, omnes ferme Romani nominis incolas in Italiam reduxit, ne irruentibus Germanis caederent in praedam.

RHAETIA.

Rhaetiae nomine continebatur olim quicquid terrarum inter Rheni fontes, nec non montem Adullam et AEnum fluuium iuxta Alpes continetur: praeterea inter Danubium et Italiam, Veronam vsque et Comum: ita vt et Alpes quae nunc Curienses et Athesinae vocantur, Tridentinae item et Tyrolenses, et AEni vallis incolae omnes sub Rhaetorum nomine comprehenderentur, excepta Vindelicia, quae proprium sortita est nomen. Hanc Rhaetiam licet iam multi et varij inhabitent populi, maxime vero Alpestres ac Sueni, illaque pluribus et varijs ornata

sit ciuitatibus, paucissima tamen existimamus habere Romanae antiquitatis vestigia.

Rhaetia Romanis alia prima fuit, alia secunda: plane vt ad Rhenum Germania alia prima alia secunda. Rhaetia prima Alpes continet quae nunc Grisonum dicuntur, siue Rhaetica iuga. Eius incolae vocantur Rhaeti Alpestres. Extendit quoque se vltra Rhenum et Acronium lacum, occidentem versus. Hanc Claudianus ita descripsit,

Eam a secunda dispescit Lycus amnis: a quo ad AEnum vsque sese porrigit Rhaetia secunda; Est enim AEnus Rhaetiae Noricique terminus. In vtraque pars ea quae Italicae vicinior est, Alpestris dicitur: quae remotior planiorque ac Danubio vicinior, Ripensis: quicquid interiectum est, vocatur Rhaetia mediterranea. Vindelicia ad Rhaetiam secundam pertinet. Quocirca quum Rhaetis Vindelici opponuntur, caue alios capias Rhaetos quam qui ad occasum Lyci amnis degunt. Habet ergo Rhaetia Danubij et Rheni fontes. In hoc tractu nata est Sulpitilla Bissula, delicatissimis (ita vocat Scaliger) Ausonij versibus decantata, ex quibus intelligas, iam tum Rhaetiam Germaniae adiudicatam fuisse.

Cuiuis augere haec procliue fuerit ex ijs quae ex Ptolemaeo, Antonino, Notitia Imperij, et Tabula Peutingeriana

a nobis allata sunt; nobis in tam recisa operis breuitate non licet omnia diducere.

VINDELICIA.

VINDELICIA adhaeret Rhaetiae, vel potius ei inclusae est. Terminatur autem ab ortu flumine AEno, a meridie Alpibus, ab occasu Lyco flumine, a Septentrione Danubio. Eam nunc potissimum incolunt Bauari tum inferiores tum superiores. Iuxta Lycum vero Sueuorum pars. Strabo hic ponit LOCATIOS seu CLAVTENATIOS et VENONAS, quos ait Vindelicorum esse fortissimos.

Quomodo Vindelici Rhaetorum pars sint, quomodo ab ijsdem seiungantur iam diximus. Illud non videtur omittendum, hanc veterum Allemannorum primam sedem fuisse; qui se postea vsque ad Moenum amnem diffudere. Victoriam Drusi de Vindelicicis celebrauit Horatius.

Etiam huius meminit Antoninus: est autem ad Lysam fl. In notitia vocatur Parrodunum.

Quatuor habet Ptolemaeus in Germania oppida huius nominis. Primum putat Appianus esse Krakow Poloniae. Secundum est istud Pyrchaimeri ad AEnum in Vindelicis. Tertium Pannoniae superioris quod Ortelius in Stiria existimat esse Kharnburg. Quartum super Tyram fluuium in Sarmatia Europaea.

Ex quo veterum hanc vocem petiuerit noster Bilibaldus, nescio: altissima ni fallor eius memoria exstat apud Ottonem eius vrbis Episcopum, patruum Friderici Barbarossae, et apud Ottonis capellanum Radeuinum.

Pagus est ad dexteram Danubij ripam: Exstat autem eius memoria non in libris, sed in lapide antiquo, teste Auentino.

Vnde hoc nomen petijt Bilibaldus? Videtur mihi eos sequutus, qui Flexum, cuius apud Ptolemaeum, Antoninum, et in Notitiae libro, tabulaque itineraria mentio fit, crediderunt vocatum aliter Pisonium. Lazius autor est, in archiuis oppidi Presburg haberi, locum illum a Pisone cuius opera Tiberius Pannones deuicit, Pisonium vocatum fuisse. Sed vnde archiuis illis fides?

Lege Medullum. Ptolemaeus vocat [gap: Greek word(s)] : non est mihi dubium quin de his locis intelligendus sit Victruuius libro VIII, cap. 3. sic scribens. In Alpibus natione

Medullorum est genus aquae, quam qui bibunt, efficiuntur turgidis gutturibus. Strabo eos locat supra Isarae in Rhodanum influxum: manifesto errore, nisi pro Rhodano legas Danubium.

Non legitur apud eos qui exstant scriptores veteres: Auentinus nomen istud eruit ex veteri inscriptione: adeundus ipse in Annalibus et Bauaria.

Notum ex Antonino, et Tabula itineraria. Liber notitiae adcenset Rhaetiae. Velserus legit Sumuntorium.

Tabula Peutingeriana locat Auodiacum inter Esconem et Vrusam; quae et aliud nominat Auodiacum inter Ad nouas et Coueliacas. Sed prius est Danubianum: postetius Happing, ad AEni et Vtij confluenteis: vbi etiam hodie spectari rudera antiquae vrbis testatur Auentinus, Antonino vocatur Abuzacum. Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] .

Ad AEnum flumen in Bauaria superiore: Non legitur hoc nomen apud scriptores veteres: Suspicor igitur ex lapidibus erutum: nam et ruinas ibi ingentes exstare hodie testis Auentinus est.

Ad Danubium iacet, inter ruinas veterum structurarum: meminit eius Liber Notitiae; Etiam Antoninus: appellatio tracta a fluuiolo cognomine. Tabula nostra itineraria habet corrupte Arusena.

Auentinus vltra Danubium locat. Et fieri potest vt ibi conspiciantur castri alicuius rudera; sed lapis quem citat non vrbis sed Deae nomen significat. Deceptus ergo ab Auentino Bilibaldus ex Dea vrbem fecit.

Artobriga iam Veltenburg monasterium supra Ratisponam; certissimum, ex magnis aedificiorum ruinis.

Ruinas ibi ingentes exstare non negauerim: sed quum illic omnia plena fuerint castrorum, vnde constat ibi fuisse ac non alibi Artobrigam? Auentinus non procul inde duplicem facit Artobrigam, maiorem et minorem; duobus a se inuicem passuum millibus: illam ait Cenum quoque appellatam, hanc Valentiam, nomenque in Principum ac Pontificum instrumentis retinere, ac dici vulgo Artzburg: Conferenti Itinerarium Antonini cum Tabula Peutingeriana, apparebit, Artobrigam inter Salzburgum et Oetingam, quae Pons AEni est, sitam fuisse, vbi nunc Lauffen Oppidum, vel Lampolting, vel Kirchstain.

Tigurinum nomen peritum est ex vita S. Seuerini, qui Noricorum creditur fuisse Apostolus circa annum Domini CCCCLXXX. Sed puto legendum ibi Tiburnium: quo modo expresse habet Leo III. Iuxta muros, inquit, Tiburniae ciuitatis quae a Tiberio Caesare Augusto aedificata est, quae modo vulgo appellata est Reginaspurch. Notitiae liber videtur appellare Castra Regina, Antoninus Regium, Tabula Peutingeriana Reginum, a fluuio cognomine, qui ex aduerso eius in Danubium labitur: Hodie vocant Ratisponam.

Sequutus est Auentinum Pircheymerus; vnde autem ille hanc vocem traxerit, nescio. Si ex marmore aliquo, aut saxo, bene habet. Locus ei ad Danubium XV lapide Orientem versus a Ratispona inter ruinas. Vetera castra ad Rhenum nemo ignorat.

Angusta Acilia, Sraubing, nempe ciuitas antiqua, quae et hodie Azelburg vocatur.

Vnde hoc petiuerit Bilibaldus nisi ab Auentino non video. Sed Auentinus vnde? Audax facinus, tot fingere Augustas in vna Vindelicia, et veram illam germanamque oppugnare. Augustam Vindelicorum ipse ad Isaram locat: et postea dat nobis, Augustam Aciliam, Augustamque Tiberij.

Notitiae liber habet Quintanas, Itinerarium Quintianas. Coloniae nomen praefert numus Neruae. Est ad fluuium Vilsz, quem Eugippus in vita S. Seuerini vocat Quintanicum.

Boeodurum vel Bocodurum vel Bolodurum, vel Batabis, Ptolemaeo Poedicum, Passaw, certissimum, propter confluentiam AEni in Danubium.

NORICVM.

NORICVM incipit ab AEno fluuio, protenditur ad ortum Pannoniam vsque superiorem; a meridie autem terminatur monte Caruanca et Alpibus Noricis ad Italiam vsque; a Septentrionibus autem Danubio: nunc vero habitant occasum versus Bauari, ad ortum vero est prouincia quae Ens ex fluuij Anassi nomine vocatur, et Austriae pars: ad meridiem autem Styria: In Alpibus vero habitant Carnici, partimque Croaci, gens Sclauouica; Comprehenditur quoque Norici nomine Comitatus Goricensis et Ziltensis, regionesque adiacentes. Ciuitates vero in Norico fuerunt.

Doctissimus Philippus Cliuerius, quo nemo accuratius. Germaniam illustrauit, recte notat, Pontem AEni fuisse, vbi nunc est Alten-hohenaw: alijs est VVasserburg. Vide itinerarium Anton. pag. 155.

Teurniam nominat Plinius. Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] . Berunum agnoscit Stephanus.

Antonino et Notitiae est Arlape, vnde classis Arlapensis. Apud Ptolemaeum pro [gap: Greek word(s)] scribendum [gap: Greek word(s)] , vt et in itinerario Peutingeriano: nunc est Pechlam in Austria, ad fluuium Erlaph. Lazius, Ardacher monasterium esse ait, quod et Aram Lapideam vocari dicit.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] in Norico. Plinius Claudiam vocat; Lazius putat esse Clagenfurt, oppidum Carinthiae.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] est in Norico: Sabellicus et Iouius contendunt esse opidum inter Alpium rupes ad Drauum amnem, ac dici Italis Villaco, Germanis Villach. Laziusmauult esse Altentorfen: qui tamen in tabula sua adserit esse Straesburg ad amnem Gurcam. Tabulae Itinerariae Vocarium dicitur, locaturque inter Alpem et Cucullos. Hac itinerum et interuallorum ratione ductus Philippus Cluuerius ait esse vicum VVagram. At Scarabantia cur eadem credatur cum Vacorio nihil caussae est.

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] . Lazius ponit in campis Perckfeldt, circa Villacum, ad Drauum amnem. Auentinus adserit esse Salisburgum siue Iuuaniam, idque ex vateribus deplomatibus constare; exstare imo pagum in vicinia, qui nomen hodiequo seruet. Ego arbitror ab ipso designari Preding.

Meminere eius Plinius et Antoninus. Ptolemaeus populis Germaniae accenset Virunos [gap: Greek word(s)] , ad Sueuum flumen. Meminit quoque Berunij Suidas in [gap: Greek word(s)] . Von video, quomodo Berunum ante dixerit Bilidaldus esse Pernauw, ad lacum Kemsee, et hic dicat esse Iudenberg. Tabula Itineraria Peutingeri Varunum ponit intet Iuennam et Matucaium.

Zelliae regionis meminit Paulus Diaconus lib. IV. histor. Longob. Cela Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] Norici oppidum est, Plinio quoque notum: vocatur quoque municipium Selianum. Onuphrius ex marmorea inscriptone citat CL. CEL. Claudiam Celiam,

PANNONIA.

PANNONIA terminatur ab occasu Norico, ab ortu vero Pannonia inferiori, a meridie parte Istriae ac Illyridis, a Septentrionibus autem Danubio. Nunc vero illam inhabitant Austriae populi, ac Styri, nec non Sclauorum gentes Croati et Carni. Pannonia inferior habitatur iam ab Hungaris, Sclauis, Siculis, Iazygibus, Hunis, Septemcastrensibus, et plerisque alijs nationibus: Hungari tamen praedominantur.

Pannoniam etiam Ptolemaeus diuidit in superiorem et inferiorem. Prima siue superior erat Consularis: Secunda siue inferior Proconsularis. Primam occupant hodie Austria, Stiria, Carinthia, Carniola. Secundam Hungaria. Sunt et aliae distinctiones. Pannonia Sauia siue Ripensis, in qua Notitia imperij locat Ripariensem et Valeriam, hodie vocatur Windischland, estque interamnana, Drauo et Sauo fluminibus interclusa, habens in se Pannoniam Bubaliam, et Sirmiensem, quae etiam Amantina dicitur.

Iuliobonam praeter Ptolemaeum nemo vocat: sed et in codicibus eius vitium est; verum enim est [gap: Greek word(s)] Vide quae ad Antonini Itinerarium annotauimus, pag. 123.

De hac diximus pag. 124. Gaspar Bruschius narrat, anno CIC IC VIII. sepulchrum Ouidij illic inuentum, testudine magnificum, et epitaphio ornatum. Etsi vero totum istud fabulosum sit, tamen vel ad imposturae memoriam describam epitaphij illius versus, prout eos Tobias Fontius in volumine monumentorum edidit,

Vide quae diximus pag. 128 ad itinerarium Antonini. Situm fuit inter Sauum et Drauum amnes.

Imo Muroela [gap: Greek word(s)] , nota Ptolemaeo, qui eam ponit in Pannonia superiore.

Bregetium, Rab, certum, propter confluentiam Rabonis vel Arabonis in Danubium.

Ego vero non video cur ob eam caussam Bregetium sit, ac cur non potius Arrabona sit Rab, nomine oppido cum flumine communi, vt fit in multis? Certe notitiae liber castra militum locat Arrabonae. Quod quum ita sit, consequens est, vt Bregetium sit Gran, quod vulgo vocant Strigonium, ad confluentiam Grannae et Danubij. Itineraria tabula distinguit inter Brigantium et Arrabonem. Antoninus Bregetione locat LEG. I ADIVTRICEM, inde ducit viatorem ad Muros et Statuas, ita vt in medio sit Arrabona, quae omnia Strigonio conueniunt, Rabae siue Arrabonae competere non possunt. Sed Rab hodie vocant Iaurinum.

Nihil minus. Salinum est [gap: Greek word(s)] Ptolemaei, estque idem cum eo quod Antoninus vocat Vetussalinas, liber Notitiae Vetussalinam: nunc dicitur accolis Adom. At Ofen est Buda, quam veteres Aquincum vocauere.

Germanice dicitur Tantz. Lazius existimat, Teutoburgium Ptolemaei, Amantiam Antonini, et Quinque Ecclesias eidem loco congruere Simlero est Erdemoud. Vide itiner. Anton. pag. 126.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo. Germani vocant Griechssweijssenburg, Hungari Nandor alba, Itali Belgrado. Turcae Beligrado, teste Leunclauio.

Daciae vrbs est. Lazius putat esse opidum quod Germani Mulenbach vocant, Hungari Zazsebes, ad Marisium flmen.

Zarmisgethusa, domus Venationis Zarmidis regis, nunc Corona, apud Septem castra.

Bis eius meminit Ptolemaeus, semel lib. III, vbi vocat [gap: Greek word(s)] : semel VIII, vbi [gap: Greek word(s)] . quo pacto etiam nominatur ab Vlpiano Tit. XV. de censibus. Inscriptiones aliquot habent COLONIA VLPIA TRAIANA AVG. DACIA ZARMIS.

Augeri haec possunt ex ijs quae ad Ptolemaeum, Itinerarium Antonini, Notitiam Imperij, Tabulam Peutingerianam attulimus. Non omittam hoc loco Seuerinum, ad quod Traianus ponte Danubium strauit, de quo Dion, et numi veteres, in quibus legitur, PONS TRAIANI DANVVIVS. Exstant hodieque illius pontis reliquiae, cum inscriptione,

Paullo supra Seuerinum est Viminatium, Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , legionis sedes in Mysia superiore, nota Antonino et libro Notitiae. Procopius vocat [gap: Greek word(s)] Meminit quoque eius Spartianus in Seuero.

Nunc vero transcenso Rheno ad Heluetios perueniamus, licet Heluetiorum deserta in Cisrhenana ponantur regione.

HELVETII.

HELVETIORVM nomine continebatur, quicquid nunc Suitenses et confoederati possident, Rauracos vsque, et Basileam.

Omnis ciuitas Heluetiorum, inquit C. Caesar in quatuor pagos diuisa est; Sunt autem, TIGVRINI, quorum vrbs hodie Zurich, TVGENI die Zuger, est enim caput gentis Zug; VVBIGENI, ab oppido et flumine Orba, quae Antonino est Vrba. AMBRONES, qui caetera tenuere.

Lacus Brigantinus, in quem Rhenus influit, nunc lacus Constantiae est. Hunc Ceretos et Vindelicos Strabo attingere refert.

