DECADES DVAE CONTINENTES VITAS THEOLOGORUM EXTERORUM PRINCIPUM, QUI ECCLESIAM CHRISTI SUPERIORI SAECULO PROPAGARUNT ET propugnarunt: COACTAE a MELCHIORE ADAMO SILESIO. Additi sunt Indices personarum et rerum. [Gap desc: illustration] FRANCOFURTI Sumptibus Ionae Rosae viduae. ANNO M. DC. LIII.

ILLUSTRIBUS AC MAGNIFICIS DOMINIS, D. IOANNI, AC D. ANDREAE FIRLEIS FRATRIBUS GERMANIS: BARONIBUS DE Dambrovviza: Dominis in Koczko, Woyza, Kozin, Holub, Osmiehovvicze, etc. Heredibus in orla, Poczaiow, Crupa, etc. Dominis summa mihi observantia perpetuo colendis, S.P.D. MEL. ADAMUS.

CElebrarunt anno superiore, Illustres et Magnifici Domini, Ecclesiae a Pontificiis erroribus in Germania depurgatae, Iubilaeum, de causis tum indicatis. Illis in panegyribus sacris cum necessario mentio esset facienda antesignanorum et primipilorum: qui regnum Papae galdio verbi, Spiritu Domini classicum canente, oppugnare atque attentare aggressi: in mentem venit: operae temporisque pretium facturum: qui vitas, rerumque per istiusmodi sanctos athletas, inregno Christi, pie fortiterque gestarum seriem, historico stylo complecteretur. Plurimum enim lucis, cuivis negotio et actioni adfert, perspicua omnium [Gap desc: Greek word] , consiliorum atque eventuum declaratio. Etsi autem egomet me unum omnium minime idoneum agnosco, cum inprimis hodier natempestate arduum sit, res gestasin literas mittere: qui eiusmodi historicum corpus

Vel modicum apte conficere possit: pio tamen studio et amore, virorum praeclare de Ecclesia meritorum, periclitari viriculas meas volui: atque affectus mei, erga sanctos manes servorum martyrumque Christi, gustum alique praebere. Eosine vitas, partium ab aliis conscriptas, partim ante nuspiam visas, colligere ac conscribere cepi, inque Decadas ordinis causa includere, Theologorum principum, qui extra Germaniam nati (nostrates enim doctores Euangelicos peculiare propediem celebrabit scriptum, DEO adspirante, bonis ve viris mecum mutuas tradentibus operas) apud Italos, Gallos, Britannos, Ungaros, Polonos, Danos, aliosque Europaepopulos, veritatem Evangelicam in lucem protulerunt et ecclesiam Christi propagarunt. Factum hoc bonis et piis ut verbose approbem, causa, puto nulla est: inimicis vero ac malevolis, ne animus quidem. Debetur hoc quicquid sit opellae memoriae summi bnesicii DEI Iehovae: qui affecta hac mundi aetate, tenebris discussis, clarissimam verbi sui lucem exoriri clementer voluit. Debetur secundo loco, toto tantisque meritis sancorum Christi servorum: quorum et cura omnis, per omnem vitam, in unici Salvatoris nostri gloria illustranda saluteque hominum provehenda, versata est, et mors veritati agnitae testimonium, non solum fatali delecto, sed quandoque ardenti e rogo, aliisque suppliciorum generibus, adomnem memoriam dedit illustrissimum certissimumque. Debetur deniqne hoc et piaeposteritati, si qua erit, cui exempla hisce in vitis praeclara, non solum adintuendum, verumetiam adimitandum, proponuntur. Illi aetati certe et hae vitae dicent: hoc credito, hoc fugito, hoc veritati affine est, hoc mendacio et errori, Cum vestri autem illustris nominis praescriptione, illustres et magnifici Domini, prodire in publicum hoc quicquid est scriptiunculae, volui: tum ut,

et meo loco, vestrae pietatis ac virtutis clarissimae innumeris praeconiis auctarium adicerem: tum ut animi grati memorisque beneficiorum argumentum aliquod ederem. Nam, quam veraereligionis virtutisque laudem, Vestrae Generos. a viris summis, non solum in Heidelbergensi, Basiliensive, sed et aliis celeberrimis, ante annos complures tulerunt? eandem etiamnum, ut crebrae ad nos e Poloniae florentissimorum ingeniorum, amore scientiarum, quemadmodum Imperator loquitur, exulum, voces adferunt, sincere constanter que DEI beneficio, tuentur, et quod omnes speramus vovemusque, tuebuntur. Quae vero a V. Generos. prolixe in me et gratiose profecta sunt: ea apud me in acceptorum syllabo perpetuo manebunt: deque gratia habenda, cum referendae nnnquam sim, numquam esse possim, semper monebunt. Vestro itaque favore clementi complectimini hanc Theologorum gravissimorum Decada geminam: et affectum saltem probate. Conatum aiunt in magnis rebus laudandum: etiam cum vires non respondent. Ita vivite ita valete, illustres animae, clara Poloniae lumina, quam diutissime, quam felicissime. Heidelbergae ad diem xv. Calend. Sextileis, anno duodevicesimo saeculi decimi sexti, a Messia exhibito.

INDEX THEOLOGORUM EXTERORUM, QUORUM heic vitae describuntur, secundum annorum emortualium seriem

ELENCHUS SECUNDUM Aphabetum nomina recensens.

ANtonius Sadeel.
Antonius Marloratus.
Franciscus Iunius.
Guilelmus Farellus.
Guilelmus Whitackerus.
Hieronymus Zanchius.
Immanuel Tremellius.
Ioannes Caluinus.
Ioannes Conxus.
Ioannes Lascus.
Lambertus Danaeus.
Nicolaus Hemmingus.
Petrus Boquinus.
Petrus Martyr.
Petrus Paulus Vergerius.
Petrus Viretus.
Robertus Rollocus.
Stephanus Szegedinus.
Theodorus Beza.
Thomas Crammerus.

IULII GUILIELMI ZINCKGREFII EPIGRAMMA In Vitas Theologorum extrariorum, MEL. ADAMI.

SIc Evangelium se terras fudit in omnes:

Ceu fulgur mundi templa repente ferit.
Hoc extra est stringit mortalia lumina tantum:

Illud in occidua pector a luce beat.
Hae sanctae testes animae: hae Hyperionis instar

Ante Deum illustres, ante hominesque micant.

VITAE THEOLOGORUM QUI SUPERIORI SAECULO ECCLESIAM CHRISTI PROpagarunt et propugnarunt.

THOMAS CRAMMERUS.

THOMAS CRAMMERUS in Angliae provincia Notingamiensi natus perhibetur, ann. Christi millesimo, quadringentesimo, octogesimo nono, die secundo Iulii: patremque habuisse cognominem ex generosa prosapia; matrem illustrem Agnetam Hatfeldam, pari et ortamloco, et virtute florentem. Puer cum primumper aetatem literis erudiri potuit, magistro usus est publico oppidi Asloctoniae liturgo seu administro: sed non elegantissimam nactus informationem, cum in minutioribus Grammatices rudimentis aliquandiu detritus, iamque satis praeparatus videretur: adolescens, annum agens decimum quartum Cantabrigiam, grandioribus imbibendis disciplinis, a matre missus fuit.

Inciderunt ipsius studia in illa tempora: quibus foeda barbaries, eiectis neglectisque politioris doctrinae auctoribus, omnes occuparat scholas: artium liberalium nomina duntaxat et numerus nota erant; res penitus amissae: Dialectica in nugas Sophisticas degeneraverat: Philosophia argutiis et quaestinum Labyrinthis, numquam finiendis, misere dilaniabatur: linguarum ac politiorum literarum usus vigebat fere nullus: Theologia denique ipsa eo prolapsa erat: ut articulis distinctiunculis onerata, quaestui magis paucorum; quam aedificationi multorum seruiret.

In eiusmodi ergo tempora cum incidisset felix Crammeri indoles: coactus fuit bonam adolescentiae partem, meliori dignam

institutione et aevo; Scoticis tricis, similisque notae quaestiunculis impendere, ad vigesimum usque aetatis suae annum. Tandem, post longas barbariae tenebras, ceperunt, sub id tempus saeculi decimi quinti a Christo nato, linguae et politiores literae paulatim effulgere et efflorescere: ceperunt Fabri et Erasmi libri in deliciis haberi, cum eleganti elegantiorum auctorum copia. Quorum cum Crammerus incredibili flagraret desiderio: ad [Note: Politiores literas amplectitur. Luc Euangeli nova. Controversias religionis studet cognoscere. Legit diligenter Biblia.] eos non aliter, quam ad cotem, quottidie priscam detergebat scabritiem, donec exorto tandem Martino Luthero, plenior ac felitior divinae cognitionis dies, mentes hominum ad uberiorem veritatis lucem expergefecit: Quo tempore ingtessus iam annum serme trigesimnm, ceteris posthabitis aliis studiis, animum ad causas religionis in utramque partem discutiendas unice appulit. Cum autem de rebus huiusmodi, commode iudicari non posse videret: insi perspectis, consultisque fontibus ante; quam sententiae alicui accedas: totum triennium sacrae scripturae monumentis perlegendis impendit. His igrtur non minus prudenter, quam feliciter iactis fundamentis, ubi iam sat collectum praesidii, ad iudicri maturitatem videbatur; ta quam avidus avarusque rerum bonarum negotiator, cepit tandem evolvendis omne genns auctoribus animum adicere: nulli tamen interim addictus parti, vel aetati: sed velut scepticus quidan, rerum omnium contemplator, vel Pythagoricus auditor onu es omnium opiniones tacito secum iudicio trutinabat. Veteres ita legebat scriptores: ut tamen recentiores non fastidiret. Interim in percurrendis, conferendisque scriptorum iudiciis, tardus quidem lector: sed vehemens erat observatur. Sine calamo numquam ad seriptoris cuiusquam librum accessit: ita tamen ut memoriam interim haud minus, quam calamum exerceret. Quicquid de re quaque usquam controversum, quae cuiusque auctoris sententia, quae sententiarum diversitas esset: breviter calamo exceptum, in locos communes, quos in hoc paratos habebat, tamquam in ordines digerebat. Aut si prolixior esset enotatio, locum saltem in auctore, numerum libri signabat; ut aliqua rei nota, ceu vestigium restaret ad memoriam.

Hanc studii rationem magna diligentia ursit tantisper dum ad annum progressus trigesimum quintum, titulum eum consecutus est; qui in Theologorum schola summus. Sub id tempus agitabatur de nuptiis regis Henrci 8. controversia cum Catharina, Ferdinandi Hispani filia. Haec cum prius Arthuro nupsisset fratri: hinclis per Theologorum Scholas nota est. et Academias: legitimum ne inire matrimonium posset cum altero fratre quae prius nupsisset alteri, esset que ab eo cognita, Cum igitur ab Episcopo Lincolurensi Longlando, ceterisque ecclesiae proceribus aliquot. regi persuasum essei; non legitimum esse tale connubium sed verbo

taneum: placuit tandem aliquot hominum doctissimorum ex utraque Academia Cantabrigien si, et Oxontensiad quaestionem [Note: Arbitri duodecim constituti. Inquis et Crammerus. Dicisio eius coniroversiae] eius rei pertactandam adhibere, risque decisionem causae committere. In hoc duodecimviratu erat et Crammerus: sed quia id temporis peregre aberat ab Academia: suffectus est ei alter, qui absentis suppleret vicem. Post longam ultro citroque disceptationem, tandem in hanc itum est sententiam a duodecim; ut coniugium, licet sua natura illegitimum non negarent, posse tamen, dispensante Romano Pontifice, legitimum fieri faterentur. Haud multo post reversus in Academiam Doctor Crammerus, suam rogatus super ea re sententiam: sic argumentis contendit, sic causam munivit, cum Doctoribus disputans; ut quinque ex his facile in suas pettraxerit partes. Unde mox per totam Cant abrigiam in circulis, in colloquiis, in symposiis, in scholis simul et privatis aedibus, publica iam materia frequensque quaestio omnium ore percrebuit: Num Papa facultatem haberet legem divinam relaxandi: ut fratri liceat fratris uxorem sibi adsciscere. Deventum denique est eo: ut a pluribus in diversam partem, hoc est, contra Pontificis auctoritatem sit iudicatum. Id ubi Stephanus Gardinerus, qui tum regi erat a secretis, post Wintoniensis designatus episcopus, intellexisset: regem ilico eius reic rtiorem fecit: que madmodum Crammerus quinque ex Doctoribus arbitris in diversam transdedisset sententiam; itemque alios eius Academiae complures. Quod cum rex audisset; Crammerum acceisit: multisque cum ipso superea re disquirit. Tandem pluribus ab eo edoctus rex, domum cum his mandatis remittit: fusius istis apud se tractatis per otium singula diligenter scripto consignet: atque adse quamprimum tramittat. Hoc expedito, rex Crammerum ad se reversum recta in Galliam ablegat eumque eo comitem de Villugia legatum, primarium doctorem Leum Oboracensem designatum Archrepiscopum, Stokisleum episcopum Londinensem: iuris praeterea Doctores et consultos tres, Trigonellum, Karnium, et Benettum: qui Lutetiae aliisque in academiis, super eo egocio cu Theologis contulerunt Ea in legatione ita se gessit Crammerus; ut literis ad regem de singulari prudetia, gravitate, et eruditione commendatus obtinuerit tandem: solus ut ad Caesare proficisceretur regis nomine controversiae istius diiudicandae causa. Erat tum Caesar in expeditione Vie nensi contra Turcam: quo tempore Crammerus, facto per Germaniam itinere, non paucos in suam prrtraxit opinionem, non solum extra aulam, sed etiam in aula Augusta, inter quos Cornelius Agrippa: qui de matrimonii huius negotio ita fertur legato sespondisse: veriorem esse quidem causam ipsius: sed palam id profiteri, metu Papae et Caesaris, non audere. Caesar aut a causae eiusmodi cognitione abhorrens totam quaestionem ad Pontificiam curiam reicit. Quocirca domum evocatus Crammerus, non multo post Romam eadem de

re legatus ad Pontificem proficiscitur. Hic nihilo segnius remegit, diu multumque cum illis colluctatus: donectandem primarii Pontificis Theologi, in Pontificia Academia Rotomagensi, argumentis adacti rassi sunt: Hoc quidem matrimonii genus divino adversari praescripto: ita tamen ut nihil obstaret, quin, dispensante Romano Pontifice, haberipro legitimo possit. Contra, non posse, Crammerus contendit acriter. Interea dum haec aguntur fatis concedit Archiepiscopus Cantuariensis Guilemus Waramus: inque eius locum hic Thomas Crammerus surrogatur.

Haud multo post, ut ansa ansam trahit, ita quaestionem hanc de nuptiis, alia excepti quaestio de Pontificis iure: ut iam in publico totius regni conventu (Parlamentnm Gallico vocabulo dicunt) de primatu Romanae ecclesiae dubitari coeptum sit. Atque hic demum novo Archiepiscopo vetus illa excerpendi colligendique ratio plurimum profuit. Incumbente enim in ipsius potissimum humeros universa negotii mole, solus omnes omnium Pontificiorum obiectiones excepit, retudit, profligavit: ac quid de Romano Pontifice, omnique eius auctoritate, statuen dum sit, ex ipsis fundamentis explicavit: Dominatum Pontificis nullo soripturae fundamento niti: sed affectata et ambitiosa hominum tyrannide in vectum esse. maximam in terris potentiam Caesari, regibus, ceterisque Dynastis deferri: cui episcopos, presbyteros, pontifices et cardinales, perinde ut alios subici necesse sit. Proinde nihil esse. cur Romanus ceteris auctoritate praesit episcopis: suos illum magistratus agnoscere, ac in ordinem cogi oportere. Inter suos concedi ei auctoritatem: sed tam insolentem atque immoderatam sedis Romanae amplific ationem, nullo modo ferendam. Rectissim e igitur videri sibi, fore; si, regis ordinum que unanimi consensu, ambitiesus episcopi illius dominatus ex Anglia proftigatus, intra suam Italiam, tamquam inter ripas, coerceatur. Hisita in Parlamento actis et decretis, aliquanto post rex cum reginaiure Ecclesiastico, Ad Archiepiscopum [Note: Rex et regina ab episcopis citantur. Rex citationem accipit. Regina abnuit.] Cantuariensem et Stephanum Gardinerum Wintoniensem, qui iudices huius matrimonii fuere constituti, citatur Dunstabliae, auditurus divinae legis hac de re sententiam. Nec recusavit rex divinae se cognitioni sistere, paratus ad omnia legitima. Regina autem eorum iudicia detrectans, ad Pontificem causam omnem referre maluit: verum explosa Pontificis e regno auctoritate, [Note: Provocatio ad Pontificem in Anglia prohibita Steph. Gardi nerus sub dole fovet Pontific. part.] cum decreto publico sancitum cautumque esset: ne quis extra regni fines ad Romanum Pontificem de quacumque reprovocaret: iudices nihil cunctati, ex verbo Dei illegitimam matrimonii copulam pronuntiant, ac nexum dissolvunt. Wintoniensis autem, etsi in ordinum comitiis palam conceptisque verbis Pontificiam dominationem abiurasset: sub pectore tamen vulpino tectum gerebat spirabatque erga Rom. Pontif. favorem. Contra vero Archiepiscopus, id quia tes erat intelligens, nullam esse ecclesiae reformandae spem, vigente

Pontificis potestate; exturbata nunc illa occasionem arripit: et ecclesias ad saniorem Christi disciplinam, ac primitivae ecclesiae archetypum paulatim revocat: simulque cum ciecto Pontificis primatu, errores haereses, et corruptelas illius intra suae ditionis pomeria evertit. Nec eo contentus, porro apud regem partim sua, partim aliorum appellatione impetrat: utcertis ad hoc delectis episcopis doctisque viris daretur negotium: ut, collatis inter se sententiis librum institutionis ecclesiasticae, ab omni superstitione Papistica purum, componerent. Fuere eo in numero Stokisleus epipiscopus Londinensis, Gardinerus, Wintoniensis: Sampsonus, Chestrensis: Repsius, Norvvicensis: Goodrikus Eliensis: Latimerus Wigorniensis: Shaxtonus, Sarisbur. Barlaus S. Davidis.

Interea autem Wintoniensis ille, pro suo in Romanesem studio, cum tribus quatuor ve aliis eiusdem farinae episcopis; dat operam sedulo ac subtiliter: utiura omnia ac canones veteris idololatriae et superstitionis, quantum possit, rata retineat. Victus tamen veterum Patrum vetustioris ecclesiae, vetustissimi verbi caelestis auctoritate, cedit tandem, libroque subscribit: quem ab auctoribus, Spiscopalem nuncupabant.

Ex eo libro apparet: nondum satis instructum in doctrina sacramentorum fuisse Cantuariensem: cum in eo [Note: corporalis.] realis Christi praesentia statuatur: additum praeterea de statuis colendis: quamquam posterior hic articulus non Episcoporum fuit, sed regis manu adscriptus postea, non sine impulsu (ut fuit suspicio) Wintoniensis.

His ita constitutis, caeptum est deinceps de monasteriis abolendis agitari. Regis huc tendebat animus: ut universus coenobiorum census in fiscum inferretur: contra Archiepiscopo aliisque ecclesiasticis visum est: magis e re atque officio fore Christiano: si quic quid ex bonis monasteriorum, quod quidem immensum erat: in necessarios egenorum ac scholarum ussus converteretur. Hacre nonnihil regis voluntas adversus Archiepiscopum eiusque doctrinae socios immutata, instigante maxime Gardinero: qui omnes captabat occasiones Euangelii retardandi; sex [Note: Quos habet Sleidanus lib. 12. Comment. sub an. 1539.] illos articulos, summam religionis Pontificiae continentes, promulgavit: plenoq. Parlamenti consensu firmavit. Sex isti articuli quantam stragem innocentissimorum martyrum per annos octo dederint: aliis e monumentis historiarum et martyrologiorum cognosci potest. Quamquam rex postea, remittente ira, perpendens, quod res erat, Cantuariensem cum suis, quicquid hic movissent, non protervia animi; sed simplici conscientia factitasse: mitius agere, et quorundam asperitatem articulorum lenire, nonnihil in animo fertur habuisse; plura etiam fortasse facturus, si supervixisset. Sed istas instaurandae religionis partes voluit divina providentia [Note: An. 1547. 3. lan. aetat. 56. ??? Henr. rex Angliae.] filio relinquere Eduardo: qui post partis [Note: Eduardo 6.] funus imperii fasces capessens

etiam dum puer, instinctu inprimis avunculi sui Eduardi comitis Herfordensis, Angliae protectoris, et Crammeri Archiepiscopi, adhibito ordinum consensu, sex illos articulos primum antiquavit: deinde et secundae reformationis librum alterum, mox item tertium (ut maiora in dies religio sumit inerementa) priore perfectiorem, sub nominis sui auctoritate evulgavit.

Verum ut nihil est in rebus humanix perpetuum, nec diu felix, promerentibus sic peccatis nostris, post sectum regni suiannum, in morbum incidens summae spei princeps, cum fatalem horam adesse sentiret, nec diurius superesse vis venenati morbi pateretur; regni hereditariam successionem, reiecta Maria sorore in Pontificias partes insaniente, in Ioannam Suffolciam Henrici regis ex sorore neptem, suasu Senatus legato reliquit. Huic Eduardi testamento cum regni proceres et ordines iudicesque ad unum omnes subscripsissent: accersitum Crammerum Archiepiscopum idem ut faceret rogarunt. Hic vero legitimae successionis ius violari neutiquam aequum existimans; nec iuramentum prius in Mariae successionem datum negligendum, primo acriter recusavit. Sed in familiare colloquium regis decumbentis admissus, cum ille urgeret, et religionis periculum ob oculos poneret, post longam cum proceribus et legumperitis disceptationem, publico Senatus consulto aegre subseripsit.

[Note: a. 1553 d. 6. Iulii: natus anno 1537. d. 12. Octob.] Exstincto postea Eduardo rege, adolescente septendecim serme annorum, non sine regni totius ingenti luctu, Senatus continuo per praeconem Ioannam illam, invitam licet, reginam renuntiat. Ea res universae fere plebi valde fuit ingrata, non tam quod mariae illi faveret; quam quod filius ducis Northumbriae, cui Ioanna nupserat, rex suturus v debatur. Gliscebat eodem tempore capitalis inter patricios et plebeios discordia, ob iniurias quasdam agrarias, et immoderatas expilationes. Tum inter ceteros dux Northumbriorum minime omnium gratus vel ob recentem rusticorum Northfolcensium stragem, vel ob occultam regis veneno sublati suspicionem. Auxit vulgi odium, ducis Somerseti, clarissimi regis avunculi memoria: quem Northumbrici ambitio bis carceri, tandem etiam neci dederat; cum esset regni protector. Maria interim in tam tumultuoso rerum slatu, dum Northumbricus comparata tumultaria armatorum manu, ad eam opprimendam properat, facta ad populum provocatione, brevi tempore iustas militaris plebeculae copias contrahit. Quod simulatque senserunt, ex patricia nobilitate nonnulli, daficere et ipsi ceperunt. Itaque augescentibus in horam magis magisque mauriae rebus; Northumbricus, ubi studia et animos vulgi videt, suis diffisus rebus, Cantabrigiae dum se in tuto continet, facili momento a Marianis est oppressus et captus Londinum reductus, inquearcem missus. Maria stabilita regnis possessione

firmatisque rebus, paulo post Londinum et ipsa subsecuta, principio Ioannam tenera adhuc aetate, sed senili raraque doctrina ac probitare adolescentulam, atque hac in re insonrem postquam nulla ratione a fidei suae constantia flectere quivit una cum marito, capite plectit. Nec longa interiecta mora, utriusque parentes Northumbricum et Suffolcium Duces, ad idem supplicium poenasque rapit. Reliquis vero nobilibus, qui reginae illi nomen dederant, pecunia tantum mulctatis, omnibus ignovit; praeter unum Cantuariensem: qui etsi per amicos soilicite peteret veniam; adeo tamen nullam impetravit; ut nec aspectu semel Regina eum fuerit dignata. Quippe nec dum causae irarum, saevique dolores, exciderant animo: manet alta mente repostum iudicium Mystae, spretaeque iniuria matris. Accessit insuper, praeter divortium illud, mutatus religionis status: quae omnia Archiepiscopo maxime auctori imputabantur.

Interea dum huc fiunt, evulgatur multorum oreiactatus rumor, Archiepiscopum reginae pollicitum, captandi favoris graria, missam se, ex vereri instituto, funebrem, in fratris defuncti exsequiis decantaturum. Nec defuerunt, qui Missam iom etiam Cantuariae ab eo celebratam, vulgo disseminarent. Qua inre non abfuit papistarum sine dubio quorundam, ac praecipue (ut fertur) Doctoris Thordem artificum, quo vel Archiepiscopo maiorem apud populum invidam conflarent: vel ut nominis illius obtentu, ad missae auctoritatem conciliandam abuterentur. Huie rumori, mature occurrendum ratus Crammerus, publico scripto, quod typis exscriptum est, in hunc se purgat modum; ut Satanae antiqui hostis consutas fraudes et technas se non ignorare diceret; qui ut ipse a principio mendax sit, et mendacii pater: ita et ministros excitet suos; qui iisdem artibus Christum veramque eius religionem numquam non impetere pergant, atque id hoc ipso maxime tempore. Cum enim nuper Henricus 8. cepisset nonnihil Latinae missae errores emendare, postquam succedens Eduardas silius ea prorsus sublata, Cenam vere Dominicam in legitimo usus reponere: contra statim adversarii ceperunt fremere, tumultuari ac insanire; nihil ferentes minus, quam se a Latina missa, tam quaestuosa avelli. Idque ut saoilius perficiant; exstitisse quosdam qui sui nominis praetextu abutantur; quasi ipsemet missam Cantuariae iam revocasset: idemque porro in aede Paulina facere; reginae sit poolicit us. Quod ad se attineat; se tam delicato, aut irritabili ingenio non esse: ut calumnias malevolrum quibus iamdudum callum obduxit, ferre sine stomacho nequeat, modo intra privatam consistant iniuriam. Iam vero cum non famae suae, sed divinae gloriae illae afficiant: aequo animo nequaquam ferendas esse. Quocirca monere ac rogare se omnes; ne istiusmodi rumusculis fidem habeant: quasi

ipse de missa reficienda cogitarit umquam. Auctorem huius rei Cantuariensi in ecclesia monachum fuisse levem, futtilem, ac parasitum. Quod ad reginam abundet testari posse; nun quam apud eam se verbulum hac dere fecisse: imo si concessura illa sit; non dubitaturum se libri illius, Eduardo rege Parlamenti suffragiis approbati, patrocinium publicum, contra quosuis per universam Angliam adversarios suscipere: eumque tum exemplis Ecclesiae veteris, tum sacrarum literarum veritate tueri. Cum e diverso missa adeo nullam habeat vel Christi, vel Apostolicae ecclesiae approbationem: ut ex diametro repugnet; et praeterea non dicendas blasphemias complectatur. Et quando multi sint; qui sive inscitia, sive malitia occaecati doctrinae D. Petri Martyris detr abant; recipere se eius nomina audacter, si liberam in disputationem per reginam venire liceat, ipsos duos, cum quatuor vel quinque aliis, quos ex omni numero sibi essent adscituri, universam religionis causam, sub Eduardo propaga. tae, facile cunctis mortalibus approbaturos: modo res ipsa divini verbi iudicio et auctoritate decernatur: nihil etiam aliud ab adversariis postulaturos; quam ut totum disputationis negotium literis consignatum, in acta referatur: orbique publice evagetur: quo vel sic omnis tergiversandi raetractandique facultas adimatur. Quae conditiones, si ut aequae sint, ita a regina admittantur: id effecturum se citra omnem dubitationem: ut, quae religionis reip. Ecclesiasticae fuerit sub Eduard do principe constitutio, a scriptis divinae et Apostolicae veritatis quam minimum recedere videatur.

Haec Crammerus tunc in lucem dedit, magno quidem animo; sed parum, ut videtur reginae mentem, veteresque odii causas perpendens: implacabili enim animus eius odio flagrans, ob maternum repudium; nihil aliud iam diu in votis habebat; quam Crammeri necem. Nec deest, principibus praesertim, unquam nocendi causa; quoties in caput grassari cuiusquam libet.

Venit haec Crammeri epist. in procerum consilii manus: qui cum ex accersito intellexissent; scripti eius auctorem esse; in carcerem eum [Note: Factum Ann. 1553. Crimine maiestaris laesae absolvitur: haereseas damnatur. Oxonium aebducitur.] abduci iubent: mox etiam maiestatis reum condemnant. Regina autem, cum honeste non posset, ceteris qui in eadem causa fuissent, absolutis, huic quoque non condonare: qui postremus omnium invitusque subscripsisset: missa hac actione, cepit haereseos eum postulare. Hoc Crammero valde accidit gratum: quando iam causam non suam, sed Christi, non reginae, sed ecclesiae agi intelligeret.

Hoc in statu cum Crammeri res essent: visum reginae ex suorum consilio: ut Oxonium abduceretur, cum eius Academiae doctoribus et theologis disputaturus. Interea Oxoniensibus clam denuntiatur: se accingant, quantumque possint ad congressum parent. Erat quidem iam a regina et episcopis conclusum; quid de Crammeri capite statuere placeret: sed ut sub legitima actionc crudelitas tegi posset, disputatio ista fuit decreta.

Venltergo Oxonium Crammerus: disputatio sollennis ad diem certum indicitur: summae rei Westonus, praetorius iudex, praefici. tur: Crammero, eadem in causa et periculo duo Episcopi, Nicolaus Ridlaeus Londinensis et Hugo Latimerus Wigorniensis, adiunguntur. Tres isti ad causam cum Theologis disceptandam simul, sed antea semper careceribus disiuncti, die decimo sexto Aprilis, anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto, in schola Theologicapro se dicturi adesse iubentur. Initium factum ab Archiepiscopo Crammero; cui biduum constitutum; ut uno die obiectionibus reponderet; altero quae vellet, obiceret: idem duobus reliquis indultum. Sed hic longum foret commemorare, quanta animorum acerbitate, quibus partium studiis, quo strepitu, quibus cachinnis, convitiis, explosionibus ac praeiudiciis res gesta sit: ut non disputatio, sed conspiratio, non disputantium, sed Bacchantium tumultus ac turba adesse videretur. Saepe decem aut duodecim simul, quasi agmine facto in Crammerum invadebant, de palma impudentiae certantes, Westono agonotheta e sublimi Theologicae maiestatis solio Corybantum turbas despiciente; et interdum etiam, ne [Gap desc: Greek words] esset, tela amentata proiciente. Accusatis autem loqui nisi ex praescripto Theologorum non licebat; et si quid praefari, aut liberius pro se dicere incipiebant: mox e sublimi ille cathedra, ad rem descendere iubebat: si argumenta accuratius prosequi volebant, quod saepe necesse: confestim audiebant: concisis Domine, concisis argumentis. Hoc est sententias amice conferre: hoc errantes placide in viam reducere: hoc alienis malis apposite medicinam adhibere. Exitus itaque disputationis fuit hic: ut cum tria capita seu tres conclusiones ad discutien dum essent propositae; vix unum satis cum Cantuariensi examinarint Theologi; nihilominus tamen quasi de omnibus convictum condemnarint, et in carcerem iterum cum hastatorum ac spiculatorum manu reducendum curarint. Habetis ita victum, habetis et vinctum, habetis denique eondemnatum Crammerum.

In squalore itaque carcerum dum biennium fere misere excruciatur: a regina et episcopis subornantur; qui quod argumentis et disputando non poterant, blandiciis ac promissis tentarent; eumque ad defectionem sollicitarent. Videbant enim non mediocre se vulnus accepturos; si in sententia perstitissent: contra plurimum e re sua fore, si unus hic ante signanus palino diam cecinisset. Confluunt itaque ad eum frequentes Theologi, inter quos primi Henricus sidallus Anglus, et frater Iohannes Hispanus de villa Garcina: qui omnibus adhibitis machinis animum eius ex pugnare [Note: Idem fecig Reg.] annisi sunt: nunc reginae et procerum gratiam nunc vitae et dignitatis obtinendae spem suggerentes; nunc negotium factumque ipsum elevantes; nunc genus mortis atrocissimum et

probrosissimum exaggerantes. Aut in flammis vitam finiendam, quod omni aetati et conditioni acerbum: aut subscriptione brevi conservandam, quod factu facile et ipsi maxime salutare. Restitiit his et similibus Sinonum blanditiis aliquantisper macula praesulis constantia: sed cum finem illi facerent nullum sive im portunitate eorum fatigatus, sive timiditate sua victus, tandem manus dedit, spe vitae, ut videtur, et temporum feliciorum, longea. praeter conscientiam; utires satis indicavit Sed ira arcanis Dei consiliis visum; ne vel summo in hocviro virtutes sine omni naevo nimiae aliis admirationi essent; vel ut Theologorum industrius hoc facto patefierent mendacia; vel etiam ad minuendam nostrarum virium fiduciam, et ostendendam Dei in erigendis lapsis benignitatem. Erata. palinodiae, cui sub scrip sit, haec a Theologis praefcripta formula:

Ego Thomas Crammerus anathematiso omnem Lutheri et Zuinglii haere sin, et quodcumque dogma sanae doctrinae contrarium; confiteor vero et credo firmissime unam sanctam et catholicam Ecclesiam, extra quam salus non est, atque eiusdem in terris supremum agnosco caput Episcopum Romanum, quem fateor summum esse pontificem, et Papam, et Christi vicarium, cui omnes tenentur subesse fideles. Iam quod ad Sacr am enta attinet, credo et colo in sacramento Eucharistiae verum Christi corpus et sanguinem, sub specialibus panis et vini, verissime, circa ullum tropum et figuram contenta, con versis et transsubstantiatis pane in corpus et vino in sanguinem Redemptoris divina potentia. Atque insex aliis Sacramentis (sicut in hoc) id credo et teneo, quod universa tenet at sentit Ecclesia Romana Credo insuper purgatorium locum, ubi adtem pus cruciantur defunctorum animae, pro quibus sancte et salubriter orat Ecclesia: sicut et sanctos colit, ad illosque preces effundit. Demum in omnibus me profiteor non aliud sentire, quam Ecclesia Catholica et Romana tenet: ac mepaenitet, quod aliud unquam tenuerium ac senserim. Deum autem supplex oro, ut pietate sua mihi condonare dignetur, qua in illum et eius Ecclesiam commisi: fideles simul rogo et obsecro: ut pro me preces effundant. Eos autem qui neo aut exemplo, aut doctrina seducti sunt, per sanguinem Iesu Christi obtestor, ut ad Ecclesiae redeant unitatem: idemque dicamus omnes, ut non sinc in nobis schismata. Postremo sicut me subicio Catholica Christi Ecclesiae, eiusdem supremo capiti: ita me submitto Philippo et Mariae Angliae regibus: atque eorum legibus et decretis: et testor Deum Opt Max. haec in nullius gratiam, nullius metu a me confessa: sed ex animo et lubentissime, ut meae et aliorum simul conscientiis consulam et prospiciam.

Per me Thomam Crammerum.
Testes huius subscriptionis Frater Iohannes Hispanus de villa Garcina.
Testes huius subscriptionis Heinr. Sidallus Anglus.

Hac sub scriptione expressa Theologi nihil morati, statim rypis excusam evulgant: adduntur ad maiorem fidem, cum sollenni subscriptione Thomae Crammeri nomen, simul et recantationis testes Interim Crammerus incerta erat vitae suae a Theologis promissae exspectatione. At illi facti iam voti compotes eaetera satis curanda permiserunt, ut fidos decet Theologos. Regina iam tempus nactaveterem ulciscendi dolorem, recantationem perlibenter quidem accipit: Catervm de mortis persequenda sententia adeo nihil remittit; ut periculo etiam non abessent, qui ausi pro eo interpellare. Hic v. Crammeri res in misero sane statu fluctuabant; cui neque apud conscientiam, quam violasset; neque apud adversarios quos placasset, quicquam erat tutum: utiam nec honeste mori, nec vivere in honeste liceret. Itaque dum captat compendium in duplex se dispendium conicit, ut neque apud bonos tacitam ignominiam, nec apud malos apertani vitare perfidiam posset. Interea dum haec, ut diximus in carecere gerunt inter Theologos: Regina occulta cum suis de tollendo Crammero consilia agitat: cui non dum saevum hoc Reginae odium innotuerat, et qui nihil minus, quam mortem tunc exspectabat. Quid multis? paulo ante eum diem, quam regina neci illius destinarat; accersito ad se D. Colo clanculum mandat: ut contionem funebrem in diem mensis Martii vicesimum primum, Crammero exurendo paret: simulque de voluntate sua, quid ea in contione fieri placeret, accurate et ordine edoctum dimittit. Advocantur mox et D. Vilianus de Tamo, et D. Shandoius, Barones: D. T. Briggius, et Iohannes Bronnus, equites aurati, et alii dynastae: et Oxonii die Dicto cum suorum turmis adesse iubentur. Colus acceptis a regina mandatis, pridie supplicii ad Crammerum in carcerem ingreditur, exploraturus num in fide Catholica persisteret. Cui cum Crammerus se in fide Catholica in dies confirmatiorem fieri respondisset; discedit carbonariam contionem, vere carbone dignam, parat, mentione nulla necis interim paratae facta.

Fatali Crammeri die iterum redit, rognas numquid pecuniae haberet? cui cum ille nihilsibi esse respondisset: quin decim ei coronati, in quoscumque vellet distribuendi, numerati sunt. Post ad fidei constantiam eum hortatus, abit; ea quae ad contionem pertinerent, curaturus. Nec dum advenerant, qui exspectabantur Barones et Satrapae; cum adrepit frater ille Hispanus, schedulam cum articulis adferens; quos Crammerus in publica ad populum palinodia recitaret: flagitat praeterea, sua manu describat ac nomine signet. Quod ubi factum, porro flagitat fraterculus [Gap desc: Greek word] : ut aliud exemplum describat: quod sua consignatum manu ipse haberet. Factum hoc quoque. Subolfecit rem Crammerus; nec dissimulandi tempus iam esse ratus; precationem cum adhortatione ad populum habendam, in sinu occultat.

Interea iustitiarii et ordines illi, cum aliquot ex reginae senatu Oxonium veniunt: multitudo populi, tali in casu ut fieri

amat, confluit: suspensis animis eventum exspectant: pars Pontificiam Superstitionem confirmatum a Crammero iri, spirantes: pars quiduis potius, quam hoc de tali viro in extremo vitaeactu sibi pollicentes. Ut enim religionis studia diversa; ita et vota. In tanta ex spectatione et turba tandem e carcere Craomerus prodittad templum Academiae D. Virgini sacrum perducitur: praeit Maior urbis uti apellant; sequuntur ordine Senatores: post hos Crammerus duobus cinctus fraterculis: qui inter eundum obmurmuran dis mutuo Psalmorum versibus sibirespondebant. Limen templi ubi tactum, illi canticum Simeonis exorsi ad locum destinatum perducunt et deserunt.

Eregione suggesti scena erat paris altitudinis Crammero martyri futuro erecta: ubi tum Colus ad contionem se accingit, ille exspectat. Enimvero miserum spectaculum! Qui nuper Archiepiscopus, Angliae primas, regis fuerat consiliarius: tunc pannosa et semipexa toga, pileo quadrato ac detrito sordidatus, omnium contemptui ac iniuriae ex positus, non tam calamitatis suae, quam inconstantis vitae videbatur quemvis admonere. Ipse tamen numquam magis admirandum et spectabilem, quam eo ipso die se praebuit. Tum cnim demum vera se exserit humilitas, sincera patientia, ardens ad Deum lamor, profundus in spiritu gemitus: cum absoluto vitae eurriculo, omnuim eiusmodi crepundiorum mundanorum spes est praecisa. Hoc ergo habitu ubi in scena aliquandiu constitisset; ad columnam proximam conversus, flexis genibus, sublatisque ad caelum manibus, seml iterumque est precatus. Interea Colus conscenso suggestu contionem exorditur: cuius argumentum a Tobia et Zacharia erat desumptum. Hos cum initio ob constantem in vero Dei cultu perseverantiam laudasset: mox in tres deductam partes, sollenni scholarum more, contionem totam distribuit: primum de misericordia Dei: secundo de illius iustitiae manifestatione, demum de secretis principum non retegendis dicturus. Inde ab exordio progressus, sumpta mox occasione orationis in Crammerum detorquendae, multo verbocum calore cum eo expostulat: quod imbutus aliquando sanae et catholicae doctrinae sensu, in heterodoxam perniciosique erroris disciplinam dilapsus sit: quam non solum scriptis, omnique conatu propugnasset: sed et ceteros, ut idem facerent multa largitione, velut propositis erroripraemiis pelliceret, pellectosque modis monibus soveret. Summa autem haec tripartitae declamationis, ut diceret; divinam misericordiam sic cum iustitia temperari; ut poenas neque pro delinquentium meritis exigat omnino Dominus; neque nullas tamen idem irroget aliquando, etiam resipiscentibus. Sicut in Davide cui optione e tribus data poenarum generibus, quia potissimum vellet, deligendi: atque is pestilentiam elegisset triduanam dimidium temporis condonasse illi Dominum, universum tamen non remisisse. Idem et in ipso nunc fieri similiter, cui etsi iam resipiscentis ab erroribus venia atque reconciliatio, iuxta canones

non immerito debebatur, esse tamen causas, cur Regina atque Senatas mortis supplicium in praesentia ei adhibendum censeat: quarum nonnullas ipse, nimium ne miretur, esset auditurus. Primum quia maiestatis reus, Regis patris sui, atque matris legitimam solvisset coniunctionem, praeter pontificis Rom. quum metropolites esset, auctoritatem. Deinde quod haereticus fuisset: quo auctore, ac unico fonte, quicquid haereticorum dogmatum, et schismaticarum opinionum totiam annos invaluisset per Angliam, dimaenasset. Quarum ille non occultus modo fautor, sed et acerrimus esset propugnator, usque ad extremum vitae suae tempus scriptis et argumentis publice privatimque eas disseminans, non sine ingenti Ecclesiae Catholicae ruina et iniuria. Porro sic aequum videri iuxta talionis legem, ut quemademodum Thomae Moro regni cancellario pro Ecclesia morienti, Nothumbriorum dux moriens respondisset nuper: item sit rursus aliquis, qui Fishero Roffensi quoque respondeat. Quoniamque Ridlaeus, Hoperus, Ferrarius, paria facere ei viro non potuerint, congruum videri; ut Crammerus, his ad explendam hanc talionis partem, adiungatur: Adhaec alias quoque, tum iustas, tum graves Reginae atque Senatui esse causas, quas in Vulgus eo tempore efferrineutiquam dicebat convenire. Post haec conversus ad auditores, huius omnes admoneri exemplo praecipiebat. Nullam in rebus humanis celsitudinem esse tantam, quae polliceri sibi in terris possit securitatem Divinam vindictam aeque universim patere, parcereque nemini, Caverent igitur sibi, ac suis discant parere principibus. Reginae maiestatem si tanto non parceret viro, hoc minus, in eo causae genere parsuram ceteris. Nihil esse quia vel in opibus aut generis quantalibet potentia quis quam erroris sibi constituat patrocinium. Ante oculos modo habere, unde omnes edoceantur, cuius porro calamitate suam quisque fortunam metiatur: quippe quiex eo splen doris fastigio, quo nihil fuisset secundum regem in regno florentius, in tantum squalorem, quantum omnes viderent, corruisset: ex primario plebeius, ex Archiepiscopo et Metropolite captivus, ex gratioso damnatus: adeo infra omnes absectus infimos, ut neque spem meliori, nec locum peiori fere fortunae relinquat. Postremo ad Crammerum iterum, reversus monere ac rogare plurimum; ut quod necessario ferendum sit, aequo fortique ferat animo. Etsi in hac vita, veniae sit spes praeclusa: non defuturam tamen apud Deum resipiscentiae mercedem. Proponeret ante oculos latronis seram, sed felicem paenitentiam: cui adeo nihil nocuisset, prioris vitae apud Christum labes; ut eodem die comes sit illi adscitus in paradisum. Neque vero id spect aret solum, quam carni grave quia pateretur, sed mentem ad Deum referret magis, qui neminem supra vires tentarisustineret. Quod quum ita sit, nihil esse, quod de divina ope addubitet: quin trium Hebraeorum, Laurentii, Andreaeque exemplo, vel flammae ardores ei mitiore, sit redditurus, aut vires certe perferendi additurus. Hoc unum certissimum modo esse: Deum

suis nun quam cultoribus defuturum et in vocantibus His ita peroratus finiturus tandem orationem. quum iam horas pene duas suos detin visset, ultimo loco, agit Deus obnix e gratias, quia eum virum, post tot tantos labores et confictus ne quic quam hactenus in eo convertendo insumptos nunc demum in supremo vitae exitu, ad Ecclesiae suae caulas revocari, resanarique voluerit; quentum, quum honorib cir cumflueret, vita indignum: numc quum vivere non liceat, indignum morte esse dicebat. Ceterum, ne nil secu!auferret solatii, acturum se quidem sedulo, adeoque polliceri sacerdotum omnium quotquot adessent; nomine, exsequiis, missis, ac inferiis per omnes Oxoniae Ecclesias, abusto in animae eius subsidium parentatum rir.

Interea Crammerus quanto maerore perculsus per totam sederit contionem, quantaque affectus animi esset perturbatione: ipse solvae longe rectius, quam cuiusquam narratio indicaverit. Oculi certe et manus nunc in caelum porrectae, nunc in terram depressae, luctus ac maestitiae imaginem flebilem praebuerunt. Pluries quam vicies per intervalla lacrimis ubertim pro fusos os senile mirandum in modum distillabat, maximea. tum, cum precationem populo recitaret. Incredibile dictu quanta commiseratio omnium occuparit animos, vultum tam lugubrem, tantasque lacrimas in venerandae dignitatis sene intuentium. Finita tandem contione Colus multitudinem quae iam discessum parabat, ad preces revocat, quib peractis, fratres (inquit) ne quis vestrum de seria viri huius conversione et paenitentiae ambigat, ipsum modo coram hic loquentem audietis Itaque precor D. Crammere, ut, quod facturum te tam dudum pollicitus es, iam re praestes, veramque fidei tuae, ac indibitatam rationem publice explices, quo omnem de te suspicionem eximas mortalibus, teque vere Catholicum cuncti esse intelligant. Faciam, inquit Archiepisc. et libenter, cumque dicto ad plebem haec praefatur: Rogo vos, Carissimi in Dominio commilitones et fratres: ut Deum pro me deprecemini, ut mihi peccata condonet: quae supra humanum modam immensa multaque exsistunt: sed inter omnia unum mepotissimum hoc tempore anxium habet et sollicitum de quo praecedente oratione fusius audietis. Moxque e sinu precationem depromit, quam coram populo hanc vere in sententiam recitat.

O summe et immense caeli Pater, o Filipatris redemptor orbis, o S. Sp. per sonae tres, unus Deus, misereat te, precor, mei perditi ac nefarie peccatoris. In caelum terramque plus quam fando exprimi possit, offendi, Quo me vertam igitur? unde praesidium petam? In caelum oculosiattollere putet: iun terra nus quam suppetit auxilli copia. Desperabo igitur? Absit. Tu clemens natura Deus cuius neminem aversatur misericordia, qui abs te peccati remedium, et solatium miseriae et aerumniarum petit. Ad te proinde me totum confero: Tibi me dedo, cui scelerum meorum et peccatorum magnitudinem supplex confiteor. Fit pro inexhausta et ineffabili bonitate tua miserere mei. Magnum hoc mysterium verbum carne factum, propaucis, aut levibus noxis editum orbi non fuit. Tis caelestis pater, filium tuum Dominum Iesum Christum morte obieceras haud pro exiguis, sed pro omnibus, aedeoque maximis totius orbis flagitiis, quandocumque ad te peccatores toto convertuntur animo, sicut ego nunc Domine Deus, omni voluntate

me tibi trado, Itaque tu Domine, pro immensitate tua erga miseros pietatis, misere mei. Nihil meorum respectu meritorum abste falgito, sed propter nominis tui gloriam, ut illustretur, et propter filium tuum Iesum Christum unice tibi dilectum, utadscribatur non nobis, quicquid abste proficiscitur. Nunc it aque sicut ab eo edocti sumus, verbis filii tuicompellamits: Pater noster, qui es in caelis, etc. Qua demum absoluta oratione, quam non sine multis lacrimis, una cum populo cum eo comprecante effuderat, erectus iterum in pedes, hac usus est paraenesi. Sic comparatum est cunctis fere mortalibus ut morituri sub ultimum vitae exitum, hortationem apud suos aliquam relinquere audeant, quamatum memoriam sui apud auditores diuturniorem, tum ipsis etiam insigniorem aliquem fructum pariant. Fieri enim solet, ut plus fere momenti paucula in supremo discessu verba in animis amicorum habeant, quam in reliqua vita quam libet multae contiones, itaque enixe Deum precor Opt. M. eam mihi h. t. gratiam largitur, ut quae discessurus nunc ap. vos dicturus sum, tum divinae gloriae maiestatem, tum vestram in illo salutem pro vehant atque amplificet. Principio dolendum illud ac deplorandum: usque adeo pleros que hodie mortales caeco huius mundi studio abripi: ut divini amoris, regnique caelestis, nulla interim, aut perexigua habeatur ratio. primum igitur atque ante omnia vos hortor obtestorque, fratres, ne patiamini vobis a blandis mundi huius veneficiis imponi; aut cura rerum sordidarum, ab his, quae divina, quaeque futura sunt, in vestigadis abduci: verum ad Deum futuramque vitam omnem animi obtentionem, actionesque vitae referatis: nec unquam menti vestrae excidat: quia est ap. Ioh. Dilectorem huius mundi cum Deo pugnare, [Note: 1. Iohan: 4. Oboedientia regi prastanda.] magnasque exercere cum eo inimicitias. Haec prima ap. vos sit pceptio. Altera est, ut secundum Deum regi atque reginae vos morigeros pbeatis, idque lubenter at que ex animo, omni exclusa obmurmurat. Neque adeo metu ipsorum aliquo; sed Deipotius: cuius illi auctoritatem repraesentant in terris. Ipsis qui resistit; Deorepugnat: a quo omnis proficiscitur potestas Tertia haec erit, ut vos fraterna mutuaque caritate, sicut par est complectamini. Turpen. dictu; quibus odiis, quantaque animorum acerbitate Christiani hodie a Christianis dissideant, ac mutuo se vexent: perinde ac si fratres inter se non essent: sed capitales hostes in mutuam intenti proniciem. Demus igitur pro sua quisque virilio operam: ut cunctis, qua licet, mortalibus benefaciamus; in commodius nemini: proinde ut germanis fratribus fororibus que benefactum velimus. Sic enim id semel prosuasum universis: quis quis odit alterum, aut damnum molitur: is Deo carus esse non porest: utut sibi esse videatur. Postremo, qui iuxta hunc modum ditescunt, opibus que afflunt: etia atque etia sibi proponant ob oculos Christi et Apost. in Evang, praeceptiones. Sic enim Dommus dissicile esset estatur: ut dives in regnum caelorum ingrediatur. Dura quidem opulentis sententia: sed ab eo tamen profecta, qui mentiri nescit. [Note: I.10. 3. v. 17.] Ioannes ite: qui fratrem, inquit, egestate viderit laborante. obstructisque misericordiae visceribus, non succurrit, cum possit: quo pacto est Dei chairtas in eo? Similiter et D. [Note: Iac. 5. v. 8. seq.] Iacobus locupleres et avaros his compellans: agite inquit divites plorare, ululantes super miserus vestris; quae advenient vobis.

Divitiae vestrae putrefactae sunt: vestimenta vestra tineis obnoxia facta sunt. Aurum et argentum vestrum aerugine vitiatum est: et aerugo corum in testimonium vobis erit: et exedet carnes vestras, sicut ignis. Thesaurum congessistis in extremis diebus. Hoaec diligenter secum perpendant versentque in animo opulenti omnes: quique opibus in hoc mundo pollent. Etenim si unquam tempus fuit exercendae ergaegenos beneficentiae: nunc res id maxime postulat: cum tanta sit ubique pauperum multitudo; tum annonae rerumque omnium summa caritas. Nam etsi longo iam tempore fuerim in carcere inclusus: audivi tamen, nec me praeterit: quanta ubique angustia, rerumque caritate laboretur.

Et quando nunc eo deventum: ut hac mihi vita abeundum sit: versor que in eo iam articulo; ex quo omnis mihi pendet et superioris et futurae vitae ratio: ut vel cum Christo Servatore perenni fruar salute; velcum daemonibus aeternis dedar suppliciis: adeo que nunc praesens ante oculos constituatur, velcaelum, si ingenue, quod verum profitear velinferni apertus hiatus, si quid fingam secus: quam vera fides postulat: libere aperteque apud vos nunc fidei meae rationem, ut res habet ipsa, exponam, nec metu, nec praemio quicquam dissimulaturus. Eo siquidemres rediit: ut simulare, aut tergiversari nihil nunc attineat: utcumque habeant; quae antehac a me aut dicta aut scripta fuerunt. Principio, credo in Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae: breviter, omnes fidei Catholicae articulos, omnia dicta, sententiasque a Christo Servatore, ab Apostolis et Prophetis, tum in V. tum in N. Testamento expressas, firmo animi assensu recipio. Venio nunc ad id. quod supra cetera omnia, quae hactenus in vita admisis delicta, me torquet, ac penitissime affligit. Illud vero est; quod scripto cuidam nuper a quibusdam oblato, nomen manumque addidi, praeter veritatem ac conscientiam meam. Putabam, hac ratione capitis discrimen me evasurum: quo diutius in hac misera vitatempus protraherem. Nunc autem testor apud omnes, libere et ex animo, eaque fidei; qua apud Christum iudicandus sum, sirmitate: re vocari a me atque antiquariscri. pta huiusmodi omnia, quibus post degradationem meam manum dedi: quae omnia irrita, non scripta, nec iam mea haberi volo. Porro infelicem dexteram hanc, quae contra conscientiam ministra flagitii fuit, primum ante ceteros corporis artus igni devoveo. Itaque cum primum adpyram ventum fuerit; prima poenam luet; quae primam culpam admisit. Ad Papam vero quod pertinet; ut uno verbo dicam: eum ego pro inimico Christi, ipsoque adeo Antichristo habeo: cuius omnem doctrinam, putidosque errores repudio atque detestor. De Eucharistia idem sentio tueorque, quod in mea olim contra Wintoniensem defensione expressum est: cuius libri adsertionem tam firmam iudico: ut omnes omnium Papistarum conatus numquam sint destructuri.

adspectare: quorum ille tam egregie fefellisset exspectationem: quidam palinodiae illum monere; et perfidiam ei intentare: inprimis Theologos hic erat videre insigni spe frustratos. Numquam crudelitas illustrius auto opportunius delusa abiit. Nec enim dubium fuit: quin illi ex Crammeri palinodia, si in ea perstitisset, egregiam laudem et spolia ampla reportaturos se sperarint. Sed iam istiusmodi auditis attoniti, fremere, fuere, graviterque irasci: eo quegravius; quod dolorem suum ulcisci non licebat: nec minari amplius illi, aut nocere poterant. Unum enim hochomini datum; ut non nisi semel moriatur. Id cum Crammero eo die necesse esset: occidibis non potuit. Cum itaque nihil possent aliud; tamen ne nihil dicerent; perfidiae crimen ac dissimulationis ei obiciunt: ad quam criminationem ipse: Meo Domini, inquit, ne ita accipite de me: qui per omnem vitam fui fraudis osor: simplicitatis amans cultorue: nec quicquam antehac dissimulavi. Et haec non sinc lacrimis: cumque plura de Papatu et Eucharistia dicere pararet: exclamant illi, inprimisque Colus, et haeretieum e medio ocius tollendum, vociferantur.

De scena itaque deturbatus ad ignem ducitur: fraterculis stipatus; ipsum exgitautibus, pulsantibus, minitantibus, Istis nihil respondit, sermone omni ad populum converso; nisi quod Sidallum illum per viam obstrepentem fuit hortatus: domum ad studia sua sereciperet, librisque attentius incumberet: fore, si Deum sedulo in vocaret, ut plura legendo, uberiorem imbiberet veritatis cognitionem. Alter autem Hispanus tantum non insaniebat, identidem hoc ingeminans: non fecisti.

Cum ad Iocum supplicii ventum esset: ubi ante sancti DEI Episcopi et martyres Hugo Latimerus octogenarius, et Nicolaus Ridlaeus, propter fidei confessionem [Note: Factum id anno 1555. d. 16. Octob.] exusti erant; ipse in genua pro volutus oravit: nec longius moratus ad mortem, vestibus exuendis se parat. Ad interulam usque nudatus, quae ad talos imos defluebat: mortem exspectabat. Pedes ei nudi; caput nudum: barba senilis et pronissa; facies gravis: quae omnium et amicorum et mimicorum perculit oculos. interea dum quibusdam senibusporrecta dextra valedicit; et ad defectionem a cuculatis, sedirrito labore, sollicitatur; catena ferrea circumdatur: ad palum adstringitur, circumiecta undique materia. Hic ubi primum ininflammarr ignis cepit: dextram vinculis ipsius rogatu exemptam, flammis admovit protensam: et itaimmotam tenuit: nisi quod semel faciem abstersit) ut manum prius ambustam; quam corpus tactum spectatores cernerent. Corpus autem ipsum tanta constantia flammas excepit: ut eodem semper loco consistens, nihil pene magis, quam palus, cur erat all gatum, moveretur, oculis su binde in caelom erectis. Hoc modo cum saepius indignam dextram, dum vox suppetebat, appellasset: ac Stephani pro tomartyris verbis saepius usus esset, flammarum tandem visuf.

quinquagesimosexto, die vicesima prima Martii, aetatis suae sexagesimo circiter octavo. Subiit martyrium spectatoribusplerisque lacrimas non tenentibus: tametsi non dubitarent, eum ex hac aerumnosa vita caelestem in patriam et aevum sempiternum migrare. In agone cum saepius repeteret illud S. Stephani: Domine Iesu suscipe spiritum meum: monachus Hispanus antea nominatus, quod forrassis rara sit eiusmodi apud illam gentem animi magnitudo; ad D. Vilianum, de quo etiam ante; ccurrit, exclamans; Crammerum in summa desper atione mortuum; ratus depserationis fuisse voces, Sed Vilianus, qui suorum fortitudinem non ignorabat; subridens tantum, tacitoque silentio fraterculi inscientiam coarguit. Exuvias Crammeri tulit Polus Cardinalis, factus Archiepiscopus, cum antea missificasset. Biennio autem post et Maria illa. et Polus Cardinalis parvo intervallo fatis concesserunt.

Exemplum enimvero vir hic est praeclarum; dignusque cuius memoria ad omnem posteritatem conservetur. Egit autem Archiepiscopatu exutus, in teterrimis carceribus in tenebris, squalore et egestate, duos annos cum dimidio, gladium vel ignem exspectans. Ingenio fuit miti: pectore candido; nullius iniuriae memor: ut in Wintoniensi, qui sub Eduardo rebellionem Pontificiam excitarat et in ipsa illa, quae vitam ei ademit, ostendit. Pietatis studium in eo fuit perpetuum: et iudicium suapte natura felicissimum. Fuit praetereatotus in hoc: ut studia literarum et pietatis per omne regnum excitaret. Qua de casua crebris literis Maritinum Bucerum, Paulum Fagium, Ioannem a Lasco, Petrum Martyrem, Bernar dinum Ochinum, Petrum Alexandrum, aliosque doctrina et virtute praestantes viros, evocavit, omnem amorem atque fidem ipsis pollicitus. Quaeque vir humanissimus, a Gratiis et Musis fictus promisit: ea omnia cumulatissime praestitit: dum non solum tecto eos excepit: opibus suis iuvit: commendatione promovit: sed etiam adversus hostium indsultus atque iniurias, acriter defendit. Officii sui ita sategit, ut seposita rerum profanarum cura, veri Episcopi munus in verbi dispensatione obierit; et in omnibus religionis capitibus, illa imo et nostra tempestate controversis fuerit exercitatissimus. Nullus fuit ex Patribus, Petro Martyre oculatoteste, quem non diligentissime evolverit: nulli veterum aut recentiorum libri, praesertim super negotio Eucharistico; in quibus non sua manu loca praecipua notata: nulla concilia, canones, decreta Pontificum: quae ipsi non et lecta et aestimata.

Praeter eam officii curam commentatus est varia. Nam Bioliorum translationes Anglicas, pluribus locis emendavit; et praefationes addidit. Conscripsit Anglico sermone:

De ministris ordinandis lib. 1.
De Eucharistia cum Luthero lib. 1.
Defensionem Catholicae doctrina lib. 5.
Iura Ecclesiastica tempore Eduardi.
Contra Gardineri contionem. Doctrinamcoenae Dominicae.
Contra transsubstantiationis errorem l. 1.
Quomodo Christus adsitin Cena lib. 1.
De esu Cenae Dominicae lib. 1.
De oblatione Christi lib. 1.
Homiliarum Christianarum lib. 1.
Ad Richardi Smithi calumnias lib. 1.
Confutationes veritatum non scriptarum.
Locorum Communium ex doctoribus lib. 12.
De non ducenda frairia lib. 2.
Contra primatum Papae lib. 2.
Adversus Papae purgatorium lib. 2.
De iustificatione lib. 2.
Precum Piarum lib. 1.
Epistolarum ad viros eruditos l. 1.
Ex carcerer etiam scripsit librum contra sacrificium missae: contra adorationem panis l. 1.
Ad Mariam reginam lib. 1.
Ioan. Foxus in commentariis rerum in Ecclesia gestarum: Balaeus centur. 8. Thuan. in historia Augusta: Sledianus in cominentariis, alii.

IOANNES LASCUS.

IOannes Lascus, vel a Lasco, illustri apud Polonos natus familia, frater fuit Hieronymi Lasci, viri excellentis ingenii, et Caesaris Ferdinandi ad Turcarum tyrannum Legati, vel ex Sleidani [Note: l. 6. 13. et 14, Nobilitas Polonica literarum studiosa.] commentariis sat noti. Hic autem Ioannes Lascus a puero, (quod in illa gente, et nobilissimis quibusque familiis eriamnum hodie non rarum summeque laudandum) ad humaniorum literarum studia adhibitus, cum exterarum regionum morumque cognoscendorum causa Tiguro Helvetiorum iter in Galliam haberet: per Huldericum Zuinglium, Ecclesiae illus ministrum ad sacrarum literarum lectioriem inductus fuit.

Veram ita que et in sacris fundatam literis amplexus religionem abiit ex patria, pieratis propagandae causa, sciente et permittente rege. Tantus in eo fuit Christi eiusque gregis amor: tautum Papae et superstitionis odium; tautum rerum fluxarum fastidium. Maluit [Note: An. 1540. Heb. 11. v. 25. 26.] vir pius, ut Moses, vexaricum populo Dei: quam apud suos gratia et auctoritate florere. De hoc eius abitu ita historicus Polonus: Anno Christi millesima, quingentesimo, quadragesimo, Ioannes a Lasco, Praepositus Gnesnensis et Lencziciensis, nominatus iam in Ungaria Episcopus Vesprimensis, in Beglium, indeque in Angliam profectus, uxorem duxit.

In Frisiam igitur profectus, sub finem anni millesimi, quingentesimi, quadragesimi secundi, Embdam est vocatus: ut Ecclesiae illius loci curam ageret, qua verbi divini pabulo pascendo, qua pedo disciplinae sacrae regendo. Sequenti anno ab Anna Oldenburgica, vidua Comitis orientalis Frisiae, adhibitus ad Ecclesiarum reformationem, etiam eo in loco cura et opera sua profuit. An no quadragesimo quarato ab Alberto prussiae duce in Prussiam invitatus est: sed cum Principi confessionem de Cena Domini misisset: res non successit.

Itaque cum in Frisia totum fere decennium exegisset: anno millesimo, quingentesimo, undequinquagesimo propter Caroli V. minas et interimisticam tempestatem dimissus, hortatu Thomae Crammeri Archiepiscopi Cantuariensis a rege Eduardo in Angliam fuit vocatus: ubi Ecclesiam peregrinorum, regis beneficio Londini collectam et institutam, rexit, ac legrbus pulcherrimis instruxit: quibus etiamnum gaudet.

Paulo vero post anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo tertio Eduardo VI. summae speiprincipe qui omnibus piis et doctis, Polonis Germanis, Gallis, Scotis, Italis, Hispanis, hospitium dederat et patrocinium, rebus humanis [Note: d. 6. Iulii aetat. 16. ann.] exempto; mutat sub Mariae reginae imperiorchgione, Lascus, impetrata a regina venia, cum dubus regris navibus, et bona suae Ecclesiae parte in Daniam, regis humanitate fretus, contendit: ut in asperrimis hiemis frigoribus isthic respiraret. Sed ibi parum amice, ob diversam de Cena Domini sententiam, est exceptus, ne hibernandi quidem concessa mora. Muritimae quoque Saxoniae urbes peregrinam Ecclesiam indigne repulerunt. Nam tametsi suae doctrinae rationem publice et privatim reddere parati essent: tamen passim reiecti sunt. Id vero non tam culpa magistratus: quam contionatorum instinctu factum vulgo creditum est.

Tandem post longos errores et varia pericula, apud illustrem principem et heroinam Annam Oldenburgicam, Frisiae Orientalis comitem, dissipatae illae Ecclesiae sedes invenerunt: et ab Embdanis omnibus humanitatis officirs excepti fuerunt. Lascus deinde relicta Frisia anno quinquagesimo quinto sub exitum Aprilis Francofurtum ad Moenum, Imperii in bem concessit, ibique Ecclesiae peregrinorum, maxime Belgarum, erigendae potestatem a Senatu impetravit: cui Petrus Dathenus praefuit. Francofurto deinde anno quinquagesimo sexto epistolam scripsit ad Sigismundum Poloniae regem, eius senatum omnesque regni ordines, in qua doctrinae ministeriique fidem ac nominis sui existimationem contra Westphali, Timanni et Pomerani, qui eum erronem nominarat, calumnias vindicat. Ostendit item doctrinam adversariorum cum mente totius scripturae, comanalogia fider et cathohcae Ecciesiae consensu pugnare: neque citra Domini contumeliam retineri

posse. Queritur praeiudicio solum damnari doctrinam veram de Eucharistia, nullam causae legitimam cognitionem fieri: sed more Papistarum agi: qui et ipsi non scripturis atque rationibus: sed vitantum et imperio rem gerant. Hereticos accusent, qui non omnia ab ipsis profecta ambabus ulnis amplectantur.

Eodem anno quinquagesimo sexto Wirtenbergicus princeps permisit: ut Lascus cum Brentio de Cena Domini sermonem conferret. Eo de colloquio postea scriptum fuit sparsum: sed in quo lascus affirmavit multa haberi; quae neque ipse dixerit, neque audiverit unquam: et multa non haberi, quae se et dixisse et audivisse certo sciret. Ceterum cum Ecclesiam illam peregrinorum, Francofurti coactam, multi et in templis, et in scriptis, et in conviviis ac circulis traducerent: quasi in doctrina de praesentia Christi in Cena ab Augustana confessione dissentiret: et tamen fuco quodam suam cum illa consensionem obtenderet: Lascus initio anni millesimi, quingentesimi, quinquagesimi septimi, edidit Apologiam in Ecclesiis peregrinis Francofurti: qua testatum fecit: doctrinam eorum de Christi Dominiin Cena sua praesentia non pugnare cum Augustana confessione: ut adversarii eos accusabant. Deinde quamvis id faceret: non ideo tamen damnandos: si possint suam ab illa confessione dissensionem verbo DEI approbare. Usus autem est eo in scripto hoc ordine. Primum exponit, quo nomine potissimum ab Augustana confessione, de Christi in Cena sacra praesentia dissentire dicantu. Deinde recitat illius Confessionis verba in eoi ipso argumento Postea ipsorum confessionem ea de re subiungit: ut ita appareat: utrum Augustanae confessioni ea in parte adsentiantur, an vero repugnent. Postremo profert, quae adversus hancipsorum, quam profiterentur cum Augustana confessione consensionem, adducebantur; cum brevi obiectionum illarum refutatione. Qui veroita in Ecclesias illas debacchati sunt, inter quos non ultimus fuit Ioachimus Westphalus; non tam peregrinis illis profugis, quam ipsi senatui urbis Francofurtanae, invidiam apud Imperii ordines conflare visi sunt: quasi violato Imperri foedere, hostes illius in sinum suum recepisset. Westphalussaneeo intemperantiae progressus est: ut in libro, contra Lascum, Rei pub. Francofurtensis senatui dedicato, quo hortatur cum vehementer; ne Zuinglianos foveat; scribere non dubitarit: eos, qui pro adserenda veritate et gloria Dei suum sanguinem effuderant, in Anglia, Belgio, Galliae et alibi, esse Martyres Diaboli: ac Christi carnem et sanguinem contumelia affccisse. Sed nos ad Lascum redeamus.

Hic tandem in patriam, unde viginti amplius annos abfuerat, literis minimum quadragenis invitatus rediit. ibique messem multam, operarios paucos invenit. Fuit [Note: Vide Ep.] adventus eius Episcopis et clero in Polonia ingratus: qui proindeomnes conatus

omniaque studia per suos stipendiarios congesserunt: ut eum perderent, aut saltem regno pellerent. itan persuasum sibi habuerunt: Lascum si maneret, eorum carnificem fore: Regem iraque in Comitiis Warsoviensibus rogarunt, ne Lascum haereticum ad colloquium admitteret. Quibus rex respondit: fuisse illum quidem haereticum ab Episcopis pronuntiatum: sed non item a regni Senatu: et Lascum paratum probare; se non haereticum, sed Catholicum esse. Cum itaque spe sua illi cecidissent: aliam viam aggrediuntur: atque mendaciis et calumniis hominem gravant ac deformant: ut qui tuba fit belli civilis futurus. et pestis patriae. ibi in regis, ut fit, animoaliquid resedit suspicionis: quia tamen omne exemit quidam Procerum saecularium: regemquc Lasco aequiorem reddidit.

Sed cum brevi tempore suos domi docuisset, e terreno exilio in caelestem patriam est vocatus anno Christi millesimo, quingentesimo, sexagesimo, Idibus Ianuarii. Fuit vir vere nobilis genere, virtute, et pietate, et propter ingenii dexteritatem regi quoque Poloniae carus: qui in ar duis negotiis eius opera non semel usus. Tigurinae Ecclesiae doctrinam de Sacramentis constanter retinuit: et varia rentavit: ut dissidium Eucharisticum componeretur ac tolleretur.

Scripta a Lasco edita habentur haec: De Cena Domini liber, in quo et fons ipse et ratio totius sacramentariae nostri temporis controversiae paucis exponitur.

Confessio de nostra cum Christo Domino communione, et corporis item sui in Cena exhibitione, ad ministros Ecclesiarum Frisiae orientalis.

Epistola ad Regem Poloniae Sigismundum, eius senatum et omnes regni ordines, in qua doctrinae Ministerii fidem, ac nominis sui existimationem contra adversariorum calumnias vindicat.

Purgatio Ministrorum in Ecclesiis peregrinis Francofurit, qua demonstrat ipsorum Doctrimam de Christi Dominiin Cenasua praesentia non pugnare cum Augustana consessione; ut adversarii eos accusabant.

Responsio ad virulentam calumniisque ac mendaciis confarcinatam, Ioachimi Westphali Epistolam: qua prugationem Ecclesiarum peregrinarum Francofurti convelieie conatur.

Forma ac ratio totius Ecclesiastici minister it Eduardi Ul. in peregrinarum maxime Germanorum Ecclesia.

Ludovic. Lavat. in historia de ortu et progressu controversiae Sacramentariae: Sleid, in comment. Thunaus, alii.

AUGUSTINUS MARLORATUS.

HIc in Lotharingia circa annum Christi mille simum, quingentesimum, sextum natus, puer vix dum octennis, agnatorum, bonis ipsius inhiantium astu, in Augustinianorum mendic antium claustrum detrusus; singulari Dei providentia inde erutus, atque in Ecclesiam vere Christianam, cui oramento olim magno futurus, traductus est. Cum linguarum et purioris Theologiae studiis deditus esset: recte noluit sua eruditione et labore pigris illis ventribus diutius commodare ac subservire.

Itaque postquam Biturigibus, Pictavis et Andega vis Evangelium, quantum quidem cucullato licebat, annuntiasset: Lausannam, Bernensis Reip. Academiam venit: ubi quietem studiis suis opportunam, et sui exercendi facultatem nactus, Ecclesiae deinde Viviacensis, haud procul extremo lacu Lemano, pastor est designatus Inde Rotomagum excitus, Ecclesiam illam populosissimam, tunc primum post multa saecula renascentem, tam sancte tamque prudenter erudiit: ut sua ipsum probitas tutum ab omnibus, quantumvis saevientibiis adversariis, praestiterit.

Anno sexagesimo primo, cum colloquium Possiacenum mense Septembri institutum esset, inter Cardinalem Lotharingum et Theodorum Bezam: ip se eidem intersuit, atque a partibus orthodoxorum intrepide stetit. Sequenti anno, exorto in Gallia civili bello, et ipsa urbe Roto magensi, post durissimam obsidionem expugnata, cum aliis quatuor principibus civitatis viris Marloratus etiam captus, productus, et instinctu imprimis, ut ferunt, Monmor antii Conestabilis atque Francisci ducis Guisii, quamvis ex ipsis adversariis non paucisalvum cuperent, laqueo suffocatus est. Factum id anno Christi millesimo, quingentesimo, sexagesimo secundo, die trigesimo Octobris cum annos sex et quinquaginta vixisset.

Concinnavit ex doctissimis nostrae aetatis scriptoribus Commentarios in plures sacrae scripturae libros, additis ubique auctorum nominibus, et sua sententia saepe interposita; qui exstant. Sunt autem hi; Novi Testamenti Catholica expositio Ecclesiastica, sive Bibliotheca expositionum Novi Testamenti. Deinde Genesis cum catholica expositione Ecclesiastica: Psalmi item Davidis et Cantica, ex diversis Bibliorum locis, cum simili expositione: Iesaiae denique Prophetia, cum catholica expositione Ecclesiastica.

Reliquerat etiam Propheticae et Apostolicae doctrinae, hoc est, totius divinae ac Canonicae scripturae Thesaurum, in Locos communes raerum, dogmatum et phrasium, or dine alphabetico digestum, sed imperfectum: qui deinde absolutus prodiit opera Guilelmi Feugueraei, Rotomagensis, Professoris Theologi in Academia Lugdun. Batavorum. Th. Beza in Iconibus; Thuanus: Gesnerus,

PETRUS MARTYR VERMILIUS.

PEtrus Martyr natus est Florentiae, urbe non modo Hetruriae; sed totius Italiae longe florentissima, et quae diutissime antiquam suam libertatem retinuit ac defendit. Annus tum agebatur a parta salute millesimus, quingentesimus: Caroli V. Imperatoris nativitate celebris: dies autem sextus Iduum Septembris: quo veteres memoriae tradiderunt Deiparam Virginem natam; et urbem Hierosolymam a tito Vespasiani filio captam atque eversam: sicuti Christus Servator quadraginta annis ante praedixerat.

Parentes habuit Stephanum Vermilium, et Mariam Fumantinam; utrumque vetustae honestae que familiae; et quorum maiores plerique in urbe magistratus gesserunt. Ab his puero nomen impositum est Petri Martyris ex voto quodam, quod de more et consuetudineillorum temporum fecerant Petro Martyri Mediolanensi, qui quondam, ut ferunt, ob defensionem verae fidei ab Arianis illius temporis occisus est: cuius etiam fanuin haud longe a paternis aedibus abfuit. Cumvero parentes ipsius unicum hunc haberent filium, reliquis, quos plures susceperant, omnibus, excepto ipso et sorore Gemina Felicitate, in pueritia mortuis: Opes autem ipsis essent satis honestae et amplae: filium, quem optime erudiri cupiebant fidelissimis praeceptoribus commendarunt, et praeterea ipsimet domi suae singulari diligentia ipsum erudi erunt. Mater autem inprimis Latinae linguae perita, in eadem filium suu` a puero instituit, et teneris adhuc annis oprimi Latinae linguae auctoris Pub Terentii Cemoedias illi interpretata est. neque vero haec mulieris disciplina contemnenda est: quando quidem, apud veteres auctores et principes huius linguae, summi oratores Gracchi, Laelii, Catuli, lulii, Curiones linguae Latinae puritatem et pronuntiandi suavitatem a matribus acceptam, ab hac muliebri et dom estica disciplina in forum attulerunt. Et patrum aetate clarissimae feminae lana Suffolcia Angla, et Olympia Morata Itala, ut de viventibus taceamus, suo exemplo docuerunt, quid muliebre studium in eloquentia possit efficere, si eo animum appellat. Ab hac domestica disciplina deductus est ad Marcellum Vergilium, virum doctum et celebrem, translato Dioscoride et Commentariis illustrato. Is eo tempore Reip. Florentinae ab epistolis operam praestabat: quod mimus antea Aretim, Poggiique fuerat, et praeterea nobilem iuventutem Latinas literas de pulpito magna cum laude docebat. In primo studiorum cursu socios et amicos habuit nobiles et patricios adolescentes, Franciscum Mediceam, Alexandrum Caponium, Franciscum et Raphaelem Riccios, Angelum quoque et Pandulphum Stuphas, et Petrum Victorium, cuius singularis et excellens eruditio omnibus nota est ob vetustos auctores Graecos et Latinos aut commentariis illustratos, aut ahoquin suae integritati restitutos.

In hoc autem primo studiorum cursu, cum vix dum a metis progressus esset, initio statim egregia quaedam et praeclaraindoles apparuit; quae parentibus et praeceptoribus summae eruditionis et summae virtutis non dubiam spem afferebat. Erat enim in co primum magna in percipiendo et cognoscendo ingenii celeritas; in retinendo tanta vis memoriae; ut quiduis comprehendere et custodire posset. Studium deinde discendi adeo ardens: ut nulla unquam molestia, nullum audien di, nullum legendi fastidium in eo appareret. Pudor praeterea, qui illiam aetatem maxime ornat, mirificus in co semper fuit. Itaque et senes instar parentum reverebatur, et aequales suos quamvis plerosque ingenio excelleret; ita tamen amabat, ita modestia sua sibi devinciebat: ut nulla inter eos penitus oriretur aemulatio: quin eos quos puerilis consuetudo et familiaritas sibi coniunxit, quamdiu in patria et in Italia vixit, amicissimos semper habuit.

Cum vero in aetate lubrica, a voluptatum illecebris, quas urbs opulenta et abundans suppeditat, non modo in praesens sibi temperare statuisset: verum eadem imposterum cavere: omnibus deliciis spretis, sese vitae monasticae, quae tum sola sancta habebatur, addicere decrevit. Et cum ea tempestate per italiam maxime celebris esset familia Canonicorum Regularium D. Augustini; quod ceteris Monachis severiore disciplina uterentur, et diligentius etiam studia literarum excolerent: statuit se huic familiae adiungere. Itaque anno aetatis decimo sexto in Gollegium Fesulanum, quod in antiquae Fesularum urbis ruinis exstructum, unum a Florentia lapidem distat, cooptatus est, magno consensu et gratulatione sociorum eius collegii: quibus praeclara ingenii eius indoles nota erat. Fratris consilium foror quoque Felicitas imitata, socia facta est earum virginum, quae Monasterium D. Petri Martyris incolunt.

Fuit hoc utriusque factum patri ingratum et molestum, vel quod voluisset samiliam Vermiliam, in qua praeter ipsos nemo alius superstes erat, a filio uxore ducta propagari, vel quod vulgi superstitionem, et Monachorum fictam sanctimoniam vir gravis improbaret. Etenim Florentiae iam olim Dantes et Petrarcha multos abusus in Ecclesia reprehenderunt, et ante paveos annos idem factum ab Hieronymo Savonarola, cuius contiones haud dubie Vermilius senior audierat. Certe non omnino illi probatam esse vitam monasticam; ex co colligimus: quod testamento suo id, quod in numerato argento habuit, uxori legavit, quam secundam post Fumantinae obitum duxerat: reliqua vero bonorum Xerrodochio cedere voluit in usum pauperum, hac conditione: ut filio, quoad viveret, solverentur aurei quinquaginta quotannis, quos a signo scutatos

nominamus. Cumque liberieius in coenobiis vitam agerent: maluit tamen sua bona pauperum usui cedere: quam ab ignavis Monachis consumi: qui scilicet preces quasdam non intellectas pro eo demurmurarent. Quaecumque tamen eius hac in re fu erit sententia; vicit voluntatem patris ardens in filio divini, ut putabatur, obsequii studium.

Credimus equidem multos esse; qui hoc eius consilium incundae vitae monasticae reprehendendum esse existiment, atque hi non tantum nos, verum etiam hunc ipsum, qui id secutus est, sibi consentientem habebunt. Neque enim cuiquam hoc factum vehementius displicuit quam ipsi; qui ut primum errorem suum agno vit, eundem etiam emendavit. Quamquam sitemporum conditionem spectemus, iudicium quidem reprehendi potest: Voluntas vero laudem meretur. Nam in illa Monachorum vita superstitiosa et inerti: fuerunt tamen olim multa quae animum pietatis et literarum studiosum ad ea allicerent. Magna primum nomina sanctissimorum virorum, qui Monachi fuisse dicerentur, Basilii, Nazianzeni, Chrysostomi, Epiphanii, Hieronyni, Augustini et aliorum; quorum vitam imitari, et vestigiis ingredi quis non cuperet? Deinde nomen religionis, et apud omnes pervulgata sanctitatis opinio: salsa quidem fatemur, sed quis hoc tum vidisset in tantis tenebris? quis etiamsi vidisset ausus fuisset, omnibus dissentientibus, mendacii arguere, praesertim adolescens, cui aetati alioqui imbe cillitas consilii propria est? Adde huc ea, quae vel maxime Martyrem ad hoc genus vitae pertraxerunt, otium non ignavum, sed dicatum studiis, optimorumque librorum magnam copiam. Nam cum pleraque collegia eius samiliae insignes Bibliothecas habent, tum vel niaxime Fesulanum. Hoc enim Medicei veteres, qui maximo sumptu optimos libros non modo ex Italia; verum etiam ex Graecia, Asia et Aegypto collegerunt, exstrux erant, et celebri Bibliotheca ornarunt. Qua librorum copia cum quodammodo ad monasticam vitam illectus sit Martyr, accedente praeterea opinione divini cultus, condonemus iudicii errorem aliis temporibus; voluntatem vero laudemus: quod scilicet religiose, quod sancte, quod in bonarum literarum studiis statim a pueritia aetatem suam transigere voluit.

Vixit eo in collegio triennium sic: ut socii collegii eius modestiam probarent: morum facilitatem et concordiae studium amarent: ingenium vero laudarent et mirarentur. Exercuit se illo tempore non modo in artium dicendipraeceptis, quae iunioribus sociis in ea familia diligenter tradebantur: verum etiam in sacrarum literarum lectione. Laudabilis namque mos suit eius familiae: ut adolescentes, qui memoria valerent, assuefierent, quo quam plurima ex sacris literis memoriae mandarent. Itaque

alii integras Pauli Epistolas, alii librum Proverbiorum Salomonis, nonnulli historiam Tobiae, aut aliquem alium ex libris sacris memoriter recitabant.

Sub hac disciplina cum triennium exegisset Martyr: ita et ingenium et diligentiam suam approbavit sociis eius collegii: ut omnes dignum iudicarent; qui ad praestantiores doctores mitteretur. Quare Patavium missus est; ut in celeberrima eius urbis Academia ampliorem ingenii cultum caperet. Est autem ea in urbe eiusdem familae coenohium S. Iohannis de Verdara: in quo annis ferme octo vixit, cum Alberto Abbate, homine non indocto, et qui aliorum studia libenter iuvaret. Illo igitur tempore totum sese Philosophicis studiis addixit: et dies noctesque in omnium artium meditatione versatus est. Itaque saepe referre auditus est: sese, quicquid in Philosophia, et illis literis, quas humaniores no minat, sciret, quod ipse quidem parum esse dixit, alii vero magnum semper iudicarunt; id se magna ex parte acceptum referre Patavinis studiis. Abundabat enim tum otio, quod omne in literis consumpsit: habebatque quos audiret Philosophos insignes. Docebant enim tum in illa Academia celeberrimi Philosophi Branda, Genua, Confalionerius. Erat praeterea in ipso ingenium excellens et singularis diligentia. Nam quottidie sese exercebat, legendo, meditando, scribendo, et potissimum disputando: qua in re eius diligentiam et acumen illi ipsi, quos modo nominavimus doctissimi Philosophi summopere approbarunt: ut in publicis congressibus saepenumero Branda Florentinum suum (sic enim Martyrem nominabat) ad disputandum provocaret. Tradebatur tum temporis in Academiis omnibus Philosophia Aristotelea: hanc non tantum, quod sola floreret, est amplexus: sed uti in suis commentariis testatur, quos in moralem Aristotelis Philosophiam conscribere aliquando coeperat, Aristoteleam Philosophiam maxime amavit et coluit, ob methodum, et quia minus errorum haberet, quam reliquae Philosophorum sectae. Quia vero Aristotelis libri Latini quidem habebantur: sed tamen ita translati: ut non ubique satis commode Aristotelis sensum mentemque exprimerent: (quamvis enim doctissimi viri in Aristotele transferendo laborarint: pauci tamen Aristoteleam brevitatem et limatissimum orationis genus imitari et exprimere per omnia potuerunt) quia ergo Latini libri non ubique fideliter et perspicue Aristotelis sententiam exprimebant: statuit Graecam linguam addiscere; ut Aristotelem aliquando sua lingua loquentem audiret: qua in re multum studii operaeque posuit. Carebat enim praeceptoribus idoneis: qui perspicue ac diligenter ra. tionem et usum eius linguae docerent. Itaque privato studio et assiduitate magna dissicultates omnes illi superandae fucrunt. Anditum est ex eius familiaribus; eum saepe integras

fere noctes in Bibliotheca, quae in illo coenobio locupletissima fuit, vigilasse cum Benedicto Cusano: qui illi omnium studiorum socius fuit: ita ut alter alteri mutatis vicibus Graecum aliquem auctorem interpretaretur. Hac autem diligentia tantum profecit: ut non modo Graecos oratores et Philosophos: sed poetas quoque omnes; quorum tamen aliud dicendi genus est, absque ullo interprete exacte intelligeret. Quod ad Theologica: tres Patavii Theologos audivit, Eremitanum unum, et duos Dominicani ordinis: verum Scholasticam illam Theologiam silentio praeterimus, cum postea aliud et exactius genus Theologiae secutus sit.

Cum ad annum aetatis vice simum sex tum pervenisset: visum est sociis collegii, publice contionandi munus illi demandare: quo studia sua, quae intra Scholam et in coetu collegii hactenus delituerant, in lucem tandem et in publicum Ecclesiae usum proferret, et ordini serviret: sibi vero auctoritatem ac nomen compararet. Nam in Italia, non uti apud Germanos, presbyteri contionantur; sed munus hoc universum ad Monachos rele. gatum est: e quorum numero Dominicanae familae so cii singulis dominicis contionari solent: unde etiam Praedicatorum no men acceperunt: qui vero ex aliis sunt familiis, hi plerumque tantum in Adventu et Quadragesima (ut ipsorum nominibus utamur) contionanturad populum. Quo autem rariores sunt contiones, eo maior et frequentior est concursus populi, praesertim in magnis et populosis urbibus. Deliguntur itaque ex omnibus familiis Monachorum ad hoc munus, qui maxime doctrina et eloquentia videntur excellere. Qui si approbarint se populo: magna est eorum gloria, et celebre nomen sortiuntur. Ad haec Canonicorum D. Augustini familia peculiaribus privilegiis a Romanis Pontificibus ornata est: ut omnes ex ea familia, qui aliquando publicum contionandi munus exsecuti sunt, fruantur honoribus, titulis, dignitatibus, et privilegiis, quae dantur illis, quos Academiae sollenni more doctores renuntiarunt. His autem titulis, quos alii iam sen escentes vix merentur; Martyr anno, ut diximus, aetatis suo vicesimo sexto ornatus est: et ita ornatus; ut non inane nomen haberet, sicuti multi; sed doctrinam magnam et amplam, studio indefatigabili comparatam; et munus ac laborem publicae cum ipso nomine doctoris coniunxit.

Caepit autem primum docere Brixiae in templo D. Afrae, et deindein celeberrimis Italiae et Galliae Cisalpinae urbibus: Romae, Bononiae, Firmi, Pisis, Venetiis, Mantuae, Bergomi, Monferrati. Quodcumque vero a contionandi munere otium suffurari potuit: id omne in sacratum literarum et Philosophiae studiis posuit: ac non tantum publice contiones habuit: sed in collegiis quoque

suae familiae Philosoiphiam et sacras literas interpretatus est, Patavii, Ravennae, Bononiae, Vercellis: qua in urbe, ut ea quae in Graecis literis didicorat, docendo confirmaret: Homerum interpretatus est, petente hoc ab co obnixe Benedicto Cusano Vercellensi, quem supra dixi mus omnium eius studiorum socium fuisse.

Eodem tempore frequenti exercitio contionandi excitatus, qui pro Scholarum consuctudine hactenus se potissimum in Scholasticis Theologis, Thoma praesertim et Ariminens: exercuerat, et interca quoque patrum scripta cognoverat, diligentius quam antehac ipsos fontes Theologiae, sacras literas utriusque Testamenti perscrutari coepit. Quia vero experiebatur ad id sibi necessariam esse Hebraeae linguae cognitionem, et ad hanc animum adiecit, ac Bononiae, in qua urbe vicarius erat prioris (ita enim collegiorum praesides ab ipsis nominantur) illi operam dedit, nactus praeceptorem Isaacum quendam Hebraeum modicum. Quanto autem labore plerumque lingua ab Hebraeis addiscatur, norunt qui huiusmodi praeceptoribus usi sunt. Nam plerisque corum in tradendo fides: methodus vero deest omnibus. Itaque cum ordine recto progredi non possint, et suae linguae cognitionem nostris hominibus invideant: non nisi magno labore et sumptu (quicquid enim boni tradunt, spe merce dis tradunt) lingua sacra ab illis addiscitur. Attamen omnes has molestias Martyr singularipatientia et indefatigabili studio superavit: tantus in eo ardor erat cognoscendi sacras literas. Quem cum consideramus, non possumus satis admirari progressum et ordmem, quo visum est caelesti patri ipsum ad agnitionem caelestis veritatis perducere. Primum enim ab ineunte aetate voluntatem eius excitavit: ut pro virbibus conar etur Deo placere et servire, quamvis interea passus sit eum aberrare in ratione divini cultus. Deinde ita animum eius informavit: ut innocentiae vitae et iustitiae studeret, qua etsi Deum promereri non potuit, coram tamen hominibus se irreprehensibilem praestitit. Postremo ipsum incredibili amore sacrarum literarum inflam mavit et accendit: quarum dum literam aliquandiu sectatur, tandem patefaciente Spiritu Dei, abdita et spiritualia mysteria Ialutariter cognovit.

Probabant principes familiae ipsius in contionando et docendo diligentiam: eratque iam nomen eius celebre in maximis Italiae vibibus. Quare statuerunt eum prout ipsius excellentes virtutes merebautur, ad ampliorem dignitatem provehere. Itaque communt consensu fecerunt Abbatem Spoletanum. Quod munus administrandum cum suscepisset. Ita praeclare se gessit: ut cuncti mirarentur, hominem hactenus duntaxat

in literis versatum, tanta pollere in omnibus rebus administrandis prudentia et dexteritate. Nam ut alia taceamus, duabtis in rebus, quas nulli ante eum Abbates conficere poterant, singularis eius enituit virtus. Fuere Spoleti duo collegia virginum et tertium in quo ipse agebat Canonicorum Augustinianae illius regularis, utnominant, familiae. Horum omnium disciplina superiorum Abbatum negligentia sic collapsa erat: ut ob eorum luxum et turpitudinem vitae, universa familia huius instituti magno odio apud omnes esset. Id cum Martyr viderer pro auctoritate et officio suo, docendo, monendo, hortando, et severius etiam castigando, ita omnes in ordinem redegit: ut non tantum sibi maximam laudem, verum etiam universae familiae summam gratiam conciliarit. Atque hoc quidem ordinis et instituti eius proprium et quasi debitum officium fuit. Illud autem alterum, quod iam commemorandum longe praestantius, et universae Rei pub. collatum est. Spoletana resp. sicut et mult ae aliae in Italia, certas in factiones erat divisa, inter quas perpetuae erant contentiones, quae saepe ad pugnas et caedes usque progrediebantur. Et quamvis hoc saepe conati essent superiores Abbates: numquam tamen partes componere et civitatem in concordiam redigere potuerunt. Id cum non ignoraret Martyr: secum autem cogitaret, nihil magis officio suo convenire, quam dissidentes in concordiam revocare, et mutua charitate, quam toties Christus commendavit, inter se coniungere: existimavit vitam potius sibi ponendam esse, quam ut ulterius aspiceret civitatem ita misere proprio dissidio perire. Itaque non ante desititit omnes publice et privatim ad concordiam hortari; officia Christiani hominis docere, patriae calamitatem, et privata singulorum pericula ante oculos ponere; quam id, quod contendebat, efficeret. Tantum enim valuit eius auctoritas, prudentia, eloquentia: ut deinceps omni illo tempore, quo in ea urbe vixit, non modo caedes et puguae nullae committerentur: verum etiam nulla vestigia factionum apparerent. Tantum unius viri excellens virtus et industria potuit. Habent in hoc viro Abbates et episcopi omnes exemplum, quod si imitarentur: possemus forte aliquam abillis Ecclesiae emendationem sperare. Nunc vero quando neque manifestissimos abusus corrigunt: perpetuo autem caedes et bella spirant: quid quaeso boni nobis de illis polliceri possumus?

Fuit Martyr Spoleti triennium, ac tum, in publico conventu patrum totius familiae, praefectus est collegio Neapolitano S. Petri ad aram, quod sacerdotium ob loci amoenitatem, et amplos proventus magnae dignitatis est. In hac urbe gratia divinae illuminationis illustrius et clarius illi affulgere coepit. Nam cum hactenus in Scholastica Theologia, in Patribus etiam multum

diuque versatus esset: et tandem ad ipsos fontes se totum contulisset: magis magisque quottidie a S. Spiritu illustratus, errores et abusus in Ecclesia coepit agnoscere. Itaque quod multis religioni est, animum adicere coepit ad percipienda nostrorum quoque hominum scripta, atque nactus Buceri commentarios in Evangelistas et annotationes in Psalmos: quas illesub Aretii Felini nomine ediderat: diligenter. Zvvinglii quo quelibrum de vera et falsa religione, et alterum eiusdem de Providentia Dei, nonnulla etiam Frasmi legit, et se horum omnium lectione multum profecisse saepeingenue confessus est. Interea quottidie pene cum amicis, quipurae religionis studiosi erant, aliquid ex sacris literis commentabatur: sic ut huiusmodi colloquiis multum utrinque in vera religione aedificarentur. Inter hos vero, quibus cum de religione conferebat praecipui fuere Benedictus Cusanus, cuius supra quoque mentionem fecimus, M. Antonius Flaminius et Ioannes Valadesius Hispanus.

Fuit hic postremus nobili genere natus in Hispania, et dignitate equestri ornatus a Carolo Caesare: qui posteaquam a DEO verae religionis agnitione donatus est, vitam suam in Italia, et praecipue Neapoli egit, quo loco doctrina et sanctissimo vitae exemplo, quam plurimos, praesertim nobiles, Christo lucrifecit, ac fuit eo tempore non spernenda Ecclesia piorum hominum in urbe Neapolitana. Nam in illo coetu multi viri erant nobiles et docti; multae etiam excellenti virtute feminae: inter quas ut alias illustres et vere heroinas omittamus, silentio tamen praeterire non debemus nobilissimam heromam Izabellam Manricham, quae postea CHRISTI nomine a patria exulavit. In hoc caetu piorum fuit ibidem CHRISTI nomine exul Galeazzius Caracciolus Marchio Vici, et alii magni viri post exules, quos omnes nominare non necesse est.

Quamvis autem huius Ecclesiae prima laus debeatur Valdesio: nihilominus tamen Martyris quoque virtus commemorauda est, qui posteaquam a Domino ampliori luce divinae veritatis donatus fuit: et se coetui piorum adiunxit: eam, quam veram doctrinam esse norat, statim aliis quoque annuntiavit. Etenim epistolam D. Pauli ad Corinthios priorem publice interpretari coepit, idque magno cumfructu. Namque illum non tantum eius collegii socii audierunt: verum etiam aliqui Episcopi, et multi nobiles. Nam ut notum, ea urbs semper nobilium et clarorum virorum domicilium fuit. Verum posteaquam verba Pauliquae tertro eius Epistolae capite habentur: Unius cuiusque opus quale sit, ignis probabit. St cuius opus manserit, quia superstruxit mercedem accipiet: si cuius opus exustum fuerit, damnum faciet, ipse vero ser vabitur; sed sic tamen tamquam per ignem. Haec

inquam verba, cum contra receptam opinionem interpretatus esset: multos sibi adversarios et hostes concitavit. Vulgo enim persuasum est, his verbis a Paulo statui et confirmari ignem illum Purgatorium: quo vix aliud fructuosius habent Papistarum sacrificuli. Martyr vero etsi nondum aperte oppuguabat illud purgatorium, quasi carcerem a Monachis exstructum: ostendit tamen, idque ex antiquis patribus, Paulum hic neutiquam de igne Purgatorio agere; quandoquidem ignem talem constituit, quem pariter boni et mali aedificatores experiantur: sed eum hoc potius dicere, eos qui non recte aedificarint, posse quidem servari, sed quasi per ignem. Ut enim is qui evadit per incendia vix nudus exilit: ita hi doctrina sua confutata et damnata, agnoscunt se lusisse operam, atque ita iudicio Dei retecto eorum peccato, paenitentiae dolorem, et magnam tristitiam sentiunt.

Sanam hanc et orthodoxam huius loci interpretationem quaedam Papae simul et ventris propria mancipia non poterant ferre. Videbant enim si hoc fundamentum Purgatoriae ipsorum officinae convelleretur: etiamsi eam nemo deinde impelleret: tamen ipsam sua infirmitate sponte collapsuram. Noraut praeterea casum Purgatorii necessario consequi interitum parentalium sacrorum, et indulgentiarum: ex quibus quaestum hactentus fecissent uberrimum. Quare cum statuerent haec non esse ferenda; Martyrem, quem harum rerum auctorem fore metuebant, accusarunt: atque tandem offecerunt: ut illi lectione interdiceretur. Sed Martyr huic interdicto obtemperare noluit, ut iniquo et iniusto: et causae bonitate fretus, Romam ad Pontificem provocavit, et illic amicorum ope adversarios superavit. Habuit enim tum in urbe amicos potentes et gratiosos, herculem Gonzagam Cardinalem Mantuanum Casparum Contarenum, Reginaldum Polum, Petrum Bembum, Fridericum Fregosium, omnes et doctos et apud Pontificem gratiosos: et quitum viderentur aliquam reformationem Ecclesiae desiderare. Horum gratia et opibus subnixus facile obtinuit: ut interdictum illud adversariorum tolleretur, et sibi concederetur pristina docendi libertas; qua tamen non diu frui potuit. Nondum enim integrum triennium Neapoli egerat, eum in gravem et letalem morbum incidit, una cum perpetuo studiorum socio, et integerrimo amico Renedicto Cusano, quo hic quidem obiit; Martyr vero singulari Dei beneficio, et diligenti optimorum medicorum cura difficulter evasit. Quamobrem ut eius valetudini consulerent principes familiae: cum viderent ipsum non posse ferre aerem Neapolitanum; in publico conventu declararunt ipsum generalem visit atorem totius ordinis. In hoc munere ita se gessit; ut boni eius integritatem,

et constantiam et gravitatem plurimum laudarent: reliqui cum metuerent, et quam vis eum odissent: id tamen dissimularent.

Erant tum multi, qui in ordine tymnnidem quandam exercebant, et, cum luxu et impuritate vitae maximam tiniversae familiae in vidiam conciliarent, nullis rationibus et admonitionibus hactenus ad sanitatem revocaripotuerant. Hos in ordinem redigendos esse Martyr existimans, re cum Mantuano Cardinale qui totius familiae protector erat, communicata, eius auxilio nonnullos suis dignitatibus privavit: et generalem Rectorem totius familiae cum aliquot sociis in Diomedea insula ad perpetuos carceres damnavit. Ut autem hac disciplinae severitate gratiam universo ordini et sibi ipsi magnam gloriam comparavit: ita eo dem facto multorum odia et inimicitias sibi conciliavit. Itaque Mantuae celebrato conventu procerum familiae Prior S. Fridiani Lucae designatus est. Quae quidem etsi ampla est dignitas ea in familia (nam episcopalia iura in mediam urbis partem obtinet Prior S. Fridiani) pauci tamen honoris causa Martyrem huc promoverunt: plerique vero quod eum odissent, vel illi inviderent: et existimarent eum ob patriam omnibus invisum fore. Lucenses enim magnum et inveteratum quoddam in Florentinos odium habent: propterea quod eos libertati suae insidiari existimant. Verum Martyr ita excellenti sua eruditione et virtute Lucensium animos sibi devinxcit: ut contra adversariorum et invidorum spem et opinionem ipse, homo Florentinus, civibus non minus gratus atque carus fuerit: quam si Lucensis civis fuisset: itaut postea legatione ad proceres familiae missa enixe petierint, ne Martyr sibiauferretur.

Cum itaque Lucae ageret Martyr, et in collegio suo haberet plures viros doctos, multos etiam optimae indolis adolescentes: talem disciplinam instituit, qua bonos mores, religionem et literarum studia, quam maxime posset, promoveret. Nam primum hoc curavit; ut in tribus linguis adolescentes erudirentur quam diligentissime: et Latinam quidem docebat paulus Lacisius Veronensis: Graecam Celsus, ex illustri comitum Martinengensium familia: Hebraeam Immanuel Tremellius, ipse vero Martyr, quo iuniores simul et Graecam linguam et religionem ad discerent, quottidie Epistolas Pauli illis interpretabatur, et rursus ab iis lectionem exigebat. Publice vero ante cenam Psalmum aliquem Davidicum explicare solebat. Confluebantitaquo ad eum audiendum e tota civitate viri complures nobiles et docti patricii Lucenses. Quare ut in universa Repub. veram religionem plantaret, singuiis diebus Dominicis ad populum contionatus est, et in quadragesima quidem atque in Adventu usitato more Euange ium

iam olim istis temporibus edscripta exposuit: reliquis autem anni partibus Pauli epistolas. Quantum vero ita docendo profecerit, facile hinc colligi potest: quod post eius ex Italia discessum, intra unius anni spatium decem et octo socii collegium deseruerunt, et relicto Papatu profecti sunt ad Ecclesias, in quibus publice pura Evangelii doctrina traditur: inter quos fuere vir nobilissimus Celsus Martinengus qui Genevae Ecclesiae Italicae magna cum laude praefuit: Hieronymus Zanchius, qui sacras literas primo in Argentinensi, post etiam Heidelbergensi Schola docuit: Immanuel item Tremellius celeberrimus Hebraeae linguae interpres. Testatur idem magnus numerus patriciorum Lucensium; qui pro Christi nomine sponte exilium subierunt, Martyris contiones fructu non caruisse.

Dum ita Martyr Lucae ageret, convenere in ea urbe Carolus Caesar et Paulus 111. Pont. venit etiam illuc e Germanica legatione rediens Caspar Cont arenus Cardinalis: qui pro veteri amicitia ad Martyrem divertit, una eum thoma Badia Mutinensi Magistro S. palatii et legationis socio. Fuere illis diebus quottidiana Martyris et Contareni de religione colloquia: uti inter amicos homines doctos et religionis studiosos. Redierat tum primum Contarenus ex Germania; audierat nostrorum hominum confessionem fidei; rationes et argumenta corum cognoverat, et ut plerique iudicant, non omnino male de nostris hominibus existimabat. Credendum quoque est et Martyrem multa ex illo de nostris hominibus et doctoribus audivisse: quae eum insententia confirmarent: et vicissim quoque in multis Contarenum iuvisse; ut oeulos aperire ac veritatem clarius agnoscere inciperet. Existimabant non nulli ob adventum Pontificis martyrem non in nullo periculo futurum: quod homines invidi et malitiosi, qui semper verae virtutis hosies sunt, apud suspiciosum senem facile aliquam calumniam confingere possent; unde illi periculum crearetur. Quia vero propria auctoritate et eruditione firmus erat, et praeterea pollebat populi gratia et amicorum praesidiis; tum quidem nihil contra eum moverunt: sed re in aliud tempus dilata, ipsum ex insidiis adoriri statuerunt. Quare ut patientiam Lucensis populi primum explorarent, quendam Eremitanum augustinianae familiae a confessonibus, iussu Romani Pontificis in carcerem coniciunt, et in eum de religrone violata accusationem instituunt. Quam rem indigne ferentes nobiles aliquot Lucenses, qui hominis pitatem et innocentiam noverant, ipsum effractis carceribus, ex urbe e ductum fuga sibi consulere iusserunt. In qua cum forte lapsu crus fregisset, denuo captus et Romam abductus est.

Posteaquam igitur prima haec quasi impressio illis ex voto successit, statucrunt deinceps Martyrem aggredi. Itaque omnibus

in locis insidias illi ponunt: Romae clam in eum accusatiohem instituunt; in singulis collegiis eius familiae veteres eius inimicos excitant: tempus adesse ostendentes, quo suam licentiam, quam illi libertatem appellabant, recuperare, et de Martyre poenas su mere possint: hortantur ne occasioni desint. Brevi itaque horum studio et opera Genuam coeunt, non pro more, principes tantum familiae, verum illi maxime, qui Martyrem odissent, aut illi inviderent: qui licentiam vitae sibi restitui cuperent, quorum religio in superstitio sis ceremoniis, Sanctimonia in hypocrisi posita erat. Evocatur ab his Martyr: ut se Genuae primo quoquetempore sistat: verum cum insidias inimicorum non ignoraret, quas odio excaecati celare non poterant: et praeterea amici veteres eum monerent, sibi caveret, multos esse, qui vitae eius insidias struerent, re secum diligenter deliberata statuit conventum hunc omnino evitare ac se alio conferre, ubi ab adversartorum vi et insidiis tutus esset possit. Itaque primum suae Bibliothecae partem aliquam (haec enimerant ipsius [Gap desc: Greek word] ) Christophore Brentae patricio Lucensi, homini pio, verae religionis studioso committit: qui eam posteam Germaniam adillum pervehendam curavit: reliquam partem legavit collegio. Deinde rebus collegii ordine quantum poterat compositis, et cura eius vicariosuo coniniissa, clame collegio et urbe discessit cum tribus tantum comitibus, Paulo Lacisio Veronensi, qui postea Argentinae factus Graecarum literarum professor, in ea urbe mortem obiit, Theodosio Trebellio et Iulio Terentiano, quem Martyri constanter et fideliter ad obitum usque adhaesisse notum est.

Luca discendens, cum statuisset patriam primum adire Pisas venit: et in ea urbe cum aliquor nobilibus cenam Domini Christianoritu celebravit. Nactus illic fidos homines, literas de discessu suo conscripsit ad Reginaldum Polum, et alteras ad suos Lucenses; quae post mensem a discessu suo illis redderentur. In his ostendit, qui et quam graves errores et abusus sint in omni Pontificiorum religione, et separatim etiam in vita monastica, quibus communicare salva conscientia ulterius non possit. Exposuit etiam alias sui discessus causas, odia scilicet et insidias inimicorum suorum: comme moravit suam in illis erudiendis et moderandis fidein et religionem, et sibi dolere testatus est; quod non potuerit eos claritis et apertius in vera fide instituere: annulum etiam quem insigne dignitatis gestare solitus erat, illis remisit: quo declararet se nihil bonorum collegii in privatos usus voluisse convertere. Et certe quod eius innocentiae indicium est; exiguum peculium secum in Germaniam attulit, quod paucis annis,

Postquam vero sicuti destinaverat in patriam pervenit, reperitibi virum optimum et doctissimum Bernardinum Ochinum, qui Romam evocatus pergebat: sed posteaquam ab amicis de periculo admonitus cum Martyre sua consilia contulit. ambo tandem communi consilio statuerunt deserta Italia, et relicto patrio solo Germaniam petere. Et prior quidem Bernardinus inde discedens se Genevam primum et postea Augustam Rheticam contulit. Biduo post Martyr ipsum secutus est et Bononiam primum, deinde Ferrariam, mox Veronam profcetus, ubique hum aniter exceptus ab amicis veteribus, tandem per Alpes Rheticas in Helvetiam pervenit. In hoc itinere cum Tigurum venisset, humaniter exceptus a Bullingero, Pellicano, Gualtero, et ceteris Ecclesiae atque scholae Tigurinae ministris: suam illis operam obtulit, si ea utiplaceret. Verum quia nullus locus in schola eo tempore vacabat: ostenderunt se quod maxime vellent, hoc tempore eius opera uti non posse: attamen voluntatis eius se grato animo memores fore. Retulit aliquando cum huius profectionis mentio facta fuisset; se, cum primum Tigurum venisset, multum et tum deinceps semper eam urbem amasse, ac optasse; ut esset certum et firmum exilii sui hospitium: cuius voti post compos factus est, quamvis prius divinae providentiae visum fuerit, eum tamquam legatum Iesu Christi ad varias urbes et gentes mittere: ut tandem DEO ita procurante Tigurum rediret, et in ea urbe non longe ab Italiae finibus, post longas et difficiles peregrinationes, conquiesceret.

Tiguro igitur tum discedens Basileam venit, ubi cum mense uno fuisset: Argentinam una cum Paulo Lacisio vocatus est, id procurante viro optimo et doctissimo Martino Bucero: atque ipsi quidem sacrarumliterarum, Lacisio autem Graecae linguae Professio demandata est. Suscepto ergo docendi munere illis quinque annis, quibus Argentinae ante discessum in Angliam docuit, plurimos libros sacros interpretatus est. Nam primum Ieremiae Propherae Lamentationem, deinde duodecim Prophetarum, qui Minores nominantur, libros enarravit. Postca ab initio Bibliorum volumen incipiens, Genesiae, Exodum, et bonam partem Levitici exphcavit. Quanta autem eruditione, fide et diligentia hoc fecerit: testantur ipsius in hos libros commentarii. Praeterea quantum iam tum in docendo excellueiit: vel hinc colligi potest: quod cum haberet collegam Martinum Bucerum summum Theologum, qui, ut a viro quodam docto vere de illo scriptum est, praeter reconditam eruditionem copiolam que multarum rerum scientiam, praeter ingenii

perspicuitatem, multam lectionem, aliasque egregias ac varias virtutes hanc sibi propriam laudem habuit: quod vix alius ca memoria exactiore diligentia in scripturae interpretatione versatus est, hunc, inquam, talem ac tantum virum, cum in docendo collegam haberet: numquam tamen eo inferior esse visus est. nam primum quod propter trium linguarum exactam peritiam, felicissime praestare poterat, ipsa verba sacrarum literarum sensumque genuinum diligenter explicabat: dein de investig abat et retegebat rationes et argumenta, quae sub verbis alioquin simplicibus et contractis delitescunt: et simplicius dicta aliis locis confirmabat, obscura cum apertis conferebat, ostendebat quaenam adversari viderentur verbis propositis, et rationem ea conciliandi dem onstrabat: quid item patres sensissent singulari felicitate memoriae ordine exponebat, et acri iudicio quod pondus et robur singulorum interpretationes haberent, examinabat: controversias vero incide tes ita dextre et dilucide explicabat; ut nemo alius. In universa autem tractatione duo praeterea afferebat, quae cum maxime in docendo necessaria sint, methodus exacta, dein oratio pura et dilucida: sic in his excellebat, ut Bucerum non modo aequare, verum etiam omnium iudicio superare videretur. Nam ille methodi alioqui obser vantissimus: nonnumquam tamen multarum rerum scientia alio ab ductus, longius ab ordine instituto diverte bat: aut infinitis occupationibus distractus, partitionis propositae non semper memor erat. Ad haec fuit illi (sicutiagnovit et saepe fassus est) peculiaris obscuritas orationis: ut non nisi ab attento auditore intelligi posset Martyr autem omnia, quae tractanda erant, cum apte in certas partes dividebat: tum neque ullius earum in quantumvis prolixa tractatione obliviscebatur, neque novam aliquam in media tractatione in serebat; neque ordinem, quem initio proposuerat invertebat: sed eum quem semel proposuisset partium numerum et ordinem. constanter ad finem usque persequebatur. In dicendo verbis utebatur puris, propriis, Latinis: compositione praeterea tali, quae neque contractione orationis aut verborum ambiguitate obscuritatem pareret, vel rursus orationis longitudine sententiam suspenderet, et intellectum ac memoriam auditoris turbaret. Itaque non modo rerum ipsarum pondere, verum orationis quoque suavitate et elegantia auditores demulcebat, et summa praeterea gravitate in ipsis lectionibus nunc ad piam vitam cohortabatur; nunc ad paenitentiam graviori increpatione commovebat: ut omnibus his rebus. quasi conditae eius lectiones summam eruditionem et eloquentiam cum singulari pietate coniunctam ostendentes, magnam illi gloriam omnium iudicio compararent.

Numquam tamen doctior erat et magis admirandus, quam in publicis disputationibus. Sive enim moderandi essent concertantes alii: tam se aequum iudicem praebebat, ac rationibus tantum quae ad persuadendum valerent, move batur: ut nemo unquam suspicaretur partibus eum studere: non adrersariorum argumenta solida deprimebat: non connivebat ad amicorum errores et falsas rationes: si extra fines disputationis evagari vellent, eos mansuete ad rem propositam revocabat: si vero res ad rixas vergeret, sua auctoritate eas sopiebat. Ita autem finiebat eos congressus: ut et semper primum maxime necessaria repeteret: et tum demum de integra causa pronuntiaret, quo et veritas victrix foret, et inde non exigua ad auditores redundaret utilitas. Quod si ipsi disserendum esset, tam in proponendo, quam in respondendo ita se semper gerebat: ut nulla esset suspicio cupiditatis vel rixandi, vel reportandae victoriae de prostrato adversario: sed animo ab affectibus libero, quid verum esset docebat potius, quam ut cum ullo de verbis rixaretur. Itaque postea saepe cum acerrimis Pontificiae religionis propugnatoribus congressus: neque ipsorum convitiis ad iram unquam impulsus, neque nostrorum hominum laudibus et acclamationibus gloriola tali elatior factus est; sed eandem modestiam et animi aequabilitatem perpetuo tenuit.

Qua vero perspicuitate dicendi in publicis praelectionibus usus: eam multo studiosius in disserendo fuit consectatus. Iudicabat enim orationis obscuritatem et ambiguitatem verborum plurimarum contentionum causam esse. Atque huius rei apertum testimonium scripta illius praebent. Nam cum multa de iust isicatione hominis, de praedestinatione divina non pauca, plurima vero scrip serit de cena Domini, in cuius explicatione complures viri docti affectata quadam obscuritate utuntur, nihil nisi proprium, simplex, dilucidum in eius scriptis legitur. Quin etiam cum Bucerus, quem coluit et admitatus est, saepe illum hortaretur: ut in causa Cenae Dominicae obscuris quibusdam et ambiguis dicendi formulis uteretur, quibus ipse ideo utebatur, quod vir bonus sibi persuafisset, posse hacratione tolli gravem, quae est de hac causa, controversiam, et ita Ecclesiae pacem diu desideratam restitui: paruit tandem ille et iisdem cum eo loquendi formis usus est: sed mox periculo huius rei animadverso, sententiam mutavit. Vidit enim hac ratione non posse illis satisfieri, qui crassam et carnalcm praesentiam corporis Christi in Cena statuunt, nisi etiam crassae eorum locutiones cum plena crassaque interpretatione recipiantur: rursus etiam expertus est, fratres infirmiores hac orationis ambiguitate, partim graviter offendi, partim ita

et implicari et perturbari; ut vix norint, quid sibi in hac causa sentiendum esset. Quare Bucero suas locutiones concedens, ipse candem, quam in aliis rebus, in hoc quoque dogmate perspicuitatem secutus est, mansitque nihilominus inter eos firma constansque amicitia.

Nam neque Martyris sententiam, Bucerus improbabat; neque Buceri sensum, quantum vis am biguis locutionibus uteretur, Martyr ignorabat. Itaque etsi diversa eorum in hac esset docendi ratio: fuit tamen summus eorum consensus in omni doctrina religionis, et perpetua amicitia vitaeque coniunctio: quam si explicare vellemus, et omnia eorum officia quibus mutuum amorem declararunt commemorare: verba nos citius, quam res ipsae deficerent. His ergo omissis ad privatam et ad domesticam illius vitam enarrandam nos convertamus.

Argentinae primum domum et familiam habere cepit. Vixit autem primum absque uxore in eisdem aedibus cum amicis, qui eum ex Italia secuti, stipendio modico aut potius exiguo contentus: quod tamen illi postea auctum fuit. Cum enim patriam et opes amplissimas sum mosque honores Christi nomine reliquisset: existimabat sibi non convenire ulli molestum esse de augendo stipendio, praesertim cum vita ita esset frugali: ut hoc quod haberet, non modo sibi sufficeret: sed aliquid etiam superesset ad amicos iuvandos. Cum vero vitam caelibem gravibus de causis improbaret: amicorum consi io sibi despondit honestam et nobilem virginem Catharinam Dampmartinam, quae cum Metis ageret et veram religionem amaret, a piis vitis Argentinam evocata, et Martyri postea desponsata fuit. Obiit postea in Anglia absque ulla prole, cum annos octo cum marito vixisset. Huic cuncti eam laudem tribuerunt, quae praestantissimae matronae debetur. Fuit enim imprimis Deum timens: mariti amans; in re domestica administranda prudens et industria: munifica erga egenos: et quae non modo suis facultatibus, verum etiam consilio et omni ope eos iuvaret: praeterea in omni vita pia, modesta, sobria. Ferunt plebeios homines Oxonii, iilam nontantum ut beneficam ac matrem quodam modo egenorum amasse: verum etiam quasi sacro numine praeditam admiratos esse, propterea quod in morbis et praesertim in partu uxores eorum illius consilio et auxilio certam plerumque salutem consequerentur. Huius defunctae corpus Polus Cardinalis effodi et in sterquilinium abici iussit; et cum aliud, ut iure agere videretur, accusare non posset, hanc causam praetendit: quod iuxta corpus S. Fridesuidae humata esset, et haeretici uxor fuisset. Etenim Cardinalis hic, qui aliquando praecipuus Martyris amicus

fuerat, post eius discessum ex Italia, non modo ab ipsius amicitia discesserat: verum etiam studium verae religionis, quod ad tempus simulaverat, penitus abiecit, et acerrimus nostrorum Komintim hostis et persecutor factus est. Itaque cum Martyrem, quod optabat, et maiore cum voluptate aspexisset, flammis absumere non poss??? mortuum cadaver uxoris eius saeviit Posteaquam vero Anglia sub regina Elisabetha pristinam Evangelii lucem recepit: adistam infamiae notam eluendam corpus iussu episcoporum rursus e fimo et stercore erutum, et frequenti populo in honorificentissimo templi loco sollenniter sepultum est. Et ne quid simile inposterum Pontificii tentare possent; ossa eius cum Fridesuidae (quam olim religios e coluerunt) ossibus permixta sunt. Quamobrem quod sanctae feminae corpus turpiter et contumeliose abiectum est: illustre est monumentum Romanae tyrannidis, quae neque vivis neque mortuis parcit: quod vero honorificentissime veteri sepulcro restitutum: Anglorum erga suum praeceptorem, cuius ea nuper uxor, pietatem et gratitudinem testatur.

Ceterum hoc loco paucis exponendum venit: qua occasione in Angliam Martyr profectus sit: quidve in ea rerum egerit. Mortuo Henrico Rege Angliae, Eduardus eius filius de consilio tutorum et maxime Eduardi Ducis Somersetensis avunculi sui, ac Thomae Crammeri Archiepiscopi Cantuariensis et totius Angliae primatis, pontificiam religionem abolere, et Ecclesias iuxta verbum Dei reformare statuit. Et quia ex Academiis ministri Ecclesiarum prodeunt: eas cum primis diligenter reformandas duxit: quo deinde ex his purus sucus sanae doctrinae in singulas regni partes derivaretur. Quia vero Petrus Martyr doctorum virorum iudicio ob singularem eruditionem et incredibilem multarum rerum peritiam, unus omnum ad hoc munus maxime idoncus videbatur: ab Archiepiscopo Cantuariensi, de voluntate regis, vocatus est. Itaque sub exitum Novembris anni quadragesimi septimi, permissu senatus, Argentina ubi iam quinquennium docuerat in Angliam discessit, comitante eum Bernardino Ochino, qui et ipse quoque ab eodem Archiepiscopo vocatus fuerat. Ibi cum aliquandiu eos Archiepiscopus secum detinuisset, et omnibus humanitatis officiis profe cutus esset: Martyr iussu regis: sacris literis interpretandis Oxonii praefectus est. In ea Academia primum enairavit Epistolam D. Pauli ad Corinthios priorem: eo quod in ea tract entur varia et multiplicia capita, quae ad eorum temporum controversias facerent: sic ut huius Epistolae doctrina, sicommode dextreque adhibita fuerit omnibus vitiis, quibus Ecclesiae sinceritas corrupta est, mederi possit; et omnes abusu: atque superstitiones Papisticas convincere.

Pontificii, quorum adhuc Oxonii magnus erat numerus initio quidem utcumque patienter ferebant Martyrem do centem: et quidem etiam lectiones eius frequentabant: et se illius eruditionem admirari prae se ferebant: alii vero ac praecipue collegiorum praesides suos arcebant a lectionibus: nihil tamen movebant ulterius. Verum posteaquam damnatis iam ante ipsorum votis; deinceps occasione verborum Apostoli de cena Domini tractare incoepit: existimarunt sibi non ulterius esse quiescendum. Etenim cum maiores ipsorum obscurata primum, deinde depravata doctrina huius dogmatis, in Ecclesiam hacianua erroris patefacta omnem superstitionem et idololatriam invexerint: non poterant ferre Martyrem, qui mirifico studio veritatem Eucharistiae ab eorum erroribus et corruptelis vindicabat. Ut vero non modo invidiam, sed grave etiam periculum illi crearent: apud vulgus primum usitatis criminationibus eum traduxerunt: quod maiorum doctrinam impugnaret: cerem onias optime constitutas con velleret: sacrosanctum Altaris sacramentum profanaret, et tantum non pedibus conculcaret.

Deinde omnibus rebus compositis, ipso ignorante, omnibus templis schedas Anglico sermone conseriptas affigunt, postridie publice disputandum esse contra praesentiam Christi in S. cena. Die ergo sequentihi au ditorium occupant: operas idoneis locis disponunt: eas que ad clamores et tumultum, et ad pugnam praeterea, si usus postulet, paratas esse iubent concurrunt praeterea audiendi causa, non tantum studiosi ex omnibus collegiis: verum etiam pars non exigua concitati populi, partim ut eventum rei spectarent, partim etiam, ut alterutri parti adessent, si forte tumultus aliquis exoriretur. Martyr interea horum omnium ignarus sese domi parabat: ut hora constituta solito more lectionem haberet: tum interea amici permoti insolita concursione populi, domum ad eum veniunt, ac illi omnem rem exponunt, hortanturque: ut se domi contineat: neque aliquod periculum sibi conciliet, quandoquidem adversarii ita parati sint: ut potius videantur armis, quam argumentis certaturi. Respondet ille; se non posse officio suo deesse: et munus a rege demandatum sibi negligere: se nullius tumultus auctorem unquam fuisse, cuius rei ipsimer optimi testes: nunc quoque se nolle adversa riis tumultuandi occasionem dare: sed more solito legere velle; esse haud dubie multos in eo coetu: qui lectiones consuetas expetant, quos non possit negligere. Pergebat iam ad auditorium comitantibus illum amicorum fidelissimis, cum illis in via obvius fit puer Smythaei, qui in hac tragoedia primas partes agebat: ac litteras ei portigit: quibus ipium herus suus ad disputandum provocabat. Ibrtum amici rursus monere, rogare, hortari: ut domum redeat: commemorare pericula, quae ipsum

maneant. Perstat tamen ille in sententia: pergit in auditorium: ac provocantes adversarios modesta oratione compescens quantum poterat, respondet; se disputationem non recusare: sed nunc non disputandi: verum legendi causa venisse: atque ita illis concedentibus lectionem more solito habet magna cum omnium admiratione. Quippe qui ante singularem doctrinam et cloquentiam admirati: tunc quoque incredibilem constantiam in ipso et fortitudinem suspexerunt. In tanto enim murmure populi et fiemitu adversariorum ita lectionem absolvit: ut nulla mutatio vultus et coloris in eo appareret: non haesitatio aliqua vocis: non linguae titubatio; non denique tremor membrorum aut pallor aliquam suspicionem timoris praeberet. Finita lectione acrius instant adversarii; et eum magnis clamoribus ad disputandum provocant neque modestissimam eius excusationem accipiunt: quod se diceret disputaturum esse: sed alio tempore, nunc se non esse paratum, cum propositiones disputandas ita studiose occultarint, neque more solito publice proposuerint: ut eas ad eam usque diem ignoret. Aiebant enim, eum qui nuper causam Cenae Dominicae multis lectionibus tractasset: non posse imparatum esse. quaecumque tandem in hac materia quaestiones proponerentur. Tumille, cum eum urgere perseverarent, denuo respondit: se primum nolle inconsulto rege tantam rem aggredi, praesertim cum res ad seditionem spectare videatur. Deinde ad legitimam disputationem requiri: ut proponantur certae quaestiones: constituantur iudices et moderatores: quorum iudicio atque arbitrio tota res gubernetur: denique requiri notarios, qui utriusque partis argumenta et orationes bona fide iustaque diligentia conscribant. Horum nihil cum paratum tunc et constitutum sit: se nec velle nec posse disputare: praesertim cum non satis temporis supersit, die iam in meridiem vergente, ad tantam rem excutiendam. Posteaquam vero his rationibus, quam vis aequissimis, adversariis non satis fiebat: et iam res ad pugnam et conflictum spectare videretur, auctoritatem suam interponit Universitatis Oxoniensis Vicecan cellarius, (liceat enim usitata nomina retinere) et his conditionibus pugnam dirimit: ut uterque Martyr et Smythaeus cum aliquot sociis in ipsius aedibus conveniant, propositiones disputandas, tempus, ordinem, et modum disputandi communi consilio constituant. Iubet dein de apparitores suos, Bedellos nominant, turbam summovere: et ipse ad suggestum accedens Martyrem manu illi porrecta e turba populi abducit, et domum usque comitatur: ac pro sua auctoritate tumultuantes compescit. Martyr liberatus ex hoc praesenti periculo, ne ideo quod causae diffideret disputationem renuisse videretur, hora constituta ad domum Vicecancellarii venit, comitantibus ipsum cum aliis amicis,

tum praesertim Sidallo et Curtopo, qui illo tempore eximii veritatis defensores erant: postea tamen Marianis temporibus eandem constantiam non retinuerunt. Facit idem adversarius: et secum adducit Colum Oglethropum, et tres alios Theologiae doctores. Diu inter eos de disputatione constituenda ditceptatum est. Martyr enim aequum esse aiebat, ipsos in confutando eum servare ordinem, quem ipse tenuisset in docendo, idque tandem obtinuit. Abhorrebat praeterea a vocibus peregrinis, barbaris et ambiguis: quae tamen in scholis receptae sunt. Itaque duabus tantum usus est carnaliter et corporaliter: quoniam scriptura in cena describenda tantum carnis et corporis, non rei et substantiae meminit: attamen ne ambiguitate aliqua ludere ipsum existimarent se illas accipere dixit, atqui si dictum esset realiter et substantialiter. Fuerunt etiam aliis de rebus dissensiones aliquae inter ipsos: attamen cum demum de universa ratione disputandi inter ipsos convenisset; omnia quae tum constituta fuerunt, partium consensu ad regis consiliarios relata sunt: ut illi de tota contr oversia cognoscerent. Ab his disputationis dies constitutus est 4. Nonas Maii, ad quem diem affuturi sint legati Regii, qui disputationi praesint. Verum Smythaeus conscius sibi tumultus excitati: non exspectata die constituta, fuga se subducit: et in Scotiam primum, deinde Lovanium in Brabantiam abiit. Posteaquam vero praescripta dies adfuit: venerunt Oxonium Regiilegati R. D. Henricus Episcopus Lincolinensis, D. Richardus Coxus Universitatis Oxoniensis Cancellarius. D. Simon Haydes Decanus Oxoniensis. M. Richardus Morisinus Armiger. D. Christophorus Nenynsonus, IC. doctor. His praesentibus disputavit Martyr per quatriduum cum tribus Pontificiae religionis Theologis, Treshamo et Cheadreo Doctoribus et Morgano artium Magistro. Quanta autem eruditione hos confutarit: non necesse est commemorare: quandoquidem acta huius disputationis in omnium manibus versantur. Nam Martyr, quia adversarii multa falsa et conficta de hac disputatione in vulgus spargebant, eorum improbitate et praeterea amicorum precibus, qui hoc assidue flagitabant, coactus, disputationem in publicum edidit. Quod qua fide et diligentia fecerit: ostendit cesimonium Regiorum legatorum libro ab ipsis additum.

Non multo tempore post hanc disputationem rustici per Denoniam et in Oxoniensiagro tu multum excitarunt: in quo cum multi no minatim Martyri necem minarentur: cum non modo docere, sed ne tuto quidem versari in urbe posset: amicorum praesidio incolumis Londinum deductus est, non absque singulari regis gaudio: qui illum Richemon dam venientem ex arce prospiciens

laeto animo salutavit: eiusque in columitati gratulatus fuit. Uxorem quoque et familiam quo niam domituto esse non poterant, amici occuluerunt: donecfuriosa multitudo seditiosa plebis urbe excederet. nam a proceribus regni conscriptis duobus exercitibus, seditio brevi compressa est; praecipuis eius auctoribus capitali supplicio affectis. Ac tum Martyr rursus Oxonium ad solitos legendi et disputandi labores rediit: quo tempore cum Pontificii se disputando dudum victos nossent, et armis palam congredi non auderent: noctu saepe tumultus aliquos ante aedes Martyris commoverunt, ac lapidibus nunc ostium oppugnarunt, nunc fenestrarum specularia perfregerunt. quamobrem rex, ut eius securitati et quierti consuleret, fecit eum Canonicum Collegii Ecclesiae Christi, et in illud collegium migrare iussit, assignatis illis splen didis aedibus una cum amoenissimo horto. Fuit hoc in collegio Decanus, ac huius officii ratione et disputationibus praefuit: et praeterea Doctores Theologiae publico Academiarum more promovit. Ipse quoque cum ante Pontificiis privilegiis Doctoris gradum haberet: denuo Oxonii sollenniter Doctor, Theologiae renuntiatus est.

Habuit Martyr Oxonii amicos, ut breviter dicam, omnes eos. qui puram ac veram doctrinam am abant; et ob eruditionem alicuius nominis erant in illa Academia. Praeterea reveren di Episcopi, Hugo Latimerus, Nicolaus Ridleus, Ioannes Ponetus, Ioannes Hoperus. Ex aula etiam generosi ac Magnifici viri, Antonius Cocus, Ioannes Checus, Richardus Morisinus, atque alii complures, quos nominare non est necesse, Martyrem non tantum dilexerunt; verum etiam amarunt. Inter omnes tamen Thomas Crammerus, Cantuariensis Archiepiscopus et Angliae primas, singulariamore Martyrem complexus est. Qui cum ipse doctissimus esset; Martyri tamen tantum tribuit: ut in rebus quibus que gravissimis eius consilio uteretur. Itaque quotiescumque vacationem a publicis docendi laboribus Martyr haberet, eum ad se vocavit: et sua de reb. gravissimis consilia cum illo contulit. Ac posteaquam a rege cura conscribendi leges Ecclesiasticas, primum XXXII. deinde XVI. viris commissa fuit, effecit; ut Martyr in horum numero unus esset: tandem etiam cum munus hoc universum uni Cantuarien si a rege fuisset commissum, tribus tantum ad id adsumptis Gualtero Haddono et Rolando Taiilero, I. C. tertium voluit esse Martyrem. Horum opera adiutus eas leges Ecclesiae Anglicanae praescripsit, quae magnam etiam nunc laudem habent apud omnes pios et doctos Fruebatur iam universa Anglia pace et tranquillitate, et felix eratreligione et legibus optime institutis. In tanta ergo totius regni felicitate Martyr non poterat non etiam felix et beatus videri, qui uteretur optimorum virorum sanctissimorumque Episcoporum amicitia:

verum omnia haec subito Mariana tempestate mutata et eversa. Pura enim religio e templis eiecta: sancta Ecclesiae politia deleta: legesque illius abrogatae: optimi quique in carceres coniecti. In tantarerum omnium mutatione Martyri docendi munere interdictum: et denuntiatum praeterea: ne iniussu magistratus pedem moveat, neve quidinde rerum suarum asportet: gravi in dicto periculo, si id faceret. Paruit ille edicto; verum cum moram interponi videret, de suo statu ad regni consiliarios perscribit: petit si quid ad miserit: accusatorem sibi sisti et causam cognosci. Qui cum nihil in eum statuere possent, discedendi potestatem illi fecerunt. Quamobrem recta Londinum profectus est, et ibi Cantuariensem in veniens eum plurimum suo adventu recreavit. Venerat hic tum temporis Londinum; ut quae adversarii de ipso falso in vulgus sparserant, refelleret. Nam quia summa eius apud omnes erat auctoritas: per contionatores suos Pontificii apud plebem invulgarant: Cantuariae ipsius mandato Missam restitutam esse: ipsum quoque pollicitum esse Reginae se Missam dicturum in funere Regis: simul etiam de futura disputatione quae dam iactarant. Hoc ubi rescivit ille, edito scripto sese purgavit: testatus se paratum esse religionis formam ab Eduardo rege institutam publica disputatione defendere. Si, inquit, nobis libertatem det Regina; confido cum Pet. Martyre, atque aliis quatuor aut quinque quos mihi delegero, favente Deo, nos omnibus approbatuos, non solum preces communes Ecclesiasticas, et administrationem sacram cum ceteris ritibus et ceremoniis: verum do ctrinam quo que universam, ac religionis ordinem constitutum a supremo nostro domino rege Eduardo VI. puriora haec esse, et verbo Dei magis consentanea, quam quicquid mille ret ro annis in Anglia usurpatum norimus: tantum ut iudicentur omnia per verbum Dei. Protestationem hanc et consilium cum Martyri exposuisset: probavit ille, et ostendit se paratum esse ad disputationem, neque ullum periculum religionis nomine velle declinare. Verum dum in hac disputationis exspectatione sunt; Cantuariensis et Eboracensis, Archiepiscopiscopi, Londinensis praeterea et Wigormensis Episcopi in carcerem abducuntur. His enim rationibus adversarii cum illis disputare statuerant.

Versabatur tum et Martyr in magno periculo, cum ob eandem religionem: tum etiam ob familiaritatem et amicitiam horum virorum. Neque hoc ipse ignorabat: verum fretus sua innocentia: et quod in leges regni nihil commisisset: non discedendum putavit, nisi missione imp etrata. Quare causam denuo proponit Consiharns regni, ac se non privata voluntare venisse in Angliam demonstrat: sed vocatum a Serenissimo rege Eduardo: et missum ab am plissimo magistratu Rei publ. Argentinensis: ac utriusque diplomata proferebat, Cum vero nunc sua opera

usui esse non possit, Ise dimitti postulabat. Quod postquam obtinuit: vix tamen credebant amici, etiam acceptis a regina literis, eum tuto posse discedere. Dicebant enim eius adversarii, tantum Pontificiae religionis hostem non esse e manibus dimittendum: sed vel ex ipsa navi in carcerem et ad supplicium retrahendum. Monebatur quoque; ut sibi caveret ab insidiis, quae si Oceanum traiceret, illi in Flandria et Brabantia paratae essent. Verum Dei beneficio cuncta haec pericula et certissimas insidias admiranda ratione evasit. Cum enim peregrinorum alii in Frisiam, nonnulli vero in Daniam descenderent: nactus est ipse gubernatorem navis, hominem pium et metuentem Dei, qui eum in Anglico litore clam domi suae detinuit totis quatuor decim diebus, ac iam omnes tam amici, quam inimici eum cum ceteris peregrinis abnavigasse credebant: cum ipse demum ex Anglia solvit, et gubernatore suo Ant verpiam noctu sua causa appellente, ab eo ad amicos est deductus: et ab aliis ante lucem currui impositus, per regiones sibi infestissimas incolumis Argentinam pervenit, or mnesque adversariorum insidias, Dei inprimis beneficio, deinde sua celeritate, evitavit.

Excepere eum Argentinae veteres amici viri optimi atque doctissimi Sturmius, Sleidanus, Zanchius, Herlinus, Dasypodius, Sapidus, Hubertus et reliqui, magna laetitia. Quo enim in maiori periculo ipsum versari noverant, eo salus ipsius et inopinatus adventus maius gaudium illis adserebat. Senatus quoque cum eius virtutem et doctrinam optime nosset: iussit quamprimum illi reddi pristinum locum, quem ante discessum in Angliam habuerat. Interea vero nonnulli, qui illi male vellent, de eo sinistros rumores sparserunt: quod in doctrina de cena Domini a sententia Augustanae confessionis discessisset: ideoque timendum: ne aliquas in Ecclesia turbas excitaret. Admonitus ergo huius rei ab amicis, Senatui scripto oblato sese purgat et docet: Confessionem August anam et alias, quae ab ea non discr epent, si recte atque commode intelligantur, se libenter amplecti, profiteri, ac si opus fuerit velle pro viribus tueri: Promittit deinde per se nullas lites aut contentiones excitatum iri: imo si locus aliquis pertractandus sit in scripturis, aut quaepiam alia necessitas requisiverit: ut circa huius modi quaestionem suam sententiam explicet: id se facturum cum omni modestia et citra cuius quam am aram insectationem. Quae vero sua sit sententia, ex libellis ase iam editis facile posse cognosci: quibus hoc scripto seu promisso nil detractum seu immutatum velit, quod per scripturas divinas edoctus aliter esse cognoverit,

Et quia praeter Augustanam confessionem a quibusdam proferebatur concordia inita inter D. Bucerum et D. Lutherum eorumque symmistas: respondit se huic non subscripsisse: quod per verbum Dei et conscientiam largiri nequeat: destitutos vera fide

percipiendo sacramenta, corpus Christi sumere. Addebatautein, non debere hoc illis mirum videri, quod assentirinollet: cum ipsemet D. Bucerus in Argentinensi schola secus docuerit, dum Acta Apostolorum explicaret: idem que cum esset in Anglia; (quod ex quibusdam eius articulis ostendi possit) longe aliter scripserit, et quidem recte. Nam cum fides unicum sit instrumentum, quo a nobis Christus ipse, corpus et sanguis eius percipiuntur: ea submota os corporis nil nisi sacramentum corporis et sanguinis percipere, panem inquam et vinum instituto Domini consecrata. Quemadmodum etiam aetatis adultae homo, si absque fide ad ba ptismum accesserit, nihil dicitur praetersacramentum, hoc est, aquam et Ecclesiae prexes habere; si quidem nullus, qui non credit gratiam regenerationis adipiscitur: itaetiam citrafidem neminem ad communionem corporis et sanguinis Christi aditum habere. Ut enim dicit Augustinus: manducare et bibere, nihil aliud est, quam credere. Postremo addebat, se vereri, ne concordiae huic ad se allat ae subscribendo videatur Ecclesias Tigurinam, Bernatem, Basiliensem, Genevensem, Lausanensem et Anglicanam, omnes que per Italiam et Galliam disperfos fratres damnare: quod sane per verbum Dei et charitatem ergacos sibi non liceret. Proinde ut Saxonicas Ecclesias, omnesque illis consentientes, veneretur et suspiciat: sic et alias, quas commemoraverit, se amplecti in Domino ac vehementer diligere. Non enim hanc quaestionem tanti esse: ut inter fideles communionem et charitatem solvere debeat. Hoc eius seu scripto, seu promisso, senatus Argentinensis, qui Martyrem mirifice amabat, contentus fuit, reiectis aliorum clanculariis accusationibus.

Restitutus itaque pristino muneri, Iudicum librum interpretatus est. Et quia tum idoneo Philosophiae professore schola destituebatur: decretum fuit, ut duo Theologi, sicut sacras literas, ita quoque Aristotelis Philosophiam alternis septimanis docerent. Itaque Martyr, laborem hunc non defugiens, Aristotelis libros de Moribus ad Nicomachum interpretari cepit: et in eorum explicatione intertium usque librum progressus est. Collega vero eius, D. Hieronymus Zanchius, Martyri amicissimus et illum ex Italia, ut diximus, secutus, libros Aristotelis de Natura sibi interpretandos desumpsit. At vero adversarii illius et malevoli, de quibus supra, etsi palam lese illi non opponerent: quottidie tamen clam. et quasi per cuniculos, eum oppugnare non cessabant. Nam et per literas, et in lectionibus atque contionibus sins eum ita aperte perstringebant: ut iustae accusationi nihil msi Martyris nomen deesset Quin et e studiosis quidam publice in schola orationem de Eucharistia habuit; in

Quare cum animad verteret adversarios quottidie apertius bellum contra se gerere: et se nominatim libellis perstringere: de discessu secum deliberare cepit. Et veresubito divinitus occeasio opportunissima illi oblata est. Nam cum apud tigurinos mortuus eo tempore esset vir optimus et sanctissimus Conradus Pellicanus: Tigurinae Rei publ. Senatus, de voluntate ministrorum Ecclesiae, illi Petrum Martyrem substituit, et ea dere cum ad ipsum, tum etiam ad Senatum Argentinensem literas dedit: quibus ipsum Tigurum mitti post ulabat. Fuit haec vocatio Martyri gratissima. Quamvis enim Argentinensem Rem publ. amaret, et ei se multa debere agnosceret: quia tamen controversiam sacra mentariam quottidie maiori animorum acerbitate agitari videbat: gaudebat sibi occasionem datam: qua se posset turbis expedire. Itaque cum a Senatu Argentinensi de sua voluntate rogatus esset: nihil dissimulans, ostendit missionem sibi fore gratissimam: ac prolixe testatus de suo in Rem publ. animo, quominus cum ipsis manere posset: ideo firi inquit, quod videret se isto tempore non posse apud ipsos fiabere eam, quam cupiat docendi, disputandi et scribendi libertatem. Ut autem hanc appetat se primum sua vocatione urgeri, et minis etiam atque comminationibus petcelli. Deinde se vereri iudicia gravissimorum virorum, qui sua scripta legerint, et se docentem audiverint: si veritatem alias usque ad capitis periculum defensam, nunc multiplicibus et variis modis clam et paiam oppugnatam, suo silentio non tantum d serere sed quau prodere videatur. Ab his enim quorum aliqui ob hanc eandem causam vel ignibus cremari voluerunt, vel adhuc superstites magna cum utilitate Ecclesiis Christi praesint, le non posse nisi grauner coargui: ut qui vel a sententia vera defecerit, quod in constanuae crimen in homine Christiano minime ferendumin, vel qurtacitus velit praeterire, quae ad salutem conducere et necessaria esse non ignoret. Cumitaque DEUS velit; ut suam doctrinam universam et fide amplectamur et profiteamur: se hanc conditionem in qua nunc versetur non posse salva conscientia retin re, nisi sibi quae scripto petierit, concedantur. Neque hoc iniquum esse: ut tantum sibi liceat, quantum alii sui ordinis cum in contionibus tum in scholis liberum sibi velint. Proinde cum munus suum necessario libertatem in docendo postulet: quam tamen ipsi certis de causis, quas non dubitet gravissimas esse, hoctempore concedere nolint, aut non possint: rogareie, ut bona ipsorum venia sibi eo, quo vocetur, concedere liceat. Ostendit praeterea nullam spem conciliationis per colloqu um aut aliam viam sibi affulgerie: si quid tamen instituatur, se etiam si alibi agat, non

defuturum suo officio. Senatus qui Martyrem amabatl, et eum certis conditionibus retinere voluisset; cum videret ipsum in hac sententia persistere, sibi vero non integrum esse illo tempore, quam petebat docendi, disputan di et scribendi libertatem illi concedere: invito animo eum dimisit.

Discessit itaque Argentina tertio Idus Iuliis anno partae salutis M. D. LVI. magno cum dolore et gemitu bonorum omnium, quibus gratus, carus et reverendus erat, cum ob eximias virtutes, summum ingenium et doctrinam singularem, tum etiam ob motum facilitatem, sum mamque concordiam, quam cum omnibus bonis et doctis, perpetuo coluit. Tigurum cum venisset, una cum Cl. viro Ioanne Iuello Anglo, qui postea Sarisburiensis Episcopus: magna cum gtatulatione, exceptus est a Senatu, a schola, ab Ecclesiae ministris, denique a bonis omnibus. Cum autem ad Bullingerum, veterem suum amicum, divertisset, donec familia, hoc est, lulius cum uxore sua et filiolo ipsum sequeretur: ita uterque alterum ab eo tempore complexus est: ut quamvis antea summa inter eos fuisset coniunctio: ea tamen ex ista familiaritate accessione magna aucta sit, et ita confirmata, ut eam ad obitum usque absque ulla vel minima alicuius offensionis suspicione conservarint. Sunt autem haec amicitiae firmissimae, quas virtutum et studiorum similitudo coniungit: quae cum summa fuerit inter ambos, ac talis: ut uterque alterum non modo amaret, verum etiam observaret, non mirum est arctissimam quoque eorum coniunctionem fuisse. Amavit item contionatores et collegas ceteros sincere, atque fratrum quasi loco habuit: contra iuniores filiorum loco semper complexus fuit. Et qui haec minus forte perspexerunt, quanta in co fuerit suavitas in conciliandis sibi hominum animis, vel hinc coniciant: quod eum non tantum collegae in schola et Ecclesiarum ministri, ac ceteri, qui ipsum quottidie docentem audierunt; sed etiam in senatu et in plebe optimus quisque cum neque docentem au dire, neque loquentem intelligere possent, sictamen cum coluerunt: ut vix alium e praecipuis in Republ. viris: id quod testata est omnium ordinum frequentia, in illius furiere. Declaravit etiam suam in eum voluntatem Tigurinus senatus, quando eum unanimi consensu honoris ergo civitate donavit. Quamvis enim lege lata cautum esset, ob immensum civium numerum, ne quisquam eo anno et proximo in civitatem reciperetur: eam tamen in tanto viro servare noluerunt; quod recte existimarent, non legi, sed potius urbi Tigurinae fieri iniuriam, si talis vir cum ipsis quasi peregrinus et hospes maneret, et non inter cives censeretur.

Erat eo tempore Martyr, quo Tigurum venit, adhuc viduus: sed tandem ab amicis persuasus, cum ipse singulari liberorum

defiderio teneretur, eoque magis, quod ipse solus ex florente quondam Vermiliorum samilia superstes esset, uxorem alteram ducere statuit, sexto anno post primae uxoris mortem. Erat in Ecclesia Italica, Genevae virgo Brixiensis honesto genere nata, Cat harina Meren da, quae illuc religionis nomine concesserat. hanc Martyr optimorum virorum et totius Ecclesiae testimonio commendatam, uxorem sibi coniunxit. Suscepit ex ea Eliperium filiolum, et altero partu filiam Gerodoram: qui tamen ambo in prima infantia mortui sunt: eandem ipse moriens [Note: Peperit filiolam posthumam Mariam. Amat Rem publ. Tigurinam.] gravidam reliquit.

Quantum autem amarit, et quanti fecerit Tigurinam Rem pub. et Ecclesiam, ex eo colligi potest: quod cum seiret se uxorem relinquere gravidam, testamento cavit; ut partus posthumus, si modo vitalis sit, numquam alibi quam apud Tigurinos educetur. Ean. dem eius voluntatem et amorem ex eo quoque est conicere: Altero postquam ad Tigurmos venerat anno, Genevae mortem obiit vir clarislimus Maximilianus Celsus, Martinenghi Comes, qui Italicae Ecclesiae ea in urbe praefuerat. Fuerunt autem in illa Ecclesia multi et praeclari viri, qui descrta Italia Genevam, tamquam in asylum et tutiisimum portum piorum hom inum sese contulerant, atque inter hos multi Lucenses, viri primariiex ea Rep. quorum plerique Martyris olim in Italia discipuli ipso doctore ad agnitionem Christipervenerant. Quam obrem cum alius in Celsi demorrui locum substituendus esset, summa omnium volunte et consensu, ardentissimisque studiis Martyr electus fuit: ac seniores Ecclesiae datis ad ipsum hac de re literis, eum non tantum rogarunt; verum etiam obtestati sunt: ut vocationem ratam haberet. Idem egerunt Angli veteres illius amici: ex quibus multi praeclari viri tum Genevae exulabant religionis nomine: idem quoque modeste ab eo petrit Ioannes Calvinus, non Genevensis tantum, sed universae Ecclesiae ornamentum. Dicebant esse inea urbe et Ecclesia optimani Italiae partem, plurimos item ipsius discipulos, qui eius adventum exspectent; plures etiam in eius adventum ad viam se parare. Comme morabant electionis pulcherrimam forinam, pulcherrimas Xergorovias, toties a Spiritu sancto approbatas, dispositissimas item suffragiorum distributiones in quibus omnia summo ordine optimoque consilio facta siut. His addebant tantum esse tamque ardens totius Ecclesiae desiderium: ut hunc ducem, pastorem, praeceptorem adipiscatur: ut nisi votis potiatur, dolore eam debilitari quodammodo necesse sit. At Martyr etsi paratissimus erat suae gentis hominibus inservire: nihiltamen suo arbitrio statuendum esse existimavit: sed rem int egram ad senatum tigurinum et Ecclesiae ministros retulit: t quia illi vocationem ratam non habebaut, quod viderent, se quidem Martyrem eo tempore absque singulari detrimento scholae et Ecclesiae non posse dimittere: fratres

autem Genevae in Ecclesia Italica habere multos et bonos et doctos viros, quos recte in locum Maximiliani Celsi substituere possint: ipse quoque eorum voluntati et iudicio suam voluntatem libenter accom modavit. Quin etiam cum postea annis aliquot interpositis veteres amici oblatis amplissimis conditionibus ipsum in Angliam revocarent, et adderent, Reginam, modo de eius voluntate certa fiat, patatam esse misso legato ipsum in Angliam revocare. Rursus ibi, ut ante, Ecclesiae et Reip. Tigurinae moderatorum iudicio acquievit. Argumentum hoc in Martyre est singularis in Ecclesiam tigurinam amoris; reverentiae erga magistratum: constantiae in suscepto munere: animi denique ab ambitione et avaritia alieni: qui cum alibi docere posset concursu hominum maiore ampliori gloria, stipendio luculentiore: his rebus non magis motus est, quam si nihil omnino ad se attinerent.

Rursus vero quam promptus suerit ad inserviendum aliis Ecclesiis, quam mulla periqula metuerit; satis declarat profectio in Galliam, quam anno ante obitum iussu et voluntate Magistratus sui suscepit, hac occasione. Cum ad XIII. Cal. Augusti Episcopi Ecclesiae Galli canae a Rege Possiacum convenire iussi fuissent, et comitia quoque Principum Galliae in idem tempus indicta: Orthodoxis in Gallia spes facta est, posse aliquod de religione colloquium institui, e quo magna ad Ecclesiam utilitas redundaret. Quamobrem ab Ecclesiis delectisunt certi homines, qui in conventu omnium ordinum libertatem religionis promoverent, et doctores quoque plurimi designati: qui cum adversariis disputare et conferre possent. Et quia Martyris singularis et excellens eruditio, et incomparabilis disputandi facultas illis nota erant, hunc unum ex omnibus peregrinis no minatim evocandum putarunt. Quamobrem a Christianis Ecclesiis et ab illis principibus qui earum tutelam susceperant, Tigurum missus est vir nobilis Claudius Bradella, ac una cum illo venit Theodorus Beza, cuius in omnibus his actionibus primae partes fuerunt. Quaerebant hiquae nam senatus, quae Ministrorum Ecclesiae, quae ipsius Martyris voluntas esset, si aliquod colloquium institueretur et ad id ipse nominatim a rege evocaretur: et cum cognovissent neminem pro sua parte tam sancto instituto defuturum; hic quidam Genevam, alter vero recta in Galliam rediit. Non ita multis interpositis septimanis, Bezaad colloquium evocatus per celeres equos illuc profectus est, et Bradella tigurum rediit secum afferens literas a Regina matre, Rege Navarreno et Condaeo, atque Admiralio Principibus, quibus a senatu Martyrem sibi mitti postulabant: et simul mittebant tabulas publicae securitatis, seu salvi conductus: ut viderent, nihil periculi subesse. Quare cum res videretur non negligenda; senatus vocationi assensit, et Martyrem se itineri accingere iussit.

Redibat forte eodem tempore in aulam vir clarissimus Matthaeus Cognetius, regis Galliae apud helvetios legatus, qui Martyrem in suum comitatum recepit; et salvum Lutetiam Parisiorum deduxit. Inde ad aulam profectus a fratribus humanissi me exceptus est, et salutatis Rege Navarrae et Principibus Condaeo atque Admiralio, ad Reginam Galliae vocatus est. Quam postquam sollenni reverentia salutasset, et de suo adventu verbafecisset: hortatus deinde est eam ad promovendam puram religionem. Docebat enim pia refor matione Ecclesiae ipsam non solum regno Galliae consulturam 'esse; sed toti Europae; quod omnes in regnum Galliae oculos coniecissent. Imminere quidem et offerre se gravia pericula; sed non timendum esse; quod sempter Deus affuerit Principibus huic rei studentibus. Asam, Iosaphatum, Ezochiam et Iosiam iuvisse, qui correxerunt populum, cum idololatria prorius corruptus esset. Constantium cum haberet collegas, imo superiores Diocletianum et Maximianum, ausum esse Christum amplecti. Constantinum in gravissimis periculis pacem dedisse Ecclesiae, qui collegam sortitus erat Licinium, Christianis inimicum. Quod si Deus ist os iu vit, eum non fore sui dis similem, verum eundem, qui prius fuerit. Addebat Reges potissimum in hoc Deo ser vire oportere: ut eorum opera pro illius, non pro hominum voluntate, colatur. Nunc vero id unum maxime studendumeut religio et sacer cultus ad prima initia revocetur, et superstitiones in ductaeremo veantur. Deum quidem potuisse absque principum opera id facere et aliquando fecisse: verum ordinaria via ita principes decrevisse illustrare. Quare illos decere non oblivisci se positos non minus prioris, quam posterioris tabulae custodes, ideoque non licere eis curam divini cultus praetermittere. Subiciebat praet rea eos non esse audiendos, qui affirmant ad principes hoc non attinere; cum in Deuteronomio longe aliter st atuatur, et Paulus velit Magistratum esse promotorem bonorum operum, inter quaedivinus cultus primum locum tenet. Regina se veritatis studiosam esse testabatur; atque ideo etiamipsum accersivisse; ut consilium daret ineundae concordiae; ita ut absque adversariorum offensione pax habeatur. Nunc enim tot esse discordias et seditiones in Regno causa religionis: ut admodum turbetur. Ad id Martyr liberre respondit; etsi nionil boni sibi de adversariorum voluntate possit promittere: setam en non negare benigne ac comiter cum illis agendum esse, modo nihil de veritate imminuatur aut decidatur. Non mirum a. esse discordias aliquas oriri; quandoquidem Christus talia eventura praedixerit in Evangelii praedicatione, professusque sit se venisse: ut gladium, non pacem immitteret ac ignem accendisse, neque aliud velle, nisi ut ardeat. Neque posse religionem puram ac veram instaurari ac retineri citra crucem. Ideo illam iubebat forti animo esse ac sincere istam provinciam aggredi, et Deum iuxtasua promissa non defuturum, qui leniat

mala et patientiam largiatur. Praeterea aliquoties interrogatus a Regina, quodnam consilium haberet de rerum compositione? respondit sibi non aliud occurrere; nisi ut libere sineret Evangelicos ad sacros coetus convenire, dando eis templa, in quibus haberentur sacrae contiones. Nam si hoc efficeret, veritatem sese ultro patefacturam, nec opus fore colloquiis aut disputationibus, Postremo cum rogaretur, quid de Augustana confessione iudicaret, respondit: sibi videri, nobis debere sufficere verbum Doi, quod ibi omnia luculenter contineantur, quae ad salutem faciant. Neque enim si ea confessio recipiatur conciliationem secuturam cum Romanensibus cum illam, ut haereticam, proscripserint. In eandem sententiam Regi Navarreno et aliis magnis in aula viris respondit, qui eis dem de rebus ipsius sententiam quaerebant.

Secuta deinde est actio publica, ad quam Cardinales et Episcopi Martyrem non admittendum esse censebant: Regina tamen venire voluit. Habuit in hac actione orationem Cardinalis Lotharingus, quam etiam postea in publicum edidit,; in hac multa de sua Ecclesia dixit, ut quae haberet successionem continuatam, manuum impositionem, et coleret Christum sine idololatria. Negavit, Dei Ecclesiam tantum modo ex clectis constare: quod alioqui esset futura invisibilis, et nomines de illa semper fore incertos. Praeterea subiecit, concilia errare non posse, neque doctrina, ne que moribus; sed multa immutare, pro temporum varietate. Et Ecclesiam ipsam assirmavit ante scripturas esse, at que illarum interpretationem ab Ecclesia petendam. Divertit posthac ad rem sacramentariam, et de transsubstantiatione atque Missa nihil dixit, affirmavit autem corpus Christi praesens adesse, non quidem localiter, nec circumscriptive; sed caelestimodo, et ut loquebatur, supersubstantialiter. Cumque perorasset, convertit se ad Reginam matrem et Regem, eosque genibus flexis oravit: ut in ea fide permanerent, in qua nati et baptiz ati essent: atque simul obtulit cum suis Episcopis omnia officia, obsequia et oboedientiam Interpositis deinde aliquot diebus Beza pro sua singulari eruditione Cardinalis Lotharingi orationem publice graviter confutavit: Cardinalis vero se illi opposuit atque petiit, ut nostri aut confessioni Augustanae subscriberent, aut brevem propositionem de cena Domini a se allatam recipiant. Nisi enim hac in re convenirent, se nolle ulterius agere et colloqui: Quaerebat enim studiose causas abrumpendi colloquii.

Siluit in hac actione Martyr, quod omnia Gallice agerentur: verum cum denuo convenissent, admonitus a fratribus, permissu quoque Reginae, etiam ipse Italica lingua multis contra Lotharingum egit. Qui tamen congressum detrectare videbatur: et causabatur Martyrem Italic e locutum esse, quasi non inrellexisset,

dicebatque se malle agere cum homine suae linguae: attamen ad quaedam ab eo allata conatus est respondere: Quin et quidam Hispanus Magister ordinis Iesuitarum, Italice orationem contra nostros habuit; cui paucis Beza respondit. Martyr vero rursus de cena adversus Cardinalem disserere coepit; sed quia nox imminebat, et praeterea actio turbulenta erat: ita ut ne ipse quidem Cardinalis clamoribus abstineret: eo die nihil ulterius actum est.

Posteaquam vero adversarii frustra reluctantibus nostris obtinuerunt: ut colloquium inciperetur ab articulo de Cena Domini; electi sunt ab utraque parte quinque collocuteres, adversariorum quidem Valontinus et Sapensis Episcopi, Botillerus, Saligniacus, et Depensius doctores: ex nostris autem Beza, Marloratus, Spina, Dominus de Sola et Petrus Martyr. Egerunt hi soli absque ullis iudicibus, adhibitis tantum du obus notariis: ac primum diligenter petebant; ut aliqua formula proponeretur, qua de praesentia corporis Christi Eucharistia inter partes posset conveniti; cumque multa ultro citroque fuissent allata: Martyr quoque interrogatus breve chirographium suae sententiae proposuit; quae tamen Episcopis non satisfecit: quod nimis ieiunam esse dicerent: nostrarum vero partium collocutores Martyri adhaeserunt. Disceptatum deinde est inter eos de hac quaestione per aliquot dies, et tandem nova formula conscripta est, in qua posset utraque pars convenire de praesentia corporis Christi in Cena, atque huic utriusque partis collocutores assenserunt et subscripserunt. Martyr vero, cum videret ihi quaedam esse ambigua, testatus primum se non recedere a sensu prioris chirographi; quod illis tradidisset: ipse una cum Beza et reliquis nostrarum partium collocutoribus, posteriori formulae brevem declarationem adiecit; ut remota ambiguitate adversarii viderent, quis nostrorum sensus esset. Cardinales vero et Episcopi posteaquam illis reclatum est; collocutores de hoc articulo convenisse: improbarunt ea quae a suis collocutoribus gesta erant, imo ipsos haereseos insimularunt. Itaque corum opera colloquium ad aliquot dies suspensum est. Ita enim cum sua voluntate, tum etiam instigatione legati Pontificii decreverant colloquium abrumpere. Interea vero Episcopi canones conscripserunt, et tandem decimo nono Octobris Cardinales Guisiaci, et complures quoque Episcopi ex aula discesserunt: e nostris etiam collocutoribus, cum nulla aut exigua spes effet colloquii instaurandi, plerique ad suas Ecclesias redierunt. Edebantur interea decreta quibus nostri iussi sunt templa reddere; illis tamen libera facultas praedicandi concessa est, et loca assignata in quibus convenirent, certo tamen numero praescripto. Arma deinde utrique

Quamobrem cum Martyr videret, se ibi nihil amplius agere posse: praesertim cum Gallicae linguae exiguum usum haberet: missionem petere statuit, eoque nomine Condensem Principem accessit, et ab ipso deinde ad Reginam ductus est, apud quam verba faciens, primum inquit nos oportere Deo reddere, quae sunt Dei, et principibus, quae sunt eorum. His de causis se eo venisse: ut quoad Deum, religionem promoveret: deinde ut obsequeretur Regiae eius Maiestati: quod tamen eo libentius fecerit, quod in signit a sit praeclarissimis virtutibus, de quibus omnes honorifice loquantur: praeterea quod regnum sit praestantissimum, et sibi ac illis sit communis patria: et maxime omnium: ut magistratui Tigurino pateret, qui optime animatus sit adversus Regem et Reginam. Id autem non esse contemnendum, cum sit inter Helvetios non par vae auctoritatis et potentiae. Deinde adiciebat se in negotio colloquii nihilintermisisse quod putaret ad rem facere: egisse placide ut iusserit. Quod autem res non sit ulterius producta, per se non stetisse, non tamen defuturum fructum suo tempo re, quam vis iam non habeatur. Nunc autem quando nihil agatur, se petere missionem, quod sit senex: iam autem instet hiems, quo tempore iter sit futurum incommodum ob pluvias, nives et dies contractiores. Praeterea quod audisset se delatum eius Maiestati, quasi eo venerit peregrinus, nec aliud specta vit, quam ut seditiones in regno excitaret: quod his malis gauderet, rogabat, ne facile talia de se crederet, eo quod sit homo ab iis flagitiis prorsus alienus. Fuisse enim se Argentinae, deinde in Anglia, ac risrsus Argentinae, et denique in Helvetia, inde illam posse instrui, si fides sibi non habeatur, se semper quaesivisse pacem et concordiam quantum per verbum Dei sieriposset. Ostendebat praeterea nihil fuisse quod eum ad hoc faciendum posset invitare. Nam quod adregnum, se illi a maioribus suis vehementer fuisse addictum: quoad Reginam multo minus, cum sit ex sua patria, et tamquam lumen et splendor eius, unde se erga illam sic esse affectum: ut vitam pro esus dignitate et salute libenger positurus sit, sires id exigat. Et inter cetera quae desideret inter prima esse: ut salva sit cum filiis eius et regno Galliae. Id cum ita sit, petebat: ut se non in mala; sed in bona gratia dimitteret. Adhaec Regina benigne et clementer illi respondit, gratias illi egit, quod venisset, et missionem tutam ac securam promisit; idque intra biduum. Rogabat praeterea, si rursus opera cius peteretur ob hanc eandem causam, ne detrectaret subire iter denuo. Se quidem non ignorare magnum esse laborem: sed reputare illum et utilem et necessarium. Quoad aliorum criminationes, se quidem

multa audire inquit variis de rebus: sed reservare semper sibi iudicium: ac testabagur se omnino bene de ipso existimare. Martyr ad haec illi, ut par erat gratias agens, simul quoque pro afflictis Ecclesiis rogabat, excusans quod contraregis voluntatem rempla occupassent Nam cum audivissent regem velle ea restitui illi paruisse: addebat etiam si quid interdum committatur a rudibus et infirmioribus: id doctrinae non imputandum esse.