Vocatur et Acronius, et Podamicus: sed Brigantinus ab oppido Brigantio: Eum accurate describit Ammianus lib. XV. his verbis. Inter montium celsorum anfractus impulsu immani Rhenus discurrens extenditur penes Lepontios, et in deciduas cataractas inclinatione peruia funditur vt Nilus. Iamque adiutus niuibus liquatis ac solutis altaque diuortitia riparum adradens, lacum inuadit rotundum et vastum, quem Brigantiam incola Rhaetus appellat, perque quadraginta et sexaginta stadia longum parique pene spatio late diffusum, horrore siluarum squalentium inaccessum, nisi qua vetus illa Romana virtus et sobria iter composuit latum, Barbaris, et natura locorum, et coeli clementia refragante. Hanc ergo paludem spumosis strependo verticibus amnis irrumpens, et vndarum quietem permcans pigram, mediam velut funali intersecat libramento, tanquam elementum perenni discordia separatum, nec aucto, nec imminuto agmine quod intulit vocabulo et viribus absoluitur integris, nec contagia deinde vlla perpetiens, Oceani gurgitibus intimatur. Quodque est impendio

mirum, nec stagnum aquarum rapido transcursu mouetur, nec limosa subluuie tardatur properans flumen, et confusum misceri non potest corpus. Quod ni ita agi ipse doceret aspectus, nulla vi credebatur posse discerni. Sic Alphaeus oriens in Arcadia, cupidine fontis Arethusae captus, scindens mare, vt fabulae ferunt, ad vsque amatae confinia progreditur.

Nomen videtur traxisse ab amne Tauro, vel Turo. Ditio ista postea pertinuit ad Allemannos; itaque in litteris Basilicae martyrum Turegensium scribit Ludouicus rex, Curtim nostram Turegum in Ducatu Allemannico in pago Turgauensi. Otto Frigingensis Sueuiae accenset: nimirum quia Allemanni Sueuorum pars, aitque situm oppidum in faucibus montium versus Italiam, super lacum; vnde Leuianus fluuius effluit. In monumentis Heluetiae legitur, GENIO PAG. TIGVR.

Vindonissa, Windisch. Apud monasterium Kunings-felden, in quo est sepultura Comitum de Habspurg. *

SEQVANI ET HEDVI.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] : Iulianus Apostata in epistolio vocat [gap: Greek word(s)] .

RAVRACI.

Post Heluetios habitabant RAVRICI, quorum caput Augusta Rauracorum, Augst, pagus nunc supra Basileam miliare vnum *

MEDIOMATRICES.

Notos Caesari, Plinio, Ptolemaeo: pertinent autem ad Galliam Belgicam: Necesse est olim potentiores fuerint, quum eorum fines praeterfluere Rhenum scripserit Caesar: Horum sedes, inquit Strabo, relicto natali solo Rhenoque traiecto inuasere Tribocci: Posteriore aeuo pertinuere ad VVestrasiam. Fuit autem Mediomatricûm metropolis Metae, Metz, quo Cynegium translatum esse testatur Notitia Imperij: vide pag. 54.

Post Mediomatrices TRIBOCHI tenuerunt quae nunc Alsatia dicitur, ad Sequanos vsque, et Hunnorum tergum. Siquidem dum Hunni rerum potirentur, quicquid ad ortum possidebant, Osterreich nominabant; quicquid autem ad Occidentem, Westenreith. His Strabo Triusgros adiacere refert, apud quos tum temporis Romani Imperatores pontem super Rhenum aedificabant.

Caesar Triboces vocat, Ptolemaeus [gap: Greek word(s)] , Ammianus Tribuncos. Est hodieque in Alsatia pagus veterem nomenclaturam seruans Zum dreyen Buchen. De Triusgris non habeo dicere: nisi quod opiner apud Strabonem locum vitiose scriptum, et pro [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] reponendum Treuiri, [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] .

Est hodie in ripa Germanica: in Gallica tamen fuisse olim egregie demonstrat Rhenanus, his verbis. Antoninus, inquit, in Itinerario suo nullas Transrhenanas vrbes commemorat, sed tantum prouincialeis, puta Rauricas, et Germanicas Germaniae primae et secundae, Rhaeticas, et Pannonicas, et aliarum Prouinciarum Romanis subiectarum. Vnde et titulus libello factus, Itinerarium prouinciarum omnium. Quare vel hoc argumenta liquet, alueum Rheni hic mutatum, qui ab altera parte quondam praetercurrerit oppidum, quum adhuc in Gallica ripa staret. Cuius rei indicium est adhuc eius loci humilitas per quem olim Rhenus fluxit. Hinc inundante fluuio non secus ac stagnum quoddam siue lacus aquis repleri solet. Praeterea aliquatenus Basileensi Episcopo obnoxius est etiamnum Mons Brisiacus, propter nescio quam annuam pensitatiunculam. Nam quando olim Galliae accensebatur, hoc est, Rauricorum siue Sequanorum inferiorum tractui, cui dubium esse possit, ad Basileensem olim dioecesim oppidum pertinuisse? Luitprandus Ticinensis qui sub Henrico Germaniarum rege vixit, et huius filio Othone primo, autor est, suo aeuo insulam fuisse Rheno cinctam, sic enim scribit libro quarto, Est in Alsatiae partibus castellum Brisecgauue patrio vocabulo nuncupatum, quod et Rhenus, in modum insulae cingens, et naturalis ipsa loci asperitas munit. Vicini huic monti fuere BRISIGAVI, qui in seniores et iuniodistincti sub Romanis militarunt: Adi Notitiam Imperij. Sed in eo fallitur Bilibaldus, quod putet Breucomagum esse idem cum monte Brisiaco: quum duobus infra Argentoratum milliaribus situs sit, Antonino Brecomagus dicitur, Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] : Germanis accolis Bruomat.

Non desunt qui Argentoariam Colmar, Elcebum vero Schlestat esse putent: sed falluntur: Nam super Rheni ripam Argentvaria et Elcebus erant.

De his diximus ad itinerarium Antonini, pag. 134. Hoc certum est, ex ruinis Elcebi conditum esse Selestadium, quod ita quidam dictum putant quasi Elces Tadt, hoc est, Elcebi tractum, vt refert Rhenanus eius oppidi ciuis, rerum Germanicarum peritissimus.

VANGIONES.

Sequuntur nunc VANGIONES, Spireses, quamuis vsus obtinuit, vt Vangiones Wormatienses, Nemetes vero Spirenses dicantur, sed praepostere.

Imposuit Bilibaldo Ptolemaeus, qui in sua Germania, Rheni labentis cursum sequens Vangiones Nemetibus praeposuit. Sed non semel peccauit Ptolemaeus in locorum positionibus. Vangionum esse VVormaciam contra Ptolemaeum probat consensus mortalium

Sigebertus quoque Gemblacensis non contemnendus scriptor, (vixit autem ante hos annos quingentos)

VVormatiam Vangionum vrbem vocat. Est et hodie VVormatiae inscriptio antiqua, in qua diserte legitur, VANGIONVM SPECVLA. Seriem quoque locorum ad Rhenum sic exsequitur Ammianus libro XVI. Audiens, inquit, Argentoratum, Brocomagum, Tabernas, Salisonem, Nemetas, Vangiones et Moguntiacum ciuitates Barbaros possidentes territoria eorum habitare, primam omnium Brocomagum occupauit. Et in Notitia Imperij sub Duce Moguntiacensi ponuntur ordine, Tabernae, Vicus Iulius, Nemetes, Alta ripa, Vangiones, Moguntiacum. Ipsum iter Ptolemaeum erroris conuincit.

Imo Wormbs. In libro prouinciarum et ciuitatum Galliae exserte, CIV. VANGIONVM, hoc est, VVormacia: ipsa quoque vox Germanica adludit ad priorem partem nominis Borbetomagi.

NEMETI.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo, Latinis non Nemeti sed Nemetes vel Nemetae, sunt supra Vangionas: horum vrbs Augusta Nemetûm apud AEthicum. Sed Bilibaldum decepit Ptolemaei versio.

Neomagus, Oppenheym vel Spira potius, quamuis non desint, qui Rafinianam Speyr, Neomagum vero Wermbs esse putent: Bauconiam autem Oppenheym.

TREVIRI.

His iuncti erant TREVIRI occidentem versus, quorum olim fines latissimi erant: nam a Rheno ad Mediomatrices vsque extendebantur, pariter et ad Menapios, et ad Mosam, ita vt quicquid hodie a Moguntiaco per Treuirensis Episcopi ditionem et Mosellae montis seu Obrinci tractum ad Arduennam et vltra, nec non quicquid per prouinciam nunc Westenreych et Lucelburgium continetur, id omne Triuirensis fuerit ditionis.

Horum ditionis amplitudinem ex Caesare et Tacito cognoscere est: Etiam hodie Ecclesiastica iurisdictio perampla est. AEtate Luitprandi Ticinensis qui sub Othone I'Augusto scripsit, videtur ad Lotharingiam pertinuisse, sic enim scribit sub finem operis. Quum haec epistola in sancta Synodo legeretur, aduenerunt qui prius defuerant religiosi, a Lotharingia Henricus Treuirensis archiepiscopus, et quae sequuntur. Itaque Treuirensem agnoscunt Tullensis, Metensis, et Virodunensis.

Vosauia, alias Ficelia, Oberwesel: ibi caesa et sepulta est Mammaea mater Alexandri Imperatoris. *

De Mammaea Eliogabali amita video idem ab alijs quoque narrari: inter quos est etiam Adolphus Occo Augustanus in libro Numismatum: sed vnde haec ipsi? Mammaeam filio quum interficeretur adfuisse, confessum est. Eusebius autem Alexandrum Moguntiaci occisum prodit, Orosius apud Moguntiacum. Graecus

Chronologus [gap: Greek word(s)] . Aurelius Victor in vico Britanniae qui Sicila dicitur, Lampridius in Britannia, vel vt alij volunt in Gallia, in vico cui Sicila nomen est; Eutropius in Gallia. Vosauiae id factum quod sciam nemo scribit antiquorum.

Antonino est Baudobrica; pag. 130. sed transpositae sunt mansiones. Bingio enim vicinior est Bodobrica quam Antunnacum.

Confluentes, Coblentz: ibi Rigodulum est oppidum Ammiano: quamuis etiam nunc non longe a Treuirorum Augusta pagus sit qui hodie quoque Rigol appellatur. Et hic erat limes Germaniae superioris, quem Obrincus fluuius dirimebat; Inde Germania sequebatur inferior.

Est Pons Saraui, de quo in Itinerario pag. 135. vbi tamen vitiose legitur Saruix. Saraui meminit in Mosella Ausonius,

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] , qui in Rhemis illud ponit, pag. 99. Straboni tamen vocatur [gap: Greek word(s)] , Caesari Durocortorum, Stephano [gap: Greek word(s)] , neque est dubium quin sit Reims.

Matricorum siue Diuodurum, Diedenhoven in ripa Mosellae, a Francis Theodonis villa vocata, regia Caroli Magni, *

Matricorum nomen factum est ex decurtatione vocis Mediomatricum; nec video qui ante Blondum hac voce ita vsus sit. [gap: Greek word(s)] Antonino pag. 135. est Diuodurum; Galli vocant Tionuille. Meminit eius quoque Tacitus lib. 1. histor. Treuiros inquit, vt socios, secure adiere. Diuoduri (Mediomatricorum id opidum est) quanquam omni comitate exceptos, subitus pauor exterruit.

Caeterum non parua est disceptatio, quis sit fluuius Obrincus, quem Ptolemaeus supra Moguntiacum statuit. Quidam enim illum Nauam, qui iuxta Bingium in Rhenum defluit, esse putant: alij etiam Rhenum trangressi Moenum esse censent; sed proculdubio Mosella est, licet Ptolemaeus in eius situ (forsitan ex aliorum relatione) deceptus videri potest. Equidem si Naua esset, sequeretur, quod Mosella penitus a Ptolemaeo esset omissa: Atqui plane incredibile est, fluuium adeo insignem fuisse neglectum, et longe minorem Nauam recensitum, qui et ipse non supra, sed infra Moguntiam labitur. Moenus vero per Obrincum non designatur, nam plane ineptum videri posset, in descriptione superioris et inferioris Germaniae transscenso Rheno Moenum describere, et eum quasi humeris vltra Rhenum transpertare.

RIPVARII.

RIPVARII dicti sunt, qui in Treuiris ad Mosellae habitarunt ripam, nec non inter Mosellam Rhenum et Mosam: A Francis Ripuaria vocata est Neustria et Austrasia.

Sunt qui eos Ripuarienses et Ripariolos vocent. Sic Pannonia quoque Ripensis et Ripariensis dicta fuit, a ripis. Neustriam hic poni non commemini. Chronicon vetus majoris monasterij distincte et exserte, Neustria, inquit, est, quicquid a Parisus et Aurelianis interiacet inter Ligerim et Sequanam inferius ad Oceanum.

VBII.

A Confluentibus vero, VBIORVM incipiebat ditio, quorum fines ob fidem egregiam mirum in modum a Romanis fuerunt aucti: Traduxit hos Agrippa ad ripam vlteriorem, sed non inuitos, vt Strabo ait.

Exstare hodieque ruinas oppidi veteris Vpen, ex quo Latini Vbios mollius dixere, testatur Lindanus: vide Baronium in Martyrologio ad XXI Octobris.

Antunaco vel Antunnacum, sed forsitan potius in Treuiris quam Vbijs est ponendum; Andernach. Ibi conditum est corpus Valentiniani Imperatoris. *

Arar Bilibaldo est Thie Aer; non Galliae Narbonensis fluuius: ac forte illum quoque intellexit AEthicus.

Bonna, Bon, certum: ex cuius opposito Genosia est, vbi Drusus teste Floro Rhenum ponte iunxit.

Verba Flori nescio quis dum corrigere parat, deprauauit. Sic legenda sunt. Victor Drusus in tutelam prouinciarum praesidia atque custodias vbique disposuit, per Mosam flumen, per Albim, per Visurgim. Nam per Rheni quidem ripam, L. amplius castella direxit, BONINAM et GENOSIAM pontibus iunxit, classibusque firmauit. Inuium atque inaccessum in id tempus Hercynium saltum patefecit. Vulgo legitur contra veterum codicum et rei fidem, Bononiam et Gessoriacum.

Non videtur hoc loco mihi praetermittendum itinerarium quod e Colonia in Daniam ducens ab Alberto Stadensi Abbate insertum est operi ad annum MCLII.

Hic grauis est error: Non est aliud his locis Lugodunum quam Batauorum, vide Tabulam Peutingerianam pag. 124, ex qua illud necessario colligitur.

Gelduba, Nunc diruta est: pagus vocatur Gelb, iuxta arcem Linen Episcopi Coloniensis.

MENAPII et MORINI.

Vbijs versus occidentem haerebant MENAPII, quorum fines olim latissimi erant; ad Castellum enim protendebatur oppidum, eratque sub ditione eorum tractus ille qui iuxta montes est quos nunc Eyfliam appellamus, ac quicquid inde est vsque ad Morinorum terminos; nec non Comitatus Namurciae, Ducatus Limburgensis et Falkenburg, ac trans flumen Mosam pars Hannoniae ad Picardiam vsque et Eburones. Habitarunt enim vtramque Mosae ripam, auctoribus Caesare et Tacito. Paludes vero Menapiorum quorum et Strabo meminit, inter Eyflium et Limburgensem sunt Ducatum; Regio illa hodie

alta palus vocatur, est que hominibus fere inaccessa, et vix structis quibusdam semitis permeabilis. Sunt et circa Geldriae confinia Menapiorum paludes, in ea regione quae hodie vocatur die Vogtey von Geldern, iuxta Venlo et Kempen. Strabo hos nouissimos ad vtramque fluminis ripam esse dicit. Menapijs adhaerebant MORINI, quorum portus Gessoriacum, nunc Cales.

Non est omitendum, Menapisci pagi crebram fieri mentionem in legibus Caroli magni ab Ansegiso monacho collectis, atque in illis designari Flandros: Morini dicti sunt ab ingenti lacu qui accolis vocatur Moer, situsque est inter Furnas et VVinoxbergam.

Nullum fuit in rerum natura Vaganum: [gap: Greek word(s)] agnoscit Ptolemaeus, idque locat non in Menapijs sed in Neruijs. Tabula Peutingeriana exserre habet Baca coneruio, quod dubio procul est Baganum Neruiorum, quod nunc vocatur Bauay. VVagenheym, iuxta Castellum Menapiorum nullum est. VVoggenum est haud procul a Ruremunda.

Ptolemaeo est mediterranea vrbs Morinorum. pag. 97. De ea Erasmus noster sic, Exstat, imo exstabat hoc nomine in Picardia ciuitas Episcopalis quam vulgus Terrouanam vocat. Ea quum haec scriberemus, magna vi oppugnabatur a duobus Regibus, Henrico VIII Britanniae principe et Maximiliano Imperatore, adiuuantibus et Burgundionibus nostratibus. Deditio facta est, dimissi milites incolumes: postea nostris opinor agentibus, oppidum indigne deletum est. Incidir extrema calamitas post Erasmi obitum regnante Carolo V. die XX Iulij Anni CIC IC LIII. Hodie eius neque vola exstat neque vestigium.

Meminere eius Antoninus et Liber notitiae, p. 54. Tabula Peutingeriana, pag. 142, Turnacum nominat. Hieronymus quoque loco quem citauimus. pag. 65.

Imo nihil certius quam Gessoriacum esse Bononiam, quae Gallis Bouloigne, nostris Beunen vocatur: in Tabula Peutingeriana infra flumen Patabum legitur maiusculis litteris BELGICA; ad littus vero maris, Gessoriaco quod nunc Bononia. Idem ergo sunt, Iccius portus, Caesari nominatus, Gessoriacum nauale Ptolemaei, et Bononia postenoris aeui, quam Panegyristes Constantini vocat Bononiense oppidum.

Errauit doctissimus Bilibaldus, primum quod in Vbijs posuit Lugodunum, nunc quod in Menapijs aut Morinis.