Postquam a Regina dimissus fuisset, Regina quoque Navartae, atque rex humanissime illi valedixerunt: idem fecerunt Condaeus Princeps, atque Admiralius. Praeterea regina mater et omnes iam nominati principes literis ad senatum Tigurinum datis, illi quod Martyrem ad colloquium misisset, prout petiissent ab eo, gratias egerunt, et simul Martyrem meritis laudibus ornarunt. Adiunxerunt quoque Condaeus et Admiralius Martyri discedenti duos ex suos familiis nobiles et militares homines, qui eum incolu- mem Tigurum reduxerunt. Additae sunt et literae principum et doctorum; quibus amplissimas laudes religionis, doctrinae, fidei, et industriae in illum congesserunt.

Et sic hactenus expositum, quibus in locis docendo et disputando Ecclesiae Dei inservierit: nunc quibus scriptis eidem profuerit dicendum venit. Primum itaque posteaquam Italiam deseruit, edidit patria lingua expositionem Symboli Apostolici; ut omnibus fidei sui rationem red deret. Deinde cum in Angliam venisset, et in explicatione capitis undecimi prioris Epistolae ad Corinthios multa disseruisset de cena Domini, tandem sub finem capitis quaestionem hanc ex professo tractavit. Atque primum refutavit eam coniunctionem quapanis et vinum vulgo dicuntur transsubstantiari in corpus et sanguinem Christi, quae videtur summa copulatio de rebus Sacramenti. Deinde excussit aliorum sententiam, quae statuit panem et vinum quoad suas integras et veras naturas in sacramento retineri, et ita retineri: ut sibi adiunctum (ut loquuntur) naturaliter, corporaliter, et realiter verum corpus Christi et sanguinem habeant. Tertio loco eorum sententiam expendit, qui dicunt: ista minime inter se coniungi alia ratione, qua sacramentali, id est, per significationem et repraesentationem. Postremo indicavit quomodo ex opinionibus pertinentibus ad secundam et tertiam sententiam eliciatur, quod magis videatur ad pietatem facere in hoc sacramentali negotio. Tractationem hanc una cum disputatione, quam eum publice hac de de controversia habuisse supra ostendimus, in Angliaprimum in lucem edidit. Eodemque tempore commentarium in priorem Pauli Epistolam ad Corinthios Tiguri excudi voluit; opus ob multarum abstrusarum et difficilium quaestionum perspicuam explicationem lectu dignissimum. Postquam vero ex Anglia Argentoratum rediit, et postea Tigurum vocatus est: nactus ibi non tantum aliquid otii, sed etiam adeptus

eam, quam expetebat, scribendi libertatem, multa quae ante vel conscripserat, velinchoaverat, recognovit, absolvit et in publicum edidit. Ac primum Commentarium in Epistolam D. Pauliad Romanos, quam antea Oxonii publice interpretatus fuerat, de quo libro hoc tantum dicemus: eum magna eruditione et diligentia hoc consecutum esse; ut omnes fateantur post tot doctissimos interpretes veteres et recentiores, qui in hanc Epistolam scripserunt, nihilominus librum hunc cum magno et peculiari fructu legi posse. Eodem tempore ab ipso edita est defonsio doctrinae veteris et Apostolicae de sacro sanctae Eucharistiae sacramento adversus Stephani Gardineri librum. Nam ille ante annos complures librum virulentum et pestiferum de Eucharistia sub nomine M. Antonii Constantii ediderat; in quo meris sophismatis et contortissimis fallaciis conatus est labefactare veram et orthodoxam doctrinam, quam a Christo et Apostolis atque antiquissimis Ecclesiae patribus acceptam hodie orthodoxi sequimur et profitemur. Atque ad hunc librum conscribendum complurimi Papistarum suas operas contuletunt, et Gardinero omnia sua argumenta tradiderunt; ut ille ex acervo deligeret quicquid vellet: deque hoc libro triumphabant, et gloriabantur, neminem esse qui cum hoc suo Goliatho auderet congredi. Quibus rebus commotus doctissimus iuxta ac sanctissimus vir D. Thomas Crammerus Archiepiscopus Cantuariensis, quiantea saepe cum Vintoniensi congressus cum victoria et summa cum laude discesserat, hanc provinciam in se suscepit. Verum cum in carcere arctissima custodia observaretur, et non modo librorum copia: sed ne charta quidem illi ad scribendum suppereret; et postremo morte saevissima, quam in verae fidei confessione constanter tulit, sublatus esset, opus quod iam habebat prae manibus, coactus est inchoatum relinquere. Quamobrem multi ex Anglis pii et verae religionis amantes viri, Martyrem saepe coram et per literas hortati sunt; ut illi in hac provincia succederet, neque pateretur contagione venenati libri simpliciorum animos infici, et Pontificios adeo impudenter et arroganter nostris insultare. Itaque amicorum precibus et tei ipsius aequitate incitatus, opus hoc aggressus est, et superatis variis ac multiplicibus impedimentis Tiguri absolvit, et Typographis excudendum commisit. Defendit autem primum in hoc libro rationes nostrorum hominum undecumque a Gardinero collectas et confutatas. Deinde etiam regulas, quas ipse in Tractatione de Eucharistia ediderat, contra eiusdem calumnias tuetur. Tertio eas responsiones propugnat, quibus adversariorum argumenta in hac disputatione dilui solent. Postremo asserit iustas verasque interpretationes certorum locorum,

quos ex patribus Gardinerus cum suis prose attulit. In universo autem opere quicquid de tota Eucharistiae causa cum in sacris literis, tum in antiquorum patrum conciliorumque monumentis proditum est, tam copiose et diligenter complexus est. et singulatim accurate et subtiliter excussit; ut hoc opus etiam non mediocriter doctis admirationisit.

Secuta deinde est hanc contra Gardinerum defensionemalia defensio contra Richardi Smythaei Angli, olim Theologiae professoris Oxoniensis libros duos de caelibatu Sacerdotum et votis monasticis. Nam cum Martyr Oxonii priorem Epistolam ad Corinthios interpretaretur, et in septimo capite, ubi Apostolus de virginitate atque matrimonio permulta scribit, de votis quoque copiose disputasset, Smythaeus, cui ipse iussu regis ad profitendas sacras literas surrogatus fuerat, aderat assidue, et ea quae a Martyre dicebantur, non tantum atrente audie bat: sed etiam diligenter literis consignabat, ac dein de Lovanium profectus, duos ineptos, attamen venenatos libellos, decaelibatu Sacerdotum et votis monasticis contra Martyrem edidit. Huic in commentariis Epistolaead Corinthios Martyr non potuit respondere. Nam urgenribus amicis et flagitantibus eius librieditionem, differre non licebat: attamen responsionem hanc in septimi capitis fine pollicitus est, ac brevi post otium nactus illi respondit; sed certis de causis gravibus et magnimomenti, demum post aliquot annos cum Tiguri esset, hanc responsionem in publicum edidit. Refutat autem non tantum Smythaei rationes, sed omnia fere quae in hac causa dici possunt, diligenter et accurate excussit, quod testari poterunt omnes, qui hunc librum non obiter evolverint.

Praeterea Argentinae postquam eo ex Anglia reversus fuisset, Iudicum librum interpretatus est, et commentarium in eundem apud Tigutinos ut notum, edidit, in quibus quaestiones Theologicas non ubique obvias quam plurimas explicavit; utlibrum vere aureum, quem tamen multipropter difficultatem et obscuritatem singularem refugiebant, allato interpretationis lumine, plurimum illustravit. Postremum cum Iohannes Brentius libellum edidisset de personali unione duarum naturarum in Christo, in quo ille ad adserendam carnalem et corporalem at que realem praesentiam corporis et sanguinis Christi in sacra Cena, novam et portentosam doctrinam de ubiquitate corporis Christi defendendam suscepit. Martyr rogatus ab amicis dialogo edito libellum eius consutavit. Et quia agnoscebar Brentium aliis scriptis non omnino male de Ecclesia meritum esse, nomen eius apponere, et eum nominatim infamare et traducere noluit; praesertim cum hoc nihil ad causam faceret; sed argumenta eius ne imperitis fucum facerent, copiose diluit; deinde

id quod caput causae erat, Christi humanitatem non esse ubique firmissimis sacrae scipturae et vetustissimorum Patrum testimoniis comprobavit. Excitatus hoc scripto Brentius, edito libro vehementi et aculeato, Martyrem simul et Bullingerum uno imperu prosternere conatus est. Quem librum cum vidisset Martyr, homo alioqui naturae placidissimae, nonnihil tamen indignabatur; Brentium causam non bonam fide etiam adeo non bona agere; ut non dubitet, et se et nostros omnes accusare, quod impugnent gloriam et Maiestatem Christi negent Dei omnipotentiam; cum tamen omnibus notum sit, ita ut ne Brentius quidem ignorare possit, his contrarianostros docere. Dolebatilli plurimum hominem alioqui magnum, et qui Ecclesiae possit esse utilis, tam pertinaciter tueri dogma, absurdum, portentosum, et plane novum, quod nullis evidentibus scripturarum testimoniis, nulla Patrum ac veteris Ecclesia auctoritate nitatur, et quod neque Papistae, qui multa confinexerunt ad tuendam carnalem crassamque praesentiam corporis Christi in cena sacra, unquam ausi fuerunt approbare. nam, uti referebat, cum in Galliam, quando colloquium habebatur, Brentiani quidam libelli allati fuissent praecipui Pontificiorum Theologorum aperte dixere, hoc Brentii dogma novitm et inauditum et plane haereticum esse. Quamobrem sese iam accinxerat: ut criminationibus Brentianis, quae multae et graves erant, atque argumentis eius non ita multis diligenter et accurate responderet: verum inopinata morbi vi ereptus, qu od statuerat efficere non potuit. Sed Bullingerus Tigurinae Ecclesiae pastor, cum illo respondendi laborem partitus, suo studio et labore, et praestanti praeterea doctrina utriusque laborem fortiter sustinuit, praesertim cum argumenta Martyris, quaeille plurima in suo dialogo protulerat, stent adhuc firma, et hac impressione Brentiana non labefactari, nedum prosterni potuerint. Illud dolendum est, non potuisse Martyrem absolvere alia et praestantiora opera, quae magnam utilitatem universae Ecclesiae poterant afferre. iam enim ab annis aliquot interpretatus erat duos Samuelis libros, et tunc Regum primo libro absoluto in secundo versabatur. praeterea inchoata et imperfecta reliquit, Commentaria in Genesin, Exodum, Leviticum, in Prophetas minores, in Ieremiae lamentationes: ut nihil dicamus de gravissimis maximarum rerum disputationihus, de commentariis in Aristotelem et ahis.

Antequam enim haec non dico recognoscere posset, verum etiam pene antequam mandare posset quid de his vellet fieri, gravis et inopinati morbi vi oppressus et Ecclesiae ereptus est. Nam cum Novembris mensis quinti die aegrotare coepisset, duodecima eiusdem ex hac

vita migravit. Fuerat iam ante valetudine tenui et infirma, eum ob affectam iam aetatem, tum quod curae et sollicitudines variae, et praesertim magni dolores, quos ex afflicto statu Ecclesiae Gallicae accipiebat, vires eius sensim consumerent. Quare cum eum invasisset morbus Epidemicus, quem multi Tigurinorum expertitum sunt, facile naturam ante exhaustam superavit. Tigurini tamen quia hactenus morbus hic nemini letalis fuerat, de Martyre quoque primis diebus nihil metuerunt. Spem etiam eorum ipse confirmavit. Nam tertio et quarto die, postquam eum morbus invaserat, tursus ad suastudia redlit, et statuit postera die cum eius vices essent publice docere: quamvis Iosias Simlerus repugnaret, eumque moneret: ut valetudini parceret; se enim eius vice lecturum: neque dubitare auditores habita ratione valetudinis illius hoc facile passuros: ille tamen contra sese satis firmum existimavit, et nisi quid aliud accideret, postridie docere velle respondit. Verum ea ipsa nocte febris rediit, cumque gravius, quam ante invasit, catarrhi quoque interea aucti, simul tussis illi permolesta fuit. Itaque quam vis amici iuberent eum bene sperare de valetudine, medici etiam aliquam spem facerent: ipse tamen mortem instare praesagiit, ac hac de causa testamentum pridie, antequam obiret, condidit, et vocato vicino suo viro ornatissimo D. Bernardo Sprunglio quaestore, quem uxori gravidae tutorena dederat, Simlerum id in eius praesentia recitare voluit, et ab eo petiit: ut operam daret quod Senatus illud sua auctoritate confirmaret. Nocte deinceps quae eum diem consecuta est, satis bene quievit, et morbus aliquantulum remisisse suis videbatur; sed revera vis naturae a morbo superata illi non amplius fuit reluctata. Interea vero quottidie amici eum inviserunt: cum quibus ille antequam difficultas spirandi impediret, non minus iucunde variis de rebus collocutus est, quam si nullo plane morbo inferstaretur. Nam et de morbi vi et natura ex medicorum arte, in qua non indiligenter versatus fuerat, cum ipsis medicis, qui amicitiae et officii causa, quottidie illum invisebant, disseruit. Et quia plerisque noctibus non insuaviter dormierat, beneficium hoc Dei amicis praedicavit: et ex Physicorum praeceptis commemoravit somni naturani, et efficaciam in toto corpore suaviter quasi irrigando. Saepe etiam de tussi questus, quae totum corpus, maxime tamen caput et pectus laederet, ac aliquoties testatus est, se quoad corpus quidem male habere, optime autem quoad animum. Atque tum si cepisset vel fidei suae rationem exponere, vel commemorare, quibusnam consolationibus animum suum erigeret, plane in hac re divinus erat. Pridie vero antequam moreretur, cum illi noctu adessent amici

aliquot, et inter hos bullingerus praecipue; iacuit aliquandiu secum meditabundus, tum ad eos conversus, voce satis clara testatus est: se vitam et salutem in uno Christo agnoscere, qui solus a Patre servator humano generi datus sit: atque hanc suam sententiam rationibus et verbis scriptuarum explicavit, addens postremo: Haec est fides mea: in hac ego moriar, eos autem, qui secus docent, et homines alio a vocant, Deus perdet. Atque his dictis manum separatim singulis porrigens: Valete, inquit, fratres et amici carissimi. Alio item die cum Bullingerus inter alia consolationis causa e Paulo dixisset: nostram politiam in caelo esse, agnosco, inquit, ille, sed non in caelo Brentii, quod nusquam est. Et huic quidem selibenter et ex animo ignoscere dixit: optasse tamen si ita Deo visum fuisset illi respondere, cum infirmiorum causa, tum ut falsissimas contra se calumnias refutaret. Et ut summatim dicamus, cumtoto morbi tempore erant eius sermones reliquae vitae anteactae similes, pleni nempe religione, fide, pietate, humanitate, tum maxime quo magis properabat dissolvi et coniungi cum Christo, eo magis divinum quid, opus et energia scilicet Sancti Spiritus, in eo relucebat. Verum tamen eo die, quo obiit, ob vehementiam defluxionum magnam sentiebat difficultatem respurandi, et cum molestia loquebatur, quamvis voce uteretur submissa, vix ut posset intelligi. Itaque ea die non ita multa locutus est. Erat tum hora sorte diei decima, cum ab eo discesserant medici, redituri post meridiem, cum ille se e lecto tolli, et more solito indui iussit, ac aliquantulum pransus, sedens quievit: sic tamen ut in aliquem amicorum astantium caput reclinaret, quod non posset commode ob vim morbi erigere: deinde ut erat vestitus in lectum reponi et quiescere voluit. Accesserunt interea eum medici, aderant illi et frequentes amici, cum alii tum pastor et seniores Ecclesiae Italicae, cum quibus pauca locutus, rursus electo se tolli et in eundem reponi petiit. Discesserant iam ab eo plerique ex amicis, ut commodius quisceret, medici quoque abierant, quorum aliqui nova quaedam remedia, quae illi adhiberent, parabant: cum ille ita sedens vestitus, uti quottidie solebat, tenui voce Deo Spiritum suum commendans animam agere cepit. Aderat adhuc illi Conradus Gesnerus, et praeter uxorem duo adolescentes illi samiliares, a quibus statim Bullingerus et reliqui amici, qui viciniores erant, vocati sunt, his praesentibus extremum Spiritum exhalavit, tanta quidem tranquillitate, ut non animam agere, sed obdormiscere videretur, et ut non mortuum sed viventem adhuc eum assidere, ac cernere amici praesentes arbitrarentur, Oculos morienti compressit Bullingerus, eumque sepulcrali veste induit, et amicus homini amicissimo, ultimum hoc pietatis

officium cum magno et incredibili dolore paestitit. Atque hic quidem exitus vitae fuit viri omnium optimi et sapientissimi atque iustissimi: quod de Socrate suo Plato scriptum reliquit. Elatus est funere frequenti omnium ordinum: et carmihibus epitaphiis a viris doctis passim celebratus: e quibus hoc est Theodori Bezae epigramma:

Iuscia te pepulit, Germania et Anglia fovit,

Martyr: quem exstinctum nunc tegit Helvetia.
Dicere quae si vera volent, re et nomine dicent,

Hic fidus Christi (credite) Martyr erat.
Utque istae taceant, satis hoc tua scripta loquuntur:

Plus satis hoc Italis exprobrat exilium.

Laborum suorum post se testes libros reliquit plurimos: quorum quosdam supra attigimus: omnes vero nominatim Bibliothecae recensent: quas, si lubet, Lector adeat: nos prosopopoeiam librorum vitae istius Martyris coronidis loeo adicimus:

Si praesens animi latentis Index
Est oratio, sicut eruditus
Rerum nos docuit maegister usus:
Si morum documenta sunt libelli:
Nostro nil melius probatiusve,
Dum vixit, potuit parente fingi,
Nil disertis, eruditiusve.
Nobis nam genitis parente tanto
(Verum dicere siquidem licebit)
Nil sincerius est, probatiusque,
Nil politius elegantiusque,
Nil illu strius explicatiusque.
I nunc livor edax, tuumque rode
Et cor, et digitos, et omne quicquid
Infelix rabies vorare suadet.
Mirum, ni tibi plaudis, et triumphas,
Invictus quia miles iste Christi
Nunc vict us iacet, et iacet sepultus.
Imponis tibi turpiter, sceleste:
Saltem reddidit id, quod ante fato
Se debere sciebat, et sepulcro:
Et hoc sponte quidem volensque fecit,
Iam vitaesatur, et satur laborum.
Sed qua parte suiperire nescit,
Immortale modo perrennat aevum,
Laetis caelicolum beatus oris
Nec nos interea, decus parentis,
Nec famam celebrare desinemus:

Dum convexa poli suos tenebunt
Cursus, in statione dum manebunt
Sol et Luna, diesque noxque: donec
Alto flumina se Mari recondent:
Toto nos etiam legemur orbe.

IOANNES CALVINUS.

NAtus est Ioannes Calvinus No vioduni, Veromanduorum, autcerte proximorum Veromanduis finium oppido celebri, anno a Domini nativitate, mille simo, quingentesimo, nono; sexto Id. Iulii; patre Gerardo Calvino, matre Ioanna Franca: utroque honestae famae, et mediocribus facultatibus parente. Erat is Gerardus non pauci Iudicii et consilii homo: ideoque nobilibus eius regionis plerisque clarus. Quae causa fuit: ut inter Mommorios, quae familia illic nobilitate praecipua fuit insignis; liberaliter admodum, paterno tamen sumptu, Calvinus filius a prima pueritia fuerit educatus.

Eos deinde Lutetiam studiorum gratia secutus, praeceptorem habuit in Gymnasio Marchiano Maturinum Corderium; spectatae tum probitatis tum eruditionis virum, et insignem semper habitum in omnibus sere Galliae Scholis iuventutis erudiendae magistrum: Genevae demum, eo ipso anno quo Calvinus VI. Nonas Septembris mortuum: cum annum agens octuagesimum quintum, eo docendi munere in Gymnasio Genevesi fungeretur.

Translatus deinde in Gymnasium ab Acuto monte cognominatum, Hispanum habuit Doctorem non indoctum: a quo exculto ipsiusgingenio quod ei iam tum erat acerrimum, ita profecit; ut ceteris sodalibus in Grammatices curriculo relictis, ad dialectices et aliarum, quas vocant, artium studium prorhoveretur. Destinarat autem eum pater ab initio studiis, ad quae ultro illum inclinare ex illo colligebat, quod in illa etiam tenera aetate mirum in modum religiosus esset, et severus omnium in suis sodalibus vitiorum censor: quod ex nonnullis etiam Catholicis idoneis testibus, multis post annis, celebri iam eius nomine, audivit Beza. Itaque quasi rebus sacris destinato, pater beneficium ab episcopo Novidunensi impetravit in Ecclesia Cathedrali, quam appellant; ac deinceps et Paroclaiae curationem in pago urbi vicino qui Pons Episcopi dicitur, ex quo ortus ipse Gerardus Calvinus pater in urbe ipsa postea

transierat: quo loco constat Ioannem ipsum Calvinum, ante; quam Gallia excederet, nullis alioqui Pontificiis ordinibus in itiatum, aliquot ad populum contiones habuisse. Sed hoc consilium interrupit utriusque mutatus animus. Patris quidem, quod Iurisprudentiam certius iter esse ad opes et honores videret: filii vero, quod a cognato quodam suo Petro Roberto Olivetano, (cui Gallicae Ecclesiae conversa ex Hebraeo biblia Neo comi impressa debent) devera religione admonitus, legendis sacris libris se tradere, a superstitionibus vero abhorrere, ac proinde sese ab illis sacris seiungere coepisset.

Profectus ergo iuris civilis audiendi causa Aureliam, ubi tunc Iurisconsultorum Gallorum facile princeps Petrus Stella docebat, mirum quantopere brevi tempore profecerit: adeo quidem; ut, quum saepissime obiret ipsorum Doctorum vices, Doctor potius, quam auditor haberetur: eique discedenti Doctoratus insignia, absque ullo pretio, summo docentium omnium consensu, quasi optime de Academia merito offerrentur. Interea tamen ille sacrarum literarum studium simul diligenter excolere: in quo tantum etiam promoverat: ut quicumque in ca urbe aliquo purioris Religionis cognoscendae studio tangebantur, ad eum etiam percuntandum ventitarent, eiusque tum eruditionem tum ardorem magnopere admirarentur.

Testati sunt autem nonnulli, tum ei familiares et contubernales, consuevisse illum per id tempus postquam frugaliter admodum caenasset, ad mediam usque noctem lucubrare, mane vero experrectum, quaelegisset, in lecto aliquandiu meditari, velutique concoquere, nec facile in cameditatione passum interpellari, quibus continuatis vigiliis ille quidem solidam eruditionem, et excellentem memoriam est consecutus: sed illam vicissim, ut verisimile est, ventriculi imbecillitatem contraxit, quae varios ipsi morbos, et tandem etiam intempestivam mortem attulit.

Erat AAcademiae tum Bituricensis magna celebritas, quod eo evocatus ex Italia iurisconsultus aetatis suae facile Princeps, Andreas Alciatus venisset, quem sibi quoque Calvinus audiendum putavit. Itaque cum eo migrasset, amicitiam iniit: et religionis et literarum nomine cum Melchiore Volmaro Germano Rotuillensi, Graecarum literarum publico tum illic professore; quem et Beza a prima pueritia ad pubertatem usque praeceptorem unicum habuit: cuius doctrinam, pieratem, ceterasque virtutes, admirabilem demque in erudienda iuventute dexteritatem numquam satis potuit depraedicare. Hoc auctore et adiutoro Calvinus Giaecas literas didicit: cuius beneficii memoriam

omnibus postea testatam esse voluit, consecratis ipsius nomini Commentariis, quos in alteram ad Corinthios'Epistolam edidit. In his igitur studiis versantem, ita tamen utsacras literas assiduetereret, adcoque nonnullas interim contiones in agro Biturigum, in oppidulo quod Linerias vocant; praesente et probante illius Domino, haberet; repentina mors patris nuntiata in patriam revocavit. Inde paulo post Lutetia transiens cum annum ageret vige (imum quartum, egregium illum commentarium scripsit in Senecae libellum de Clementia: quo scriptore gravissimo, et ipsius Calvini moribus plane conveniente valde delectatum eum fuisse constat. Ibi paucis mensibus innotuit omnibus purioris religionis studiosis, inter quos frequenter postea; non sine insigni pietatis testimonio commemorante eu amici audierut, Stephanu Forgeum, celebrem mercatorem, postea pro Christi nomine crematum, cuius etiam nomen edito contra Libertinos libro celebravit. Ab eo tempore sese Calvinus, abiectis reliquis studiis, Deo consecravit, summa piorum omnium, qui tum Lutetiae occultos coetus habebant, voluntate, necei mox defuit, in quo sese strenue exerceret.

Erat tum Academiae Parisiensis Rector, ita utillic fit, designatus Nicolas Copus, Guilielmi Copi Basiliensis Regii medici filius: cui cum de more habenda esset Cal. Novembris Oratio, quo die a Pontificiis Panagia celebrantur; suggessit eam Calvinus; in qua purius et apertius, quam antea consuevissent, de Religione disserebatur. Hoc vero Sorbona ferre non potuit, nec probavit Senatus, quem Parlamentum appellant: a quo citatus Rector sese quidem in viam cum suis apparitoribus dedit; sed ab amicis in seinere admonitus, ut sibi ab adversariis caveret, domum reversus, ex ipso postea regno excedens, Basileam se contulit. Itum est etiam in Gymnasium, quod Fotretum vocant, ubi tum Calvinus sibi domicilium delegerat: quo forte domi non reperto, deprehensis inter schedas multis amicorum literis, nil propius factum: quam ut plurimi in maximum vitae discrimen incurrerent. Ita tum erant acres illi admodum adversus Ecclesiam iudices, et in his quidem praecipue Iohannes quidam Morinus, cuius adhuc nomen ab insigni saevitia celebratur.

Sed hanc tempestatem Dominus Reginae Navarrensis unicae Regis Francisci sororis, admirabili ingenio praeditae mulieris, et piis tunc admodum faventis intercessione dissipavit, misso in aulam, ibique per honorifice ab ea accepto et audito Calvino. Inde ille Luteria relicta in agrum Santonicum demigrans; amico cuidam operam dedit: Cuius rogatu breves quasdam admonitiones Christianas scripsit, quas Parochis nonnullis inter sacra

recitandas tradebat: ut paulatim populiad veritatis indagatdae studium allicerentur.

Eodem tempore Neracum, Aquitaniae urbem venit, Lacobum illum Fabrum Stapulensem senem salutaturus; quem eadem illa Navarrena Regina a Sorbonistis Mataeologis ob Mathematices et alia Philosophiae recta studia Parisiensi Academiae non sine diutino acerrimoque certamine restituta, et Scholasticam Theologiam exagitatam, in vitae discrimen adductum liberarat, et in illa suae ditionis urbe collocarat. Excepit autem iuvenem bonus senex, et libenter vidit, futurum augurans insigne caelestis in Gallia instaurandi regni instrumentum.

Rediit aliqu anto post Lutetiam Calvinus, eo quasi Dei ipsius manu evocatus. Venit enim illuc impius ille Servetus, iam tum suum adversus sacram Triadem virus dispergens: quem sese nihil magis appetere, quam eius colloquium simulantem, condicto loco et tempore Calvinus, idque non citra magnum vitae periculum, quod tum latere propteraccensam adversariorum rabiem cogeretur: diutius quidem, sed frustra exspectavit: illo ne Calvini quidem conspectum serente.

Fuit autem is annus trigesimus quartus suprasesquimillesimum horrenda in mulios pios saevitia insignis, Gerardo Russo Sorbonico Magistro; sed pietatis studia tunc magnopere adiuvante, itemque Coraldo Augustiniani ordinis (qui unum et alterum annum favore Navarrenae adiuti, negotium Christi in urbe piurimum promoverant) non modo ex pulpito deturbatis, sed etiam in carcerem coniectis: et eo usque inflammata fascinati Francisci regis ira, ob schedas quasdam adversus Missam per urbem sparsas, ipsiusque regii cubiculiforibus affixas: ut publica decreta supplicatione, cui una cum liberis suis tribus nudo capite, ardentem facem, quasi expiationis caus a gestans, interfuit: quatuor locis urbis celebriombus octonos Martyres vivos ustulari iuberet: atque adeo sollenni iureiurando testaretur: sene liberis quidem suis parsurum; si forte teterrmis illis, ut vocabat, haeresibus essent infecti.

Eiusmodi rerum statum intuens Calvinus, paulo post, quam Aureliae insignem illum librum edidisset, quem Psychopannychiam inscripsit: adversus illorum errorem, qui dormire seiunctas a corporibus animas, errore a vetustissimis usque saeculis repetito, docebant: secedere ex Gallia statuit: eoque consilio una cum illo, qui cum eum apud Sanctonas aliquamdiu vixisse diximus; iter Basileam versus per Lotharingiam ingressus, non proculurbe Metensi in maximam incidit difficultatem, alterius ex servis perfidia, pecunia utrique surrepta, qui altero ex equis validiore strato, tam repente se in fugam dedit: ut deprehendi nullo pacto potuerit: heritque ipsis ab omni viatico relictis

imparatissimis: adeo ut, ab altero demum servulo decem muto sumptis coronatis, vix Argentinam, indeque Basileam pervenerunt.

Ibi praecipuos habuit amicos summos illos homines, Simonem Grynaeum et Wolffgangum Capitonem, seseque Hebraicis literis dedit. Et quamvis latere omnibus modis studeret: id quod ex epistola quadam Buceri ad eum, altero post anno dataliquet: tamen edere coactus est Christianae Religionis institutionem, quam vocavit, operis longe maximi rudimentum. Cum enim illam Francisci regis carnisicinam aegre ferrent Germani principes; qui Evangelio nomen dederant, et quorum ille tum amicitiam ambiebat: hoc unum ille [Gap desc: Greek words] auctore Guilielmo Bellaio Langaeo, repererant:ut sese, non nisi in Anabaptistas pro verbo divino suum tantum spiritum iactantes, et omnium magistratuum contemptores animadvertisse diceret. Quod dedecus verae religioni inustum non ferens Calvinus, eius edendi libri occasionem arripuit, nostro quidem iudicio incomparabilis: addita excellenti ad Regem ipsum praefatione: quam si forre legisset ille, aut nos vehementer fallimur, aut magnum esset illi meritrici Babylonicae iam tum vulnus illatum.

Erat enim ille Rex non quales eum sunt consecuti postea: sed acerrimus rerum aestimator, iudicit ad dignoscendum verum non parui, eruditorum fautor, neque perse a nostratibus alienus. Sed illum hoc audire, nedum legere neque populi Gallici, neque ipsius regis peccata passa sunt: quibus ira Dei iam tum propinqua imminebat. Edito hoc libro suaque velut praestita patriae fide, Calvinum visendae Ferrariensis Ducis Ludovici XII. Francorum regis filiae, cuius tum pieras celebrabatur, simulque Italiae veluti procul salutandae desiderium incessit. Illam igiturvidit, simulque quantum id illum facere praesens rerum status sinebat, in vero pietatis studio confirmavit: ut eum postea vivum semper unice dilexerit, ac post quoque superstes gratae in defunctum memoriae specimen ediderit luculentum.

Ceterum ex Italia, in cuius fines se ingressum esse dicere sole bat, ut inde exiret; in Galliam regressus, rebus suis omnibus ibi compositis, abductoque, quem unicum superstitem habebat, Antonio Calvino fratre, Basileam vel Argentinam reverti cogitantem, interclusis aliis finibus, per Allobrogum fines iter institutum persequi bella coegerunt. Ita factum; ut Genevam veniret, nihil ipse quidem deilla urbe cogitans: sed, ut mox apparuit, divinitus eo perductus. Erat enim in illa urbe paulo ante mirabiliter introductum Christi Evangelium, duorum summorum virorum opera? Guilielmi Farelli Delphinatis, non, ut

quidam commentisunt, ex eoneobio; sed exschola Iacobi Fabri Stapulensis prodeuntis; et petri Vireti Orbensis, ex agro Bernensis ac Friburgensis ditionis: quorum postea laboribus copiosissime Dominus benedixit. Eos igitur cum, ut inter bonos fieri solet, Calvinus transiens invisisset: tum Farellus, ut erat plane vir spiritu quodam Heroico afflatus, multis eum verbis frustra obtestatus: ut secum potius Genevae laboraret, quam longius excurreret; nec ei facile Calvinus affentiretur; At ego tibi, inquit, studia tua praetexenti denuntio omnipotentis Dei nomine, futurum, ut, nisi in opus ist ud Domini nobiscum incumbas, tibi non tam Christum, quam te ipsum quaerenti Dominus maledicat. Hac terribili denuntiatione territus Calvinus sese Presbyterii et Magistratus voluntatis permisit: quorum suffragiis, accedente plebis consensu, delectus non contionator tantum (hoc autem primum recusarat) sed etiam sacrarum literarum Doctor, quod unum admittebat, est designatus, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo sexto, Mense Augusto. Atque idem hic annus inito inter duas civitates Bernam et Genevam arctiori foedere, et Lausannae ad Christum accessione, habita adversus Pontificios libera disputatione, cui Calvinus quo que interfuit, celebratus est.

Tunc edita est a Calvino Christianae doctrinae quaedam veluti formula, vix dum emergenti e Papatus sordibus Genevensi Ecclesiae accommodata. Addidit etiam Catechismum, non illum in quaestiones et responsiones distributum, quem nunc habemus: sed alium multo breviorem, praecipua religionis capita complexum.

Aggressus deinde cum Farello et Coraldo, plerisque ex collegis timiditate turbas fugientibus, nonnullis etiam, quae maxima Calvini sollicitudo fuit, clam opus Domini impedientibus, Ecclesiam componere, a civibus primum omnium contendit; ut coactus populus universus, eiurato palam Papatu, in Christianam Religionem ac disciplinam paucis capitibus comprehensam iuraret. Quod etsi non paucirecusarent; ut in urbevix dum ex Sabaudi Ducis retibus, et Antichristiiugo liberata, et multis adhuc factionibus aestuante: dedit tamen Dominus vigesima Iulii anno millesimo quingentesimo trigesimo septimo, ut palam praeeunte publico scriba, a Senatu populoque Genevensi in Christianae religionis ac disciplinaesimul capitaiuraretur.

Istis vero exacerbatus Satan et frustra, quod per externos hostes infinitis modis tentarat, efficere sese pietatis obtentu ratus, primum omnium Anabaplistas, deinde Petrum Caroli, de quo mox dicemus, opposuit; qui opus istud Domini, sive quod illud qualecumque iam erat, ei, magnopere ingratum esset; sive quod ea, quae postea consecuta sunt, prospiceret, non interturbarent

modo; verum etiam destruerent prorsus atque subverterent. Sed anteverterat Satanam Dominus, quod ipse rei eventus docuit. Anabaptistas enim Calvinus et collegae publicaliberaque disputatione convocatos, ea gravitate ex uno Domini verbo confutarunt, decimo actavo Martii, anno millesimo, quingentesimo trigesimo septimo; ut quod ratae cuiusdam fuit felicitatis, eo tempore vix unus aut alter ea in Ecclesia apparuerit.

Alter Ecclesiae turbator, Petrus Caroli nomine, maiores et diuturniores turbas dedit; quarum duntaxat summam recensebimus: quod tota huius certaminis historia exstet, et ex quadam Calvini ad Grynaeum epistola colligi possit. Istum graviter impudentem Sophistam mater Sorbona, quae pepererat, postea tamquam haereticum, non ita de ipsa meritum, eiecit. Venit igitur ille primum quidem Genevam, inde Lausannam, postea Neocomum: Satanae lpiritu, usque adeo ubique comite: ut quocumque venisset, certa suae turpitudinis impressa vestigia relinqueret. Ubi se vidit a Genevensibus argui: ad adversarios transibat: ab illis rursum ad istos: uti illius artes aperte descriptae exstant prolixa quadam Farelli ad calvinum epistola. Tandem igitur aperte cepit optimum quemque, et quidem inptimis Farellum Calvinum, Viretum, quasi de sacra Triade minus recte sentientes, criminari. Habita est ea de re Synodus Bernae valde frequens, in qua damnatus calumniae P. Carolipaulatim postea de fecit, tandem que Mediomatrices subornatus venit: ut opus Domini quod feliciter illic Farellus incoarat, impediret. Inde scripta epistola pios aperte lacessivit: ut apostasiae suae plenaspe facta, beneficium aliquod canis famelicus obtineret. Romam autem nihilominus remissus: ut coram ipsi Bestiae satisfaceret, ibique cum ludibrio exceptus, premente inopia et Gallica scabie, vix in Xenodochium receptus, stipendium tandem peccati, mortem videlicet a filio peccati retulit. Et hic quidem fuit illius infelicis exitus.

Interea Calvinus anno videlicet millesimo, quingentesimo, trigesimo septimo, quod multos in Gallia videret veritatem quidem intus probe cognoscentes: sibi tamen indulgentes, quasi Christum animo colere satis esset, etiamsi Papisticis sacris interessent, duas elegantissimas epistolas edidit: Unam de fugienda idololatria Nicolao Chemino, quo amico et hospite usus Aureliae plurimum fuerat, officialipostea Cenomanensi designato: alteram de Papisticis Sacerdotiis Gerardo illi Ruffo, cuius ante meminimus, quique abbatia quadam ac deinceps Episcopatu post editum illum Parisiensem tumultum donatus, non modo satis postea rectum cursum non tenuit: verum etiam Heram suam Navarrenam Reginam paulatim pessumdedit. Ceterum haec illum agentem gravissimae domesticae seditiones exceperunt. Admissum suerat in

urbe sicut ante diximus, Evangelium, et Papatus eiuratus. Sed exstrusa simul a plerisque non fuerant indigna multa flagitia, quae in ea urbe Canonicis et impuro illi Clero totannos addicta, diu viguerant: et veteres inter quasdam primarias familias inimicitiae bello Sabaudico susceptae, adhuc exercebantur. Quibus leni primum admonitione, deinde graviori adversus refractarios increpatione tollendis, quum nihil proficeretur, et eousque malum processisset: ut civitas privatorum quorundam factione in diversaspartes scinderetur, et non patici sese in ordinem iuratam tedi, ginullo modo paterentur; eo tandem deveniendum fuit, ut magno heroicoque Spiritu praediti Farellus et Calvinus cum Coraldo Collega (quem cum ut antea diximus, strenue Lutetiae pro veritate depugnasset Calvinus Basileam, indeque Genevam postquam illic ipse constirisset, perduxerat) aperte testantur sese Cenam Domini, tam inter se discordibus, et ab omni Ecclesiastica disciplina, alienis livib rite colebrarenon posse.

Accedebat et aliud malum, quod videlicetin quibusdamritibus Ecclesia Genevensis a Bernensibus discreparet. Utebantur enim Genevenses pane communi; et baptisteria illa, quae vocant, tamquam ad Baptismi ministerium minus necessaria: item que Dies festos, excepto die Dominico, sustulerant. Quibus de rebus cum synodus Lausannae a Bernensib coacta, sic decidisset: ut azymum panem, illa restitui Genevae postularet: collegium autem ministrorum Genevensium se prius audiri aequum duceret: eamque ob causam altera Tigurum synodus esset indicta: his oblatis occasionibus, quitum fueraut creati syndici (annuus hic est summusque in repub. Genevensi magistratus) factionum ac discordiarum duces, populum convocant: eoque rem perducunt; frustra sese Calvino, cum eiusdem sententiae Collegis, ad reddendum omnium rationem offerente: ut maiore parte meliorem superante, tres isti fidi Dei servi intra biduum excedere urbe iuberentur: quod cenam Domini celbrare recusassent. Hoc decretum cum esset Calvino renuntiatum: certe, inquit, sihominibus servivissem, malamihimerces persolveretur. sed bene est; quod ei inservivi; qui numquam non servis suis rependit, quod semelpromisit. Et quis ista non existimasset certam perniciem ecclesiae Genevensi allatura? Euentus tamen contra ostendit: divina providentia id factum: partim ut alibi opera fidelis servi sui usus, variis eum experimentis ad res maiores instrueret: partim ut seditiosis illis suoipforum impetu subversis, ecclesiam Genevensem a multis sordibus purgaret. Usque adeo sese Dominus in cunctis suis operibus, ac praesertim in ecclesiae suae gubernatione, admirandum praebet. sed haec omnia postea res ipsa patefecit.

illi edicto parentes, cum Tigurum primum venissent: ibique coacta Helveticarum ecclesiarum aliquot synodo, atque ex synodi decreto per Bernensium intercessionem tentatis, sed frustra Genevensium animis: Calvinus quidem Basileam inde sese, ac mox Argentinam contulit. Illic igitur ex illius urbis Senatus voluntate, a summis illis viris, quibus tauquam lucidis gemmis illa tum ecclesia fulgebat, Bucero, Capitone, hedione, Nigro, et aliis eorum collegis, ad Theologicam professionem, proposito honesto stipendio, evocatus; non modo Theologiam illic docuit, magno cum doctorum omnium applausu: sed etiam ex Senatus consensu, Gallicam ecclesiam, constituta etiam ecclesiastica disciplina, plantavit. Sic exspectationesua frustratus Satan, pro Genevensi ecclesia Calvinum alibi exceptum, et aliam mox alibi natam ecclesiam conspexit: nihilo interea segnius laborans, ut aedificium Genevense prorsus concussum penitus everteret. Itaque mox reperit male feriatos nonnullos, qui ut pietatis, nescio cuius, obtentu, iniquissimum illud decretum tegerent: panem communem, quo antea in cena utebantur, in azymum censerent converti oportere: scilicet ut novis dissidiis ansam praeberent. Neque hoc consilium Satanam fefellisset: nisi Calvinus nonnullos, ista mutatione usque adeo offensos, ut etiam a Cena sibi abstinendum putarent, serio monuisset, ne ob istud [Gap desc: Greek word] litem moverent. Sic obtinuit panis azymi usus: de quo etiam postea restitutus Calvinus numquam contendendum putavit; minime tamen dissimulans, quid alioqui magis esset probaturas.

At ecce longe mox aliud periculosius malum, anno millesimo, quinquagesimo, trigesimo nono exortum, simulque Calvini diligentia exstinctum. Erat tum episcopus Carpentoratensis, Iacobus Sadoletus, magna eloquentia homo; sed qua inprimis ad opprimendam veritatis lucem abuteretur: nec aliam ob causam in Cardivalium numerum adscitus; quam ut vir alioqui vitae non flagitiosae, quos posset colores falsae religioni inducevet. Is observata eius temporis occasione, destitutum tantis pastoribus gregem facile se intercepturum arbitratus, viciniam quoque praetexens (est enim Carpentoratensis civitas Dephinatui, et hic rursus Sabaudiae contiguus) literas desideratissimis, quos vocat, Senatui, Consilio, populoque Genevatium inscriptas: in quibus nihil eorum praetermisit: quae ad eos in Romanae illius meretricis gremium revocaudos pertinerent. Illis nemo tum erat Genevae qui responsum opponeret: adeo ut nisi peregrino sermone scriptae fuissent: magnum civitati in eo rerum statu damnum daturae fuisse videantur.

oblitus, sic statim et vere et eloquenter respondit: ut ille mox totum istud negotium, tamquam desperatum, omiserit. Sed neque tamdiu exspectavit Calvinus: ut legitimum illum Pastoris affectum testaretur, quem adversus Genuenses ipsos tum apud suos gravissime pro communi pretatis causa laborantes retinebat: cuius demum affectus luculentum testimonium exhibent insignes Epistolae, quas ad illos annoipso, quo eiectus fuit, ac proxime consecuto Argentinae dedit: quibus nimirum hoc unum agit: ut et ad resipiscentiam coram DEO, et ad tolerantiam adversus improbos, et ad pacem cum suis pastoribus fovendam et ad Dei invocationem inprimis exhortetur: atque ita illos comparat ad optatam illam lucem ex suis illis funestissimis tenebris, iterum exspectandam, uti etiam eventus mirifice comprobavit. Tum quoque Institutionem Christianam multo auctiorem, commentarios in Epistoia ad Romanos, Simoni Grynaeo, amicissimo suo dicatos, aureolum denique libellum edidit de Cena Domini, in Gallorum suorum usum, quem deinde Latinum fecit Galasius: quod argumentum ita dextre simul ac erudite videtur explicasse, ut ea tot infelicissimarum controversiarum decisio in qua doctissimus ac optimus quisque merito acquievit, illi potissimum, secundum Deum, accepta feratur. Nec minor fuit eius felicitas in multis in viam revocandis Anabaptistis, inter quos duo praecipui fuerant, unus Paulus Volsius, cui iam olim Erasmus suum illud Enchiridium militis Christiani dicaverat: quo pastore postea usa est Argentinensis Ecclesia: alter Iohannes quidam Storder Leodiensis, cuius postea peste exstincti viduam Idelletam nomine, gravem honestamque feminam, Calvinus ex Buceri consilio uxorem duxit:

Haec tum Calvinistudia fuerunt Argentinae ad annum usque millesimum quingentesimum quadragesimum primum, quo fuerunt a Caesare Wormatiam primum, deinde Ratisbonam comitia componendis Religionis dissidiis convocata. Iis quod ita Theologorum Argentinensium collegio placuisset, Calvinusladfuit minime quod constat Ecclesiis, ac suae praesertim Galliae inutilis, et Domino Philippo Melanchthoni, et Caspari Crucigero beatae memoriae imprimis gratus: adeo ut eum saepe Theologum cognominarit; hic vero privatum de cena cum eo colloquium habuerit, eiusque cognitam sententiam diserte comprobarit. Iam aurem advenerat illud tempus, quo constituerat Dominus Genevensis Ecclesiae misereri. Itaque eorum Syndicorum unus, quorum opera factum fuerat decretum: ut fidi pastores eicerentur: itasese in Rei publ administratione gessit, ut seditionis reus, dum per feneftram proripere se conatur, praeceps ruens, ut erat ingenti corporis mole, ita sese attriverit: ut intra paucos dies ex illo casu sit exstinctus. Alter, homicidio

perpetrato, capitem multatus est. Reliqui duo male etiam administratae in quadam legatione Rei publ. accusati solum verterunt, suntque absentes damnati. His veluti spumae sordibus eiectis, civitas Farellum suum et Calvinum coepit requirere. Ac cum de Farello recuperando a Neocomensibus minimum spei affulgeret: enixe demum in Calvinum intenta, Argentinam legati, adiuncta etiam Tigurinorum intercessione, mittuntur; qui ab Argentinensibus Calvinum repetant. Argentinenses praebent se difficiles: Calvinus ipse, quamvis quae improborum quorundam culpa sustinuerat, ipsius in Genevenses animum nihil immutassent: tamen aturbis abhorrens, et quod Dominum videret ministerio suo in Argentinensi Ecclesia bene dicere, plane se rediturum negare: Bucerus quoque et ceteri, aegerrime se illum dimissuros testari. Perstantibus tamen Genevensibus censuit tandem Bucerus illorum precibus essend tempus concedendum: quod tamen a Calvino, non nisi interposita gravi divini iudicii denuntiatione, et proposito Ionae exemplo fuit impetratum. Sed quoniam in id tempus haec inciderant: quo Calvino Ratisbonam ad comitia (sic enim fuerat decretum) cum Bucero proficiscendum erat: dilata fuit eius discessio: et tantisper a Bernensibus impetrarunt Genevenses: ut Petrus Viretus Lausanna Genevam iret. Quo libentius in urbem rediit Calvinus: Ieum videlicet habiturus collegam, cuius opera et consilio in instauranda Ecclesia plurimum adiuvari posset.

Sic aliquot menses praeteriere; quibus tandem elapsis, Calvinus decimo tertio Septembris, anno Domini millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, Genevam regressus est, summa cum universi populi, ac Senatus inprimis, singulare DEI erga se beneficium serio tum agnoscentis, gratulatione: ut Argentinenses urgere numquam destiterit: ut, quod de certo illo temporis spatio cautum fuerat, expungeretur. Concesserunt id quoque tandem Argentinenses; ea tamen conditione; ut ius civitatis honorarium, quod in Calvinum contuleram, salvum esset: et praebendae, quam vocant, annuos reditus retineret. Quorum illud probavit Calvinus: istud vero ut acciperet, numquam ab eo extorqueri potuit: ut qui nihil minus, quam opes curaret.

Restitutus autem Ecclesiae fuae flagitanti Calvinus, hanc in illius instauratione rationem tenuit: ut quod eam urbem videret omnino his trenis indigere, testaretur inprimis: se non posse ministerio suo rite fungi, nisi una cum doctrina Christiana Presbyterium quoque legitimum cum [Gap desc: Greek word] Ecclesiastica reciperetur. Tum igitur (qua dere mox plenius dicemus) et Presbyterorum deligendorum, et totius illius ordinis leges perlatae sunt, verbo Dei consentaneae, et civibus ipsis gratae: quas poftea miris modis Satan abrogare frustra est conat is.

Scripsit quoque Catechismum Gallice et Latine, ab illo priore minime discrepantem; sed multo auctiorem, et in quaestiones ac responsiones distributum: quem merito nobis liceat admirandum quoddam opus vocare: tantopere plurimis, etiam exteris populis probatum: ut non modo vernaculis plurimis linguis, utpote Germanica, Anglica, Scotica, Belgica, Hispanica, sed etiam Hebraiceab Immanuele Tremmelio Iudaeo Christiano, et Graece ab Henrico Stephanae legatur elegantissime conversus. Qui deinceps fuerint ordinariieius labores; ex re ipsa diiudicari potest. Alternis hebdomadibus totis contionabatur; triduo vero doccbat: singulis diebus Iovis Presbyterii cognitionem regebat: diebus Veneris in communi collatione Scripturae, quam Congregationem ipsi vocant, iustam pene lectionem habebat: varios sacros libros doctissimis Commentariis illustrabat: modo religionis hostibus respondebat: modo necessariis de rebus undiquaque scribebat. Quae quisquis attente legerit: mirabitur, tot rantis que laboribus unicum homunculum sufficere potuisse.

Utebatur autem plurimum Farello et Vireto: quibus tamen ipse multo plus conferebat. Sed eorum amicitia et coniunctione non minus improbis invisa, quam piis omnibus iucunda mirabiliter delectabatur. Etsane iucundissimum erat spectaculum, tres istos tantos in Ecclesia Dei viros usque adeo in opere divino consentientes, eosque diversis donis florentes cernere et audire. Excellebat quadam animi magnitudine Farellus, cuius vel audire absque tremore tonitrua, vel ardentissimas preces pcipere nemo posset, quin in ipsum pene caelum subveheretur. Viretus facundiae suavitate sic excellebat; ut auditores ab ipsius ore necessariopenderent. Calvinus quot sonabat verba, tot gravissimis sententiis auditoris mentem explebat: utsaepe Bezae in mentem venerit, perfectum quodam modo videri posse pastorem, qui ex tribus illis esset conflatus.

Ut ad Calvinum redeam, non his modo curis, sed domesticis aliis que externis multis exercebatur. Sic enim Dominus benedicebat eius ministerio; ut ex omnibus orbis Christiani partibus, partim eius consilium in causa religionis efflagitarent, partim ad eum audiendum concurrerent; adeo ut Italicam, Anglicam, Hispanicam denique Ecclesiam Genevenses viderint, neque tot capiendis hospitibus sufficere posse una civitas visa. Domi vero etsi a bonis colebatur, ab improbis metuebatur, et optime res erant constitutae; non deerant tamen, qui strenue illum exercerent. Quae certaminasigillatim explicabimus, ut habeant posteri singulare fortitudinis exemplum, quod pro viribus imitentur. Igitur ut ad historiam redeamus, simulatque in urbem rediit, memor illius sententiae: Quaerendum esse primum regnum Dei. ut cetera adiciantur, nihil habuit antiquius, quam ut Ecclesiasticaeleges,

verbo Dei consentaneae, senatus consensu perscriberentur: a quibus postea discedere neque Ministris ipsis, neque civibus liceret. Id vero adeo ante probatum, nonnullis sensim ex vulgo atque ex primariis civibus, qui Papam quidem exuerant, Christum vero nomine tenus induerant, odiosum fuit. Nonnulli quoque ex iis Ministris, qui bonis illis eiectis in urbe manserant (quorum tamen praecipui postea, flagitiorum rei, turpiter ftationem deseruerant) etsi testimonio conscientiae convicti repugnare non audebant: clanculum tamen obsistebant, seque in ordinem cogi non facile patiebantur. Neque vero deerat, quod huic suae improbitati praetexerent, aliarum videlicet Ecclesiarum exemplum, in quibus nullus esset excommunicationi locus. Non deerant denique qui Papisticam tyrannidem sic revocari clamitarent. Sed has difficultates vicit Calvini constantia, cum insigni moderatione coniuncta: qui quum ex sacris literis non doctrinae modo, verum etiam administrationis Ecclesiasticae petendam esse rationem demonstrasset, et doctissimorum eius saeculi hominum, veluti Oecolampadii, Zuinglii, Zuichii, Philippi, Bueeri Capitonis, Myconii sententiam ex ipsorum scriptis ostendisset, nec propterea damnari Ecclesias ipsas tamquam non Christianas, quae eo usque nondum promovissent, vel eos pastores, qui suos greges eosraeno non indignere existimarent; denique demonstrasset, quantum inter Papisticam tyrannidem et iugum Domini interesset, obtiuvit facile; ut Ecclesiasticae politiae leges, quibus etiamnum utitur Genevensis Ecclesia, summo consensu conscriptae, perlectae, populique suffragiis probatae, vicesimo Novembris reciperentur. Haec etsi faciliter erant coepta; tamen cum non sine difficultate re ipsa usurpari posse consideraret Calvinus; totus in eo erat, ut et Viretum, quem ad tempus duntaxat aliquod concesserant Bernenses, et Farellum, quem Neocomenses eiectum exceperant, collegas perpetuo haberet: sed hoc frustratentavit, Vireto mox Lausannam reverso, Farello vero Neocomi permanente, ut restitutae istius Ecclesiae laudem pene solus reportarit.

Anno sequente quadragesimo secundo Calvinum non pauca exercuerunt. Ut enim quae domi urgebant praeteream, instabat tum foris etiam inflammatus hostium Evangelii furor, multos ex Gallia, et Italia in vicinam et celebris iam nominis urbem extrudens: quibus consolandis omnisque officii genere reficiendis, mirum quanto studio seseiam tum impenderit: ut eos omitram, quos in ipsis leonum faucibus versantes, undiquaque missis literis solabatur. Accessit eo anno duplex alius malum, annonae videlicet caritatis, et pestis plerumque illius comes. Erat autem haec iam tum Genevae consuetudo; ur peste laborantes suum extra urbem Nosocomium haberent: ubi quum pastoris constantis et seduli opera requireretur, plerisque contagionis

periculum detrectantibus, tres sese obtalerunt, Calvinus videlicet, Sebastianus Castellio (de quo postea plura dicturi sumus) et Petrus quidam Blanchetus: inter quos sortitione facta, cum Castellio, cui sors obtigerat, mutata nihilominus sententia, subire hoc onus impud enter detrectaret; Calvinum invitum Senatus, ipseque adeo Blanchet us hoc onus in se recipiens, amplius sortiti prohibuerunt.

Tum quoque alia gravia inciderunt. Nam et Petrum Tossanum Monsbelgardensem Pastorem exercebat controversia de cena Domini, et Basileae quoque non deerant, qui Ecclesiasticae disciplinae vix iacta fundamenta, frustra in contrarium laborante Myconio, subruerent: qui duo consilia cum Calvino contulerunt. Apud Mediomatrices autem sive Metenses, etsi Farellus eo evocatus feliciter laborabat: opus tamen Domini partim aperta vi, partim, per Apostatam P. Caroli, cuius antea meminimus, valde impediebatur. Quibus in rebus quantum scribendo, monendo, hortando, modis omnibus denique laborarit Calvinus, partim ex eius editis literis intelligi potest, partim vero qui tunc fuere superstites, sunt testificati. Sed et audacior quam unquam antea Sorbana, P. Liseti tum in Parlamento Parisiensi principis, infaustae infelicis que memoriae hominis favore, ausa fuit facinus, quod mirum videri posset Episcopos, aut ipsum saltem Pontificem pati potuisse; nisi iam pridem Ecclesiarum opibus inter se, ut inter praedones fieri solet, dispertiendis occupati, suo praecipuo munere, quod in administratione verbi positum esset, ultro bonis istis, quos vocant, doctoribus cessissent: ea tamen conditione, ut tamquam canes Dominis illis subserviant, ex quorum mensis ossa tandem millies abligurita corrodunt. Ausa fuerat igitur Sorbona, nullo neque divino, neque humano iure fulta, fidei Christianae articulos praescribere, eeius modi quidem; ut tum sua falsitate, tum illis praecipue ineptiis; quae sunt illi sodalitati familiares, omnem sibi ipsius auctoritatem apud homines non prorsus amentes merito derogare putuerint: quibus tamen alii metu, alii per imperitiam ultro subscripserant. Itaque Calvinus iis respondit, ita ut errores solidis rationibus pererudite refutaret; et eorundem stultitiam non penitus insulsis suaviter deridendam propinaret.

Sic est annus ille exactus, quam [Note: 1543.] alius nihilo mitior excepit, iisdem malis caritate videlicet et peste infestantibus: et pergente vicissim Calvino, domi quidem suos confirmare, foris vero Ecclesiarum hostes fortiter reprimere, editis praesertim libris quatuor de liberi arbitrii controversia, quos Philippo Melanchthoni dicavit, adversus Albertum Pighium Campensem, sophistam illius aetatis facile principem: a quo etiam fuerat pro Antagonista delectus, ex quo videlicet reportata insigni victoria galerum mox

a Pontifice consequeretur. At ille hoc suo labore frustratus, id unum assecutus est quod merentur veritatis hostes, nempe ut et doctis sanisque hominibus feteret, et ab ipso Satana deciperetur. Eos autem libros quanti faceret, testatus est Philippus suis literis, quos idcirco etiam edendas putavit Beza: ut habeat posteritas certum luculentumque testimonium, quod adversus utriusque calumniatores opponat. Sed et ex eiusdem Calvini literis eodem anno Ecclesiae Monsbelgardensi scriptis, quid sit iis respondendum quivis cognoscet, qui de nimia ipsius severitate in exercendis Ecclesiasticae politiae legibus queruntur.

Sequutus est annus supra sesquimillesimum quadragesimus quartus; in quo Calvinus de Neocomensium in Ecclesiasticis censuris instituto suam sententiam aperuit. Domi vero Sebastianus ile Castellio, cuius antea levitatem notavimus, ut erat quadam [Gap desc: Greek word] specie ineptissime ambitiosus, ac plane ex eorum genere, quos Graeci [Gap desc: Greek word] appellant, indignatus; quod suas ineptias in Gallica Novi Testam, versione Calvino non probasset; eo usque efferbuit; ut exotica quaedam docere non contentus, palam etiam Canticum Salomonis, tamquam impuram et obscenam cantionem ex canone expungi iuberet, et repugnantes Ministros atrocissimis convitiis proscinderet. Id illi vero sibi non ferendum merito rati, hominem ad Senatum vocant; ubi pridie Cal. Iunii patientissime auditus, cognitaque causa, calumniae damnatus, ex urbe excedere iussus est. Inde Basileam cum venisset, tandem ibi admissus, qualem sepraestiterit, alibi indicatur.

Ceterum anno superiore cum Carolus Vadversus Gallum totis viribus movens Germanis sic cavisset: ut tantisper dum Concilium universale cogeretur, quod sese curaturum promittebat, neutri partium praeiudicio facto, inter quas de religione disceptabatur, utrinque pari inter se iure uterentur: plurimum ea re commotus Pontifex Romanus Paulus III. gravissimam in ipsum Caesarem expostulationem edidit; quod Catholicis haereticos scilicet exaequasset; et in alienam messem iniecisse falcem videretur. Respondit Caesar quod aequm censuit: Calvinus autem quod in iis literis graviter laesa erat Evangelii veritas piorumque innocentia: Pontificis audaciam repressit.

Fuerunt tum Spirae coacta imperii comitia: qua accepta occasione Calvinus libellum edidit de necessitate reformandae Ecclesiae: quo haud satis scio an aut nervosius, aut gravius eius argumenti scriptum saeculo isto editum fuerit. Eodem anno Calvinus tum Anabaptistas, tum Libertinos (in quibus veteres omnes, quantumvis portentosae, renovatae sunt haereses) duobus libellis ita refuravit; ut neminem iis attente lectis arbitremur exstitisse: qui vel ab istis, nisi sciens et prudens decipi potuerit, vel

si antea deceptus erat; non ultro in rectam viam redierit; offensa tamen isto libro in Libertinos edito Navarrena, quod ab illius horrendae sectae Antesignanis duobus Quintino et Pocqueto, quos nominatim Calvinus arguerat, (rem pene incredibilem) eo usque fuisset fascinata; ut cum alioquin illorum mysterium non toneret, pro bonis viris illos haberet; ac proinde sese quodammodo per eorum latus confossam arbitraretur. Quod cum intellexisset Calvinus, sic illi mira quadam moderatione respondit; ut et dignitatis, et collatorum ab hac Regina in Ecclesiam Christi beneficiorum memor, ingenue tamen et cordate, ut fortem Dei servum oportuit, nimia millius in admittendis istius modi hominibus imprudentiam reprehenderit; et ministerii sui auctoritate asseruerit: effecerit denique, ut horrendae Libertinorum sectae homines, qui in Galliam usque sese effundere coeperant, postea sese intra Hollandiae et proximarum regionum continuerint.

Tot autem illius anni laboribus defunctum, nova rursum certamina [Note: 1545.] sequentis anni, eaque longe gravissima, exceperunt. Nam quasi pestis divinitus immissa exhauriendae civitati totique viciniae non sufficeret, usque adeo apud pauperculos nonnullos avaritia tum valuit; quorum opera ditiores in curandis aegrotis ac repurgandis aedibus uterentur: ut et horrenda coniaratione pestifero unguine domorum postes aclimina atque quaevis obvia, inficerent: unde mox dira pestis sequebatur, et horrendo iureiurando sollenniter concepto inter se Satanae semanciparent, sisceleris conscios ullis tormentis adacti prodidissent. Non pauci tamen partim in urbe, partim in vicinis regionibus deprehensi, iustisque suppliciis sunt affecti. Sed incredibile dictu est quantam Genevae, et ipsi inprimis Calvino, invidiam Satan hoc artificio conflarit; quasi scilicet ibi plane ille regnaret; ubi quam maxime oppugnabatur.

Fuit hic idem annus infamis illa plusquam immani carnificina, quam Aquense Parlamentum in fratres Waldenses Merindolae, et Cabrieris, totoque ille tractu, non in unum aut alterum quempiam; sed in populos ipsos, nullo nec aetatis, nec sexus discrimine, incensis etiam vicis, exercuit. Haec autem mala Calvinumt, refugientes Genevam pauculos solantem ac reficientem eo vehementius premebant; quod eos antea literis summissis que pastoribus pure in Evangelio instituendos curarat, suaque apud Germaniae Principes et Helveticas civitates intercessione periclitantes antea servarat. Gliscebat tum quoque rursum inselix illa de cena Domini decertatio, Osiandro homine superbo monstrosique ingenii sopitam flammam fodiente: quod incendium quominus sopiretur per Calvinum certe non stetit; cuius ea de re ad Philippum unam et alteram Epistolam edendam Beza

curavit. Sed utriusque sanis consiliis nullum locum tribuit eius hominis intemperies; quem uterque Periclem vocat. Interea pestis in urbe desaeviens multos bonos tollebat. Calvinus autem ex suggestu in nonnullorum flagitia ac praesertim ad versus scortationes quae ne tum quidem desinere poterant, pro viribus detonabat, bonis quidem adsentientibus, sed paucis quibusdam [Gap desc: Greek word] bonorum conatus infringentibus, donecipsi sese ultro, sicuti suo loco dicetur, praecipites dederunt. Accedebat denique ad haec mala, quod tum quoque non deessent parum illae quidem tempestivaede iurae civitatis disceptationesinec pati possent aliunde fideles pastores Ecclesiastica bona Pontificiis crepta non sic, ut oportuit, pleris que locis administrari Multi tunc clamores: multae querelae, multi denique scribendo ac loquendo labores, sed frustra plerumque suscepti: aperte quidem profitente Calvino, se quidem tot sacrilegiis minime favere, quae divinitus tandam sciret severissime vindicanda, sed in eo tamen iustum Dei iudicium agnoscere, quod bona tam male prius a sacrificis acquisita, non sineret Dominus Ecclesiarum aerariis inferri.

Alia praeterea duplex sollicitudo Calvinum eodem hoc anno simul domi et foris exercuit. Redierat tum Genevam patriam suam veterator quidam quamvis adhuc iuvenis, postquam aliquandiu Eremitam in Galliis simulasset. Eum pietatis speciem initio prae se ferentem Calvinus (homosi quis quam alius in deprehendis aliorum ingeniis sagacis sollertisque iudicii) cum mox agnovisset: admonere primum mox liberius etiam, postea am bitiose nimium in congregationis caetu sese efferentem increpare coepit. Hoe ille non serens, reperit facile ex illis, in quorum scelera invehi solitus erat Calvinus; quorum favore et studio adiuvaretur: adeo ut cum forte ageretur de pastore in mortui locum subrogando, palam ille cum suis sacrum Ministerium ambiret. Quid multis? interposita sua auctoritate iubet senatus istius rationem haberi. Obstitit cum suis collegis Calvinus, et quantopere hic ambitus verbo Der repugnaret, ostendit: obtinuitque bona cum senatus venia; ut scriptis Ecclesiasticis legibus staretur. Erant tunc quoque in Galliis nonnulli; qui persecutionum metu initio lapsi, eo usque postea sibi placere coeperant; ut eos negarent peccare, quam in veram religionem intenti, corpore duntaxat Pontificiis sacris interessent. Hunc igitur perniciosissimum errorem iam olim a patribus damnatum; Calvinus, cuius illi severitatem nimiam esse causabantur, et scripto luculento; refutavit; et adiunctis doctissimorum Theologorum Philippi Melanchtonis, Buceri, Petri Martyris, et Ecclesiae Tigurinae senteuriis ita coercuit: ut ab eo tempore piis omnibus faeruerit Nicodemitarum nomen. Ita enim illi vocabantur qui errori suo sanctissimi Viri illius exemplum praetexerent.

Annum quadragesimum sextum alius nihilo mitior excep it. Praeter quam enim quod adversus frequentes nuntios de Caesaris adversus Religionem molitionibus, et Pontificis fraudes, a quo summissos incendiarios ferebant, confirmandus erat civium animus; deplorandus erat in eo praecipue civitatis status; quod tantum abesset, ut improborum petulantia tot ferulis domari se pateretur: ut contra magis efferretur: adeoque prorsus erumperet. Erant enim ducem nacti vanissimum quidem, sed audacem et ambitiosum inprimis (quem idcirco Calvinus Comici Caesaris nomine in suis Epistolis designat) Amedenum Perrinum nomine, hoc etiam iam pridem confecutum: ut generalis Capitaneus populi suffragiis crearetur. Is ratus id quod res erat, stare se suique similes vigentibus legibus, ac praesertim Calvino assidue adversus eorum lasciviam detonante, non posse: tandem quid unacum suis meditaretur, aperte hoc anno prodere coepit; quod cum animadversum simul ac repressum fuisset senatorum auctoritate; tacuit ipse quidem; sed ita ut mox apertius sese proderet improbitas. Ecce enim paulo post ex ipso senatu quidam in hominum caetu satis frequenti, Calvinum ut falsa docentem corripit; a duobus ex pastorum collegio (ut existimatum) clanculum impulsus, ebrioso utroque, nec minus quam ceteri severitatem legum metuent Et hunc quidem latratum Calvinus nihil est moratus. Vocatur tamen ille in ius, cognitaque causa ex S. C. infamiae damnatur, coniunctique duo illi falsi pastores exauctorantur, ipsaque adeo oenopolia interdicuntur: tantum abest, ut malorum improbitas quiequam valuerit.

Quod autem incendium hoc anno repressum fuerat, eo qui proxime secutus est, nempe quadragesimo septimo supra sesquimillesimum prorsus erupit; nec aliud tempus eo saeculo magis calamitosumincidit: Germaniae Ecclesiis eo redactis, ut una cum proceribus et urbibus partim sese ultro dedentibus, partim vi captis, uno momento eversum videretur, quicquid tot annis tantisque laboribus exstructum fuerat: iique demum beati a plerisque haberentur, quos istis tumultibus tempestiva mors eripuisset. His publicis tot Ecclesiarum calamitatibus quantopere pium illud pectus cruciatum existimabimus, non aliter etiam in media pace, in Ecclesias quantumvis remotas affectum, quam si omnes illas humeris impositas gestaret? Quid v. Cum summos illos viros quos amicissimos habuit, Philippum dico, Bucerum, Martyrem videret ita periclitantes: ut moriti quam vitae propiores essent, quantis cum doloribus conflictatum putabimus? Fortissimo tamen animo Calvinum tempestates istas superasse, tum ipsius scripta testantur, tum etiam res ipsa comprobavit: cum domi multo acrius ab impiis vexatus, suo tamen exillo gradu ipsis ne tantillum quidem cesserit.

Itaque ut ad domestica cerramina redeamus, cum in eo totus esset; ut Evangelium, quod annuntiabat, ostenderet non in speculatione quadam, sed in ipsa Christiana vita positum esse: hostes eos necessario expertus est: qui omni pietatiac honestati; ipsi denique patriae bellum indixerant. Eorum, ut ante diximus, facile princeps erat Perrinus ille, quum eatumesset et illius et suorum conditio; ut et ab ipsis extrema quaevis tentanda constaret, et improbi aperte instarent; ut istorum omnium cognitio a Presbyterio ad senatum transferretur. Presbyterium ex adverso urgere sancitas de Ecclesiastica disciplinaleges, verbo DEl consentaneas; ipsiusque adeo senatus opem implorare; ne quid detrimenti acciperet Ecclesia: iudicavit senatus ratas esse Ecclesiasticas leges oportere, illudque re ipsa confirmavit. Ac tandem cum ille sua audacia sese in extremum discrimen coniecisset, exitus totius rei is tum quidem fuit: ut Senatu motus abrogatoque Capitanei nomine privatus viveret. Haec autem omnia, etsi coram magistratu agebantur; dici tamen non potest, quantopere Calvinum exercuerint: siquidem eo usque semel in ipsa curia coactis Diacosiis deventum est; ut pene exsertis iam ensibus, parum abfuerit, quin mutuis caedibus curiam ipsam cruentarent: quam seditionem Calvinus, cum collegis superveniens, opposito inprimis suo ipsius capite inhibuit, quamquam sceleratorum factio in illum praecipue ferretur: ipso nihilominus eorum scelera pergente acerrime detestari, eosque gravissime, pro ut merebantur, increpare. Neque vero vana fuit iudiciorum Dei denuntiatio. Siquidem per id tempus quidam famosum libellum scripsisse, et sacro pulpito adfixisse deprehensus; in quo tum alia multa nefaria in sacrum ministerium; tum etiam illud scriptum erat; Calvinum esse in Rhodanum praecipitandum; causa dicta infinitarum aliarum blas phemiarum praeter exspectationem convictus, capitis supplicio affectus est. Quin etiam post eius interitum inventus est libellus ipsius manu adversus Mosen, ipsum que adeo Christum professo scriptus; quo impietatis scelere dubium non erat, quin alios etiam aliquot infecisset.

Scripsit autem hoc ipso anno in mediis illis certaminibus Calvinus Antidotum adversus Tridentini conciliabuli sessiones septem: itemque Roromagensem Ecclesiam missis literis adversus Franciscani cuiusdam fraudes renovatorum a Libertinis Carpocratis errorum numerum ibisparge item, confirmavit.

Anno sequente id est, quadragesimo octa vo supra sesquimille simum, crupit eiusdem illius factionis malum iis, (quod pene incredibile est) maxime abutente Satana, qui tamen praecipue mederi malis istis studebant Farello nempe Vireto. Qui neunte statim anno, cum Genevam venissent, et orationem in senatu

gravissimam de componendis dissidiis habuissent; Calvino quidem nihil aliud, quam emendationem morum postulante, Perrino vero cum suis nihil non simulante; ut pristinum locum reciperet: tune quidem visa sunt omnia composita; sed bonis viris impositum potius fuisse, res ipsa mox comprobavit. Perrino siquidem restituto, eo usque sese extulit sceleratorum improbitas; ut thoracibus etiam quibusdam in crucis modum dissectis, quibus sese mutuo agnoscerent, palam uterentur, et alii suis canibus Calvini nomen imponerent, alii Calvinum in Cainum transformarent; non pauci denique illius odio abstinerese a cena Domini testarentur. Quae omnia cum fortiter ille, et collegae ipsius reprehenderent, vocatis in senatum, vicit quidem facile bonorum innocentia: tandemque XVIII. Decembris sollenni iureiurando sancita rursum est [Gap desc: Greek word] . Sed haec omnia per simulationem facta fuisse; nec aliud tum quaesivisse Perrinum; quam ut Syndicatum adeptus, aditum sibi et suis ad omnia perdenda magis ac magis patefaceret, eventus comprobavit.

Calvinus istis concertationibus non modo non cessit: verum etiam quasi in otio sex Epistolas Pauli doctissimis commentariis illustravit: et Interim illud quod vocant; pessundandis Germanicis Ecclesiis editum, gravissimo scripto refutavit; veramque instaurandae Ecclesiae rationem ostendit: Astrologiae denique, quam Iudiciariam vocant, cui plusculum tribuere non pauci videbantur, falsitarem atque vanitatem elegantissimo libello patefecit. Tum quoque a Brentio, Basileae exulante, literis salutatus amicissime, illum consolatus est, in qua coniunctione utinam perstare Brentius institiflet! Bucerum in Anglia exulantem tunc quoque ingenue monuit; ut magis perspicue de cena Domini scriberet ac loqueretur; et amicissime solatus est. Simulque Sommersetum Ducem, Angliae protectorem, indignissima postea morte affectum, accurate scripris literis eorum admonuit: quae si tum essent in illo regno animadversa; multas fortasse tempestates Ecclesiae Anglicanae devitassent.

Crescebat in istis certaminibus mirabiliter Ecclesia Genevensis, quod ut mirum in modum Satanam et malos angebat; ita Calvini excipiendis pro CHRISTI nomine exulibus intenti studium vehementer acuebat: cui sollicitudini sic favit anno consequente Dominus: ut etsi non exstincta prorsus, attamen ad tempus sopita furio sorum improbitas videretur. Et sane induciis egebat ille, praesertim casu domestico graviter afflictus: amissa videlicet uxore, lectissima femina;

quem tamen casum ita constanter tulit: ut hac etiam in re singulare fortitudinis exemplum toti Ecclesiae praeburit.

Eodem anzo exorta in saxonicis Ecclesiis eontentione de rebus Adiaphoris, quum a Calvino quoque consilium pereretur; sententiam hac de re suam libere exposuit: Philippo etiam officu admonito: quem nonnulli, ur in eo molliorem accusabant; immerito id quidem, ut accuratius postea Calvinus cognovit. Tum enim erat ignorum, quo animo malus ille genius et tota Flaccianorum cohors, impelleretur, quae tot postea turbas dedit, et nunc quoque opus Domini labefactat, non aliter fane, nec minus impudenter ac funose, quam si ab ipso Romano Pontifice magnis stipendiis esset conducta.

Ceterum hoc Ecclesiis Germanicis inflictum vulnus contrario beneficio Dominus apud Helvetios compensavit; Farello simul ac Calvino Tigurum profectis: ut cum visus esset quibusdam Calvinus Consubstantiationi nonnihil favere, de communi in eare omnium Helveticarum Ecclesiarum consensu omnibus liqueret. Neque vero difficile factu fuit, ut inter bonos et veritatis amantes conveniret. Scripta est igitur summa omnium Holveticarum et Rheticarum Ecclesiarurn approbatione consensio, quae praesertim D. Bullingerum cum Calvino Tigurinamque Ecclesiam cum Genevensi arctissimo vinculo magis ac magis colligavit: in qua etiam adhuc perstant. Sic annus ille felix exactus est, si cum ceteris conferatur: quae et Bezae primae ad Ecclesiasticas functiones vocationis vocante ipsum Lausannensi Ecclesia, impellente Calvino initium suit.

Scricsit quoque per id tenipus binas eruditissimas Epistolas Laelto Socino Senensi Tiguri diu versato, ae tandem etiam mortuo. Ex lis vero quod faerit illius ingenium, nempe plane Acoedemicum, facile quivis dignoscet, res autem ipsa sero ac non nisi post eius obitum patefecit: quam E celsias peragrans, ac doctissimum quemque, ac in us inprimis Philippum, Calvinum, Ioachimum denique Camerarium fefellisset. Siquidem illum postea Bellianae, de qua suo loce, farraginis maxima ex parte auctorem fuisse, et Serveti, Casiellionis, Ochini denique furoribus favisse compertum est; exstante eriam illius in illustra primum caput Iohannis commentario: in quo facile omnium, qui unquam illum locum longe divinissimum corruperimt, haereticorum impietratem superavit: Qui hunc excepit annus quinquagesimus supra sesquimille simum

satis quoo ac Ecclesiam attinet, tranquillus fuit. Eoque decretum est; utministri non tantum in contionibus, quas alii negligebant, alii non magno cum fructu audiebant; sed etiam sigillatim per domos et familias certo annitempore, adhibito cuiusque regionis urbis Decurione, itemque Presbytero plebem instituerent, et ab unoquoque fidei rationem summatim exposcerent. Qua ex re vix credibile est, quantus sit fructus consequutus. Alterum decretum, ut in proximum diem referretur Natalium D. celebratio, nec ulli alii festi dies essent praeter septimum quemque, quem Dominicum vocamus, factum plurimos offendit, adeo quidem ut non deessent, qui dies ipsos Dominicos a Calvino sublatos consiegerent, ut cum in invidiam vocarent: quum tamen non modo non postulante, sed etiam ignorante Ministrorum collegio actum ea de re apud populum, decretumque fuisse constaret; cuius timen causa litem non esse movendam Calvinus existimavit. Offendiculum autem inde a nonnullis acceptum Calvino praebuit libelli de scandalis scribendi occasionem, Laurentio Normendio integerrimo veterique amico inscripti.

Huius autem biennii tranquillitatem dissidia sequentis quinquagesimi primi, nempe supra sesquimillesimum facile compensarunt. Nam praeterquam quod toti Ecclesiae ac Calvino nominatim luctuosus fuit Buceri morte, quem virum summe dilexerat, itemque Ioachimi Vadiani, consulis Sangallensis, viri singulari tum pietate tum eruditione praediti interitu; efferbuit factiosorum improbitas eo ardentius, quo diutius sopita delituerat: adeo ut palam negarent cum adventantibus exulibus ius Civitatis communicandum: neque eo content, Calvinum ipsum ex contione trans Rhodanum habita redeuntem per ludibrium pulsarint, et Raymundum eius Collegam nocte forte pontem Rhodanitranseuntem, exempta furtim sublica pene in subiectum fluvium praecipitarint: Denique in ipso D. Gervasii templo tumultum non parvum eo praetextu excitarint, quod Minister infanti ad Baptismum oblato indere Balthasaris, nomen quoniam id diserte leges scriptae ob certam causam prohibebant, recusaret. Neque tum adersus haec mala quicquam erat quod Calvinus opponeret, praeter fortem invictamque patientiam.

Sed et aliud novum malum Genevensem Ecclesiam per id tempus invasit. Dedit autem occasionem Hieronymus quidam Bolsecus ex Carmelitarum societate Luteriae Monachus, qui cum aliquot ante annos cuculla quidem abiecta, sed Monachismo retento profugilset, idem etiam decepta Feriariensi

Ducissa ab ea pulsus, ac tandem tridue medicus factus Genevam venit: ubi quum inter eruditos medicos nullo loco esset; utsese Theologum esse ostenderet, falsum et absurdum quiddam de praedestinatione inter aliquos, ac tandem etiam in congregationis coetu blateravit. Eum Calvinus primum moderata reprehensione contentus refutaverat; deinde ad se vocatum docere meliora fuerat conatus. At ille sive ambitione monastica percitus, sive ab illis factiosis, iampridem quaerentibus per quem Calvinum lacesserent, incitatus, palam ausus est in ipso congregationis coetu decimo sexto Octobris; cumille Ioannis locus explicaretur; Qui ex Deo est, verba Dei aeudit, et quia non auditis, et Deo non estis, liberum arbitrium et operum praevisionem ad aeternae praedestinationis decretum causis omnibus etiam ordine superius evertendum adiectis etiam in veram doctrinam contumeliis fastuque mere seditioso proferte: idque eo ut existimatur au dacius quod forte Calvinum suo loco non sedentem, abesse crederet. Et aberat quidem ille initio. Sed eo sermonem ingresso superveniens, ponealios nonnullos sese continuerat.

Finita Monachi oratione, Calvinus repente apparens, quamvis plane nihil antea tale meditarus, tum crete si unquam alias, qui vir esser, ostendit. Siquidem illum tor verbi divini testunomis, tot Augustini praesertim locis, tot demque tamque gravibus argumentis confutavit, perculit, obruit; ut omnes praeteripsummet perfrictae frontis, monachum, ipsius vehementer puderet. Aderat in ipso audientium coetu Assessorum Praetoris unus, quorum in urbe ius prehensionis est. Is illum dimisso coetu, tamquam seditiosum in custodiam tradit. Quid plura? Causa multis disputationibus agitata, Senatus Helveticarum etiam Ecclesiarum sententiam percontatus, illum tum ut seditiosum, tum ut mere Pelagianum vicesimo secundo Decembris publice damnatum urbe expulit, festuariam poenam minatus, si vel in urbe velin urbis territorio esset deprehensus. Ipse postea in vicinum oppidum demigrans, multas magnasque turbas dedit, donec Bernensi quoque ditione bis expulsus, ministerium in Gallicis Ecclesiis ambiens, quas tum pacificas fore putabat, Lutetiam primum indeque Aureliam veniret, paenitentiam miris artibus simulans ultroque cum Genevensi Ecclesia reconciliarionem petens. Quod cum reipsa praestiturus videretur, ubi contra quam speravit Ecclesias affligi animadvertit; repetita medicina, ad hostes Evangelii manifesta desectione uxore quoque Canonicis Augustodunensibus prostituta, transivit, unde quibus potuit maledictis profcidit. At Genevae interea collegium

Ministrorum in publico coetu veram de praedestinatione doctrinam asseruit, publicoque scripto deinceps a Calvino comprehensam comprobavit: hoc unum istis dissidiis consequuto Satana; ut caput hoc Christianae Religionis antea obscurissimum, dilucidum perspicuumque cunctis non contentiosis evaserit.

Anno vero deinceps secuto magis apparuit quantam flammam accendisser im purus ille, licet communi tot Ecclesiarum iudicio damnatus, Etenim tum ipsa quaestionis nondum antea saris a plerisque veteribus explicatae, nec eodem semper exitu agitatae difficultas; cutiosa praesertim ingenia ad hoc ipsum di quirendum accendebat, tum factiosi praeclaram sibi oblatam occasionem ad omnia Calvino eiecto subvertenda putabant, Itaque dici non potest, quae non in nrbe tanturn, verum etiam ultro citroque, veluti si classicum ipse Satan cecinisset, contentiones sintconsequutae. Etsi enim pulchreinter praecipuarum Ecclessarum pastores convenibat; non deerant tamen qui in vicinis Bernensis ditionis Ecclesiis Calvino litem intenderent; quasi Deum faceret peccati auctorem, parum certe memores hoc ipsum pestilentissimum dogma fuisse a Calvino iam pridem ex professo adversus Libertinos refutarum.

Basileae vero Castellio bonus ille et simplex homo, etsi clanculum sere agebat omnia; tamen non obsecure Pelagianismum ruebatur. Quin etiam his de rebus ita scribere coeperat Philippus; ut quamvisantea Calvini adversus Pighium libro diserte subseripsisset; tamen Genevenses Stoicum fatum inveben tes notare quibusdam videretur. Pontificios omitto, easdem calumnias millies refutatas nunc quoque repetentes. Pungebanr ista gravissime, sicuti par erat, illius animum; et eo quidem acerbins, quod ea sun interdum per id tempus erroris efficacia; nt publica etiam auctoritate alicubi obstructum os veritati videretur.

Neque haec fuit paucorum annorum controversia: sed hoc anno inprimis bonus ille Eremita, quem supra diximus, cum Calvino disputaturus, prodiit, qui aliquot ante annis quum Ministerium ambirer, repulsam passus, Iurisconsulrus, et factiosorum patronus evaserat, Causa coram senatu agita ta est magna utrinque contentione: illo quidem impudentia et malorum favore depugnante; Calvino vero sola veritatis auctoritate doctrinam suam tuente. Vicit ergo veritas et Calvini scripta ipsorum etiam, quod mirum est, adversariorum suffragiis, ut pia et orthodoxa rursum comprobata. Sed nec istius adversarli aliquot post annis morientis, reticenda est resipiscentia; cuius etiam testem Calvinum tanto studio adhibuit;

ut non aliter sibi pacem conscientiae constare diceret; quam si Calvinum sibi conciliatum moribundus agnosceret, avem antea tam indigne a se impetitum fateretur. Cui etiam Calvinus tum non modo non defuit; sed benignissime consolatum erexit, et ad extiemum usque confirmavit.

Annus autem alter a superiore, nempe quinquage simus tertius supra sesquimillesimu, ad exitum festinante factioforum malitia tam fuit turbulentus, ut non Ecclesia modo, verum etiam Res publica extremum discrimen adierit. Siquidem eo usque illi progressi sunt, clamoribus, et minis, numero denique oppressa bonorum libertate; ut vetera de constituendis Senatoribus edicta (quotamen argumento boni etiam sibi ranto melius deinde consuluerunt, ita illis etiam favente Domino) resixerint; nonnullus senatu moverint; peregrinis exulibus a quibus se metuere dicebant, arma omnia, exceptis si quando urbeegrederentur ensibus, ademerint; adeo ut nihil aliud superesse videretur; quam ut quum omnia in potestate haberent, quae toties agitaverant, facile exsequerentur.

Occasionem autem turbarum alteram quoque Satan tunc obiecit. Vetus enim ille sacrae Triadis, id est, omnis verae Deitatis hostis, adeoque monstrosum ex omnibus quantumvis rancidis et portentosis haeresibus conflatum, Michael Servetus, postquam aliquot annis huc et illus medicinam faciens oberrasset, tectusque Michaelis Villanovani nomine, illas blasphemias sparsisset, edito tandem Viennae Aliobrogum spisso volumine (cuius excusorfuit Arnolletus quidam Lugdunensis Typographus, Correctortutem, ut in illis officiinis vocant, Guilielmus quidam Guerotius factiosis Genevensibus pridem deditus, sed paucis ante mensibus, ut scortationis et aliorum flagitiorum poenas vitaret, Geneva Lugdunum profectus: eo inquam edito plasphemiarum pleno volumine Servetus, eoque nomine in carcerem Viennae coniectus, ac inde mox, nescio quibus artibus, elapsus, Genevam fato quodam venerat; alio procul transiturus, nisi DEI providentia factum esset: ut mox agnitus, Calvino, cui ille iam pridem bene notus erat, Magistratum admonente, carceri fuisset mancipatus. Quae certaminatum, quantisque de rebus suscepta fuerint, ex edico libro percipi plenissim e potest. Fuit autem horum omnium ille exitus; ut tandem perditus ille (cui etiam factiosorum unus tum Praetoris Assessor in aurem insusurrasse quiddam credebatur, quo malum perdito hominianimum obfirmaret) a vana illa sua confidentia proditus impietatis et infinitarum blisphemiarum, ex omnium etiam Helveticarum Ecclesiarum

sententia damnatus, vicesimo septimo Octobris, nullo edito paenitentiae signo, infelix vivus cremaretur. Sed et Farellus eodem anno eo usque vi morbi fractus, ut a Calvino; qui Neocomum ad eum visendum venerat, pro morruo relinqueretur, vitae postea praeter spem omnem restitutus, Ecclesiam moxrecreavit. Itaplaneinter spein et merum, terminante tamen doloremlaetitia, annum hunc eatenus exegit. Ecce enim dum haec in serveti caula aguntur, quidam ex fact osis Bertelerius nomine, homo prosectae penitus impudentiae, cui ob molta flagitia Presbyterium mensa Domini interdixerat, in Senatum venit, postulatque ex auctoritate Senatus absolvi: quod si factum esset, ambigi non porerat, quin mox soluns Ecclesiasticae disciplinae vinculis, omnia statim diffluerent. Itaque obstat sedulo fortiterque Presbyterii nomine Calvinus, ostenditque Magistiatum sacraum legum vindicem non destructorem esse oportere: nihil denique corum praetermittit, quae tanti momenti contentio flagitabat. vincebant tamen eorum falsi clamores, qui Presbyterium, aiebaur sibi in quibusdam Magistratus imperium arrogare adeo; ut in Diacosiorum consilio statueretur; ultrmum excommunicationis iudicium ad Senatus cognitionem pertinere, ut quos vellet, absolveret. In quam sententiam a senatu parum tum ad dem rem attento obreptitie absolutorias literas sigillo Rei publicae communitas bertelerius obtinuit. Ac sperabat tum Perrinus cum suis, alterum sequutnrum: nempe, ut vel Calvinum nisi mandato senatus pareret, per tumultum opprimeret, vel si pareret, nullo postea negrio Presbyterii auctoritatem omnem, id est, pequitiae ipsorum frenum abrumperet. At Calvinus quamvis biduo duntaxat ante cenam Domini, maense Septembri de more celebrandam, de hoc facto commonefactus, inter contionandum elata voce ac manu, multa de sacris mysteriis in eorum contemptores loquutus: at ego, inquit, Chrysostomum secutus, occidime potius patiar, quam haec manus, DEI contemptoribus iudicatis sancta Domini porrigat. Haec vox (mirum dictu) tantum potuit apud illos, quantumvis effrenes, ut Perrinus statim clanculum Bertelerio mandaret; ne ad mensam accederet, sintque mysteria, non sine tremore quodam, quasi numen ipsum in conspectu adesset, miro silentio celebrata. A prandio vero Calvinus locum illum in signem Actorum Apostolicorum forte tractans; in que Paulus Ecclesiae Ephesinae valedicit, testat us se eum non esse, qui ad versus Magistrat um pugnare sciret aut doceret, coetumque multis verbis cohortatus; ut in ea, quam audivisset doctrina perseutraret, tandem veluti postremam hanc contionem Genevae haliturus;

et quando quidem, inquit, it a se res habent, liceat mihi quoque, Fratres apud vos hec Apostoli verba usurpare; Commendo vos Deo et sermoni gratiae ipsius: quae voces tum sceleratos illos mirifice perculerunt, tum bonos etiam tanto magis serio officu admonuerunt Postridie Calvinus cum Collegis et Presbyterio a Senatu tum etiam a Diacosiis constanter postulavit; ut apud populum ipsum audirentur, quum de lege a populo lata abroganda ageretur. Quamobrem in eam sententiam animis non mediocriter commutatis, itum est; ut suspenso illo Diacosiorum decreto statueretur; petendum esse a quatuor civitatibus Helveticis iudicium, nec interea praeiudicium ullum fieri receptis leg bus oportere. Sic discussa potius, quam sedata fuit haec tempestas, quam illi praeter spem omnem a Calvini capite aversam, in Farelli caput e re nata convertere tentarunt. Farellus enim mense Martio morbo illo tam gravi conflictatus, simulatque per valetudinem licuerat Genevam properans, peracerbe factiosos pro contione, partim causa ipsa, partim aetate et vetere sua quadam apud illos auctoritate fretus, increparat. Ipsi vero factam sibi iniuriam querentes, diem illi Neocomum reverso dixerunt; impetratis a Senatu ad Neocomenses literis; ut Farellum ad diem condictam adesse paterentur. Venit igitur Farellus, nec a periculo aberat, clamitantibus factiosis, dignumesse qui in Rbodanum abiceretur: quum ab uno ex civibus cordato iuvene admonito primum Perrino; videret etiam atque etiam, ne quid detrimenti communis veluti civium parens Farellus acciperet, tum adiuncto sibi altero etiam integro iuvene et socio, commonefactis ceteris quos bene affectos noverat, sese in curia Farello sistente, ibique concurrente magna urbis parte, attoniti ac de seipsis iam solliciti accusatores, audito Farello, culpam ipsi sunt deprecati. Ita pene totus hic annus adversus improbos, tum pro doctrina, tum pro disciplina concertando consumptus fuit: prospero tamen ubique exitu, si vulnus excipias, quod non Anglia modo, sed Christianae omnes Ecclesiae Eduardi religiosissimi Regis intempestiva morte acceperunt. Et tamen eo ipso Calvinus scribendo etiam intentus, egregios illos in Ioannem Commentarios emisit. Liceat hic nobis et utinam immerito testari de Serveto, quod de gemino monstro Paulos Samosateno videlicet, et Ario Alexandrino, veteres illi patres experientia ipsa edocti scripserunt; ab iis nimirum primum orta incendia, quibus omnes orbis Christianae Ecclesiae postea pene deflagrarunt. Sumptum enim optimo iure Genevae de Serveto supplicium, non ut de sectario quodam; sed tamquam de monstro ex mera impietate horrendisque blasphemiis conflato, quibus totos annos triginta tum voce tum scripto caelum ac terram infecerat, nec nunc quide dici

potest quantopere Satavae rabiem exacerbarit, exorta flamma, quae Poloniam primum, inde Transsylvaniam et Ungariam corripuit: et utinam non longius pervaserit. Quod et ipse Satanico plane Spiritu praedixissemerito videri potest; quum hanc ex Apocalypsi sententiam ea, qua cetera consueverat conscientia, descriptam, illi suo libro praescriberet: Factum est in caelo proelium magnum, Mic hael et Angeli eius pugnantes cum dracone. Vere id quidem, si Cum non pro [Gap desc: Greek word] sed pro [Gap desc: Greek word] accipias. Vix igitur desieraut calere in felicis illius cineres: quum de poenis haereticorum quaeri coepit: quilusdam coercendos quidem, sed ultimo supplicio affici iure non posse opinantibus; aliis quasi de haeresi satis ex Dei verbo liquere non posset, et de Religionis capitibus omnibus in utramque partem sentire Academicorum more liceat, existimantibas; unius Dei esseiudicio relinquendos. Illam op nionem boni eriam nonnulli tuebantur, veriti nimirum ne si aliter sentirent, tyrannorum in pios saevitiam accendere viderentur. Istius autem auctores quorum principes erant Sebastianus Castellio, et Laelius Socinus, suam ipsorum causam agentes: iste quidem occultius, ille vero apertius, ut qui sua quadam in sacrorum Bibliorum perversionem praefatione palam verbi divini satis perspicuam auctoritatem convellere studuisset suisque in priorem ad Corinthios Epistolam adnotationibus; ut a verbo scripto tamquam imperfecto nos abduceret, diserte scripsisset, Paulum quandam Theologiam ea, quam scriptis tradidisset reconditiorem, perfectos nescio quos suos discipulos docuisse. Itaque quum anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto ineunte Calvinus suscribentibus Collegis omnibus copiosam Servetanae doctrinae refutationem edidisset, adiectis etiam rationibus cur et quatenus a Magistratu quoque, legitima praeeunte cognitione, puniri haereticos oporter et: opp osuerunt isti farraginem partim ex scriptis priorum Doctorum depravatis, partim ex fanaticorum quorundam ignoti alioquin nominis schedis consarcinatam, Martini cuiusdam Bellii nomine (is ipse fuit Castellio, quamvis id postea eiurarit) praefationi inseripto et ementito Civitatis nomine, in qua editam fuisse hanc farraginem mentiebantur. Huie autem non tantum illo errore, sed multis etiam blasphemiis scatenti libello postea Bezarespondit: ut ea molestia Calvinum longe melioribus curis, seribendis nimirum eruditissimis in Genesim Commentariis intentum, et aliis ibidem de quibus dicemus, Ecclesiae suae depellen dis peridulis occupatum, liberaret. Pergebant enim rebus novandis interti factiosi: et quamvis rursum secunda Febr. cotam Senatu solen ni ptomisso sancita esset [Gap desc: Greek word] tamen seipsis quottidie deteriores evadebant: utrinque valde occupato Calvino, dum et illos pro suo more increpando

ad meliorem frugem revocare, et bonos adversus illorum improbitatem confirmare studeret. Nam eo usque processerunt improbi; ut verbum Dei in obsc oenas cantiones transformarent, et obvios vespere peregrinos pulsarent, ac interdum etiam spoliarent. Privatim vero ac proprie Bolseci, Castellionis et aliorum quorundam deveritate scilicet valde sollicitorum hominum opera utebantur, Controversiae de praedestinatione renovandae: adeo ut famosum libellum convitiorum plenum eumque anonymon sparsisse non contenti, quo fidum illum Dei servum miris modis lacerabant, miserit Castellio Latinum alterum Lutertiae clam excudendum: cui postea Beza etiam respondit: sicut et ipse Calvinus quasdam eiusdem argumenti ineptias certis capitibus comprehensas refutavit. Incumbebat etiam ei tum temporis ex Anglia profugorum cura, quorum alii Vesaliae, alii Emdae, alii denique Francofurti consederant, omnes a Calvino consilium subinde flagitantes: nec parum etiam angebatur quorundam in Gallicae Argentinensis Ecclesiae ab ipso olim plantatae pastorum audacia, aliorum occulto favore adiuta. Denique quantopere hoc anno pro variis Ecelesiis laborarit, testis est insignis literarum copia; quibus et Magnates multos ad amplectendum evangelium excitavit, et fratres plurimos alios non procul ab extremis periculis, alios in vinculis positis, maximo cum fructu confirmavit. Diximus ante de doctrinae Sacramentorum inter omnes Helveticas et Rheticas Ecclesias consensu edito, maxima doctorum et bonorum omnium gratulatione. Displicuit haec concordia spiritui erroris, cuius iam pridem ea est, quam cernimus efficacia. Itaque facilerepetit, qui sopitum ignem foderet, Ioachimum nimirum quendam Westphalum, cui classicum canenti, succinuit postea Heshusius verbi divini tunc Minister, post etiam Episcopus, de quibus mox dicendum nobis erit. Ac tunc quidem Calvinus consensionis illius explicationem edidit, quae quo magis rabiem istorum exacuit, eo magis omnibus veritatis amantibus profuit.

Annus [Note: 1555.] vero proxime consecutus mirifico DEI beneficio Rei publ. ac Ecclesiae Genevensi optatam quietem a domesticis cerraminibus attulit: factiosis autem sua ipsorum opera perditis, horrenda coniuratione peropportune per ebriosorum quorundam ex consciorum numero petulantem audaciam detecta, et aliis quidem capitis supplicio affectis, aliis vero solum vertentibus: qui etsi aliquandiu postea civitatem vexarunt, turpiter tamen omnes postea intereuntes, singulare seri quidem, sed iusti divini iudicii exemplum praebuerunt. Sic liberaeta fuit ab his pestibus Res publ. quum altero DEI benesicio

paulo ante allato quatuor Helveticarum civitatum responso (quarum sententiam diximus ad annum superiorem visum Senatui fuisse super Ecclesiastica Genevensi disciplin a percontari) vetera omnia Ecclesiasticae politiae edicta contra factiosorum exspectationem, communibus civium suffragiis rogata perlataque fuissent. Non defuit tamen in quo tum quoque Calvinus strenue exerceretur. Nam foris quidem, tum de Polonicis Ecclesiis voluntare Regis constituendis, tum de furiosa illa tem pestate commutatis in Anglia rebus excitata, quae tres illos incomparabilis pietatis Episcopos et Martyres Ioannem Hopperum, Nicolaum Ridlaeum, et Hugonem Latimerum, inter tot alios fere innumerabiles, ac tandem etiam magnum illum Crammerum Cantuariensem Archiepiscopum in caelum usque expulit, consolandis denique fratribus in Gallia vinctis, ac praesertim quinque fortissimis Martyribus hoc ipso anno Cameraci crudelissime crematis, plurimum laboravit. Domi vero Serveti cineres pullulare coeperunt: cuius blasphemiis favere deprehensus Matthaeus Gribaldus, non incelebris Iuris consultus, cum Genevam forte venisset (erat enim Fargiarum dominus qui pagus est in genevae vicinia) deductus ad Calvinum a quibusdam Italis, apud quos ille Patavii docuerat, recusante Calvino dextram illi porrigere, nisi prius de primario Christianae fidei atticulo, id est de sacra Triade et Deitate Christi inter eos conveniret, nullum postea locum ullis adminitionibus vel argumentis reliquit. Itaque quod ei iam tum praedixerat Calvinus, grave nimirum Dei iudicium pertinaci ipsius impietati imminere re ipsa postea expertus est. Tubinga primum profugus, quo fuerat Vergerii favore introductus: Bernae postea captus, simulatque abnegatione liberatus ad ingenium postea rediens, Gentilis, de quo mox dicemus, fautor et hospes, superveniente demum peste correptus, paratum sibi supplicium praevenit.

Aliud denique Calvinum huius anni solidum gaudium gaudere prohibuit, paucorum videlicet vicinorum pastorum factio, qui sponte alioqui currentes, Bolseco praeterea instigante; ut sibi nomen aliquod ex tanti viri reprehensione quaeretent, homines alioqui multis iam notis aspersi, non aliter in eum debacchabantur, quam si Deum idcir cofaceret malorum auctorem, quod ab aeterna Dei providentia et ordinatione nihil excluderet. His calumniis, de quibus antea aliquid diximus, etsi nihil illa movebatur, tandem tamen illorum maledicentia coactus, impetravit a Senatu; ut una cum legatis Bernam profectus, veritatis causam coram Bernensibus ipsis ageret. Acta igitur illic causa est, et Sebastiantus quidam infamia et exilio multatus: Bolsecus excedere finibus tum quidem iussus: neque tamen

tum quicquam illis de re ipsa definire visum est, ita Domino Ecclesiae suae consulente. Visus enim fuisset Calvinus, auctoritate vel gratia obtinuisse, quod ultro postea contigit. Nam et illae omnes calumniae, non ita multo post in fumos abierunt, et Andreas zebedaeus accusator accerrimus, Calvino iam mortuo, cum et ipse iam esset moriturus. Neviduni, oppido quatuor milliaribus Geneva distante, accitis praecipuis civibus: ultro agnita, quam oppugnarat, veritate, et acta illa sua detestans schedas omnes suas spectante se coneremariiussit, iudicio certe meliore, quam si haec fuissent mille senatus consultis imperata.

Anno deinceps altero Calvinum imprudentem tertiana in contione invasit, ac tandem invitum ex suggestu coegit descendere, multis inde falsis secutis rumoribus, iisque usque adeo Pontificiis gratis; ut de Calvini morte sollenni supplicatione Novioduni Calvini patria, Canonici suis idolis gratias egerint. Sed vicerunt bonorum preces: tantumque abfuit, ut Calvinus ex eo morbo interiret; ut contra veluti novis auctus viribus, longum iter praeter morem Francofurtum usque videlicet ingrederetur, quo fuerat pacandis Ecclesiae Gallicae, quae iam tum illic erat, dissidiis evocatus. Hinc demum ille rediens, licet afflicta nonnihil valetudine, nihil tamen de quottidianis laboribus remisit, editis anno consequente in omnes Psalmos Commentariis longe doctissimis, quibus praefationem vere pretiosam adiunxit. Annum autem istum alioqui ob tumultus a Ministris illis factiosis nonnullis excitatos valde turbulentum, et tritici caritate infamem, consumpsit partim tuendae adversus Ioachimum westphalum veritati: cumque Westphalo postremum respondisset, nec ille tamen garriendi finem faceret; has partes Beza in se recepit, eo per Dei gratiam cuius minime paenitere eum potuit, eventu. Tunc quoque tum ab illo, tum etiam a Beza refutatae sunt Cast ellionis adversus aeternam Dei praedestinationem calumniae, quas ille suppresso nomine spargen das curarat.

Graviter autem Calvinum inprimis excruciavit saevissima praesertim Lutetiae orta piorum persecutio, intercaepto illorum coetu in vico Iacobaeo, quo ad celebrandam cenam Domini convenerant. Ex eorum numero ceteris per noctis tenebras elapsis, capti sunt circiter octoginta; multisque cum opprobrus ac convitus prima luce in carceres pertracti, quamvis akquot etiam primae nobilitatis mulieres, in iis cernerentur. Accendebant Regis iram non modo qui illum circumstabant; vetum ertam ipsa temporum occasio. Haec enim tum inciderunt; cum insignis illa clades ad Sanquintium fuit accepta, et nocte convenerant pii, quod illis interdiu nullo modo licebat.

Itaque vetustae illae et rancidae calumniae in Christianos olim excogitatae, tunc quoque auctore quodam Demochare Sorbonico Doctore repositae sunt: quasi videlicet omnium malorum causa unis vere Christianis essettribuenda: Subornati etiam, qui [Gap desc: Greek word] confirmarent, quibus creduli plerique assentiebantur. Producti sunt igitur ad flammas ad septem, ter repetito exemplo: in quorum primo accensita est nobilis quaedam mulier, cuius demum, ut et sex aliorum atque in his novissimorum duorum adolescentum constantia plane fuitadmirabilis. Verum partim detecta quidem, sed minime tamen coercita Sorbonicorum calumnia, matre nempe captivas secum filias, quae constupratae dicebantur, ad inspectionem iudicibus offerente et optimo quodam doctissimoque viro pastorem aliquot ante mensibus ibi agente, egregio libello cuncta illa mendacia facile revincente. partim intervenientium Germanorum Principum legatione, quam summa celeritate Calvinus procuravit, tempestas illa nonnihil conquievit.

Annus hunc consecutus Reip. Genevensi felix illuxit perpetua inter Bernenses et Genevenses inita confoederatione, contra exulum illorum exspectationem. sed hanc felicitatem multa quoque adversa aliun de comitata sunt, praeter etiam exulum irritos ultimos conatus, de quibus plura dicere non lubet. Nam foris quidem recrudescebat in gallia persecutio, domi vero ex Serveti cinceribus auctore quodam Valentino Gentilio Cosentino teterrima Tritheitarum haeresis pullulabat. Itaque ut illis malis occurreretur, missi sunt ad Germaniae Principes cum calvini literis, qui tot Ecclesiarum calamitatibus expositis, interessionem eorum postularent, dum assiduis literis interea laborantes Calvinus confirmabat. Cum Gentili vero quid actum sit, quis denique fuerit istius monstri exitus, paucis commemorabimus. Fuit tota haec historia partim ab ipso Calvino ex actis publicis, partim a Benedicto Aretio, Bernensi Theologo pastore fideliter descripta, adiectaque blasphemiarum ipsius refutatio, quae quidem omnia a liaque eodem congesta, quae ad illud argumentum pertinent, edita sunt Genevae anno Domini sex age simo septimo supra sesquir illestimum. Ergo infelix iste sagaci quidem, sed vafro sophi ???coque ingenio praeditus, aliquanto post sumptum de serveto ???pplicium, vactus illius librum itemque Calvini refutationem, sacile animadvertit, neque illius spectra neque ideas, quibus Samosateni haeresin ille coloraverat, neque invectam a Sabellio personarum cum essentia confusionem, Deitatem denique Christi qualeni impurus Arius fictitiam esse docuit, cum verbo Dei conciliari posse. Er quum rursus quaein scripturis de una Dei essentia et tribus interse re ipsa distinctis hypostasibus traduntur, intelligentiae

nostrae minime quadrare videret; fecit quod eiusmodi ingenia consueverunt, id est, non sese Dei sapientiae submisit, sed id demum verum esse sibi persuasit, quia cum humana ratione consentiret. Itaque monarchia ad unicam patris personam translata, quem solum illum et unicum [Gap desc: Greek word] esse voluit, Essentiationem, i. e. essentiae propagationem tresque numero ut personas, sic etiam essentias, id est, tes numero Deos, tres aeternos, omnipotentes, immensos aperte profiteri coepit: eoque non modo sacrum Dei verbum, sed ipsius etiam Synodi Nycenae, (repudiato tamen Athanasii symbolo) et vetustiorum scriporum, videlicet Ignatii, Tertulliani, Irenaei, et Lactantii auctoritatem inaudita quadam impudentia detorquere. Alios enim omnes orthodoxos scriptores Nycenam synodum sequutos, non tantum repudiabat; sed etiam ut impios sugillabat. Hanc autem blasphemiam aliae quoque de hypostatica unione sequebantur.

Haec clanculum initio inter paucos quasi disputationis causa agitata, (quorum praecipui fuerunt Ioan. Paulus Alciatus Mediolanensis miles et Georgius Blandrata Saluciensis professione meddicus, tandemque Italico presbyterio nuntiata, causam cogendo extra ordinem caetui praebuerunt; ubi coram electis senatoribus, omaibusque Ministris ac presbyteris patienter auditis, ac ex Dei ver bo per Calvinum refutatis, quaecumque illi proferre voluerunt; ita res est composita, ut scriptae orthodoxae fidei omnes Italistatim subscriberent, sex duntaxat exceptis: qui tamen et ipsi postea feorsim vocati, manu quidem, at corde non item, ut postea apparuit, subscripserunt. Rediens igitur ad ingenium Gentilis, eandemque blasphemiam, rursum spargere deprehensus cpitur, captus nihil dissimulat, auditus quandiu et quantum voluit. Tandem veluti victus, (nec enim aliud habebat; quam pertinaciam quod Calvino regereret) resipiscentiam incredibilem simulat, cuius etiam exemplum propria ipsius manu scriptum exstat. Quid plura: abnegatione per compita civitatis facta, dimittitur praestito iureiurando sese portas non excessurum: mox tamen violata fide ad Matthaeum Gribaldum in Sabaudiam fugit. Sequuti igitur sunt aliquanto post Alciatus et Blandrata, Transsylvaniae et vicinarum regionum vastatores futuri. Gentilis autem iam tum im minente illi Dei iudicio apud Gribaldum manens (nam uterque illos alios et imperitos et indoctos homines contemnebat) ibique libellum adversus Athanasium et Calumum cudens, indeque Lugdunum transiens, ubi excudendum illum (inscripta Gaiensi praefecto istorum scelerum prorsus inscio, praefatione) curavit; deinde Lugduni nescio quomodo a Pontificiis captus, cum sese in Calvinum scribere dixisset, tamquam bene de Ecclesia Catholica meritus dimittitur. Inde in Moraviam ad Blandratam et Alciatum aliosque mnilo meliores discedit; ubi cum satis inter eos convenire non posset, quod a Tritheismo ad

Samosatenum plerique transivissent, veluti trahente illum ad poenam ipsius Christi manu in Sabaudiam ad suum Gribaldum redit. At illam pestem altera iam pestis sustulerat. Ereptus etiam terris iam erat Calvinus. Tum ille sive penitus amens, sive quod mortuo Calvino neminem superesse confideret a quo revinceretur, recta ad Gaiensem ipsum Praefectum ipsi merito infestum venit: a quo mox agnitus, et Bernam iusto Dei iudicio ex superiori illa fluctuatione ad dicendum causam missus, tum periuriorum tum improbitatis manifestae convictus, fiustra tentatis omnibus, quibus in rectam viam revocaretur, capite multatus, dignas tandem tot sceleribus poenas persolvit. Hic igitur postea fuit illius causae exitus. Et tamen ne postea quidem defuerunt egregii scilicet Christianismi assertores, tum ex Catholicis, tuin ex bonis illis Ubiquitatiis, qui calvinum audeant tamquam earum blasphemiarum auctorem, imo etiam ut qui Atheismo sive Mahumetismo aditum aperuerit, calumnian: quibus tamen altum stertentibus, eas ipsas blasphemias primus Calvinus ac pene unus tanto labore coarguit. Luteriae vero cardinalis, ex cuius nutu Rex cuncta administrabat, criminis haereseos cognitionem a iudicibus ordinariis et laicis quos vocant, ad Triumviros Cardinales traducere conatus, repugnante divinitus potius, quam humanitus Parisiensi Parlamento, utpore quod ivam ipsius, non Christi causam ageret; totum illud nefarium consilium omisit.

Sed extremus iste annus initium Genevatibus maioris luctus attulit, correpto quartana quartana Calvino mense Octobri, quem morbum experti tandem sunt, nimium vere dicere medicos senibus letalem esse. Etsi enim morbus ille Calvino octimestristantum fuit; sic ramen corpusculum illud macilentum et laboribus acviribus attritum confecit; ut numquam postea penitus convaluerit. Interim ille quantum vis monentibus medicis, et obtestantibus amicis: ut sese tandem aliqua??? respiceret, abstinere quidem necessario a contionibus et pra???ctionibus: interea vero literis undiquaque dictandis, et var???s scribendis dies ac noctes impendere, nec alied habere frequentius in ore: quam sibi acerbam esse vitam, ut ipse aiebat, otiosum: cum fratres interim valentes praeillo otiosi videri possent Cuius rei testes sunt Christianae Institutionus ultima editio tum Latina cum gallica, et commentarii in Iesaiam ab eo non tam emendati (quales illos Galasius in ore praelegentis exceptos ediderat) quam novi prorsus emissi.

Insignis fuit annus consequens quinquagesimus nonus duorum potentissimorum Regum pace arctissimaque contracta affinitate, extremus idem fortassis Genevensi civitati futurus, nisa

Pontificiorum consilia, qui regis Henrici simplicitate abutebantur, divinitus fuissent impedita. Constat enim Henricum severissimis positis edictis, ideoque in carcerem coniectis aliquot Senatoribus (qui tantisperdum concilium universale cogeretur, mitius in causa Religionis agendum censebant) hoc unum inpripriniis sibr propositum habuisse; ut restiturta suo Duci Sabaudia, Genevam funditus everteret: genevae contra laborante in primis Calvino quantumvis valetudinario, atquetum gravissime afflictas Ecclesias cunctosque fratres confirmante, tum etiam precibus assiduis opem a Domino flagitante. Ecce autem in medio illo eminus iuxta et cominus vigete terrore; Rex ipse in ipso celebrandarum nuptiarum apparatu quibus pacem firmabat, ludicro hastarum concursu, letale vulnus accipit: atque illud etiam eiusdem unius hominis manu, cui regiorum stipatorum tunc praefecto, Senatores illos comprehendendos paulo ante Rex ipse mandarat: quam caedem posten Cardinalis Lotharingus vicesimo primo Decembris doctissimi Iurisconstrlti, ac integertimi senatoris, sanctissimi denique Christi Martyris Annae Burgii morteiniquissima videri voluit expiasse. Geneva aut sing ulari Dei beneficio in eam confidentiam illis quod vix credibile sit, temporibus erecta fuit, tamquam Domino ex densissimis tenebris limpidissimam lucem iterum atque iterum excitante; ut quo anno et momento sere in ipsius exitium tam potentes principes coniurarent, magnificis aedibus Gymnasii a fundamento hortantore Calvino exstructis, fcholam octo puerorum praeceptoribus et publicis Hebraicae et Graecae Linguae, ac Philosophiae, Theologiae denique professoribus ornatam Deo optimo Maximo sollenniritu honorato et frequenti coetu, in primario templo perlectis tum primum atque expressis, quae ad utilissimae ac sanctissimae institutionis usum et confirmationem perpetuam pertinerent, sollenni quodammodo ritu consecraret.

Anno proximo gravatus est invidia Calvinus a nonnullis, qua si quosdam adversus Franciscum II paterni regni heredem concitasser, eos videlicet, a quorum casit Ambosiani tumultus nomen auditum est: cum calvinus ipse quicquid hocfuit, numquam intellexerit: adeoque palam ore, et scriptis ad amicos literis improbarit. Eodem anno Stancarus quidam Mantuanus (fatali videlicet Polonis Italia) asserere caepit, Christum non esse nisi secundum carnem Mediatorem, Arianismi in simulans; quo dcumque illum dicerent, quatenus etiam Deus est, Mediatorem esse, quasi filium facerent Patre minorem. Hanc calumniam et totum hoc dogma; quum alii ut Philippus et Martyr solide refutarunt, tum etiam Calvinus rogantibus Polonis, per bieviter quidem, sed nersose admodum coarguit, simulque prospiciens quod mox evenit, futurum videlicer: ut Stancari refutan di studio nonnulli imperitiores (ni

sibi caverent ) in errorem Tritheitarum inciderunt, diserte praemonuit; ut a Blandrata et aliis eum secutis sibi caventes, sic asser erent Christum esse secundum utramque natur am Mediatorem: ut interea Deitatem non multiplicarent: sed frustra id factum, quod ad eos attinet quibus pereundum erat. Tum quoque Waldereses Boemi quos vocant, duobus fratribus ad Calvinum missis, quaedam abeo sunt de religione percontati: quibus ille sicut par erat benigne satisfecit, eos etiam cohortantus: ut cum reliquis Ecclesiis sese prorsus coniungerent. Eodem tempore cum non pauci pii Galli post Mariae Reginae mortem singulari serenissimae reginae Elisabethae pietate et humanitatefreti, in Angliam refugerent, peterentque reverendi viri Edmundi Grindalli Episcopi Londinensis assensu; ut Geneva mitteretur, qui ecclesiam Gallicam illic constituerer: missus est eo Galasius.

Ceterum extremo anno M. D. I. X. Francisci secundi regis obitu plane repentino, et quidem eo ipso momento, quo iam ita erant desperata omnia: ut iis Deus unus mederi posset, vix inierat regnum Carolus IX. adhuc puer, cum Genevam per Caduceatorem allatae sunt cius nominescriptae liteiae, quibus missos inde querebatur; qui regnum Galliae turbarent, perebatque ut mox revocaientur; ahoqui se iustissimas ulciscendae iniuriae causas non praeterinissurum Vocatus a Senatu Calvinus suo collegarumque nomine reipondit; se petentibus Gallicis Ecclesiis, spectatae fidei et integrae vitae homimbus, quos eam ad rem idoneos fore sperabant; auctores hoitatoresque fuillse, ne patriae opem suorum in causa tam sancta, Ecclesiae videlicet pure instuvendae flagitanti decssent, hoc illos praestitisse; non ut regnum turbarent, sed ut Evangelium pacis docerent: quod si praeterea quid fecisse arguerentur, sese paratos esse coram ipso Rege accusatoribus respondere. Nequelongius ista processerun. Eodem anno Calvinus et Beza Tilemanni Heshusit libro responderunt. Calvinus deinde Valentini Gentilis blasphemias Lugdunitum adversus Athanasii symbolum excusas refutavit. Edidit quoquesuas in danielem praelectiones Gallicis Eccle siis in scriptas, ac in illis quidem Prophetae interpretem, in ipsa vero inscriptione Prophetam egit, imminentes tempestates praedicens, quo tempore coacto Possiaci Episcoporum conventu et regi in amplissimo regni consessu a Beza exhibita probataque Gallicarum Ecclesiarum confessione, plerique sibi Papatus profligationem quasi instantem pollicebantur. Tunc quoque inter ceteros Franciscus Balduinus, Ecebolus postea propter religionem ter minimum aut etiam quater mutatam cognominatus, a Cardinali subornatus, et Navarreno malis artibus conciliatus, libellum, sive a se sive potius a Cassandro quodameditum, qui sese pium et moderatum virum nuncupabat, in aula venditabat, Interimistico illo Caesaris V, edito eo et iam deteriorem, quia

moderatae cuiusdam instaurationis specie, omnes Papatus corruptelas tueretur. Huius rei a Beza commonesactus Calvinus, refutationem libelli editit, cui mox alia sunt adiuncta; quae Balduini in genium et institutum quibusvis patefacerent. Lioc vero concoquere non potuit rabula, neque magis alterum Bezae responsum: nec ab eo tempore Calvinum et Bezam meretriciis convitiis impetere destitit donec Deo hominibusque alterutrius Religionis quos toties fefellerat, invisus, Lutetiae litem nescio quam prosequens, sive livore tabescens, quodalium sibi praelatum videret, quia Henricum III. in Poloniae regnum proficiscentem comitaretur, vivere simul ac maledicere desiit.

Anno sexagesimo secundo non modo pace, se etiam libertate Gallicis Ecclesiis sollenni regio edicto certis conditionibus concessa, mox autem Navarreno Pontificiis artibus subornato, cum Guisius edita illa im mani Vassiacena str age classicum cecinisset, et bellum illud civile his auspiciis coepisset, quo postea multos annos Gallia deflagravit: quot quantaeque curae Calvinum confecerint, dici non potest: sic etiam ingravescentibus eius morbis: ut iam tum illum divinare liceret ad meliorem vitam citato gradu progredi. Nec tamen consolari et hortari unumquemque, imo ne contionari quidem, et Theologiam in schola profiteri destitit: emisitque eo anno pulcherrimam fidei confessionem ad Status Imperii Francofurti tunc congregatos nomine Principis Condensis et piorum omnium, quod praeter belli ipsis iniustissime illati iniuriam indignissime etiam apud Germanos, tunc falsorum dogmatum nomine traductos auditum esset. Neque hic pig ebit quicquam animadversione non indignum commemorate. Iacebat ex podagra Calvinus in lecto decimo nono Decembris: qui dies erat Sabbathi, et Boreas iam totum bidu um flabat quam vehementissime. Tum calvinus multis au dientibus: Equidem, inquit, nescio quid hoc rei sit, videbar mihi hac nocte audire tympana bellica quam fortissime per sonantia, net poteram mihi persuadere, quin it a se res haberet. Precemur obsecro, nam omnino magai aliquid geritur. Atqui hoc ipso die accidit ille apud Druy das acerrimus conflictus: de quo aliquot post diebus Genevae fuitrenuntiatum Anno consequente sexagesimo tertio sic acerbati sunt eius morbi iilque mul tiplices: utplane sit inecredibile in corpusculos tam imbecillo; tot laborib, exhausto, tot denique morbis attrito, tam fortem ac generosum animum contineri diutius potuilse Siquidem ne tunc quidem adduci potuit; utsibi paiceret. Imo si quando (quia numquam nisi penitus invitus fecit) publico suo munere abstinebat, domi interea vel consulentibus respondebat, vel Amannenses dictando indefessus ipse fatigabat, atque eius rei fidem faciunt, tum binae illae maxime seriae ad Polonos admonitiones adversus blasphemos ulos facrae Triadis hostes: tum ent quia fratrib ex synodo Lugdunensi ad se missis, abunde tum vocetum scriptis respondit;

quod commentoer ios in quatuor Mosis libros Latinos edidit; quod Gallicos ex Latinis ipsosmet fecit; quod denique commentarium in libraum Iosuae, qui fuit ultimus ipsius labor, iam tum inchoavit, quem tandem etiam moribundus absolvit.

Annus autem sexagesimus quartus supra sesquimille simum, ipsi quidem perpetuae felicitatis, piis autem longe maximi iustissimique doloris initium fuit. Siquidem sexto Februarii Asthmate vocem eius praepediente ultimam habuit contionem, et ab eo tempore, eo excepto; quod aliquoties ad congregationis coetum deportatus (quod illi ultimo Martii novissimum accidit) paucula verba fecit, omni docendi munere abstinuit Ipsius morbi incredibilibus animi corporisque laboribus contracti, varii multiplicesque fuerunt, uti sua quasdam ad medicos Monspessulanos epistola edita eos ipse percenset Praeterquam n quod corpore fuit naturaimbecillo, macilento, et ad tabem ultro inclinante; dormins pene vigilabat, magnam anni partem contionando, docendo, dictando consumebat. Per decem minimum annos prandio abstinuit; ut nullum omnino cibum extra statam cenae horam sumeret: ut eum mirum sit Phthisin effugere tamdiu potuisse. Fuit autem et hemicranea familiaris, cuisola inedia medebatur, adeo ut nonnumquam totas triginta sex horas cibo abstineret. Sed et partum exvocis contentione, partim quod sero nimis animadversum est, ex immodico aloes usu, primum in haemorrhoidas, easque tandem ulcerosas, deinde quinque ante mortem annis in sanguinis exscreationem aliquoties incidit. Quartana vero ipsum deserente, successerunt in dextro crure podagra, dolici subin de recurrentes dolores, calculus denique, quem alioqui numquam nisi aliquot ante mortem mensibus senserat. Medici quaecumque remedia poterant, adhibebant, nec quisquam hominum fuit, qui medicorum praecepta accuratius observaret: ceteroquin quod ad animi labores attinet, valetudinis negligentissimus; adeo ut illum ne acerrimi quidem hemicraneae dolores a contionando unquam prohibuerint. Tot autem morbis oppressum, nemo ne voculam quidem audivit emittentem; forti, nedum Christiano viro indignam. Tantum oculos in caelum attollens, usque quo, inquiebat, Domine! hoc enim etiam valens tamquam symbolum in ore habebat, agens defrarrum calamitatibus, quibus noctes ac dies magis etiam quam suis ullis malis afficiebatur. Admonentibus et obteitantibus fratribus, ut saltem aegrotus ab omni dictandi aut saltem seribendi labore abstineret, quid ergo, inquiebat, vultis me otiosum a Domino deprchendii? Die Martii decimo, quum ut saepe consueveraut ad eum una pervenissent fratres, deprehenderunt illum vestitum et suae mensulae ad quam scribere aut meditari solebat assidentem; ubi conspectis istis, post quam aliquandiu fronte in alteram manum, ut meditans consneverat, inclinata contievisset,

tandem voce subinde interrupta, sed blando et renidente vultu, At ego, inquit, vobis carissimi fratres, magnas gratias ago, de vestra pro mesollicitusdine, et spero me intra quindecim dies (is autem morum censuris de more destinatus erat) vestro coetuipostremum interfuturum. Tam enim opinor Dominum patefacturum, quid de mestatuerit, et fore, ut me ad se recipiat. Interfuit igitur censuris ut ante consueverat, eiusdem mensis XXIII. usque pacifice peractis, sentire se, dixit, nonnibil dilationis sibi a Domino concessum: acceptoque in manus novo Testamento Gallico, quaedam in subiectis annotationibus legit ipsemet, et deiis fratres con suluit, quod eas quoque emendandas suscepisset.

Postridie peius habuit, quasi pridiano labore fatigatus XXVII, vero ad Curiae fores delatus, pedibus in senatoriam usque aulam comitibus duob innixus ascendit, ibique novo Rectore Scholae Senatui oblato, aperto capite gratias egit pro acceptis ante beneficiis, ac nominatim quod in hoc suo ultimo morbo tantam sui rationem Senatus habuisset. Nam sentio, inquit, me postremum in hunc locum venisse. Quae vix deficiente voce effatus, maestus ac lacrimantibus valedixit. Secunda die Aprilis, qui dies erat Paschae, quamvis prostratis viribus, tamen sellula in templum delatus, toti contioni interfuit, Cenam Domini ex Bezae manu accepit, eoque vultu hymnum cum aliis, quamquam tremula voce, cecinit; ut non obscura laetitiae signa in moribundi vultu elucerent XXV. Aprilis Testamentum totidem verbis condidit.

IOHANNIS CALVINI Testamentum.

In nomine Domini, Amen, Anno M. D. LXIV. die Aprilis XXV. Ego Petrus Chenalatus civis et Notarius Genevensis testor ac profiteor me evocatum fuisse a Spectato viro Ioanne Calvino Ministro verbi dei in hac ecclesia Genevensi, et eiusdem civit atis adscripto cive, qui tum corpore quidem aegro. sed mente integra dixit: sibi esse in animo testamentum suum conficere, et extremae voluntatis iudicium exponere: a meque petiit ut illud exciperem, et uti lingua nuncuparet, ac dictaret, ita conscriberem: quia confestim me secisse profiteor, atque ad verbum, ut nuncupare et dictare voluit, conscrip sisse, neque quicquam ad illius verha adiecisse, vel de iis detraxisse, sed hanc ab illo dictatam formulam sequutum esse.

In nomine Domini, Amen. Ego Iohannes Calvinus Minister verbi Dei in Ecclesia Genevensi, variis morbis oppressus et afsiictus, ut faci le animum in ducam, Dominum Deum statuisse me propediem ex hoc mundo educere, constitui facere meum testamentum, meamque ultimam voluntatem literis mandare, eaforma quae subsequitur: Primum omni umgratias ago Deo, qui misertus mei (quem crearet et in hoc mundo collocaret) non solum me e profundis edololatriae tenebris in quas

demersus era, eripuit, ut me in Euangelii sui lucem adducere et doentrinae salutis participem faceret, cuius eram indignissimus: neque solum eadem misericordia et benignitate multa mea vitia et peccata benigne et clementer toleravit, pro quibus tamen merebar ab illo reiiti et exterminari: Verum etiam tanta erga me clementia et mansuetudine est usus, ut opera mea dignatus sit uti in praedicanda et promulganda veritate sui Evangelii: testorque ac profiteor mihi esse in animo quia reliquumect vitae in eadem fide et religione transigere, quam mibi per Euangelium suum tradidit: neque aliud prasidium aut perfugium salutis habere, quam gratuitam ipsius adoptionem: qua una salus mea nititur: ac toto pectore amplector miseric ardiam, qua propter Iesum Christum erga me est usus: compensans mea crimina cum inerito mortis et passionis ipsius, ut hac ratione pro criminibus et delictis meis omnibus satisfiat, eorumque memorta deleatur. Testor etiam ac profiteor me suppliciter ab eopetere; ut itame ablutum et mundatum velit sanguine summi illius Redemptoris, effuso pro humani generis peccatis, ut mihi liceat apud tribunal ipsius consistere sub ipsius Redemptoris imagine. Item profiteor mesedulo pro modo gratiae et benignitatis qua Deus erga me usus est, operam dedisse, ut cum in contionibus, tum etiam in scriptis et commentariis pure et caste verbum ipsius praedicarem, et sideliter sacram ipsius Scripturam interpret arer. Testoretiam ac profiteor me in contentionibus et disputationibus emnibus, quae mihi cum hostibus Evangelii habendae fuereunt, nullis praestigiis, nullis malis artibus et sophisticis usum esse, sed candide ac sincere in veritate propugnanda versatum esse.

Verum, heu mihi, studium illud meum et zelus (si hoc nomine dignus ect) adeo remissus et languidus fuit, ut innumera mihi ad munus meum praec lare fungendum defuisse fatear, ac nisi immensa Dei benignitas adfuisset, tatum illud studium meum inane atque evanidum futurum fuisse: quin etiam agnosco nisi mihieadem benignitas adfuisset, animi bona quae mihi Deus largitus ect, magis ac magis meculpae atque ignaviae reum apud eius tribunal factura fuisse: quas obres testor acprositeor nullum me aliud praesidium salutis sperare, nesi hoc unum, quum Deus Pater misericordiae sit, ut sese mihi, quime miserum peccatorem agnosco, patrem ost endat. Quod reliquum ect, volo poct meum ex hac vita discessum, corpus meum terrae mandari eorituac modo, qui in hac Ecclesia et civitate usitatus ect: dum beatae resurrectionis dies adveniat. Quantum ad tenue patrimontum, quia mihi Deus largitus ect, de quo in hoc testamento disponere statui, Haeres meus esto Antonius Calvinus, frater meaeis carissim us: sed honoris causa duntaxat, praecipitaque ac sibi habeto pater am argenteam quae mihi a Varannio dono data ect: qua eum contenstum esse cupio nam quaecumque in haere ditate mea reliqua sunt peto ab eo, eiusque fidei committo, ut ea suis liberis, cum

morietur restituat. Ab eodem fratre et heredemeo lego Scholae puerili decem aureos scutatos: tantundem pauperibus peregrinis: tantundem pariter Ioannae Caroli Cost ani et affinis meae siliae Samueli vero et Ioanni eiusdem fratris mei siliis restitui volo ab hoerede meo, cum morietur quadragenos aureos scutatos: Annae vero et Susanna et Dorotheoe, eiusdem filiabus aureos scutatos tricenos: Davidi ipsorum fratriad notam levitatis et petulantiae iuvenilis, scutatos aureos quinque et viginti.

Haec summa ect totius patrimonii et bonorum, quae mihi Deus largitus ect, quantum quidem existimare possum: pretium statuens et bibliothecae, et mobilium et universi in strumenti domestici, rerumque ac facultatum mearum emnium, quia si quid forte amplius reperiatur, volo id prorata illis omnibus fratris mei filiis ac filiabus distribui, neque Davidem illum excludo: sipro Dei benignitate ad bonam frugem redierit.

Sed si quid erit quia suprascriptam summam excurret, credo non magnum in eo negetium futurum: praesertim ubi alieno aeri satisfactum erit, cuius rei negotium diligenter mandavi eidem fratrimeo, cuius fidei et benevolentiae consido: qua de causaillum esse volo ac statuo huius mei testamenti exsecutorem: unaque cumipso spectatum virum Laurentium Normendium: potestatem illis permittens conficiendi bonorum meorum inventarium, sine accuratiore forensi diligentia ac sollemnitate: permitto etiam ipsis vendere mea mobilia, ut ex pecunia redacta, suprascriptam meam voluntatem exsequantur: quam exposui et dictavi hoc XXV. Aprilis die, Anno M. D. LXIV. Iohannes Calvinus. Posteaquam ego supradictus not arius superius test amentum scripsi, continuo idem Calvinus usitata subscriptione sua et Chirographo illud confirmavit.

Postero die qui fuit XXVI. Aprilis eiusdem anni, idem spectatus vir Calvinus me adse vocari iussit, unaque meoum Theodorum Bezam, Raymundum Calvetum, Michaelem Copum, Ludovicum Enocum, Nicolaum Caladonium, Iacobum Bordesium Ministros et contionatores verbi Domini in hac Ecclesia Gene vensi, itemque spectatum virum Henricum Scrimgerum professorem artium, cives Geneveses, et coram iis omnibus professue ac testatus est, sese mihi testamentum illud suum ea forma qua supra conscriptum ect, dictasse: Simulque me iussit illud ipsis au dientibus, et ea de causa advocatis recitare, quia me clara voce et articulate fecisse prositeor. Et post illam recitationem testatus est ac professus eam esse suam ultimam voluntatem quam raeam esse eupiat, in cuius rei testimonium et consirmationem petiit ab illis omnibus, ut eidem testamento manu suae subscriberent: quo continuo ab illis factum est anno et mense suprascriptis. Genevae in vico vulgo dicto Canonic orum: et ineiusde testatoris domicilio. In cuius rei fidem et testimonium, supra dictum testamentum

scripsi, et manu mea subscripsi, et usitato sigillo supremi Magistratus nostri obsignavi.

Hoc condito testamento, misit quia quatuor Syndicis cunctisque Senatoribus significarent: cupere se antequam e vivis excederet, adhuc semel eos omnes in Curia compellare, quo postridie sedeportandum speraret: responderunt Senatores se potius ad eum venturos, rogaruntque ut suae valetudinis rationem haberet. Postridie cum ad eum omnes e Curia venissent, mutuo data acceptaque salute, postquam veniam petiisset, quodad ipsum usque venissent, quam sibi potius ad eos accedendum esset, et praefatus, iam pridem hoc cum ipsis colloquium expetivisse, quia tamen eousque distulisser, dum paulo certius exitum suum praesentiret. Ego vero, inquit, honorandi Domini, ingentes vobis gratias ago, quia me plane nihil eiusmodi proineritum tantis affecistis honoribus, measque plurimas insirmitates tam patienter saepe tolerastis quia maximum semper apud me fuit vestrae in me singularis benevolentiae argumentum. et quamvis mihi munere meo defungenti varia subeunda certamina, variique sustinendi fuerint insultus, quod sic oporteat optimum etiam quemque exerceri, scio tamen et agnosio nihil ist or um vestra culpa accidisse. Precor autem vos vehementer, ut si quaecumque oportuit, non praestiti, voluntatis meae potius, quam facultatis habeatis rationem. Illud enim vere possum testari, fuisse me Reip. verstvae ex anima studiosum, et ut officio meo plene non sim defunctus, publicis quidem certe commodis pro virili studuisse. Quod ni agnoscerem Dominum vicissim opera interdum utinon mea inutiliter voluisse, dissimulationis crimen non effugerem. Sed hoc a vobis etiam etque etiam peto, ut excusationem apud vos inveniam, quod tam exigua sint quaecumque publice et privatim praestiti, prae iis quae a mefieri oportuit: ultro certe agnosco me vobis hoc quoque nomine plurimum debere, que vehementiam illam meam interdum moder atam aequo animo tulistis: quae peccata meo confido a Deo quoque ipso condonata. Ceterum, quod ad doctrinam attinet, quam ex me audistis, testor me non temere neque incerto, sedpure ac sincere verbum dei mihi concreditum docuisse, cuius iram alicqui tam scire huic capiti meo iamiam im meinere, quam certus sum meos in docendo labores ei non displicuisse, idque coram Deo et vobis eo libentius testificor; quod minime dubitem Satanam prut consuevit, improbos, leves, vertiginoso denique homines correumpendae quam ex me audivistis, sincerae doctrinae ex cit aturum.

Inde delapsus ad immensa illa beneficia quibus a Domino affecti fucrant, ego, ego, inquit, optimus sum testis, quot quantisque periculis optimi maximi Dei manus vos ex emeris. Videtis porro quoloco sitis. Sive igitur secundae res vestrae fuerint, sive adversae, illud, quiso, vobis ob oculos sepro obversetur, illum unum esse quiregna et civitates stabilia eoque nomine coli a mortalibus velit. Memineritis magnum illum Davidem testari se tum plapsum esse, quum alta in pacefrueretur, numquam certe resurrecturum,

nisi Dominus bonit ate singulari sua manum eiporrexisset. Quid igitur tantillis homunculis siet, quum ille tam potens et fortis ceciderit? Nempe vobis magna animi demissione opus est: ut magna cum Dei reverentia sollicite incedatis, illiusque unius praesidio nitamini, certi nimirum ita futurum: ut quod tam saepe re ipsa sensistis, firmi illius ope per stetis, etiam si velut extemui filio suspensa vestra et incolumitas fuerit. Itaque si prospera vobis evenerint, cavete quaeso, ne profanorum instar efferamini, sed Deo potius cum animi demissione gratias agite. Sin adversa vobis acciderint, adeoque vos undique mortes circumsteterint; sperate tamen in eo, qui mortuos etiam excitat. Imo tunc maxime cogitate sic vos a Deo expergefieri, ut in eum unum respicere magis ac magis discatis. Quod si firmam hanc Rem pub. conservari cupitis, videte etiam atque etiam, ne solium ist ud sanctum, in quo vos ille collocavit, sordibus conspurcetur. Hic enim unus est summus Deus, Rex Regum, et Dominorum omnium Dominus, eos a quibus honorabitur, honoribus aucturus, et sui vicissim contemptores abiecturus. Hunc igitur ex ipsius praec eptis colite, et hac de re magis ac magis cogitate. Semper enim ab eo plurimum absumus, quod a nobis perfici decuit. Novi ego singulorum ingenia et mores, et scio vos exhortatione egere Nemo est ex iis etiam qui excellunt, cui multa non desint. Hic unusquisque se ipsum circumspiciat, et quae sibi deesse intelligtt, a Dominorequirat. Videmus quot vitia in plerisque orbis terrarum Conciliis regnent. Aliifrigent, publicoque neglecto rebus suis curandis incumbunt, alii privatis affectibus indulgent, alii praeclaris Dei donis non utuntur, ut par erat, alii sese ostentant, et confidentia quadam, quic quid censuerint a reliquis probari pastulant. Senes commonefacio, ne iunioribus in videant, quos a Domino compererint aliquibus donis esse exornatos. Iuniores moneo, ut procul ab omni elatione, sese modestos praebeant. Alius alium ne interturbato Vitate simultates, et omnes illas animi acerbitates, quae multos in gerenda Repub a recto instituto averterunt. Haec autem vitabitis, si singuli quidem intra suum modulum sese continuerint, omnes vero bona side commissam sibi Rei publ. partem administrent. In causarum vero civilium iudiciis, ne quis sit, obsecro, favori velinimicitiis locus, nemo obliquis artibus ius per vertito: nemo suis commendationibus quominus leges valeant, obsistito: nemo ab aequo et bono discedito. Si quem affectus siniter titillaverit, constanter ei resistito, et in eum respicito a quo fuit in eo solio collocatus, et ab eodem sanctum Spir. postulato. Quod superest iterum precor, ut meas mihi insirmitates condonetis, quas ego coram Deo et Angalis, adeoque coram vobis Venerandi Domini, prositeor et agnosco. Haec ubi dixisset, Deum optimum maximum precatus; ut eos suit donis magis ac magis cumulatos, sancto suo Spiritu ad totius Reip. salutem guberharet, praebita singulis dextra,

maestos omnes illos, nec aliter ab eo quam a communi parente cum lacrimis discedentes dimisit.

Die vicesimo octavo Aprilis quum omues, ipsius rogatu, Genevensis ditionis Ministri convenissent: at vos, inquit, fratres, post obitum meum perstate in hoc opere, nec animi frangimini: Dominus enim hanc Remp. et Ecclesiam adversus hostium minas servabit. Absint a vobis dissidia, mutuaque charitate vos complectimini. Cogitate etiam atque etiam quid huic Ecclesiae debeatis, in qua vos Dominus collocavitineque vos quicquam hinc abducat. Sin minus, facile quidem fuerit nonnullis eius pertaesis qs. per cuniculos evadere: sed experientur illi Dominum non decipi posse. Quum primum in hanc urbem venirem, annuntiabatur quidem Evangelium, sed perturbatissimae res erant, qs. nihil aliud esset Christianismus, quad statuarum eversio: nec paieci er ant scelerati, a quibus indignissima multa sam perpessus Sed Dominus ille Deus noster, me, me, inquam, natura (dico quia res ect) minime audentem ita confirmavit; ut nullis illorum conatibus cesserim. Argentina postea huc redii, vocationem hanc invito animo sequutus, quia infructuosa mihi fore videretur. Ignorabam n quid statuisset Dommus, et res erat plurimarum maximarumque dissieultatum plena. Sed pergens in hoc opere, sensi tandem re ipsa Dominum labori meo benedixisse. Perstate igitur et vos in hac vocatione: institutum ordinem retinete: date simul operam ut populus in obsequio doctrinae contineatur. Sunt n nonnulli improbi et contumaces. Res, ut videtis, non malae sunt constitutae: quo magis coram Deo nocentes eritis, si vestra ignavia labefactentur. Testor v. me vobis cum fratres, vera sinceraque charitate coniunctissimum vixisse, et nunc a vobis discedere, quia si quando me in hoc morbo morosiorem estis experti; veniam a vobis peto, et ingentes vobis gratias ago, quod aegrotante me, onus mihi impositum sustinueritis. Haec loquutus dextram singulis portexit: qui maestissimis animis, ac minime siccis oculis, ab eo tum discesserunt.

Undecimo Maii quum ex Farelli literis cognovisset (Viretus enim longius aberat statuisse illum iam septuagenarium et valetudinarium senem, iter ad se ingredi, sic Latine rescripsit: Vale mi optime et integerrime frater, et quando te Deus superstitem manere vult in mundo, vive memor nostrae coniunctionis, quae ut Ecclesiae DEI fuit utilis, it a nos eius fructus in caelo manet. Nolo te fatiges mea causa. Aegre spiritum trahe, et assidue exspecto, dum me anhelitus dificiat Satis ect, quia Chbripto vuvo et morior, qui suis lucrum ect in vita, et morte. Iterum vale cum fratribus, Genevae II. Maii. M. D. LXIIII. Vempttamen Genevam bonus ille senex, et quum una inter selocuti effent, postridie Neocomum rediit. Reliquos ad obitum usque dies in propetuis pene precib consumpsit, voce quidem propter asthma suspiriosa, sed oculis quales ad extremum usque clare micantes habui in caelum sublatis, et ita composito vultu; ut sese precantis

ardor totum proderet, saepe Davidis illud ingeminans in doloribus; Tacui Domine, quia fecisti, et interdum illud Isaiae, Gemebam sicut columba. Auditus quoque est quum diceret, Tu me conteris, Domine, sed abunde mihi sufficit, quod tua haec sit manus. Patere diem et noctem ipsius sores oportuisset; si admissi fuissent quorcumque officii causa illum adire cupiebant: quos cum, voce, ut diximus, praepedita, compellarese non posse videret; petierat ut unusquisque potius, proipso precaretur, quam de eo invisendo laboraret Saepequoque Bezae, cuius conspectum alioqui numquam iniucundum, ei fuisse constat, significavit: sibi religionem esse, vel tantillum occupationes eius remorari, adeo fuit illetemporis parcus, quod Ecclesiae impendi sciret, et in co plus etiam aequo religiosus; ne amicos vel tantillum gravaret. Ita igitur se ipsum et amicos consolans, vixit usque ad XIX. Maii, quo die censuram inter Ministros exercere, et una cibum capere amicitiae testandae causa consueverunt biduo post videlicet Pentecoste et Cena Domini secuturis. Eo die igitur quum illis concessisset, ut apud ipsum cena communis instrvertur, et electulo, collectis utcumque virib, in proximum conclave esset delatus, postremum, inquit, ad vos accedo fratres, numquam posthac ad mensam accubiturus: quod ipsis tristissimae cenae initium fuit. Concepit tamen preces; et paululum cibi sumpsit, sermone quantum licuit inter cenandum ad hilaritatem composito. Inde cena nondum plane exacta, quum in contiguum cubiculum reportari se iussisset, renidenti plane vultu coetum compellans; paries hic, inquit, interiectus non impediet, quominus corpore absens, vestro tamen coetui spiritu intersim. Contigit quod praedixerat: Siquidem ab eo die supinus semper iacuit, corpusculo (sivultum parum admodum immutatum excipias) ita emaciato, ut solus illi spiritus superesset.

Die quo decessit, nempe vicesimo septimo Maii, visus est fortius et minore dissicultate loqui. Sed hic erat extremus naturae conatus. Nam vesperi circiter octavam repente praesentis mortis certasigna apparuerunt: quod cum Bezae paulo ante ab ipso digresso, et cuidam alii ex fratribus esset a domesticis signisicatum, protinus accurrens, illum reperit usque adeo tranquille mortuum, nulloque pedum vel manuum concussu, ut neque graviorem spiritum antea duxetit, neque sensu et iudicio, imo ne voce quidem penitus, ad extremum usque halitum fuerit destitutus, et dormienti quam mortuo multo similior videretur. Sic igitur eo die cum occidente sole splendida etiam haec lux erepta est. Sequente nocte ac postero die in urbe tota ingens fuit comploratio. Requirebat enim universa civitas sapientissimum civem; Ecclesia deplorabat fidi sui pastoris decessum, schola erep tum sibi talem doctorem lugebat, omnes denique ut communi secundum Deum parente ac consolatore orbati lamentabantur. Optabant multi eives eum spectaremoituum; quia ab eo ne mortuo qui dem avelli possent.

Quidam etiam peregrini qui videndi et audiendi ipsius eausa procul venerant, inter quos etiam adfuit Clarissimus vir Reginae Angliae in Gallia legatus, avide admodum intueri faltem defunctum petebant. Ac initio quidem admittebantur. sed quod haec nimia esset curiositas, ut calumniis adversariorum occurreretur, placuit amicis ut postridie mane, qui dies erat Dominicus linteo demore involutum corpus ligneo loculo includeretur. Pomeridiana vero secunda sequentibus funus Patritiis, una cum Pastoribus, professoribusque scholae omnibus, totaque pene civitate non sine uberibus lacrimis prosequente, elatus est, communique coemiterio quod planum palatium vocant, nulla penitus extraordinaria pornpa, nulloque addito cippo (sic enim mandarat) conditus, cui propterea his versiculis parentavit Beza:

Romae ruentis terror ille maximus,
Quem mortuum lugent boni, horrescunt mali,
Ipsa a quo potuit virtutem discere virtus,
Cur adeo exiguo ignotoque in cespite clausus
Calvinus lateat, rogas?
Calvinus assidue comit ata modestia vivum, Hoc tumulo manibus condidit ipsa suis.
O te beatum cespitem tanto hospite!
O cui invidere cuncta possint marmore!

Vixit annos quinquaginta quatuor, menses decem, dies decem et septem, cuius spatii dimidium in sancto Evangelii ministerio consumpsit.

Statura fuit mediocri, colore subpallido, et nigricante oculis ad mortem usque limpidis, quique ingenii sagacitatem testarentur: cultu corporis neque culto neque sordido; sed qui singularem modestiam deceret: victu sic tempetato; ut a sordibus et omni luxu longissime abesset: cibiparcissimi; ut qui multos annos semel quottidie cibum sumpserit, ventriculi im becillitatem causatus: somni pene nullius, memoriae incredibilis; ut quos semel aspexisset, multis post annis statim agnosceret; et inter dictandum saepe aliquot horas interturbatus, statim ad dictata nullo commonefaciente rediret, et eorum quae ipsum nosse muneris sui causa interesset, quantumvis multiplicibus et infinitis negotiis oppressus, numquam tamen oblivisceretur: iudicii quibuscumque de rebus consuleretur, tam puri et exacti; ut penevaticinari saepe sit visus; nec aberrarit qui consilium ipsius esset sequutus. Facundiae contemptor et verborum parcus, sed minime ineptus scriptor, et quo nullus ad huc diem Theologus (absit verbo invidia) purius, gravius, iudiciosius denique scripsit; cum tamen tam multa scripterit, quam nemo vel nostra vel patrum memoria. Erat enim hoc consequutus vigiliis iuventutis, et quadam iudicii acrimonia,

dictandi exercitatione confirmata, ut neque illi deesset unquam quod apposite et graviter diceret, neque multo aliter scriberet, quam loqueretur. In doctrina, quam initio tradidit, ad extremum constans, nihil prorsus immutavit, quod paucis nostra memoria Theologis contigit.

Quod ad ipsius mores attinet, quamvis illum natura ad gravitatem finxisset: nemo tamen illo in communi convictu fuit suavior: in ferendis hominum vitiis, quae infirmitatis erant, mire fuit prudens: ut neque importuna obiurgatione pudefaceret aut perterre faceret imbecillos fratres, neque vitia connivendo vel adulando foveret. adulationis autem et simulationis, improbitatis denique praesertim si de Religione agebatur: tam fuit hostis acer et vehemens, quam veritatis, simplicitatis, et candoris amans. Fuit omnin o naturae ipsius temperamento [Gap desc: Greek word] , quod vitium etiam auxerat laboriosissimum illud vitae genus. Irae tamen sic eum docuerat spiritus Domini moderari, ut ne verbum quidem sit ex eo auditum, quod viro bono indignum esset, nedum ut longius progrederetur: nec temere nisi tum commoveretur; cum de Religionis causa agebatur, aut adversus praefractos homines ipsi negotium erat.

Tot tantasque virtutes domi et foris, tam multos adversarios habuissenemo mirabitur, qui vel eorum inter profanas gentes hominum historiam legerit; qui prae aliis aliquam virtutis speciem adamarint; tantum abest, ut mirum cuiquam videri debeat; fortissimum tum sanae doctrinae defensorem, tum purae vitae sectatorem domi et foris tam acriter oppugnatum fuisse. Sed hoc potius admiratione dignum est, unicum hominem tamquam Herculem quendam Christianum, tot domandis monstris sufficere potuisse, nempe fortissima illa clava, id est, Dei verbo utentem. Itaque quot ei adversarios Satan excitavit (nullos enim in tam multis hostes alios habuit, quam qui pietati et honestati bellum indixissent) tot servo suo Dominus victoriarum tropaea defixit. Haereticum isti faciunt Calvinum: quasi vero non sit hoc etiam nomine damnatus Christus ipse; et quidem ab ipsis sacerdotibus: expulsus est Geneva, adde et ab eadem revocatus. Et quid Apostolis, quid Athanasio, quid Chrysostomo contigit? Exprobrant illi multa nonnulli alu, sed eiusmodi? Ambitiosus fuit scilicet, imo etiam novum Papatum ambivit, qui hoc vitae genus, hanc Rem publicam, hanc denique Ecclesiam, quam vere possis paupertatis officinam appellare, rebus omnibus anteposuit. Accumulandis scilicet opibus studuit; cuius bona omnia, care etiam divendita ipsius Bibliotheca, vix trecentos aureos aequarant; ut non minus scite quam vere calumniam istam longe impudentissimam refellens, haec verba [Note: Praefatione in commmentar. in Psalmos.] usurpavit: Me non esse pecuniosum si quibusdam vivus non persuadeo, mors tamen ostender. Testari

certo potuit senatus, cum perexigua essent eius stipendia, tantum abfuisse: ut in iis non acquieverit: ut ampliora etiam oblata pertinaciter recusarit. Exprobrant ei alii, quod illius frater Antonius Calvinus priorem uxorem suam ob adulterium; cognita causa repudiarit. Quid ergo dicerent illi, si adulteram fovisset? Quod si in eum redundat hoc impudicae mulieris dedecus, quid fiet Iacobi, Davidis, ipsius filii Dei samiliae, in qua ipsemet Diabolum ex suis unum disertenotavit? delitiis scilicet illum et luxui indulsisse, tot ipsius laborum testes demonstrant. Quid quod nonnullos etiam dicere et scribere non pudet, regnasse illum Genevae tum in Ecclesia; tum in Repub. atque adeopro tribunali sedisse? Alii etiam illum, nescio quem vivum pro mortuo cadavere excit ando unverso etiam teste populo supposuisse fabulantur; quod non minus put dum mendacium quam si Romae Papa fuisse diceretur, ausus est Rapsosus quidam Sorbonicus Claudius spensa maledicentissimo quodam libro inculcare. Quid enim istos pudeat? Sed ita neque apud eos qui tantum hunc virum norunt, neque apud posteros sani iudicii homines, qui mores hominis ex ipsius scriptis aestimabunt, refutationeindigent.

Cum autem nemo piorum reperiatur, cui pergratum non sit; certo intelligere; quosnam libros Ioannes Calveinus in lucem emiserit, quae que ab eo relicta fuerint scripta, et eo contionante excepta; ne quis etiam hac in parte posthac fallatur, sicuti satis notum est in scriptis magnorum virorum ut plurimum accidisse; ut sub corum nomine multa falsa obrepserint et adulterina, commodissimum duximus huc attexere nominatim Catalogum tum scriptorum et Librorum Calvini qui Latine et Gallice iam in publicum prodierunt: tum etiam eorum qui non dum editi sunt. Qui iam igitur in vetus Testamentum exstant commentarii Latini primum tum etiam Gallici facti sunt.

In Genesim.
In quatuor libros Mosi in formam Harmoniae digesti.
In librum Iosuae.
In omnes Psalmos.
In Isaiam.
Praelectiones item Latinae, tum et Gallicae.
In Ier emiam.
In viginti prima capita Ezechielis.
In Danielem.
In minores Prophetas.
In novum Tectamentum commentariitum Latini, tum gallici,
In tres Evangelictas in formam Harmoniae digesti.
In Ioannem.
In acta Apoctolorum,

In omnes Pauli Epistolas.
]In Epistolam ad Hebraeos.
In Canonicas Petri, Ioannis, Iacobi, et Iudae.
Contiones quae exstant, exceptae dum ipse contionaretur.
In deuteronomium.
In Decem legis Praecept a separatim prius excusa.
In librum Iobi.
In Psalmum 119.
In Canticum Ezechiae ex Esaia 38.
In posterior a octo capita in Danielem, sed Rupellae tantum editae.
In quatuor priora capita et quod excurrit Harmoniae trium Evangelistarum.
In decimum et undecimum caput prioris ad Corinth.
In Epistolam ad Galatas.
In epistolam ad Ephesios.
In epistolas ad Timotheum et Titum.
Item contiones aliquot de Christi nativitate, passone, morte, resurrectione, a scensione.
Contiones quatuor nostris temporibus perutiles.
Concio, in coetu quem congregationem vocant, habita de Providentia et aeterna Dei Electione.
Item concio in congregatione ad certum locum Epistolae ad Galatas, cum conciunculavel exegesi particulae Catechismi ad extremum articulum Dominicae orationis.
Contiones aliae quae nondum exstant in vetus Testamentum.
In Genesim.
in duos Samuelis libros.
In prioris Regum 18 capit a circiter.
In complures Psalmos.
In librum Iosuae summae quae dam breves in caetupublico exceptae, cum paucis perstringeret, quod erat fusius a Ministro congregarionem habente tractatum.
In Isaiam.
In Ieremiam.
In Ezechielem.
In septem ex duodecim minoribus Prophetis.

In novum Testamentum.

Commentarius in Sene cam de Clementia.
Institutio Christianae Religionis Latine et Gallice.
Psychopannychia Latine et Gallice, ut et sequentia opera.
Epistolae duae, una de fugiendis Pontisiciorum illicitis sacris, altera de Christiani hominis officio.
Responsio ad epistolam Sadoleti Cardinalis.
De Cena Domini libellus a Galasio Latmus factus.
Expinikion Christo cantatum.
Catechismus Ecclesiae Genevensis, cum formula sacramentorum administrandorum et publicis precibus.
Adversus Pighium Campensem liberi arbitrii assertorem.
Scholia in admonitionem paternam Pauli III.
Antidotum adversus articulos Facultatis Theologiae Sorbonicae.
Denecessitate reformandae Ec clesiae.
Instructio adversus errores Anabaptistarum, Libertinorum, etc.
Admonito appositissima de perquir endis Reliquiarum quas vocant, frustulis, exfide Pontificiorum.
De vitandis superstitionibus Iudicium piorum virorum.
Excusatio adversus Pseudo Nicodemitas.
Antidotum adversus Acta Tridentinae Synodi.
Vera Christianae pacisic ationis et Ecclesiae reformandae ratio.
Admonitio adversus Astrologiam, quam Iudiciariam vocant.
Consensio mutua in re Sacramentaria.
Eiusdem consensionis defensio.
De scandalis.
De aeterna Dei praedestinatione et previdentia.
Defensio orthodoxae fidei sacrae Trinitatis adversus prodigiosos errores Mich. Serveti Hispani.
Admonitiones ad Westphalum tres.
Adversus Heshusium, et Stanc ??? errorem.
Adversus Valentinum Gentilem.
Adnebulonis cuiusdam calumnias responsio.
Alter a eiusdem argumenti.
Ad versipellem Mediatorem.
Brevis admonitio ad fratres Polonos.
Epistola quae fidem huius ad Polonos admonitionem confirmat.
Ad Balduini convicia responsio.
Quae Gallice tantum exstant opuscula sunt haec:
Congratulatio ad Venerabilem presbyterum Gabrielem Saconaeum Praecentorem Lugdunensem.
Ad Hollandum quendam responsio.
Censura qua silentium imponatur Nebuloni cuidam: Ant. Cathalano.

Praeterea superfuerunt duae fidei confessiones, tum etiam plurimae literae, consilia, admonitiones, responsa tum Latine, tum

Gallice ad varia hominum genera scripta, quorum omnium tandem etiam quantam potuerunt partem, amici ediderunt. Theodorus Beza.

GVILELMUS FARELLUS.

GVilelmus Farellus, in Delphinatu fanilia nobili, sub annum milllesimum, quadringente simum, octogesimum nonum, natus; dilcendis artibus Lutetiae hortatu lacobi Fabri Stapulensis, in collegio, quod Cardinalis vocant, sese exercuit: publiceque inter primos Galliae Evangelicam doctrinam est professus.

Exorta autem adversus Meldenses persecutione, in vicinam Helvetiam profugus concessit, religionis propagande caufa: ubi amicitiam cum doctissimis Helveticatum Ecclesiarum, tunc instaurari ceptarum, pastoribus inivit: de quorum numero Udalricus Zuinhliud, Ioannes Oecolampadius, Bertholdus Hallerus. Anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quarto Basileam venit: et ad disputationem publicam Theologis illius urbis se obtulit. Sed cum ipsius theses novae, ut dictitabant, doctrinae affines essent: Academiae Theologi, et inprimis Ludov. Berus praepositus D. Petri, id ei denegarunt. Hoc ubi Senatus inaudivit: Farello liberam disputandi potestatem dedit. Themata igitur in collegio publice affixit: quorum haec summa:

2. Christimandata sunt observanda: in quibus iis, qui continentiae donum non habent, matrimonium praecipitur.

3. Alienum est Evangelii luce et Iudaicum; discrimen vestitus. ciborum et aliarum ceremoviarum observare.

5. Officium sacer dotum proprium est, annuntiare Deiverbum: idque omnibus praeferendum.

8. Qui fide iustificarise non credit, sed operibus et propriis viribus; is se Deum facit.

11. Christiano Iudaica illa et hypocritica ieiunia, et inprimis idolae fugiendae sunt.

13. Id unicum curandum, ut Christus nobis illucescat: cuius unius nuteu, non astrorum aut elementorum vi, omnia gubernantur.

Haec themata ubifuerunt devulgata: Episcopi vicarius, rector item et regentes Academiae, sub excommunicationisp oena, suis

auscultatione et oppositione interdicunt. Contra Senatus derogari eo mandato suae auctoritati ratus, Theologis, parochis, et Academiae civibus praecipit; ut intersint: secus facturis usu molendinorum furnorum, et mercatus interdicit. Habita est ergo disputatio, anno quem diximus, die decimo quinto Februarii, in magna et clericotum et politicorum frequentia Sed paulo post vicarius ille Episcopi, et Acad emiae rector, vi et factione Pontificia, Basilea eum exegerunt. Tenebrae enim lucem non apprehendunt: nec maior est servus Domino suo.

Basile igitur exactus in monte Bellicar di Evangelium Christi aliquandiu docuit: post et in aliis Gallici idiomatis peritis vicinisque locis: tantaanimi contentione tantoque ardore: ut divinitus illum ad munus eius modiexcitatum res demonstraret: quamquam alicubi moderationem in eo qui dam desiderarint, ut dicemus.

Circa annum vicesimmum septimum it erum annuntiandi verbi locum invenit, in quodarn oppido, cui Aelin nomen: ubi ut forti. ter et prudenter ageret, Oecolampadius In Epist. lib. 4. submonuit.

Inde anno vicesimo octavo Aquileiae Bernensium, Christum annuntiavit: et Antichristum intre pide oppugnavit: Circa annum 1528. disputationi quoque Bernensi annoeodem cum aliis interfuit: quam mira subsecuta est erum Ecclesiasticarum immutatio.

Farelli praeterea ac Petri Vireti ministerio Ecclesia Genevae Allobrogum primum plantata est, constanterque propagata: unus etiam Farellihortatu et obtestatione gravissima effectum: ut eadem in urbe Calvinus sacras operas aggi essus sit, contionando in templo, et caelestium literarum libros in schola interpretando Nec enim ausiu fuit Calvinus ad Farelli tonitrua plus quam Periclea, iugum vocationis, quodsibi a Dominoimponi videbat, detrectare. Sedmerces relata est Farcllo ea, quam mundus solet optame meritis referre,

Anno enim quinquagesimo tertio Genevenses, qui se tot os Favello debebant, tanto in eum furore, quod liberius pro suggesto mores populireprchendisset, exar serunt: ut capitale ei iudicium intentare non sint veriti: et talia postmodum in eum designarint atque patrarint; quae Calvinus sanguinesuo deleta cupivit.

Anno quadragesimo primo, ut Buceriad Calvinum habet epistola, Metim venit: ac primarn contionem in coemiterio Dominicanorum habuit. Quicumaliud non possent, campani aerisimpulsu impedire contionem conati sunt. Ibi tum Farellus contra ad ravim usque vocem intendit: nec vinci se a strepitu ullo passus est. Postridie triacirciter hominum milia confluxcrunt, Evangelium audituri: seda Farello ilqui Evangelio favebant, petierunt: tanrisper quiescerct: donecres eo deduceretur: ut sine metu alicuius motus concio haberi posset. In concilium ergo vocatus Farellus interrogatusque: quo iubente et petente contionatus esset?

sespondit; iubente Christo, petentibus autem eius membris: simulque de suo munere graviter; deque Evangelii praedicatione pie disleruit: ac magistratum sui officii com monefecn. Dum autem Senatus quid eofaciendum deliberat: interea Evangelici alium quendam, statura et habitu Farello non absimilem, equo impositum educunt. Interim verusfarellus Metilatet: donec principum et civitatum Germaniae foe deratarum intercessione liberum impetretur Metensibus rehgionis exercitium. Verum Pontificii Metensium, legatos Germanos nec hospitio exceperunt, nec in urbem admiserunt. Tandem auditis responsum datum est nullum: quod Senatus, ut dicebantper pestem tunc cogi non posset. Inde ad Caesarem res delata: cuius iussuinterdictu a Senatu civibus fuit: ne cuiusquam interessent contioni: qui non Episcopi et tredecim virorum mandatu doceret.

Digtessus itaque inde Earellus Novocomensi totum se Ecclesiae ad dixit: in qua diligentia et zelo singulari offieium fidi pastoris, ad extremam usque senectam obivit: sincerus tum aliorum symmystarum, tum iaprimis Ioannis Calvini, dum vixit, amicus. Itaque cum anno sexagesimo quarto Calvinus gravissime decumberet: impe trare a se non potuit senex, iam septugagenarius et valetudinarius; quo minus Neocomo Genevam excurreret: atque supremum vale fratri integerrimo coram diceret. Hunc carissimum suum subsecutus ipse est anno sequenti, sexagesimo quinto, die decimo tertio Septemb. cum annum vitae ageret septuagesimum sextum: et Calvino suo supervixisset annum unum, menses tres, dies quatuordecim.