Iam dixi quid sit: Caletum recentius est, quam vt possit esse vetus illud nauale.

TVNGRI.

Notissimi ex Caesare, Plinio, Tacito, Ptolemaeo, alijs: sedem habuere inter Scaldim et Mosam.

An hi primi Germanorum Rhenum transmiserint quaesitum a nobis est capite primo istius operis. Clara omnino ciuitas, vnde et Tungerheym vicus, et Tungersec, oppidum nomen traxere. A B. Materno primum ad fidem Christianam conuersi sunt, fuitque ex eo diu apud

ipsos sedes Episcopalis: Inde anno Christi Domini nostri CCCC XIV, translata est Traiectum Mosae; Anno vero D CCX Leodium. Destructa primnm est ab Attila. Fontem Tungrorum a Plinio celebratum suspicor esse in vico Spa.

Namurcum, Namur. Vnde huius vrbis Romanam vetustatem petat Pyrckheimerus, non video. Nulla eius exstat mentio ante tempora Francotum, et constat sub S. Huberto omnia haec loca ab Arduenna sylua occupata fuisse, ipsumque primum in Taxandria et Brachbanto fidem propagasse.

Leodium, Ludich. Leodicum scribebat ad me semper quum in illis locis ageret Iustus Lipsius. In eius onginibus inuestigandis alij Gallicam vocem sequuntur, et dicunt nomen habere a Legione, alij eam quae ad Latinam accedit. Anno Christi DCXCIX fertur sub S. Huberto creuisse ciuitas, ac tum demum muro cincta fuisse. Idem moriens S. Lamberti martyris sigillum reliquisse ciuibus dicitur cum hac epigraphe, SANCTA LEGIA ROMANAE ECCLESIAE FILIA; si Molano est fides. Veteres eius non meminere.

Atuacum vel Atuacutum, Maestricht. Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] , qui eam in Tungris ponit. Atuacum nusquam legitur. Itinerarium Antonini, et Tabula Peutingeriana, sine quibus omnis de locis Germaniae superioris et inferioris inquisitio oberratio est, ostendunt, non posse esse nisi Traiectum Mosae. Qui Ptolemaeum explicant, tribuunt hoc nomen Tungrorum oppido; Ortelius Antwerpiae: Vicit amor patriae.

Quomodo certum, Bilibalde, si ipse dubitas, haeresque sitne hoc an illud? Primum nulla est vspiam Samobrina. In Ptolemaeo legitur [gap: Greek word(s)] , quae Ciceroni, epistola ad Trebatium, fi modo recta lectio est, vocatur Samarobrina, quomodo etiam apud Antoninum et Caesarem appellatur. Ego itinerarias rationes considerans ijs suffragor qui putant esse Amiens.

BATAVI.

Deinde BATAVORVM sequebatur regio. Obtinebant autem Bataus quicquid a sectione Rheni inter Mosam et Rheni comprehendebatur ostia. Caeterum hoc praetereundum non est, quod licet Ptolemaeus tria Rheni ponat ostia, Tacitus tamen non nisi duorum mentionem faciat; Vnum est, vbi Mosae commiscetur et Vahalis vocatur; Alterum vero quo Germaniam praeteruehitur, donec Oceano misceatur. Sirabo quoque duo ostia Rheni ab Asinio tradi refert, eoque accusandos ait, qui plura dicant; idemque Pomponius Mela sentire videtur. Nostro autem aeuo tria Rheni ostia esse scimus, quorum tertium Isaela vocatur. Vtrum igitur tertium illud ostium Taciti tempore haud fuerit, sed posteriore eruperit tempore, indagatione nequaquam indignum videtur. Duae namque iam insulae inter Rheni sunt ostia, Batauorum et Caninefatum; quorum altera Velauia dicta est. Retinet et tertium ostium Insulae nomen, estque regio ea pars Geldriae et dioecesis Traiectensis, nuneque Insula superior appellatur. Comprehenditur et magna pars Hollandiae sub Barauia; nec non ea terrae portio, quae patrum nostrorum aetaete Oceano est submersa. Tacitus Batauos virtute inter Germanos fuisse praecipuos refert, et Chattorum olim populum, ob seditionem in eas sedes transgressos. Proinde licet Batauia hoc tempore multis ornata sit ciuitatibus, paucis tamen antiqua remanent nomina:

Rhenus communis est Galliae Germaniaeque terminus: Is circa initium soli Batauici diuisus, qua Gallicam ripam contingit Vahalis, qua Germanicam, Rhenus vocatur; media inter duos veluti amnes relicta insula Batauorum:

quo fit, vt Batauos in duarum potentissimarum gentium confinio positos alij Germanis, alij Gallis adscribant: Nec dubium mihi est, quin vel Galli a Vahali, vel Vahalis a Gallis nomen traxerit. Duobus hisce alueis Drusus tertium addidit, perfosso ob suas commoditates spatio quod Rhenum inter et Isalam interiectum est, et flumine maiore per alienum alueum in lacus admisso. Hinc ortum est nomen fossae Drusianae. Habemus ergo tria nunc Rheni cornua, dextorsum Fleuum, qui Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] ; Laeuorsum Vahalim, qui Plinio Helius, Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur; et medium inter haec cornua Rhenum, qui per Lugdunum et castra Romanorum leui agmine fluens in Oceanum Germanicum sese olim exonerauit ad vicum Cattorum, littore, quod, quia Britanniam respicit, Britannicum olim Vocari potuit, aeque atque herba ea quam Frisij Romanis stomacace laborantibus demonstrauerunt, Britannica vt cata est: credibile est enim, vt ait Plinius, confines Oceano Frisios illam Britanniae velut propinquae dicauisse: nec mirabitur nomen Britannicum in Batauia, qui sciet posteriore aeuo hoc omne littus etiam vltra Sequanam vocatum fuisse Saxonicum. Tria ilta ostia designauit Plinius, quum dixit, Rhenum a Septentrione in lacus, ab Occidente in amnem Mosam se spargere, ac medio inter haec ore modicum nomini suo custodire alueum. Merito quidem ille modicum dixit, nam abactis per diuergium Drusianum aquis factus est Rhenus multo quam antea angustior et exilior: adeo quidem, vt quibus religio suit plura Rheno quam duo cornua adscribere, ij praeterito medio, Fleuum tantum et Vahalim commemorent. Atque hoc mihi videtur fecisse etiam Annali secundo Tacitus. Tandem vero obstructo etiam arenis ore isto, quum non sufficerent hauriendis aquis duo illi aluei, eoque perpetu is inundationibus essent expositi quotquot Batauorum insulam et extra eam loca depressiora populi habitabant, visum fuit e re publica, Rhenum effossis nouis aliquot alucis, praesertim qua iam ipse se exonerauerat, abducere, et aggeribus admotis intra alueos illos constringere. Sic diducta est Lecca; sic Isala; sic elices illi qui inter Fleuum et medium Rheni ostium fuisse olim perhibentur Egmundae, Schoreli, Crabbedami, quorum adhuc spectantur vestigia, nisi quis posteriora ista non nisi naturae opera fuisse malit. Petrus Nannius, Hollandiam, inquit, a Frisia olim asturia Oceani aut Rheni dinidebant, cuius etiam alueus siccus videtur non procul a pago cui nomen Schorel, vetusque suum nomen obtinet. Et rursum, Egmunda, ab angusto Rheni ostio Eng-mondt etiam nunc dicitur, credo quod stagna Rheni ibi suum emissarium in Oceanum haberent. Certe intra secundum lapidem ad viculum nomine Crabbendam visitur alueus Rheni, qui nomen suum antiquum retinnit, licet a Rheno destitutus. Ac suspicor, quo tempore accolae effossionem Leccae moliebantur, eodem quoque Rhenum abductum in alteram partem trium illorum oppidorum quae Tacitus omnesque veteres semper in opposita, hoc est, laeua ripa Rheni locant, [note: Floridam et graphi cam eius calamitatu descriptionem pete ex Annalibus Dousae. Superat cae omnem pictorum et poetarum elegantiam. ] Arenaci ipquam, Vadae, et Grinnium. Quando autem medium illud ostium obstructum, et quando Lecca ita vt dixi essossa fuerit, malo Cornelij Aurelij (qui Erasmi Dauentriae et in Sion sodalis non praeceptor fuit) quam meis verbis explicare: is ergo sicscribit. Meatum fluminis Rheni qui ab oppido Grinnes prope Dorestadium a tergo nostram Batauiam vsque Oceanum perpetuo decursu alluebat, hoc modo obstructum esse, haud semel ex vetustissimis Traiectinorum Chronicis legimus. Tempore enim Hungeri, (qui vndecimus a Willebrordo praesidebat Episcopus) quum Dani iuxta S. Frederici prophetiam, Traiectum totamque Hollandiam hostiliter

deuast assent, visaesunt in coelo stella inter se concurrere, fulgura louisque tela acrius stridere, flumina supra modum augeri et increscere; quod vtique non tantum ad praesens damna inferre, verumetiam et aliqua significare futura Isidorus testatur. Quid multis? tanta Circio diutiuscule flante facta est ex Catuico versus Leidas maris inundatio, vt ad Traiecti moenia pisces marini caperentur. Sursum quoque Rhenus tam grandi pridem niue perauctus veterem secum lordanis adducens tragoediam, conuesus est retrorsum. Qui dum (concertantibus inuicem aquis ventorum violentia) in mare descensum non haberent, omnem propere, egressus ripas, inuadit continentem, mox pecora inuoluens et homines, tristem vbique sus excursus relinquebat imaginem, ita vt etiam ipsa Sicambrorum Batua Deucalionis seculum lugeret innouatum: Tum arbores siluaeque propter marini gurgitis salsedinem arefactae tandem effractis truncis, ventorum turbine sunt disiectae: quas ad hanc quoque diem vidimus apud Veteres aquas alibique e terrae visceribus erui, et cuneis inscissas sarciendis domorum tectis tegulatim coaptari. Hoc igitur malo adflicti, et animi consternati omnes qui circumcirca morabantur, Batuani scilicet et Traiectini, Bataui quoque et Hollandi, sibi posterisque suis de maiore periculo prouisuri, deliberato diu censuere decreto, vt ab vrbe Dorestadio ab vtraque ripa modici amnis a Rheno deorsum Viennam versus stillantis, Lecoam dicunt, aggeres construerent, et in eos effossis ruderibus, manufacto meatu Rheni fluenta deflecterent. Quod et vnanimi studio ardentique opera, et plurimis denique impensis pro communi vtilitate elaboratum est, et efficaciter absolutum. Qua ex re quoniam et adscendentibus e pebgo nautis, et rursum e Rheno descendentibus in mare commodior via et quidem compendiosiore tractu adoleuit, paullatim prior ille meatus Rheni tum pridem interceptus et obstructus adeo cum tempore euanuit, vt ibi iam boues pasci videas, vbi olim (maxime inter Derest adium et Tr-iectum) videre licuit natare carinas. Ita Rhenus et nomen apud not et flumen amisit. Quanquam desuper Woirdenum, Arcemque Godefridi Praesulis, tenui alueo, deinde paullo effusiore Leidas subintrans, iam prope Rynsburgum, haud procul a regali sacrarum virginum Abbatia facit stationem, quod dudum superne obstructo eius antiquo meatis, scopuli etiam in Catwico vbi pelago influebat redintegrati sunt. Referunt haec plerique in annum Domini IC CCC LX; Hac igitur occasione factum est vt Lecca et Isala effoderentur. Habuit tamen ea res illud incommodi, quod qui ad medium Rheni alueum magna iam parte obstructo ostio arefactum siti erant, non haberent viam qua merces suas possent in Oceanum, ex quo ingens questus, exportare vel inde ad se admittere. Quocirca statuerunt effosso transuerso meatu huic incommodo mederi. Placuit ei rei Goudam, et VVoudam, exiguos riuos diducere, et cum Isala Rhenoque coniungere. Sed quum periculum esset, ne si id adgrederentur, aquae ex Isala in agros suos effunderentur natura humiliores, occurrerunt etiam huic malo opposiris ad primam Isalae admissionem ingentibus obicum repagulis, quibus naues ex Isala in Goudam tuto adueherentur, obseruata ea fluminis aestu marino sese attollentis aut subsidentis, altitudine, quae interiori fossae esset aequalis, quod et Corbulonem olim in fossa illa quam a Mosa ad Rhenum duxit, vbivbi illa sita fuerit, obseruasse, verisimile est. Fossa illa ab Isala ad medium vsque Rheni alueum vocatur Gouda, inde ad lacum vsque Harlemensem. VVouda. Catarractis ad Isalam additum est telonium, et telonio arx a Florentio Comite, Guilielmi Romanorum regis filio. Illexit autem loci opportunitas multos, vt etiam in aggere vel propter cum sedes figerent, creuitque paulatim frequentia in iustam ciuitatem

templo etiam ex vicino loco, vbi ligneum steterat, in mediam ciuitatem translato. Deprehensum est tamen, Isalae aquas intumescentibus supra Traiectum Rheni vndis ita interdum attolli, vt ipsas quoque aggerum moles petfringeret. Itaque consensu Ioannis Nassouij Episcopi Traiectensis impositus est etiam Rheno obex ex aduerso Viennae, loco qui a Frisijs (nam Frisiorum hae olim sedes fuere sub Radbodo) vocatus est Vrieswijck quasi Frisiorum vicus. Ex eo igitur tempore contractus est admodum imminutusque Isalae alueus, adeo vt iam intra primos illos aggeres laeta cernatur camporum planities circa Iselstenium, Montfortium, et Oudewatriam. Errauit igitur Bilibaldus, quum credidit tertium Rheni ostium Insulam vocari, dicitur enim Fleuus, admisso per fossam Drusianam in Isalam Rheno. Est autem Y-sala nihil aliud quam aqua vel amnis Salae; nam Y et A Germanis aquam significant. Sic Goud-a, VVoud-a; amnes Goudae et VVoudae. Cur autem ad similitudinem superioris illius Isalae, in ferius istud fossatum Isala diceretur, caussam non inuenio, nisi analogiam. Errauit quoque in eo Bilibaldus, quod credidit regionem hic aliquam vocari superiorem Insulam, quum sit regio Transisalania, vtpote trans Isalam sita; in qua sunt, Dauentria, Campi et Swolla. Minuta alia sciens praetereo, neque enim est propositum nobis omnia consectari. Sunt ergo ea quae sequuntur confusa, permistis sedibus gentium.

Non meminit eius nisi Antoninus: miror praeteritum a concinnatore tabulae Itinerariae, qui Antonino fuit posterior.

Becano est Harlingen, Mercatori Oldemardt, alijs sinus qui in Frisia inter Maharnam et Dungerdeel conspicitur: Ego ijs suffragor qui aiunt esse Geelmuden. Naualia, [gap: Greek word(s)] videtur mihi Tacitus ad Rhenum collocare: nec caussa est cur amnem fuisse existimem. Neutrum igitur respondet hodierno oppido Campen. Nec video, cur Gerardus Nouiomagus dixerit Manarmanim portum a Ptolemaeo poni inter Vidrum et Amasim: quum ipse reclamet Ptolemaeus, vide p. 101.

In vita S. Victoris narratur, eius sociorumque corpora in paludes vicinas raptata fuisse. Haec ossa imperante Maximiliano Augusto sub fundamentis templi S. Victoris reperta creduntur, et ob insignem magnitudinem Imperatori ostensa, teste Gerardo Nouiomago, Santen nomen habet a martyribus: vocauerunt enim locum Christiani ad Martyres, et ad Sanctos, vel ad sanctos Martyres, vide (pag. 49) ea quae ex Helinando narramus gesta sub Diocletiano.

Tiberiacum, non longe a Santen, Berck: quamuis aliqui putent Tiberiacum inter Coloniam et Juliacum esse situm, et forsitan esse Bergheym.

Baganum Neruiorum fuit, Bauay: Arenatij populi nulli fuerunt. De oppido Arenatio iam saepe diximus.

Nugae. Nusquam meminit Tacitus Calciaci. Vicum, Tolbiacum in finibus Agrippinensium lego, lib IV, Historiarum. Et tamen Calcariam illic Romanorum

suisse ad calcem exstruendis castris faciendam non negauerim: Offendo similem Calcariam ad Danubuim, cuius eundem vsum fuisse suspicor.

Tametsi ciuirates istae supra insulam Batauorum sunt sitae, et ad Belgas pertinebant. Inde per miliaria duo distabat Batauodurum, nunc penitus excisum: exstat tamen arx nomine Batenburch. Derdracum praeterea et Briel hodie portus admodum famosi sunt:

Sed recentes. Dordrechtum est traiectus amnis Dortae, qui nunc a maioribus fluminibus haustus est: vitiose igitur dicitur Dordracum.

BVSACTERI PARVI.

Post Batauos et vltra Rhenum BVSACTERI PARVI, quos quidam BRVCTEROS esse volunt, a Ptolemaeo ponuntur. Tenebant ij eam Germaniae terram quae iuxta Rhenum est, et versus Boream tendit: hodie Frisiae pars est. Horum iam vrbes sunt Dauentria Deuenter, et Suollis Swol.

Bructeri qui Busacteri, insedere ea loca quae nunc tenet VVestphali, Sutphanienses, Benthemij, Salandij, Twentij. Drentij, vicini Cattis, Frisiis, Ampsiuariis: Bructerorum nominis vestigia aduertas in Bruck, Oldembruck, Osenbruck, Quakenbruck.

Inter Baesacteros et Frisios VIDRVS fluit fluuius, ac in mare exit Frisium. Hodie Nigra appellatur vnda, est que nauigabilis.

Vecta amnis receptis Regga et Aa fluminibus, qua se in paludes Rheni exonerat iuxta Geelmuyden, vocatur Swarte water, et Isalae siue Fleui ostio in Oceanum sese effundit. Apud Tacitum, Annali I in expeditione Germanici pro Visurgi amne lege Rhenum vel Vidrum, qui est die Vecht.

SICAMBRI.

Supra hos iuxta Rhenum habitabant SICAMBRI, a quibus Franci ertum sumpsere, quod quidem multis Argumentis ostendi potest. Nugentur Gallici scriptores quicquid velint, de Troiana gentis origine et ciuitate illa magna Sicambria appellata, meris mendaciis constructa, omnia enim illa fabulosa sunt. Horum pars sub Octauiano Caesare in citeriorem Rheni translata est ripam: qui vero remanserunt, posteriori tempore FRANCI sunt dicti et eam occuparunt terram quae hodie adpellatur Franconia, seu Francia Orientalis: vnde et per Francofordiam, hoc est Francorum Traiectum, Galliam inuaserunt, quam et hodie tenent. Horum ciuitas erat Asciburgium, nunc Aspurg, locus ruinis tectus, terra vero illa Meursonsis nunc ditionis est.

[note: Pag. 96] De Sicambris alibi diximus; neque enim induci possum vt credam eorum partem in antiquis sedibus relictam. Quod ergo de Sicambris trans Rhenum agentibus alicubi forte legitur, id [gap: Greek word(s)] capiendum est, sicut hodie Pannonios dicimus, et Rhaetos, et Rauracos cos qui priorum loca insederunt. Nomen ipsis a Siga amne, [note: Cap. VIII pag. 45. et cap. XV pag. 71] vnde et Sigodunum oppidum. De Francis egimus non semel. In Gallia nemo nunc sanus est, qui non originem suam Germanorum fortissimae genti debere malit, quam Troianis, aut qui negare possit primos ipsorum reges Merouaeum et Chlodouaeum e Germania transmisso Rheno in Galliam penetrasse. Sic sunt humana. Galli primi in Germaniam venerunt: postea Germani duce Ariouisto in Galliam; a quo tempore deinceps illas terras saepius petiuere. Sicambrorum vero legionem ad Danubium quoque consedisse, atque ibi ciuitatem aedificasse, docet inscriptio reperta tempore Matthiae Coruini Hungariae regis, quum fundamenta iacerentur arcis Beatricis reginae: Ea sic habet, LEG. SICAMBRORVM

HIC PRAESIDIO COLLOCATA CIVITATEM AEDIFICAVERVNT QVAM EX SVO NOMINE SICAMBRIAM VOCAVERVNT. De Asciburgio ridenda est audacia Graecorum, existimantium quia [gap: Greek word(s)] Graeca sunt, oppidum ab Vlysse creatum fuisse. Quasi Asch pariter et burg Getmanicae voces non sint. Est, autem eius nominis pagus quidam infra Colonini; est et oppidum ad Moenum, supra Francofurtum, et mons Asciburgius Ptolemaeo, vide pag. 105.

SVEVI LONGOBARDI.

Post hos SVEVI habitant LONGOBARDI, Hodie pars Marchiae Comitatus et Montensis ducatus terra illa fuisse videtur.

Non sunt iidem Ptolemaeo Lacobardi et Longobardi: illos enim facit Ptolemaeus Rheni accolas, hos Albis: nec sunt hi cum ilis confundendi.

Per horum et Sicambrorum terram tria labuntur flumina, quae omnia se in Rhenum exonerant. LVPIA die Lipp, quae apud Vesaliam cum Rheno miscetur, extatque hodie castellum supraillius ripam a Romanis fundatum, Lupia nomine, ac Ter Lip vocatur. Secundus amnis RVRA, hoc est die Roer appellatur, in Cattorum montibus ortum sumens, ac in Rhenum iuxta Roervort influens, Adranus, vt coniecturare licet, a Tacito vocatus. Tertius fluuius ANGRA, hoc est, die Hanger, et apud A geroort Rheno admiscetur.

TENCTERI.

Postea TENCTERI dicebantur et Ingriones, inter Rhenum et montes, vbi hodie pars Hassiae cum Rheno iungitur, dicta der Hochruck, ditiones Comitum de Nassaw, Koningstein, etc. Wederauia, et silua occidentalis, hoc est, der Wester Waldt, Francofor diam vsque. Per horum sines insignis labitur fluuius, qui magnam Hassiae partem interluit Lona nomine, ac iuxta oppidum Lonsteyn in Rhenum exit: Quidam Lippam esse voluerunt, sed falluntur: nam Lupia hodie nomen suum retinet, ac longissimo spatio infra Lonam in Rhenum labitur; et ideo dubium est, num Lona Romanis scriptoribus cognita fuerit. Tacitus Tencteris equestris disciplinae laudem tribuit, quemadmodum Catris pedestris.

Si Ingriones sunt iidem cum Plinii et Taciti Ingaeuonibus, errauit sine dubio Ptolemaeus dum Scandinauiam ad Rhenum transtulit: mihi religio sit illud dicere, et malo Tencteros simpliciter reponere apud Ptolemaeum, quos video ab ipso praeteritos.

INTVEGRI.

Postea erant INTVEGRI vbi hodie est ditio Palatini, Heidelberg et Bergstras.

VARGIONES.

His iuncti erant VARGIONES, vbi nunc Franconia quae Orientalis vocatur, esse creditur, cum diocesi Wirtzburgensi.

CHARITINI.

Sequebantur CHARITINI, nunc Ducatus Wirtenbergensis cum adiacente sibi Sueuiae parte.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] . pag. 103. Sunt qui eosdem cum Cattis esse putent.

VESPI.

Sub his erant VESPI. Hodie Marchionatus Ladensis cum prouincia quam Prisgaudiam vocant.

HELVETIORVM EREMVS.

Inde erant HELVETIORVM deserta, nunc Silua nigra, cum regionibus sibi adnexis.

Ammiano dicitur Martiana sylua estque Hercyniae pars, quam C. Caesar ab Heluetiorum, et Nemetum, et Rauracorum finibus recta fluminis Danubii regione ait pertinere ad fines Dacorum, Comment. VI.

FRISII.

Iuxta Oceanum vero supra Busactores FRISII colebant, tam occidentales quam orientales, gens hodie latissime protensa; non solum enim usque ad Amasium protenditur flumen, vt Ptolemaeus refert, sed ad Albim vsque pertingit. In horum fimbus Amasius vel Amasia qui die Eems in Oceanum exit.

Frisii alii fuere maiores alii minores. Hi Rheno discreti a Batavis Septentrionem versus sternebantur: Illi paludibus distincti a minoribus, littora occupabant Germaniae vsque ad Chaucos. Hodie vocant Oostfriesen et VVestfriesen. Omnis Northollandia cum tractu Vltraiectino Frisiorum quondam fuit. Ora vero littoris Septemtrionalis dicta fuit Britannica primum, postea Saxonica. At Bilibaldus Frisiorum ditionem extendit latius quam fuerit olim sub Romanis.

Frisiorum hodie vrbes sunt, Leouar dia Lewerden; Groninga civitas insignis. Embda, Embdem,

Teceliam quae Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , putant quidam esse. Teckelenburch, nec diffitentur, situm non congruere. Non est dubium, quia in Texelia insula oppidum olim fuerit eius nominis.

CHAVCI.

Supra hos colebant CHAVCI qui appellabantur parui, vsque ad flumen Visurgim. Deinde ad Albim vsque Chauci habitubant maiores, nunc Saxoniae pars ac Ducatus Luneburgensis esse censetur, nec non Episcopatus Bremesis et Hildesheimensis. Tacitus hos ad Cha[?]tos vsque deducis, ac imer Germanos nobilissimos vocat, et singulari iustuia excellere scribit.

Si Chauci [gap: Greek word(s)] et Poetis Chayci, ad Visurgim vsque porrecti fuerunt, non debuere Groningenses et Bremenses ad Frisios referri.

SAXONES.

Deinde ad Collum Cimbricae Chersonensi; SAXONES, quemadmodum et nunc habitabant.

Litimeris, Lubeck civitas insignis, vel Mutheym, f. quia Lubeca noviter condita.

Videtur fuisse Leuae fanum, cuius mentio est in Tabula Peutingeriana, pag. 142: conspicitur ibi inter Fletium et Caruum. Ptolemaeo vocatur [gap: Greek word(s)]

PHARODENI.

Post Saxones a Chaluso amne qui hodie Drauenna esse censetur, ad flumen Sueuum, nunc die Spree, habitabant PHARODENI.

Laciburgium, Sund, f. sunt enim qui Rostoch putent. Alisus, Non Brandenburg, f. Wismer, Mullen.

Omnes hae ciuitates nouae sunt, a Sorauis Sclauis conditae: Nunc terra illa Saxoniae et Ducatus Megaloburgensis pars est. Hunc enim totum tractum maritimum ad Vistnlam vsque cum magna parte prouinciarum mediterranearum olim Sclauini, Sorabi, ac Viltzi occuparunt, cum quibus et Carolus Magnus ac Daniae postea reges multae gesserunt bella. Ab iis maior pars ciuitatum quae nunc florent est condita. Supersunt autem adhuc reliquia illorum. Magna gens et plane misera ac contempta, ab omnibusque oppressa.

SVEVVS vero fluuius iuxta civitatem Sundensem in mare se exonerat Germanicum, quae Marionis altera censetur.

SIDENI.

Deinde erant SIDENI ad Viadrum seu Gutallum vsque fluuium, qui hodie est Odera, amnis insignis, et qui non minorem suscipit fluuium Neussam nomine, ac iuxta Cam num civitatem Episcopalem in mare exit Germanicum. Hodie pars est ducatus Megaloburgensis ac Stetinensis. Ciuitates vere ibi sunt,

Vnde hoc Iouincium petitum sit: nescio: ausim adserere esse commentitium. et a Danubio huc translatum.

Virunum et Berunum in Noricis ponunt Plinius et Antoninus, non ad mare Septentrionale, vide pag. 156. Quo vobis mentes?

RVTICLII.

Sub his RVTICLII (Ptol. [gap: Greek word(s)] ) incolebant ad Vistulam vsque hodie die Weyxel.

Rugium (Ptolemaus [gap: Greek word(s)] ) Camin, certum propter exonerationem Viadri.

Vltra vero Viadrum, hodie est DVCATVS POMERANIAE, et ditio antiquorum Ducum Saxoniae, qui appellantur de Lowenburg.

Et iuxta exonerationem Vistulae in mare est, Dantiscum hodie Emporium celeberrimum.

Ptolemaeo est Gedanum, quod a Codano situs nomen habet. Codan, Cdan, Gdan, Gdansky, Dantsick.

SVEVI ANGILI.

Internarum autem gentium maximam esse SVEVORVM ANGILORVM Ptolemaeus scribit. Hi fuere qui posterioribus temporibus insulam Britanniam nunc ab illis ANGLIAM dictam occuparunt. Erant hi magis orientales Sueuis Longobardis, qui postea in Italia consederunt. Hos Tacitus paucos, sed nobiles et bellieosos esse scirbit.

Sueuorum amplissimam fuisse nationem in Germania testantur Caesar, et Tacitus. Orosius quinquaginta quatuor eti[?]m gentes fuisse ait. Nunc ad Danubium spectantur. Anglorum inter Sueuos meminit quoque Tacitus, vide p. 94. Sunt et hodie in Cimbrica Chersoneso siue ducatu Schlesuicensi, Angelen.

SVEVI SEMNONES.

Iuxta erant SVEVI SEMNONES, vbi nunc est Marchia Brandenburgensis dicta, et ad Albim vsque protendebatur, ac vltra illum etiam habitabant, vsque ad Sucuum fluuium. Hi post ea omnes populariter demigrarunt, ita vt nec vestigium ullum Sueuorum ibi remanserit.

Senonum Germanorum siue Sueuorum meminit quoque Velleius, Peucerus Sorabos esse putat, eorumque nominis vestigia exstare in Sorber, Seruesta, Seruesteyn.

BVRGVNTI.

Post hos gens erat BVRGVNTORVM. Plinius Burgundiones vocat, qui et ipsi emigrantes in Gallia consederunt; vnde et abeorum nomine Burgundia appellatur.

Crediderim hosipsos originem trahere a Burgis ad Rhenum exstructis, factaque aliquando secessione in illa loca abijsse, vnde postea sub tempora Valentiniani reuocati sint ad auxilia Romanorum.

BVSACTERI MAIORES, CHEMAE, ANGRIVARII.

Caeterum inter Chaucos paruos atque Sueuos incolebant BVSACTORES MAIORES, et sub his CHEMAE, et deinde ANGRIVARII, quorum reliquiae hodie quoque supersunt. Episcopus Coloniensis se ducem Angriuariorum adpellat; Nunc autem Ostphali et Westphali ibi degunt, et Monasterienses. Est et Badenbornensis et Bremensis ibi Episcopatus. Vltra Visurgim vero Episcopatus Hildesheymensis et Comitatus Rauenspergensis, vbi posteriore tempore habitarun: Normanni, qui Galiam vehementer adflixerunt. Et id ex vetusto Germanico autore disci potest, qui se ex ea gente originem habere gloriatur, quicquid de his somnient scriptores Gallici, et eos e Dania venisse autument. Angriuarios et Chamauos a tergo Dulgibinis et Casuarijs claudi Tacitus scribit, a fronte autem Phrisiis excipi. Per Westphaliam AMISVS fluit amnis insignis, ac in mare Frisium iuxta Emdam labatur. In hoc Drusus Bructeres nauali vicit praelio. Strabo Hamasiam appellat.

Normanni origine sunt Dani, Sueones, Norwagi. Hi quod ante Saxones fecerant, et Angli, vicina primum Germaniae, inde remotiora Galliae, tempore Martelli et Pipini infestare adgressi, quacumque incedebant omnia ferro ac flamma vastabant, facta piratarum more in littora exscensione. Experta est ipsorum iniurias non semel VVestfalia, Frisia, Hollandia, Flandria, Brabantia: ipsa etiam Britannia et Gallia, vbi non praedas egere tantum, sed sedes quoque sibi fixere. Ac sub Carolo Magno subiugatis Nortalbingis, Obotritis, et Slauis vastatisque insulis quae ad Rheni et Scaldis ostia sitae sunt, ductu Godefridi regis, qui iam Germaniae imperium spe vorare ausus fuerat, etiam Aquense Palatium bello se petituros minabantur. Ac fecissent, nisi satellitis cuiusdam sui perfidia Godefridus perijsset. Ea res Christianos a Paganis liberauit. Iidem tamen postea Gallias per annos non minus. XL tenuere. In Germaniam superiorem aduerso Rheno nauigijs delati, depopularunt omnia, occiso etiam Sallo Mediomatricum Episcopo. Sub Carolo tandem simplice Galliarum rege dux ipsorum Rollo persuasus religionem Christianam amplexus est, Gilla etiam regia filia in vxorem ducta, totaque Neustria cum Britannis super Ligerim in dotem accepta, quam a sua gente Normanniam appellauit.

LACOBARDI et DVLINGI.

Postea erant LACOBARDI, [gap: Greek word(s)] , sub quibus DVLGVMNII, [gap: Greek word(s)] , vbi nunc est Marchia antiqua et Episcopatus Meydeburgensis.

TEVTOMARI et VIRVNI.

TEVTONES et AVARPI.

AELVAEONES.

Inter Ruticleos vero et Burguntos habitabant AELVAEONES, [gap: Greek word(s)] .

LINGAE.

Sub Semnonibus habitabant LINGAE: [gap: Greek word(s)] , quae nunc pars est Lausuitiae.

LVTI MANI et LONGI DIDVNI.

Sub Burguntis autem LVTI MANI et LONGI DIDVNI, [gap: Greek word(s)] , vbi nunc est Stargardia in Pomerania

CALVCONES.

Sub Ilingis ex vtraque parte Albis degebant CALVCONES, [gap: Greek word(s)] , vbi nunc est Hertzberg, et pars Misniae, circa Seruestam, Zerbst.

CHAERVSCI.

CHAERVSCI, [gap: Greek word(s)] , inter Albim flunium habitabant, et Visurgim, diremebanturque ab Angriuarijs, vt Tacitus scribit, lato aggere, quem illi extulerant, quo a Cheruscis dirimerentur, quum Drusus Germanicus Cheruscos adgressus fuisset, Arminius cum illis trans Visurgim instructa acie stetit. Is enim Romanos et Cheruscos interfluebat. Vnde plane constat, Cheruscos, eam inhabitasse terram quae hodie Saxoniae pars est, cum Duringia vniuersa. Saltum vero Teutoburgensem in quo Varus cum Romanis legionibus caesus est, haud procul ab Amisia teste Tacito abfuisse constat. Drusi verotrophaea Ptolemaeus quasi ad ortum Visurgis ponere, videtur. Id si verum est, circa Fuldense fuerunt monasterium; nam et Strabo referti, Drusum quum inter Salam fluuium et Rhenum belligeraret, oppetijsse.

CHAMAVI.

CHAMAVI, [gap: Greek word(s)] , eam tenebant terram quae nunc est Misnia, vsque ad Melibocum montem.

BONOCHAEMAE.

Versus ortum autem Albis habitabant BONOCHAEMAE, [gap: Greek word(s)] , circa Cottowitz et Dresen.

BATINI.

Supra hos erant BATINI [gap: Greek word(s)] , vbi nunc est Ducatus Sagensis.

CORCONTI.