Et hic est ille Farellus, qui nullis difficultatibus fractus nullis minis, conviciis, verberibus denique inflictis territus, Mompelgardenses, Aquilegenses, Lausanenses, Genevenses, Novocomenses, Christo lucrifecit. Fuit enim in hoc viro praeter pietatem, doctrinam, vitae innocentiam, eximiamque modestiam, singularis qndam animi praesentia, ingenium acre, sermo vehementiae plenus: ut tonare potius, quam dicere videretur: ardor denique in precando tantus; ut audientes in caelum usque quasi subveheret. Erasmus in Epistolis Phallicum nominat: scribitque saepe ab Oecolampadio et Pellicano, etiam per literas, vehementiam eius fuisse reprehensam. Id quia ita esse Epistolae testantur. Itan. [Note: Lib. 4. epist pag. 916.] Oecalampad. alicubi: Qui hic tibi et Evangelio favent; ne quid ardore zeli inter initia attentes, timent. Dequo satis monui ante, quam abires: nunc non item. Neque enim excidisse animo crediderim; quomodo inter nos convenerit: nempe ut quanto pro pensiores ad violentiam; tanto magis te ad levitatem exerceas; leoninamque magnanimitatem columbina modestia frangas. Duci, non trahi, volunt homines. Viunspe ctemus; quo mo do lucrifaciamus animas Christo: et quomodo ipsi doceri vellemus, siquidem adhuc teneremur in tenebris et captivitate Ant ichristi. Vide ut Christum etiam vita exprimas, exemplo inquam docendi. Et [Note: Lib. 4. epist Pag. 956.] alibi apertius: rogavi ex N. super mansuetudine

tua: qua nihil magis Christianum, nedum Apostolum decet. Is cum mire extulisset sedulitatem infatigabilem, ar dorem queinextinguibilem, et satis felicem successum: subdidit, quod in sacrificos imbres effundas convitiorum. Non ignoro, quid illi mereantur, et quibus coloribus depingi debeant: pace tamen tua dixerim, amicu, et frater fratri: non videris per omnia officii tui reminisci. Evangelizatum, non maledictum missus es. Condono, imo laudo zelum: modo ne de sideretur man suetudo. Da operam, mi frater, ut spiritum meum exhilares etiam hoc nuntio: quod in tempore suo vinum et oleum infundas: quod Evangelistam, non tyrannicum Iegislatorem praestes. Sed acerbitas isthaec forte sub initium in co fuit, quam postea, ut fit, dies et aetas mitificavit.

Contionibus autem magis, quam scriptionibus addictus, paucula admodum reliquit: ut themata quaedam Basileae Latine et Germanice edita: et disputationem Bernae habitam Latine anno millesimo, quingentesimo, vicesimo octavo. Et haec de Farello. Beza in icoaeibus: Oecolampadius et Calvinus in Eipistolis: Wirst asii Chronicon Basile ense: Sleidanus, alii.

PETRUS PAULUS VERGERIUS.

DVo fuere cognomines: prior [Note: Vid de eo elogia doctorum virorum Panli Iovii.] Iustinopoli in Histria natus, Chysolorae, Byzantini Philosophi, Venetiis Graecas literas docentis, quondam auditor, vir quoque scriptis clarus Iunior autem hic, vir fuit egregie non solum in Theologia Pontificia, fed et in Iurispudentia eruditus: cuius titulos summos consecutus, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo, quo celeberrima illa Auguftae comitia indicta, legatus in Germaniam a Clemente VII. Pontificae cum plena potestate missus est: sed inprimis ei in mandatis tunc pontifex dedit: omnem moveret lapidem; ut ne nationaale Germaniae concilium fieret: utque Fer dinandus rex, ad quem praecipue Vergerius missus, omnem impediret, eius generis actionem.

Ae sane difficillimo illo tempore, quo et sibi et rei Romanae haud parum metuebat Pontifex, ex voto et sententia Pontificis omnia peregit. Nam quacumque potuit ratione, Lutheranis incommodavit: primipilares vero Pontificios, Fabrum, Eccium, Cochlaeum, Nauseam, ut strenue rem agerent, muneribus ornavit: Eccium insuper Ratisbonae canonicum, ut legatus Pontisicius creavit: quo praesente; cessare ius eligendi solet.

Deinde Paulus tertius Pontifex anno millesimo, quingente simo, trigesimo quarto, renuntiatus, Vergerium e Germania revocat, deque statu regionis ex eo cogno scit: et cum Cardinaloibus deliberat, quomodo sit impediendum nationis concilium tantisper dum occultis consiliis ad arma Caesar aliique reges excitentur. Placuit tandem in Germaniam usse remittendum Vergerium, qui generale

sicuti vocant, concilium promitteret; idque daretur operam ne quid astute vel captiose fieri putaretur, quod Clementi nimirum acciderat; utque profectus ad omnes principes Mantuae futurum coneilium, ac ibi de conditionibus agendum esse diceret: inprimis autem attenderet, quam vellent actionis esse formam Protestantes: ut ea perspecta, modum eis deinde praescriberet atque leges: quibus minime venturos esse sciret. Mandaverat etiam, ut Principum animos in Angliae regem accenderet, cuius ditionem omnem in praedam dare cogitabat occupanti: videret praeterea, num qua ratione possent Lutherus atque Melanchthon, ab instituto dimoveri. Delecti quooque fuerunt Cardinales aliquot et Episcopi, numero ad novem: qui [Note: Formula ex mendationis Ecclesiasticae a Pontificibus ad ornata habetur apud Sleidanum initio lib. 10] formulam aliquam emendationis Ecclesiasticae conscriberent: uti et postm odum factum.

Roma itaque anno trigesimo quinto in Germaniam reversus ad Fer dinandum regem, qui Vergerii operam Pontifici commendarat, Landgravio Hassiae, nuper ad regem profecto, mandata illa de concilio exponit: postea sicut iussus erat, ad reliquos quoqueprincipes profectus negotium suum egit. Pragae deinde, Bohemiae urbe primaria ad Saxoniae Ele ctorem mandata eadem retulit, quae et scripto, sic volente Saxone comprchendit. Eadem in legatione et Lutherum Wittenbergae convenit: quodque in. naandatis erat datum, diligenter exsecutus est,

Postea cum sub finem anni trige simi quinti principes et ordines Protestantimum Vergerio per literas respondissent: ipse anno sequenti, cum Caesar Neapolim veniret, a Pontifice fuit revocatus. Ubi magna celeritate Romam reversus legationem renuntiat: Pro test antes concilium postulare, lieberum et Christianum et quidem intra fines imperii, loco opportuno, que Caesar sit ipsis pollicitus: de Luthero ceteris que nullam esse spem, nisi opprimantur: Ad illusd derege Britanniae protestantes minime assentiri, ceteros vero principes admodum frigere: Georgium autem Saxoniae ducem affrmare maximum esse periculum a Luther anis; quod sane non alia ratione depelli possit aut evitari, quam si bellum caesar illis atque Pontifex quam primum faciant. Ea re cognita, Vergerium Pontifex, ut Neapolim celeriter ad Casarem transcurrat, et haec illi commemoret, praesertim illud de capiendis armis in Lutheranos, dimittit. Cum cein de Romam Caesar venisset, quod fuit Aprili mense, anno trigesimo sexto in diotionem concilii multum urgebat, eiusque rei diploma secum asportare cupiebat: Pontifex autem non quidem recusare, sed aliquam urbem Italiae deligere, et conditiones velle se praescribere dicebat, Ecclesiae Romanae necessarias. Tum Caesar, modo peragere illud vellet, non se reliqua morari. Nam Germaniae potissimam partem, ut in eo ipsum sequantur, ad ducturum. Sic ergo novem ex eo numer o deligit Pontifex, qui diploma describant. Hi crant Campegius, Cesius, Simoneta, Ginucius, Contarenus,

Polus, Cardinales: Archiepiscopus Brundusinus, Episcopus Regiensis, Vergerius, tunc primum factus Episcopus Modrusiensis, ac non multo post Iustinopolitanus. Hi simul omnes primum pontifice praesente, postea separatim [Note: Exstat apud Sleidan. Lib. 10.] formulam indictionis conscribunt: quae et evulgata est.

Anno trigesimo septimo, supra sesquimillesimum, cum Pontifex alium in Germaniam legatum mitteret Aquensem: Vergerius, ut cui serio res Pontificis agebatur, abiturum, Germaniae st atum, et quomodo quisque prensandus atque appellandus esset, mandatu Pontificis, edocuit. Sed et praeceptor et discipulus apud Germaniae principes operam luserunt.

Postea anno quadr agesimo primo hunc Vergerium in Germaniam Pontifex misit ad conventum Wormatiensem: verbo quidemptamquam Galliae regis causa, sed revera ut Pontisicis rebus eo rectius inservire posset: siquidem alieno nomineibi versaretur. Fuit igitur tunc in conventu Wormatiensi: obi composuit et typis descriptam distribuit orationem, De unitate et pace Ecclesiae: in qua potissimum id egit ut doceret, non esse de nationis concilio cogitandum. Nam ille conventus speciem aliquam huiusmoli rei prae se ferebat; et viam praemunire videbatur. Pontifex autem nihil mius ferre poterat: eiusque sensum probe callebat Vergerius. Per huncigitur, et id genus alios illius administros, impedita res suit, et dissoluta tandem. Ducendo enim tempus, et nectendo moram; diverticula sibi Pontificii et effug ia quaer ebant, Itaquelogo tempre utilis Vergerii opera Pontifi cibus Romanis fuit: floruitque ipse gratia apud principes et reges. Ferdinando equidem regi pae cipue carus fuit: dum in Pannoniis ageret. Itaque cum ei filia nata esset Catharina: Vergerius una cum Georgio Marchione Brandeburgico, et Ioanne Archiepiscopo Lundensi, in baptismo pro ea sidc iussit. Verum aPontificatu Romano tandem defecit; mirabili hac occasione.

Cum enim ab illo, de quo diximus, colloquio Wormatiensi. Romam revocatus venisset: Pontifex novos creaturus Cardinales, ipsum quoque Vergerium inter alios designavit. Sed cum essent, qui clanculum insusurrarent: illum multa iam consuetudine Germanorum esse factum Lutheranum: consilium mutavit. Hoc ubi Vergerius ex Cardinali Ginucio, cui Pontifex id dixerat, audisset: valde fuit attonitus: et ut sese purgaret, in patriam secedit, atque librum orditur, cui titulum dedit, Adversus apostatas Germaniae. Dum a. confutandi causa, libros adversariorum diligenter excurrit, et attente considerat argumenta; captum sese victumque sentit: et abiecta spe catdinalatus, ad fratrem suum germanum, Ioannem Baptistam, Polae civitatis Episcopum abit: et re tota commemorata, consilium exquirit. Frater initio territus, conditionem hominis deplorat:

sed quum illius precibus inductus ad seripturae pervestigationem sese applicasset, inprimis autem illud do ctrinae caput: quod est de iustificatione, diligenter expendisset: facta sententiarum collatione ceditd; et falsam esse pontificiam doctrinam iudicat. Itaque mutuo sibi gratulantes, quod proprium est Episcoporum munus, populum erudire coeperunt per Istriam, et Christi beneficium humano generi collatum diligenter inculcantd; atque cuiusmodi opera Deus anobis requirat, ostendunt: ut ad purum cultum homines revocarent. Sed exorti sunt adversarii multi, monachi praesertim, hi qui dicuntur observantes; qui rem ad inquistitores deferebant; in quibus facile primus erat Annibal Grisonius, et huic adiunctus Hieronymus Mutius, qui et Vergerianam scripsit invectivam postea: nec id modo, sed evulgato quoque libello, Germaniam, odio religionis, maledicentissime traducit. Grisonius, ubi Polam ac Iustinopolim venisset, in civium aedes irruit; et si quos haberent libros prohibitos, investigabat: deinde, cum pro contione multa dixisset, pontisicium fulmen emisit in eos: qui de Lutheranismo suspectos non accularent. iis tamen, qui redirent ad sanitatem, et ultro veniam ab ipso peterent: leviorem poenam promittebat: qui vero non sponte patefacto crimine, post ab aliis accusarentur, in eos igni sese vindicaturum affirmabat: et singulas domus ingressus, territabat omnes. Itaque reperti sunt nonnulli, qui se accusarentipsi, ac pleni formidinis nihil detrectarent: exiis qui lautiores erant, privatim; humiliores autem publice ceacti sunt errorem suum testificari: qui novum Iestamentum, lingua populariscriptum, ab se lectum esse fatebantur, eos gravissimis verbis, ut in posterum abstinerent, deterrebat: deinde promiscua multitudo, timore perculsis animis, deferebant quosque certatim, nulla neque propinquitas neque necessitudinis aut beneficiorum habita ratione: non par enti filius, non uxor marito, non cliens patrono parcebat. Delationes autem erant plerumque de rebus frivolis; ut quisque forte aliquid ob superstitionem in aliquo reprehenderat: Hiscerebus addebantur contiones, Vergerii dogmatis adversariae: certoque die, cum in aede primaria populus admodum frequens Iustinopoli convenisset, Grisonius, qui tum consulto missificabat, splendide exornatus, inter alia, ut aculeum defigeret; hoc, in quit, tempore, et hisce aliquot annis multae vos premunt calamitates: quae nunc coleas, nunc segetes, modo vineas, modo pecudes, aliasque facultates graviter affligunt: his vero malis causam praebet Episcopus Vester et haereticorum turba reliqua: nec est quod levationem uliam speretis, nisi coerceantur; proximum autem est, ut impetu facto lapidentur.

Hac illorum violentia coactus Vergerius, Mantuam divertit ad Cardinalem Gonz agam Herculem, cui notus erat familia riter. Cum autem et Romae quidam, et Pontificis ad Venetos

legatus; [Note: De que Sleidan. lib. 21.]Iohannes Casus Gonzagam per literas et internuntios urgerent, ne talem hominem foveret amplius: ille Tridentum, ubi tum agebatur concilium, purgandi sui causa proficiscitur. Pontifex ubi rescivit, etsi captivum fieri maluisset; tamen, ne qua suspicio nasceretur, in Germania praesertim; quasi minus esset liberum concilium; suis ibilegatis rescribit, ne locum eitribuant in consessu: verum alio discedere iubeant. Ad hunc modum eliminatus, Venetias ivit: hic ille, Casus legatus, eum, uti Romam peteret, modis omnib. hortatur: ille v qui periculum suum intelligeret, recusat. Tum post aliquot dies nomine pontificis ei mandat: ne Iustinopolim revertatur. Itaque Patavium sese confert: ubi cum alus specator fuit miserabilis exempli desperantis Francisci Spierae: Eo permotus, cum iram Dei, qua miser ille perculsus fuit, propter abnegatam veritatem coram ipse vidisset, magisque confirmari coepit, et unc plane constituit, relicta patria, posthabitisque rebus omnibus, in voluntarium exilium abire potius: et eo proficisci, ubi Christum libere profiteri posset. Quod paucos deinde post menses fecit; et ex agro Bergomati profectus, ad vicinos Rhetos pervenit. Et cum ibi atque etiam in valle Telina, quae proxime spectat Italiam, annis aliquot docuisset Evangelium, a w irtembergico principe Christopboro Tubingam fuit accersitus. Antequam ex Italia decederet, iam erat mortuus eius frater Episcopus Polae, suspicioque fuit veneno esse sublatum.

Ceterum Spieram eo in statu multi viderunt; ut Matthaeus Gribaldus IC. Sigismundus Gelous, Polonus, Henricus Scotus, et hic Vergerius: qui rem omnem, cuius fuerant [Gap desc: Greek word] , in literas retulerunt.

Fatis concessit Vergerius Tubingae anno mille simo, quingentesimo, sexagesimo sexto, die quarto Octobris; septimo ciusdem mensis in Georgiano ibidem sepultus; funebrem contionem habente D.Iacobs Andrea ex primo prioris ad Timotheum: quomodo Paulus fuerit persecutor Ecclesiae, deinde ad Christum conversus, tum et Apostolus factus. Quomodo autem Papam, et Papae regnum, nec non Synagogam totam illius aggressus sit: scripta eius luculenter indicant: quae in Bibliothecis nominatim recensentur. Ex commentariis Sleidani sparsim: et Crusii Annalibus Suevicis.

PETRUS VIRETUS.

PEtrus Viretus Orbae, ditionis Bernensis oppidulo, Burgundis proximo [Note: 1571. aetat. 60.] natus, disciplinis et artbus Lutetiae operam dedit: ubi interalios Farellum nosse coepit: quem postea in constituendis per tractum illum Ecclesiis praeclare iuvit. Ac primo quidem Lausannen si in Ecclesia multos annos docens et scribens, maximcurm laude consumpsit.

Postea anno quadragesimo primo, supra millesimum, quingentesimum, Calvinoad Colloquium Wormatiense, quod deinde Ratisbonam reiectum, abeunte, Viretus, evocatus et impetratus a Lausannensibus ad tempus, Genevensis ecclesiae curam suscepit: atque inter molestias et taedia varia dextre sustinuit. Reverus Calvinus omnem quidem movit lapidem: ut ne Vireto spoliaretur: quo sublato, ecclesiam savam retinere se possenegabat: sed Viretus apud suos Lausanenses agere maluit: iisque pro talenti sibi concrediti ratione inservire.

Tandem tamen Lausana eum preces Gallicarum ecclesiarum Lugdunum acciverunt: ubi inter duras belli civilis tempestates, et saevissima mox consecutae pestis contagia, ecclesiam cum collegis sapienter gubernavit: donec Pontificiis, et Iesuitarum potissimum factione propositum: anno sexagesimo tertio, in Gallia edictum fuit propositum: ne cui, nisi indigenae, et in regno nate, fas esset religionis prot estantium minist erium exercere. Eo enim plerique exteti a ministerio remoti sunt: inque iis hic Viretus. Qui relicta, cui hactenus praefuerat, Lugdunensi ecclesia Arausionem, et Ioannae reginae Navarrorum rogatu, Benearnum venit. ubi aliquandiu Ortesii docuit. Emigravit in saltibus Pyrenaeis, ex hac vita in alteram illam meliorem, cum magno bonorum luctu, sexagenarius, anno Christi millesimo, quingentesimo, septuageimo primo.

Fuit corpusculo per se imbecillo: quod naturae vitium vehementer auxerunt, partim venenum ipsi a a Genevensis cuiusdam Canonici servo propinatum; partim vulnera, in agro Paterniacensi a sacrificulo, ipsum per insidias invadente, inflicta usque adeo gravia: ut iacentem pro mortuo reliquerit Liberatus autem tot mortibus, Ecclesiae Dei multis annis, ut diximus, utiliter praefuit: homo eruditione praestans, moribus suavissimis praeditus, oris praecipue facundia excellens: ut homnines etiam religioni nminus addictos; faciles tamen auditores habuerit: cum omnes ab eius ore ita penderent: ut ipso perorante orationem visi sint semper longiorem desiderare. Lugduni certe ad frequentissimam civitatem, sub dio contionem instituens, multa hominum milia ad fidem in Christum, mundi unicum [Gap desc: Greek word] convertit: et homines non audiendi animo praetereuntes diunia suaeloquentia stitit, atque auditores constantes fecit. Itaque tres illos uno eodemque tempore in Gallia viventes divinorum mysteriorum praecones, Calvinum, inquam Farellum, et Viretum, vulgo ita celebrarunt: ut eruditionis laudem Calvino; vehementiae Farello; facundiae Vireto tribuerint. Qua de te hoc exstat Theodori Bezae, epigramma:

Est quoque te nuper mirata, Farelle, tonantem;

Quo nemo tonuit fortius.
Et mir atur adhuc fundentem mella Viretum;

Quo nemo fatur dulcius.
Scilicet aut tribus his servabere testibus olim;

Aut interibis Gallia.

De origine novae et veteris idololatriae libr. 5. quibus ostenditur, qua in re veteres superstitiones a novis differant: et quae sit earum convenientia: quae imagines aut reliquiae verae aut falsae sint: item quis verus Mediator.

De origine, continuatione, usu, auctoritato atque praestantia ministerii verbi Dei, et sacramentorum; et de controversiis ea de re in Christiano orbe excit atus; ac de earum componendarum ratione l. XVIII.

De adulter ato Baptismiscramento, et de sanctorum oleorum usu et consecr ationibus libr. I.

De theatrica Missae saltatione Cento, ex veteribus poetis Latinis consarcinatus.

Deusu salutationis Angelicae, et de origine capellarum, earumque abusu, tractatus.

Episiola missa ad fideles agentes inter Papistas: quoa docet, quomodo sibi caveant ab eotum superstitionibus et idoloatria.

Demonstr atio facta fidelibus agentibus inter Papistas praecipue aulicis et in dignit ate constitutis: Quomodo offendant Deum, neque se temere coniciant in periculum vitae et persecutionum.

De officio hominis, et necessitate inquirendi de voluntate Dei ex eius verbo; simulque quid sperandum sit de Concilio universali, quod exspectandum putant.

Physicae Papalis Dialogi v. quorum hae inscriptiones 1. Medicinasen Mercurius. 2. Balneaesive Charon 3. Aqua Benedicta. Ignis sacer. 5. Alchymia sive Pluto.

Christianarum disputationum Dialogi VI. quorum tituli. 1. Alchymia purgatorii. 2. Officia pro mortuis. 3. Anniversaria. 4. Adolescentia Missae. 4. Infernus. 6. Requiescant in pace, sive de purgatorio.

Instructio Christiana et summa doctrinae sacrarum liter arum: in qua praecipua capita verae religionis familiariter tractantur per Dialogos.

Acta verorum et falsorum successorum Iesu Christiin ecclesoae Papali: item conformitas et differentia sacrae Cenae et Missae.

STEPHANUS K. SZEGEDINUS.

STephanus, cognomine Kis, ex genere Cumanorum, quod vel agnomen indicat, Szegedinifuit natus, inferiris Pannoniae emporio, sale Transsylvanico celebri, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinto. annos pueritiae in patria primum apud parentes transegit: inde Lippaini, demum Gyulae, vel si mavis, Iuliae, bonis literis profectu omnibus admirando operam de dit.

Inde factum; ut aequalium doctissimus haberetur, scholas etiam propria ferula gubernandas, parentibus ante fato amissis, susceperit: propterque eximiam in tradendis disciplinis dexteritatem gratiam sibi et auctoritatem, apud quosvis hominum ordines compararit. Postea cum fama nominis Lutheriac Malanchthonis in Pannonia quoque nonnihil percrebuisset: Wittembergam, augendae eruditionis causa, adire, unice in votis habuit. Verum quia nec tanta peregrinandi ipsi erat exercitatio; nec praevia habebat ultra Cracoviam adscendentium exempla; nec ii sumptus, quibus se iecta itineri Germanico committere posset, suppetebant: Cracoviam tantum se contulit; nec tamen id ante, quamcelebriores etiam Ungariae scholas vel obiter lustrasset. Ceterum tunc temporis ubique sere apud Ungaros Grammatica doccbatur: quemadmodum Cracoviae musica, inter alia dificplinarum genera, nil usitatius erat.

Hac itaque ratione factum; ut brevi provincia enarrandorum auctorum Szegedino Cracoviae credita, non minus celebrem ibieum red diderit: quam tandem pllana illa Musices in patria institutio; cuius hic penuria, ibivero copia. Graecorum autem iuxta et Hebraicorum ne mentio quidem. Factum id circa annum Domini, mille simum, quingent esimum, quadragesimum quo tempore [Gap desc: Greek word] propemodum omnia Wittembergae fuerunt: inprimis Graecis Hebraicisque literis supra fidem etiam ibi florentibus.

Ut primum autem Stephanus quidam Galssetsius ex Ungaria Wittembergam, Szegedino Cracoviae adhuc commorante, primus [Note: Matth. De et aio et Andrea Batizio eodem excitis. Quum secutus Szegedimus. Audit.] petivit; anno quadragesimo primo ipse etiam Szegedinus plus animi ad peregrinandum sumpsit, collectaque denuo pecunia, illud ipsum studiorum emporium, diu desideratum, saletavit: ibique Dialecticam, et locos communes ex ore Melanchthonis: atque sacras commentationes praelegente Luthero, sedulo excepit. Triennio ea in Academia exacto, domum reversus, cumque applausu a iuventute Ungarica ubique est exceptus.

Deinde Thasnysadini a civitate conductus, non solum artium optimarum studiosos summa cum auctoritate erudivit: sed ad plebem quoque de veritate Evangelii inaudita contionando declamavit. Hoc ubi thesaurarius [Note: Georgius monachus, tutor filii Ioannis regis.] regis cognovit; per capitaneum Casparum perositium eum est adortus: qui non solum colaphis pium virum male mulctavit: sed quotiescumque vel verbo responderet, cecidit: tandemque rebus omnibus exutum Thasnyadino exterminavit.

Narravit aliquoties eam cladem ipse amico suo Matthaeo Scaricae Pannonio, quamvis alias parcissimus vel sui vel suarum calamitatum, ac stigmatum Christi praedicator: dixitque saepius cumgemitu, ultra ducentostunc sibilibros fuisse ereptos: et se barbarica immanitate a praefecto illo calceis ferratis protritum; adeoque vexatum: sola utrespirandi facultas misero superfuerit.

Thasnyadino ita expulsu, dum exulis instar palatur; vocatus est Gyulam anno millesimo, quingentesimo, quadrag esime quinto: ubi demandata ei celebris scholae provincia. Ibitum videbatur poteratque iam secundis utirebus: nisi antefactae rerum omnium iacturae memoriam refricuisset tristis nuntius, de obitu Lutheri, summi sui: qui Islebii in Germania diem suum clausit mense Februario, anno quadragesimosexto, supra millesimum quingentesimum, mirabili Dei providentia ab omni hstium fraude et violentia ad mortem usque placidam conservatus.

Anno illo elapso, suasu Matthaei cuiusdam et Michaelis literati, hominum Szegedino iam antea familiarium, et nonullis in peregrinationibus etiam comitum, traductus est ad ecclesiam Ceglediensem: et publico salario conductus non solum in templo docere coepit: sed in scholis quoque, pace et prece Ludirectoris, locos communes Melanchthonis enarrare: et classes quasdam Pontificiorum errorum ex decretis Pontificum et Gratiani concinnare. Prodierunt ea ex officina multi iuv enes docti: inter quos et vir eximius Albertus Bakonius, pastor olim et episcopus in eadcm Ceglediensiecclesia, cum et ante magistri munere

alibi functus esset. Hic Bakonius in colloquiis familiaribus saepe retulit: maiorem se quidem natu Szegedino esse: nihilominus tamen quasi par entem eum semper coluisse, longeque ampoliorem illi vitae usuram, quam sibiprecari, libentissime itidem professus est, omnem suam eruditionem disciplina Szegediana ex. cultam perpoklitamque. Mansit Szegedinus annos duos cum semestri in illa palaestra adhuc [Gap desc: Greek word] : donec ibidem anno quadragesimo octavo primum uxorem Ursulam duxit. Ceglediensibus postea relictis ubi Mochonium forte transiit, protinus legati Magnifici Domini Petri Petrovitii comitis et praesfecti Temesuariensis, audita eius vacatione, ad regendas Scholae eius loci habenas quam obnixe eum invitarunt: quae quidem Schola celeberrima tunc in toto illo tractu. Legitimam igitur conditionem acceptans, non solum iuventutem in ludo docuit; sed et populariter est contionatus, collega Christophoro Lippensi Sed comite ill e vivis sublato, successit praefecturae diversi omnino ingenii, et non nisi militiam spitans Stephanus Losontius, qui cum supra innatam animi ferociam, etiam acerrimus Pontificiae factionis propugnator videri vellet: paulo post cum plerisque aliis orthodoxis et Gregorio, Pastore olim Detsiensi, exturbavit inde etiam Szegedinum. Illius autem minis tamquam Diomedeaenecessitati, co facilius collecta Temesuari Ecclesiola cessit: quod iam tum rumor increbuerat: Turcam, iuratum Ungariae hostem, arci illi impendere aliquot iam munitis castellis circumiacentibus non sine maxima strage captis et dirutis.

Iterum ergo exul mter suos, recepit selonga ambage, Lippa transiens, Thurinum, celebre adripas Berechionis oppidum: ubi summo cum honore exceptus et conductus est anno quinquagesimo prime ad Scholam quidem regendam, sed ita; ut interdum etiam contiones haberet; cum admirando planeomnium amore; et desiderio populi erga verbum Dei sincero, labore et auctoritate Martini Santae Calmantsemensis accenso, Thurini functione illa per sesquiannum obita, viduus Bekenesium, Iegitime vocatus, concesiit, anno quinquagesimo tertio: ubi propter contiones omnibus in eum intentis, in Schola quoque studiosis crebras lectiones more suo proposuit. Hic Szegedino, antequam arx ipsa cum Lonsontio et duce belli Camponio Italo interiret, peccata peccatis accumulantes milites vagabundi, iussu ducum suorum vim profugo rabie insolenti intentarunt. Quo percepto, plebeius quidam homo tablibus ex imperoviso Szegedinum fuit affatus: Quamdiu hic inter parietes Scholae morannectes? Cur cessas? qum fugeatibi quam citissime consulis? Iam enim in procinctu sunt milites Camponiani: ut te hisce interceptum locis trucident. Si quid erge habes reculae, mihi quam ocissime

conctedito, tibi fidem sanctissime servaturo. Interea tumultu exoriente, ut revera dicebatur, illapsus protinus Szegedinus in suam cameram ex fenestra, quae in hortulum patebat, hominem, quibus poterat precibus, obtestatur ut pecunia refertum facculum, quam porrigebat, summa cura adservaret. Actutum irruentes milites univeisa cum libris diripiunt; vinctumque ipsum Camponio tradunt, solo lectulo in strammibus relicto.

At quam miranda et hic Dei protectione salutem recuperarit: dignum reilatu, dignum audituest. Eratinter milites, mercede sangumaria suis ducibus addictos, quidam Szegedino tamquam praecepton beonevolens et benefaciens; eius opera Szegedinus captivitate pariter et morte se expedivit, surtim Chrysio fluvio traiecto, Exinde remittenterabie, militibusque dilapsis, trepide ad sua reversus aliam, relictam in straminibus lecti pecuniam, a mulierculis recepit, quae in eam, suo more suppellectilem scrutando, inciderant. Verumhomo ille, cui ex fenestra saceulus nummosior commissuserat, postea apparuit numquam. Tandem subsecuta est obsidio illa Temesiana, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo tertio.

Bekenesi talibus. fortunae telis impetitus, ubi semestre fere exegisset; a Tholnensibus qui eius famam sam abunde cognitam habebant, secreto ad regimen scholae invitatur. Itaque a plurimis illorum comitatus, ipse unico saltem desuis domestico stipatus famulo, Tholnam deducitur, sub finem anniquinquagesimitertii. Iaschola maxime hiclaboravit. Michaelis tamen Starini, qui sacris praesidebat, precibus adductus: primum quidem diebus Festis sollennioribus: tandemetiam Dominicia quibusque concipnatus est.

Post semestri fere elapso, Szegedinus aliam sibi adcivit tori consortem Elisabetham feminam et forma et norma totius vitae, merito omnibus laudabilem. Uxorea fuerat Ioaunis Beremenii, qui ante Starinum in eadem Ecclesia Tholonensi pastorem agens in epidemica Ungariae pcste anno superiori fuerat defunctus, relictis post se hac Elisabetha uxore, Catharina filia, quae Thomae Bellenio nupsit, et Martinello tune lactente.

Post peractas cum omnium gratulatione nuptias, Starino, qui Episcopum sui Baronatus agebat, Dranum versus profecto, Lascovienses, pastore carentes, precario obtinuere: ut Szegedinum ad eos transimitteret, suoque tempore pastorem ordmaret.

scholasticae, et simul populi institutionenm summa cum auctorirate: coniunctissime cum Starino consilia et operas, tam per literas, quam oblata praesentia communicando. Ceterum non minus populi, quam exhortatione Starini publicae manuum impositioni sese demum vir doctissimus submisit, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto.

Et tum demum Szegedinus clarissimum illud doctrinae laborisque sui nomen, quo Magister nuncupabatur, amisit: Doctos inde et generalis totius Baronatus Superintendens et virtute propria et suffragio omnium declaratus, anno aetatis suae undequinquagesimo. Sed incredibilis hominis hominis industria, summumque promovendae iuventutis studium illa etiam aetate subsisterein occupationibus gravissimis non potuit. Legit enim non in scholis tantum: sed et domiprivatim, Ecclesiasticis hominibus rudioribus ad se undiquaque confluentibus, ne morbo quidem id interrumpente, si modo ipsa vox e grabato proferri et percipi ab auditoribus posset.

Hac ratione Lascovii quatuor ipsos annos praeclare transmisit, susceptis ibidem tribus liberis, anna, Sara, et Isaaco. Interea non tacendumest, eum saepius a Generoso magnificoque Domino, Marco Horvat, arcis munitissimae praefccto, Szegedinum fuisse accersitum, nunc instituendarum contionum, nunc vero decidendarum abstrusissimarum causarum ergo.

Anno quinquagesimo octavo Szegedinus aegre a suis Lascoviensibus dimissus Calmantsemum dextrone an sinistro omine, dubium, traducitur, voto et auctoritate cum primis praefectorum arcium finitimarum, Baboltsae Wolfgangi pernescii; Szegedini autem, Marcillius Horvat; cuius supra omnes alios munificentia et familiaritate Szegedinus semper usus est.

Sub initium anni sexagesimi primi, casus, omnium miserrimus et diutissimus, providentia divina sic disponente, Szegedino subenundus fuit; is talem habuit paraceven. Contionabatur occasione nomenclationis in fcsto circumcisionis de etymis nominum propriorum; inter quae forte mentionem iniecit quoque Ursula ex femininis: id vernacula Ungarorum lingna sonare dixit idem: quodanimaluncansfaemellae, neusten femina clamedue.

Hoc cius nominis femina furiosa, Coniux Alberti Furiae, molestissimeferens, domimarito quam acerbissime conqueritur, dictitans, sui nomims dedecorese confusam e templo domum rediisse: ac non nisi conrumeliae causa eam tractationem publice a Szegedino institutam; dignamque rem animadversione.

Interea temporis Praeses Quinqueecclesiensis Mamhut Begus, haudita pridem provinciam ingressus; ubi a civibus Calmantsemensibus salutatus, ac muneribus affectus fuit, monuit eosdem: ut Wayvodam Copasuariensem, suum centurionem, seu officialem Cyafer turcis dictum, adirent; et quatuor aut quinque ulnas panni pretiosioris illi exhibentes, servitia debita ultro deserrent. Id cum a Calmantsemensibus neglectum, vel saltem dilatum esset: irritatus Wayvoda paucis die bus post sub ipsum contionis tempus ita Calmantsemum advolat: ut terrore improviso, grandioribus e templo dilapsis, pueri et virgines in sacrarium fuerint absconditi. Tum veroarmata manuadyta quoque templi milites Turcici pervestigantes, seque satellites investigare dicentes, iuventuti quidem pepercere: maiores vero quosque una cum Szegedino, et Ludirectore Emerico, equis curribusque impositos violenter Caposuarinum abduxerunt. Vayvoda extemplo de strategematead Begum Quinqueecclesiensem scribit, indicatque, non oppidanos, sed satellites Calmantsemi militees comprchendisse. Factum inde; ut, quamvis Iudices e clade superstites, protinus collectis muneribus ad Vayuodam festinarent, ab codemque suae tarditatis veniam precantes, abductorum et maxime Szegedini liberrationem peterent: eiusmodi tamen responso a Vayvoda delusi sint: sese votis illorum, sero sapientum, respondere non posse: quia iam perscripserit ad Begum se quosdam Satellites una cum Sacerdotibus cepisse: precantium esse, confestim ad Begum ipsum ire, ac omnia ab eius clementia exspectare. Id ubi illi fecerunt, res primum prospere cessit; omnes captivi incolumes tyranno reverti iussi sunt. Sed deinde moti pluribus quoque malis Calmantsemenses id unice egerunt: ut perversum illum Vayuodam statione sua amolirentur: et tentarunt quidem id multa accusatione apud Begum: sed cui ille vicissim amplioribus donariis cerruto facile persuasit, se neque malum unquam neque depopulatorem plateae Calmantsemae fuisse, quemadmodum a civibus aperte accusetur. Qua de causa Begus, volo, inquit, cum aliis quibusdum circum spectoribus civium Sacerdotem quoque vestrum, tamquam veridicumi ad discernendam hanc litem iam mox mihipraesto esse. Quod Begi mandatum ubia Calmantsemensibus Wolfgango pernescio praefecto Baboltsiensi sigmficatumesset: Considerate, inquit, quomodo verbis et sponsioni Turcicae fidom habeatis: Per mequidem licebit eo proficisci, modo regressus pateat. Ubi ventum est in conspectum Tyranni, edoctus de auctoritate hominis protinus inter alia minitabunde sic Szegedinum affatur: Cur tu Sacerdos temerarie et canine in more habes discurrere in arces quasque finitimas, et quidem Ungarorum? Nonne ego quid rerum agas tu, iam diu edoctus sum? faciam perro, ne

aeius reiignarus et ipse sis. Haec Begi verba meras minas et furias spirantia, sic Szegedinus excepitd: Nobis hinc aqua inde igne circum ventis, eo concedendum est, quonolentes cogimur. Quibus magis irritatus furor Turcicus: iubet protinus in suum carcerem, quo etiam nollet, Szegedinum abripi. Rebus ilico mutatis instant Calmantsemenses muneribus, galeis et loricis etiam a Pernescio sumptis, quibus animum tyranni flectere; et libertatem pastori impetrare conantur. Verum is ratione magis donorum, quam humanitate impulsu, rem differre, procrastinare varia comminisci: tandem id addere: sese non prius Szegedinum dimissurum, quam Albertus Furia revertatur. Is autem tunc ut insignis pecuarius Petoviae erat: unde dilatione magis magisque suspecta, rem omnem Clamantsemenses ad Pernescicam deferunt; a quo facile impetrant: ut suis mandatis sestinantur Furiam ipsum reverti iubeat. Quo facto, iubetur quoque ille: ut primam liberandi Pastoris curam apud Begum pro virili subeat. Ubi igitur homo subdolus et plus, quam decet, uxorius, Quinqueecclesias venit: a Vayuoda Begi Pervizio naturae immanis et vaferrimo, carceris taedio Szegedinus solvitur. Cumque iam suae libertati restitutus videretur: Furia vere furia furiosis verbis et clandestinis susurris Pervizio suggetit: Ineptum esse tam grandem praedam temere dimitti: cui in Proclivi sit vel florenos mille lytrum numerare: Quae verba a Wayuoda in aures Begisic penetrarunt porro ac siiam promissi essent milk floreni a desperato ministro. Idcirco parva interposita mora Begw. paecccata Szegedino magis magisque exprobrat: proditorem, multorumque militum perditorem appellat: ad maioremque carceris squalorem iussu immitissimo ac superbissimo ablegat. Itaque circa Laurentii inter ceptus ad Andreae usque indignissimis custodiae miseriis, homo insigne pietatis et constantiae exemplar, agitatus est, anno millesimo, quingentesimo, sexagesimoprimo. Malorum autem quae ibi perpessus est, hoc singulare fuit: Cum lentius, quam sperassent Turcae, pecuniae illae cogerentur: dixit ad Pervicium Begus: Sacerdotem nimus prolixe, quasi hospitem, tractari; ideoque delytro solvendo minus esse sollicitum.Irritatus istiusmodi voculis Pervicius Szegedinum costringit: verba, quae dixerat, identidem exprobrat, scuticaque Scythica, quantis potest viribus, caedit adeo: ut sangusis largitere corpote exundarit: Nec destitisset immanissimuslictor: nisi vicinorum accurrentium vi et metu deterritus fuisset.

Exinde parvo dierum interiecto interallo tyrannus cum suis, assumpt et Szegedino, ub Tholnam venit: affuerunt rotinus et Tholnenses liberdi muncere pro Szegedino intercedentes: Quibus respondit Begus, se non prius Szegedinum dimisssurum: quam filia Praetorisseu causidici Tholnensis, quae captiva

apud Ungaros esse eredebatut, libertati restitueretur. Sed et id effecetunt Calmantsemenses: ut virgo una cetertis inter captivas venustior, sequestre Pernescio, trecentis florenis redimeretur, rectaque Quinqueecclesias delata et balneis mundata, Turcico more. Speciose amiciretur.

Postea audito Begi ingressu Solnakinum ad Tybiscum, co cum puella festinantes, illam Tyranno stiterunt: Verum et hoc frustra. Non multo post, anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo secundo ubi iam lacrimosa Szegedini captivitas latius rumore pervagata esset: advenit Debrecino petrus Melius Pastor eius Ecclesiae una cum Georgio Cegledio Varadiensiantistite, adscito etiam Fequernekiensi Basilio: ut nomine reguli Transsylvani, qui et antea Franciscum Nemetum praefectum Tockaiensem idem legationis munus obire oluerat; phiala pulcherrima oblatap pro Szegedini libertate intercederent. Verum tantum abfuit; ut in libertatem adsetere Szegedinum potuerint: ut ipsimet legati paulo post vix corporibus affugerint. Tantum est Turcatuna in Christianos odium: tam fluxa barbarorum in pactis fides: tanta et sanguinis nostri et auri sitis. Sed nos instiutum persequamur.

Dum ergo in carcereillo detineretur Szegedinus: multi ultro citroque illac iterfacientium, ad ipsum inviserunt; et subsidii ergo aliquid pecuniolae suppeditarunt: id ramen fere omne custos carceris vel extorsit, velintervertit. Hic enim in mandatis habuit: ut ne Hyperaspisten evangelii tamquam in popina saginaret: aut cuticulam, si diis placet, laute curare pateretut. Sed et in Szegedino veritas Paulini illius probata fuit: Deum diligentibus o. mnia cedunt in bonum. cum enim ponderosis crassisque esset vinctus conmpedibus: facilius Barbarus interdum, ad oppidanorum obtestationes, illi, potestatem fecit, accedendi Christianos: a quibus avide expetebatur: Fuit zelus eiusmodi in primis in Petro Corio: qui, adscito sibi altero, Szegedinum precario impetratumsuis in aedibus contionari voluit: verum sancte semper promissione hac interposita; ut eadem die in arce vicissim carceri mancipandus reduceretur. Favebant, Deo corda flectente, etiam aolici ipsi Szegedino: sortisque eius indignae, in teterrimo squalore et pedore contabescentis miserti, oppidanis et maxime Petro Corio hortatores fuerunt: ut ex vicinis locis civibus sat multis in conlortium vadimoniiadscitis, illum ad sereciperent, tandemque vincula relaxarent. Corius rem arduam esle videns, se solum id efficere posse negavit: catenas tamen Szegedini libenter tam du laturum respondit; dum inoppido manere petmitteretunr: quod ipsum animose coram Brgo dixisse constat.

Porro Melius ille, de quo ante, Corium hunc monuerat: ut postoratorum, sed non exoratorum illorum discessum, omne Begi consilium diligenti cura exploraret: ipsisque fido aliquo nuntio subin dicaret.

Fecit id Corius: et quod certo didicerat, monuit: caveret sibi Melius: nec ad Barbarum posthacaccederet: quippe qui animo haberet, Alcoranum in Ungaricum idioma vertendum curae ipsius demandare: ut qui nosset Melium, mire omnium curiosum, elementa alphabeti Turcicis figuris ante sibi describenda curasse.

Advenit interea venerandus senex Albertus Bakonius: quem nosse Begus Geledini, domisuae, ceperat.

Huic itaque imperavit: ut nulla interiecta mora, apud sevisa mundi Chronica, pretio redimenda safferret. Fecit imperata statim virpiius, animadvertens instinctu id Turcae cuiusdam, natione Itali, fieri: quo cum tyrannus aliquando librum illum conspexerat.

Abstulit autem pro tribus florenis illus historicum grande admodum volumen. Idem praeterea Barbarus frequenter solebat fortem Christi martyrem velipse, vel per aulicos suos, ad fidei abnegationem sollicitare, idque scurrilibus et sarcasticis verbis. Verum Szegedinus ad ea intrepide semper: talia, inquit, dicteriorum terriculamenta, et deliciarum illectamenta pusionum equidem sunt, aut amentium; non eius, qui aetate ipsae contrarium sapere didicerit: dibaphisque polymitis egregieiamdudum ornatus sit. Digna enimvero Vox tanta viro, et martyrum primitivae Ecclesiae similis.

Hoc loco ncc istud omittendum: quod cum diu extra foediates carceris, uberioris forte quaestusgratia, in cella quadam ampla cum pluribus aliis captivis adservaretur: ipsius praesentia concatenati fere omnes non secus ac numine quodam fuerunr recreati: piissimis eius cohortationibus atque consolationibus e scriptura petitis in spem Christianis dignam erecti: ad constantiam in fide mirifice animati: spiritualique interne pastu refocillati: quin et in summa, qua laborabant victus penuaria esculentis in gratiam Szegedini hinc inde subministratis, tamquam in paternis aedibus saturati.

Ceterum hie quoque Szegedinus, quantum licebat, commenntatus est, tum rogatu vicinorum pastorum; tum ut monumenta oliml posteris relinqueret profutura? quorum in numero sunt, Loci eius communes, de quibus paulo post.

Cives autem eius, qui nihil reliquifaciebant ad liberandum magnorum circum circa habitantium virorum intercessione fidelem CHRISTI vinctum, a tyranno aliquoties in digne delusi, dolere potius, quam sperare quicquam de liberatione eius poterant. Et haec quidemintra annum et semestre gesta.

Interea autem domesticorum nullus tam civium Calmantsemensium, quam ipsius Szegedini consilio, accessit ad cum: sed fama saltem quottidiani luctus ac detrimenti promiscuefuit captata. Amisit quoqueinterea ex privignis optimae indolis puerum tumulatum Calmantesmi; ex propriis autem pignoribus Saram, Dorotheeam, et Annam parvo intervallo e vivis audrit sublatas. Ita luctus luctu fuit adauctus. Sed qua ratione e carcere dimissus sit, libertatemque recuperarit Szegedinus, iam videamus.

Fuit nobili Baraniorum genere femina cui Helena nomen, quae priori marito defuncto Francisco Agrario nupserat. Hic Franciscus commodioris in colatus ergo Gyulam primum. inde precibus uxoris illectus Kevinum commigravit. In ipso autem itinere Solnakinum cum ve.issent, viderunt ambo in aedibus hospitis Magyas Haszon Turcae indignissimam antistitis venerandi sortom, capillos promissos, barbam impexam, squalorcsque carceris teterrimos, non ignari, quam cari nominis Doctor ille esset; pro quo proxime Gyulae quoque publicae preces fuissent indictae. Tandem cum Agrarius Kevinum sesse cum universa familia recepisset: Martinus Dorocius civis Keveniensis Stolnakinum casu veniens multisagit coram oppidanis, aitque de Szegedino prorsus desperandum esse; nisi solius Francisci insercessione libertati priftinae restituatur: quando vix mortalium ullus acceptior illo famihariorque ex Christianis gentili praefecto esset. Quia vero Franciscus fastuosiori (qui fere opulentiorum quaestorum mos est) videbaturingenio, quam ut id laboris nomine viri Ecclesiastici susciperet; accidit divina providentia, ut coniunx ipsius infantem Ladislaum enixa, morboque letali subito correpta, twstamento quam amanter inter cetera id legaret marito: ut quaqua posserratione Pastoris miserrimi libertatem proveheret curaretve. Agrarius audita tam anxiauxoris obtestatione, quam impensissime diligebat: conspiciens etiam infantulum sese volutantem, lacrimabundus iuravit sese omni animi contentionc salutis Szegedini rationem habiturum: illumque in Cathedra suae Ecclesiae collocaturum. Re ista ab aliis cognita, instigare omnes, suamque singuli opem uno ore et annimo doferre: donec data divinitus occasione, licet difficulter, cum Bego est conventum: ut Agrarii solius fideisussione florenis mille et ducentis Szegedinus liber pronuntiarctur; ca scihcet ratione; ut pro illa pecuniae summa affabre consectae

eassides, oricae thoracesque aenei Barbaro ex Germania definito tempore ab Agrario curarentur.

Conditionem Agrarius accepitd: et satisfacere Tyranno quamprimum in anim um induxit.

Adfuit tum forte in ipsa proclamatione libertatis prudens et spectatus civis ex Debrecensium Ecclesia Franciscus Duscas: qui assumptum Szegedinum ilico ad colligendam pccuniam pro libertate recuperata ad cives suos curru vexit. Ibi ultra ducentorum florenorumlytro collecto, perlatus est Szegedinus in finitimas quoque Civitates, a quibus largis muneribus donatus, tandem Kevinum venit, Franciscoque Agrarioflorenos circiter octingentos solvit. Inde Calmantsemum ad suos contendit: cuius adventum cum Calmantsemenses inaudissent; apparatus factus est sollennitati nuptiarum Belleini cum Caatharina Szegedini privigna. Celebratae sunt nuptiae in praesentia pastoris dudum desideratissimi cum summo omnium gaudio: et a convivis donaria atque xenia prolixe data. Postea popularium precibus Kevinum cum familiaest perductus: eiusque loci incola paulo ante Pascha anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo tertio factus.

Anno sequenti cum Budam iter suscepisset duobus curribus; interque Harosium et Cibelinum ad littus Danubii veheretur: equieius, quo Szegedinus vehebatur, currus, vel sitivel aestu commoti, citato cursuin Danubium insilierunt: Sed tunc quoque providentia Dei ex praesentissimo mortis discriine fuit ereptus. Nam cum ad viginti quinque passus in flumen equi progressi essent. tandem retro et currum et Szegedinum vectorem, de quo fere conclamatum videbatur. natando ad littus subduxerunt. Nimirum hoc est, quod Deus polli cetur apud [Note: les. 43.] Prophetam: Cum tran sibis per aequas, tibiadisum, et per flumina, ne inundent te. cum ambulas per ignem, non ureris; et flamma non incendit te. Nata est eodem anno Szegedino filiola Dorothea, nominis huius secunda: et ipse memorabili in illa Ecclesia sollennitate tres viros doctrina et virtute praestantes [Gap desc: Greek word] sacris initiavit, Lucam Ambrus, Ioannem Clypeatoris, utrumque Tholmensem; et Petrum Dombrinum. Deinde anno sexagesimo quinto, supra millesimum et quingentesimum, Pestinum venit monahchus quidam Seraphinus panthanus dictus, homo multarum linguarum et regionum; inprimis Graecae et Hebraicae linguae peritus. Hic Thrasonicesatis cuculllatorum morc, congredi fe cum coryphaeo Lutheranorum, Szcgedino intellige, velle: et confestim Pestino cum sacco librorum Kevinum se deportavit. Szegedinus re cognita, tantum abfuit: ut certamen detrectarit, ut et spectatores ex utraque parte ad colloquinm invitarit. Quid vero multis? progressu disputationis usque adeo tunc Seraphinus errore

suo, cui defendendo non erat, fuit confusus; ut Italis et Thracibus, quiab eo stare videbantur, futim e templo dilapsis solus monachusfuerit relictus ad saccum librorum: quem cum antea satis superbe humeris asseclarum suorum, triumphum videlicet ante victoriam Canens, curaverat importand um; ipse postea suis humeris exportare fuit coactus.

Regebat ea tempestate scholam Kevinensem summa cum laude et frequentia Iohannes Cibinius, Dialectices et Giaecarum liter arum peritus. Ad quem Matthaeus Scaricaeus finita funcctione annua, consilio Szegedini Pestino descendens et convictor eius fa. ctus in partito contubernio. creberrimis Szegedini officiis vacavit, maxime in perscribendie Locorum communium tabelliss: ut legibiliores illae ipsius manu essent. Anno eodem ubi Wasyuoda ille Pervizius Solnakino Kevinum forte venisset: elatus est ad Szegedinum rumor, illum desuo, ut loquisolebat, sacerdote quaesisse. Quocirca Szegedinus Scaricaeo assumpto illum ivit salutatum. Datis mutuo dextris mensae est accubitum: Tum Pervizius, stimulante conscientia ad Szegedinum: Ignoscito inquit, tu ea mihi omnia: quae soli maxime novimus. Ad haec Szegedinus placide annuit. Ubi veroa socru hospitis, ad quem diverterat Pertizius, severius ac audacius correptus esset: quod tantam carnificinam adversus praeconem Dei exercuisset: coepit Pervizius eo magis uniam precari, addens; se nostibus aliquot diris exagitatum spectris: qui in hominem et aetate et vitae sanctimonia venerandum facinus tam indignum designasset. Odit enim Deus omnem crudelitatem: et Neronibus Furiae sunt suae constitutae, suae flammae et faces: quibus dies noctesque agitantur.

Sub initium anni sexagesimi sexti composuit Detsini Szegedinus acertimas illas diuturnasque lites inter stephanum Ezechium et Eliam Veresmartinum utriusque Baroniae episcopos: quae sane modieis exortae initiis, nisi mature consopitae fuissent, in immensum Ecclesiarum incendium erupissent. Eodem anno Szigetum et Gyula extrem et numquam sarcienda clade perditae sunt: Kevini item aliquotae dificia incendio conflagrarunt: necid sine clade Szeg edini abiisset, ni secundum Deum Matthaei Scari cura et opera eius suppellex et scrinia in testudines Georgii Kessii civis ibidem fuissent asportata. Eodem praeterea anno die vicesima secunda Iulii in periculum vitae iterum incidit Szegedinus, idque hac occasione. A cena aestuans Szegedinus Scaricaeum una cum Cibinio ad lavandum invitat. Cibisius ut qui natura invalidior et timidior, recusat fluvio sese committere. Scaricaeus itaque assumptis kduobus aliis studiosis, descendit tillico in praeterfluentem Danubium.

inde in altum nataturus abscessissetd: mox oculis sublatis Szegedino non apparente obstupit, cum nesciret, quo tam properc, nemine appellato, ex flumine excessisset Szegedinus. Tum eircumspeotanti apparuere capilli ex profundo gurgite paulum prominentes.

Agnoscit canos; propius celeri natatu accedit: mox extremos manus digitos conspicit. Prorsus ergo exanimis Scaricaeus in profundum se demittit, atque miserum corpus comprehensum in auras subvectum ad littus statuit.

Szegedinus semimortuus et [Gap desc: Greek word] prorsus in molendinum proximum infertur, et in lecto collocatur. Mediapost nocte, cum loquendi facultas ipsi restitura esset, et Scaricaeum accubantem animadvertisset: quaesivitex eo; quis se ex profundo gurgite, et quibus modis eruisset? Tum illerem omnem exposuit; et praeterea, ut assis tantum et salsis victitaret, et nullo. velexiguo, potu uteretur, suasit: donec quod imbibitum erat aquae, abiisset.

Anno millesimo, quiaegente simo, septuagesimo secundo, vigesimo quinto Aprilis in lentum incidit morbum Szegedinus, unde cibum fastidire, somnum mterruptum habere cepit: piruita insuer infestari: Capitis gravedinem queri; sibique ipse adeo displicere: utnec sedendo, nec stando, nec decum bendo morbi dolores mitigare posset. Lac tamen avidius lorbebat:sediliaque sibi nunc in horto, nunc in atrio, nunc ad focum poni iubebat. Totum morbi malum insomniae maxime ipse adscribebat: qua si allevarilposset, pristino vigori se restitutum iri putabat. Accersitus interea Chirurgus Pestiensis homo non malus, et in medicando non infelix. Is ubi venit potionem amaram Szegedino exhau riendampropinavit. Quo facto scaricaeo et Ursulae coniugi (ceteri enim iam discesserant) haec novissima verba vita mox excessurus leniter prolocutus est: Faeite hinc omnes absint strepitus; quin fenestrae quoque contrahantur: Sicque exigua mora inter iecta, praesentibus profundo ipsum oppressum somno existimantibus placide exspiravit Kevini Ungariae, die secundo Maii, cum vixisset annos sexaginta septem. Cadaverutibi moris amictum tertio die Maii honorisice, nec sine lacrimis omnis sexus et ordinis hominum, terrae est mandarum: tumuloque hocepitaphium additum:

Eloquio rarus, mirae gravitate Verendus:

Ingenio felix et pietate sacer:
Heu iacet eximius parvo sub cespite Doctor!

Hic stephanus requiem qui Szegedinus habet.
Hunc iuvenem vidit schola bis peregrina disertum,

Dogma, luthere, tuum, teque, Philippe, sequi.

Post vaerios easus, et multa pericula vitae,

Dumpetit, aut dotes spargit ubique suas:
Sensit ad extremum plebs sacra Kevina docentens,

Admir ans senio multa notare gravi.
Unde quidem Christi cultor non fictus honoris.

Hunc sua non aegre per monumenta celet.

Fuit certe hic Theologus, et si penitius spectes, vere martyr Christi, gravis et constans: orthodoxae veritatis, in illis Arianismo, Mahometismo, aliisque, ut de Pontificiis nihil dicamus, sectis, infectis regionibus, propugnator acerrimus: vitae integritatis laude pracstans: ordinis in discendo et docendoita amans, ut qui maximed: id quod contiones eius, et inprimis, quae inpublicum evulgata sunt, saunt, sacra kHypomnemata, luculenter testantur: quaeque, ut ille de alio,

In coniugio vixit terno inter varias calamitates et Iliada malorum. Prima coniux fuit Ursula: secunda Elisabetha: quam praemisit anno millesimo, quingentesimo, septuagesimo, mense Augusto: cui versus epitaphios ipse maritus scripsit eiusmodi:

Hic posuit charae Szegedinus coniugis ossa:

Elisabetha fuit nomine reque simul.
Poutificis summi sociam referebat Aaron:

Elisabam dico; moribus, ingenio.
Haec erat obtutu fulgens ceu stella modesta:

Nunc, quipromisit, muneret hancce Deus.

Tertiam paulo ante obitum duxit. itidem Ursulam: quam superstitem reliquit. Pater fuit plurium liberorum: sed quibus ipse in vitus supervixit.

Ingenii eius monumenta literis mandata, et in ecclesiae Dei usum foras datahaec sunt: Adsertio de Trinitate contra quorundem deliramenta, in quibusdam Ungariae partibus exorta: Speculum Romanorrum Pontificum: in quo decreta cum verbo Dei pugnantia, vitae cursus, prodigia horrenda depinguntur. Inter reliqua autem eius scripta excellunt Loci communes Theologiae sincerae de deo et bomine, cum confessione de Trintate, perpetuis tabulis et scholasticorum dogmatis illustrati: et Tabulae analyticae de fide Chsyistiana. Ex vita Szegedini auctore Matthaeo Scaricaeo Pannonio.

IOANNES CNOXUS.

IOannem Cnoxum Scotia protulit, insigne patriae suae lumen: qui in mediis et plusquam Cimmeriis tenebris, verbi divini lucernam suis popularibus praetulit. Magistrum olim sectatus fuit Sanctandreae minime obscurum Io annem Maiorem Scotum, acuminis et subtilitatis nomine clarum: cuius multa ad ingenii gloriam ostentandam parata exstant monumenta. Huic magistro suo addictus cum esset; magna auctoritate Theologiam illam Philosophicam docuit: adeo quidem, ut et Magistro suo in quibusdam felicior, si qua fclicitas in subtilitate eiusmodi esse potest, videretur.

Posteaquam vero Augustini et Hieronymi scripta studiose evolvere cepit: aliam in iis Theologiam deprehendit, solidam nempe et simplicem. Subtilitate itaque abiecta simplicitatem amplexus est: quam et ipse Salvator, et sancti Apostoli nobis commedant: sensitque Scoticas illas argutias coctrinae Legis atque Evangelii inimicas: et Sophistien illam garrulam homini Christiano indignam: Caligine itaque omni discussa, Christum iustitiae solem, et lucem in tenebris lucentem agnovit, adoravitque: edita Edinburgi fidei confessione clara: quam Patres infulati et monachi ferre non potuerunt. statimque exstinctum omni conatu iverunt. Appetitus autem a multis, instinctu Davidis Betoni Archiep. Cardinalis Scotiae primatis, Cnoxus; captus etiam mortique iam destinatus: singulari Dei providentia liberatus Vervicum Angliae virbem fintitimam Scotiae concessit: ubi veritatem Evangelii magno cumfructu et studio propugnavit: passimque famam nominis sui disseminavit.

Imperabat illis temporibus Angkliae Eduardus VI. qui Cnoxum observabat; ac, qua erat pietate favore singulari eum prosequebatur. Itaque cum Episcopatus deregis voluntate Cnoxo esset oblatus: indinabundus Cnoxus non solum honorem recusavit: sed etiam oratione gravi titulos illos improbavit, quasi regni Antichristiani quiddam redolentes.

Exorta autem, post immaturum obitum Eduardi, anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo tertio, Mariana tempestate: cum alii orthodoxorum ad exquisitissima supplicia raperentur; alii vero alio profugeruent: Cnoxus tutam sibi stationem Francofurtum ad Moenum, Iportum autem Genevam. commune illud afflietorum asxlon elegit. Ea in urbe suos cives docendo ac consolando, munere veri Episcopi functus est; Calvinoque usus familiarissime.

Anno deinde millesimo, quingentesimo, quinquagesimo none in Scotiam reversus, incredibile dictu quanto cum spititu, quantoque

suceessu Evangelii doctrinam propagavit in regno illo. Et quamvis tum motus Gallici ipsum regnum turbarent: tum Satanas intus dira in Ecclesia moliretur: tamen Canoxus infracto invictoque animo perstitit: et ad extremum usque spiritum, Christum Salvatorem unicum, qua voce, qua scriptis docuit, et veritatem Evangeli propugnavit. Sed ut ipsichristo et Apostolis odium mundi, insidiae, et exilium ferendum fuit: ita et Cnoxum, summum et unicum impietatis hostem perfidia improborum Edinburgo Andreapolin tandem expulit. Quo ut primum venit: multos illis Satanas excitavit hostes: Praesertim cum se illis, qui contra regiam maiestatem conspirarant, opposuisset: quorum coryphaeus fuit Hamiltonius quidam, tunc egregius religionis simulator, post apostata impudens. Accidit sub id teinpus, anno videlicet Christi 1572. ad finem decurrente mense Aug. in Galliaid, quale accidisse alias vix ulla annalium achistorirum monumenta produnt: et quia in vulgus etiam nnotum hodie: strages in quam illa Parisienssis. ubi initium factum a Colonio Amir alio, postea in omnes puram religionem amplexos, nullo habito aetatis, nullo sexus, nullo ordinis, discrimine, ita est saevitum: ut vere plus sanguinis, quam vini in Thyestaeis nuptiis illis fuerit effusum.

Attulit clades ista, ut omnibus omnium regionum piis, ita Cnoxo huic dolorem acerbissimum, cumulumque ad priores curas, longe maximum. Sed cum serenior adspiraret pacis in Scotia constituendae aura, reversis, qui Edinburgo pulsi, piis: Cnoxus etiam eo literis Senatoriis revocatus est. Reversus itaque Edinburgum, comitantibus eum multis piis fratribus Statim suo fungi coepit officio, sermonemque unum et alterum publice ad populum habuit: sed, quod vox imbecillior facta, auditorio numeroso non usque quaque satissecit. Eo cognito, ipse Senatum Ecclesiasticum rogavit; locum ut suis laterib, commodiorem desigenaret. Quod ubi factum, homilias aliquot de passione Christi ad populum habuit, initio a cap. 26. Matth. factotqua in doctrina vitam finire saepe multumque poptavit. Cum a. solus tantae hominum frequentiae, praesertim debilitato iam corpore, non sufficeret: permissum est Edinburgensib, eligerequem maxime ducerentidoneum mandatumque Senatus Ecclesiastici auctoritate, ut is, quem Cnoxus obeundo eiusmodi muneri aptissimum iudicaret, vocaretur. Communi tandem consensu evocatus est e collegio Aberdonensi Iacobus lusonius, literis et Senatorum urbis et ipsius Cnoxi: sed praetextu saltem visendi Cnoxi. Et sane hic praesagiisse ac praesensisse iam tum haud procul vitae suae finem atque beatam [Gap desc: Greek word] abesse videri potest: cum inter alia sub calcem Epistolae haec addidit: accelera frater: alioqui sero venies. Lusoniusitaque ubi Edinburgum appulit; post aliquot publice habitas contiones, ad d. 5. Id. Novemb. annoseptuagesimo secundo, a Cnoxo Pastor illius Ecclesiae declaratur. Eo in conventu Cnoxus e sacro suggestu et Dei erga se misericordiam

multis praedicavit, et suum in docendo Evangeliostudium fidemque testatus est: et Edcclesiae Edinburg. de Ausonio suum in locum surrogato effuse gratulatus: cui quoque magno Zelo gratiae divinae et Sp S. inerementum est precatus: quae preces irritae non fuerunt. His peractis postquam populo benedixisset animo solito hilariori, corpore vero aegro, et baculao innitente domum, fere toto coetu comitatus concedit, unde postea vivus non est egressus. Quarton. Idus Nov. gravitussi corripitus, et propter invalescens phlegma ex continuo defluxu spiritum magis aegre trahere coepit. Ibi amicis suadentibus ut medici accerserentur: illis qui dem annuit: affirmans se media ordinaria nolle aut contemnere, aut negliegere; sed tamen seire Dominum millitiae suae finem impositurum. Postridie eius diei servis singulis sua stipendia persolvipraecipit, quos gravissime exhortatus est; ut in timore Domini ambularent camque vitam degerent; quae Christianos in ea familia educatos deceret. Eodem die ordinariam legendirationem, quam sequi consueverat (singulis a. diebus tum N. T. capita, psalmos inprimis, historias item rerum Ecclesiasticarum, ipsemetlegebat) morbus invalescens inter mittere coegit. Praecepit interea uxori Margeretae Stevvardae mulieripiae, et de illo plurimum sollicitae, et Richardo Ballentino servo propter religionem et pietatem ipsi caro: ut singulis diebus 17. c. Ioan. cap. unum aut altetum epist. ad Eph. Ies c. 53. clara voce legerent: id quia diligenter ab ipsis et studiose praestitum. Psalmos insuper ipsemet delegit: quos vellet, quorum meditatione et in vita et in morte multum sese recreavit. Postridie idus Nov. sub horam 7. electo surgit, rogatusque cur, cum tam aeger esset, non potius quiesceret: respondit, se tota ista nocte in meditatione resurrectionis Iesu Christi Domini nostri oceupatum fuisse, iamque par atum suggestum consc endere, ut quam intus ex ea cepisset consolationem, aliis communicaret. Sic in opus Domini ad extrem um usque halitum incumbensquan quam per virium defectum, ut qui vix duum ad miniculo erigeretur, efficere quia cupiebat, nonpotuit. Paucis deinde interiectis diebus Ministros, presbuteros, et diaconos Ecclesiae ad se accersit: eosque coactos his affatur: Appropinquat, et iam pro foribus est dies ille quem saepe multumque sitire soleba: quo Maegnis labroib et peneinfinitis aerumnis, defunctus, dissolvar et ero cum Christo. Atqui iam testis est mihi Deus meus, cuiservivi in spiritu in Evang. Filiiip, sius, menihil docuisse praeter veram et solidam doctrinam Evangelii Dei, adeoque in hoc unice fuisfe intentum; ut ignaros rerum divinarum instituerem: fideles confirmarem, infirmas, trepidas, et fluctuantes sensu pec catorum conscientias hominum per promissiones gratiae erigerem; su perbos et adeo aeterno rebelles severis iudiciorae Dei minis debellarem. Et quamvis de mea nimia severitate multos saepe multumque conquestos, et etiam adhuc conqueri intelligam: novit tamen Deus ab odio hominum eorum contraquos severa Dei iudicia intonare solebamanimum meum semper vacuum suisse. Interea v. diffitertnon passum: quin peccata eorum quibus indulgebant, summo odio perfequutus

fuerim: cum tamen unieum hune scopum mihi ob oculos posuerim, ut, si fieriposset, Domino lucrifacerem, Quod a. sine ullarum personarum respectu, quicqid Dominus in os meum posuit adeo intrepide locut us sum: effecit re verendus quidantimor Dei meir qui aesae Vocaevit, et ex gratia sua dispensator em mysteriorum divinorum esse Voluit: cui sciebam cum coram tribunalieius sistar, de obita legatione, quam mihi imposuit, me rationem esser edditurum. Et proinde profiteor eoram Deo et sanctis Angelis eius, menumquam Dei saecratum verbum caeuponatum fuisse, numquam hominibus placere studuisse, numquam pui vatis meis, aut aliorum affectionibus indulsisse: sed bona fide talentiam mihi concreditum in Ecclesiae, cui in vigilabam aedific aetionem distribuisse: qua inre quaentum vis obloquantur impii, me bonae conscientiae testimonium oblectat. Vos interea mihi carissimi fratres. in aeterna illa veritaete Evangelii filiii Dei persistite: attendite diligenter gregi, cui vos praefecit Dominus: quemque sanguine Filii suiunigeniti redemit. Tuque Lusoni, certa bonum certamen, et perage opus Domini hilariter et cum fiducia. Benedicat ex altis Dominus et vobis, et toti Ecclesiae Edinburgenae: ad versus quam, quamdiu per stiterit in verbo verit atis (cuius esse me Ministrum voluit Deus) quia ex me audivit; portae inferorum non praevalebant. Cavete ab iis, quales multos hic esse scitis, qui non solum regiam auctoritatem abnegarunt: sedetiam aeb agnita a veritate, quam prosessi sunt, defecerunt. Quibus ego adhut denuntion. nisi poenit entian ducantur, et in viam unde aberrarunt redeant: futurum, ut et anima et corporemale dispereant. Ceterum cum aegre annhalitum traeham: hic dicendi finem faciam: Atque his symmystas dimisit: postquam fecorsim de monendo quodam Grangeo dixisset: cui quia praedixerat supplicium, tandem obtigit. Accesserunt deinde officn causa et alii, praecipuae nobilitatis viri: inter quos et comes Morionius, postea proresx et alii: Feminae etiam sublimi loco natae: Quos omnes ad pietatem hortatus, non sine solatio passus est discedere. Postea morte magis magisque appropinquante, loculum parari ligneum iubett in quo corpus demortui conderetur: et identidem has in ore habuit voces: Domine Iesu, dulcissime Iesu in manus tuas commendo spiritum meum: propitius Domine intuere tuam Ecclesiam quam redemisti da rursus pacem huic afflictae Reip. Suscit a fideles Pastores, qui Ecelesiaetuae curamgerant: da nobis Domine, ut tum ex documentis irae tuae, tum sensu misericorddiae peccatum detestemurd; tibbi a. ex animo serviamus In mediis v. meditationibus ex abrupto upto saepe sic adstantes alloqui solebat: o servite Domino in timere; et mors non erit ormidabilis: imo beata mors ilis, quibus est efficax mors unigeniti Elii Dei. Intcrrogatus a Roberte Campballo familiari suo: num magnum cruciatum sentiret? Respondit, sibi non videri nec sentiri quidem cruciatum, qui sit finis multarum miseriarum, et perennis gtsdii principium. Iamque postquam diligenter seripturae locos, de quibus supra diximus,

legicurasset; ipsemet orationem Dominicam, et Symbolum Apostolorum recitat, et pias meditationes, de singulis petitionibus, et fidei arriculis summa eum consolatione eorum, qui adfuerunt, adiieit. Postea expansis in caelum manibus; Domine, inquit, in manus tuas commendo spiritum meum: tu nosti Domine cruciatus meos, non obstrepo tibi; imo Domine, si tibi visum sit, non reluctor ad multos annos bhos dolores, et aerumnas, mihi iusto iudicio tuo impositas perferre. Tutantum perge illucescerementi meaeper Iesum christum Ea tota nox illi solito paulo molestior fuit. Iuber interen XV. caput prioris Epistolae ad Corinthios legi et relegi. Quod ubi factum; Oqum dulcem, inquit, et salvearem consolaetionem Dominus mihi ex hoc capite suppeditat. Cum vero altes oculus iam desecisset, et lingua aegre officium faceret: legite, inquit locos quos delegi, praesertim decimum septimum caput Ioannis, siquidem illic anchoram ieci. Ab ca lcctione aliquandiu quicvit: sed co toto fere tempore crebros gemitus, planctus, suspiria edidit; ut non obscure adstantes intelligerepossent; eum cum gravi tentatione confligere. Aderat Ioanes Ionstonus, vir bonus et pius, Robertus Campbellus Christianae religionis amans, ipsius Cnoxiuxor, et alii, qui omnes iamiam dissolutionem aniamae a corpore exspectabant. Tandem quasi experrectum interrogant; qui valeretus. quaeve causa tantorum suspiriorum fuisset? quibus Cnoxus: multa quidem, inquit, hactenus in vit a fragili certamina, multosque Satanae insultus sustinui: at iam fortissime me adortus est leo ille rugiens, omnesque vires zut me devoraret, et perderet, simul effudit. Saepo prius mihimeapeccaeta ob oculos posuit; saepe ad desperationem sollicit a vit: saepe mundi illecae bris irretire studuit: ut fractus gladio spiritus, que est verbum Dei, nibileffieere potuit. Iam v. me alia adortus est via. Callidus enim serpcns persuader e studuit: me propter fideliter obit amlegationem in ministerio: velipsum caelum et beatam immortalitatem mereri, At benedictus Deus qui mihi eos scripturae Iocos suggessit quibus iugularem, et ignitum hoc iaculum exstinguerem, inter quos erat ille: Quid habes quod non accepisti? et Gratiae Dei sum id quia sum: et, Non ego, sed gratia Dei in me; atque itavictus decedit. Gratias itaque ago Deo meo per Iesum Christum, qui me victoria potiri voluit Ego v. certo mihi persua si ultra non futurum: ut ille me adoriatur, sed brevi, tum sine ullo magno corporis cruciatu, tum sine ullo animi angore, me hanc citam mort alem acmiseram, cum immortali et beata vita per IESUM CHRISTUM commutaturum. Leguntur interea vespcertin ae prcces: interrogatus numqui deas audiret, respondit, utinam vos iis auribus audivissetis, et mente percepissetis, quibus ego audivi et percepi: DOMINE IESV suscipe spititum meum. Ibi cum iam apparcrent certa praesentis mortis indicia, rogant astantes; ut signum aliquod edat; se claudere vitam in ea aeterm Dei veritate, quam docuisset; et

constanti fiducia beatae immortalitatis per Iesum Christum, quam toties sitiisset; manum, quasi novas vires iamiam moriturus concipiens, caelum versua erigit, duocbus que emissis suspiriis hora undecima noctis vicessimo quarto Norvembris anno milliesisimo, quingente simo, septuagesimo secundo, e mottali corpore placide emigravit.

Fuit vir non minoris eruditionis, quam virtutis, et elogiorum Dei praeco constans atque fortis per omnem vitam. Specimen eius illustre deposuit tum alis, tum anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo in terra Dunelmensi: quando coactus coram Episcopo Tonstallo, et eius doctoribus. super Missa Pontificia opinionem suam exponere. pro contione illius idololatrias et horrendas blasphemi iastam solidis argumentis demonstrfavit: ut adversarii quod vere opponerent, non haberent.

Ad Londinenses et alios.
Ad evangelii professores.
Qualiter sit orandum.
In psalmum ad matrem.
Contra Missam Papisticam,
Doctrinale Missaticum.
De fide Eucharistiae.
Ad Ecclesias affictas.
Ad Scotiae reginam Mariam.
Consilum in bis angustiis.
Buccinae afflatum primum.
Appellationem a sententia cleri.
Ad populares Scotiae.

In Genesin contiones: quas habuit potissimum Francofurtiad Moeaum, et Genevae in Anglorum tunc exulantium Ecclesiis. Sunt et alia eius quaedam: quorum nomina Balaeus laudat.

IMMANVEL TREMELLIUS.

IMmanuel Tremmellius in Italia Ferrariae patre Iudaeo natus, linguae Hebreae peritissimus. Qui cum Lucam, itidem Italiae urbem, cum Petro Martyre Vermilio, et aliis, in occulto Protestantium doctrinae addictis, concessisset: Hebraeam ibi linguam aliquamdiu docuit.

Postremo Italio omnino relicta, cum ipso Vermilio et sociis in Germaniam venit: acprimo Argentorati domicilium fixit. Exinde in Britanniam, potiente rerum Eduardo VI. Anglorum rege, transmisit, quo mortuo Germaniam repetiit: et in schola Hornbacensi sub Volffgango Duce Bipontino, aliquandiu docuit, Hornbaco Heidalbergam, ad linguae sanctae professionem sub Frideraco, III Com.

Palat. Elect. evocatus, Syriacam ibi novi Testamenti interpret ationem Latinitate donavit; et postea novam veteris foederis ad Hebraicae veritatis fontes examinatam translationem molitus est, socio tanti laboris adscito Francisco Iunio Biturige. Qui post Tremellii obitum eandem editionem in opere alieno plus iusto ingeniosus recensuit, et additis multis auctiorem potius quam meliorem iudicio quorun dam reddidit.

Relicta postremo Heidelberga Diviodurum Mediomatricum, (ubi olim ex Italia veniens, uxorem duxerat) concessit: unde Sedanum, Bullionii Principum sedem, evocatus; ut in nova Academia linguam Hebraeam profiteretur, septuagenario proximus, ac de lingua sancta bene meritus, decessit anno Christi millesimo, quingentesimo, octogesimo. Magna itaque gratia, quod olim de Epicharmo scriptum, huic viro debetur: qui eam calluit et propagavit lin guam: quam, ut [Note: Lib.16.de eivit. Dei. c.II.] Augustinus alicubi, Patriarcharum et Prophetarum non solum in sermonibus suis: verum etiam in literis sacris custo divit auctoritas: qua sapientia omnis tam divina, quam humana continetur.

Scripsit Grammaticam Chaldaeam et Syram: edidit Novum Testamentum Graece et Syriace, cum geminatranslatione Latina, in cuius operis calce adiecta est Grammatica Chaldaea et Syra: item in Hoseam Prophetam interpretationem et enarrationem, una cum aliarum, tam veterum, quam recentium examine et iudicio: unde earum errores non modo facile possint animadverti, sed fontes ipsi, ex quibu fluxerint, certo inveniri, et penitus inspici a quovis queant. Idem, ut modo attigimus, cum Francisco Iunio Biblia sacra Veteris Testamenti ex Hebraeo transtulit brevibusque scholiis illustravit. Edidit etiam Martini Buceri praelectiones in Epistolam ad Ephesios.

PETRUS BOQUINUS.

GAllia Aquitanica Petrum quoque Boquinum protulit: qui adolescens literarum studia sectatus; posteaque monasticen amplexus, Prioris, ut illi loquuntur, munus apud Bituriges, iuvenis ctiam tum obivit: et a sodalitio toto fuit cultus amatusque. Sed cum ei spes affulgeret consequendi omnia; quae alii eo in vitae genere ambire solent: luce Evangelii ipsum illustrante, Lutheri, Buceri, Oecolampadii, Petri Martyris, aliorumque piorum exemplum imitatus, sciens ac prudens illo se officio abdicavit: et iuxta mandatum divinum, ex idololatriae latibulo aufugit; relicto sui desiderio apud multos, non omnino malos: quorum nonnulli, ipsius exemplo provocati, idem ausi sunt facere.

Inde Wittembergam venit hac occasione. Cum apud Bituriges sustineret, quod modo diximus, munus, simulque publice

doceret: a Pomerano quodam viro pio et docto ad aulam principis Pomeraniae fuit invitatus, cum discipulo quodam Andrea Maugerio Aurelianensi. Huic postea dux Pomeraniae filios suos commisit instituendos: obiitque diem suum in aedibus Melanchthonis. Sed ad Boquinum veniamus. Maugerio discipulo placuit se mari committere: Boquinus Germaniae visendae, ac celebres in eaviros, de quibus praecipui Lutherus, et Philippus: quorum quaedam scripta iam tum legerat; salutandi desiderio ductus, literis ab illo Pomerano, qui utrique familiariter notus, terrestre iter est ingressus. Venit ergo Basileam: ibique ob pestem passim grassantem hiberno tempore substitit; docentibus in schola Myconio, Carolostadio, et Sebastiano Munstero: quos audivit, inter alios tum peste obiit ipso natali Christi Carolostadius: cuius funus cum Academicis et Boquinus est prosecutus. De figmento illo viri grandis, et atri canis (quem illustrandae narrationis gratia nonnulli addunt) neverbulum quidem tunc scribit auditum.

Proximo vere anni quadragesimi secundi Lipsiam appulit: ubi hebdomades tres commoratus est Pomeranum illum exspectans. Cepit autem tum cibum cum aliquot artium magistris: qui cum audissent Basilea eum venire: ceperunt sub Cena non minus imperite quam intempestive de Cena Domini disserere: multaque odiose de Helvetiorum doctrina et moribus effutire. Ibi Boquinus ipfos, quos in errore versari videbat; libere quidem, sed placide monuit, et ex dialogis Oecolampadii, quos non ita pridem legerat, non eam esse, quam ipsi opinabantur de Cena Domini illorum sententiam aliquot argumentis ostendit. Itaque illi mirati rem ita se habere, acquieverunt, Paulo post, ub Wittembergam venit, hospitio exceptus est ab Ambrosio Reitero, vixitque familiariter, dum ibi egit, cum Ioanne Hanzelio Augustano patritio, clari postea nominis viro. Cum Luthero et Melanchthone, redditis, quas acceperat ad eos, literis; paucis contulit: cum Melanchthone vero deinceps et frequentius et familiarius.

Sub id tempus Bucerus a Melachthone per literas petiit; Argentoratum, Alesium Scotum: qui in Calvini, a Genevensibus paulo ante repetiti, locum succederet: aut si ille abesset, alium quempiam mitteret. Hic Melanchthon, Alesio iam in Daniam profecto, Boquinum hortari cepit, ut omissa profectione in Pomeraniam: cuius et aer et victus ratio ipsi in Gallia nato et educato, parum conveniret; Argentoratensem conditionem acceptaret: Fecit id Boquinus: et sub calendas Septembreis, cessantibus aliis in illa schola ob vindemiam doctoiibus; Epistolam, quam ad Galatas Paulus scriptam reliquit, interpretari cepit: et ad finem usque deduxit. Habuit auditores ibi eiusmodi: qui

postea utilem Ecclesiae Christi operam navarunt: inter quos et Benedictus Aretius.

Venit paulo post Argentoratum Petrus Martyr: Bucerus vero cum Melanchthone evocatus fuit ab Archiepiscopo Coloniensi ad Ecclesiarum reformationem: Illo ergo absente, cum res et Ecclesiasticae et scholasticae frigide curarentur: Boquinus a fratre, Theologiae doctore, et non prorsus ab Evangelii doctrinae tunc abhorrente, rogatus, reditum in Galliam molitus est, bibliothecae potissimum amore ac desiderio retractus. Transiit eo in itinere primum Basilea, deinde Gene va. Hic Calivinum e suggestu descendentem salutavit: qui, ut videbatur ab aliis per literas monitus, Boquinum ab instituto reditu conatus est revocare: et forte longius progressus non fuisset Boquinus: si per itineris comites licuisset cum Calvino, quod urgebat, prandere.