Et adhuc super hos habitabant CORCONTI [gap: Greek word(s)] sub monte Asciburgio, vbi hodie Gorlitz est et Pantzen, cum reliquis ciuitatibus vsque ad Poloniam.

LVTI BVRI.

LVTI BVRI, [gap: Greek word(s)] , vsque ad Vistulam portend[?]bantur. Hodie Silesia est, vbi et Vratislauiensis ciuitas est, quae Bisdorgis[?] censetur, et Poloniae pars vsque ad fluuium Vistulam.

SIDONES.

COGNI.

VISBVRGII.

Demum vero erant VISBVRGII [gap: Greek word(s)] supra siluam Hercyniam: nunc pars est Morauiae circa ciuitatem Olmicensem.

CASVARI; NERTEREANES, DANDVTI.

Rursus supra Sueuos Ptolemaeus ponit CAVSAROS [gap: Greek word(s)] , NERTEREANES [gap: Greek word(s)] , DANDVTOS [gap: Greek word(s)] , vbi forsitan hodie est ditio Comitum de Hennenberg, et regiones quae vocantur Puchen et Ron cum ciuitatibus Smalcaldia, Koberga, Egra, et reliquis.

TVRONI et MAROVINGI.

Sub his autem TVRONI et MAROVINGI [gap: Greek word(s)] colebant, forsitan, vbi hodie ea regio est, quae vocatur Palatinatus superior, circa Ambergam, vsque ad syluam Bohemorum. Verum hic nihil certi adfirmanus.

CATTI.

Iterum sub Chamauis erant CHATTAE [gap: Greek word(s)] , siue vt Tacitus appellat Catti, Cheruscis ad occasum contigui ac propinqui; Nam, vt Tacitus scribit, quum Drusus ex improuiso Cattos inuasisset, Cheruscis in animo fuit Cattos iuuare, sed a Caecina prohibiti sunt. Quapropter absque dubio patet, Cattos vicinos fuisse Cheruscis, et eam habitasse prouinciam quae hodie Hassia vocatur. Nam, vt Cornelius inquit, apud illos colles rarescere incipiunt, nec terra adeo palustris est, quemadmodum in Germania inferiore. Hi succedente tempore Cheruscos subegerunt, indeque cum Hermunduris ob salis flumen contendentes, penitus caesi fuerunt, quum victores diuersam aciem Marti et Mercurio sacrassent, et forsitan ob illos salis fontes pugnatum est, qui hodie apud Hallenses in Misnia cernuntur.

Pheugarum, Marpurg. f. Cornelius Tacitus refert, Mattium caput gentis fuisse, quod et summis laudibus attollit.

TVBANTI.

Supra Cattos habitabant TVBANTI [gap: Greek word(s)] . Hodie ea regio Essfeld censetur, et silua Hariz.

TEVRIOCHAEMAE.

Inde ad Sudetes montes erant TEVRIOCHAEMAE [gap: Greek word(s)] , iam Foytlandia esse putatur.

VARISTI.

Sub montibus erant VARISTI, [gap: Greek word(s)] , vbi nunc ciuitas est Babenbergensis, et montana quae Babenbergensia vocantur, cum oppidis Holfeld, Kulmbach, Peyrreut, Hoff. Caeterum nec hoc praeterundum, in hac regione montem esse piniferum dictum, ex quo quatuor insignia et nauigabilia oriuntur flumina, quae ad quatuor mundi tendunt plagas. AEgra enim ad ortum fluit, et in Bohemia cum Albi miscetur. At Naxus versus Austrum fluens in Danubium tandem exit. Sala autem ad Septentrionem labens et ipsa ab Albi excipitur. Moenus vero versus occasum in Rhenum se exonerat.

CVRIONES, CHAETVORI.

Sub Martungis erant CVRIONES, [gap: Greek word(s)] , inde CHAETVORI, [gap: Greek word(s)] , et Parmae Campi, [gap: Greek word(s)] , vbi hodie Austriae pars est Cisdanubiana, iuxta Krems, Znaem, et Niclaspurg.

MARCOMANNI.

Inde habitabant MARCOMANNI, [gap: Greek word(s)] . Hodie regio illa Morauia est, quae se ad SVDINOS, [gap: Greek word(s)] , extendebat, et Danubium vsque, vbi hodie ciuitas est Presburgium. Gessit haec gens maxima bella cum Romanis, praecipue Antoninorum tempore. Ciuitates nunc habet insignes Olmicensem Eburum fortassis, et Brunensem.

QVADI.

Sub silua autem Hercynia QVADI erant, [gap: Greek word(s)] , vbi nunc sunt oppida Kam, Kalmuntz, Grafenau, vsque ad Lunam siluam. Apud hos vt olim hodie quoque ferri perdurant minera.

BAEMI.

Sub silua vero Luna, seu potius inter syluam Lunam gens magna erat BAEMORVM, qui et BOIOHAEMI vocabantur, ac vndique claudebantur syluis. Eam regionem Marobodnus obtinebat Romanis olim bellis clarus: sub quo tum, vt Tacitus refert, Sueuicae etiam gentes, Semnones et Longobardi, nec non Marcomanni erant, ad quos ab Arminio pugna victus concessit. Verum Sclauinorum postea gens, quum multitudine sua totam fere inundaret Europam, etiam inuasit terram, ac expulsis veteribus colonis vniuersam occupauit. Et licet illi hodie quoque Bohemi vocentur, nequaquam tamen Germanica sed Sclauonica vtuntur lingua, quae et veterem illorum redarguit originem. Nunc in regni formam est redacta, ac multis vrbibus insignita, diues frumenti, pecoris, piscium, ac minerarum, admodumque populosa, nec non potentissimis Baronibus magnaque nobilitate decorata. Huius regionis ciuitates esse censentur,

Hi hodie ad Danubium fere extenduntur, ac ideo TERACATRIAS et RACATAS quoque occuparunt.

Hactenus Ptolemaeum Bilibaldus sequutus est, nominibusque autiquis ac pene obsoletis nomina recentia aptauit, quanta quidem potuit dexteritate. Sequuntur Germaniae populi a Tacito positi quos Ptolemaeus omisit.

MARSI Taciti.

Plures alias Germanicas gentes Tacitus ponit, inter quas et MARSOS recenset. Scribit enim, quum Drusus Germanicus Marsos adoriretur, quos et magna clade affecis, quod exciuerit Bructeros, Tubantes, et Vsipetes, vt salius, per quos exercitui regressus patebat, insiderent. Vnde liquet, has gentes omnes haud longe a Rheno abfuisse, licet Ptolemaeus

Tubantes etiam supra Chattos statuat. Porro Marsorum reliquiae adhuc in Germania permanent: nam Saxonum Insulae vbi Albis in mare se exonerat, hodie a Diet-marsis, hoc est, a populis Marsis habitantur, et a Marsorum nomine appellantur.

Atqui Marsorum sedes non vna. Initio Sicambris fuere contermini: postea haud procul Teutoburgensi saltu. Horum fuit templum Taufanae celeberrimum, referente Tacito. Strabo diserte, Populos quosdam ad ripam Rheni sitos Romani in Galliam traduxere, vt Sicambros, quaedam in interiora migrauerunt vt Marsi. Sunt qui huc referant Otmarsenses.

BRVCTERI Taciti.

BRVCTERI a Ptolemaeo haud nominantur: nisi quis Busactores paruos pro Bructeris accipere velit. Hos Drusus pugna nauali in fluuio Amisio deuicit. In horum terram immigrarunt Chamaui et Angriuarij, pulsis Bructeris.

MATTIACI Taciti.

Praeterea et MATTIACOS Tacitus recenset, qui ipsi a tributis, quemadmodum et Bataui exempti erant, ac solum ad vsum reseruati bellorum.

Quin Ptolemaei [gap: Greek word(s)] sit Taciti Mattium, non est cuipiam dubium: Est ergo oppidum quod Marpurgum nunc vocant, ad Lohnam amnem: Ab eo fontes Mattiaci Plinio, aquae Mattiacae Macellino, pilae Mattiacae Martiali, populi Mattiaci Tacito, ac simpliciter Mattiaci pro militibus ex eo tractu delectis in Notitia Imperij. Qui Zelandos esse putant, non aliud habent quod suae opinioni obtendant, quam quod illi socios vocent Maets. Quis autem non videt quam illud infirmum argumentum sit? Neque enim id ipsi soli faciunt: Et quis scit an semper fecerint? minus quippe nunc vsurpant quem olim. Eodemque iure possent Harlemenses dicere, se esse Busas, aut a Busis Medorum populis ortos, quia socios Busos ipsi vocant. Tacitus certe libro de moribus Germanorum ita Mattiacos describit, vt doceat eos non esse in ripa Gallica, sed vltra Rhenum, vltraque veteres imperii terminos, sede quidem finibusque in suâ, hoc est Germanica ripa, sed mente animoque Romanis coniunctos, caetera similes Batauis, nisi quod ipso adhuc terrae suae solo, et coelo acrius animentur, quae sane Zelandis non competunt.

VSIPII et TENCHTERI Taciti.

VSIPIOS et TENCHTEROS Cattis proximos esse scribit Tacitus: Vsipiorum vero Ptolemaeus ne meminit quidem.

Vispos habet Ptolemaeus, [gap: Greek word(s)] . Tacitus Vsipios et Vsipetes. Iunguntur fere semper Tencteris; quos Ptolemaeus corrupte vocat [gap: Greek word(s)] . Sedes ipsis cum Had. Iunio statuerim, vbi nunc Sutphanienses. Tacitus eos laudat. Tencteri, inquit, super solitum bellorum decus, equestris disciplinae arte praecellunt: nec maior apud Cattos peditum laus, quam Tencteris equitum. Sic instituere maiores; posteri imitantur. Hi lusus infantium: haec iuuenum aemulatio: perseuerant senes.

HERMVNDVRI Taciti.

HERMVNDVROS non refert Ptolemaeus, sed Tacitus. Albim quoque in Hermunduris oriri scribit. Id si verum est, pars erunt Bohemiae.

Hermunduros de Sala amne cum Cattis certasse, eosdemque ad Danubium vsque ditionem suam extendisse

constat. Fida, inquit, Tacitus Romanis ciuitas; eoque solis Germanorum non in ripâ commercium, sed penitus, atque in splendidissima Rhaetiae prouinciae colonia. Passim sine custode transeunt, et quum caeteris gentibus arma modo castraque nostra ostendamus, his domos villasque patefacimus, non concupiscentibus.

ARII et HELVECONES Taciti.

ARIORVM, HELVECONVM, ac reliqua apud Tacitum Germanorum nomina nunc penitus exoleuerunt.

Arios et Heluecones Tacitus Lygijs adcenset. Lygiorum, inquit, nomen in plures ciuitates diffusum: valentissimas nominasse sufficiet, Arios, Helueconas, Manimos, Elysios. Sunt autem Heluecones Taciti iidem cum Plinij Hilleuionibus, quorum gentem in Scandinauia ait quingentos pagos incolere. Videtur eos Mela vocare Hermionas, nisi vitium fecerint eius codices, Ego suspicor esse eos qui nunc Hallandiam incolunt.

PEVCINI et BASTARNAE Taciti.

PEVCINOS autem et BASTARNAS Plinius Dacis conterminos esse dicit. Supersunt et hodie in Transsyluania, quae Sibenburgensis appellatur, Germanorum reliquiae. Vtrum vero postea illuc migrarint, an semper ibi habitarint, nil certi quod adfirmem habeo.

Bastarnis in Thracia locum concessum a Probo imperatore autor est Zosimus. Iornandes ait eos a Septentrione Dacos contingere.

RVGII Taciti.

Sane RVGIORVM terra hodieque nomen retinet, pluresque principes de titulo Rugiorum contendunt, veluti Marchiones Brandeburgenses, Megalburgenses, et Pomeraniae duces. Superest et insula Rugiorum ex opposito fluuij Sueui, vbi is in mare exit. Hi posterioribus temporibus magnum nomen sortiti sunt.

Sub Theodorico Ostrogotho Rugi Ticinum ceperunt, Adeundus imprimis Ennodius in vita S. Epiphanij.

SVIONES Taciti.

SVIONVM deinde ciuitates Tacitus ponit, quos classe etiam valere scribit. Forsitan hodie sunt Sueci et Dani, post quos mare est glaciale, quod Tacitus pigrum vocat. Siquidem et Plinius refert, immensas insulas non pridem in Germania compertas, quae procul dubio Suecia, Dania, et Noruagia sunt, quae longissimo tractu terrarum ab ortu in occasum excurrunt, ita vt Islandia, quae gradus septem in longitudine habere creditur, vsque ad LXIII gradus protendatur: In latitudine vero a gradibus LV vsque ad gradus LXXII sint cognitae, cum insulis adiacentibus, veluti Islandia siue glaciali, Finlandia, Vermerlandia, Gronlandia, vsque ad homines siluestres, qui ob mores feroces Wililappmanni vocantur. Vltimus vero limes Christi cruce signatus est, quem nemo absque regis licentia transcendere potest, et cum comitatu magno. Et is limes continet in latitudine gradus LXX circiter. Inde non longe

erecta est arx, quae vocatur Warthauss, vel domus praesidij. Veniunt tamen quotidie a Septentrionibus terraque incognita ac a mari glaciali homines quidam barbari, Caroli vocati, mercimoniorum gratia in Gronlandiam, cum magno exercitu, et, vt pro comperto habetur, ex altera parte poli Septentrionalis. Hoc plane constat, Sueciam continentem et non vndique mari circumfluam esse. Noruegiae ciuitas principalis, et emporium hodie est. Bergen, quae habet in longitudine gradus XXIV. 16. in latitudine vero gradus LXI. 15. Sueciae autem ciuitas praecipua est Stockholmia, quae continet in longitudine gradus XLII. 38. in latitudine gradus LX. 30. Daniae caput regni est Hafnia, quae Copenhauen dicitur, longitudine gradus XXXIV. 24. latitudine gradus LV. 30. obtinens. Inter insulas vero Daniae Gotlandia hodie quoque nomen retinet, suntque in illa ciuitates, Ecclesia Pharensis et ciuitas Visbuy.

Suionas et Sitonas amplissimis Sueuorum gentibus in Germania adcenset Cornelius Tacitus: ad illam hodie pertinet Norwagia; ad hanc Suecia, cui nunc feliciter imperat serenissimus eius regni Gothorumque insuper et Vandalorum etc. Rex, Gustauus secundus, ad quem nuper a nobis discessit cooptatus in consiliariorum ipsius numerum eruditissimus et prudentissimus vir Ianus Rutgersius. Ei nos tali apobaterio perfunctorie, ob temporis inopiam, lusimus.

D. IANO RVTGERSIO DVRDRECHTANO, Serenissimi Suecorum, Gothorum, Vandalorum etc. Regis GVSTAVI II. Consiliario, [gap: Greek word(s)] .

SITONES Taciti.

Inde SITONVM sequuntur gentes; Et hunc sinem Sueuiae esse Tacitus refert: forsitan hodie Lyflandia est. Pomponius Mela Hermiones vltimos Germaniae esse dicit.

SARMATAE EVROPAEI.

Caeterum Ptolemaus vlira Vistulam Sarmatiam auspicatur Europaeam, quam eo quoque tempore quemadmodum et nunc, multae Germanorum habitabant gentes, veluti GOTHONES, ALANI, RVGII, SCYRI, VANDALI et cunctae aliae Gothorum nationes: Post horum transmigrationem SCLAVINI, vt dictum est, ingressi sunt, et terras illas occuparunt, aut etiam alios expulerunt; Gensfuit multitudine sua numerosissima, et quae hodie praeter Poloniam, totam Russiam cum Moscouia vsque ad mare glaciale et Tanaim, ac vltra illum etiam multa possidet. Caterum SINVS VENEDICVS cum magna parte mediterrancae regionis, quae hodie Prussia est, nec non Liuonia vniuersa, quae olim fuit GOTHIA orientalis, vsque ad Naruam flunium, qui in sinum exit Venedicum, hodie militiae Teutonicae sanctissimae virginis Mariae paret: sunt que ibi Ecclesiae Cathedrales quamplurimae, veluti Sambiensis, Rigensis, Vpsalensis, et vltima Reualiensis. Ciuitates vero Elbinga, Armel castrum, Mariae burgus, Mons regalis, Riga, Vpsala et Reualia, quae habet in poli alititudine gradus LXII. In mare autem exeunt post Vistulam Chronus, hodie Passuria, deinde Pregora, vel Cherthin, postea Armele fluuius magnus, die Memel, vocatur et Niemen Sclauonice, per Moscouiam fluens, ac in mare Prutenicum tribus ostijs exonerans. Quidam hunc Chronum esse putant. Inde est Hillige fluuius, Rubonis fortassis. Polet deinde, Turnus forsan. Postea ingens fluuius qui Duna et Zuina ac Binda vocatur, ex Moscouia oriens apud Rigam in mare erumpit forsitan Chersinus est. Inde iuxta Rcualiam Ana fluuius exit. Demum autem Narua fluuius magnus, et ipse ex Moscouia fluens, ac in Oceanum Sarmaticum iuxia Flautenam se exonerat, Liuoniamque a Moscouia disterminat. Ostia fluuij huius in eleuatione poli habent LXIV gradus vel circiter. In mediterrancis autem et haud longe inde ciuitas magna est Nouogardia dicta, quae graduum esse fertur LXVI, non multum a mari glaciali. Est autem hoc tempore MOSCOVIA cum terra illa vniuersa magno duci Moscouiae subiecta, cuius ditio quum versus occidentem a mari Baelthico incipiat, per quingenta milliaria Allemannica et magna quidem orientem versus se extendit, quemadmodum Moscouitae pro certo adfirmant; ita vt longe Tanaim et Volgam, hoc est, Rha fluuium superet, et per Asiaticam Scythiam excurrat. Ioannes enim prasentis Ducis Basilij pater multa suo adiecit imperio, veluti terram quae Permeska nominatur, cum Corela, et vltimam quoque Iubram, ex qua olim egressi sunt Hungari qui in Pannonia sedes fixerunt: quod non solum ex communi patria liquet nomine, sed quod et lingua eadem vtuntur qua Hungari, licet incomptiori. Sunt vero praedictae gentes non solum Barbarae, sed et ferinae ac belluinae, pane carent, et ex venatione ferarum et piscium viuunt: et quia nihil aliud possident, tributi nomine nil nisi animalium pelles es piscium dentes magno duci Moscouiae soluunt, ex quibus cultellorum fiunt manubria, praecipueque apud Turcos in pretio habentur. Sed et. TARTARI Kosanenses qui iuxta castrum Kosam quod super flumen Volham situm est, vnde et nomen sortiti sunt, Moscouitae subsunt imperio, ac illius iussu bella capessunt. Moscouiae vero ad ortum Tartari adiacent Sauolbenses, nec non Tartari Nohaienses, Sabolenses, quise caeteris praestare putant. Hi ad mare se extendunt Caspium. At Nohaienses admodum sunt Septentrionales, et quotidie Moscouiam suis infest ant excursionibus.

A Septentrione vero Moscouia Occano terminatur glaciali, A meridie autem vastissimis campis, nec non Lithuania et Russia, a qua nostris temporibus Ioannes dux Nouogar diensem ducatum cum ciuitate eiusdem nominis maxima et Mozaicensem ducatum abstulit. Praesens vero dux Basilius Ploskouiensem et Smolensem ducatus, cum pluribus alijs Lithuanis et Ruthenis ademit. Vtuntur autem Moscouitae ac Rutheni lingua Sclauonica, ritumque obseruant Graecum: reliquis vero gentibus quibus Moscouitae et Lithuaui imperant, singulis proprius est sermo. Ciuitas in qua Dux ipse vt plurimum degit, Moscouia, quem admodum et regio ipsa, appellatur, fluitque per eam eiusdem nominis fluuius vastus. Vrbs est ingens, sed tota fere lignea, praeter castrum et palatium Ducis, quae ex lapidibus sunt constructa, distatque a ciuitate Smolensi, quae in Russia est, centum milliaria Germanica. Smolensis vero ciuitas a Vilna ciuitate ingenti Ruthenor um abest milliaria CXX. At Vilna a Cracouta regia ciuitate Poloniae per milliaria centum: ita vt a Cracouta vsque ad Moscouiam CCCXX sint milliaria Germanica magna. A Nurenberga autem Cracouiam milliaria sunt centum et aliquanto amplius. Sunt autem gentes illae incompiae et admodum barbarae, extremae praeterea seruituti subiectae; ita vt omnia quemadmodum inter Turcas dominorum propria esse censeantur, princepsque Moscouiae cunctarum rerum proprietatem habeat: vsumfructum vero subditis vtendum relinquat, non diutius tamen quam sibi placet. Porro Moscouitarum terra pars est Sarmatiae Europeae, vbi Ptolemaeus Hyperboreos et Basilicos ponit Sarmatas, nec non Modocas a quibus forsitan Mosci sunt deriuati. Praeterea Hippophagi Sarmatae ibi degebant, nec non Socatae, Suardini, et Asei, et iuxta Borealem Tanaidis inflexionem Perierbidi, gens magna. Iuxta Australem vero Taxamatae. Vltra Tanaim vero quo se longissime Moscouia extendit, SARMATIA inquit ASIATICA, et deinde Scythia est, iuxta Rhafluuium, vbi a Ptolemaeo Phthirographi et Materi cum alijs quamplurimis ponuntur gentibus. Deinde erat terra incognita, vbi hodie Pomeska, Corella, et Iuhra vel Hungaria prisca, quae cuncta Moscouitae sunt subiecta. In Moscouia oritur fluuius Edel, id est Rha vel Volga; nec non Tanais, ex terra plana ac palustri, cum multis alijs, Zuina, Moska, Ocha, Mimula, et alijs quibusdam.

LITHVANIA.

LITHVANIA Moscouiae versus Boream est coniuncta, ad occasum vero, vbi regio est Samogithia, Liuoniae et Prussiae adnectitur. Ab ortu autem fluuys terminatur! Os kol, Jugra, et Donucytz., qui se omnes in Tanaim exonerant. At meridiem versus Poloniae et Russiae adiacet. Haec gens superioribus annis admodum obscura et Ruthenis subdita fuit. Verum quum succedenti tempore duces nacta esset bellicosos, ita praeualuit, vt totam Russiam suo subijceret imperio; quin et Liuoniam, Prussiam, et Poloniam assiduis infest auit incursionibus; adeo vt nisi milites cruciferi cum aliorum Christianorum Principum subsidio illis obuiam iuissent, tam de Polonia quam de Prussia actum fuisset. Nec tamen ita reprimi potuit, vt non maximas clades Christianis inferret, ab ijsque pariter acciperet. Durauit bellum infestissimum multis annis; donec tandem deficiente regia stirpe Polonica Jagellus magnus Lithuaniae Princeps fidem Christianam vna cum regno Poloniae et relicta Ludouici regis filiae Heguide accepit, ac post susceptum baptismum Vladislaus est vocatus. Contigere haec sub annum salutis CIC CCC LXXXVI. Ab eo tempore Lithuania, Samogithia, et Polonia in stirpe illa permansere. Subsunt autem magni ducis Lithuaniae imperio gentes multae et principes quamplurimi, tam Lithuani quam Rutheni. Ciuitas principalis Vilna est, admodum magna, ad fluuium eiusdem nominis

connis condita. Oritur quoque in Lithuania fluuius Borysthenes, qui deinde per Russiam fluens in mare exit Ponticum. Lingua gentis quadripertita est: paullatim tamen lingua subintrauit Polonica, nec non Germanica. Sequitur vero Lithuania et Samogithia ritum Ecclesia Romanae. Ptolemaus GALINDOS, BODMOS, SVDINOS, SEVINOS, HAMAXOBIOS, et CARIONAS ibi posuisse videtur.

RVSSIA.

RVSSIA siue ROXOLANIA et ipsa in Sarmati posita est Europaea: estque duplex, Alba et Rubea, seu inferior. A solis ortu flumine terminatur Tanaide eet paludibus Maeotidis: A Septentrionibus autem Moscouiae et Lithuaniae adiacet: A meridie vero Valachia, Moldauia, et Carpatho montibus disterminatur. Ad occasum autem Poloniam et Moscouiam contingit. Eam regionem olim inhabitarunt MASSAGETAE, qui et ALANI, et Hamaxobij. At per totum latus Maeoditis IAZXGES et ROXOLANI, nec non CHVNI. At occasum versus PEVCINI et BASTERNAE, AMADOCI, et NAVARRI, TYRANGETAE, SAVROMATAE et GYTHONES, cum alijs nationibus Gothicis. Siquidem ex his regionibus emigrarunt Gothi, Alani, Scyri, Gepidae, Heruli, Taiphali, Carpi, et reliquae cunctae gentes Gothicae. quemadmodum ex certissimis historijs ostendi potest. Nam Alani et Roxolani in vastissimis campis ad Tanaim vsque habitarunt, qui hoc tempore Tartarorum incursionibus penitus sunt desolati et inculti. Ad fluuium vero Dnieper, qui est Borysthenes, et Denester, qui est Tyras, GOTHI residebant. Vnde digressi in duos diuisi sunt populos: nam qui ad solis ortum sunt progressi, ac Tauricam Chersonesam cum multis alijs occuparunt locis, Ostrogothi, hoc est Orientales Gothi sunt dicti. Qui vero occidentem versus perrexerunt, Visigothi, id est, occidentales Gothi sunt appellati. In horum locum Sclauini successerunt, quemadmodum patet ex lingua. Caeterum hoc tempore Russia magno Duci Lithuaniae et principibus qui sub ipso sunt, est subdita, praeter ea quae Moscouitae abraserunt. Sane etsi regio illa pecoris, frumenti et mellis sit fertilissima, praecipue ea quae Podolia nuncupatur, per Tartaros tamen ac Turcas admodum est vastata. Tartari enim Praecopenses qui et Vlani, ex Tartarica Chersoneso quotidie illam inuadune et spoliant. Turcae vero postquam nostra aetate Bialogrod siue nigrum Castrum vbi Tyras, hoc est, Denester in Pontum influit, nec non Kiliam, hoc est, album Castrum, non longe a Danubij ostijs occuparunt, nunquam ab infestatione Russiae cessarunt. Sed et Tartari Praecopenses munitionem circa Borysthenem exstruxerunt, nomine OZarkou, ex qua Russiam inuadunt et spoliant. Rutheni enim licet olim super flumen praesidia quaedam constituissent, per quae Tartari transgredi prohibebantur, ea tamen propter auaritiam reliquerunt: vnde iam Tartaris liber patet aditus. Habet et Russia ciuitates complures eximiasi, quae magna ex parte vastatae sunt, inter quas fuit Chiouia vrbs amplissima ad Borysthenem fluuium sita, forsitan Olbia seu Borysthenes a Ptolemaeo et Strabone vocata, iampridem a Tartaris euersa. In illa residebat Ruthenorum metropolitanus, cui subditi fuere omnes Russiae, Lithuaniae, Moldauiae, et Valachiae Episcopi. Hodie Leopolis principalis est ciuitas, deinde Halitz, ambae iuxta fluuium Tyram sitae cum plerisque alijs. Nam Smolensis, nec non Plescouiensis, et Nouigradensis Ducatus cum ciuitatibus suis Ruthenis, vt dictum est, per Moscouitas sunt adempti. Rutheni vero Sclauonico loquuntur sermone, et vt plurimum Graecorum fidem sequuntur. Inhabitant et Russiam Armeni, qui magnas exercent mercaturas; nam ad AEgyptum, Persiam, et Indiam vsque penetrant; inter Turcas et Mahumetanos libere et vbique sine vectigali negotiantes. Ita enim Machumetes constituit, quoniam ab

Armenis educatus et multis beneficijs affectus est. Caeterum quia Tauricae Chersonesi facta est mentio, sciendum est, quod Ostrogothi illam post primam occupationem vsque in hodiernum diem inhabitant. Nam licet Imperatores Graeci peninsulam illam aliquando possederint, et Genuenses Caffam, quae est Theodosia, occupauerint, Tamerlanusque decantatus Tartarus illam ceperit, a quo tempore eam Tartari Vlani, qui et Praecopenses seu Crimnenses ex oppidi nomine ita vocati, possederunt ac inhabitarunt, qui et ipsi postea a Turcis fuerunt subacti et ad tributum soluendum coasti; Ostrogothi tamen semper montana, licet sub trituto, possederunt: Loquuntur autem Germanice, qua lingua omnes Gothi, vtpote Germani, vsi sunt. Superfuere et ad aetatem vsque nostram duces Gothorum nobilissimi de Mancup dicti, qui castrum Mancup semper a Tartarorum vi defenderunt. Donec Mahumet Turcarum Imperator Caffam expugnauit, Tartarosque et peninsulam suo subiecit imperio. Tunc ille et castrum Mancup cepit, et duos duces fratres de Maucup gladio percussit, in quibus et tota illa Gothorum nobilitas cessauit. Gothi vero qui adhuc in montibus supersunt, vt plurimum vineas colunt, et inde vitam sustentant. Proinde et hoc sciendum, quod ex omnibus nationibus Gothicis nulla amplius in Germania superest, exceptis Scyris, qui et nunc quoque Stirij et Stirenses appellantur, et Turcilingi, qui et Thuringi. Sed nec hoc ignorandum est, eam gentem quae hodie Turcarum appellatur nomine, a Tartaris ortum sumpsisse: quod non solum vna et eadem lingua, ritus, victus, et vestitus, sed et equitandi ac bellandi vsus, nec non fraudes, perfidia, et innata barbaries feritasque satis ostendunt. Falluntur igitur, qui Turcarum gentem antiquissimam aut Turcimanos esse putant: quum paulo plus sint quam trecenti anni, ex quo Tartarorum nomen antea penitus incognitum, sit auditum: post quorum aduentum Ottomanus se a Tartaris sciunxit, et cum suis Turcarum nomen adsumpsit. Tartarique idcirco hodierno etiam die Turcas clientes suos esse dicant: ac Deum ob peccata ipsorum Turcas sit extulisse conquerantur, quum antea non solum illorum fuerint subditi, sed rustici etiam, idque Turcarum nomine significari adserunt. Proinde gentes Sclauonicae non solum magnam partem Europa, sed et Asiae partem occupauere, supersuntque hodie in montibus Iberiae atque Albaniae. Sunt et versus mare Hyrcanum Circassi, gens bellicosissima, quae longo tempore AEgypio cum Syria sub seruorum nomine imperauit. Habitant et ibi GAZARORVM gentes, quae hodie Abgazari et Abgazelli a Graecis vocantur, nec non Mengrelli. Apud has gentes Tartari Sauolenses tela et alia comparant necessaria; et hi omnes ex Sclauorum gente originem traxere, linguaeque vtuntur Sclauonica, et Christi fidem secundum ritum Graecorum sequuntur. Quin et per totam Turciam, praecipue apud milites, Sclauonica in vsis est lingua, ita vt Constantinopolis ipsa iam non amplius prisco nomine, sed Caesaris domus Sclauonica vocetur linguae. Sed et paullo ante in aula Soldani AEgypti, milites, vtpote magna ex parte Circassi, Sclauonice loquebantur. Supra mare Hircanum et meridiem versus Zagathai habitabant Tartari, non amplius iam in campis, sed in ciuit atibus lapidibus constructis, ex quibus praecipua est Sarmacanda, quam Iaxartes maximus Sogdianae fluuius interluit, qui et in mare Caspium se exonerat. Huius conditor Tarmerlanes fuisse dicitur, cum quibus dum Sophi rex Persarum bellum nostra gereret aetate, a Selymo Turcarum Imperatore inuasus et victus est: qui etiam quicquid in Armenia possidebant, vna cum Taurisio regni capite ipsi ademerunt.

VANDALI.

Caeterum qui Vinulos seu Vendos, reliquamque Sclauorum gentem Vandalorum nomine honestare contendunt, plane falluntur.

Constat enim classicorum scriptorum autoritate, Vandalos ex Gothorum ortos esse gente, quemadmodum et SCIROS, GEPIDAS, ALANOS, ac reliquos Gothicae nationis populos; inter quos nihil praeter solam interfuit nomenclatur am. Jisdem enim institutis eademque vtebantur lingua, Germanica nempe, quemadmodum dictum est, et ex religuiis quoque Gothorum, quae montana Tauricae Chersonesi praesenti adhuc aetate obtinent, discere licet; quum Sclauorum, Vendorum, et Vilizorum loquela penitus a Germanica sit diuersa. Quin et diu antequam Sclauorum nomen esset auditum, Vandali populariter cum liberis et vxoribus e patria emigrarunt, iamque Lusitaniae partem tenuerunt, ac in Africam traijcientes, Carthaginem cum vniuersa illa prouincia suo subiecerunt imperio. Sed et Ostrogothi pariter et Visigothi Christiam iam susceperant fidem, quum Sclaui sub initium omnis religionis adhuc essent expertes: quorum tanquam nouorum hostium nomen sub Mauritio primum auditum est, excursionesque eorum a Justiaiano non parum sunt repressae, donec immensa multitudine superantes, magnam Europae et Germaniae quoque occupauerunt partem; quod quidem Procopij aliorumque plurium auctorum constat testimonio. Egressi sunt autem ex Scythia, quemadmodum et multae aliae barbarae nationes: et vt Solinus Graecus scriptor refert ex profundo Bersiliae, dominatique sunt omni peruiae terrae, vsque ad mare Ponticum. Sub initium autem Gazari a Graecis appelati sunt, quemadmodum et hodie a Saracenis vocantur. Nihil igitur Vandalis ac Vendis praeter nominis consonantiam quandam vnquam commune fuit, licet Sorabi, Viltzi, Vendi, ac reliquae Sclauorum gentes a Vandalis derelictam occupauerint terram, quemadmodum et multas alias regiones suo subiecerunt imperio, prioribus expulsis habitatoribus. Siquidem nulla vnquam gens e Scythia egressa tam copioso numero vt Sclaui, habitabilis terrae partem inundanit. Nam quicquid est a mari Sarmatico et Balthico ad Pontum vsque et Adriaticum mare, nec non a Tanaide flunio vsque ad vmbilicum Germaniae cum tota Sarmatia Europaea ac magna parte Asiaticae, nec non Bohemia, Dalmatia, et Illiride, sua repleuerunt multitudine. Quod si ijsdem artibus quibus regna parantur, etiam conseruarentur, proculdubio omnium gentium essent potentissimi. Verum quem admodum homines, ciuitates, regna, et nationes sua habent initia et incrementa; ita etiam quum ad fatalem deueuiunt periodum, rursus decrescere et pessum ire incipiunt, donec tandem penitus deficiant atque cuanescant. Nihil enim in hac mundana machina firmum ac perpetuo stabile esse potest.

MONTES ET SILVAE IN GERmania Transrhenana.

Ex montibus Ptolemaeus primum ponit SARMATICOS, qui nunc Hungariam, Poloniam, ac Germaniam disterminant, vocanturque Cremnitz et Semnitz.

[gap: Greek word(s)] , inquit Ptolemaeus, pag. 103. Scepusienses hodie vocari scribit Ludouicus Decius.