Cum ergo ad Bituriges suos venisset; ad fratrem illum divertiti: cum quoet habitavit et vixit, donec in Germaniam rediit: numquam autem repetiit monachatum: ut ab Heshusio ei fuit obiectum. Persuasus autem a fratre, cum spes Ecclesiarum in Gallia quoque reformandarum nonnulla effulgeret, cepit ibi publice tradere Hebraicae linguae elementa: et non ita multo post utriusque Testamenti interpretationem est aggressus: idque planegratuito. Sub id tempus Fracisco rege mortuo, regina Navarrae, nuptiarum filiae suae causa non procul a Biturigibus iter fecit: quam cum Boquinus salutasset, libellumque sua manu scriptum, de necessitate et usu sacrarum literarum, ipsius filiae alterum de spirituali sponso IESV Christo, obtulisset: illa auctorem in suam recepit turelam: atque stipendium ex aerario publico ei numerari iussit: quod nec ante nec post eum Theologorum concessum fuit nemini. Eius dem etiam mandato, assentiente Archiepiscopo, munus contionandi in summo urbis Bituricensis remplo eidem fuit commissum.

Defunctae illi successit Henrici regis soror: ut nominis generisque, ita doctrinae acpietatis haud dissimilis. Ei Boquinus cum libellum, quem de homine perfecto inscripserat, obtulisset: beneficium illud per Michaelem Hospit alium tunc suum, postea Galliae cancellarium confirmavit: Usus ergo Boquinus eo beneficio est tantisper: dum laborem Ecclesiae suum non inutilem esse animadvertit. Sed ubi sensit frustra meliorem exspectari Ecclesiae conditionem: hostes etiam magis magisque vitae suae insidias moliri: sponte se eo munere abdicavit. Acerba tunc sustinuit monachorum et hostium veritatis odia: et creata ei fuerunt pericula praesentisima: a deo utipsi in Parisensi senatu primum, deinde ad Archiepiscopi Biturigum tribunal, non sine vitae discismine, causa fuerit dicenda. Sed causam non Boquini, verum suam ipsius Christus per viros pios bonosque adseruit; et servum suum, cuius opera porro usurus erat, ex faucibus hostium eripuit.

Inter sacrum itaque et saxum cum staret: de fuga in Angliam adornanda cogitavit: sed nuntiata Eduardi regis mors, consilium hoc mutare ipsum impulit. Ardebat a. eo tempore Germania intestino bello: quod fecit, ut rus secedere cogitarit. Sed suasu amici cuiusdam, motus etiam proprio suo consilio, ad Ecclesiam, quam in Germania reliquerat, rediit: et recta Biturigibus Argentoratum venit, cum duobus honesto loco natis adolescentibus. Accidita, cum vix mensis praeteriisset unus; ut Ecclesia Gallica, quae publica Argentorati tunc erat, ministro destitueretur Petitum itaque a Boquino est: ut partes docendi in ea Ecclesia, cuius pars erat, susciperet. Quod etsi primo constanter variis adductis rationibus, recusaret: tandem tamen amicorum hortatu, interquos et Ioann. Sturm. ea conditione id ofncium suscepit: ut de alio ministro accersendo quamprimum cogitaretur. Obivit igitur mensibus quatuor istud munus magna cum molestia, et difficultate, ob quorundam improbitatem ac perfidiam: donec Petrus Alexander a Senatu, consensu Ecclesiae, ordinarius minister fuit suffcctus.

Argentorato Haidelbergam sub annum mille simum, quingentesimum, quinqu, agesimum septimum, venit; vocatus ab Othono Henrico ele ctore, reformationem Ecclesiarum aggrediente: ibique sacrarum literarum explicationem, professor publicus designatus suscepit, variaque ut fit in murationum initiis, certamina sustinuit, atque molestias devoravit: quemadmodum ipse in libello de causis diuturnitatis controversiae de Cena Domini, recenset. Inter alia, quibus interfuit colloquia, estet Maulbrunnense: quod controversiae potissimum Eucharisticaeet de Ubiquitate, ut vocant, componendae causa, anno sexage simoquarto, saeculi decimi quinti, inter Theologos Friderici 3. Electoris Palatini, et Christophori ducis Wurtenbergici Maulbrunnae fuit institutum. Ad id enim et Boquinus cum Michaele Dillero, Casparo Oleutano, Petro Dathene et Zacharia Ursino, de voluntate Electoris profectus; suas partes, ut Acta publicata ostendunt, defendit. Sed quid tumeo colloquio, tum aliis, effectum fuerit: eventus hodie docet. Tantum enim abest, ut controversiae ista ratione componantur, utsaepe [Gap desc: Greek words] et [Gap desc: Greek word] quadam dominante, maiores inde exoriantur.

Egit autem et docuit Haidelbergensi in Academia, Boquinus annos circiter viginti, sub Othone et Fridericotertio Palatinis Electoribus Postea vivis exempto pio Principe Friderico 3. Electore, anno Christi millesimo, quingentesimo, septuagesimo sexto, ipse etiam cum aliis Theologis ac Professoribus, Heterodoxorum quorundam dogma improbantibus loco cessit. Exinde Lausannam vocatus sacro publice docendi munere functus est, donec ipse vita defunctus: quod ei singulari plane et cito mortis genere contigit. Cum enim sacra die quadam, anno mille simo, quingentesimo, octogesimo

secundo, mane eta prandio [Gap desc: Greek word] contionatus esset: vesperi alterius contioni interfuisset: cenam hilariter sumpsisset: caque finita deambulatiunculase recreasset: domum reversus, dum familiarem quendam aegrotantem consolatur, subito deficere viribus cepit. Nec plura effatus, quam: Domine, suscipe spiritum meum: et ad servum accutrentem, Ora: placide exspiravit. Hoc vereest mortem non videre cum venit Momento pius exitus et victoria laeta. Fuit hic Boquinus unus de primis. qui in Palatinatu, Ecclesiae, qua explicando, qua defendendo orthodoxae fider capita, operam praeclaram navarunt. In libello illo, de controversiae sacramentariae diuturnitate, scribit: sententiam de Cena Dominica primum se ex lectione Brentianae Exegesis in Ioannem didicisse: quod ipsum et Marbarchio Argentorati, etipsimet Brentio, audiente Iacobo Andrea, Maulbrunnae est coram confessus: eandemque putavit esse, omnium, qui ita appellari volunt, Lutheranorum. Sed cum aliter eos statuere intellexisset: veritate cogente, sententiam mutavit, non de mysterio ipso, aut de verbis Christi, sed de Lutheranis: quos aliter sentire deprehendit, quam ipse crediderat. Numquam enim in animum inducere poterat suum: talem illos statuere corporis Christi praesentiam in pane: per quam fiat, uta dignis iuxta et indignis sumatur edaturque, idque ore corporis. Prorsus etiam ipsi fuit inauditum: Christum ad carnis suae vivisicae participationem non flagitare fidem: cum eam nominatim in Baptismo requirat: et Apostolus omnibus ad Cenam accessuris sui imperet probationem: qua in voce comprehendi fidem, sicut et paenitentiam, nemo sanus dubitet Caetetoquin de Augustana Confessione, ut nominatur, palam est professus se eam amplecti: modo sine corruptelis intelligatur.

Seripta in Ecclesiae piaeque posteritatis usum a Boquino haec sunt relicta: Defensio ad calumnias doctoris cuiasdam Avii in Evangelii professores.

Examen libri, quem D. Tilemannus Heshusisus inscripsit: de praesentia corporis Christi in Cena Domini:
Theses de Cena Domini.
Exegesis divinae communic ationis.
Adsertio veteris ac veri Christianismi adversus novum et fictum Iesuitismum, seu societatem Iesu.
Brevis notatio praecipuarum causarum diuturnit atis controversiae de Cena Domini.
Canones, quibus defenditur [Gap desc: Greek word] in verbis Christi: Hoc est corpus meum: et controversiae de Cena Domini atque similium diiudicandae certissima ratio demonstratur.
Adsertio ritus frangendi, et in manus sumendi panis Eucharistici.

Ex lib. Boquini de causis diuturnae controversiae de Cena Domini; et Chronol. Bucholceri.

HIERONYMUS ZANCHIUS

ALZanum Italiae in valle Seriana oppidum Zanchii huius fuit patria: ubi claro genere natus est sub annum Christi mille simum, quingentesimum, decimum sextum, die Februarii secundo: cum in templis caneretur: Lumen ad revelationem gentium: post quem statim annum lux ipsa Gentium lucem Evangelii [Note: Zanch. ipse in praefat. orat. de scholis aperiendis ad Christoph Ehem.] denuo e tenebris elucere, et per totum porro terrarum orbem splendescere iussit. Parens ipsi fuit Franciscus, legum, ut vocant, Licentiatus, et postea actor causarum. Cum enim is annos viginti circiter natus, operam iurisprudentiae daret, audita inorte patris huius avi, studia abrumpere, domum reverti, uxorem ducere, etfamiliae curam, cum sorores ei haud paucae essent, suscipere est coactus. Hic relicta [Note: Venetiis puto.] urbe cum familia tota Alzanum, ad quartum inde distans lapidem, se contulerat: quod rebus suis consultius fore iudicaret. Eo itaque in oppido praeter hunc Hieronymum suscepit aliquot etiam alios liberos, ex Barbara, sorore Marci Antonii Mutii, quem Marlottum vocarunt, viri honorati et nobilis. Obiit parensibi ex peste anno Christi mille simo, quingentesimo, vicesimo octavo, cum Zanchius ageret annum circiter duodecimum, non domi paternae; sed in schola, ubi in literis humanioribus erudiebatur. Annum ingressus decimum quintum, orbatusqueiam utroque parente, cum vidisset in sodalitio Canonicorum, quos Regulares vocant, vitam agere non solum avunculum suum Eugenium Mutium; verum etiam cognatos suos Basilium, Chrysostomum et Dionysium Zanchios, germanos fratres: essetque persuasus eo in sodalitio dectos multos inveniri; et artibus moribusque bonis adolescentes institui, accedente inprimis hortatu Basilii, qui Bergomi tunc agebat: voluit, homo eruditae doctrinae avidissimus, in familiam illorum cooptari. Vixit eo in collegto annis fere undeviginti, professione Canonicus Laterensis Regularis: studio vero Aristotelis, linguarum ac scholasticae Theologiae sectator: a prima adolescentia familiarissimus, annis ferme sedecim illustris comitis Celsi martinengi. Qui ante Zanchium, cum Mediolant structas sibi insidias sensisset, propter Evangelium, Italia valere iussa, concessit ad Rhetos; ac non multo post Genevam: ubi primus pastorem Ecclesiae Italicae aliquot annis egit: tandemque in Domino beate obdormivit: cum I. Calvino curam gregis in agone commendasset, sub annum Christi mille simum, quingentesimum, quinquagesimum octavum. Sed ad Zanchium nostrum redeundum est.

Hocitaque commilitone Martinengo, cum Petrum Martyrem, Lucae Hetruriae oppido, Epistolam ad Romanos publice interpretantem, et Psalmosprivatim explicantem suis Canonicis, audiret: cepit animum ad studium sacrarum literarum adicere: deinde etiam

ad longe meliorem, ipsis Scholasticis libris atque doctoribus, Patrum, et inprimis Augustini, ac demum superioris etiam saeculi doctissimorum quorumque interpretum lectionem. Et annis quidem aliquot Evangelium Christi, quam potuit, purissime annuntiavit: sed cum Martyr Italia excessisset; nec tuto piis eius discipulis ibi viviere, multo minus libere docere, integrum esset: duodeviginti illorum intra unius anni decursum, praeceptorem suum sublecuti sunt: quos inter et hic Zanchius.

E captivitate ergo Babylonica, ut ipseloquisolet, cum in liberas regni Christi Ecclesias se contulisset, anno Christi millesimo, quingentesimo et quinquagesimo; ut libera bonaque conscientia Christo servire in terra aliena posset: primum ad Rhetos devenit: ubi menses octo et amplius substitit. Deinde Genevensem accessit Ecclesiam: ubicum menses circiter novem exegisset, opera Petri Martyris in Angliam fuit evocatus: ut sacras ibi literas profiteretur. Sed in ipso itinere Argentor atenses eum detinuerunt. Cum enim anno quinquagesimo tertio, in demortui Casparis Hedionis locum Theologus, qui in schola sacras literas doceret, esset sufficiendus: ab amplissimo illius Rei publ. magistratu et scholarchis decretum est; Italum quendam, Martyri non absimiliem, vocandum. Itrum ergo primum est a Caelio Secundo Curione, cui ea cura ab Argentoratensibus demandata, ad comitem illum Martinengum: et, cum hic Ecclesiam Genevae plantatam destituere nollet ad istum Zanchium: quem deinde Argentoratum ipsi etiam Scholarchae, missis benevolentiae plenis literis, invitarunt. Venit itaque Argentoratum, ubi Gallicana tunc florebat Ecclesia, anno quinquagesimo tertio: vixitque, et docuit ibi undecim ferme annis sacras literas et extra ordinem etiam aliquando Aristotelem: sed non sine certaminibus, mortuo illo totius Reip. ornamento ac scholae parente Iacobo Sturmio; veteribusque patribus paulatim deficientibus. Postea enim postulatum a Zanchio fuit: ut si in schola ea docere vellet, August anaeconfessioni subscriberet: subscripsit cum hac exceptione: modo orthodoxe intelligatur. Tribus etiam capitibus de Cena Domini, cuius potissimum causa subscriptio petebatur, sententiam suam explicavit. 1. verum Christi corpus, pro nobis traditum, et verum eius sanguinem, in peccatorum nostrorum remissionem effusum, in Cena vere manducari et bibi,2. Verum id non ore et dentibus corporis, sed ureafide.3.ideoque a solis fidelibus; qua in explicatione Scholarchae, ut et nobilis Petrus Sturmius et Iacobus Meierus, piissimi senes, acquieverunt. Ita cum biennium Zanchii ac doctrinae eius periculum fecissent: et rationem, quam servabat tumin docendo, tum in disputando, probassent: in Thomanum consilium cooptatus fuit: ibique ab initio anni quinquagesimiquinti, ad finem usque fere anni sexagesimi tertii Canonicus vixit, gratus bonis, litium fugitans, concordiae amans. Deinde motae

sunt ab illius Rei publ. Theologis et Professoribus controversiae variae, et accusationes contra ipsum institutae, super articulo de Cena Domini: de Christi corporis Ubiquit ate: de imaginibus in tem plis et sacellis: de ultimo Antichristo et sine saeculi, de praedestinatione: de ipsasanctorum in fide persever antia. Exortoigitur dissidio cuinon minimam praebuit occasionem Heshusii de Cena Domini libellus, Argentorati sub nomine Magdeburgi recusus; id unum actum fuit: ut vel sponte discederet; vel a Scholarchis dimitteretur. Etsi igitur multa utrinque tentata fuerunt remedia; primum in consilio Thomano; deinde causa ad Tredecim-viros delata, ipseque Zanchius ad amicum colloquium cum ad versariis se obtulit: ad Ecclesias etiam alias per Germaniam et Academias profectus illarum iudicia exquisivit: et testimonia scripta attulit; quae et edita sunt: tamen res componi non potuit, donec Senatus Argentoratensis aliunde, partim Theologos, partim legum et rerum peritos viros, Tubinga, Biponte, Basilea, [Note: Anno Christi 1563. mense Februario.] accersivit. Hiut arbitri utramque partem audiverunt: tandemque articulos quosdam conscripserunt: quibus ut subscriberent omnes petitum. Hic quamquam Zanchius cunctaretur, et praetenderet propter duas potissimum causas; nempe piorum offensionem, eterrantium in errore confirmationem subseribere non posse: persuasustamen concordiae causa, cum sine praeiudicio doctrinae suas id factum iri intelligeret, his verbis, ut sibi caveret, subscripsit: Hanc do ctrinae formulam, ut piam agnosco; ita etiamrecipio; et subscripsit quidem aliorum calliditatem sua simplicitate mensus. Sed ne sic quidem bene coiit gratia; cum statim post adversarii de victoria iactitare, triumphare, et laureatas in Saxoniam, etque alias regiones literas missitare. Commodum ergo accidit, ut cum nova tentaretur compositio, ab Ecclesia Clavennesi, quae in foribus est Italiae sub ditione Rhetorum, nuneius veniret: qui Zanchio significavit; eum ab Ecclesia illa pastorem electum, ac demortuo Augustino Mainardo suffectum. Itaque, cum spes pacis perexigua ostenderetur; Zanchius cum Senatus adsensu, resignato Scholarchis Canonicatu, Argentorato discedit, sub finem Novembris, anni sexagesimi tertii, cum fido non tam famulo, quam amico et fratre, Friderico Sylburgio, iuvene apprime docto. Fuerat qui dem, pendente adhuc lite illa, Tigurum in locum Petri Martyris, vocatus Zanchius: sed ne veritatem et bonam eausam prodere videretur; Ioanne Sturmio auctore, manere ipsi ad exitum usque causae visum est. Expetivit etiam Zanchium Genevensis Italica Ecclesia, item Lugdunensis: patuit etiam locus apud Haidelbergenses et Marpurgenses; invitatus denique; fuit et Lausannam ad professionem. Sed deserere stationem suam tunc non potuit, etiam per magistratum.

Clavennam cum pervenisset; non ita multo post quam contionaricepisset; quod factum initio Ianuarii anni sexagesimi quarti:

gravis pestilentia oppidum in vasit: adeo quidem: ut, intra menses septem, mille et ducentos circiterhomines sustulerit. Fecit tamen Zanchius cum collega officium; quamdiu et locus fuit, ubiconvenirent; et qui audirent, non defuerunt. Post dilapsis civibus pleris que, in sublimen montem, haudprocul oppido, cum familiaad tempus secessit: ibique lectione, meditatione, et precibus, menses tres cum dimidio, traduxit. Postea ubi lues desaeviisset: in ordinaria functione perrexit: egitque in Ecclesia illa annis ferme quatuor; fructuose quidem, sed non absque eruce.

Clavenna et ex Rhetia ab incomparabiliillo principe Friderico 3.Electore Palatino in inclitam Haideloergensem Academiam accersitus, perhumaniterque exceptus, anno sexagesimo octavo, mense Februario, Zachariae Ursino in professione locorum communium successit: ubi orationem habuit de conservando in Ecllesia puro puto verbo Dei. Eodem anno, sic ferentibus Academiaelegibus ipsi insignia Doctoratus, utvocant, Theologici, praesente ipso Electore Fiderico 3. eiusque filio Casimiro, Petrus Boquinus contulit. Iniunxita. illi, postquam ex Rhetia in Palatinatum venisset, princeps ille doctrinae Propheticae et Apostolicae propagandae studiosissimus: ut veram de Deo, tribus in Deitate personis doctrinam scripto explicaret et confirmaret: atque adversarorum, quitum maxime in Polonia et Transylvania Deitatem Christi ac Sp. S. oppugnabant, sententiam refutaret, etargumenta refelleret. Conscripsit itaque tum in otio literario Volumina non minus eruditionis. quam pietatis plena, de Dei natura, et de tribus ELOHIM, aeterno Patre, Filio et Sp. S. uno eodemque Iehova. In his orthodoxa de magno illo mysterio doctrina ita explicatur et confirmatur: ut non sine causa omnem abster sisse pudorem illi videri possint: qui plenis buccis et libris ad populum Christianum debiaternat: Calvinismum (itan. salutant doctrinam orthodoxam) esse aditum ad Arianismum et Atheismum. Affirmat ipse Laelium Socinum et alios illius Servetinae haereseos complices saepe diversis tentasse rationibus, eodem erroreet simul exitio secum involvere. Sed cum vidissent non solum alienissimum ab ea balsphemia: verum etiam veraesententiae haud frigidum defensorem: amicitiae renuntiatum utrinque esse, pro quo facto immortales Domino nostro Iesu Christo egit gratias. Docuit Heidelb. sacras literas annos decem: donec mortuo Friderico 3. Electore, Neostadium venit, illustrissimi et fortissimi Principis Ioannis Casimiri, Comitis Palatini: ubi in scholare cens instituta annos septem et quia excurrit, sacra docendo consumpsit: quamquam statim post obitum Friderici 3. ad Academiam Lugdunensem, in Batavis haud ita pridem apertam, invitatus fuit, anno septuagesimo octavo: sicut sub ann. octogesimum Antverpienses vocarunt. Sed cum schola Neapolitan Nemetum opera eius carere non posset: Princeps manere cum voluit: cui et suam Zanchius voluntatem aggregavit.

Ludovico Electore Palationomortuo, et schola Neostadio Haidelbergam reversa, Zanchius, propter iam ingravescentem aetatem, a Casimiro principe munificentissimo, Electoralis Palatinatus tunc Administratore, rude est donatus. Itaque cum Neostadio Haidelbergam, salutandorum amicorum causa venisset, ad Christum ibidem migrat, annoa natali illius, millesimo, quingentesimo, et nonagesimo, aetatis suae septuagesimo quinto, die decimo nono Novemb. hora sexta matutina ad D. Petri in sacello Academiae tumulatus, cum monumento parieti adscripto eiusmodi: HIERONYMI HIC SUNT CONDITA OSSA ZANCHII ITALI, EXULANTIS CHRISTI AMORE A PATRIA. QUI THEOLOGUS. QUANTUS FVERIT ET PHILOSOPHUS, TESTANTUR HOC, LIBRI EDITI AB EO PLURIMI: TESTANTUR HOC, QUOS VOCE DOCVIT IN SCHOLIS: QUIQUE AUDIERE EUM DOCENTEM ECCLESIAS. NUNC ERGO QUAMVIS HINC MIGRARIT SPIRITV: CLARO TAMEN NOBIS REMANSIT NOMINE. Decessit A. M. D. XC. die 19. Novemb.

Vir hic fuit in antiquorum Patrum et Philosophorum scriptis versatissimus: modestiae singularis: pacis Ecclesiarum studiosissimus: in senecta, quae numquam sola venit, fato Isaaci obnoxius. Ioanni Sturmio in controversia Ubiquitaria strenue adstitit: cumque eo, ut et cum aliis magnis viris, amicitiam in omni vita sancte coluit.

Quemadmodum autem docendo, ita et scribendo multa, in re praesertim Theologica, optime de Ecclesia Christiana meritus est. Edidit enim: Miscellanea Theologica, in quibus devariis agitur controversiis, tum de Augustanae confessionis explicatione: De tribus Elohim, aeterno Patre, Filio, et Spiritu sancto, uno eodemque Iehova libros XIII. in duas partes distinctos: quarum prioriorthodoxa doctrina de hoc mysterio explicatur: posteriore sophismata adversariorum refutantur.

De natura Dei, seu divinis attributis.
De operibus Dei intra spatium sex dierum creatis.
De incarnatione Filii Dei libros II. in quibus dogma de omnipraesetia, seu reali communicatione divinarum proprietatum in humana natura accurate excutitur.
De sacra scriptura tractatum integrum: in quo controversiae huius argumenti explicantur.
Commentarios in Oseam Prophetam: in Epistolas Pauli ad Ephesios, Philippenses, Colossenses, Thessalonicenses.
Compendium praecipuorum capitum doctrinae Christianae.
De religione Christiana fidem.

Responsionem ad cuiusdam Ariani libellum; evi titulus: Antithesis doctrinae Christi et Antichristi de uno vero Deo.

Responsionem ad partem prodromi Wilhelmi Holderi de visionibus, quibus post adscensionem Stephano et Paulo corporesuo apparuit Christus.

Prolegomena in Physicen impressa cum Aristotelis libris Graecis [Gap desc: Greek words] .

Post obitum eius ab Heredibus foras datae sunt et epistolae eius atque orationes.

Collecta haec sunt ex epistolis ipsius Zanchii, aliisque eius scriptis: item Sturmii Antipappis, ac Bibliothecis.

ANTONIUS SADEEL.

ANtonius Sadeel natus est Chabotis domo materna, et Matisconensis agri castello: quod in confinio Galliae et Sabaudiae situm; atque itinere tridui Geneva distat: et natus Francisco illo magno Galliis imperitante.

Pater ei fuit Guido Sadeel: cuius encomia non huius loci. Is quadrimo vix Sadeele vita excessit. Mater Cl. Chabota C.F. quae cum filiorum haberet par eximium: natu maiorem bellicae rei; minorem huncliterariae destinavit. Itaque in externa armafrater; hic Lutetiam studiorum causa missus. Clarum id genus, illustrique et antiqua Chandaeorum gente ortum: de qua Gallicis in historiis mentio crebra. Et ob Chandaeanam ditionem de eorum ordine ipse, qui Barones nominantur.

Educatorem habuit Matthiam Granianum: a quo semina divinae religionis prima accepit. Tholosam inde: venit: et cum meliore iuris studiosorum parte agens, veri notitiam paulatim adeptus est eoque ex tempore coepit Pontificiis inquinamentis abstinere. Tum Genevam contulit sese; ubi animum magis magilque instruxit veris bonis: et Calvini benevolentiam facile quaesiit, facile Bezae.

Hinc ad suos revocatus propter obitum patrui Chaudaei, cum super hereditate ampla nonnihillitis moveretur, Lutetiam est missus hac causa.

Hic pii coetus coepti haberi, Iohannis Riparii Andegavensis, mystae et mox martyris magni ductu; eumque in numerum Sadeel, quod quidem percupierat, allectus est atque indoles in eo magna iam tum, et incredibilis sacrarum literarum amor effulsit. Auctapostea Ecclesia Parisiensis, pastorem a Genevensibus desideravit. Eo Collongius pietate et sapientia vir insignis,

Genevensium missu venit. Is postquam studiosamiuventutem convocasset, ad amplectenda Theologica studia gravi oratione cohortatis est, et plerisque persuasit. Fuitque ea res felicissimi deinde proventus toto Galliarum regno veluti semen. Dedit et fidem tunc inse Sadeel. Cumque ingenia adolefcentum domesticis exercitationibus firmari formarique placuisset: ei quidem datum hoc muneris omnium primo. Quippe Sadeel eaiuventa nulla levitatis, nulla tyrocinii signa praeferebat: et venerationem addebat ipsa aetas. Ac iam primo illo tum congressu excellentis animi et ad maxima quaeque ituri dedit indicium.

Quare haud multo post, neque mulrum viginti annos egressus, doctrina tamen ac virtute veteranus, in pastorum ipsorum ordinem, magna Ecclesiae totius approbatione, cooptatus est. Et quamquam natalibus tantis orto, variae opum ac dignitatum spes deesse non possent: hunc autem vitae cursum ingressuro, pericula, labores, exilia, et mortium denique ingens Berna, saevis potissimum illis temporibus portenderetur: non tamen ea impedivere, quo minus sesetotum Ecclesiastico muneri devoveret. Isque alter Ecclesiae Parisiensis pastor proprius fuit.

Sequentem annum clades illa Parisiensis nobilitavit, quae in via Iacobaea patrata est. Cum enim sacrae contionis et [Gap desc: Greek word] causa magna hominum multitudo per noctem convenisset: prodita domus: et centum quinquaginta amplius in carceres abrepti sunt: Pastores mira Dei providentia discrimine tanto elapsi. Hic monachi multa ad populum sycophantari: neque affuisse nostros alio fine: quam ut laute et genialiter epulati mox promiscue, luminibus exstinctis, scortarentur: aliaque plebi concitandae impudentissime effutire. Carolum Lotharingum Cardinalem constat talia pleraque insusurrasse etiam Regi. Et quamquam his calummis sedula iudicium inquisitione convictis: tamen huic malo etiam ita mederi visum, uti sese per epistolam apud regem pii purgarent: et iure secum agi, non ex vanis vulgi sermonibus, precarentur. Visum item conventus defensionem libello complecti, quo tumultuantis etiam plebis animi flecterentur Id quoque Sadeeli datum munus. Hinc igitur de veteri piorum conditione graviter ex prisca historia disseruit: convenisse plerumque illos noctu et clam, cum publicos coetus saevi mores et infensa tempora non tolerarent Neque aut minas populares aut adicta impia principum obstitisse grandioribus animis Christianorum. Iisdem probris iisdem que calumniis petita tum Ecclesiae cunabula apud gentes. Fierihaec cuncta veteri more, et exemplo. At miseram et atrocem divinisque poenis obnoxiam crudelitatem fore, si quis falsis criminationibus prave accensus vexatae Religionis flaegitio manus animumque foedaret. Provide agendum consultandumque inretanta. Primum Sadeelis scriptum id fuit: quod neque magno quodam fructu caruit.

Sequentis anni initio Sadeel gravissimo periculo vitae correptus et statim exemptus est. Venit multa nocte in aedes Sadeelis apparitorum magna manus, Parisiensem quendam inibi agentem petens in vincula. Hi magnam scrutari partem domus: mox eadem licentia in cubiculum Sadeelis irrumpere: schedisque et libellis deprehensis haereticos clamitare, quiritari. postremo raperc Sadeelem in culstodiam. Postera die cum Ecclesiae moderatores ea causa convenissent, Sadeeli repente quaesita est liberatio. Idque caelesti consilio mire factum, Regius procurator, post id tempus ad piorum partes transgressus, agnovit Quaesitor criminum quoque Bertramus hoc ipsum deinde confessus, miratusque. Res quemadmodum acciderit, exsequemur paucis. Propter varias iudicum occupationes, et procuratore ad convivium nuptiale evocato, etsi suspiciones non deessent, leviter ea die Sadeel auditus est. Erat tum Lutetiae Antonius Burbonius rex Navarrorum; cui in Sadeelem proprius amor, solito sacris in contionibus audire dicentem. Is Sadeelis casu cognito, sibi a iudicibus reddi eum, missis proprie gravibus viris, postulavit; e numero suorum esse testando. Cunctari eos aut recusare relatum est. Posthabitis epulis Rex (inclinabat enim dies, et cibiiam instructi) tendit in carcerem; tradique sibi Sadeelem coram flagitat. Ac professus vim facere iuri publico, sibi non moris: sed neque esse rem novi exempli, restitui volentibus principibus homines suos, si in vincula compacti essent. Neque istum coedis aut latrocinii, et iniuriae cuiusquam esse delatum. His dictis, sequi captivum sese iubet, abducitque. Tenebatur carcere eodem ministrare Sadeeli solitus adolescens spei summae, sacrisque literis doctus apprime: cui Iohanni Morello nomen fuit. Is non admonito Rege omissus, ac cum primoribus Sorbonistarum saepe congressus, post diuturnam duramque custodiam morte tandem affectus est. De eo in historiis Martyrum plenior sermo. Sadeel postridie quam servatus est, laudes gratesque Deo publice egit coram Rege: et centesimum, vicesimum quartum psalmum explicavit. Tum abesse Lutetia subinde illum. potius visum: Et quoties sic expediit, operam finitimis Ecclesiis prosperam dedit. Etiam Aureliani egit plusculos menses, et cum inagno civium et studiosorum profectu, parique valetudinis propriae labe noctes dicendo continuavit. Rediit deinde Lutetiam et numero Ecclesiarum augescente pastores presbyterique regionum eam in urbem convocati: Religionisque professio omnium assensu conscri pta; quam in manus venire Regis cum necessitas submovendarum calumniarum plane deposceret, praefatus Sadeel per Epistolam, quae publice exstat etiamnum: eaque Regi ab Gasparo Collignio Regni Admirallio exhibita. Prima illa Ecclesiarum Gallicarum synodus fuit: et per eos ipsos habita dies, cum de earum exitio agitabatur: atque eisynodo praefuit noster.

Henrici fine mox [Note: Ann. 1559. d.10.Iulii.] secuto, festinari Navarreni Regis adventum e Repub. Ecclesiaeque pariter existimatum; utpote ad quem, adulto nec dum Rege, praefectura totius Regni, ex moribus Gallicanis, pertineret.

Eam curam Sadeelicommendavere Symmystae: tum quia acceptus ipsi Regi, tum propter experientiam eius, et consilium in his talibus. Firmatus aliquantum ab eo Navarrenus publicis sermonibus privatisque, et Lutetiam haut multo post pervenit. At Guisiis Reginaque trahentibus ad se regimen rerum, magna piorum, qui Lutetiae tum reperti, clades orta, et ad poenam vinculaque omnium ordinum homines rapti. Non tamen haec Sadeelem ab instituto dimoverunt. Quin erigere parum firmos, solari alios et docere mos assiduus: donec periculis auctis immensum, Macardo, qui non item notus in vulgum credidit Ecclesia curam sui. Et consilio paruit Sadeel, seque et industriam suam transtulit in alias Regni partes, ubi haut minori diligentia et labore propagata ab eo fides Christi.

Sequenti anno cum Lutetiae Parisiorum paulo remissius ageretur, non potuit Sadeel suo in eam Ecclesiam amori temperare: quin eo reverteretur. Et cum per id tempus administrationem regni prave sumptam Principes Regiae stirpis ferre non possent; inolescerentque dissidia inter utrosque et metus deteriorum; Sadeel quae ex historiis Gallicanis super eius Regni moribus atque institutis didicerat, eleganti libello complexus est. Ioannes Tilletius curiae Parisiensis scriba primarius adversus Sadeelem scribere, et nefariam causam tueri palam ausus. At emersit confestim Sadeelis erudita praescriptio; quae malignitati hominis et falsiloquentiae finem fecit. Haec in speciem minutiora promptum, et negotiis pluribus parem Sadeelis animum prodebant.

Sub idem tempus cum ordines cogerentur, Sadeel de Ecclesiarum sententia ad Gasparum Collignium profectus est: et hortatu consilioque virum sui amantem confirmavit. Guisiis mox turbantibus, et eventum concilii orthodoxis prosperum non ferentibus, admissa in bonos multa saeva, donec [Note: (1560.d 5.Decemb. Colloquium Possiacenum in Galliae mense Septemb.] Francisci iunioris repentino exitu subventum est.

Tum exempti vinculis nostri et conventui Possiaceno dictus dies. Verum Sadeeltot curis tot laboribus, et quartana insuper febri attritus, ex Ecclesiae et medicorum desiderio ad populares suos migrat. Nec sese tamen in otium dat; sed tum ipsis, tum etiam Lugdunensibus, qui ad Matisconensium siti fines, salutarem operam impertit. Tunc quoque prodiit contra novos turbones scriptum eius: qui sanctioris doctrinae parum gnari, temere et [Gap desc: Greek word] e Pseudocleri coenobiis erumpebant, perque varias regni plagas vagi leves hominum animos distrahebant.

Coercitus item ab Sadeele Villiganno: qui stabiliendae apud Barbaros Religioni in Americanam oram ante missus cum impie et ferociter inibi multa patrasset: mox in Galliam cum inanium consiliorum mole reversus, Calvinum, Bezam, aliosque Semones eius aevi lacessere non dubitavit: et ex eo deindefastu in [Gap desc: Greek word] prolapsus est. Atque illum nescio quid responsionis oblocutum, gravi et facunda oratione Sadeel excepit, perennique silentio et pudore multavit.

Deinde cum bello aperto Guisii principesque alii coniurationis Condaeum Aureliam compulissent, eo accitus etiam Sadeel Synodi causa est. Igitur Palano suo, agri Belloiacensisarce, profectus, Aureliam concessit, Synodoque praesedit. Ibi cum primis eorum opinio discussa confutataque: qui disciplinam pariter doctrinamque democratico, vel potius Ochlocratico more quodam ex populi suffragiis regi administrarique volebant.

Fine anni Sadeelem gravissimo dolore perculit obitus cari fratris. Is Christianae nobilitatis grande exemplar, et egregiis artibus cunctis tum conspicuus in Druydum pugna occubuit. Neque tamen aut hereditas amplafratris, aut saevities Regiorum placitorum Sadeelem avocavere, quin Ecclesiae Parisiensis et multarum circumiacentium cura fungeretur.

Porro cum aliis in provinciis recrudescere illud, quod memoravimus super Ecclesiastica [Gap desc: Greek word] dissidium intelligeret: censuit de re tota sibi ampliter esse disserendum. Atque habita Synodus rursum, cui et praefuit: tanta felicitate ususdicendi et docendi; ut schismatis eius princeps, vir alioqui eruditionis haut spernendae, in orthodoxorum partes sese contulerit, ac mutatam sententiam edito libello professus sit.

Tandem ingruentibus subinde novis turbis Ecclesiae Parisiensis tuto administrandaespes erepta: et piorum hortatui consilioque cessit Sadeel, publice notum sese nimis expertus. Neque exhinc repeti Ecclesiam unice amatam, unice amantem, res sivere. Igitur ad provincias patriae suae confines, Lugdunenses Burgundasque peroptatus accessit: sicque vixit domi suae; ut his etiam auctoritate, consilio, et frequentibus [Gap desc: Greek word] valde conferret. Solitus et Synodos iis locis moderari: earumque nomine ad Repellanam, Nemausensem, et Montalbanensem Synodos venit, muniaqueve Ecclesiastica propriis negotiis sibi potiora reapse etiam tunc testatus est: Sed hinc quoque piorum exilia, et Gallicae carnificinae, et bellorum Ecclesiam disicientium necessitates Sadeelem expulere. Tum plerique nobilium ei infensi: quorum mores refugiebat: malam nobilit at em illam putans, quae sese per superbiam foedaque alia

apud Deum reddit ignobilem. Et cum insidiis appeteretur, saepe non incertis: suose castello continere haut raro est coactus.

Tan dem Lausannam, celebre Bernatum oppidum unius modo diei itinere Geneva disiunctum, concessit, eaque in schola ecclesiastae partes implevit. Hinc Genevam quoque tandem; ubi ordinario pastoris munere per annos plures functus. Neefacile dictu, quanto ecclesiae illi usui interim quantoque fuerit ornamento. Remittentibus aliquantum Gallicis turbis, etsi haut diu duratura istaec Alcedonia pro sua prudentia suspicaretur, et suorum odia sciret; tamen pristinos ad labores sese referre, et patriis Ecclesiis instaurandis operam dare ausus, nec non Lugdunensibus et Burgundis. Et quamquam obstantibus minis impiorum, iactis iam tum secutae coniurationis fundamentis; labor tamen ei non vanus.

Paucis post annis Sadeel Henrici IV. cui nomen tum Navarreno, literis compluribus accitus, anxius licet, et aulicae vitae fugitans: Genevensium tamen symmystarum consilium secutus, quo Ecclesiae res vocabant, iter suscepit. Igitur toto triennio perque primos ac crudos coniuratorum furores Principi magno affuit, amanti pariter et colenti, Quippe non tantum public e docentem audire, Princeps solitus: sed et in arcaniore quoque secessu consilia eius de summa Rei publ sciscitari. Neque in adulationem, aut arrogantiam Sadeel lapsus; sed commistalibertate modestiaque destrictum Principem tot aerumnis, non desiit saluberrimis sanctissimisque praeceptis solidare. Simul fructuosa aulae opera eius et Ecclesiis Aquit anis; quarum in regionibus saepenumero cum Rege versabatur.

Prodiit per eos dies profitendae [Gap desc: Greek word] formula quaedam, monachorum Burdegalensium arte conscripta: qui trepidos luctaque et et temporum immanitate nutantes impio iureiurando adigebant, multorumque constantiam dolis expugnabant. Hoc periculo monitus Sadeel monasticam insolentiam gravi responsione compeseiti lapsos increpat: ceteris solatia idonea subministart. Incidit et Curtraciana pugna in id temporis: quam silentio exolescere aeternitas sinet numquam. Affuit Sadeel, subque prima exercitus fronte astans vota sanctissima nuncupavit: securaque alacritate omnium incredibili, partaque mox victoria laudes gratesque Deo pronuntiavit more solenm. Sed cum diutius agere illum inter arma declinans in dies valetudo non pateretur: ab Rege quidem illubente maestoque missionem impetravit: ac per medios hostium agros, multaque vitae discrimina, revisit urbem Genevensem, ubi, uxor liberique dudum erant.

profectus est. Neque Academiae tantum omnes, Ecclesiaeque: sed ipsi etiam Proceres Imperiinovis propriisque honoribus excepere: inprimis quidem Sadeel Casimiro Palatino et Landgra vio Hassiae sempiternae memoriae principibus summe dilectus. Etex filiis eius Daniel, patre tanto digna soboles, Heidelbergae cum cetera Electoris nobilitate eductatus est, institutusque.

Hac legatione desunctus ad suos rediit, quo * anno civitas Genevensis armis Allobrogicis et Hispanicis peti coepit. Et quamquam propter privatas publicasque calamitates aeger animi: tamen in portu isto, haut quidem sat tranquillo, reliquum vitae tempus exegit-

Nec vero tantum sacro docendi munere functus est: sed Senatu quoque super publicis negotiis consulenti respondit, et, si durius quid ingrueret, totius populi animos confir mavit. Quin euntes in proelium copias saepissime comitatus, visuque pariter et auditu venerabilis, paucioribus contra hostium multa milia congressuris, piam atque efficacem fortitudinem submisit: et victoriis impertrandis, et gratiis publice mox agendis, et, quoties expediret, solandis omnium mulcendisque pectoribus communicationem prodens divinitatis. Stylo denique, consilio, et publicis laboribus rem Genevensium communem iuvare non destitit: donec exitu praematuro Rei public. illum orbique Christiano subduxit ira caelestis.

Quippe inter haec, pleuritidis quidem, ut vulgi fuit opinio, verius autem [Gap desc: Greek word] dolore concuti occoepit. Et quamquam medicis nihil periculi formidantibus, capitalem sibi hunc morbum fore ominatus est. Igitur plenior Deo caeloqueiam proximus oblivisci visus humana, ac ceu confecto Fidei stadio virtutisque Domini ad oscula contendere et complexus. Gravescente interim valetudine vota pro salute eius quottidie sumpta templis, et si quando spei aliquid vulgaretur, hilarior civitatis facies, visa clare. Assidebant lectulofere symmystae, Beza imprimis ac modo preces et lacrimas caelo ferebant, modo Christum [Gap desc: Greek word] certissima agonothetae suo parantem ostendebant. Pias utique voces eorum, et intimo Sadeel hausit affectu, et evidenti [Gap desc: Greek word] verbisque sanctissimis semper excepit: liberosque et uxorem tum solatus, tum veram ad firmitudinem hortatus est.

Tandem lapsae vires purumque et expiatum pectus placidissime ac velut per soporem ad superna transmissum est, anno mundi redempti millesimo, quingentesimo, nonagesimo primo, die vicesima tertia Februarit, exilii suit terreni quinquagesimo septimo. Id ubi innotuit, vastum silentium urbe

tota: senatus, schola, civitas, plebs singuli tamquam in domesti coluctu maerere: cumque ad templa populus vesperi de more convenisset, iniecta casus tanti mentione lacrimae et publici questus eruperunt. Neque compositum ad ostentationem quicquam: Sed altior animis dolor, cui longo post tempoie vix modus aut finis: postquam damni magnitudinem magis magisque intellexerunt. Corpus manibus Theologiae candidatorum octo elatum est. Ceterum funus sine pompa, sine exquistis honoribus per laudes et memoriam virtutum meritorumque eius celebre fuit. Secundus omnis sexus, omnis aetas, victi in lacrimas: liberi insuper fessi luctu, fessa uxor, miserationem addidere. Denique Sadeelis obitum sua inter adversa civitas duxit, et publicis feralium annorum calamitatibus adnumeravit. Clades vero ea Rei public. toti Christianae, quam non exigua, minime dicto opus quam et conditio illorum temporum et penuria virorum talium gravavit nimis. Nec sine causa vulnus Ecclesiae Gallicae tantum intemperanter toleravere.

Vitae septem et quinquaginta, Ecclesiastici muneris triginta sex annos explevit: et eximiam laudem illam usque servavit, quod familiarum divitum haeres, et negotiis plerumque domesticis lacessitus: tamen avocamentis talibus numquam cessit. At quoties proficisci peregre illum suffragia symmystarum, et Ecclesiarum res postularunt; nullum laborem, nulla pericula recusavit.

Corpore fuit gracili et procero, colore candido, coma subrufa, coesiis oculis, voce clara, vultu ad gravitatem comitatemque pariter facto. Valetudineparum firma, et ni diligens cura afforet, non tantos ad labores, lucubrationesque duratura. Genus dicendi lene et simplex, sine illecebris, sine fuco: nec tamen sine facundia, sine arte; ut rerum utilitas ac doctrinae cum eloquii splendore certaret, nec brevitas obscuritatem, nec prolixitas taedium faceret. Modesta item pronuntiatio, modici gestus decentesque et ad mansuetudinem informati natura. Aberat verborum amaritudo, aberat ira: plusque apud populum suavis isthaec prudensque moderatio, quam asperior multorum tristitia valebat. Neque tamen animi unquam defuit [Gap desc: Greek word] , aut orationis rigor aliquis, si quando expedire videbatur; et cum miraculo pupuli circumstantis semper auditus. Repertae [Gap desc: Greek words] supplicationum formulae multae, quibus caelestis illa et divina anima Deum quottidie ut praesentem affabatur. Eruditio in scriptis excellens et fortis; Innocenter partae opes, et usu habitae permodesto.

Et hoc ipsum quam mirum est, quod in ea generis praerogasiva, magnis validisque propinquitatibus divinorum humanorumque

notitia, publico amore, publico cultu, tentare tamen piam mentem [Gap desc: Greek word] numquam visa. Cetera vilia illi: tantum claritudo Christi in pretio: tantum sanctissimo munere isto dignitatum gloriabatur. Quam vero liberale illi, et sordibus vacuum pectus, Parisiensis, Aureliana, Lugdunensis, et reliquae quae Ecclesiae testatae: quarum in rem magnos sumptus de suo fere fecit, gratuitum docendi munus etiam obiens. Denique in moribus nulla labes, et integerrimis vitae exemplis cotumacissimos quosque ad metum et venerationem numinis flexit. Nec lepore tamen et facetiis adhorrebat: sed quibus utilis probusque sensus semper et citra ullius offensionem.

Amicis usus est, Genevae quidem, Bezapraecipue, Hotomanno Gulartio, Violetano, Reynoldo, Iacomoto, Fayo, Messore. et e Senatu nonnullis: alibi autem, Spina, Grynaeo. Tossano, Stuckio, Fontano, Bovio, Lestraeo, et qui alii fere lumina Ecllesiarum. Sed in his summe Lestrae tum ut affini, tum quod die eadem et ab iisdem in pastorum ordinem ambo adlecti.

Hoc Sadeelis quoque gloriae addendum quod numerosa proles illi, parentes utriusque et maiorum nobilitatem ore referens moribusque.

Et educatio patri curae inprimis: qua etiam causa virum pietatis et doctrinae haut vulgaris Gasparum Laurentium domi suae habuit semper. Superstites filii quinque: ex quis [Orig: queis] duo rei militaris gloriam amplexi per illa bella, ceteri optima cum parente et sororibus tribus indolis laudatissimae virginibus, in civitate Genevensi relicti: concordiae mutuae omnes et conspicuae charitatis amabili et admirabili quidem exemplo.

Coluit Sadeel etiam studia antiquitatis, et, si quando plusculum otii nactus ad Philosophorum, tum et Iuris auctorum scripta divertit: tamen ut cuncta ad honestioris vitae usum ornatumque Spartae suae referret. Studia sua cum amicis communicavit, [Gap desc: Greek word] dictitans [Gap desc: Greek words] : eamque discendi viam magno sibi cum fructu frequentatam testabatur, ac iuventuti commendabat inprimis.

Certe per tot vitae incommoda, fugas, exilia, rapinas, proscriptiones, destitutum saepe illum opelibrorum ambigat nemo: quae res eo in scriptore ingenii vigorem ac memoriam et propriam divini numinis vim manifesto convincit. Tum quanta politicarum et Ecclesiasticarum rerum experientia, quantoque usu praestaret; exercitatissimum vitae iter et per continuos remporum motus administrataingentium negotio tum moles arguit.

Novae et arrogantis sectae, quam Iesuitarum appellant, novos et exitiabiles tricas cum videret; Aristotelicae disciplinae praecepta avide arripuit: Sicque artem egregiam penetravit atque

ex umbris et Scholis in ufum praximque revocavit: ut eorum hominum laqueos omnes acute et subtiliter excusserit, dissolveritque. Quare quod praecipua et obscuriora Religionis capita, tam industrie, tam utliliter Sadeel enucleavit: quod tanta arte disseruit: quod caelestis doctrinae nitidum iubar ab affectata saeculi no cte vindicavit: id vero talium Sophistarum procacitati et impudentiae posteritas ferat acceptum.

Delectabatur et carminibus aliquando pangendis Latinis Gallicisque; non, ut plerique poetarum nostri aevi, ad luxum et licentiam; sed quo animum magis ad divina accenderet Pia in his vota tantum, hymnique et ad solidam constantiam incitamenta et inanium docti contemptus. Atque eius ingenii hac quoque in parte selicitatem talia quaedam in lucem missa testantur.

Denique Sadeel vere Sadeel, satus velut ipsius Dei manu ager exculrusque: ut et radiis tepidus moxveri Solis, et divini Spiritus aura purgatus, et caelesti rore irriguus, et robore, virtutis denso septus, multiplices continuosque proventus in quo, ut illa de Phaeacum horto usurpemus prisci vatis, [Gap desc: Greek words]

Exstant publico data epicedia, quibus obitum egregii capitis desteverunt viri summi Beza, lacobus, Lectius, Iohannes Iacomotus, Isaacus Casaubonus, alii: de quibus hoc epigramma a Iacomoto scriptum addere placet:

Herba quid hic nulla est? hoc flores caespite nulli?

Sola quid haec viridi gramine busta carent?
Hic tamen, autfallor, Sadeelis cerno sepulcrum;

Illius hoc tumulo molliter ossa cubant.
Heu heu Pierides plenis modo candida dextris

Lilia ferte simul: vester alumnus erat.
Ferte rosas Charites: ramos fer Pallas olivae:

Ocius huc laurosfer quoque Phoebe tuas.
Quid? vellent Charites, Musae et cum Pallade Phoebus

Omnibus haec aliis busta virere magis:
Sed studium hoc vetat unda piis quae plurima crescit

Fletibus atque super grandior usque natat.
Nam non sola suo coniux viduata marito,

Sola neque hic soboles lacrimat orbapatre:
Nec cineres tantos tristi quae condidit urna

Planctibus assiduis sola Geneva rigat:
Hic quoque maesta suos miscet Germania fletus:

Hic miscet lacrimas Gallia tota suas.

Monumenta autem ingenii ipsius Sadeelis in publicum edita quatuor tomis distincta habentur: quorum nomenclaturam Bibliothecae exhibent. Atque haec de Sadeele ex oratione. Cl. V. Iacobi Lactii IC. ad Archiepiscopum Cantuariensem Iohannem Withghiftum.

GVILIELMUS WHITAKERUS.

AGer Lancastrensis situs in occiduis Angliae partibus ortus Guilielmi Whitakeri omnes merito partes sibi vendicat [Note: A. 1548. circit. Patria Whitakeri.] Natus est enim utroque parente Lancastrensi, in praedio perantiquo, et accolis notissimo, nomine Holme, infra parochiam de Brundley loco montoso: qualis, propteraeris tenuissimi frequentem agitationem, optimis ingeniis ferendis longe aptissimus habetur: ut Tullio placet.

Parentes autem, quibus secundum Deum lucis huius usuram debuit, honestis ambo familiis fuerunt oriundi. Pater quidem iure hereditario iure crevit possessionem avitam Whitakerorum; quam aliquot saeculis in ea familia mansisse accepimus. Mater sanguine clarior fuit, duabus illustribus familiis equestris ordinis arctissime coniuncta, Tovunleorum de Tovunley et Novvellorum de Readhorum germana soror fuit, illorum tantum ex parte matris, quam haeres Tovunleorum in matrimonium duxit.

Sub tutela parentum maximam partem pueritiae egit, primis Grammaticae elementis operam naunas in schola Burnleiensi; quam Hartgravus quidam, cuipostea saepe benigne fecit, tunc temporis aperuisse fertur.

Sed ut primum decimum tertium annum attigit: Alexander Nowellus Decanus Paulinus, vir omnisincerae pietatis et perfectae eruditionis laude cumulatissimus, avunculus eius; seu quod superstitionis praevae odore imbui quottidie viderat; seu quod perspexerat eximiam in puero indolem, sive quod flagrabat studio exercendae charitatis optimeque de suis omnibus promerendi, neporem Whitakerum tenerum adhuc et superstitiosulum ad se Londinum accersivit; ut olim Abraham cognatum suum Lotum e medio idololatrarum eripuisse legitur, et secum abduxisse in terram promissam, veramque religionem docuisse.

Aluit enim in aedibus suis; eumque Gymnasiarchae scholae Paulinae in disciplinam tradidit: apud quem tantum profecit puerilibus disciplinis; ut dignus videretur, quem ad Academiam mitteret.

Natum itaque octodecim annos Cantabrigiam misit: ubi in amplissimo collegio sanctae et individuae Trinitatis sub tutela Magistri West egit: adeoque feliciter navavit operam artibus: ut primo in discipulorum numerum, postea in album sociorum fuerit cooptatus. lam tum in luce quadam positus, coepit eminere interaequales, et non vulgare specimen eximiae indolis ac doctrinae ostendere. Quaecumque enim, de more, scholastica certamina subibat, sive privatim intra collegii parietes, sive publicis in scholis et luce Academiae, semper egregias laudes, et maxima doctrinae encomia secum asportavit.

Itaque cum summa omnium approbatione et calculis utrumque gradum, tum baccalaureatus, tum magisterii est adeptus. Ad quos ut ascendit morum et doctrinae commendatione: ita etiam susceptos, fructu doctrinae et modestiae ornavit plurimum. Non enim, quod multi solent Academici, impetratis gradibus, quasi re bene gesta, et confecto plane itinere, segniter desedit, totus diffluens otio, et voluptatibus; sed ut strenuus cursor calce conspecta ocius fertur, ut metam prehendat: ita acrius et incitatius optima quaeque studia ipsefuit insecutus.

Atque ut grati animi et laboris simul fructum aliquem ederet, avunculi sui difertissimum doctissimumque Catechismum Latine editum, in Graecam linguam pure et eleganter convertit, primitiis iure optimo doctissimo Nowello consecratis.

Nec sane defuit hac inparte Ecclesiae Anlicanae in cuius usum honoremque Latinitate donasse fertur librum, quem quottidie versant in coetibus Ecclesiasticis, omnem rationem publicarum precum et totius Liturgiae formaam praescriptam continentem; hoc facto nonfucatum specimen edens, quantum postea decus et ornamentum futurus esset toti Rei pub. Anglicanae.

Quin etiam ausus est, idque maxima cum laude et omnium praedicatione, doctissimam illam disputationem Iuelli contra Pontificium Hardingum, acerrimo iudicio scriptam, variaque et mulitiplici lectione refertam, in qua vigintiseptem quaestiones et scripturis et omnium Conciliorum ac Patrum monimentis, quaesexcentis a Christo nato annis antiquiora sunt, disceptantur, in Latinum sermonem transferre; quod quidem praestititin remptotius Christianae Ecclesiae, plura in posterum et luculentiora testimonia daturus, tum sanae doctrinae, tum vero multiplicis

scientiae et indefessi laboris ad propugnandam veritatem Catholicae et orthodoxae fidei.

His vix dum absolutis, honor haud vulgaris, etsi omnino praeter spem, ne dicam contra voluntatem, illi a gravissimis Academiae Senatoribus fuit delatus.

Cum enim quaereretur vir aptus iuventuti Academicae defendendae, praeceptisque salutaribus informandae: cui onus omne Philosophicarum disputationum publice incumberet: visum est Senatui, instantibus comitiis Whitakerum adhuc iuvenem et in spatiis Philosophorum ambulantem, Patrem deligere numerosae prolis; non modo eam ut ornaret debitis encomiis praeceptisque institueret ad feliciorem deinceps in studiis progressum, denique hortationibus incitaret, et acueret ad industriam et diligentiam: sed etiam quaestiones philosophicas erudite tractaret, easque defenderet ac tueretur acute contra graves quosdam philosophos, subtiles pariterac disertos. Quam quidem provinciam, eo difficiliorem multo, quod et aliis erepta et subito illi imposita esset; ita strenue, prudenter et philosophice gessit; ut summam eruditae doctrinae et eloquentiae admirationem apud omnes concitarit.

Relicta tandem Platonis Academia et Aristotelis Lycaeo, in quo potissimum maximo cum fuctu diu deambularat, contulit se ad diligentem lectionem sacrosanctae scripturae; cui soli, ut vere Christianum decet, omnem auctoritatem divinam in tradenda fide et definiendis religionis controversiis, semper attribuit. Neotericos etiam Theologos, praesertim vero fideles et sinceros verbi divini interpretes, diligentissime evolvit.

Utque erat incredibilis industriae, sudoris, algorisque patientissimus, intra paucos annos omnes pene patres saniores, tam Graecos, quam Latinos perlustravit. Quos omnes ita avide hausisse dicebatur: ut fama percrebuerit, eum, si quid temporis, vel intervenientium amicorum, vel relaxationis causa deperditum esset, lectioni Theologorum destinati, ad multam noctem vigilasse solitum, dum integri drei pensum absolvisset.

Es his quidem vigilis auxit scientiam; vires autem corporis imminuit: unde verisimile est in valetudinem per reliquum vitae insecutam praecipue manasse. Hoc ut statuamus partim adducimur regionis et incolarum natura, ubi natus et enutritus fuit ad extremam propemodum pueritiae periodum; partim optima crasi et [Gap desc: Greek word] corporis, in quo manifesta indicia optimae ad diuturnam vitam, firmamque sanitatem, temperaturae, apertissime cernebantur; maximevero tempestiva, selecta ac moderata diaeta, qua ab ineunte adolescentia

perpetuo utebatur. Vinum permodice aut omnino non attigit; aestate vero dilutum aqua. Cibis se numquam ingurgitavit, ne in amplissimis quidem epulis; sed parce semper et modice est usus. Atque ad relaxationem animi tuendamque sanitatem corporis honestis, et Christiano Theologo non indignis exercitationibus se refecit oblectavitque: nunc in apertis campis et libero aere sagittas emittendo, quod nec indecore nec imperite fecit; nunc fervente aestu, ad ripam gelidam subtili hamo pisces decipiendo, et calamo salientes ducendo.

Hieme vero et pluvio caelo, quando sine periculo valetudinis nec sagittam persequendi, nec pisces inescandi facultas erat; ingenioso Schacorum ludo, se plurimum recreavit. In quibus omnibus adeo hilariter et iucunde lusit, absque omni ardore, et vel levissima rixandi libidine; ut nihil praeter honestam animi oblectationem, viriumque refocillationem, quaesisse videres: numquam soluta harmonia, et concentu bonorum operum, dum relaxare animum voluit, ut [Note: Lib.1.Offic.c.20.] monet Ambrosius.

Ceterum ut dictum, novus indies cumulus hisce, quos exantalvit, laboribus ad doctrinam accessit; id quod prudentissimus Collegii praefectus, Regius tunc Theologiae professor Doctor Whitghift post metropolitanus totius Angliae, facile animadvertit; ac proinde in delitiis vel maxime habuit. Nec tantum dum praefuit Collegio, in intimis duxit, et Episcopus Vigorniae creatus, caterva florentissimorum ac nobilium iuvenum cohonestavit; sed ad extremum usque halitum filiiloco habuit; ut palam ac libere professus est; quum primum inopina Whitakeri mors passim increbuit.

Sed ut redeat unde deflexit oratio: lectioni optimorum Theologorum perspersae erant, sicuti officii ratio postulabat, toctationes locorum communium, in sacello Collegii Trinitatis; Populares ruri Contiones: domestica Catecbesis diligens sane, pia et plane Theologica in eodem collegio; et ibidem pro gradu Baccaelaureatus in Theologiatres de morepraelectiones insignes: in quibus omnibus dubium, utrum pium se magis Christianum, an doctum Theologum praestiterit.

Certe in PHilosophorum et Rhetorum scholis alterum egit Basilium: in Catechumenorum autem turba Origenis nascentis scientiam et conscientiam luculenter ostendit. Sed series narrationis flagitat: ut ad maiora deveniamus. Haec enim etsi magna sunt, et digna; quae omnibus innotescant: tamen si ad reliqua contendantur; quae deinceps effecit et edidit:

Adventantibus igitur maximis comitiis, quae a solstitio aestivo Cantabrigiae celebrantur in templo beatae Mariae, anno reparatae salutis millesimo, quingentesimo, septuagesimo octavo, primum contionem ad Clerum habuit, veram pietatem redolentem, et abunde refertam multiplici scientia et eruditione.

Deinde tractavit publice in scholis duas quaestiones Theologicas admodum copiose et splendide, et de iisdem respondit subtiliter et apposite, uti nervosum Theologum, et subtilem dispuatorem decuit.

Quibus perfunctus muneribus, gradum baccalaureatus, quem petiit, impetravit cum applausu? et abunde cumulateque omnibus satisfecit.

At non satisfecit tamen, Nam si satis fuisset factum: acquievissent, et Whitakerum memorem abique officii, nusquam inanis gloriolae aucupem bona cum unia dimisissent.

Verum revocarunt denuo in palaestram theologicam, et grave illud ac honorificum certamen luctandi cum lectissimis viris, ac summis Theologis, Praefectis collegiorum et aliis Theologiae doctoribus (quod nisi exercitatissimo et exploratissimo athletae concedi non solet) ei maximis comitiis commiserunt.

Quid multa? descenditur in certamen, theses explicantur, oppugnantur vehementius a veteranis militibus: Spartam tamen, quam erat nactus, Whitakerus tuetur fortiter, ornat splendide, ipsaeque theses, quas defendendas suscepit, illius praesidio sartae tectae manent, etc.

Hac defunctus victoria quievit ad tempus intra domesticos parietes; sed ita ut numquam minus esset otiosus, quam cum otiosus, et numquam minus solus, quam cum solus. In otio enim de negotio cogitavit: et dum quies dabatur a publicis negotiis, se ad ferendos labores in publicis muneribus, et certamina de fide subeunda instruxit, quasi praesagiens id, quod evenit.

Accidit enim, sic volento Deo, cui humana omnia subiciuntur, ut Doctore Chadertone, Regio sacrae Theolograe professore, evecto ad Episcopalem dignitatem, cedente et praefectura Reginalis Collegii, et munere professoris, Whitakerus annis immaturior, sed grandior scientia, et iudicio, a gravissimis septemviris in eius locum subrogaretur, meritone suo, an

Electorum gratia prensationeve suorum non potuit esse illi dubium, qui vel ipsas praelectiones audivit, ex quibus de utroque candidatorum iudicium erat sumendum, vel ipsam Whitakeri modestiam, et in petendo verecundiam ac pudorem novit.

Certum tamen est alios indignabundos infremuisse, seni spectato praelatum iuvenem: aliossubveritos, ut tanto oneri et odio ferendo esset. Haud aliter olim fluctuasse animo Senatum pupulumque Romanum, auctor est [Note: Lib.6.Decad.5.] Livius: postquam omnibus veteranis ducibus detrectantibus imperium, Scipionem adhuc iuvenem, annum agentem vicesimum sextum, creassent summum solumque ducem, adversus Asdrubalem, ob recentem victoriam in Hispania triumphantem. Verum perspecta illius probitate et prudentia; quae ut in aetate inconstanti eximia fuere, inprimis vero pietate et adsiduitate in deorum cultu, sumpsere animos, speque optima concepta, bonis avibus ad bellum proficisci iusserunt. Ita prorsus, qui ob immaturam Whitakeri aetatem, de functione tanti muneris, in honorem Academiae, et usum studiosorum, paulo vehementius fuerunt solliciti: cogitantes serio, et memoria repetentes, quae scripserat, disputarat, legerat; praeserrim vero intuentes modestiam, pietatem, et venerabilem illam senectutem morum, et canam prudentiam: animum receperunt: et anxia sollicitudine deposita, omnia sibi spoponderunt fauste et feliciter eventura. Nec enimvero exspectatione sua de ingenio praeclaro falsi sunt.

Postquam enim ad legendum se accinxit: in eo desideratum nihil est: quod in optimo Theologo, et professore exercitatissimo requiritur. Lectio multiplex, iudicium acre, sermo facilis et purus, doctrina sans atque solida, onia haec quae sane maxima sunt, in primis Wihitakeri praelectionibus et dictatis enituerunt. Hac fama exciti plurimi scholas Theologicas repetierunt; attenderunt diligenter; avide exceperunt dictata.

Ac primum quidem auspicatus est e Cathedra professoris [Note: Aesspicatur, lectiones suas Theologicas Whitakerus a sacrarum scripturarum interspretatione.] interpretari tria prima capita Evangelii secundum Luca. Quibus absolutis epistolam ad Galatas feliciter percurrit. Dein aggressus est explicare priorem Epistolam Pauli ad Timotheum, e qua plurimas doctrin as solide formavit, studiosis Theologiae scitu perquam necessarias. Postremo loco in suis praelectionibus illustravit celebre illud carmen ephithalamium, quod Salamon, oraculo Dei sapien tissimus omnum iudicatus, cecinit, Spiritu Dei suggerente, vulgo dictum Canticum Canticorum. Atque ita scripturarum interpretatione deposita, anno salutis millesimo, quingentesimo. octogesimo quinto, Februarii die decimo

septimo, ad tractandas controversias religionis, quae sunt inter orthodoxos et Papistas, se contulit.

Sed dehis adhuc dicendi locus non est. Expedienda sunt alia, quae salva fide praeteriri non possunt. Cum enim Whitakerus esset occupatus publica professione; irrepsit in Angliam, vel irrupit potius iuvenilis quidam et gloriosus Iesuita Edmundus Campianus, Anglus, qui decem plumbeis rationibus (non enim haeresi unquam magnis quam sceleri deerit ratio) tamquam tormentis bellicis, omnia orthodoxae religionis fundamenta uno ictu prostraturum se funditus, fuit minatus. Quem iuveniliter exulantem, praeclarissimo libello edito, anno salutis octoge simo primo, ita fregit et comminuit Whitakerus, ut omnes sanae mentis facile viderent: emen titum Theologum, in verum Thrasonem rationes in ampullas, denique omnes minas in meras nugas et fumum levissimum evanuisse. Sed nihil est in Theologia tam absurdum: quin ab aliquo Pontificiorum defendatur. Itaque nihil mirum si profligato Campiano, subito emersit, tamquam e puteo Sophistarum. Duraeus quidam, professione presbyter Iesuita, natione Scotus, instituto Romanensis: qui, tamquam Atlas alter, ruenti provinciae Campianicae humeros supposuit: et disiectas illius rationes excitavit rursus e luto; et fucatis coloribus splendori pristino, si diis placet, restituit.

Ceterum novus hic miles et integer in locum demortui prosiliens, aliam pugnandi rationem delegit Nam quod Campianus splendida quadam ostentatione, ac minaci vultu efficere conatus est: Duraeus iste diris latratibus, facundia canina, virulentis convitiis se effecturum speravit. Verum benedictus sit Deus, qui linguam et calamum servi fui Whitakeri bellum Ecclesiasticum dccuit. Is enim muliebriter rixando, et convitiando scurriliter, facile semper primas Iesuitae concedens, cansam omnium ita diligenter est persecutus, ita controversias singulas disquisivit et explicavit: nulla ut disputatione, veritas nostrae defensionis, clarius unquam orbi innotuerit. Itaque quod [Note: Diaglog. 1.] Theodoretus de Lrenaeo, id optime quadrabit in Whitakerum: [Gap desc: Greek words] : quilumine disputationis, itaveritatem religions Orthodoxae patefecit, etaperuit omnibus Ecclesiis occidentalibus: ut iam luce meridiana clarior habeatur.

Successit Nicolaus Sanderus Anglopapista egregius, cum quo, (dum Duraeus ille magnis clamoribus ex ultima Gallia adventare dicebatur, ut olim Troianos progressos fabulatur [Note: Iliad.2.] Homerus in proelium contra Graecos [Gap desc: Greek words] ) manus conseruit Whitakerus de persona Antichristi. Is enim octo libris visibliois Monarchiae, quadraginta nonrationes solum probabiles, sed solidissimas suo iudicio demonstrationes contexuit; quibus, tamquam operaculis arietinis, Papam Romanum non esse ipsum Antichristum,

apertissime evinci putavit. Has universas et singulas diligenti ac soli la responsione solvit Whitakerus, plurimis earum vere et erudite in illum retortis. Adeo nimirum sunt Pontificiorum demonstrationes in controversiis religionis mera sophismata et captiunculae. Adiecit praetereahuic libello loco auctarii thesin suam propositam et strenuissime defensam Cantabrigiae maximis comitiis in Ecclesia B. Mariae; quo tempore [Note: Ann. 1582.] suscepit gradum Doctoratus in Theologia.

Haec ad Sanderi rationes responsio, alium peperit adversarium. Rainoldus enim Theologus Remensis, qui simul a fide sua in principem Angliae et Deum ipsum defecit, motus, incertum qua auctoritate. prae se ferens integrae illius responsionis refutationem: ut inertissimus ludio in primo actu corruens, nihil nisi praefationem attigit; subdole et malitiose Anglos Theologos quam potuit acerrimeinter se committens; quo eorum dissidiis universa religio in odium et invidiam adducatur. Sed eius astutias veteratorias que calumnias, ac mendacia VVhitakerus et plane sensit et retexit plenissime, aegre tandem eum dignatus responsione eadem qua scripserat Rainoldus, lingua; quod ipsum deploratae spei, et librum minimi monenti esse putaret. Haec omnia sunt, quae edidit, antequam aggressus est magnum illum Pontificiorum [Gap desc: Greek word] Bellarminum. Contra quem quae ediderit, quaeque disputarit, nominatim recensebimus; si prius de nuptiis, quas Whitakerus contraxit; et praefectura illustrissimi Collegii sancti Ioannis Evangelistae Cant abrigiae, quam adeptus est, pauca expediverimus.

Morosus ille senex Stapletonus, qui in tam longa vita nec vera docere, nec bene loqui, nec caste de aliis sentire didicit, libro edito anno salutis nonagesimo secundo, nuptias Whitakero ut probrum obiecit, oblitus plane verborum [Note: Matth. 19. v. 11] Domini: Omnes hoc dictum non capiunt: et Apostoli Pauli: annon habemus potestatem sororem uxorem circumducendi? et eiusdem ad Timotheum de officio Episcopipraecipientis, [Gap desc: Greek words] . At si in scripturis hospes sit et peregrinus, quod inde vident firmamenta defensionum suarum peti non posse; meninisse tamen oportet, quid, auctore Paphnutio confessore, et caelibe, vetus illud et celeberrimum Oecumenicum concilium Nicaenum, de nuptiis sacerdotum olim decreverit; nec e memoria delere, quid sanctissimus pater [Note: De civitat. Dei l.36.c.36] Augustinus disertissime docuerit: Melior profecto est, inquit, coniugatus fidelissimus et oboedientissimus DEO, quam continens minoris fidei, minorisque oboedientiae. Non fuit, Stapletone, aut Stapletoni adsecle, Whitakerus, non fuit, eiusdem sententiae,

cuius vester patir Hoffaeus Iesuita, Romae adsistens et consiliarius [Note: Haesenmullerus de auct. Iesuitar. c.6. sect.2.p.165. Hoffaei sententia de coniugio sacerdotum.] Pontficis: qui pronuntiasse dicitur: minus peccare sacerdotem adulterando: quam coniugem ducendo. Nec Whitakerus unquam habuit suos catamitos, aut paederastes unquam habitus est: quales sunt, et habentur innumeri vestrum et sacerdotes, et Iesuitae, et Carnales: imo ne sanctissimi di vestri, ipsi illi Papae, ab huius spurcitiei suspicione et crimine immunes sunt fueruntque. Temperanter vixit Whitakerus, et castitatem coluit: non eam, quam vos opinonis errore fingiris: et impudice obtruditis votariis vestris votifragis: sed quam Deus instituit in Paradiso: quam CHRISTUS praesentia sua Canae Galileae cohonestavit: quam Apostolus Christianum remedium ustionis vocavit: quam denique omnes sani Theologi ministris verbi, perinde ac Laicis, licere confitentur. Primo autem uxorem honesta et pia familia oriundam duxit: cuius parentes, fervente saeva persecutione vere Christianorum, sub regno Mariae, satellitibus illius immitis Dei; qui totus madens sanguine innocentium sedet in civitate Septicolli, auctoribus et admimstris, magnam viam pecuniae quotannis miserunt, ad pios exules sustentandos. Horum parentum ipsa germana filia erat, modesta, pudica, fidelis, plena bonorum operum, praecipue vero Eleemosynarum in pauperes, quos pro re sua, vel plus eo, alacriter aluit et sustentavit. Qua defuncta post biennium aliam uxorem ducit, sobriam castamque matronam, pietatis et prudentiae laudibus praestantem; quam moriens reliquerat viduam doctissimus vir Dudleius Fenner, Cantianus, generosa familia natus, verbi minister haud ignobilis. Es his octo suscepit liberos, quos in vera religione, et honesta diseiplina perpetuo enutrivit, Haefuere nuptiae Whitakeri, quas bonus ille sacerdos Stapletonus probri loco obiecit.

De praefectura collegii, multis non est opus. Nam tum ipsius collegii dignitas et amplitudo, quae semper habita est ubique maxima, a primis eius iactis fundamentis: tum honoratissimorum virorum admirabilis et per multos annos spectatissima sapientia, qui hunc ei honorem deferri curarunt, summum honorem et amplitudinem praefecturae abunde declarant Cuius primo in aditu, quidam socii acriter er restiterunt; alii studentes evehendis suis familiaribus, alii longius deliberandi spatium postulantes; sed non ita multo post, mansuetudine sua, aequitate et bonitate morum exulceratos animos sedavit, et in sui amorem atque admirationem facile omnes aequos rapuit. Gubernandi autem ratio mitis et aequa fuit, aptam tum Whitakeri ingenio placido, tum libera ingenuorum societate dignissima. Quam autem alienus fuerit ab omni

avaritiae suspicione vel minima, in quam incidunt saepe boni alioqui Collegiorum praefecti, non solum una omnium vox sub eius auspiciis de gentium, sed etiam tenues et exigui illi reditus, quibus se suosque honestealuit, sumptu censum, non superante, satis superque testata sunt. Habuit enim omnes curas et cogitationes suas, vel in hoc uno defixas penitus, ut rem collegii publicam, omni honcsta ratione et ornaret et amplificaret plurimum: interim vero in rem suam nihil intulit, praeter memoriam abstinentiae sempiternam. Et quidem digna est summa laude et admiratione, spectata satis et per omnem vitam explorata ipsius integritas, tam in petendis beneficiis, adeundisque honoribus, quam in eisdem conferendis. Nullam unquam in Academia, vel in Ecclesia dignitatem pretio mercari conatus est; nullam verborum blanditiis, aut importunis amicorum flagitationibus emendicare.

In eligendis autem discipulis, et sociis collegii (quos cooptandi penes Magistrum summa est potestas) quam integre ac inculpate se gesserit; quamque omnem corruptelam et ambitum excludi voluerit: plurimis [Gap desc: Greek word] demonstrari posset. Singulanon consectabimur, ne infiniti simus, nec singularia nimis persequi placet, ne Whitakero laudes quaerentes ex recte factis, alios iusta infamiae labecula adspergamus. Hoc itaque satis erit, ut nominibus parcatur, verissime dixisse: sollenne fuisse Whitakero in omnibus electionibus tam sociorum quam discipulorum, si quem deprehenderat certis indiciis veltentasse pecunia voto potiri, quod virtute et doctrina effici debebat, in eum, utcumque alias dignissimum honore, exemplum ambitus et munerum corruptelae manifestissimum statuere, ut alii eius exemplo territi deinceps discerent modestius et honestius petere. Tenuit in tora administratione Illud [Note: Lib.3. Offic.c.16.] Ambrosii firmiter: Non est utilitas ista, in qua plus honestati detrahitur, quam utilitati adiungitur.

Nunc ad Bellarminum veniendum est, invictissimum scilicet illum Papistarum athletam; de quo multis annis Pontificii tantopere crepare, et insolentissime gloriari soliti. Hunic igitur dominanti in scholis controversiarum, et magnas strages Britannorum, ut putabatur edenti, Whitakerus aequo et aperto campo occurrit, de tota controversiarum possessione certamen instituit: tela excepit: contorsit sua: Orthodoxos defendit: prostravit Iesuitam. Ac primum quidem feliciter auspicatus est Controversias de scripturis, quas sex quaestionibus methodice propositas et pertractatas accuratissime, edidit anno salutis millesimo, quingentesimo, octogesimo octavo. Ordine deinde progrediens controversiam de Ecclesia ingressus est, et absolvit septem quaestionibus pertractatam. Similiter eam, quae est de conciliis, quaestionibus sex: De Romano Pontifice quaestionibus octo: De ministris et Presbyteris Ecclesiae, quaestionibus

quinque Desanctis mortuis quaestionibus sex: De Ecclesia triumphante quaestionibus septem. De Sacramentis ingenere, quaestionibus octo: De Baptismo quaestionibus sex: De Eucharistia quaestionibus quinque. Sed has non licuit ei per otium relegere et typis mandare universas; id quod auditoribus fuit in votis vel maxime; quorum cum summa admiratione et acclamatione singulas tractarat.

Ceterum studio respondendi Bellarmino in omnibus controversiis religionis provectus, optimum censuit has elucubratas disputationes apud se reponere, ratus (quod postea non evenit) aptius fore tempus cas per otium evulgandi. Sed Deo immortali, cuius consilia sunt abyssus inscrutabilis, aliter visum est. Eius enim iussu evocatus est estatione ad triumphandum in caelis cum Christo, dum Christi causam fortier propugnat interis, contra satellites Antichristi. In omnibus autem controversiis pertractandis maxima assiduitate et diligentia usus est; singulis hebdomatibus per continuos terminos, uti regiis statutis cautum est; bis terve legens, nisi graviori aliquo negotio praepeditus; quod rarissime contigit, quodque omni prudentia semper cavit. Egit autem cum adversariis suis ingenue, liberaliter, et ut fortem militem decuit: haud aegre unquam largitus, quae erant concedenda. nusquam salse elevans, aut callide dissimulans firmissima eorum argumenta: sed collectis fideliter et recitatis aciem eorum scientissime retudit, solvens nodum ipsum dextre ac perite in quovis omnis totius rationis delituit. Denique egit pacate, modeste, ac leniter; sine apertis convitiis, sine dicteriis, sine bile, sine omni fuco et verborum lenociniis: ut veritatis divinae studiosissimum indagarorem, non decretorum et Canonum quorundam, certarumque partium astutum et pugnacem custodem, facile agnosceres.

Nihilominus tamen lenis ille professor Lovaniensis, censor satis superstitiosus Thomas Stapletonus, Bellarmino tacente, qui cum potissimum bellarat Whitakerus, ob ulcus putridae doctrinae in lib. 9. princpiorum doctrinalium conclusum, scienter et sedare a Whitakero retectum et lancinatum calcitravit misere, totaque plaustra pueribum ac muliebrium convitiorum, sine iudicio et acumine, in eum convexit. Et ut imprudentem suam et arrogantem praefidentiam in causa non bona, universo orbi testatam relinqueret et consignaret, succisivis videlicet horis, prope dormitans totam Whitakeri disputationem institutam de tertia quaestione primae cotioversiae descripturis, copioso, satis volumine et sua [Gap desc: Greek word] laceravit et convulsit. Cui iracundo et maledico seni, ne stultus sibi aliquantulum sapuisse videretur Whitakerus prater morem paulo asperius respondit, medicos imitatus, qui, ut ex Sophocle [Note: Lib. de tranquill. animi.] Plutarchus, [Gap desc: Greek words]

Atque haec de libellis, et praelectionibus vel editis in lucem: vel e cathedra dictatis. Relictae sunt autem ab eo plures luce cedroque dignae aliae lucubrationes, quales sunt quaedam ronciones ad Clerum in principio anni cuiusque maxima frequentia totius Academiae Cantabrigiensis habitae et celebratae: Breves, sed iudiciosae, determinationes quaestionum Theologica: um in scholis publicis, quando sollennes disputationes alterius cuiusque septimanae feria quinta ex more fiebant, pro impetrandis gradibus: Determinationes etiam aliae pleniores, et maiori industria elaboratae celeberrimis Comitiis aestivalibus propositae, Denique libellus contra Th. Stapletonum de originali peccato, plene descriptus et paratus ad praelum; in fallax illud speculum factum a Stapletono; quod opusculum postremo absolvit, antequam ex hac vita migravit.

Praeclaram idem operam navavit Academiae Cantabrigiensi, nec non universae Ecclesiae Anglicae, quarum inprimis paci et unitati in veritate studebat, ad componendas lites de pauculis religionis capitibus natas, proxima hebdomada ante quam e vivis excessit. Nam Londinum profectus cum Decano Eliensi, Doctore Tyndall eruditissimo Theologo, Reginalis Collegii praefecto, nervose et feliciter egerunt de capitibus in controversiam vocatis, coram D. D. Ioanne Archiepiscopo Cantuariensi, Richardo Episcopo Londinensi, Richardo Episcopo Bangoriensi designato, aliisque doctissimis Theologis, quorum omnes et singuli consenserunt inter se, et mirifice concordarunt. Iter istud molestum sane media hieme, praesertim vero nimiae vigiliae, dum serio nimis de re instituta cogitabat, morbi causae fuisse creduntur: quo laboravit de via, quoque implicitus Cantabrigiam est reversus. Vis morbi quanta esset, exitus magis funestus, quam verba ipsius, aut ipsa morbi [Gap desc: Greek word] prodiderunt. A reditu intra cubiculum se continuit, accersito familiari et amico, in cuius aedibus uxor sua vicina partui commorabatur. Die proximo qui erat Dominicus, peius se habuit, unde solito graviorem morbumintellexit, Medici accersimtur, inspiciunt, colloquuntur, conferunt consilia, statuunt denique missionem sanguinis esse pernecessatiam, sed nescio quo casu, quove consilio, remedium istud tam sacile, tam opportunum duobus diebus proxime insequentibus neglectum fuit. Cum vero die Mercurii omnia ad mittendum sanguinem parata essent, solus ille non fuit aptus, totus sudore manans continuo. Sequenti nocte suaviter, ut sibi videbatur, quievit. Rogatus enim ut primum expergefactus esset; ut se habuisset illa nocte, respondit: Oh, beata nox! gratiorem et iucundiorem somnum non coepi, a quo me morbus corripuit. Verum sensit amicus, manu fronte gelido sudore diffluenti apposita, certa nimis,

indicia mortis adventantis, cuius etiam illum admonuit. Tum ille laetus haec verba usurpavit; Gratus est adventus auctore Deo, mortis vel vitae: Mors mihi in lucro deputanda est. Et paululum respirans addit; Vitam non expeto, nisi ad promovendum honorem Dei et Ecclesiae inserviendum. Nec multo post, videlicet sub horam octavam matutinam diei Iovis, qui erat quartus Decembris, animam leniter agens, efflavit Spiritum, et suaviter in Domino obdorumivit, anno Christi millesimo, quingentesimo, monagesimo quinto, aetatis suae quadragesimo septimo; postquam munere regii professoris annos circiter sedecim functus fuisset: et Collegium S. Ioannis Evangelistae rexisset annis fere novem.