Montes vero qui supra caput Danubij sunt, hodie pars sunt siluae nigrae, iuxta oppidum Villingen.

HELVETIORVM EREMVS hodie superior pars est siluae nigrae, cum silua Brigantina, quae ad Alpes vsque pertingit.

ABNOBI MONTES variae sertiuntur nomina, multosque extendunt ramos: A silua enim nigra per ditionem Marchionis Badensis et Ducis Wirtembergensis, Nicerique fluminis ripas excurrentes, per Sueuiam vsque ad fluuium Cocerum, ac inde ad Tubarim progrediuntur. Hinc Franconiam versus ac Babenbergam tendentes, siluam saltuosam, hoc est, Sreygerwald constituunt. A Nicero vero ad amnen Moenum, Ottenwald, siluam Ottonicam: ac vltra illam VVesterwald silua occidentalis nominantur. Dehinc ad Cattos, hoc est, Hassiam pertingunt, a qua etiam Franconim diuidit, ibique Spesshart appellantur, et vsque ad Westphaliam et Rheni ripas Coloniam vsque se extendunt.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , pag. 103. Origo vocis Germanica est. Abnow vox collem terrenum et campum pascuum, quem augiam vocant, significat. Proinde Tacitus de Danubij fonte agens, molli et clementer edito montis Abnobae iugo illum fluere ait. Beatus Rhenanus Danublum existimat nomen quoque inde traxisse, quasi, die Abnaw. Ego tamen aliam eius vocis arbitror esse originem, vt sit Thon proprium, aw (quod aquam vel flumen notat) adiectitium, coniunctim vero flumen Thonis, Thon aw, Danubius, vel vt in numismatis Traiani legitur, DANVVIVS.

MELIBOCVS vero mons inde initium sumit, et ad ortum tendit, nunc Hartzwald, et montana sunt Misnensium, cum argentifodinis: Plane appendix est Abnoborum montium.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo pag. 103. [gap: Greek word(s)] Rhenanus, eos qui in Hassia vocantur Catzenelbogen, docuit esse Cattos Meliboci montis accolas. Nil potuit magis [gap: Greek word(s)] .

[gap: Greek word(s)] . Ptolemaeus pag. 103. Pars est Hercyniae, Caesari Bacenis.

Sub montibus autem Sudetis GABRETA est silua, nunc Bohemorum dicta; quoniam Bohemiam vndique per gyrum circumdat et claudit.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo pag. 103. Brit vel Breet Germanis latum significat: Nomen habet a re.

ASCIBYRGII vero montis nomine montana illa continentur, quae per Silesiam ad Poloniam et Cracouiam vsque se extendunt.

Dubium non est, quin Ptolemaeus montem voluerit significare, consulatur ipse, pag. 105.

SVDETI montes esse censentur, qui nunc montana Babenbergensia vocantur, et ditio Marchionum Brandenburgensium, vbi ciuitates sunt Holfeld, Culmbach, Peyurrent, Hoff, cum Foytlandia.

Sub his montibus praedicta Gabreta est silua, quae et ipsa pars est siluae Bohemicae.

Sed et sylua Hercynia initium inter hos et Sarmaticos sumit montes, quae immenso proeenditur tractu: Nam Caesar scribit, neminem huius Germaniae esse, qui se audisse aut adijsse ad initium huius siluae dicat, etiam quum itinere quadraginta dierum processerit, aut quo ex loco oriatur, acceperit: Latitudine vero nomen dierum itinere expedito patere, multarumque gentium fines propter magnitudinem attingere. Hanc olim, vt ex varijs patet scriptoribus, Germani inhabitarunt, fuitque ibi Germania magna: sed illam postea occuparunt Poloni, gens Sclauonica, eamque hodie cum Moscouitis et Lithuanis tenent.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo pag. 103. Eratostheni Orcinia dicitur. Mela dierum LX iter eam occupare ait. Describitur accurate a C. Caesare Commentario VI de bello Gallico. Plinius Hercynium saltum et iugum vocat. Sed ad C. Caesarem adnotat Rhellicanus haec

verba. Bacenim, inquit, eandem siluam cum Hercynia omnium pene eruditorum consensus approbat. Latini namque partim et Graeci eandem siluam Bacenim, Martianam, Gabritam, Semanam, et Hercyniam nominant. Germani vero iuxta Friburgum Brisgoiae Swartzwaldt, prope Heidelbergam Odenwaldt, prope Herbipolim et Babenbergam Steygerwald vocant. A Moeno etiam fluuio ad Lhonam amnem iuxta Confluentiam Westerwaldt. Non procul a Moeni ripa, vbi Francfordiam, Asciburgium, et Moguntiacum vrbes attingit, Speshart. In Saxoniae faucibus ad Mansfeldinam ditionem Auff den Hartz: A Thuringis Thuringerwaldt, et a Bohemis Behemerwaldt nuncupatur. Quae ille a Conrado Celte obseruata vtiliter adnotauit.

LVNA SILVA et ipsa pars est syluae Bohemicae versus meridiem vsque ad Danubium pertingens.

IN RHAETIA ET VINDELICIA.

ADVLA mons, latus occidentale Rhaetiae terminans: Hodie sunt Alpes iuxta Curiam et loca circumiecta.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo pag. 109. et Straboni. Ex eo profluunt Rhenus et Addua. Accolae varie vocant, montem S. Gothardi, der Vogel, Etzel, Bralium, teste Simlero.

GRAIAE vero ALPES sunt montes Athesini et qui AEni vallis dicuntur, qui Italiam versus extensi sunt.

[gap: Greek word(s)] vocat Ptolemaeus pag. 109. Plinius eas locat in Salassis. Montem Graium appellant Seneca in Epistolis, et Tacitus libro IV Historiarum. AEmilio Probo est Saltus Graius, in vita Annibalis.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo, pag. 109. Malim cum Strabone et Latinis omnibus [gap: Greek word(s)] dicere, a Poenis qui hac Italiam ingressi: Neque ignoro in inscriptione veteri legi PENNINAS, sed non est ab illis talibus petendum in re aperta veriloquium. Hodie vocant Val Pelinna. Alii Mont maiore de S. Bernhardo, vel Gross S. Bernhartsberg.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo et Straboni: Pars haec Alpium est humillima qua ad Carnos accedunt.

[gap: Greek word(s)] . Lazius monte illo totum tractum contineri ait qui vulgo Kalemberg, Schneberg, Densberg, Hertzberg, Hengstberg, Smering et Plaitz vocantur.

CARVANCAE montis nomine hodie Carnorum, Croatiensium, et Gorcensium Alpes continentur.

[gap: Greek word(s)] Alexandrino dicitur, qui tamen in descriptione Italiae quum iterum nominandus esset, vocauit eum Carusadium.

Caeterum hoc quoque scire refert, Germaniae montes et siluas, licet diversis appellentur nominibus, ab Alpibus tamen omnes incipere, ac post ea semper continuo quasi tractu hinc inde discurrere, rursusque in seipsos reflecti, ac magna ex parte ad montana Bohemiae et siluam illam concurrere.

Caesar BACENIM siluam infinita magnitudine esse scribit, et inter Suenos ac Cheruscos discurrere. Ex quo patet, Bacenim esse, quam Ptolemaeus siluam Semanam, hoc est, Duringorum siluam vocat. Is enim eo tempore Suenos Albis fluuij accolas a Cheruscis dirimebat.

IN GERMANIA CIS RHENANA sunt montes isti.

IVRA vel IVRASSVS mons, ciuius nomine Suitensium hodie continentur Alpes, vsque ad Allobroges.

Mons est Galliae Narbonensis, quem ibi accolae vocant Iour, Iurat, Pierreport, et Mont S. Claude. Ab Helvetiis, nam a Rheno ad Lemannum vsque lacum porigitur, varia nomina sortitur. Prope Basileam in Rauracis vocatur Botzberg, inde meridiem versus Schaffmat; postea Ober et Niderhauwensteyn. Ac tandem VVaslerfal. Altbi quoque Leerberg et Blamberg. Porro vnius Basilea diei itinere ad pagum Dachfelden est locus, quem quia Iura ibi pertusus est, vocant Pierreport, et Pierre Pertuss. Fertur C. Caesar illac ducens exercitum, quum obiectu saxi videret iter sibi praeclusum, petram ita pertudisse, vt sub ea pediti, equiti, curribus via pateat, saxo supra pontis instar imminente. Crassities ei pedum XLVI: ab eo ad viam quae infra sternitur, spatium fere pedum XVIII: a superficie ima ad summam XX. In fronte saxi leguntur hi versus, priore tantum voce a nobis suffulta.

Hic nimis AUGVSTI VIA DVCTA PER ARDVA MONTIS FECIT ITER PETRAM SCINDENS IN MARGINE FONTIS. Est enim ad caput amnis Byrsae, qui illic scaturiens riuulorum aliquot auctus aquis extra Basileam Rheno miscetur.

VOGESI montana sunt quae hodie per Hunorum tergum ac Lotharingiam extenduntur.

Galliae Belgicae mons est, ex quo Mosa profluit, separatque Burgundos a Lotharingis. Oritur ex eodem quoque Mosella, atque ibi Kratzer vocatur: nam ad Mosae fontes dicitur Mont de Faucilles. Hunnorum tergum vocat Bilibaldus Hundsruck, tractum scilicet ad Mosellat, quem Ausonius in Idyllio appellauit Arua Sauromatum. Hunni enim sunt Sarmatae: quibus Valentinus et Gratianus agros adsignauit his locis. Imperite quidam vocant Dorsum caninum.

ARDVENNA olim latissime patebat. Hodie pars illius est Eyflia. Strabo ait, Arduennam Morinos, Atrebates, Eburones et Menapios attingere.

Straboni [gap: Greek word(s)] est. Nam Ptolemaeus eius non meminit: Ortelius existimat nomen ei datum a Venen, quod significat stagnantia et palustria loca e quibus cespites ad ignem effodiuntur. Ergo Hard Venen, sunt loca altiora et sicciora eque paludibus istiusmodi eminentia. Bataui similiter habuere Hooghe-Venen: quibus opponuntur leghe Venen. Non potuit locis illis et siluis aptior e re dari appellatio. Circa Leodium et in agro Brachbantensi ac Namurcensi siluae adhuc tales sunt.

MONTES VLTRA VISTVLAM.

Montes RYPHAEI et HVPERBOREI de quibus prisci tam multa scripsere, nusquam hodie comparent, licet tota Europaea et Asiatica Sarmatia vndique a Germanis Polonis et Moscouitis sit peragrata et cognita: sed omnia sunt plana vsque ad mare glaciale, vbi colles quidam eminent admodum mediocres; amnes vero maximi, veluti Rha qui et Volga, Tanais et Duna, quae et Zuina, ex siluis, terra plana ac palustri, et nequaquam ex montibus aliquibus oriuntur.

Recte. Notauit idem iam olim Strabo. Horum inquit locorum ignoratione factum est, vt audirentur qui Rhiphaeos montes et Hyperboreos commenti sint, aliaque de ora Oceani mendacia traderet Pytheas Massiliensis. Eos igitur missos faciamus. Poetarum enim commenta sunt. Vide ipsum lib. VII. Esse tamen gentes Hyperboreas et Hypernotias disputauit idem contra Eratosthenem libro primo.

DE FLVMINIBVS GERMANIAE, qui in Rhenum influunt.

Flumina vero Germaniae sunt quamplurima, quae partim in Rhenum, Danubium, Albim, et Vistulam exeunt: quaedam et sine aliorum incremento in Oceanum se exonerant Germanicum. ATHESIS vero licet in Alpibus et Germania oriatur, in sinum tamen influit Adriaticum.

In Rhenum igitur influunt amnes insigniores, ILA non longe a Fletkirchio. ARA, LYMACIA, et RVSIA, flumina rapidissima quae ex Eluetiorum montibus ortum sumunt.

Ara Latinis Arola est; oriturque haud procul a fonte Rhodani, ac Solodurum et Vindonissam praeterlapsus ad Confluentes Rheno miscetur.

Deinde NICERVS siue NECCARVS fluuius celeberrimus, in quem decurrunt COCERVS et IAGESTA nec non alia quaedam flumina ignobiliora.

Hostibus exactis Nicrum super et Lupodunum. Meminere eiusdem Panegyristes ad Constantinum Magnum, Fl. Vopiscus, et Ammianus, qui propter eum narrat insigne quoddam munimentum, celsum pariter et tutum, exstructum a Iuliano parabate; sed quum metueret, ne illud vndarum appulsu paullatim subuerti posset, cuitasse id periculum, abducto aliorsum fluminis impetu, sicut a nobis narratum est capite XII. p. 29. Oritur autem in silua Martiana.

Postea MOENVS, vel vt quidam appellant, Moganus, qui in Rhenum ex opposito Moguntiae exit, fluuius magnus et nauigabilis. Verum priusquam se exoneret, multos alios recipit amnes. Et primum REGNESVM qui et Radiantia et Tramaricus vocatur: is post quam PEGNESVM per Nurmbergam fluentem suscepit, per Babebergensem labitur vrbem, a qua haud longe miscetur Moeno. Ab hoc flumine Carolus Imperator qui Magni nomen sortitus est, fossam in Almonem, qui in Danubium influit, ducere est aggressus, ac integram aestatem exercitum in opere detinuit, vt hoc pacto a Rheno in Moenum, ex illo in Regnesum, inde per fossam in Almonem, et ex eo in Danubium, atque ita in mare navigari posset. Verum ob ingruentes, vt fertur, tempestates, ab opere cessare est coactus. Manent tamen adhuc manifista tanti conatus vestigia, inchoataque fossa pluribus in locis cernitur, praecipue tamen iuxta Burgum album, nunc Weissenburgum.

Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] : In qua voce obseruatum est, literas conficere numerum CCCLXV, totidem quot sunt in anno dies. Fuit autem hic Francorum quondam et Alemannorum terminus. Mogani nomen ante Regionis tempora non legitur: estque fictitium: vt ex eo commode Moguntiae vox formaretur. Reliquiae fossae Carolinae quae super sunt, patent adhuc duorum millium passuum longitudine et trecentorum pedum latitudine.

IN RIPA GALLICA.

Exinde MOSELLA, qui, vt superius est ostensum, Obrincus est, apud Confluentes in Rhenum exit. Verum prius SARVM fluuium magnum supra Treuirensem suscipit vrbem, qui Sarus antea Bleissa et Nida quoque augetur.

Mosellam eruditissimis versibus descripsit et laudauit Ausonius, qui etiam SARAVI meminit. Sarram vocat antiqua inscriptio, quae habet CASTRA SARRAE. Ad eam est oppidum Sarpruck, Antonino et Itinerario Pons Saraui.

ARAR quoque ex iugis Treuiricis, hodie Eyflia, exortus, multis et ipse auctus torrentibus et fluuiis, supra Rigomagum in Rhenum euoluitur.

IN RIPA GERMANICA.

Ex alia Rheni parte LONA amnis insignis per Hassiam fluit et multis auctus fluuiis iuxta oppidum Lhonsteyn in Rhenum excurrit.

Tacito est Adrana, Cattorum fluuius: nunc vocant die Eder: Exonerat autem se in Visurgim, sicut ante diximus.

Crebra eius apud Tacitum mentio: Straboni est [gap: Greek word(s)] : mirum quid Vadiano in mentem venerit, vt diceret esse Nicrum: quid Spiegelio et Irenico vt docerent esse Lonam: [gap: Greek word(s)] .

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo: Oritur hic Vogeso monte. Tabula Peutingeriana eum vocat Patauum.

RHENVS vero diuiditur in VAHALIM hoc est, die Waal, et ISVLAM qui nunc die Tssel vocatur, nec non in LECCVM, id est die Leck; et per haec tria ostia maxima exonerat se in Oceanum Germanicum, totamque inundat Selandiam, Hollandiam, et Frisiam.

Quae de Rheno Mela scribit, habes p. 85: quae Plinius p. 89. quae Ammianus pag. 159. Nostra lege pag. 167. et deinceps.

FLVMINA GERMANIAE IN Danubium labentia.

DANVBIVS, vel vt in Traiani numis legitur, Danuuius, Graeci est [gap: Greek word(s)] , vnde nomen habeat, diximus pag. 186. Istrum vocant, praesertim a Saui inde confluentia. Hic Germaniae est austrum versus terminus. Qua desinit Germania, sequuntur Sarmatae, Getae, Bessi. Ouid. libro 3. Tristium,

LYCVS fluuius ingens et rapidus. Hic multis auctus amnibus iuxta Leschsmund, haud longe ab Augusta Vindelicorum Danubium incurrit.

[gap: Greek word(s)] . Separat hic Rhaetiam primam a Vindelicia siue Rhaetia secunda.

ALMONVS fluuius, quo in tota Germania nullus est pisculentior, iuxta Kelliaim exit in Danubium.

NABVS vero ex monte pinifero oriens ac VILSVM adsumens, iuxta Ratisponam veluitur iu Danubium: pariter et REGNVS, in quo reptriuntur couchae margaritas producentes.

At ISARA fluuius rapidus et ingens ab Alpibus per totam lubens Bauariam, quum multos accepit amnes iuxta Filshouen Danubium influit.

LENVS vero fluuius maximus ac rapidissimas, quum per AEni vallem et Bauariam fluxit, ac per Iuuauum vel Saltzam et multos alios auctus amnes, tandem iuxta Boeodurum, nunc Patauium, cum tali impetu in Danubium ruit, ut per longissimum spatium cursum suum seruet, nec Danubianis admisceatur aquis, quemadmodum perspicue ex vndarum colore apparet.