Sexto ab obitu die, sollenni illius Academiae more, funus factum est eifrequentissimum; et quale vix antea eo loco visum: contionem funebrem habente Procanario Goad, praeposito regali, non sine affectu et lacrimis praesentium. A meridie eius dem diei oratione funebri iusta Whitakero encomia persolvit in aede B. Mariae orator Cantabrigiensis eloquenter et prudenter. Praeterea in honorem eiusdem scripta fuere Epicedia egregia a multis, virtutum illius ad miratoribus. Epitaphium denique in sacello Collegii S. Ioannis iuxta sepulcrum eius aureis literis in pariete incisum eius modi:

HIC SITUS EST DOCTOR WHITAKERUS, REGIUS OLIM
SCRIPTURAE INTERPRES: QUEM ORNABAT GRATIA LINGVAE
IUDICII OVACIES, ET LUCIDUS ORDO: MEMORQUE
PECTUS, ET INVICTUS LABOR, ET SANCTISSIMA VITA.
UNA SED ENITVIT VIRTUS RARISSIMA TANTAS
INGENII INTER OPES, SUBMISSIO CANDIDA MENTIS:
HVIUS GYMNASII SUPER ANNOS OCTO MAGISTER
PROVIDUS, ET RECTI DEFENSOR, ET ULTOR INIQUI.

Toto illo morbispatio aestuante (ut credebatur) febri, placide et mitissime se gessit; morbi auctorem Deum lubentissime agnovit: seque ipsum humilime subiecit, nihil unquam vehem entius conquestus vel de vi morbi, vel Dei prementis manu, quam quod patientiae exemplar Iob, ex certa fiducia divinae in Christo inifericordiae edidit, haec verba; Domine Deus, etiam si occideris me, tamen certus sum mehis oculis te visurum: Spero enim inte. Vultu quidem et habitu externo, nec non tota vitae ratione pietatem et sanctimoniam prae se serebat: sed domi apud suos et

[Gap desc: Greek word] (ut [Note: Matth. 6. v. 6.] loquitur Servator) ubi, si qua intus lateat Hypocrisis, se prodit, maximo studio et sincerissime semper exercuit. Iniuriarum si quis alius patientissimus: quas devoravit multas, nullas intulit; adeo quidem facilis in male de se meritos, cum pacis, tum pietatis amore: ut malefacta pene remunerata esse altis viderentur.

Hoc perfectionis Christianae autumat Ambrosius. In pauperes eg egenos pro re sua valde benignus et liberalis: non ad pompam tamen et speciem, quo ab aliis nominari; sed clam et tempestive, ut in digentibus opitulari posset. Nec hoc quidem sine delectu. In omni enim genere hominum, modestos, pios, industrios pauperes ( [Gap desc: Greek word] enim [Gap desc: Greek word] , ut loquitur Nazianzenus) quantum potuit maxime et opera et pecunia iuvit; praesertim vero studiosos bonarum artium, quorum indolem simul ac industriam noverat. Hos enim frequenter, omni arbitrio temoto, affecit muneribus, et palam evexit ad honoces, quantum per statuta collegii fas erat. Ita quod alii Corinthiis vasis, vestibus, Tyriis, et Sybariticis epulis insumunt; solebat Whitakerus in pios et pauperes hilare crogare, et impendercad usus vitae necessarios: Hieronymi consilium, ut videtur secutus, Laudent te esurientium viscera, non ructantium opulenta convivia. Observatum praeterea est, summa semper aequitate et moderatione usum in ferenda de aliorum vita factisve sententia. Et quanivis re bene gesta, sacileac spontesua quemque collaudaret? at tamen aegre est adductus, si quis alienus in ullo genere provinciam suam maleadministrasset, ulla in eum censura clam animadvertere. Quod si quando fecerat, hunc morem habuit: Errata ex imprudentia, aut levitate aliqua, leni quadam capitis agitatione cum gremitu taxare: peccata graviore et atrociora, scelora aut flagitia summo dolore et pietatis zelo deplorare solebat. Ita vitam suam magis ordinare didicerat, quam alienam carpere, ut suadet Hieronymus. De suis quos regebat, sic fere statuit. In errantes animadverti voluit levius et mitius: sed profligatos et perditos acerrimis suppliciis coerceri: ita enim putavit lenitati et mansuetudini studendum esse, ut maiestas pietatis et probitat is. nusquam violaretur. In congressu autem vitae, et amicorum consortiis nemo humanior, nemo apertior, nemo iucundior. Fidus in consiliis et taciturnus; in colloquic facilis et comis, in re seria prudens ac gravis; in liberali ioco urbanus et facetus, denique ad benefaciendum amicis in omni fortuna, et consilio et consolando et re sua promptissimus semper et paratissimus. Pietate fuit in parentes singulari, quos summa observautia coluit, et ob rem familiarem male administratam collapsos in paupertatem iuvit, pro facultatibus maxime; etiam si in negotio religionis obfirmato plane animo, et pertimaces praefiactos qvenimis, ac firmiter adhaerentes avitis

moribus, et [Gap desc: Greek words] ; pia tamen reverentia est profecutus, morem gerens in omnibus, quae pietati in Deum et verae religioni non ad versabantur. Has omnes tum scientiae tum pieratis eximias virtutes, eg gratias divinas, Mosaica plane mansuetudo animi et incredibilis quaedam humilitas ornavit plurimum. Quam vis enim praeditus erat acerrimo ingenio, memoria felicissima; multiplici lectione, summa eloquentia, quivanta unquam in Theologo uspiam fuit, denique doctissimo politissimoque iudicio, adeo ut totius Academiae quasi oraculum merito haberetur, imo et orbis miraculum, quando nullam propriam et peculiarem sententiam amplexus est, praeter sanam doctrinam in Ecclesia Dei receptam ut fere omnes magni nominis Theologi solent, in vetere via novam semitam quaerentes, ut loquitur Hieronymus: tamen hac tanta scientia, et praeclarissimarum opum splendore et copia, nemo inflatum unquam aut tumidum, nemo spirantem grandia, aut indoctissimos homunciones fastidiose despicientem anim advertit: sed humilime semper et submisissime omnium se habuit, ut infans ablactatus, et recens depulsus a matris uberibus, omni elatione animi, et superba arrogantia adeo usque repulsis, ut unum e plebe Doctorum, non unicum Doctorem, et literatorum coronamac gloriam diceres. Huius praeclarissimae virtutis, cui fere non convenit in eadem sede moraricum summa in ullo genere scientia, ( [Gap desc: Greek word] ut testatur [Note: 1. Cor.] Apostolus) non modo obscuriora quaedam documenta quottidie, sed saepe etiam illustria testimonia palam edidit, trium licet linguarum cognitione, et [Gap desc: Greek word] egregie instructus. Tanta itaque uno in hoc homine ornamenta dignasunt: quae non caducis literis exarentur: sed stylo ferreo aeneis tabulis insculpantur; atque in menoriam posteritatis mittantur sempiternam. Et haec de Whitakero ex oratione Abdiae Aschetonis Lancastrensis, S. Theologia Baccalaurei, et collegii DIoannis. Evangelistae Cantabrigiae socii.

LAMBERTUS DANAEUS:

LAmbertum Danaeum Aurelia, Galliae nobilis urbs edidit; acremingenio, discendi cupidum, et laboris omnis tolerantem. Itaque studio pertinaci facile totius sibi [Gap desc: Greek words] cognitionem comparavit; et rerum etiam aliarum: quibus deinde studia sacra, ad quae, mutato consilio, transiit, mirifice illustravit.

Iuvenis adius civile animum appulit: annosque quatuor operam viro laudatissimo ac piisimo Annae Burgiae dedit Aureliae:

qui postea in Parisien sem curiam adscitus, ob religionis orthodoxae constantem [Note: Thuan, l. 23 histor.] defensionem et confessionem anno millesimo, quingentesimo, quinquaegesimo nono, die vicesima prima Decembris primum strangulatus, deinde crematus pie animam Christo reddidit.

Hocexemplo pietatis verae incentivo excitatus genus studiorum mutavit: et anno Christi sexagesimo Genevam profectus, ibique totum sesacris literis dedens, summa industria, lectione auctorum infinita, memoria stupenda facile id consecutus est: us Theologorum illius saeculi praestantissimis accenseretur. Itaque in ordinem ministrorum et doctorum Genevensium adscriptus, operam et scholae et Ecclesiae fructuosam navavit. Eruditus enim anim us semper aliquid exse promit: quod tum alios doceat delecterve: tum se ipsum laudrius illustret. Sic et Danaeus semper aliquid est commentatus; quo se vel Theologum pium, vel Philologum elegantem, eruditorum theatro approbaret. In Patrum certe lectione, et scholasticorum Doctorum Theologiasita fertur versatus; ut pares paucos, superiorem vero neminem sua aetate habuisse sit existimarum.

Geneva evocatum Academia Lugdunensis in Batavis excepit carumque habuit: ac docentis eruditionem, ingenis alacritatem, memoriam felicissimam in adducendis recitandis que Patrum, doctorum scholasticorum, canonistarum, profanorum auctorum sententiis, est admirata. Lugduni cum annum consumpsisset, Gandavum, Flandriae metropolin, anno Christi millesimo, quingentesimo, octogesimo secundo, commigravit, annisque non adeo multis docuit: Quando enim urbem illam mole sua et intestina discordia laborantem animadvertit: tempestatum imminentium procellis se subduxit: atque in regnum Navarrenum evocatus, Academiam Orthesianam, Hispaniae vicinam, docendo scribendoque illustravit.

Post exantlatos cum Ecclesiarum et scholarum incremento labores, et libros fecunditate ingenii mirabili numerose editos, finem vivendi in his terris fecit Orthosii, sub initium anni millesimi, quingentesimi, nonagesimi sexti, cum ipse annos circiter sexagintasex esset natus.

SCripta, uti diximus, reliquit haud pauca, de quibus haec sunt Didactica: Elenchus haereticorum: ubi facili et singulari methodo explicatur; qua ratione haereticorum paralogismi deprehendi et solvi possint.

Ethices Christianae libritressubi actionum humanarum principia; explicatio Decalogi, eiusque cum scriptis scholasticorum iure naturali, civili Romanorum, et Canonico collatio.

Physices Christianae partes duae 1. dererum creatarum origine et usu. 2. de earundem natura.
De veneficis, olim sortilegis, nunc sortiariis dictis Dialogus.
Exegetica eius haec sunt.
Methodus sacrae scripturae: ubi praxis in epistolam Pauli ad Philemonem.
Commentarius in priorem ad Timotheum epistolam.
Explicatio orationis Dominicae.
Paratitla in Augustini tomos duos sextum et septimum: ubi de variis haeresibus.
Eiusdem augustini liber de haeresibus emendatus et illustratus.
Commentarius in Evangelium Matthaei et Marti.
Loci communes, 1. de Deo. 2. de Angelis. 3. de homine. 4. De Ecclesia. 5. de donis erga Ecclesiam.
Harmonia sive rabulae in Salomonis proverbia et Ecclesiasten.
Polemica denique permulta scripsit, ut adversus Genebrardum Parisiensem doctorem, adversus Iacobum Andream, Lucam Osiandrum, Stephanum Gerlachium, Nicolaum Selneccerum, Robertum Bellarminum, super articulis etiamnum controversis de Cena Dominica, de Maiestate Christi hominis, de Ecclesiis peregrinis non damnandis, de Antichristo et similibus argumentis: quae in Bibliothecis nominatim recensentur.
Edidit etiam Geographiae Poeticae libr. 3. ex optimis et verustissimis quibusque Latinis poetis.
Aphorismos Politicos, ex historicis tam Craecis quam Latinis.
Politices Christianae libr. 7.
Vetustissimarum primi mundi Antiquitatum libr. 1111. tum exsacris tum aliis auctoribus. Academia Lugdunensis.

ROBERTUS ROLLOCUS.

Robertus Rollocus anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quinto nascitur, in inclita Levingstoniorum familia, parentibus celebribus satis et decoris. Ipse inter binos, quos habuit fratres, aetatis mediae fuit. Pater David Rollocus; quia aliquam literarum suavitatem et ipse hausisset: filios omnium artium liberalium cultura imbuendos cuiavit. Inprimis ei curae fuit hic Robertus: quia haud obscura egregiae in co indolis praesagia apparerent. Sterlinum igitur eum misit, tradiditque Thomae Buchanano Sterlinensi Ludimagistro: sub quo tam illustre ingenii specimen in ipsa iuventa edidit, tantamque morum ostendit modestiam: ut absque rigidiori disciplina satis officio faceret. Magistri itaque sui

Buchanani affectum, mellita illa indolis suavitate ita in se convertitur adsiduis incrementis auctus ad vitae usque finem numquam desierit.

Sterlini in studiis humanioribus sic satis maturuisset; Andreapolin commigravit, ad studia sublimiora Philosophica nimirum capessenda. Ingressus autem Academiam cognomento Salvat orianam, in ea quadriennii curriculum Philosophicum emensus est: ubi quae prius in eo scintillarant virtutes, in dies magis magisque splenduerunt. Ad tantum autem illorum studiorum fastigium conscendit: ut ex condiscipulis pauci eum sint assecuti, anteierit nemo.

Completo hoc curriculo, ob eximia quae in eo eminebant dona, in professorum Philosophicorum numerum cooptatus est. Qua functione egregia cum laude quadriennium perfunctus, tanta eam industria ornavit, et pietate illustravit: ut ex collegis nemo eum aequarit. Anno millesimo, quingentesimo, octogesimo tertio Senatus Edinburgenus de erigenda Edinburgi Academia cogitare coepit: idque consilio viri integerrimi Iacobi Lusonii pastoris Edinburgensis. Consilii autem ratio haec fuit: quod Scotiae regni metropolis ea esset; animadverteretque Senatus non sine civium, cum molestia, tim impendio fieri: ut liberos Andreapolin aut ad alias regni partes erudiendos ablegent: nec ignoraret complures tenuioris sortis sic angustia rei familiaris constrictos; ut sumptus alibi, quam Edinburgi educandis liberis tolerare nequirent, ae proinde coactos saepenumero sublimia ingenia servilibus mancipare artibus. Ubi ergo decretum, erigendam esse Academiam, proxime venit in deliberationem; quisnam eius praefecturam subiret, cuius auspiciis exordium, incrementa, fastigium caperet. Placuit tandem unum alterumve Andreapolin mittere, qui diligenti indagnie sciscitarentur: quisnam huic operiapprime idoneus esset. Concordi tune universae Academiae suffragio neminem tam ad provinciam illam instructum ac Robertum Rollocum didicere, quod et ad senatum retulerunt. Senatus ubi hoc reseisset, humaniter Rollocum invitar, tantum opus, cum ad Ecclessiae, tum Rei pub. insigne emolumentum ut auspicetur: se nulla in re ei defuturum; quibuscumque posset officiis ornaturum: atque ita tandem eius consensum et adventum impetrat.

Anno ergo eodem Edinburgum traicit Rollocus, humaniterque (ut par erat) a Senatu excipitur. Incunte hieme provinciam adoritur, classemque ipse inchoat. Vulgata autem fama erectae Edinburgi Academiae; turmatim ex omnibus regni angulis Edinburgum confluunt, qui studia Philosophica ambiebant, in unam classem coalescunt. Ex tis autem plerosque laxioritrivialium scholarum disciplinarum effrenes, in limine statim

rigida severitate mire compescuit; severitatem ramen insita quadam sibi clementia prudenter temperavit. Doctrinam autem, qua eos imbuit, et ad disciplinam, qua coercuit, religionis condimento sic miscuit; ut guttatim tenellis iuvenum animis pietatem instillaret. In hoc enim inprimis omnes nervos intendit: ut discipulos suos sanctimoniae charactere insigniret: nec conatum tam pium successus est frustratus. Tantum siquidem hortationibus et praelectionibus sacris, quibus alia studia distinxerat, profecit: ut efferatos iuvenum animos cicurarit, ac in sancti obsequii gyrum redegerit.

Ubi quadriennio ad curriculi Philosophici exitum classem hanc perduxisset, eius singulos ad examinis amussim exactos, laurea, quam Magistralem vocant, donavit. Visum deinde senatui quatuor Philosophiae professores, eruditione, morum probitate, ac prudentia insigniores, Rolloco sufficere, et classibus philosophicis praeficere; qui de imperio ac nutu ipsius Academiam administrarent. Exiis autem quos nuperrime laurea redimierat, quatuor qui facto examine reliquis ante cellnerunt, fuerunt electi. Hivestigiis cum doctrinae, tu disciplinae Rolloci insistentes. demandatam sibi provinciam egregia fide ac industria obierunt: Rolloco interim totius Academiae curam sustinente. Huius enim officii erat, singulas classes perlustrare: singulorum sedulitatem progressusque in studiis, observare: si quae turbida incidissent prudenti celeritate componere; universos et singulos in officio continere. Quottidie itaque omnibus in auditorium convocatis, serio animi ardore preces ipse celebrabat. Unum ex quaque hebdomada diem deligebar: quo discipulis suis omnibus coeuntibus textum aliquem scripturae solebatinterpretatitunde doctrinas, hortationes, comminationes salutares eruit, non sermonis fuco obductas; verum sententiarum pondere ac gravitate efficaces ad iuvenum animos erudiendos ac ad sanctimoniam inflammandos. Non quod defuerit ei comtus, ac cultus sermo; sed quod in rebus sacris affectatum dicendigenus adspernaretur. Illi enim cura maior rerum, quam orationis phaleratae.

Huiusmodi praelectionum usu, arctius quam ulla asperioris disciplina gerere adolescentes rexit flexitque, fructumque et Doctor et discipuli perceperunt non contemendum. Absoluta quavis lectione, scrutari deinde coepit ex censoribus, quos delictis observandis destinarat, quae vam ex hebdomada perperam facta: citatos delinquentes tanta dexteritate increpuit: iram divinam sic ob oculis posuit: dedecorisque metu attoniros reddidit; ut ad paenitentiam, vitamque in melius emendandam, mille verbera non tantum valuissent. Quibus enim nec aliorum verba aut verbera dolorem incutere, lacrimas excutere

poterant: caelestem iram indicando, blandis promissis mulcendo. sic eos concussit, prostravitque: ut suspiria, singultus, fletus uberrimos expresserit. Id autem in eo insigne et singulare fuit: quod, sive promissiones Evangelicas annuntiaret: sive severe minitaretur; ita se etiam nequissimi animo, ad versus quem vehem entissime excanduisset, insinuavit: ut eius in se amorem derivarit, nequetam metu, quam amore ad spontaneum obsequium traduxerit. Quotannis autem adolescentum ob progressus in Philosophia laureatorum examen semel instituebat: ex quo ditiorem segetem Ecclesia, Res publicaque messuit: quam ulla hominum memoria illa regio tulit. Ipse deinde Rollocus cum a studiis Philosophicis ad Theologica se contulisset, adolescentes ubertim Philosophia imbutos, ad munns Pastorale adspirantes, ac diuturna nocturnaque diligentia, indefesso labore sacris excoluit. Quantum autem hic molestiarum, quantum curarum, quantum veindustriae impenderit: vix credibile, nisi experto, videatur. Diem enim totum, exceptis prandii ac cenae intervallis, posuit consumpsitque. aut in sublimi capitum Religionis contemplatione, aut in abditorum scripturae locorum scrutatione, aut denique in controversiis cum Pontificiis dirimendis. Ista talia quamvis sublimia et excelsa; mira tamen facilitate etiam ad quorumvis captum expediebat. Hanc autem suam operam, condiebat hortationibus crebris: quibus adolescentes ad sancti moniam, fidemque in munere Pastorali incitabat. Flagitavit inprimis monuitque ne crudos se ipsi ac immaturos ad munus illudprotruderent: ne iuvenilem ardorem, choleramve, aut innatam, aut aliunde conflatam, aut denique ex imitatione inepta desumptam, quant umvis pietatis velo tectam, in Ecclesiam inveherent. Fovendum quidem in Ecclesia Zelum genui num, esseque eum ignem caelitus descendentem, quem ali intempli Domini operae pretium sit: explodendum tamen Zelum adulterinum, qui ignis sit peregrinus. Obnixe praeterea serioque suasit: ne res privatas praetextu religionis gererent et tegerent, neque famam sinceritatis alios suggillando aut taxando, propagarent; Hortatus denique; nihil opinionis, omnia conscientiae gratia factitarent. Hanc cius indesessam sedulitatem tantis fructibus beavit Dominus Deus; ut innumeros ad Rei publicae emolumentum, ad munus Pastorale decenii spatio praepararit: in quibus sanctimoniae ac cruditionis Rollocianae lineamenta illustria clucebant.

Ad lios labores summa patientia et industria exantlatos accedebat et hic: quod singulis diebus Dominicis publice in templo contionabatur: idque tanta spiritus demonstratione, tanto sententiarum pondere, tanta rerum verborumque gravitate: ut apudomnes pietatis laude floruerit: et in auditorum mentibus aculcos reliquerit. Neque apud vulgus imperitum modolsed et

apud eruditos homines contionando sic efficax fuit: ut quam plures in limine Orcititubantes, ad vitam illam Dei, lucemque caelestem eruerit ac evocarit, divino numine eius ministerium secundante.

Complures insuper commentarios in Scripturas sacras, tractatus etiam nonnullos de Religionis capitibus miro artificio contexuit: quorum aliqui typis excusi, non modo in Scotia; sed et in exteris regionibus incredibili nominis ipsius ornamento Ecclesiaeque insigni emolumento leguntur et usurpantur. Pervenit forte in manus Theodori Bezae Rolloci commentarius in Epistolam ad Romanos ac Ephesios: qui tanto gaudio Bezam perfudit: ut in literis ad familiarem quendam hisce in eius laudes eruperit: Hoc ipse, inquit, tempore mihi contigit thesaurum nancisci, qui nescio quo sinistro fato, quamvis hic in omnium aliorum conspectu versaretur, me tamen adhuc subterfugerat. Thesaurum enim cur non appellem, et quidem pretiosissimum, illos honorandi summe fratris, D. Rolloci, cum in Epistolam ad Romanos, tum in Epistolam ad Ephesios utramqueinter Apostolicas omnes celebratissimam, commentarios. Sic enim ego quidem de iis apud me statuo (quod absque ulla specie adulationis dictum velim) nihil adhuc legisse me in hoc interpretationis genere brevius simul, cum elegantius, tum iudiciosius, scriptum, ut ipse me iis inspectis continere nequiverim, nec etiam, opinor, debuerim, quin et Deo, de hoc utilissimo procul dubio quam plurimis, futuro labore gratias magnas agerem: et tantum hoc vobis bonum, vel toti potius Ecclesiaegratularer, Deum precatus, ut hunc hominem novis subinde donis auctum feliciter conservet, hoc praesertim tempore, in quo propter tantam operariorum in excolenda Dei nostri vinea raritatem, et paucissimis ex veteranis illis exercitatissimis superstites triumphare iam sibi de opressa vertitate Satan cum suis videtur. Haec Beza.

Ita Rollocus doctrina, virtute ac pietate omnium ordinum hominibus innotuit: suique amore, humanitate et candore animos omnium inflammavit. Quamvis enim ipse praeclaris dotibus Pastores reliquos anteiret: sese tamen suo iudicio infra omnes demisit. Et animo quidem fixum id condebat, latere: at liberius studiis operari posset: et semet abdere; ne curis publicis implicaretur. Praeter votum tamen ad publica negotia pleraque invitus fuit evocatus: quae quidem ille egre gia sanctaque prudentia expedivit. Praecipiti plebis Zelo turbata, maturo eius consilio in ordinem redierunt: rara Zeli socia prudentia, nec assiduus prudentiae comes Zelus; utriusque tamen insignem temperiem Rolloco indideratis: qui munera tacito despertit arbitrio: quam sensit: cum Ecclesia tum Res publ Scotiana cum insigni suo emolumento sibi salutarem.

Novissimo vitae biennio sic curis publicis involvebatur: ut tenuior valetudo satis indies labasceret. Assiduis enim calculi cruciatibus vexabatur: et stomachi infirmitate languescebat: de cura tamen Eccleisae nihil remittebat. Itaque cum inconsulto armatae plebis concursu; regis ac senatorum ira exarsisset: et in periculum summam res Ecclesiae ac Rei publ. devenisset: Rollocus eas turbas in quibus componeudis complures operam et oleum perdiderant, prudentia, pietate, atque humilitate sua tempestive sedavit: et regis in Edinburgenses exacerbatum animum leniit, Secuta est istas turbas Synodus Taodunensis: quam visum regisua praesentia ornare. Ei Praeses omnium sussragiis Rollocus. designatus: ubi mitigata sunt: quae in Synodo Parthi, non multo ante celebrata, severius in speciem, decreata videbantur. Cumque isthic rex flagitaret: ut Synodus eligeret nonnullos: qui excubias pro Ecclesia agerent: ne quid detrimenti ea caperet: confestim in eam itum est sententiam: pietate ac prudentia eminentiores deligendos: quibus provincia eius modi demandaretur. Factum id et exiis non postremus. Rollocus designatus. Est autem id munus certo temporis spatio circum scriptum et decretum, ut qui eo defuncti munere essent: rationem proximae Synodo reddant.

Hieme anni nonagesimi octavi gravius solito laborare cepit: ac proinde se domi continuit: Sed cum Guilielmus Scotus ex eius intimis unus consuleret, in domum suam transiret, et acrem sereniorem ac liberiorem hauriret: ut recuperaret valetudinem: consilium eius est secutus. Ac principio quidem vigor pristinus redire videbatur: verum confestim reciprocans morbi vis lecto cum affixit. Itaque prudentia solita domestica disposuit, uxoremque post decenni sterilitatem, uterum ferentem amicorum curae scriocommendavit. Ingressis ad se Patricio Gallovidio et Davide Lyndesio, de amore in Principem, qui semper eius animo medullitus insedisset, testatus est, in coque moriturum se professus; rogavit interim suo nomine Regem adeant, hortenturque Religionis orbitam, quam inoffenso cursu eo usque pressisset, gradu non vacillante ad ultimum vitae spiritum calcaret: neque spe amplificandi regni, aut nefariorum tacitis technis ab ea se divelli patiatur. De Ecclesiae Pastoribus, qua par esset reverentia, sentiret ac loqueretur. Illud (inquit) Christi ministerium, quantumvis humile ac abiectum humano iudicio, illustri gloria tandem fulgebit. Ingressi deinde sunt Pastores Edinburgenses: quibus assident bus sic ipse: Aegritudinis mole lassus; vitae huius paeusam ac exitum anhelans spiro, ac spero. Non sic Christum didici ac docui, quin in eo aerumnarum harum levamentum sentiam. Academiaecura, fratres altissime semper animo meo insedit: quanta ego eam fide ac

industria administrarim, testis Deus: Ego mihi probe conscius sum; quantum ex ea in Ecclesiam et Rem publ. emolumenti redundarit, eos nostis. Rumpendum mox vitae meae filum, traiciendumque mihi in patriam diu multumque cupitam, ne quaeso me ablato nimis amare orbitatem suam defleat Academia: vos, vos inquam, non novercae, verum genuini parentis vices obite, eam sinu vestro alite acfovete. Pastorale munus mihi incubuit, quia quamobrem susceperim, non vospraeterit. In eo egregium quid praestitisse me affirmare non aeudeo; voluisset tamen audebo. Memoriae vestrae non excidit, synodo Taodunensi aelectum me cum aliis quibusdam, quipro Ecclesia excubarem: in excubando, cum Dei gloriam, et Ecclesiae incolumitatem, tumultu quodam misere quassatam semper ob oculos habuerim: nullius admissi flagity paenitentia discruciari me spfiteor. In Pastorum Edenburgensium numero geminando, duobus praesertim illis qui studiorum tyrocinium sub mea disciplina fecerunt, ad munus illud evehendis, cum in iis dona munericongrua, Deumque ecrum laboribus propitium, perspexerim, tantum abest; ut illius factime paeniteat, ut in hanc usque horam summo potius perfundar gaudio. Susurravit quidam nuperrime in aurem meam, disseminatum rumerem, torqueri me animo ob inique gestam spvinciam. Sed Deum arcanorum omnium arbitrum ac testem, ad cuius tribunal mox ego sistendus, appello: me in omni negotio, sp divinitus indulta mihi pietate et prudentia, ad scopum legitimum collimasse: nihilque esse quia me cruciet aut angat. Noneo quidem inficias, cum Ecclesiam et Rem publ. nexu adamantino, eoque fraterno collig arit prudens mundi opifex: in hec incubuisse me: ut mutua emolumenta promo verem: ne Rei pub. gladius in Ecclesiae perniciem stringeretur, aut Ecclesia in principem, aut Rem publ. acerbe inveheretur, bellumque non necessarium excitaretur. Neque tamen ita me pacis amorfascinavit, ut genuinam ab adulterina non secreverim: nec affectus in Principem eo me abripuit: ut in eius gratiam vel labeculam ullam conscientiae suerim inducturus. Verum meorum factorum candor etiam me exlincto lucescet. Ceterum, Fratres, unanimi concordia ad opus Domini coalescite. Quid magis incongruum quam pacis praecones, litigio ac discordiae carnificina dilacerari, hac tempestate, qua in insidiis hostes sunt, non litae spargendae vires, verum pacerefo vendae sunt, petendum ac hauriendum, hostium latus, non mutua iugula. Principi vestro debitum obsequiam praestate: rara temporum felicitas vobis obtigit: Principem nactiestis: qui cum tacte Religionem hausit: et religionis doctrinam disciplina munivit, munitamque suo praesidio texit: atque Ecclesiae patrocinium sic in se suscepit, ut quamdiu eum vita non deseret, illud non deserturum se documentis innumcris palam fecerit. Quod itaque blande obtinere potestis: ne acerbe extorquere fripstra adnitamini. Serio ca vendum ne ex hoc felicitatis fastigio possum se det Ecclesia. Potuerat Paulus

Onesimum fugitivum apud se retinere: renui tamen, ne Philemoni beneficium ex necessitate esse videretur. Eius vestigiis insistendum nobis in tantiponderis negotio sentio. Deus pater Iesis Christi, vos omni benedictione spiritualilocupletet, fortique robore muniat, ad ministerium istud strenue obeundum.

Ingruente nocte, properare mors videbatur, quam ille odoratus lermonem exorsus est non humano in cerebro natum, verum caelitus a Dei spiritu profectum: qui cunctis astantibus stuporem iniecit.

Aderant medici; qui medicamentis vim morbi lenire tentabant. Ad Deum itaque verso sermone: Tu, inquit, Deus medeberis mihi: dein preces Zelo intentissimo fundit, orans primo ut Deus sibi suisque peccatis propter unicum Christi sacrificium sit propitius: praedicans omnia quantumvis in speciem magna, propter crucis Christi eminentiam, pro stercoribus se ducere: precatus deinde ut vitae suae exitum faustum ac felicem largiretur: ut misericordiae alis opertus in Christi sinu obdormiret, fruereturque Dei vultu, quem crebro anhelitu intueri sitiit.

Ego te, inquit, subobscure in verbi speculo vidi: largire mihi diu multumque optati vult us tui sempiternam fruitionem. De resurrectione et vita aeterna verbaita fecit: ac si terra relicta in caelos trans latus fuisset. Singulis qui astabant dextra prehensis, ut olim Patriarcha, summa verborum sanctimonia ac gravitate benedixit. benedictionem hortationibus pro cuiusque indole ac munere prudenter clausit. Ea nocte praeter spem paulum requievit.

Die qui eum insecutus, urbani Magistratus, complures etiam ex ordine Senatorio eum inviserunt: quos iuxta lectum adstantes sic affatur: Quantum praesagiis ullis assequi valeo, egrediendum mihi vitae huius limen, transeundumque in Patriam: neque hoc mihi acerbum, novissimum enim huius vitae diem crebro concupivi. Academia semper anxium me maxime habuit; eum ego iam deserturus, sicelarem vos, quem meus calculus sussiciendum mihi, Academiaeque praeficiendum censuit, incuriae maculam non exuerem. Quid attinet exter as regiones pervagari, peregrinum adsciscere, qui huic provinciae praesit, quem doctrina disciplinaque huius Academiae lateat: Domi virum locupletatum donis ac ad hoc munus instructum habetis, Henricum Charterisium, qui eruditionem me praeceptoreuberrime hausit, Professorisque Philosophici munus decennio egregia cum laude obivit. Hunc vos in Academiae puppisistite, eissssque clavo apponite. Deum illi propitum, eiussque labores fortunantem conspicietis. Vos ex officio Academiae Moecenates ac aliores estis, altior quaeso eius sollicitudo animos vestros subeat. De domesticis quid dicam? uxorem desero uterum ferentem, unum a vobis summopere contendo, sentiat illa amorem quosemper mo amplexiestis, exstincto me, non exaruisse. Numquam mihi dies aut

nox aegritudinis expers, illa me tot morborum aerumnis quassatum, suaviter semper fovit ac refocillavit: ingenue profiteor ex omnibus stipendiis meis non coacervasse me obolos duos: numquam enim mihi cordi aut curae mundana haec. Quorsum multa verba perderem? ne quaeso affectus vester in me, claudicet in eam: Adhaec Magistratus atque Senatores, sollenni promisso fidem dant, facturos se omnia ex animi sententia. Profesores deinde Philosophicos ut perseverent in officio, debitumque successori suo obsequium praestent, hortatur.

His peractis: Deo meo, inquit, sit gratia, memoria, visus, auditus, reliquique sensus mei tam vegeti quam unquam, ast ab hoc mundo alienatum cor meum, et quorsum, Domine Iesu, corde meo non frueris, cui soli in illud ius, in hoc per omnem vitam incubui, ut illud tibi dicarem ac consecrarem, illud quaeso assume, ut tecum commoretur. Haec ubi loquutus, occupat eum lenis quidam somnus, ex quo experrectus summo anhelitu flagrat dissolvi ac esse cum Domino: Veni, inquit, Domine Iesu, miserae huius vitae filum abrumpe; matura Domine ne tarda. Iesus me redemit non ut caducam hanc, verum aeternam vitam indulgeret. Veni Iesu, largire vitam, propter quam redimistime. Ibi cum adstantes sortem suameo mortuo miserarentur: tum ipse: omnes huius vitae gradus, inquit, omensus sum, ad novissimum perveni, cur retrogrederer? hunc gradum, Domine Iesu, tuo comitatu feliciter emetiar. Deduc me in eam gloriam, quam per speculum tantum vidi: utinam apudte diversarer. Qui astabant, significabant diem posterum Sabbathum esse, unde huius sermonis occasionem captat: Tuum Sabbathum, Domine, aeternum meum Sabbathum inchoet, auspicia sumat aeternum Sabbathum meum, a Sabbathotuo. In mediam fere noctem modicam nactus est quietem, quam confestim morbi vis interpellavit, supremamque horam adesse ratus, Valterum Balcanquellum rogavit ad se veniret: quo ingresso, huncorditur sermonem: Quod diutissime munus Pastorale Edinburgi obieris, quodque non recens nostra amicitia, accersendum te curavi; ut reverentiam, qua semper a cunis Christi ministerium reveritus sum, testatam facerem. Ego quidem pro modulo doni, preces in sinum Dei fudi, tu pro me quaeso precum sacra peragito, ego corde et affectu sequar, interim ne protrahi vitam hanc flagita. Provolutis omnibus quiaderant in genua, preces dicit Balcanquellus: Interque reliqua flagitat, vellet Deus tanti viri diuturniorem usuram indulgere, cum Ecclesiae ac Reip. salus tantopere eam poscant. Sic oranteminterpellat, Satiet as, inquit, mihi huius vitae, unice in votis meis habeo vitam caelestem cum Deo in Christo reconditam.

Finitis precibus in verbi praedicati illustre encomium resolvitur: Verbum, inquit, vita, mors, nec ulla ulli absque verbo salus: non est, credite mihi flocci negotium verbum praedicare. Perinde non est

at Platonis, Aristotelisve textum interpretari, aut orationem pigmentis ac lenocinio sermonis oblitam contexere: in sanctimonia, humilitate, essicaci spiritus demonstratione situm est verbi praeconium. Qucanti illud semper fecerim, testis Deus. Dein ad preces revertitur, veni, inquit, Domine Iesu, horum oculorum nervos rumpe, alios mihi largire: cupio dissolvi ac tecum esse, matura venire Domine Iesu, nec ultra differ: egredere pusilla vita: ut ingrediatur melior vita Dei: insere Domine Iesu huic corpori manum tuam, arripe tibi animam istam. Ad Sabbathi auroram usque altum illi silentium, quod tandem hoc sermone abrupit, Veni Domine, ne morare: diei noctisque fastidio lassus sum, veni Domine Iesu, ut ad te veniam, O dulce, faustum ac felix vitae huius divortium, veni Domine dulcedo mea, emancipato animam hanc ut te murito suo fruatur, cor meum istud bipartire, ut ad te caput suum transuolet. Regerit unus, huc usque cortuum integrum possedit, integrum etiam assumet. Ille vero, Partiri, inquit, cor istud postulo, ut vita haec naturalis eruatur, et Christi vita infundatur. Tum exastantibus quia dam, ne te anxietas ulla turbet: iam accelerat Dominus tuus. Gratum, inquit, mihi istud nuntium, utinam die crastina exsequias meas duceretis: Dein alter, Be ata anima tam Domino vicina, quam tua. Ille vero, in me nihil est: quia non ducam prostercoribus: ut Christum lucrifaciam, Christus unica solatii materia, omnis iustitia mea pannus menstruus. Interrogatus numquid Pastoris ullius colloquium flagitaret, respondit, non creaturum se iis molestiam, quia ad contionandum se accingerent. Sinite, inquit, mepsittaci instar cum Domino meo balbutire. Certior factus inchoatam contionem, Da mihi, inquit, Domine ea videre, quae in praesentia audiunt alii. Sabbathi meridie sic eum affatur quidam, Per omnem vitamtuam indefessa opera, sedulisque laboribus Dei gloriam promovisti. Ille, mihi unica gloriandi seges misericordia in Christo Iesu, alia omnia damno duco. Deinde sopor qui dam mollis eum invadit, qui in vesperam usque occupat: quo discusso ingressus ad eum ordinis Senatorii Praeses, cui Edinburgi eo anno praefectura obvenerat, eum sic alloquitur: Academiam amplexibus Magistratuum, quibus tu Dominepraees, serio commendavi, tu etiam eandem patrocinii tui gremio amplectere: experiatur quaeso te parentem ac Moecenatem: cum spdignitate qua in Repub. clares, ac illustri munere, quo ornaris, Ecclesiae opem ferre possis: ne quaeso eam subtrahe, in eius praesidium artus ac vires tuas intende, nec interim salus tua, quae est in Christo memoriae excidat: mundana haec omnia fluxa sunt, moxque flaccessent. Deus te, tuam coniugem, universam familiam benedictionis suae thesauro cumulet. Eadem illa nocte haec verba excidisse ei observatum: Tranquilla mihi mens in corpore aegro, mortis, peccati, et Satanae metu non angor, nullum illis in me imperium; sic tamen morbipondere premor, ut longe praeter spem in hanc horam supersim. Ille quasi in

mortario pistillo aegritudinis metundit, utad regnum suum formet. Die hebdo madae secundo, mirum, inquit, videri potest, cum tam acerbe morbo soquar, quia in tantum protracta vita mea, verum per patientiam Domini beneplacitum praestolabor, connivebo, convivebo, agatille mecum pro libito, non disseram cumeo. Quid est homoqui cum Deo contendere audeat: imo, si in Orcum detruderet, parendum, non responsandum. Gratiamfac mihi Domine propter Christum Iesum: non erubesco profiteri numquam provectum me ad tam sublime notitiae Dei fastigium, quam hoc morbo attigi. Oquam horrendum in manus Domini incidere sed reposita mihi misericordia in Christo. Quid contristaris anima mea? quid te deicis in me? ob veniet tibi mox aspectus et congressus amoenissimus. Eiusdem diei vespera, Experior, inquit, sexti Psalmi veritatem, ac aliqua eius verba recenset. Gratiam mihi fac Iehova, quia languore pressus sum: cura me Iehova, quia conturbata sunt ossa mea. Christus portabit iugum meum, et ego eius gratia fultus sequar. Cum morbi acerbitate torqueri eum animadverterent astantes; lacrimas, planctus ac singultus civerunt, ad quos ille: Ne meam vicem, ait peccata vestra deflete, cum nemo a pec cato immunis nemini fletus mat eria subtracta. Quod ad me, ego omnium complementii ac consummationem mox videbo. Ab hoc tempore oblatum alimentum respuit: Non, inquit, edam aut bibam, quoad in regnum caelorum invehar. Funeris curam Guilielmo Litillo et Guilielmo Scoto, amicis integerrimis (quorum amicitiam constantem saepe laudavit) commendat. Cur non, inquit, mihi huius corporis cura, illud siquidem glorificandum et conformandum tandem glorioso Christi corpori, et manus intuens, istae etiam manus illustrifulgebunt gloria. Eius diei vespera ex cognatis unus ad eum ingressus, sermone impio bilem ei movit, cum ab eo peteret, ut invectus in caelos mediatorem pro se reliquisque amicis ageret: quo audito, ita fervens, corpus imbecillum ac fere examine erexit: Ego, inquit, munus illud abnuo, Christus unicus Mediator. Non multo post invisit eum frater natu maior. Tu, inquit, cognatum nostrum increpa, mone aliam ineat vitae rationem, alioqui nulla eisalus, certissimaruina. Deinceps illi sermo contractus; verba tamen fortia ac efficacia, gaudium caeleste spirantia ac redolentia, sub vitae finem placibus quidam somnus irrepsit: qui cum aliquandiu eum occupasset placide Creatoriac Redemptori suo animam reddidit anno Christi millesimo, quingente simo, nonagesimo octavo, die octavo Februarii, aetatis suae anno quadragesimo tertio. Funus maiori, quam unquam Edinburgi celebritate, quamvis turbida tempestate est deductum: turmatim ad id tam sublimis, quam plebeiae sortis hominibus confluentibus.

In Ecclesiae usum edidit commentarios in aliquot Psalmos selectos: in Danielem: in S: Iohannem, cum eius harmonia in passionem

et victoriam Dominicam: in epistolam Pauli ad Ephesiost: ad Thessalonicenses: et ad Colossenses. Scripsit et analysin in Epistolam Pauli ad Romanos: tractatum item de wocatione effic aci, et si quae praeterea.

NICOLAUS HEMMINGIUS.

ANno Christi millesimo, quingentesimo, decimo tertio, die octavo festum Pentecostes praecedente, in Lolandia Daniae pago Emboldss Nicolaus Hemmingius nascitur, parentibus quidem obscuris, sed honestis, patre Hemmingio Nicolai, matre Catharina. Puer ubi patrem amisit, a patruo Ioanne, sabro quodam ferrario, educatus est. Hic orphanum Musis consecraturus, primum scholae Nystadianae discipulis eum adscribendum curavit: ubi integrum decennium absolvit. Inde in scholam Naschoviensem missus, triennium ibi exegit: hinc Nykopingae Falstriae, ubi totidem annos vixit. Post in Selandiam, ad scholam Nestuediensem amandatus, itidem triennium fere peregit.

Tandem Roeschildiensem veram eruditionis officinam salutavit: ubi cum inaudiisset; virum insigni eruditione, et Graecae linguae, cuius rarissimus tum temporis in Septentrionalibus illis oris usus, peritia praestantem M. Benedictum scholae Lundensi praeesse, illuc profectus triennium eo praeceptore usus est. Qui hominis ingensum praeclarum, industriam, adsiduitatem ac modestiam intelligens, magnis illum beneficiis ornavit.

Absoluto, hisce in scholis, uti vocant, trivio, ardens desiderio Academiam Wittembergensem, ubi tunc incomparabilis ille Philippus Melanchthon docebat, videndi: eo tenui sane sumptu exignoque stipendio instructus venit. Sed ad egestatem domesticam aliud gravius accessit malum. Nam in itinere iuvenis pauperculus a praedonibus ita fuit spoliatus: ut nudus propemodum Wittembergam salutarit. Cum autem admodum humanos et sibi faventes populares ibi reperiter; inprimis vero bonorum omnium amantissimum Melanchthonem: integrum ibi quinquennium mansit, operam suam ditioribus interstudiolos locando, scribendo, privatim docendo victum et amictum quaeritans.

Domum reversurus honorisico testimonio literisque Philippi commendatitiis ob excellentem ingenii et eruditionis dexteritatem est ornatus. Reversus aliquando nobili Dano Olao Nicolai in filiabus instituendis Malmogiae operam locavit. Hinc divina providentia Hafniam pastor in aede Spiritus Sancti ordinatur; cui quidem officio diligentissime praefuit omnis otii

occasionem fidelissime praescindens. Illi enim Ecclesiastico muneri praefectus, studiosos ad se accurtentes privatim instituit et erudivit: multisque vigiliis tandem impetravit: ut in numerum Professorum linguam Hebraeam docturus fuerit cooptatus: Hinc linguae Hebraicae ac Dialecticae tradendae magno cum anditorum fructu et utilitate vacavit. Ibi tum aureum illum de methodo libellum praelo publicatum Regi Christierno 111. obtulit; amplisque a Rege muneribus fuit donatus.

Anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo in praesentia serenissimi Regis Christierni 111. et illius filii principis Friderici, Augusti ducis Saxoniae, Wilhelmi Ducis Brunsvicensis et Luneburgensis, summo Doctoris Theologiae titulo est ornatus. Inde professioni Theologicae quanto studio, quanta assiduitate, laboribus, vigiliis, integros viginti sex annos praefuerit: testantur tot insignes ab ipso editi libri, et commentaria spiritum ipsius, imo divini in ipso Spiritus afflatum, redolentia.

Anno millesimo, quingentesimo septuagesimo nono, Fridericus secundus, rex Daniae, gravissimis causis motus, virum laboribus et vigiliis fractum exhaustumve: cum annum aetatis attigisset fere duodeseptuagesimum, Roeschildiam missum liberalibus sumptibus et annuis reditibus, adeoque canonicatu donavit: quo ibi in pace et quiete, quod restabat vitae, pie absolveret. Interea tamen haud otiosus, maxima utiliaque ingenii monumenta edidit, partim publico praelo data, partim etiam apud bonos quosdam viros etiamnum haerentia.

In vita coniugali dum vixit plurimas expertus est calamitates et difficultates domesticas. Primam enim coniugem facto divortio repudiavit: cum altera diu beneque vixit; Tertiam viginti propemodum annos sedulam vitae sociam reliquit superstitem: quam divina gratia in coniugio tranquillo, dilexit ac coluit, quippe quae seni marito vere scipro et fulcrum fuit.

Tandem bonus vit et senex decrepitus, cum multis vigiliis visu iam aliquot annos privatus esset, plurimisque morbis vexatus; nil magis ipse, uti ille Simeon in votis habuit: quam [Gap desc: Greek word] beatam.

Decumbens postremo sacrosancta Domini cena confirmatus, Evangelii lectionibus se oblectavit: et Psalmum contesimum tertium in astantium praesentia morti proximus, tanto feruore verborum propemodum exposuit, ut S. sanctiatantam vim, tantum vigorem, tantam efficaciam in tam exsangui et propemodum demortuo corpusculo omnes summe fuerint admirati. Hora denique matutina septima, dici Veneris, qui fuit vicesimus tertius Maii anni millesimi, sexcentesimi Filio Dei per arctissimum

Spiritus Sancti vinculum unitus, ac per eundem, qui mortis victor et triumphator, suum spiritum aeterno Deo reddidit. Corpus in Cathedrali templo Roeschildiensi honorifice est sepultum cum monumento eiusinodi:

DOCTORIS NICOLAI HEMMINGII CANONICI ROESCHILDIENSIS CINERES HIC QUIESCUNT: QUI PRIMUM FELICI ET LABORIOSA OPERA IN ACADEMIA RAFNIENSI AR TIUM ET LINGVARUM STUDIA MULTORUM UTILITATE PROPAGAVIT: THEOLOGIAE PROFESSIONI ADHIBITUS EAM LUCEM SCRIPTIS PROPHETICIS ET APOSTOLICIS METHODI BREVITATE ET CLARITATE ATTULIT; UT NON SOLUM NOSTRIS, SED CUNCTIS EUROPAE DOCTIS ADMIRATIONI FVERIT. FATALIBUS THEOLOGORUM CONTROVERSIIS PRAETER EXPECTATIONEM INVOLUTUS, INNOCENTEM SERVAVIT NUMINIS BENIGNITAS: OB DIUTURNOS IN SCHOLA LAB ORES GRATO FELICIQUE OTIO DONA TUS SENEX, SATUR VITAE MORTALIUM CURAS CONTEMSIT: DEO SERVATORI SPIRITUM FIRMA FIDE COMMENDANS MORITUR, ANNO 1600. DIE 23. MAII: VIDVA ET HEREDES BENE MERITO POSVERE, etc.

Scripta eius varia exegetica, didactica et polemica, in bibliothecis referuntur.

FRANCISCUS IUNIUS

FRanciscum Iunium Gallia nobis dedit familia nobili. Avus ipsi fuit Guilielmus dominus Boffardineriae ad Uxellodunum, vulgo Issodunum: qui Ludovico XII. Galliae regi in bello Navarieno strenuam navavit operam: proquibus officiis nobilitatis honor in familiam illam collatus. Pater ei fuit Dionysius: qui adolescens in celeberr. Galliae Academiis Biturigibus, Pictavii, Tolosae legum studio operam dedit. Hic Licentiae, ut vocant, gradum adeptus, uxorem duxit Iacobam Hugaldam, honesta familia virginem: ex qua novenos sustulit liberos, filios quatuor et filias quinque. inter quos hic in celebri illa Biturigum urbe primum in hanc lucem venit ipsis Kalendis Maii, sub horam septimam vespertinam, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo quinto, aegra matre aeger partus: de cuius vita vel ad horae spatium spes nulla esse videbatur.

[Gap desc: Greek word] vocati: infans eadem vespera in aede S. Medardi, ut vocant, baptizatus.

Puerulum deinde vari plurimum afflixerunt: qui eum tertia vice ita infestarunt: ut per diu nec aures, nec oculi officium fecerint: omniumque rerum fastidium attulerint. Accessit praepostera ancillularum misericordia. Durantibus enim adhuc exanthematis, in caelum liberius ipsum exportarunt: quo factum; ut repressis acre frigefaciente varis, defluxus gravis in sinistrum pedem incubuerit: e quo malignum ulcus enatum media tibia: quod semestri vix curatum: et postmodum toto vitae curriculo, si quod cum malum invasit, id in eundem plerumque pedem exundavit.

Elementa literarum coepit discere, ut primum excessit quinquennium, blandissime docente patre, quoties vacabat: ut infirmitati consuleret pueri admodum valetudinarii. Sexennis coepit scribere, et naturae suae inclinationes prodere. Fuit autem in puero festiva quaedam iu cunditas; qua patrem a seriis ubludentem, saepe recrenvit: fuit incredibilis honoris apperentia: animus ad iram praeceps: iudicium pro aetate sat grave; quod interdum inique ferens mater, per ludum obiecit: Socratem ipsum alterum esse velle: fuit voracitas nimia: quod famulitium persuaderet, cibo ingesto corporis infirmitatem curatum iri: pudor denique summus, qui eum ad seram usque aetatem sic pressit: utrusticus magis ad omnia, quam urbanus potuerit haberi. Hoc enim insolenti pudore factum; ut nec puer inatrem unquam hilarius compellarit: nec maritus uxori res etiam vulgares enuntiarit, imo familiae domi vix sine pudore aliquid imperarit.

Praeceptoribus usus est cum in ludo literario communibus; tum domi privatis; donec anno aetatis duodecimo publicis coepit lectionibus operam dare, et deinde ius civile aggredi. Aluit eius diligentiam et acuit pater; qui filii adolescentis opera in reis audiendis, quaestionibus perscribendis, formandis sententiis capitalibus, consiliis cognoscendis, arcanis actionibus, nequid emanaret, describendis usus est. In quibus omnibus fidem et diligentiam probavit singularem; et a viris magnis conciliavit sibisavorem. Duo autem ipsi in studiorum cursu obiecta fuere impedimenta; praeceptorum quorundam acerbitas, et spes honorum in Gallia consequendorum. Suasu er im procerum, amicorum patris, iam in Germaniam sermonis discendi causa ire statuit, iam in Rhaetiam,iam Constantinopolin in honorario Legati regii comitatu abire: iam Cameram, ut vocant, auratam Luretiae frequentare.

Sed ab aulicae vitae splendore ad literarum studia avocavit ipsum et pudor ille naturalis et gravissima patris monita. Contra

in diversum traxit animum eius praeceptorum quorundam duricies et carnificina: quando immerentis corpus flagris septies octiesve quottidie conscissum, baculis contusum, et in terra, Scythico more, distractum fuit. Coactum se scribit, saepe consiteri factum, cuius ne in mentem quidem venerat, et mendacii poenas lucre, Orbilio vere dicente: non propterea caedi, quod fecisset, sed quia montitus esset: saepe figurae syllogismorum in Dialectica Trapezuntii fuerunt tyrannicae illius im potentiae argumenta. Si Berat, indicabat in mensa plus satis bibisse, aut in schola [Note: h. e. pugnasse cum alio.] batuisse: si C. clamores excitasse: si D. dixisse hoc velillud. Superavit tamen funius omnem plagosi magistri intemperiem amore literarum, et constanter ad matrem et sororem dissimulavit.

Biennium postea fere cum in studio iuris consumpsisset, docentibus in Academia Francisco Duareno, Hugone Donello et alus: Lugdunum adolescens missus est cum nova Legatione regis Constantinopolin profecturus. Sed cum serius eo venisset: iussus est subsistere, dum alia se offerret commoditas. Ibi in otio atque libiorum copia, varia legit, et multiplici rerum cognitione animum saturare annisus est. Verum Bartholomaeus Anulus, qui Gymnasiourbistum praeerat, monuit, ne id faceret. Nec enim iuvari, sed perturbari et obrui ingenia desultoria istiusmodi legendiratione. Certum studiorum scopum ante oculos ponendum; in quem unice collinees: cum omnibus simul studiis nec vita, noc mens humanu queat sufficere. Roc ipse documentum reipsa comperit in omni vita perntile. Ad duos autem alios scopulos offendit rum adolescentia Iunii: quorum altero valde exercitatus, altero pene fuit oppressus. Primum enim puellae et feminae, (ut est illius urbis magna licentia) corrumpere aetatem eius aggressae sunt: diesque ac noctes eum appetiverunt, nescrum quid sibi vellent, et domi gravitati adsuetum, nihil tale cogitantem. Atque hae temationes ita eum exercuerunt: ut cogitarit, clanculum se subducere, et ad suos reverti. Retraxit tamen patris auctoritas; quem illorum iudicio magis, quam aetati suae crediturum putabat. Restitit ergo per Deigratiam, et pestem illam evasit: led alteri malo succubuit plane, donec eius misertus fuit caelesiis Pater. Illud malum fuit [Gap desc: Greek word] in cuius approbationem perductus fuit aliena audacia, et imprudentia sua. Cum enim legeret Tullii de legibus libros: venit ad ipsum homo quidam, et illa Epicuri verba: nihil curare Deum nec sui, nec alient: multis confirmavit. Hoc venenum ita fuit in ipso corroboratum, auctoritate hominis et argunis dictorum: ut animus eius in malo isto haerens occalluerit. Ex immani aut isto perditionis barathro mirifice ipsum cripuit Deus; postquam amplius annum perditissimis in deliclis iacuisset.

Primum enim in tumultu publico Lugduni orto ex praesentissimo vitae discrimine liberatus, non potuit non divinam agnoscere

providentiam. Deinde a patre, qui resciverat filium tali [Gap desc: Greek word] veneno imbutum ab iis, a quibus numquam sperarat, domum revocatus, ac pie, erudite, leniterque doctus, et ad lectionem Novi testamenti invitatus, pestilentissimam illam sententiam abiecit. Sed praestat andire ipsum de se confitentem: Novum Testamentum, inquit, divimtus oblatum aperio aliud agenti exhibet se mihi adspectu primo augustissimum illud caput: Ioannis Evangelistae et Apostoli in principio erat Verbum. Lego partem capitis, et ita commoveor legens: ut repente divinitatem argumenti, et scripti maiesiatem auctoritatemque senserim longo intervallo omnibus eloquentiae humanae fluminibus praeeuntem. Horrebat corpus: stupebat animus: et totum illum die sic afficiebar: ut qui essem, ipse mihi incertus viderer esse. REcordatus es, mei, Domine Deus mi, pro immensa misericordia tua: ovemque perditam in gregem tuum recepisti. Haec lunius.

Ab eo itaque tempore frigidealia omnia, fervide autem, quae ad pietate faciunt, cepit tractare. Sed pater laetus quidem de regressu filii ad pietatem, res tamen adhuc humanas spirabat. Itaque cum ei per amicos filius indicasset: esse sibianimum, linguarum et aliorum adiumentorum studia aggrediante, quam torum ulli graviori sese dedat: de voluntate patris Genevam profectus est, anno eo, quo in Gallia ea audivit parari; quae in tristissimam regni cladem moxeruperunt. Abiit autem viatico tantum sufficienti instructus: quod pater iustam pecuniae summam submissurum se promisisser: sed bellicis motibus, cumitinera essent obsessa, nihilpotuit transinitti. Quamobrem cum de hospitio sibi prospexisset, in pecunae inopia quatuor duntaxat libros coemit; Bibliasacra: Institutiones Calvini; Consessionem Bezae, et Grammaticam Hebraeam Cevallerii; quibus solis annum ampliususus est diligentissime. Interea tamen adductus est, ut quem puderet quicquam denegare, praesertim amicis: ut comitem se quibusdam contubernalibus, Helvetici tractus visendi causa excursuris, adiungeret: cum iam fere exhaustus esset. Consumptae in illa peregrinatione??? ??? ac Hallerum: Tiguri Martyrem, Bullingerum et Gualterum: Neocomi Farellum, aliosque alibi. Reversus Genevam, cum inseptimum aut octavum usque menseme patria mihil mirteretur pecunae; nec quo erae pudore, appellare alios auderetistrenue egere cepit; adeo quidem, ut victus amictusque acquirendi causa statutum ipsi fuerit, alternos dies in egerenda terra ad fossam urbis et in studiis operam consuniere, Cleanthis exemplo. Sed forteagnitus a quodam populari, cuius mater olim vidua cum numerosa prole iuxta paternam Iunii domum habitarat, et beneficiis a matre Iunii de quottidiano cibo affecta erat; facere illud non habuit necesse. Iuvenis enim ille ultro pecuniam et hospitium obtulit, beneficiorum memor: deque cetero opem et operam omnem prolixe est pollicitus.

Vixit cum eo hospite, non sine incommoditate studiorum, menses fere septem: donec pace in Gallia constituta, et pecunia a patre allata sumptus resudit. Dum cum illoegit, ne gravis hospiti tam benevolo esset: mensibus quatuor Iunius ieiunium sibi indixit: horamque prandii in ambulatione, meditatione ac precibus insumpsit: vesperi in cena duo utplurimum ova sorbere et mediocrem vini ciathum exhauriri solitus. Verum ex diuturna hac inedia tabem nactus est ita gravem: ut omnes vires exhaustum corpus defecerint. Amicis itaque diaetae eiusmodi mutationem suadentibus obsecutus, Dei beneficio valetudinem pristinam lente recuperavit.

Interea autem dum Genevae agit, pater metuens ne sacris prorsus se addicat, per literasiubet dissoluto aere, quod contraxisset, quamprimum domum revertatur. Pium enim habere filium ille quidem volebat: sed in ecclesiastico munere pietatem alios docere passus numquam fuisset. Hic in bivio consilii Iunius constitutus, per Claudium Prevotium, patri ante familiarem, Uxelloaunum evangelii docendi causa evocatum, emansionem diuturniorem excusat: eamque studiis tuis perutilem, teste velipso Prevotio, sore ostendit. Verum antequam iste fines Biturigum attigit: pater Iunii cruenta morte occiderat, Uxelloduni a sicariis in hospitio immanitertrucidatus.

Tristissimo hoc accepto nuntio Iunius ingratae patriae fere renuntiavit: ac de matre vidua sollicitus, literis eam, ne dese laboraret, rogavit: provisurum sese, Dei auxilio, suis studiis proprio labore. Iuventuti itaque docendae operam suam addixit: et apud Ludo vicum Enocum, Genevae verbi ministrum, Latinae Graece ac Hebraice diebus sere singulis docens, in studio literarum sacrarum aclinguarum diligentia quam potuit maxima se exercuitiatque pervigiliis assiduis corpori [Gap desc: Greek word] , animo [Gap desc: Greek word] quandam ad labores conscrvit.

Accidit sub id tempus, ut Genevensis scholae Gymnasiarchus de vita decederet: erque surrogaretur minister Nosocomii Genevensis. Hic a Iunio per hospitem illum Enocum petitum est: ut ad tempus in ministerio Nosocomii succederet: Sed Iunius gratiis pro iudicio de se honesto actis, studiorum cursum necdum absolutum excusavit. Quamquam et alia eaque verior causa suberat, quod cogitabat: si semel eo in loco functioni se addiceret, haud facile deinde pedem claturum. Praeterea, cum vaceret, perpetuo fere afflictam caelo Genevensi, etsi falso, imputaret: migrare inde rebus quamprimum confectis statuit. Commodum itaque accidu: ut tune e Belgio nuntius ministrum ad ecclesiam Gallicam, quae Antverpiae colligebatur, peteret. Consilio ergo suo et suorum Geneva Iunius discedens, intranscursu, comite Beregrino Grangaeo, Metensem ecclesiam salutavit:

ordinem illius perspexit: Malmedirii etiam contionem unam alteramue habuit: Antverpiam tandem venit eo [Note: An, 1565.] tempore; cum classis, sponsam ad Alexandrum Farnesium, principem Parmensem, e Lusuania ad ductura, solveret: comniumque animi in Brabantia Flandriaque erecti ad spem essent optimam: sed eventu valde dispari. Paulo enim post appulit illa classis cum sponsa; et, diplomata Hispani regis de Inquisitione in Belgio [Gap desc: Greek words] stabilienda attulit, cum magno Inquisitorum numero. Hoc Iugum ne imponeretur: primum pauci ex nobilitate Bruxellis convenerunt, consilium dere rota capturi. Vocatur codem iunius: venit: in conventu perexiguo viginti vix capitum contionem habet: preces concipit: consilia de foederibus contra tyrannidem barbaricam ineundis audit: Antverpiam redit. Iacta haec sunt fundamenta contra Inquisitionem, anno Christi millesimo, quingentesimo, sexagesimo quinto. Bruxellis in aedibus Columbricis; quas duo fratres Cokii, nobiles viri iucolebant: qui propterea biernio post capite truncati, aedes ipsae solo aequatae, et area sale conspersa, cum diris exsecrationibus. Sed ad Iunium revertamur. Praefuit hic Antverpiae non solum muneri ecclesiastico; sed etiam perseriptionum: quarum in numero fuerunt aliquot monita Politica: quae Bruxellas transmissa, curabant in curiam et summum consilium clas subici. Eorum auctorem cum Iunium, et quidem natione Gallum esse, cognitum fuisset: saepe a magistratuquaesitus, saepe edicto appellatus est. Mandatum aliquoties Autverpiae ante euriam, ipsomet Iunio audiente: ut, quisquis auctorem eiusmodi seripti, quod Iunii manu erat nosset, magistratui indientet: pro indicio autem floreni trecenti aut quadring enti fuerunt pronuneiati. Tandem submissus est Bruxellensis quidam pictor: qui, religionis studio belle simulato, diligentissim eomnia exquisivit: imaginem etiam Iunii ad Margaretam Parmensem, Belgio tunc praefectam, detulitiquae ad Marchionem Antverpianum missa cum mandato, Iunium hunc comprehenderet. Marchiovenia consulis, ilico domum, in qua Iunius hospitabatur perquirit. Sed Iumus paulo ante, ecclesiam Bredanam visurus, abierat: et hospes eius momtus, reculam illius omnem asportarat. Ita no vit Deus mirabiliter suos expericuculis eripere, atque furori hostium subducere.

Nec tamen hic substiterunt Evangehi hostes: sed alios atque alios consuerunt in caput Iunii dolos. Insulis enim, Flandriae oppido celebri, simulata fuit disputatio instituenda? et ad eam Iunius evocatus. Qui cum vix oppidum, et in co diversorium, ingressus essen caupo a foribus advolat: lictores in propinquo esse nuntiat: ocius postico elabi, atque saluticonsulere iubet. Ita hucilluc fuit ductus: ut vim iniustam declinaret. Et quamquam consilio Moderationis, ut dicebatur, everso, ecclesiae in Belgio ad miraeulum

propagabantur, ahique ministri secure Domino inserviebant: tamen Iunio infida omnia, semperque peregrinitus obfuit.

Subid tempus Iconoclastae per Belgium submissi, praeter orthodoxorum sententiam signa tem plorum omnia sustulerunt. Iunto, qui tunc Gandavi, valde improbatae turbae eiusmodi fuerunt: ut cui violenta et [Gap desc: Greek word] placuerunt numquam. Vix Antverptam redierat, cum a Gandavensibus fiattibus fuit repemus: ubi iterum, uti et Bruxellis, partim gentis et functionis odio, partim falsis deipso suspicionibus atque criminationibus disseminatis, pericula sumina passim ei intentata et quasi ex condicto in ipsum omnia irruerunt. Sed fidelis Dominus, custos Israelis, iterum servum suum mirabiliter omnibus insidiis telisque infidiae subduxit; et Antverpiam incolumem reduxit.

Eo ubivenit: exclusum se ab ecclesiae illius ministerio comperit: quod ob seditionis metum erclesiae Antverpianae ministros plures duobus habere non liceret, et eos quidem indigenas, autaliqua civitate in Belgio donatos: et qui principi stipulanti fidem dedissent.

Inde ergo, de fratrum Antverpianorum sententia, in agrum Limburgensem devenit; relicta apud illos supellectile libraria et vestiarla; quam deinde totam amisit. Verum eriam hoc in loco varii ipsum fluctus exceperunt: et mors non semel fuit parata, atque aliae alibi insidiae structae. Desendit tamen eum, ut autea, potens ille Deus, cui serviebat: et adiectum verbo hoc etiam quasi signaculum. Erat in vieinia illa, anus numerosae prolis mater: quae cum gravissima conflictabatur desperatione; nem pe et se et liberos aeternum esse damnatos: ac haeserat misera ca in tentatione annis tredecim amplius. Sactificuli saepius exorcismis; vicini vinculis et plagis remedium tentarant; sed omnia siustra. Vincula rupit: in silvas se abdidit: conspectum hominum fugit: ut omnibus a daemone agitati, persuasum esset. Haec ad Iunium adducta, semotis restibus, causam morbi aperit, a vicinis sibi decantatam: avod no venis liberis curandis occupata cultui divino, hoc est, Missae minus interfuisset. Hic Iunius soeminam paucis instituit: recte ex Dei mandato orphanos eurasse; Missam culium Dei minime esse. Quibus auditis illa acqutevit: et mirantibus cunctis animo tranquillato abilt.

Cursum autem Evangelii apud Limburgenses duo potissimum remorata sunt impedintenta, Anabaptistae et Pontisicii. Et Anabaptistae quidem, cum ahquoties eos accessisset, amiceque cum eis contulisset, minui numero, auctoritate, et gratia statim ceperunt, Pontificti vero primum in absentem audacter voeiserati sunt, post etiam speciose aggressi: quamquam vociferationibus suis magis excitarunt, quam minuerunt, auditorium

Iunii. Mendaciorum autem hoc unum fuit: quod de ipso sparserant: fissos esse ei pedes, quasi monstro hominis. Vanae ostentationis fuit: quod Franciseanus quidam ad disputationem se venturum promisit: cumque in viam se dedisset, pedem retulit, cuiusdam rei se oblitum dicens: alii duo, alter item Franciseanus, alter Iesuita, cum Limburgum disputaturi venissent, de loco diu causati, tandem in suas stationes reversi, nuntiarunt suis: Iunium victum ab ipsis erupisse; ut periculum capitis, cuise sub iecisset, effugeret.

Cum autem ab insidiis ad vimapertam ventum esset: iamque copiae equestres Limburgensi populo, Iunii causa, imminerent: magistratu suadente, cirea undecimam noctis, in maximo imbre, urbe exivit, in Germaniam quoquo luberet concessurus. Haidelbergam itaque venit: ubi a Friderico tertio electore Palatino clementer exceptus, Schaenaviensem ecclesiam, ad primum Heidelberga lapidem, in montanis silvae Othonicae collectam salutavit.

Postea, ubi matrem et suos in Gallia invisit; Haidelbergam reversus, apud Schaenavienses hoc petentes, sacro ministerio functus est.

Sed cum anno sequenti pestis illam ecclesiam gravitet affligeret: Invitum Elector Palatinus in castra Aurasiorum principis, qui funestam in Belgium expeditionem susceperat, misit. Et quamquam Iunius ob innumera incommoda in Germaniam se proripere constituisset: tamen abitum molientem princeps ille detinuit: ut a contionibus sibi esset Perinvitus Iunius substitit: donec in Germaniam iterum appulit: quo simul ac venit, Schaena viam, ut Ecclesiae discordiis laboranti succurreret, contendit. Etisi autem tune aliquoties ab Electore ad Aurasiorum principem reverti est iussus: et ipse semper excusatione uteretur: tamen locus excusationi datus non est; donec a cane in dextro pede ad pontem Haidelbergensem graviter laesus, vemam a bello revisendo imperavit.

Ab eo tempore, Deo sic gubernaute, praeter opinionem Palatinatui inserviit, ed annum usque millesimum, quingentesimum, nonagesimum secundum. Primum Schaenaviensem ecclesiam docuit, ad annum usque septu agesimum tertium: quo ex auctoritate Friderici Electoris Heidelbergam migravit, cum Immanuele Tremellto versurus Testamentum vetus.

Anno septuagesimo octavo Neostadium, ubi schola auspiciis I. Casimiri recens aperta erat, excepit: libique, et in Lambertano docuit menses circiter quatuor decim.

Inde Otterburgum mandato principis ablegatus, ad novam coloniam co in loco statuendam, ecclesiae Otterburgicae

inservivit annum sesquialterum. Postea Neostadium ad professionem revocatus, in schola docuit: donec I. Casimirus tum tutor et administrator Electoralis Palatinatus, eum Heidelbergam evocavit: ut operam suam Academiae locaret.

Ea in statione permansit, dum revisendae Galliae per ducis Bullonii ad ventum necessitas ei fuit allata. Invitissimus abductus est Iunius ob obitum uxoris, liberorum curam, valetudinem suam, et muneris publiei neglectum. Ivit tamen: regem salutavit: eiusque mandato reversus, principe Electore acquiescente, Academiae Heidelbergensi valedixit: ac Palatinatu, altera sua patria, cessit.

Profecturus autem ad regem Galliae, iter facere per Belgium statuit: tum quia res liberorum ita postularet: tum quia commodior via videretur, aut ad regem eundi, aut de voluntate eius cognoseendi. Post mensem itaque, cum Heidelberga abiisset, Lugdunum Batavorum cum familia venit. Ibia magistratu, Academia et amieis benigne acceptus, rogatur: ut ibi pedem figat; operamque suam Academiae addicat. Respondit Iunius, quod res erat: mandato regis e Germania discessiss???, transeundi in Galliam animo gratias de honore, quem et habuerint ante, et etiam tum haberent, agere: ex legato regis, si quid in mandatis habeat huiusco rei, discendum. Cum legato itaque illo Lugdunenses regerunt de postulatione sua: effeceruntque; ut Lugdunensi in Academia Iunius subsisteret.

In hac cum decennium professoris primarii manus sustinuisset: et qua docendo, qua seribendo eam illust rasset: peste per omnem Hollandiam grassante, post coniugem matronam honestissimam, et ipse absumptus, Deo animam pie reddidit: anno Christi millesimo, sex tentesimo secundo, aetatis suae quinquagesimo septimo, die decimo tertio Octobris: ibidem honorificae sepultus, et tum oratione funebri, tum epicediis ac laerymis a viris eius Academiae summis celeberrimisque honoratus.

Iuvat heic quaedant saltem, ex oratione a D Francisco Gomaro habita, quasi emblematum loco, enotare: quae et pietatem et fidem Theologi praestantissimi spirant. Cum enim Gomarus ille Iunium collegam et affinem decumbentem salutasset, ac paucis consolatus esseti respondit: se in Deo atquiescere: Deum quod esset salutare, clomenter perfecturum ad gloriam suam, Insomniam autem, morbidolores, mortisque metum, partim verbi divini lectione, partim pio precum ardore lenivit. Alio die cum idem Gomavus moneret: ut ex suo, quod instructissimum haberet, consolationum penu depromeret, sibique apponeret: qua ad alios usur passet: meminisset so Deum habere propitium in caelis patrem: Christum Servatorem: caelum patriam et hereditatem: arrhabone in corde Spiritum sanctum: mortem ad caelum et vitam immoxtalem esse viam: hac fide hac spe se sustent aret: Ibi vir constantiss

respon dit: Eorum, quae alios docuisset, probe esse memorem et obser vantem: in Dei gratia se omnino ac quiescere: Deum, quae futura salutaria, perfecturum. Rogatus, numquid vellet de liberis, aut aliis rebus mandare: excepit: se de rebus caducis eo tempore minimo eogitare: unum tantum hoc monere: se sua omnia studia ad bonum publicum direxisse: videre laboraturam graviter facultatem Theologieam: officium faceret diligenter ac fideliter: et, si in consilium ab illustrib, ordinibus aut Curatoribus adhiberetur, aut eos compellandi esset occasio: sincere ac sancte iudicium exponeret, ac regaret: ut, ad utilit atem et honorem Academiae, facultati Theologicae Academiaeque prospiceretur: reliqua divinae providentiae committeret. Ita ne quidem in vitae termino vir Rei publ. amantissimus, Academiae curam abiecit.

In coniugio vixit quaterno: in quo varie graviterque exercuit ipsum Deus, castigans, ut existimavit ipse, indignam de sexu femineo toto opinionem eius, ut qui ptimo a feminis, propter quarundam canum scelera, abhorruisset: atque functionis studio coniugium pervicaciter refugisset. Primam uxorem iniuria obstetricis e vita sustulit: cum ita corruptus illius in obstetricatu uterus fuisset: ut annis septem amplius sanguinis profluvio afflicta fuerit atque exhausta, cum meredibili ipsius eruciatu, et mariti etiam labore: secundam febris ardens die quinto, gravidam absumpsit: tertiam hydrops: quartam pestis.

Scrpita eius haec sunt: Vetus Testamentum cum D. Immanuele Tremellio ex Hebraico translatum.

[Gap desc: Greek word] ad Veteris Testamenti interpretationem: et orationes de V. T.

[Gap desc: Greek word] in tria capita Geneseos: ubi et confutatio argumentorum a Symmacho contra propositorum.

Sacrorum Parallelorum libri tres, h. e. comparatio locorum scriptu???ae sacrae, qui ex Veteri Testamento in Novo adducuntur.

De observatione politiae Mosis: quid in populo Dei ex ea observari, quid non observari oporteat.

E irenicum de pace Ecclesiae Catholicae inter Christianos, quamvis diversos sententiis, colenda.

Animadversiones in Bellarminum: et ad 3. libr. de translatione Imperii Romani a Graecis ad Francos: et alia.

Opcra autem Theologiea Iunii prodierunt Genevae post obitum eius anno 1608. duobus tomis distincta in fol.

M. T. Ciceronis Epistolae ad Atticum et Q. Fratrem, cum emen datiombus et notis.

THEODORUS BEZA.

PLacuit DEO Opt. Max ut lucis mundanae usura frui primum inciperet Theodorus Beza vicesima quarta die mensis Iunii, anno Domini millesimo, quingentesimo, decimo nono Vezeliis, vetusto Heduorum oppido Petro a Beza, illius oppidi praefecto; et Maria Burdoletia, parente utroque nobili.

Vix a nutricis uberibus ablactatum Nicolaus Beza patruus, in senatu Parisiensi consiliarius, Lutetiam ad se seferri voluit et curavit. Ibi tenerrime apud eundem educatus, literarum figuras nosse didicit.

Postea cum annum aetatis ageret quintum, eiusdem patrui studio Melchioris Wolmarii Germanii Rotvvilensis, qui tum Aureliae, ut et postea Biturigae, literas Graecas docebat, fi dei euraeque est commissus. Ita autem subillius disciplina profecit per scptennium; ut nullus nobilis auctor vel Graecus vel Latinus exstiterit, quem non degustarit: nulla ex disciplinis liberalioribus, ne iurisprudentia quidem excepta, quam, Wolmario praecunte non attigerit. Sed, quod potissimum est, ab eodem verae pietatis Christianae ex puro verbi Dei fonte deprompta cognitione est imbutus.

repetere tandem visum esset; Beza Aureliam venit, ex suorum consilio Iuri civili sedulo daturus operam. Docebatur ibitum et batbare [Gap desc: Greek word] illa scientia: unde contigit; ut ille, ab eiusmodi abhorrens studio, politioris literaturae, et utriusque linguae auctoribus logendis tempus impenderit. Poetas (quos naturae quodam im pulsu mabat) non legit tantum, sed imitari studuit: unde ab eo intra annum vicesimum scripta sunt fere omnia poemata illa, quae praeceprori illi suo in scripsit. In quibus non mores; sed stylum Catulli et Nasonis, ad imitandum sibi proponens, epigrammata quaedam licentiosius, quam postea voluisset, scripta effudit. Illa enim ipsemet paulo post omnium primus damnavit ac detestatus est. Ac sane vivunt contrario librorum omnium geio. Nam quum adversariorum scriptis bellum indicere adversarii soleant, eaque abolere omni conatu studeant: miseris epigrammatis illis protogat lucem pervicax et inextinguibilis concepti adversus ipsorum parentem odii flamma: qua que Beza aeternum abolita et exstincta optavit; illi ex pulvere excitant; et repetitis, hoc etiam tempore, editionibus crebris, maligne eadem in conspectum hominum proferunt acreponunt. Quid vero [Gap desc: Greek word] illa sua consequuntur? Nihil aliud sane, quam quod se Dei, bonorumque omnium dignos odio: Bezam a. omni illorum benevolentia, amote et tolerantia dignissimum ostend unt; qui quidem iuvenilis Musae, ad Deum celebrandum in melius conversione et seria commutatione, Angelos in caelo exhilaravit.

Anno Do mini millesimo, quingentesimo, trigesimo nono: undecimo Calend. Augusti, ad Licentiae, quam vocant gradum promotus est, cum annum ingressus esset vicesimum. Paulo post Lutetiam venit: ubia cognatis, affinibus et amicis exceptus est cum maximo plausu et singulari benevolentiae erga illum testificatione: quos tamen omnes alter pat ruus, (nam prior ille iam mortuus erat) Abbas Frigidimontanus studio et amore in illum propenso, facile superabat. Hic enim illum in Abbaria illa, cuius reditus annuus ad coronatos quinqutes mille aestimabatur, successorem designavit: praeter duo beneficia (quae annuos coronatos septingentos aequabant) quibus Beza, licet talium rerum inscius et ignarus, oneratus fuerat. Illi etiam, aliquot alia opima sacerdona, frater ipsius natu maximus, iam tum deploratae valetudinis homo, destinabat. Iuventute autem florens, otio, pecunia rebusque aliis omnibus potius quam bono consilio abundans: sensit a Satana sibi circumici infinitas tendiculas Quamquam enim vitia odisset, in quibus vel im probitatis, vel im pietatis pestiseras labes vel minimum agnoseebatibonas ta men horas in rebus ludicris collocabat. Nam et volupratum illecebris et ambitiosula gloriae dulce. dine, quam ex Epigrammatum suorum editione eratadeptus,

(iudice etiam M. Antonio Flaminio Italo, poeta doctissimo) honorumque amplissimorum speirretitus, aliquandiu detinebatur. Sed quum in ipsius mente haereret sensus Religionis verae, quam adolescens im biberat; obluctarignaviter, omniauqe illa obstacula superare. Deo equidem illum movente et regente, apud se constit it, votumque Papisticis erroribus repudiandis emisit.

Ac primum, ne a iuvenilibus illis desideriis superaretur, uxorem sibi despondit: sed clam, conscio uno et altero ex piis amicis, Laurentio uldelicet Noumandio, et Ioanne Crispino, utroque Iurisconsulto et clarissimo viro. Id ita faciebat, partim ne ceteros offenderet, partim quod a scelerata illa pecunia, quam ex facerdotiis illis percipiebat, non satis posset adhucabsterreri. Sponsalibus tamen addita est expressa promissio; fore ut illam primo quoque tempote, perruptis impedimentis omnibus, ad Ecclesiam Dei abduceret, et palam cum ea matrimonium confirmaret: itemque ut interea temporis nullo ex sacris illis Papisticis ordinibus initiaretur. Utrumque postea sancte praestitit. Gloriolam illam, et propositos honores, Deo vires siibministrante, laudata quadam animi pertinacia et magnitudine reiecit adeoque ut plerique ex amicis mirantes et reprehendentes, per iocum, Philosophum novum illum appellitarent. Nectamen exluto illo adhuc crumpere poterat; cum potius a Satana personato novi laquei quottidie ei pararentur. Nam patruus ille Abbas, omnia quae habebat; ei ultro deferebat: et ex fratris morte reditibus multo longe auctior factus erat. Quamquam autem conscientiae stimulis urgeretur, quod Religionis purae, cuius cognitione illuminatus erat, publicum testimonium non ederet: licet etiam a coniuge de promisso appellaretur: non dum tamen poterat ex tam perplexis ambagibus, et oppositis obstaculis sese extricare. Ecce vero, dum ita anxius animi in dubio versatur, illum a devio itinere, in rectum revocat Dominus. Motbum enim gtavissimum veluti sui iudicii nuntium et apparitorem mittit: adeo ut pene de vita desperatet. Tum ille potentem numinis dextram animadvertens, eique tam diuturnas moras castiganti, diutius reluctari nesas esse reputans; post varios animi et corporis cruciatus se ipsum ac tarditatem suam detestatus, cum lacrimis veniam petivit: votumqueillud de vero Dei cultu palam amplectendo renovavit: totum deniquese illi consecravit. Sicque factum est ut morbus ille verae sanitatis illi principium attulerit. Et auditus est cum de ea reloqueretur apud amicos, dicere, se in illo agone identidem illud ex [Note: Psal. 141.] Davide velut in sinum Domini effudisse: Educ de carcere animam meam, ut celebrem nomen tuum. Simulatque igitur lectum relinquere licuit, abruptis omnibus ving culis, sarcinulis compositis, patriam, parentes, amicos semel descrit,

ut Christum sequeretur: seque in voluntarium exilium, cum sua coniuge recipit Genevam, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, nono Kal. Novembris. Ibi primum palam in Ecclesia, sollenni inter Christianos ritu, matrimonium celebravit et sedem fixit.