Hic teste Tacito et Ptolemaeo Rhaetos Noritosque interfluit. Arrianus Henum [gap: Greek word(s)] vocat, Diaconus Hinum. Straboni est Atesinus [gap: Greek word(s)] . Hodie dicitur Inn. Sunt qui per oe scribant Oenus, [gap: Greek word(s)] .

DARAS DRAVVS die Trab, qui MVRAM vel Murum die Mur suscipit, fluuiut insignis. Inter hunc et Danubium Turcarum Imperator Ladislaum Hungariae regem deuicit.

Straboni est [gap: Greek word(s)] , Plinio Draus, Ptolemaei [gap: Greek word(s)] , est is quem nunc Darin vocant.

SAVS die Sau, amnis maximus. Is iuxta Taurunum, hoc est, Albam Graecam Danubiomiscetur.

[gap: Greek word(s)] Straboni, Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , Trogo Sabus.

FLVMINA GERMANIAE quae post Rhenum exeunt in Oceanum.

AMASVS vel AMISIA nunc der Eens. In hunc fluuium Strabo Visurgim et Lupiam deferri scribit, errore manifesto, quum Lupias in Rhenum, Visurgis vero longe supra Amasum in Oceanum exeat.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo est, Straboni [gap: Greek word(s)] , Tacito Amisia, Melae et Plinio Amisius.

VISVRGIS Wesera fluuius insignis. Hic Fuldam, Ederam, Werum, et Nidam amnes suscipit, per Saxoniam et iuxta Mindensem, Werdensem, Gotingensem ac Bremensem labens ciuitates, tandem se in Oceanum exonerat.

[gap: Greek word(s)] Ptolemaeo, Straboni [gap: Greek word(s)] , Dioni [gap: Greek word(s)] .

ALBIS die Elb, magnus est Germaniae fluuius in montibus Bobemiae oriens. Suscipit autem MVLTAM, flumen magnum, quod Pragensem praeterlabitur cinitatem. Deinde EGRAM, ex monte pinifero, vt dictum est, fluentem: postea SALAM, ac ORTRELLAM. Demum ciuitatem Hamburgum praeter labent, in Oceanum Germanicum vasto euoluitur

ore. Ad huius exitum Saxonum insulae sunt positae, quas, vt dictum est, hodie Dietmarsi inhabitant, gens indomita, et multis victoriis contra Daniae reges, Sclesuicenses duses, et nobilitatem clara.

Albis in Bohemiae montibus iugoque Hercynio vndecim fontibus oritur; quorum aquae iunctae flumen efficiunt. Elb autem Germanis vndecim notat. Atque haec fluuij appellationisque origo.

SVEVVS die Spre. Oritur et hic amnis in Bohemiae montibus, ac iuxta Sundensem ciuitatem, hoc est, Laciburgium, in Oceanum exit.

De origine non controuerterim: At in Sundinensi agro nullus est fluuius: Rostochij vero, quod quidam Laciburgium esse putant, non Sueuus sed Varna cernitur. Oritur supra Budessam ad Austrum in pago quem speunpergk vocant; inde per Spreinwald siluam, quae a Sueuo nomen traxit, Berlinum praeterlapsus, in Hauellam sese exonerat, qui ipse in Albim effunditur. Haec nos ex Iodoco VVillichio adnotauimus, qui se diligenter omnia explorasse, ac plus quam XXX millia passuum a Silua Sueuica ad arcem Lubenauiam monoxylo seu lintre vectum scribit.

VIADRVS hodie est Odera, fluuius magnus. In hunc Neusa quae per Silesiam et Vratislauiensem ciuitatem fluit, illabitur. Tandem apud Caminium in mare irrumpit.

Cur Viadrum vocent quem Ptolemaeus sine canina littera appellat [gap: Greek word(s)] , alibi vero [gap: Greek word(s)] ; caussa nulla est. Sunt qui eundem credant cum Plinij Guttalo.

VISTVLA quae et ISTVLA seu Iustula aut Vandaliis appellatur, fluuius est ingens, et vltra quem Ptolemaeus Sarmatium Europaeam auspicatur. Oritur in montibus Sarmatiae, et Cracouiam alluit. Inde per Poloniam fluens, Drauenitz fluuium, quem quidam Drauennam esse volunt, suscipit. Deinde duobus ostijs apud Dantiscum et Elbingvm in sinum Codanum exit.

Haec quidem satis incuriose. Drauenna Vistulae pars est, circa VVarsauiam, ita enim intelligere me ex accolis commemini, vectus secundo amni Sendomiria Dantiscum vsque, Poloni Drwenzam vocant. Sed quam multi in Vistulam labuntur? Dextera San, VVysprz, et nobilis ille Buck: laeua Piczay, Bzura, Bolo. Vistulam Marcellinus vocat Bisulam, Ptolemaeo est [gap: Greek word(s)] , Plinio etiam Vistillus: quis Iustulam vocet, nescio.

Post eum est MEMVLA amnis magnus, qui et Niemen vocatur, in Lithuania oriens, et in mare erum pens Prutenicum.

Tum BINDA, ingens fluuius, qui et ipse in Lithuania oritur, ac iuxta Rigam ciuitatem in mare irrumpit. Forte is apud Ptolemaeum est Chersinus.

Tandem est NARVA qui supra ciuitatem Reualiensem iuxta Flautennam sese in mare exonerat. Hic est limes inter Liuoniam quae crucigeris paret, et Moscouiam. Ostia fluuij huius in eleuatione polari graduum LXII esse seruntur.

FLVMINA IN PONTVM EVXINVM labentia.

Plinio est Tyra, Herodoto [gap: Greek word(s)] . Hesychio [gap: Greek word(s)] . Stephano [gap: Greek word(s)] .

BORYSTHENES der Nieper, in Lithauauia ortum sumens, et per medium fere Russiae labens.

Ex siluis oriri non ex montibus qui illic nulli sunt, tradidere etiam Orpheus, Herodotus. Isidorus.

RHA fluuius maximus oritur in Moscouia: quumque sub initium versus Septentriones fluat, mox ad orientem flectit, longeque Tanaium ambit: tandem ad meridiem cenuersus, per Sarmatiam Asiaticam, et campos planissimos Tartarorum vagatur, ac per viginti quinque ostia maxima in mare Caspium, quod nunc mare de Bachau vocatur, sese exonerat, iuxta ciuitatem Derbes.

Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] , Rhutenis Volga, Tartaris Edel vocatur: Diaconus eum nominat Atel.

Oriuntur autem in Moscouia prae caeteris tria maxima flumina, nempe Zwinna, Tanais, et Rha. Proinde mercatores Germani tria maxima flumina eodem vocant nomine, nempe DANBIVM vel Istrum, DVNAM, qui et Zuina, ac TANAIM: et quum de longinquae peregrinatione iactitant, tres se Danubios vidisse adserunt.

DVINA Ptolemaeo [gap: Greek word(s)] Turuntus dicitur: sunt qui putent esse Ptolemaei Rubonem.

QVIS IN HIS MODVS SCIENTIAE.

Proinde in his omnibus nihil certi adfirmamus, nisi vbi veritas semetipsam manifeste prodit. Quis enim in re tam dubia, et vbi propter variarum gentium transmigrationem omni sunt immutata non aliquando aberraret?

Praesertim quum primi autores de eius quam quaerimus regionis situ magis audita quam visa prodiderint, neque ipsi omnia certa habeant atque explorata?

Plane enim constat, numeris haud confidendum esse, quos Ptolemaeus in his oris nequaquam ex obsernatione certa, sed ex aliorum scriptis aut dictis, vel per instrumentum quoddam Mathematicum, seu iuxta coniecturam adsignauit: quod et ipsemet ingenne fatetur.

Perro in Germania Cisrhenana nequaquam absurde a fluuiorum aliquando situ credibilis sumi potest coniectura. At in Germania Transrhenana, nullus a scriptoribus recensetur fluuius (praeter Danubium, Moenum, et licet multi alij sint et insignes) cuius adminiculo vel parumper ad veritatem accedi posset. Vbique igitur coniectura potius quam vlla vtimur certitudine: ita tamen, vt nemini legem praescribamus, ne a nostra discedat opinione. Nam quicunque ostendere poterit, se nobis rectius sentire, huic non solum non repugnabimus, sed etiam gratias habebimus gratissimas, si nos melius informare valebit.

Certe ex collatione Itinerarij Antonini et Tabulae Peutingerianae cum hodiernis locis, aliquid accedit lucis ad cognitionem locorum Cisrhenanorum et Cisdanubianorum. Nos post Bilibaldum ausi sumus illorum subsidio multa definire, quae videmus ab ipso fuisse praeterita. Neque hoc quisquam ipsius amantior aegre feret. Credimus enim ipsum quoque (quae fuit viri magni sollertia) eadem deprehensarum fuisse, si habuisset eadem subsidia. Et relinquimus adhuc multa aliorum diligentiae: Si quis experiri vires ingenii sui volet, habet in quo se exerceat. Ptolemaeus ipse multa ignorauit; Quae prodidit, obscura sunt, deprauata sunt a descriptoribus, praesertim in numeris, multa quoque mutata, ob migrationes gentum et mutatas locorum appellationes inuoluta. Antonini itinerarium mirifice deprauatum est. Tabula Pentingeriana Delio indiget natatore. Et haec quidem cis Rhenum ac Danubium. In magna vero Germania manent adhuc pleraque incerta. Eius enim flumina quidem aliquot recenset Ptolemaeus, caeteri nihil.

Ego ita in plerisque me dubium esse fateor, vt ignorem etiam, cuinam genti patriam meam Nurenbergam, quae Segodunum esse censetur, adscribere debeam. Hoc tamen pro comperto habeo: Noricos quum a Romanis expellerentur, vltra Danubium et in hanc regionem concessisse, quae et hodie ab his nomen retinet, et Norica vocatur: qua continetur quicquid ab exitu fluuij Almonis in Danubium Norimbergam vsque protenditur: ita vt Albus burgus nunc Weissenburg in Noricis esse dicatur. Sed et procul dubio Norimberga quasi mons Noricus a Norica regione nomen accepit. Traiectusque amnis Regnicij per milliare vnum a Norimberga distans, Germanice Furt, in Norico agro reputatur: a quo deinde occasum versus ac Sepientriones Francia Orientalis seu franconia ortum auspicatur. Sitas est autem Norimberga non solum in Germaniae, sed et totius Europae vmbilico: Tantum enim distat a flumine Tanai, quantum a Gadibus: Ab Oceano quoque Germanico quantum a mari mediterraneo. Altitudo eius polaris graduum esse censetur CLIX ½. Vera autem longitudo est graduum XXVII, minut 22: quae quidam longe distat a descriptione Ptolemaica.

Is enim Segoduno adsignat latit. XXXI. 30. longit. XLIX. o. Vide pag. 107, quaeque pag. 96. diximus ad ipsum Ptolemaeum.

DE GERMANIA.

IMPERATORI CASARI AVGVSTO, ELECTORIBVS, PRINCIPIBVS, CIVITATIBVS, sacri imperii romani, Hosce COMMENTARIOS SVOS RERVM GERMANICARVM dicat libens consecratque PETRVS BERTIVS.

BENIGNO LECTORI.

INDEX LIBRI PRIMI.

LIBER SECVNDVS.

LIBER TERTIVS.

P. BERTII COMMENTARIORVM RERVM GERMANICARVM LIBER PRIMVS qui est DE GERMANIA VETERE

CAPVT I. De nomine GERMANIAE, deque TEVTONIS.

CAP. II. De origine GERMANORVM. et quomodo, quibusque progressibus GERMANIA innotuerit sub C. Julio Caesare.

CAP. III. Breuiarium rerum a Romanis in GERMANIA gestarum sub Augusto; ex Dione, Floro, Tacito, Velleio.

CAP. IV. Continuatio rerum GERMANIA sub Tiberio gestarum, ex Dione, Tacito, Tranquillo.

CAP. V. Gesta in GERMANIA sub Cato CALIGVLA, CLAVDIO, NERONE, ex Dione Tacito, et Suetonio.

CAP. VI. Sequentia historiae GERMANICAE sub GALBA OTHONE, VITELLIO, VESPASIANO ex Tacito, Suetonio, Dione.

CAP. VIII. Gesta sub ALEXANDRO, SEVERO, MAXIMINO, GORDIANO, VALERIANO, GALLIENO, SALONINO, POSTVMO; deque Alemannis, [?] Francis: ex Herodiano, Lampridio, Aurelio, Victore, Iul. Capitolino, Zosimo, Eutropio.

CAP. IX. Gesta sub AVRELIANO, TACITO, PROBO, DIOCLETIANO, MAXIMIANO ex Vopisco, Zosimo, Orosio, Eutropio, Panegyristis.

CAP. X. Sequentia, sub CONSTANTINO et CRISPO, ex Zosimo, et Panegyristis.

CAP. XI. Quaenam fuerit ratio militiae Romano et ordinat ionum per Gallias et Germanias post diuisum imperium, ex Notitia Imperij.

Cap. XII. Gesta sub CONSTANTIO Constantini maioris filio, IVLIANO, VALENTINIANO, Ex Ammiano Marcellino, Eutropio, Paulo Diacono, Aurelio Victore.

CAP. XIII. De HVNNIS, GOTHIS, VANDALIS, eorumque in Italiam, Germaniam, Galliam, Hispaniam, Africam irruptione ex Ammiano, Orosio, Paulo Diacono, Procopio, Jornande.

CAP. XIV. Gesta in GERMANIA sub HONORIO, PLACIDIA, VALENTINIANO, ex Jornande, Sidonio Apollinari, Cassiodoro, Paulo Diacono.

CAP. XV. Gesta sub MAXIMO ET AVGVSTVLOS finisque affectatia Romanis in Germanos imperij: ex quo noua rerum castatrophe, Germanis orbem Romanum longe lateque inuadentibus.

REGES SVEVI in Hispania.

REGES HVNNI.

FRANCI IN GALLIA.

VANDALI IN AFRICA.

GOTHI IN HISPANIA, GALLIA, ITALIA.

VVISIGOTHI IN HISPANIA et Aquit.

VVISIT GOTHI in Hispania.

OSTROGOTHI IN ITALIA.

LONGOBARDORVM reges.

CAP. XVI. Enumeratio migrationum variarum gentis GERMANICAE e suis sedibus in alias terras, cum nominum quorundam Germanicorum etymologia.

CAP. XVII. BREVIARIVM rerum GERMANICARVM ab anno Christi DXXVI vsque ad CAROLVM MAGNVM.

Cap. XVIII. De GERMANIAE descriptione quaedam ingenere, quibus subnectitur GERMANIA Strabonis, Pomponij Melae, Plinij, et Solini.

CAP. XIX. GERMANIA Cornelij Taciti.

CAP. XX. [correction of the transcriber; in the print XXI. ] GERMANIA Cl. Ptolemaei Alexandrini.

GALLIA BELGICA. [gap: Greek word(s)] .

GERMANIAE (magnae) SITVS. [gap: Greek word(s)] .

RHAETIAE ET VINDELICIAE SITVS. [gap: Greek word(s)] .

CALVCONES et VINNONES, [gap: Greek word(s)] .

NORICI SITVS. [gap: Greek word(s)] .

PANNONIAE SVPERIORIS [note: Oostenrijck, Austria. ] SITVS. [gap: Greek word(s)] .

PANNONIAE INFERIORIS [note: VNGARIA. ] SITVS. [gap: Greek word(s)] .

EX CL. PTOLEMAEI Geographiae libro III.

CAP. XXI. GERMANIA Dionysij, Prisciani, Festi Auieni, Marciani Heracleotae, AEthici, et Itinerarij Antonini.

Circumscriptio GERMANIAE ex Marciano Heracleote.

GALLIAE BELLICAE siue Germaniae superioris inferiorisque ambitus.

GERMANIAE MAGNAE AMBITVS.

ITER DE PANNONIIS IN GALLIAS per Mediterranea loca, id est, a Sirmio per Soppianas Treueros vsque.

ITER PER RIPAM PANNONIAE a Tauruno in Gallias ad Legionem XXX vsque.

ITER A LAVRIACO

ITER A PONTE AENI

ITER A PONTE AENI

ITER AD AEMONA. Per Sisciam,

ITER A VINDOBONA

ITER A POETOVIONE

ITER A MEDIOLANO PER [note: ITALIA] ALPES GRAIAS

EX ITINERE A MEDIOLANO per Alpes Penninas

[note: Layden. ] A LVGDVNO

A TREVIRIS Agrippinam per Legiones.

ITER A TREVERIS

ITER A COLONIA TRAIANA

CAP. XXII. GERMANIA NOTITIAE IMPERII.

COMES ARGENTORATENSIS.

DVX MOGVNTIACENSIS.

DVX PANNONIAE.

SVB DISPOSITIONE VIRI SPECTABILIS DVCIS PROVINCIAE VALERIAE RIPENSIS.

DVX PANNONIAE PRIMAE.

DVX RHAETIAE PRIMAE ET SECVNDAE.

CAP. XXIII. GERMANIA TABVLAE PEVTINGERIANAE.

FRANCIA.

I. Itinera ab ostio Rheni vsque Nouiomagum.

II. A Nouiomago ad Confluentes.

III. A Confluentibus vsque Argentuariam.

IV. Ab Argentuaria Vemaniam.

V. A fonte Danubij vsque ad Germanicum.

VI. A Germanico ad Arelate.

CAP. XXIV. GERMANIA vetus comparata cum hodierna per Bilibaldum Pirckheimerum, additis nostris obseruationibus.

RHAETIA.

VINDELICIA.

NORICVM.