In eam urbem paulo ante concesserat, resque suas comportarat Ioannes ille Crispinus, qui cum magna erat Bezae consuetudo. Ambo autem de novo vitae genere suscipien do una deliberant: et de societate ad typographicam artem faciendam ineunda cogitarant: ad quam ut feliciter se ac cingerent, utriusque summa doctrina et singularis industria viam sternebat. Fuerat enim Crispinus primum celeberrimi illius Iurisconsulti Caroli Molinaei am anuensis: post in foro Parisiensi causarum patronus. Edidit idem sui ingenti documenta multa, excedendis praeclatis veterum Graecorum et Latinorum monumentis, et novis componendis: in quibus Gallica Martyrum historia, summo studio et incredibili labore ac fide constructa, menito ab omnibus celebratur; et palmam obtinet. Sed Bezae alium cursum Dei providentia destinarat. Nam priusquam aliquid certi inter se constituissent; Bezae visum est Tubingam usque excurrere; ubi Wolmarus degebat, Illustriss. Ducis Wirtenbergici Consilarius. Vix ab illa peregrinatione reversus, et nihil tale exspectans ad Graecas literas profiten das a Lausannensi Academia vocatus est: cumque senatus Bernensis, iudicium Lausannensium amplexatus, Bezam in numerum suorum admisisset, ille ratus a Deo se vocari ad honorificum illud munus obeundum; Lausannam se contulit. Atque haec Bezaipse iam dudum dese publice testificatus est, maxima ex parte, in Epistola qua adversum Wolmarium praeceptorem suum se non ingratum discipulum voluit ostendere, Christianae Religionis confessione eidem nuncupatim missa. Quae deinceps sequuntur, aliunde sunt collecta.

Erant Lausannae tunctemporis doctrina et pictate viri insignes, Petrus Veretus Ecclesiae pastor, Ioannes Ribbitus Theologiae professor, Ioannes Raimundus Merlinus Hebraeae linguae, Quintinus Claudus Philosophiae Franciscus Hottomannus Eloquentiae, Iohannes Tagantius Mathematicae, Claudius Provotius, Franciscus Beraldus, Ioannes Randonus, Mathurmus Corderius, numaniorum literarum Doctores. Illis omnibus ita carus erat Beza, ut hic in illis, in hoc illi vivere viderentur.

Sub primum in Academiam illam adventum, ut se contra variasanim: perturbationes, insultus et agitationes, quibus hominum, inprimisque piorum, vita numquam earet, praemuniret ac vallaret, historium Abrahae sedulo et frequenter apud se meditabatur: utque eam penitus animo infigeret Tragico comoediam,

sumpto ex eadem argumento scripsit Gallicis thythmis, et populo, Abrahami sacrisic antis nomine, exhibuit. Quod poema ita iucunde exceptum eo tempore et loco, et postea ita gratum omuibus Gallice intelligentibus fuit: ut quoties praelo commissum sit, vix dici possit. Illud, anno nonagesimo octavo, Clarissimus vir, D. Ioannes Iacomotus Latio dedit: et eodem fere tempore Amstero dami doctissimus D. Iacobus Bruno idem praestitit. Quoties autem a docendi munere vacabat, Lausanna ad Du. Calvinum Genevam advolabat; a quo etiam continuo accendebatur; ut dotes, quas a Deo accepterat, ad Dei gloriam et Ecclesiae aedificationem, magno animo conferret. Itaque illius hortatu vere aureum, vel potius divinum illud opus Psalmorum, a Maroto inchoatum, Gallicis numeris ut perficeret adductus est: quod tandem anno millesimo, quingentesimo, sex agesimo primo cum auctoritate et privilegio, utvocant, Regio, multis Galliae locis est typis mandatum.

Confluxerunt Lausannam ex Gallia Christi sitientes quamplurimi ordinum omnium viri et feminae. Hanc occasionem putavit Beza oblatam sibi a numine, ut cum suo docendi, tum illorum sacra discendi desiderio satisfaceret. Itaque extra ordinem, docendi Graeco penso absoluto, publice et vernacule Epistolam ad Romanos explicabat: cui postea addidit utramque D. Petri non, quod aiunt, [Gap desc: Greek words] , tantum: sed methodo et sensu Apostolico diligenter observato et declarato. Fuit illa veluti parturitio fetus illius laudatissimi, quem tandem edidit. librorum omnium novi Foederis fidelissima interpretatione Latina, notisque in eosdem eruditissimis, in lucem oculosque hominum emissis. Illas tamen aliquoties emendatas ab ipso mirabitur nemo, qui operis difficultatem cum dignitate con unctam, ut decet, perpenderit. Interea pestilentia Lausannae saevire: quae et Bezam corripuit: sed Christo [Gap desc: Greek word] faciente, Ecclesiae organum ad res magnas selectum mox cripuit. Quare a sepuleri limme redux ille, rem carmine Gallico signavit; ut senon immemorem tanti beneficit apud Deum et ipsius Ecclesiam, laudabili exemplo palam apud omnes, faceret. Oden enim suavissimam et elegantissimam, atque omnibus Gallicaelinguae Ecclesiis decantatissimam scripsit, quae esset [Gap desc: Greek word] pablicum monumentum. Id quoque Stephanus Iodellus Modilinus, non postremus inter poetas Pleiadis Gallicae, tetrasticho Gallico notavit, hoc modo ab Antonio Fayo Latine reddito,

Davidicae citharae Gallis dum carmina mutat,

Pestiferae est tactus cuspide, Beza, luis.
Curnam? letalem pestem tunc Beza premebat:

Vult oppressorem sae va necare suum.

a magistratu puniendis, argumento suppeditato a Fausto Laelio Socino Senensi, et [Note: Sebast. Castell.] S. C. qui non ausi nomina sua profiteri, et tam in faustis fetibus praeponere, sub fictitiorum nominum Belii et Monfortii umbra, tamquam angues pestiserae, se occultabant. Illi gravem contra Calyinum et Geneyensem Magistratum querimoniam excitabant; et velut terras omnes et maria commovebant propter [Note: De Servete vide in vita Calvini.] Servetum Hispanum, ignis supplicio moritissimo neci datum anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo tertio. Ille enim et verbis et scriptis infandis Arianorum, Sabellianorum, Samosatenianorum et Manichaeorum portentosas blasphemias contra Christi personam et facrosanctum adorandae Trinitatis mysterium evomuerat; et per varias orbis regiones sparserat. Revocabant etiam illi Academicam, nescio quam, in Religione et cultu divino [Gap desc: Greek word] ; ut unicuique quod vellet, sentire, credere et profiteri liberum esset. Scriptum utrius que Beza tum refutavit, tempore in speciem, importuno: sed reipsa opportunissimo, ad co ibendos levium hominum in Religione fluctuantium vagos et incertos aestus. Scripsit deinde brevem Christianismi explicationem, ex doctrina de aeterna Dei praedestinatione. Respondit etiam Ioachimo Westphalo, veram de cena Domini sententiam tutatus. De eodem argumento duos eruditos dialogos edidit: Priori [Gap desc: Greek word] nomen est, alteri [Gap desc: Greek words] contra Tilemannum Heshusium. In his quidem postea, quaedam liberiore ealamo, qua rei, qua de re agebatur, maiestati conveniebat, scripta mutavit; ut et in nonnullis aliis scriptis: e quibus iocos aliquot (ut erat ingenio lepido et faceto: dum aetate ad huc vigente esset) postquam maturior factus est, et [Gap desc: Greek words] in consilium adhibuisset, erasit. Demum Sebastiani Castellionis dogma de aeterna Electione subvertere conantis, calumniis sese opposuit. Contigit Lutetiae anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, Septembris die quarto; ut coetus piorum, qurad quadringentos noctu convenerant, ad puriverbi diviniauditionem, et sacrosanctae Cenae Dominicae perceptionem, deprehenderetur a Sorbonieis; corumque excubitoribus et exploratoribus. Ex illis, septem traditi sunt flammis: Taurinus Gravellus, patronus causarum Lutetiae, Nicolaus Clinetus aumaniorum literaram professor; nobilis femina Philippa Graveronia, Nicolaus Cineus medicus, Petrus Gabartius, pragmaticus, Franciscus Rebezius, et Fridericus Damuillus, Pinlosophiae Studiosi. Reliqui in carcere, et vinculis arctissimis der nebantur. Nullum porro remedium se offerebat aliud commodius, ad cripiendos, vel saltem sublevandos fratres in tauto discrimine positos; quam si legatione ad id instituta illustrissimi Germaniae Principes ahquot, ex iis qui Protestantes vocantur, precibus et efflagitationibus enixe sollreitarentur:

ut sua apud Henricum illius nominis secundum, Regem, intercessione, efficerent: nedurius quidquamlin illos decerneretur. Ad id anno quinquage simo octavo missi sunt Neocomo Farellus: Lausanna Beza, Geneva Iohannes, Magni illius Guilie mi Budaei filius; qui ad illustrissimos Principes. Palatinum Electorem. Hassiae Landgravium, et Ducem Wirtembergicum, se contrlerunt, effeceruntque: ut potentissimi illi, et maxime pii pricipes, suis legatis et literis ad Regem missis, causam piomin illorum hominum sedulo commendarent. Sed exiguus fuit totius operae et studii illius fructus, propter infestissimum contra veram pieratem plerorumque Aulicorum animum et implacabile odium.

Fuit nihilominus illa profectio Bezaegratissima eo, inter caerera; quivod videndi et coram compellandia pietate et eruditione commendatissimi viri, Philippi Melanchthonis occasionem facultatemque peperisset. Tum enim Francofurtum venerat Melanchthon, qua Bezae iter erat: et est alter alterius conspectu atque alloquio vehementer recreatus, in gravi luctu, quem uterque percipiebat ex afflicto Ecclesiatum statu. Philippus enim verbis declarabat illam, quam animo praesagiens sentiebat, Ecclesiarum Germanicarum distractionem; ex quorundam [Gap desc: Greek word] iam tum pullulascentem; et postea quasi serpigine quadam longe lateque effusam. Beza autem Evangelicam sementem, herbescentem quidem in Gallia eo tempore videbat: sed ne persecutionum immanitate opprimeretur prius quam lactescere inciperet, et approrum velut pedibus proculcata radicitus evelleretur; in vehementem metum adducebatur.

Inciderunt postea tempora, quae Bezam ad migrandum Lausanna, ubi decem annos integros haeserat, Graeca docendi munere defungens, induxerunt: quod fecit cum bona senatus Bernensis venia: qui Bezam ita dimisit; ut suam erga illum benevolentiam numquam omiserit. Ac san e semper fuit egregia potentissim orum Dominorum Bernensium adversum Bezam voluntas; ut et Bezae erga ipsos summa observantia. Amabat etiam Lausannensem civitatem; in qua habebat Primarios et optimos quosque sui studiosissimos; et licet corporibus disiunctos, animis tamen coniunctissi mos. Propterea aliquoties quando opportunitas ferebat; et cum a curis gravioribus animum relevare cupiebat, hospitium antiquum revisere solitus erat. Lausannenses etiam eius ad ipsos adventu mirifice exhilarabantur; adeo ut aliquando ei venienti magna fiequentia obviam ad portas urbis processum fuerit. Id quod factum anno millesimo, fexcentesimo, primo, mense Maio: quo ultimum vale accipere et reddere mutuo libuit et licuit Bezae et Lausannensibus.

Digressus Lausanna ad D. Ioannem Calvinum venit, anno quinquagesimo nono supra sesquimille simum a cuius latere raro discede bat: magnosque cum illo progressus facie bat in iis, quae tam ad doctrinam, quam ad disciphnam Ecclesiasticam pertinebant. Nec tamen interea a schola penitus discedebat. Nam ut iuventutis studiis prodesset; publice interpretatus est aliquot Demosthenis orationes, et nonnullos Aristotelis libros.

Paulo post designatus fuccessor in Ecclesiastico ministerio, Claudio pontano Blaesensi, viro optimo, et in Ecclesia Genevensi pastori fidelissimo, qui tum vitam caducam cum aeterna commutarat: simulque collega adiunctus est D. Calvino ad Theologiam docendam. Est et deinceps factus scholae Rector primus, anni illius mense Iunio, et die quinta cum omine felicissimo leges scholae Genevensis primum tecitarentur, in frequentissima hominium doctissimorum et gravissimorum corona. Habuit tum elegantissimam orationem de re literaria, ad studio sorum excitanda ingenia; et ad senatum Genevensem confirmandum in praestantissimo et laudatissimo a se instituto opere. Nam cum eo tempore Genevensis civitas innumerabilibus difficultatum domi et foris fluctibus tantum non absorberetur, magno illo et numquam satis laudato Calvino hortante, tantum animi sumpsit: ut de schola excitanda, gymnasioque publico exstruendo (quo ornamento urbs ad diem illam caruerat, solo Calvino paucis auditoribus praelegente) serio cogitaret. Itaque, aedificio amplissimo, ornatissimo et commodissimo aedificato, honestis stipendiis propositis, professoribus ernditionis eximiae bono numero comparatis, schola Genevensis caput erexit: adeo ut brevi tempore, ex illa, non tamquam ex equo Troiano, armati ferro prodierint milites, sed tamquam ex Siloes scaturientibus venis perennibus, viva multiplicis doctrinae et sanctissimae pietatis fluenta in plerasque Europae plagas copios e profluxerint, et etiamnum (quae Dei est benignitas) dimanent ac effundantur.

Scripserat vernaculo sermone paulo post suam e Gallia migrationem, fidei Christianae confessionem, quam vocant; partim ut patri suo quem nonnullorum calumnia ab ipso tamquam haeretico abalien arant, satisfaceret: partim ut si posset, illum in extrema senectute Christo lucrisaceret: illam tum publice dedit Latine loquentem et Wolmario illi suo nuncuptam. Fuitque opusculum illus S. S. Theologiae candidatis usui magno. Continet enim epitomen dogmatum piae religionis nostrae breviter et perspicue traditam. Paulo post, procerum quorundam Regni Galliae voce et literis evocatus est; ut Antonium Regem Navarrae, qui tum in Aquitania Neraci degebat, inviseret; cumque eo de rebus gravissimis commumearet: sed potissimum

ut illius animo, si Deus aspirare dignaretur, verae religionis gustum aliquem instillaret. Spes enim erat, si princeps Regii sangunis primarius (ad quem propter Regis Francisci I. adolescentiam, iure spectabat regni administratio, usurpata ab aliis aliter, quam decebat) de pietate vera aliquid intelligeret: sique ille dignitatis ac officii sui memor, a non eurantia quadam, quae eum quasi privatum et veluti latentem, domi detinebat, expergefieret, fore; ut mitius ageretur cum piis hominibus, qui tota pene Gallia immanissime vivi combutebantur, propter eiuratos pontificios errores, et Evangelicae doctrinae professionem. Nec caruit res eventu. Nam postquam anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo primo. Decembris die quinto Rex Aureliae diem suum clausisset ultimum, Serenissimus Navatrenus adiuncto Illustrissimo Condaeo principe fratre suo, Coligniis Amiralio et Andelotio, aliisque regni optimatibus effecit; ut a diris illis ustrinis, quae vivente Francisco, crudeliter, in omnes omnium ordinum homines pervaserant, quaeque Annam Burgium Parisiensis curiae Consiliarium, cum multis aliis non ob scurae notae hominibus, abstulerant, temperaretur.

Carolo Rege, huius nominis nono, sceptrum obtinente, varie utrinque de Religione agitata sunt consilia; Pontificu suam ita retineri volebant; ut Evangelicam exterminari vellent. Ex adverso, Evangelici Pontificiam scriptis, contionibus, et studiis ommbus oppugnabant: et, ad promovendam suam, velis et remis omnibus contendebant. Ne vero tam varia partium studia turbas in publicum darent; multa edicta Regia facta sunt; per quae; ut ab omni violentia et atmis abstinerent omnes, sanctionibus severissimis imperatum: tandemque sollenni rescripto indictum est tempus, et designatus locus, ubi ab utraque dissentientium parte electi nonnulli committerentur, ad rationem, si fieri posset, moderationis et pacis, vitandorumque tumultuum ineundam. Non tantum ex plebe, sed etiam ex primaria nobilitate multi in Evangelieam doctrmam propendebant, eamque propagari inprimis volebant. In iis rex Navarrae erat: qui et legatis et literis ad Senatum Genevensem missis, petiit, ut bona senatus venia, Bezae interesse liceret conventui tam magna gravique de causa celebrando. Idem petebat etiam per literas Sereniss. Navarreni frater illustriss. Condaeus. Beza ab illis impetratus et dimissus, profectus Geneva Lutetiam venit Augusti die vicesimo. Eodem consilio Regina mater scripserat literas ad Tigurinorum Senatum: quibus quidem ad eundem conventum exposcebatur Petrus Martyr Vermilius, Florentinus, in Academia Tigurina Theologiae professor Quacumque autem mente, sive consilio, id illa faceret, illius petitioni annuerunt Tigurini, et Martyr Lutetiam se contulit.

Ex omnibus Galliae provinciis Antistites Pontificii convenerantilicet eos, qui iam pridem haereseos essent damnati, non audiendos dictitarent, cumque illis conferre recusarent. Venerunt etiam ex diversis Galliae locis Ecclesiarum ministri, Nicolaus Gallasius, Augustinus Marloratus, Iohannes Raimundus Merlinus, Franciscus Sampaulius, Franciscus Morellus, Iohannes Malotius, Iohannes Spinaeus, Claudius Bossierus, Nicolaus Folius, Matthaeus Virellus: quibus se adiunxerunt paulo post Iohannes Tornaeus, et N. Barbastus. Nam publico Regis edicto illis cautum erat, de fide publica, ut venire, morari, abite, quando visum, liberum illis omnibus et singulis esset.

Veneruntin Sangermannum vicesimo tertio Augusti. Inter illos vero cum quaer eretur, cuinam ex omnibus dicendipartes essent demandandae, suffragiis singulorum electus est Beza: qui in tam augusto Consessu de re tanti momenti verba faceret. Nec sane immetito illi est tanta provincia onusque impositum. Erantu. in illo sznna omnia, quae audientiam dicenti conciliare solent ??? sed, quod caput, solida rerum sacrarum coguitione erat instructissimus, et Zelo ardoreque veri cultus divini instaurandi et propagandi flagrantissimus. Sub noctem in cubiculum Regis Navarreni introductus est: ubi erant Regina, Navarrenus ipse, princeps Condaeus, Cardinales Borbonius et Lotharingus, cum aliis multis ex optimatibus. Beza paucis adventus sui causas, quamquam, ipsis non incognitas, recensuit. Regina autem gratulabunda respondit: optarese; ut paci publicae inprimis consuleretur. Durius tamen est a Lotharingo exceptus. Nam ad pacis et concordiae vias inveniendas Bezam adhortatus, Quemadmodum, inquit, absens turbis gravibus occasionem praebuisti; ita praesens ad illas pacandas consilia tua omnia conseras, optandum est nobis om nibus. Ad quae Beza; senimis tenui velpotius humili conditione esse: ut tam amplo tamque potenti regno commovendo paresse possit. Semper natura et voluntatese fuisse a turbis alienissimum: sua autem studia et officia, vel potius pietatem erga Deum, Regem et patriam, numquam defutura. Interrogavit Regina Bezam an Gallice aliquid inlucem emisisset: Nihil, inquit, praeter Psalmos et scriptum breve, oppositum confessioni Ducis Sommersethi. Arrepta inde occasione, Lotharingus subiecit, se in libello quodam, qui dicebatur a Beza compositus, legisse: eodem modo nunc quaerendum in Cena Christum: quo erat antequam ex Virgine beata nasceretur: Item, Christum esse in Cena, sicut in Coeno. Excipiens Beza, posteriorem hanc vocem esse blasphemam dixit: nec ab ullo unquam serio pronuntiatam vel scriptam, qui Christianus dici vellet: priorem illam, dextre intellectam, veram esse. Cum enim semper Ecclesia fuerit congregata per unicum Mediatorem Christum [Gap desc: Greek word] , clarum: fidelium communionem

cum Christo non esse restringandum ad illud tempus, quo verbum factum est caro. Nam vim illius efficaciam semper fuisse oculis fidei praesentem. [Note: Ioann. 8.] Vidise n. Abrahamum diem Domini et laetatum esse: et, patres eundem cibum spiritualem comedisse, eundemque potum bibisse, nempe Christum. Assensus Cardinalis, ad didit apposite illud ex [Note: Apoc. 5. 12.] Apocalypsi: Agnum mactatum esse a mundi creatione. Hinc factum est, ut Beza excurrerit in sermonem; de V. et N. T. discrimine. Unde tandem enata est alia quaestio; de vero sensu verborum Cenae Dominicae: HOC EST CORPUS MEUM. Dissentire vos a nobis, et aliud alios docere certissimum est, inquit Cardinalis. Imo, dixit Beza, magnopers dolet piis omnibus, ita rem esse: sed tamen praest abilius esse puto libere faterisententiarum nostrarum dissentiontium diversitatem: quam si quis in tanta discordia concordiam ementiri, et velo quodam inani obtegere velit ac conetur. Ego, inquit ille, in S. cena doeo: panem esse corpus Domini. Sic, ait Beza, Christus ipse locutus est. Verum hoc est [Gap desc: Greek word] quaestionis, quomodo panis appelletur Corpus Christi: neque enim omnia quae sunt, eodem modo sunt. Tum sermo de locutionibus sacramentalibus iniectus est, non magnopere reluctante Lotharingio: Velitario tamen illa producta est paulo altius: Beza in hunc modum sermonem continuante: Ad quatuor, inquit, capita potest contrahitota controversia de Cena Domini. 1. De signis. 2. de re significata. 3. de coniunctione signorum cum re. 4. de participatione signorum et rei. In primo capite dissentimus, quatenus nulla alia signa constituetis, quam quaedam sine substantiis accidentia: At nos panis et vini substantias retinemus. Hic Cardinalis Bezae sermone interrupto, dixit: se posse, si velit, transsub stantiationem tueri: quamquam illam a Theologis excogitari minime necesse fuerit: neque Ecclesias ea propter esse seindendas censebat. De secundo capite, ait Beza, ita sentimus, ut per panem, corpus pronobis crucifixum: et per vinum verum pro nobis sanguinem effusum repraesantari dieamus: atque adeo Christum ipsummet totum [Gap desc: Greek word] fide in caelis quaerendum: nobis tamen tam vere exhibitum, quam vere signa visibilia anobis sumuntur. Non aenim solum moritum passionis et mortis ipsius nobis confertur: sed Christus verus vereossertur. Id v. inquit Cardinalis, iucundum est mihi audire et scire. Nam vos aliena esse in opinione existimabam. Tum Beza, ad tertium caput quia attinet, dicimus non mutari signorum substantiam natura lem: ut panis et vinum desinant esse id quia sunt, vi quadam et obmurmuratione verboram, accedete illius, qui ea profert, mente: vitamen et efficatia divina panis et vinunsunt sacramenta signisicantia verum corpus et verum sanguinem Christi voluntatem suam in verbo suo testificantis. Quando igitur Cena rite celebratur, adsunt corpus et sanguis Christi, fidei nostrae praesentia: non quod sint SUB, IN, CUM pane et vino, aut alio loco, quam in caelo, quo ascendit, et ubi, quatenus homo, continetur, donec veniat iudicaturus

vivos et mortuos. His accinens Cardinalis; negavit Transsubstantiationis dogma probari, et Christum in caelo quaerendum affirmavit: so tamen intellexisse Germanorum quorundam non esse unam eandemque ea dere opinionem. Verum est, subiunxit Beza, in Germania quosdam esse, qui a nobis hac in parte diversum sentiunt. Nihilominus communibus votis et animis coniunctis, tam nos, quam illi Transsubstantiationem vestram repudiamus et oppugnamus. Ad haec Cardinalis: An vere et substantialiter vos participes fieri corporis et sanguinis Christi? Hoc vero est, inquit Beza, illud caput, quod ex propositis quatuor, mihi declarandum restat. Affir mamus sane signa visibrilia manibus tangi, ore edi et bibi: rem sacramenti, id est, corpus et sanguinem Christi, omnibus vere offerri, et recipi per fide, tam vere quam sinaturaliter cum Christo coniungeremur. Tum Cardinalis, sibi hac in parte a Beza maxime satis factum apud Reginam testatus; sperare se dixit optatum colloquii eventum, si res placide et recta ratione tractarentur.

Dimissio coetu Cardinalis Bezam peramanteraffatus, Gaudeo, inquit, quod te loquentem audiverim, teque ad mutuam collationem per Deum immortalem invito. Spero, enim, ratiombus utrinque bene propensis et libratis: fore, ut via ad concordiam certa, brevitempoze inveniatur. Beza gratias illi prolixe egit: obtestatus, ut et ipse in tam sancto publicae concordiae procurandae negotio ac studio perseverare vellet: seu. quicquid a Deo donorum accepisset, in cam rem ex animo collaturum, nec quicquam a se desiderari passurum. Atque haec fuere primi illius congressus veluti quaedam tentamenta.

Ad quartum Septembris convenitur in amplissima Possiaceni monasterii aula. Aderat Rex, Regina Mater, Dux Aurelianus Regis frater, Margaretha Regis soror, Rex, Reginaque Navarrae, princeps Condaeus ac reliqui optimates et consiliarii magno numero. Ex pontificiis Antistitibus erant Cardinales, Archiepiscopi. Episcopi, circiter quinquaginta, stipati magna Sorbonistarum et Canonistarum corona. Adstabant Ecclesiarum reformatarum pastores illi, qui sunt ante nominati. Postquam autem Rex paucis verbis quorsum conventus suo iussu esset indictus, exposuisser, idque D. Michael Hospitalius, maximus Franciae Cancellrius fusius declarasset, Beza omnium nomine orationem habuit sermone vernaculo, non minore animi praesentia, quam modestia pronuntiatam, et a toto illo coetu cum attentione et ad miratione singulari auditam. Complectabatur illa purioris Religionis summam, quam Gallicae Ecclesiae reformatae profitentur: personis tamen tempori et loco accommodatam. Quoniam autem exstat illa in historia rerum Galliearum anni sexagesimi primi supra sesquimille simum, illius recensione nobis, brevitati studentibus, supersedendum existimamus. Non est tamen illud silentio praetercundum, quod cum inter loquendum Beza dixit; Corpus

Christi locorum distantia tantum abesse a pane et vino, quantum eoelum altissimum abest a terra: Antistites Pontificios valde commotos excitasse murmur magnum: illo vero demum cohibito, Bezam perorasse. Tum Turnonius, qui collegii Decanus erat, indignabundus contra Ministros, (quos Evangelicos novos appellabat) quaedam coniecit, Regemque adhortatus est, ne se ab illis persuasione ulla pateretur a prisca Religione abduci: assensionem suam sustineret, tantisper dum Antistitum responsionem ad ea, quae audiverat, intellexisset: tum enim appariturum quid inter veritatem et mendacium interesset, At Beza tum confessionem, commum Ecclesiarum omnium reformatarum consensu et nomine compositam iam antea anno quinquagesimo quinto, Regi demississime obtulit.

Cum autem in primo illo congressu exacerbatos Antistitum animos Evangelici ministri videret placuit illis, ut Beza privato nomine ad Reginam literas daret; quibus clarius et copiosius declararetur, quod bene explicari non potuerat die praecedente. Illis literis doccbat, non excludi a cena Christum, qui in hoc sacramento faeciat fideles participes substantiae veri sui corporis et sanguinis, ut cum ipso coalescant invitamaeternam. Sed verum illud corpus, quia in Caelum ascendit, cum pane non coniungi, quia corporali praesentia quadraginta dies cum discipulis versatus est: quibus expletis, amplius non fuit in terra. Nam quatenus est homo, est in caelo, quatenus Deus, ubique. Idque ex Augustino in Epistola ad Dardanum, et ex Vigilio contra Eutycheten probabat.

Ad decimum sextum Septembris instaurari cepit colloquium, praesentibus et audientibus Rege, Regina Navarrae, principe Condaeo aliis que optimatibus. Sermonem habuit bene longum Cardinalis Lotharingiae, quo Pontificiam Religionem tuebatur, in eaque nihil movendum suad bat. Postquam autem finem dicendifeeisset, continuo a Rege suppliciter petiit Beza, ut ex tempore respondendi potestas sibi concederetur. Verebantur enim Evangelici, ne post hanc diem conveniendi sacultas sibi denegaretur. Fama enim increbe seebat, co die praeterito, nihil negotii cum Evangelicis habituros Pontificios, sed ex communicationum suarum sulminibus adversus illos esse usuros Antistites. Addequod, quum de quorundam in Germania Theologorum sententia Beza parum opportune locutus videretur nonnullis suorum collegarum, in prima illa habita cum Cardinali Lotharingo coitione, suspicio animos quorundam perculit, fore, ut inde eludendae collanonis occasionem arriperent Antistites, tidiculo eventu commissis in pugnam inter se Gallicis Ecclesiis cum Germanicis illis. Sed nihil co tempore impetratum est, re in alium diem dilata et remotis quamplurimis procrastinata. Tandem tamen post libellum supplicem Regi

ab Evangelieis oblatum, effectum est, ut colloquium illud Antistitum cum ministris continuaretur: non quidem publico, ut antea, loco, sed privato. Itaque die vicesimo quarto Septembris interrupta instauratur collatio, Regina matre, Rege, Reginaque Navarrae, Antistitibus et ministris, paucisque aliis adsistentibus.

Lotharingus initio testatus est, conventum hunc celebrari, ut si Evangelicis animus esset respondendi ad ea, quae actione sua priore protu erat, id illis facere liberum esset. Ibitum Beza, de Ecclesia, et de cena Domini (quae duo capita potissimum a Lotharingo agitata fuerant) longo, nectamen iniucundo, sed valde perspicuo sermone disseruit. Bezam postea excepit Espensaeus Sorbonicus, ad id a Cardinale in vitatus: qui de vocatione pastorum tam ordinaria, quam extraordinaria primum verba fecit: deinde de Traditionibus et de sancta cena disputavit. Espensaeum excepturus erat Beza: sed Sanctaesius Sorbonieus Monachus surgens, et, ea quae ab Espensaeo fuerant proposita, repetens, ae morose in culeans, obstitit. Egit ille potissimum de Traditionibus quas scriptura sacra certiores affirmabat; producto in eam rem Tertulliani loco. Beza, hominis molosti et importuni orationem parum idoneam ad concordiam pacemque Ecclesiarum et Reip. constituendam, demonstrans, Reginam oravit; ut in posterum daretur opera, ne strepitu tam importuno locus daretur, aut perturbatio adeo indecora, ut haec erat, ex citaretur. Hoc sacto primum ad ea, quae de vocatione dicta erant ab Espensaeo, respondit: Notas vocationis primarias esse, non manuum impo sitionem; sed doctrinae et morum disquisitionem, et deinceps electionem. Impositionem manuum ab Ecclesia Romana, ita, ut nunc est, deformata, non fuisse petendam ministris. Prophetas extra ordinem contra ordinarios sacerdotes olim excitatos fuisse: non mirum hodie extra ordinem missos etiam Dei servos, quum ordinarii in suo officio sterterent. Mir aculis non esse perpetuo confirmatam vocationem, ut exempla Isaiae, Aggaei, Zachariae, et aliorum docent. Evangelium novum ab ipsis non adferri; sed antiquum illud, ab A. postolis perscriptum multisque miraculis confirmatum, aliquot saeculis obscuratum, velut e tenebris in lucem revotari.

Traditiones adaequari scripturae, nefas esse: Non apte Tertullianum allegari. Res enim illi fuit cum haereticis, ex verbo Dei convictis, et tamen ad errores suos tuendos obstinate testimonia quaedam transformata ingerentibus; quibus merito Tertullianus Ecclesiae Traditiones opponebat, quas maioris momenti esse ost endebat, quam essent nova illa hominum errantium commenta. Se autem aut Evangelicos omnes ullius erroris non esse coniunctos ex verbo Dei: nec Traditionibus quae Apostolicae non essent, dandum esse locum. Quod enim Tertullianus dicebat: haereticos contra scripturam sine scriptura credere, illud argumentum esse, per scripturas errores esse convincendos. Graviter enim eos carpebat Tertullianus,

qui non omnia ad sa Iutem necessaria fuisse ab Apospolis mandata literis asserebant. Denique de doctrina Apostolica non posse aliunde, quam ex ipsorum Apostolorum scriptis diiudicari: et Traditiones Pontificiorum hodiernas non esse Apostolicas, quum illarum possint ost endi adinventiones et adin ventores. Quum autem Santaesius repetitis clamotibus et magna contentione, de vocabulis Ingeniti. Consubstantialis, Trinitatis, deque Virginis Mariae perpetua Virginitate, ac de paedobaptismo multa obtruderet; Lotharingus, veritus ne Reginae id nauseam moveret, finem illi quaestionis imposuit: nova in medium prolata de S. Cena: quae nisi decideretur, testabatur suo suorumque nomine, se ne verbum cum Ministris commutaturum. Petiit igitur a Ministris, paratine essent in Augustanam Confessionem subscribere Beza ex adverso petiit, an eandem amplecti ipsi in animo esset. Cardinalis dissimulata ad hoc quaesitum responsione; produxit quorundam Germanicorum ministrorum de illo capite sententiam, quem sibi ex Germania missam dicebatteique ut Ministri suum calculum adderent, vehementer urgebat. Fiebat id omnino astute ab illo; ut si id facere aperte recusarent Ministri, inter illos et Germanos rixae ortrentur. Sin facerent, Cardinalis, quasi victor de Ministris triumpharet. Hos scopulos vitaturus Beza, respondit: se suosque Collegas eo venisse, ut Ecclesiarum suarum confessionem tuerontur in mandatis aliud nihil habere: ex suae confessionis ordine disputationem instituendam, quo maior fructus colligi et res con venientius tractari possent. Ordinem exposcere, ut primo de facilioribus agatur Quumque sacramenta a Doctrina dependeant, esse primum de Doctrina disputandum. Verum quum Cardinalis postulationem illam suam ita urgeret; ut ab eo nullo modo dimoveri posset: vererenturque Ministri Evangelici, ne si difficiliores se praeberent, aut respondere diutius detrectarent, abrumpendi colloquii occasio captaretur a Cardinale, coniecta in ipsos culpa: tandem visum est petere scripti illius legendi, superque eo deliberandi tempus ac potestatem. Erat autem formula Capitis de cena Domini exscripta ex confessione Augustana, ut Cardinalis aiebat. Prolatae sunt etiam nonnullae Saxonicorum ministorum de hac re sententiae, scriptae ad annum millesimum, quingentesimum. non agesimum nonum. Ita eo die discessum est.

Fama erat scriptum illum cum literis per Rascalonem quendam Cardinalis emissarium, a Francisco Balduino missum: cuius opera utebantur Pontificiiad evocandos Germanicos illos Ministros, co quo dictum est fine. Vulgatus est etiam eo tem porelibellus de officio pii hominis, inter Religionis controversias. Illius auctor videri modo volebat, modo nolebat Balduinus ipse: qui componen dis dissidiis opportune excogitatum [Gap desc: Greek word] , illud dictitabat. Neutris tamen placuit: affirmantibus utrisque aullius

Religionis homines esse, qui essent Neutrius. Balduinus tamen scriptis publicis postea insectatus est Calvinum et Bezam: illi etiam ad eius probra responderunt. Ille contra Versipellem: hic contra Ecebolum Balduinum inscripto opusculo.

Vicesima sexta Septembris ad colloquium reditur: actumque est iterum a Beza de vocatione pastorum Ecclesiae, deinde de cena Domini. Lotharingus autem aegre ferens quaedam a Beza contra vitiosam Ecclesiasticotum vocationem dicta; exclamavit regiam Maiestatem violari. At nihil a se dictum; quod esset dignum reprehensione: Beza hoc ipso ostendit; quod Electionum ius ab Ecclesiasticis ad se traduxissent reges eo solo nomine; quod vocatione sua illi iam diu abusi essent. Sed omisso illo sermone Lotharingus Confessionis Augustanae mentionem reposuit, petiitque a Ministris: cur illi subscribere refugerent? Responsum est, si etiam ipsi Pontificii illam admittere vellent, non incommodam brevi tempore pacis rationem iniriposse. Diceret ergo cardinalis, an communi omnium suorum nomine hoc exigeret. Ille vero vulgatum illud poetae occinuit; Sum nullius addictus iurare in verbamagistri.

Neque enim, inquit, quid hic aut ille dicat; sed quid veritas ferat, attendendum est. At enim, regessit Beza, si confessioni illi ad. stipulari renuit is, iniquum est postulari a nobis, ut illam usquequaque approbemus. Tum renovatus est sermo de cena Domini, Espensaeo Calvini distum recitante; Nos sumere substantiam sorporis Christi. Responsum est, substantiae nomine non corporalem crassumve esum signisicari: sed spiritualem et verum ab imaginario et phantastico discerni. Inquam rem Petrus Vermilius Florentinus Italica (quia Gallice neseiebat) multa protulit. Sed dicentem Lotharingus aliquoties interturbavit causatus; se cum linguae peregrinae hominibus disputate nolle. Rettulit ec die ab Espensaeo testimonium Petrus Martyr; quod Theologorum nostrae aetatis tam perspicue, tamque distincte de cena Domini tractaset nemo, quam ille.

Parabant se ministri ad respondendum Espensaeo: sed Hispanus quidam Iesuitarum, ut ferebatur, Generalis, surgens ad horam declamavit Italice: fraudulentos, simias, et vulpeculas vocit ans Ministros Evangelicos: negas illos esse audiexdos, sed ad Concilium Tridontinum amandandos. Ille postea in sermonem de cena prorumpens; Christum adesse dixit, eo modo que Rex qui partae a so victoriae vellet memoriam celebrari, ludis annuis. institutis, quibus ipse praeesset. Et inumani quadam impudentia Reginam contra Ministros accendere conatus, ad risum quosdam, quosdam ad indignationem commoure. Beza autem: ut sua sibi con vitiaser varet, hominem admonuit, zeginam consilio Monachi

non egere, illamque ea quae ex usu regni essent, sana et prudenti ratione administraturam: illum de Cena Domini loquutum esse quasi de histrionica scena, in qua Christus primas partes sustineret. Eoque omisso, ad Espensaeum conversus, dixit; Quemadmodum legitur illud, Hoc est corpus meum; ita legitur, Hic est calix Novi testamenti: Idem calix est Novum testamentum in meo sanguine: quod quidem sine figura intelligi non potest: quoniam sacramenta non essent sacramenta, si non haberent similitudinem cum iis rebus, quarum sunt saeramenta, ut docet Augustinus in epistola ad Bonifaciam. At, inquit Espensaeus; si figura nostris sacramentis adesset, nostra sacramenta non multum differrent a sacramentis veterum: essentque figurarum figurae: quod esset absurdum. Beza autem nihil hic absurdi esse demonstravit, quum Apostolus compararit citcumcisionem cum nostro Baptismo. Adde illa quae idem Apostolus de Manna et de Maris transitu scribit: et aliud esse figuram, aliud sacramentum: Hodie nullum esse Figuris locum: signis tamen visibilibus opus esse, quibus nomina rerum per illa significatarum tribuuntur. Sacramenta a Deo instituta veritatem rei, quam adumbrant, semper habere adiunctam: illius veritatis patres fuisse participes, licet longiore quam nos intervallo. Espensaeo quasi succenturiatus Sorbonicus alius adfuit, petens, ecquid in illa enuntiatione, Hoc est corpus meum, pronomen hoc significaret? Panem inquit Beza, indicat, et corpus Christi significat. Sorbonicus contra vociferabatur, Grammaticae regulas non pati, ut ad panem referretur, sed esse individuum vagum. Ex adverso Beza, naturae signisacramentalis id esse contrarium: quod quidem non aboletur, quando cum resignificatae coniungitur: Est que novum ac insolens, et inauditum toti eruditae Antiquit ati Individuum illud vagum. Ita, Sarbonicorum illorum clamoribus, extractus est dies. Tumque ex illis quidam, sublato digito, minitabundus Bezae, dixit, O si te intra Sorbonae nostrae moenia semel comprebensum teneremus. Tumque tandem coetus dimissus est: in quo, non adhibitis notariis, gesta erant omnis perturbate et nullo ordine Pontificii antea formulam quandam de cena Domini conscripserant, exhibendam Ministris. Sed quum animadverterent nonnulli hac via nihil promotum iri, visum est alia progredi: nimirum ut Ioannes Monlucius, Valentinus Episcopus (qui in partes Euangelicorum propendebat) et Espensaeus (qui inter Pontificios et Evangelicos anceps et neutratum partium iampridem habebatur) privatim agerent cum Beza et Galasio.

Convenetunt ergo illi 27. Septembris in Sangermano in privata domo. Illi se Reginae iussu adesse, ut si fieri posset; de Cena Domini formula quaedam conciperetur, in quam ambae partes consentirent. Hi autem testati sunt, nihil

hic se facturos, quod fraudi esset fratrum suorum sententiae. Communi vero consilio formula est conscripta in haec verba.

Credimus in usu Cenae Dominicae vere et reipsa ac substantialiter, id est, in ipsa substantia verum corpus et sanguinem Christi spirituali et ineffabili modo esse, exhiberi, sumi, a fidelibus communicantibus.

Quod quidem relatum cum esset ad reliquos Ministros, visum est ipsis nihil in illa doctrina dissentaneum esse: sed mysterium tam abstrusum non satis aperte declarari; liberumque fieri umcuique; ut in illud scriptum consentiret, velaliud conderet pro arbritrio suo. Quare cum vicesimonono Septembris Monlucius Vallius Episcopus Sagiensis, Espensaeus, Salignacus, et Botilerius a Pontificiis: Martyr, Beza. Galasius, Marloratus, Spinaeus ab Evangelicis convenissent: interrogati sunt ministri, an possent commode praesentiam corporalem Christi in cena admittere. Ad quod Martyr scripto edito, Respondeo, inquit, pro parte mea, corpus Christi non esse vere et substantialiter alibi, quam in caelo: non tamen inficior, Christi corpus verum, et sanguinem illius verum, quae pro salute humana tradita sunt in cruce, spirtualiter percipi a credentibus in S. Cena. Illi assensi sunt quatuor reliqui.

Postea vero Espensaeus Martyris dictum detorsit, quasi inter ipsos ministros non esset unanimis consensio, Postridie iidem eodem loci convenere: et omni disputatione, altercationeque omissa, productus est a Salignaco in medium codex manuscriptus Cyrilli Hierosolymitani, in quo diserte scribebatur; panem Eucharisticum post Sancti spiritus invocationem non esse amplius panem communem, sed corpus Christi. Martyr autem protinus ostendit, illius auctoris, quisquis is suerit, verbis, Transsubstantiationem pariter ac Consubstantiationem everti: Illam, quia non diceret auctor, panem non amplius esse panem, sed panem non amplius esse communem panem. Hanc, quia non dixisset, panem hunc communem cum corpore Christi fieri sacramentum: opposuisse autem pani communi panem, qui vocatur corpus Christi, quoniam est illius sacrum signum. Nectamen sequi, corpus ibi praesens esse, ubi sit sacramentum. Nihil ulterius tentatum est eo tempore: sed de formula conficienda laboratum est, quae si fieri posset, utrique parti placeret, in hunc modum:

Quatenus fides facit praesentos res promissas, vereque recipit corpus et sanguinem Domini nostri IESV CHRISTI per viriutem Spiritus sancti: eatenus satemur praesentiam corporis et sanguinis ipsius in S. Cena, in qua offert, dat, exhibet nobis veresubstantiam corporis et sanguinis sui, operante Spiritu sancto: recipimusque et manducamus spiritualiter et fide illud ipsum corpus

pro nobis mortuum, ut simus os ex ossibus et curo de carne ipsius: eoque vivisicemur, et quicquid ad salutem necessarium est, percipiamus. Espensaeo non probabatur id; quoniam non fidei sed Dei potentiae dicebat attribuendum esse robur illud effciendi; ut ea quae absunt, praesentia sint. Verum nihil esse hac in re absurdi, ostensum est a Beza: quoniam sides est veluti oculus animae videntis, et apprehendentis id, quod Deus offert. Quare die sequenti alia formula in haec verba exarata est:

Consitemur Iesum Christum in Cena nobis offerre, dare, et vere exhibere substantiam sui coporis et sanguinis, operante Spiritu sancto: nosque recipere et edere spiritualiter et perfidem, verum illud corpus quod pro nobis mortuum est, ut simus ossa de ossibus eius, et caro de carne eius: ut eo vivificemur, et ea quae ad salutem nostram necessaria sunt, percipiamus. Et quoniam fides innixa verbo Dei res perceptas facit praesentes; per illam verum et naturale corpus et sanguinem Iesu Christi per virtutem Spiritus sancti comedi et bibi fatemur, eoque respectu praesentiam corporis et sanguinus Christi in S. Cona agno scimus.

Convenerat utrinque, ut scripti huius ne vocula quidem in vulgus emanaret, priusquam Antistitibus, qui Possiaci haerebant, privatus suis rebus intenti, legendi illius potestas facta esset: sed longe aliter accidit. Nam uno eodemque fere momento, aliquot illius exempla per Regiam sparsasunt, et magno omnium plausu a multis excepta, quasi iam in primario illo capite inter omnes conveniret. Ac sane Regina bezam ad se evocari iussit (aderatque tum forte in illius cubiculo Monlucius) sibique magnopere gratum esse, quod actum erat, palam testificata est: et advenienti Cardinali Lotharingo gratulabunda scriptum ostendit. Eo lecto, Cardinalis, so numquam aliter credidisse, clare prosessus est: neque id improbatum iri Possiacenis Antistitibus sperare se dixit. Verum spe et opinione sua excidit.

Nam quarto Octobris die illis oblatum, continuo fuit damnatum et repudiatum: et Espensaeo ab illis exprobratum est; quod in illud consensisset: Lotharingo autem, quod illi se non opposuisset: statimque ab ipsis alia formula composita est: cui si Beza, et qui cum co erant, subscribere detrectarent, nefas esset cum illis ampliusagere: illosque tamquam pertinaces in errore, ab Ecclesia separatos, poenisque ex Regiis edictis afficiendos pronuntiabant.

Talis fuit exitus colloquii Possiaceni, tota prope Europa decantatissimi; a quo tamen speratus per aliquot menses fructus non prodiit. Porro in illo sigillatim describendo immorari visum est: ut qui haec lectuti sint, intelligant, non tantum quid gestum sit, sed etiam quomodo: norintque ii qui in

similem arenam aliquando sunt descensuri, quam prudenter in publicis huiusmodi dissertationibus sit incedendum. Itaque singuli se ad sua receperunt: et Martyr quidem Tigurum reversus est incolumis. Bezae Genevam repetere propositum erat: sed Reginae obstitit auctoritas. Quum enim, dixit illa Bezam alloquens, sis Gallus gente, Gallia operam tuum desiderat, ad vias omnes turbarum intercludendas. Etsi ille animo praevidebat factionum, quae paulo post eruperunt, semina: eumque vehementissimus in Ecclesiam Genevensem amorsingulis fere momentis interpellerat, ut aula et Gallia relicta, suo gregi, a quo etiam avidissime exspectabatur, se redderet: illi tamen ibitum haerere necesse fuit. Heidelbergam redierunt Michael Dillerus, et Petrus Boquinus. Theologi ab illustrissimo Electore Palatino missi. Abierunt et Witteeeembergiei, Iacobus Andreas, et Balthasar Bidembachius, Balduini molitionibus a Rascalone adducti: luctum secum referentes gravem, propter obitum [Note: 1561.] Iacobi Beurlini collegae sui, quem peste exstinctum Lutetiae relinquebant. Indies nihilominus augebatur admodum Evangelicorum vumerus, et in omnibus regni Gallici provinciis contiones publice haberi coeptae sunt: nonnullis etiam in locis templa Pontificia occupata quae, tamen paulo post, Rege ut id fieret imperante, et Ministris suos ad obtemperandum hortantibus, restituta sunt: nihil tale sperantibus aut optantibus iis, qui rerum novandarum occasiones inde captabant.

Beza interea frequentes contiones habebat, modo in Sereniss. Navatrenae, modo in illustrissimi Condaei aedibus, modo etiam in suburbiis Lutetianis. Nam eo tempore factum est edictum illud, quod, quia Ianuarii mensis 16. die promulgatum est, IANVARIANUM est vocatum: quo quidem permittebatur Evangelicis, suae Religionis reformatae usus publicus in suburbiis. Sed diu pacate tanto bono frui non licuit. Ei enim vi aperta se opponere constituerunt Conest ablius, Guisius, et Sant Andraeus Romanensis professionis propugnatores acerrimi et primarii, coniuratione inter ipsos facta de resprmata Religione exstinguenda, suaque vitibus omnibus promovenda. Priusquam autem serio ad id aggrederentur, in partes suas Regem Navarrae pertrahere conati sunt, multis ad illius animum expugnandum adhibitis machinis. Nullus tamen efficacior aries fuit, persuasionibus et exemplo Balduini, qui religionem pro re indifferente habere videbatur: et, nulli certae adhaerens, quod pridie laudabat; postridie damnabat. Baza autem (quo Rex ille eo tempore plurimum utembatur) ad illum nutantem, confirmandum, et in Religione pura retinendum, nihil omittebat. Sed nihil aliud responsi ab eo tulit: quam

quod pelago se non ita commissurus esset, quin, quando liberet, pdem referre posset. Itaque ab Evangelicis recessit, nec amplius ad illum Beza accessit.

Mense Martio est etiam aliquid tentatum inter utrius que religionis Doctores. Iussit enim Regina, ut in Sanger manum convenirent: de imaginibus inter se collaturi. Sorbonicierant Mallarius Sorbonae Decanus, Salignacus, Botilerius, Demochares, Vigor, Fornerius, Generalis lesuitaru, Iustinianus Franciscanus, adhibitoviro eruditissimo, Petro Picherello. Ministri fuere, Beza, Marloratus, Perusellus, Barbastus. Aderant collationi Reginaipsa, Rex et Regina Navarrae, Cardinalis Ferrariensis, Borbonius, Tornonius, Castilionaeus. Primo die Beza ad duas horas contra imagines disseruit. Sequentibus diebus, reliquorum singuli continua oratione usi sunt pariter, nuila alrer catione aut reprehensione adhibita. Risum praebuere toticoetui Dmochares, et Hispanus ille lesuitarum Generalis. Hic enim omnia adsalutem necessaria noncontineri in verbo Dei scripto, duabus de causis dicebat. Primum quod in nimiam molam liber excrevisset: deinde quod alioquinulla fuisset quidquam postea mutandilibertas.

Ille autem probaturus imagines fuisse, in templis Christianorum, aetare Dionysii, quem Pauli Apostoli discipulum fuisse memorant; produxit in medium vitreas senestras: quae erant Lutetiae in templis Sancti Stephani, qued Graecorum appellatur, et Sancti Benedicti. In illis enim aiebat depictas cerni nonnullas imagmes. Quod ridiculum argumentumiocose, utpoteresponsioneseriaindignum, elusit Beza, fragilissimum et debilissimum dictitans, ac tantum coloratum ac vitreum. Uho consensu Mrnistriimagines omnes a templis Christianorum eliminandas probabant: Sorbonici in duas partes scissierant: Menlucius, Espensaeus, Botilerius, Salignacus, Ptcherellus, Imagines TRinitatis, Patris et Spiritus sanct! damnabant: reliquas etiam a templis amovendas, excepta sola crucis sigura: sed cultum omnem omnibus essengandum. Reliqui, abusus quosdam in imaginum cultu emendandos, dicebant: ceteroquin laudabilem et retmen dum imaginum usum. Ita nihil hic effectum est: ut nequeantea. Quoniam autem Iesuitarum Generalis ille, nihil alied occinebat, quam concilium Tridontinum: ut vanis illius clamoribus viapraecluderetur; visum est Ministris declarari brevi scritp, quibus conditionibus Concilium hoc tempore celebrandum esset.

Sed tum belli sacri civiles faces ardere palam coeperunt, caede crudeli in Vassiatenos, Ionuisllae Guisiorum arcis Vicinos, edita: qua, praeter sauciatos quamplurimos, quadraginta quinque ex Euangelicis, qui inermes adverbum Dei audiendum convenerant,

sunt occisi, de quo immani facinore qui conquereretur apud Regem, Monticellas missus est Beza cum Francurio. Erant qui factum excusatent: et tanti mali culpam in Vassiacenos reicerent: quasi abillis inieria orta esset. Beza autem obiectum crimen refellit: addito quod non inserre, sed pati istus Eccle siae Christianae prop rium esset, Illam tamen esse quavis incude duriorem, et robustiorum, quae malleis omnibus esset futura superior. Erat tum temporis cum Rege Ferrariensis Cardinalis, qui Sammedardanum tumultum Euangelicis obiecit. Verum illi extemplo obturatum est os a Beza. Ostendit enim ab Euangelicis tumultus causam non esse datam: sed a sacrificulis Sammedardanis. Ac sane ita res erat. Nam vicesima sexta Decembris anni millesimi, quingentesimi, sexagesimi primi contionem habente Malotio, infinitus prope numerus ad audiendum convenerat, non longe ab aede Sammedar di in Sammarcello suburbio Lutegiano. Mystae illius aedis, vesperarum suarum obtentu, campanas omnes quanta poterant vi et contentione pulsabant, ut dicentem interturbarent, et audiendi commoditatem toti coetui eriperent Amice monentur et rogantur: ut ab incepto desistant: sed monitorem conto ferreo confossum necant. Tam insperatae caedis fama commovit reliquos ut relicta contione in templum illud convolarent: Idque tanto impetu fecerunt; ut nisi Bezae et aliorum quorundam Ministrorum praesentia et auctoritas illos repressisset, ingens ea die strages edirafuisset. Deiectae et confra. ctae sunt aedis illis imagines omnes: ex sacrificis septendecim vulnerati, interfectus nullus. Apraefecto vigilum, qui mandato Regio ad cohibendos omnes motus aderat, in carcerem aliquot coniecti, qui turbae auctores fuerant: sed paulo post omnes impune sunt dimissi.

Exulceratis deinde partium animis, et ad arma plusquam civilia utrinque concurrentibus, illustriss. Princeps Condaeus petiit a Beza; ut apud se maneret tempore tam necessario. Etsi autem procellis civilium tempestatum sese videbat immergi, durumque essetilli ab Ecclesia Genevensi, sibi carissima, diutius abesse: principitamen maxime pio, illustriss. acstrenuissimo annuit, et cum eo perstitit: eique adstitit consilio (quantum per vocationem licuit) totius belli illius primi tempore. Nec tantum publicis contionibus profuit: sed documentis, admonitionibus, cohortationibus Christianis privatim illum ac reliquam nobilitatem Gallicam, quae a partibus illius principis stabar, plurimum adiuvit.

Aureha urbs eratintantorerum discrimine, non tantum Principis Condaei perfugium, sed eorum omnium asylum, qui infestis Pontisciorum armis ad exitium perniciemquc appetebantur. Eo

itaque convenerant, inter reliquos, ex Ectlesiis Gallicis Ministri multi: a quibus synodus habita est, distiplinae Ecclesiasticae sanc iendae et consirmandae causa. Turbido enim illo rerum statu nonnulli multi, nullo ordine Ecclesiastico servaro, movebant: quos retineri in officio oportuit. Synodo illi interfuit Beza, non tamen praefuit.

Grassari pestilentia paulo post tota urbe cepit, quae multos mortales absumpsit: inter quos fuit ex pastoribus Aureliensibus Conradus Padius, Bezae ab adolescentia carissimus. A praedicando verbo tamen publice, et in visendis privatim aegrotis Beza non destitit.

Postmenses aliquot commissum est proelium illud celebre in campis Druiaensibus, cui Beza ipse interfuit: non, quemadmodum vates quidem vaniloquus futiliter et audacter, vel potius impudenter sciibere voluit, Christum flammeum et sulpureum Evangelium praedicans et annumcians: sed vera fide et precibus ardentissimis pro vero Christi Evangelio depugnaturus: quibus armis stipatus aliorum pectora corroborare et contra innumerabiles prope difficultates armare conabatur. Cumque in eo praelio captus ab hostibus fuisset illustrissimus condaeus: Bezae literis est admodum confirmatus. Est et reliquus exercitus, eiusdem oratione, Christianisque monitis, netanto casu perculsus animos desponderet, ad bene sperandum et invicto robore perseverandum, fortiter animatus et accensus. Paulo post Amirallius (in quem cotempore exercitus et totius belli moles recumbebat) Aurelia profectus certis de causis, cum Germanicis equitibus in Normaniam venit, indeque tandem Aureliam rediit, eique comes Beza eunti et redeunti adfuit.

Paxtamen patilo post facta est, et ad urbem Aurelianensem publice indicta mensis Martii die decimoquarto Anni millesimi quingentosimi, sexagesimitertii. Tunc Beza impetrata ab Condaeo abeundi venia, ipsius principis et Gallicae nobilitatis bona voluntate, ex Gallia decessit: ubi menses circiter duos et viginti, magna animi et corporisiactatione, crebrisque ac gravissimis periculis ac laboribus fuerat exagitatus.

Genevam reversus ad ordinarium docendi munus in Ecclesia et in schola se accinxit: ita ut alternis hebdomadibus labores partirentur ipse et D. Calvinus, in eoque munere coniunctissime perseverarunt, usquead Calvini obitum, qui contigit anno sexagesimo quarto Maii vicesimo septimo. Rebus humanis exempto Calvino idem onus sustinuit, aliuncto sibi collega Nicolao Colladono, primum: deinde Lamberto Danaeo: postremo Antonio Fayo. Prima post reditum contione ad populum habita, incredibili dolore luctuque animos auditorum

omnium replevit: cum miserabilem Galliae statum, quem oculis ipse usurparat, audientium auribus ingereret, et oratione quau depictum repraesentaret; eo fine, ut fratres tot tamque gravia pro vera pictate perpessos precibus et charitati piorum commendaret. Haec vero consuetudo anteaquidem usitata, ita invaluit; ut afflictarum Ecclesiarum memoria, in Ecclesiae Genevensis precibus publicis semper ardentius, quam unquam sit retenta, et etiamnum retineatur.

Redditus Ecclesiae, Musaeo et sibi, paulo post responsionem adornavit adversus sebastianum Castellionem: qui contra ipsius Interpretationem Latinam Novi Testamenti stylum strinxerat. Edidit etiam responsionem ad convitia Francisci Balduini, quem, in Eceboli Sophistae a [Note: Hist. tripart. 1. 6. 38.] Socrate notati, vestigia incurrere, Beza publice dicebat. Nam principum et Aulicorum mores uterque secutus, Religionem Ephemeram habere existimabatur: ab his ad illos, abillis ad hos leviter iens, et levius abiens. Eo la bore defunctus Brentii et Iacobi Andreae dogma erroneum de omnipraesentia carnis Christi, oppugnavit. Scripsit deinde libellum quaestionum et responsionum Christianarum, eruditum simul et perspicuum. Redintegrato bello sacro in Gallia anno 1567. anxius de Ecclesiarum reformatarum salute et incoluminate, quantum officii et muneris tatio patiebatur, omnia movebat scribendo, monendo, hortando, domi forisve: ut consilio iuvaret, quos aliter re non poterat. Eodem etiam bellorum aestu recrudescente, anno millesimo quingeni esimo, sexagesimo ectavo, mulri ex variis Galliae tractibus Genevam tamquam ex salo in portum se recipiebaut, in quorum numero fuit Nicolaus Beza, Vezeliorum praefectus, Bezae ex patre tantum frater Hicpostquam in aedibus fraternis aliquandiu vixisset, peste, quae tum Genevam insestabat, correptus, obiit.

Paulo post eodem morbigenere tontata est ipsius Bezae coniux; sed liberata abillo morbo. convaluit. Haec fuit occasio Bezae Vezelios suos revisendi, partim ut fratiis defuncti liberis prospreret, partim ut nonnullas patrimonii sui reliquias dispersas colligeret: quod et fecit, quantum locus, tempus et res permiserunt. Erat etiam illi in animo ex sororibus suis unam, quae Monialis in claustra multos annos transmiserat, iam grandaeva, ad se Genevam pertrahere: sed quum illa ex profundo superstuionum luto refugeret egredi, et fratrem, vel potius Deum perfratrem vocantem, sequi nollet, ibidem substitit. Ille autom revertus domesticam rem conturbatam offendit.

Nampost fratris obitum, et uxoris morbum: peste quoque correpta est Geno vesa Denosa umce cara coniugi Bezae. Erat

enim fratris ipsius filia tenerrime a cunis apud Bezam educara, et tandem clarissimo viro, sacrarumque atque Hebraicarum literarum scientissimo, Cornelio Bertramo nupta. Morbumque illum gravia incommoda et privata et publica consecuta sunt. Nihilominus ad icribendum se contulit, scripsitque libellos de polygamia et de divortiis et Repudiis contra Bernardum Ochinum Senensem, qui Dialogos multiplici errotum lue refertos, antea Itahce ediderat: quos quidam maleferiatus in Latinum sermonem verterat: In illorum duobus antiqua illa vaesania de polygamiarenovabatur. Beza eandem refutavit. Scripsit et contra Mat thaeum Faccium Illyrirum.

Tandem anno millesimo, quingente simo, septuagesimo primo pace in Galliatertium composita, evocatus est Rupellam, conmuni Ecclesiarum Gallicarumrogatu, Reginae Navarrae, Amirallii et Magnatum aliorum voto; ut interesset communit totius Galliae refor matarum Ecclesiarum Synodo: quod impetratum est a senatu Genevensi, et a pastorum coetu. Venit eo, mense Martio: suffragiisque Gallicorum Pastorum, ut fieri solet, electus est; qui moderaretur actioni Ibi repeetita est et confirmata Eoclesiarum Gallicarum sideiconfessio, quae ipsius Sereniss. Regmae Navatrae, principis filii, qui post fuit henricus IV. Franciae et Navarrae Rex illustriss. Principis Condaei, voluntate approbata et chirographis appositis corroborata, decreto facto de duobus exemplaribus inviolats servandis: altero in Archivis Rupellanorum, altero Genevae.

Anno sequenti septuagesimo secundo celebrata est paritersynodus, Nemausi; quo evocatus est Beza, misso ineam rem a Nemausensibusuno ex suis consulibus ad senatum Genevensem. Iterum ibi actum est, de disciplona Ecclosiastica, cuius formam quandam novam et insolitam quidam Ioannes Parisiensis, non animo tantum, sed etiam scripto designabat: eique viri quidam docti, rerum novarum pruritu plus aequo laborantes, adhaerebant, et magna verborum argumentorumque acie opinionem illius munitam defendebant.

Illorum tamen conatui sese opposuit Beza, doctissime et disertissime rem totam edisserens. Eius sententiam tota synodus unanimi consensu approbavit, receptamque antea disciplinam, nova illa opinione reiecta, retinuit ac confirmavit. Inter ea Sanctasio Monacho, Selneccero, Torgensibus, Iacobo, Andreae et Iohanni Pappo respondit: psalmos vario Latmorum carmmum genere clegantissime et suavissime expressos orbi Christiano dedit. Post Bartholomaeanam caedem anni septuagesimi secundi profugi ex Gallia Genevam, commune piorum asylum, se receperunt multi: quos inter ad quinquaginta Ecclesiarum dissipatarum pastores suere, facultatibus omnibus nudati et rerum omnium egeni.

De illorum inopia sublevanda laboratum est inter pastores Genevenses: tandemque Bezae opera et literis ad pios et honoratos in Germania, Anglia, et ipsa eriam Gallia, viros missis pecunia collecta est, adeo ut fratribus illis per annos circiter tres, quibus Genevae haeserunt, honeste et liberaliter prospectum sit. Ex eadem caede miraculoseservatus erat Henricus Borbonius Magni Ludovici Condaei Principis filius, quitandem anno septuagesimo quarto, in Germaniam, velut in littus tempestatum viextrusus Argentinae aliquamdiu substitit. Ille Eezamadse eo vocavir, eumque ad Illustriss. Electoratus Administratorem Ioannem Casimirum misit. Postea idem Princeps in Galliam iturus Geneva transivit; et dierum aliquot mora interposita, cum Mbeza de luctuoso statu totius Galliae multa Christiano Principe digna contulit. Paulo ante Carol IX. Regis obitum, venit ad Bezam quidam, qui se a Rege missum diceret, cam unam ob causam; ut a Beza consiliumpreteret de gravissimo, quod rex in animo habebat, negotio. Ille autem, rem apud se perpendens, et dubius, quonam spectarent tanti Regis postulata, excusavit conditionem suam, qua quidem prohibebatur; netanto Principi tenuis homunculus suo consilio adesse possit. Paucis autem mensibus post accidit, ut Rex Carolus naturae concederet.

Pergebat nihilominus indefesso pede in munere assiduo docendi cum in Ecclesia, tum in schola, nec a scribendo quiescebat. Revisit quartum Testamenti Novi interpretationem suam cum annotationibus. Scripsit contra Pappum de unione gypostatica: contra Holderi convitia: contra Iacobi Andreae calumnias, composuit Harmoniam legis divinae exlibris Mosis. Scripsit quoque de Ecclesiae Catholicaenotis et auctoritate. Item contraIodoci Harchii Montensis dogmata de cena. Collegit et epistolarum suarum syntagma.

Gallicarum Ecclesiarum miserabilis status eum mirifice angebat; nec minus Ecclesiae ac Reip. Genevensis cura perpetua ammum illius urebat. Tunc enim peste et pravissimis aliis incommodis premebatur: quam non nisi miraculose stetisie et stare per multos annos res ipsa clamat. Beza autem id eo tempore praelentavit elegantissimo emblemate urbis depictae; quamtenui silo ad perpendiculum dependentem sustineret tegeretque robustisiima et exporrectissima unius Dei manus. Sed in ancipiti illa cogitatione cum carissimis suis collegis sesolabatur. Illi vicissim omnibus charitatis officiis certabant cum ipso. Nec dubi9um est, qum secundum Deum sancta et fraterna, quae semper inter ipsos viguit, concordia, fuerit Ecclesiae illius columen firmissimum: ut non modo contra externos in sultus Satanae: sed etiam contra domesticarum difficultatum undas invicta perstiterit, et etiamnum, quae Dei est incredibilis crga Genevensem populum bonitas.

Paulo post contigir: ut anonnullis Anabaptistici dogmatis semina obscure mota Genevae. Auctores erant opifices quinque: Belga quidem cum aliis quatuor: ad illos audiendos delecti sunt Theodorus Beza, Iohannes Pinaldus, Carolus Perrotus. et Antonius Fayus. Postquam autem melius edocti et institutifuere, angita et excusata sua, quam etiam deprecatisunt, incogitantia; destiterunt ab errore, simul sepulto et nato: deincepsque laudabiliter et Christiane vixerunt quatuor ex illis: quiotus urbe cessit: quidque eo factum sit, exin non est auditum.

Anno octogesimo sexto Mompelgardum concesserant ex Gallia Nobiles et primarii viri aliquiorin exilium voluntarium; utrenovatae saevienti coniuratorum adversus religionem reformatam hostium tyrannidi cederent. Inea urbe quum varii sermones haberentur de Suevicarum Ecclesiarum et Gallicarum sententia discrepante in capitibus de cena Domini et de carnis Christi omnipraesentia: placuit illustrissimo Principi D. Friderico, comiti Mompelgardensi, colloquium institui inter Wirtembergicos et Helveticos Theologios, cum quibus ut Beza adesset, maxime expetebant illi Galli nobiles. Itaque literis illustrissimi Principis ad senatum Bernensem evocati sunt Theologi, et a Bernensibus pastbribus eiusdem senatus voluntate missi, Abrahamus Musculus, pastor Bernensis Ecclesiae, et Petrus Hubnerus Graecarum lirerarum Doctor Bernae. Similibus lireris ad senatum Genevensem eadem de re scriptis Beza evocatus est. Etsi autem facile erac cuivis perspicere, nihil exeiusmodi collationefructus exspectandum, quum neutra pars a sua sententia dimoveri vellet, et alteram in suam pertrabere non posset: nihilommus principiillustrissimo et nobilibus illis petentibus id denegari non potuit. Quare senatus auctoritate, ex consilio et consensu pastorum electi sunt Theodorus Beza, et Antonius Fayus, qui Geneva profecti, et Lausanna transeuntes, Claudio Alberio philosophiae professore secum assumpto, Mompelgardum venerunt. A Wirtembergensium partibus adfuerunt Iacobus Andreas Tubingensis Academiae Cancellarius, Theologus et Ecclesiastes, Lucas Osiander cum nonnullis aliis, quos illustriss. Dux Wirtembergicus Ludovicus miserat. Res acta est praecipue inter Bezam et Iacobum Andream. Syllogistiee agi volebat et expetebat Beza, omnesque id poscebant, Sed Iacobus Andreas perpotua et declamatoria voceutebatur.

Quareillius vestigiis insistere Beza coactus est. Unde non tam facilis, expedita aut perspicuafuit, tota illa dierum aliquot dissertatio. Utrinque tamen placide discessum est, sine bile aut amarulentia: sed nullo fructu, ut feresemper in talibus palaestris

publicis contingere solet. Numquam enim desunt [Note: Hieron. im Apologet.] Domniones, qui non quid, sed quantum dicant, ponderare consueverunt. Convenerat interpartes, ut nihil ederetur in publicum corum, quae in colloquio gererentur, aut dicerentur: neporta aperiretur novis rixis: quas sepeliri potius oporteret, et expetibile utrique parti esset: id enim conti9erat anteapost colloquium Marbacense, habituminter Palatinos Theologos et Wirtembergicos. Sed quum eodem fere tempore Mompelgardo abirent Wirtembergici, eorumqueliterae volitarent emissae per plerasque et louginquissimas Germansae oras ad suos, qui deinde in Gynaeceis et Aulis quorundam Principum, Iacobi Andreae de Bezae tniumphum ebuccinabant: quumque posteaiidem Wirtembergici colloquium illud cum suis Annotationibus, ut vocant, marginalibus evulgassent: necessitas Bezam adegit, ut colloquii illius summam scripto edito comprehensam publicaret. Quod quidem fecit, ad singula verba se non astringens: sed liberiorc oratione clare et luculenter de rebus ipsis disceptans.

Anno octogesimo ostavo, mense Aprili, e vivis excessit Claudia Denossa Bezae coniux, cum qua coniunctissime et honestissime vixerat annos quadraginta. Accidit illicasas hic gravissimus. Erat enim femina multumludata, sedula, frugi, et virisui inprimis studiosa. Hoc tamen moram Bezae non iniecit, quominus institutam profectionem diebus aliquot interpositis, susciperet. Nam quum aliquot mensibus antea mota esset controversia Bernae a Samuele Hubero contra pastores Ecclesiae Bernensis, codemque tempore alia controversia excitata esset, Lausannae a Claudio Alberio illo, qui Mompelgardensi Colloquio interfuerat: senatus Bernensis, ex Ecclesiis suis, tam Helvetiis, tamiis, quas Romandicas vocant, bonum numerum pastorum Bernam convenire iussit. Eodem quoque vocariplacuit ex Ecclesiis coniunctis Theologos, inter quos fuit Ioannes Gulielmus Stuckius, professor Theologiae Tiguri: fuit et Iohannes Iacobus Grynaeus Theologiae Doctor qui cum Henrico Iusto, Basilea eo venit: Ioannes Ietzlerus Schass esia: Theodorus Beza cum Antonio Fayo, et Iohanne Rotano Geneva. In synodo illa Alberius cumsuis, receptae doctrinae, et in confessione tam Gallicana quam Helvetica comprchensae, De nostra, adtribunal Dei, iustific atione per fidem, tamquam instrumentum, quo Christus iustitia nostra apprehenderetur, professus est se penitus assentiri: quu mantea et scripto et verbo docuisset, iustitiam nostram apud Deum esse quandam qualitatempatibilem in nobis inhaerentem.

Eius apodicticae de ea re orationes sex Synodi totius voce et sententia damnatae et suppressae sunt, una cum ipsius Organo Logico,

in quo dogmaillud, cum aliis aliquot erroneis, erat aspersum: illorumque librorum lectione interdictum est in scholis D. D. Bernensium.

Huberus autem damnatus et nihilominus in diversis erroribus, depraedestinatione et Electione aeterna Dei, itemque de cena Domini, clam sesubduxit ex urbe, et tota ditione Bernensi. Aliquanto post tempore, quum solitudo domestica, et fenilis aetatis incommoda, Bezam vigerent, de consilio amicorum coniugem duxit alteram, honestam matronam, Catharinam Planiam, Astensem, Francisci Taruffi Ianuensis viduam, quae ei usque ad ultimum spiritum magno subsidio fuit.

Scripsit eo tempore Quaestionum Christianaruns partem illam quae est de Sacramentis. Scripsit et paulo post contra hoffmannum. Edidit etiam contiones Gallicas de passione Christi: itemque in canticum tanticorum: quod et Lyrico versu expressit, et Genebrardo, inde novarum calumniarum ansam captanti respondit. Recognovit postea suam Novi Testamenti interpretationem.

Anno ostogesimo nono Galliatota coniuratorum armis turbata, Res pub. Genevensis in eandem belli aleam pertracta est, iure foederis, quo cum regno Franciae dudum est arctissime devincta. Quumque ea occasione preces publicae extra ordinem bis singulis hebdomadibus conciperentur; Beza habendarum precum illarum onus in selibentissime suscepit. Ita factum est, de pastorum Genevensium sententia; ut a contionibus quottidianis quiesceret: exceptis sollennibus quas Dominicis diebus ab octava ad nonam apud populum habebat.

Illo ipso tempore venit Nobilissimus vir Franciscus Lanoaeies, cuius consuetudine plurimum recreabatur. Erant enim in illo insigni quite heroicae virtutes: imprimisque ea, quae est reliquarum omnium fundamentum, Pietas admirabilis. Utebatur etiam Nobilissimo Doct ssimoque Theologo Antonio Chandaeo dum viveret. Michaele Roseto, et Iacobo Lectio senatoribus Genevensibus, (cuius posterioris poesi valde delectabatur) Antonio Marisio, Pompei Deodato, et Iohanne Fabro a Lacu: ut nihil nominatim dicatur de ommbus et singulis Ecclesiae pastoribus, et scholae professoribus.

Annis aliquot postcoepit conqueri de Eluco, quae est vertiginis species, qua leviter piimum tentatus est, capite quidem tremulo, sed tamen gressuadhuc non invahdo. Contigit autem cum celebranda esset cena Dominica die Pentecostes, anninonagesimiseptimi, ut contionem habiunus statim atque consessionem sollennem, a qua contion umducuntur initia, recitasset, ab incoepto desistere et e suggestu descendere suerit ei necesse.

Locum eius ex tempore supplevit Antonius Fayus Idem contigit hebdomade sequente, contionemque inceptam perfecit David Claudus. Ab eo tempore raro publice in Ecclesia verba fecit; nisi cum forte animo eius adlubesceret preces illas publicas habere.

Nolebat tamen omnino languescere otio senili: sed in scholastico docendi labore assidue pergebat: atramen propter hebetiorem audiendi sensum, studiosorum disputationibus et consistorio, ut loquuntur, abstinuit. Tandem silentium sibi indixit sub antumnum anni nonagesimi octavi. Cumque nobilesaliquot Germani, Bohemi et Poloni illum docentem audire gestirent, idque ut faceret, obnixe flagitarent: ut illis, quantum vires ferrent, gratificaretur, aggressus est die Ianuarii quarto annomillesimo, quingentesimo, nonagesimo nono, Epistolae ad Romanos Analysiin brevem. Postquam vero id bis rentasset, ultra progredi non potuit.

Hicque terminus haesit laborum scholasticorum: quos in docendo Beza sutinuit. Nam in Ecclesia contiones habuit usque ad annum millesimum, sexcentesimum mense Ianuerio. Etenim mensis illius die decimo tertio publice docere omnino cessavit anno aetatis suae oct vagesimo primo, explicata, in postrema illa contione, tertia Dominicae precationis petitione: Fiat voluntas tua, quemadmodum in caelo, sic et in terra: Tumque potius deficere, quam definere visus est. Frequens enim illierat in ore dictum Vespasiani: Imperatorem stantem moridecet. Erantnihilominus in illo sensus externi vegeti, excepto illo aurium: iudicium firmum: memoria non omnino fluxa. Quare intererat etiam frequenspastorum collegio. Cumque illius partes essent coetui praecesse, eo die, quo octiduo ante cenae celebrationem mos est pastoribus Genevensibus fraternis admonitionibus (censuras vocant ad officium sese mutuo cohortari, aurium causatus hebetudinem, deprecatus est illius diei actionem. Sed conversis ad fratres oculis, dixit, non casu oblatam hanc occasionem, quametiam vix unquam reditur am putabat. Etsi autem propter luctuosum Ecclesiae statum merito per annos complures intermissa fuissent sancta et vere Christiana Phiditia, inter ipsos simili die obire solita: summo tamen fore sibisolatio, si antequam ad Deum migraret, fratres simulomnes semel domi suae videret, sanctamque omnium coniunctionem, Deo et bonis omnibus notam, hac veluti communimensae tesseraliceret obsignare: eosdem ad cenam ilto die omnes invitavit.

Abnuerunt primo omnes, propterea quod illa heb domade indictum erat Ieiuniumpublicum, et conviviis omnibus inter dictum. Id postquam est ei significatum, respondit se ab amplissimo senatu petiturum: ut bona ipsius venia lege illa in eum diem solveretur:

cum non alio spectaret; quam ut mutua inter ipsum et collegas omnes et singulos benevolentia declararetur, ac toti Ecclesiae, quamquam satis nota, adhuc amplius innotesceret, priusquam terris abiret: neque convivium hoc appellatum, sed coenulamfrugalem, non tam cibis corpora, quam charitate mentes refecturam. Assensi sunt tandem omnes, et cum bona magistratus venia eo die cenarunt postremum omnes pastores et professores Genevenses apud Bezam, nullis [Gap desc: Greek word] Christianae testimoniis omnissis. Etsi autem sensim augereturingravescentis aetatis insirmitas: optabant tamen permultinobiles illius mensa uti: in qua pii et eruditi sermones semper miscebantur. Inter alios habu it hospitem Generosum D. Georgium Sigismundum Prackschicky a Zastrisell, D. Burchlovii, Seravitii, et c. illius studiis praeerat, Ioan. Paludius, vir bonus, doctus et poetices amans. Accidit autem ut de Bezaepoematis ageretur, et Generosus D. Zastrisellus peteret a Beza, sibi donati illa carmina, quae cum ipse, tum Paludius vita dignaiudiearent: id cum impetrassent, Beza concedente, curavit ille in unum colligi Silvas, Elegias, Epitaphia, Epigrammata, Icones, Emblemata, Catonem Censorium: et, ut elegantissimis typographii Stephaniani formis excuderentur effecit anno nonagesimo septimo.

Eodem anno Iesuitae, quibus erubescere nescientibus affirmare et negare idem est, vanum sparsere rumorem, cuitamen in totam fere Europam patuit aditus; de Bezaemorte, deque ipsius ante mortem ad Pontificios defectione. Mendacium illud impudentissimum pastores Genevenses refutarunt, editis nomine suo publicis duobus scriptis altero Latine, (cui Bezaredivius nomen fecerunt) altero Gallice. Beza quoque iipse epistola ad Guilielmum Stuckium Tigurinum scripta, vanitatem illam redarguit. Eavero de re cum amicis loquens, dicebar, Iesuitarum unum idemque votum esse cum suo; sed non eodem fine et modo. Iesuitas non malum op6are, sed male: se vero mortem exspectare, tamquam ingressum a morte ad vitam aeternam, per Christimeritum partam et acquisitam. Et quoniam de obita meo, inquiebat ille falsa divulgarunt: fert animus de illorum ortu vera quaedam poetic olusuproferre: continuoque epigrammae hoc effudit:

NOVAE ILLIUS SESQUIMO NACHORUM SEctae, IGNATIO MARANO, sacrosanctum Iesu nomen, abdicato Christianorum eognomento, ementitae, vera [Gap desc: Greek word] .

Non tamen ex Iesu, sed Christi ex nomine ductum

Sanctorum Coetus nobile nomenhabet.
Qua Deus est etenim et solus Servator Iesus,

Hoc soli nomen vendicet ipse sibi:
Sed qua Christus homo est, tot eo cognomine fratres

Dignatur, toto sunt quot in orbe pii.
Disce igitur, Lector, quanam ratione recenter

Ista sit ex Iesu nomen adeptacohors.
Horribilcs furias ex imo iusserat Orco

In mundum acciri vindicis ira Dei.
Quas Erebo emittens, procul ab Iesu ite, scelestae,

Dixerat inclamans terque quaterque Sathan:
Quum pater illarum accurrens Ignatius ille,

ATE cui admixto nomen ab igne dedit,
Accipio omen, ait, procul ab Iesu ite propago

Digna patre, ab Iesu vosproculite meae.
Ab IESV ite, dehinc hominum volitate per ora;

Hinc factum ut nomen duxerit illa cohors.
Et certe falsorum inter tanta agmina fratrum,

Tam procul ab Iesu non iit ulla cohors.

IN CLEMENTEM PUTEANUM, SECTAE A Pseudo Iesu cognominatae, ingurgustio Dolensi, patrem.

Postea Sabaudia Gallicis armis, exiguo admodum temporis spatio, occupata fuit: adeo ut de expeditione illa regia Caesarianum illud aliquo modo immutatum diceretur: Veni, Vidi, cepi. Restabat Sancatharinaeum Castellum, Geneva distans horarum duarum itinere. Eo venit Rexipse Galliarum et Navarrae mense Decembri, anno nonagesimo nono. Illius salutandi

occasionem avide Beza amplexatus, Elucetum, quo Plex diverterat, profectus est, frigido admodum caelo: estque humanissime ab eminentisfi mo illo Monarcha exceptus. Cumque ab illo interrogaretur, numquid ab se vellet? Nihil, inquit, opto aliud, quam ut M. T. Deo O. M. commendem: ut M. T. quae nata, et singulari caeli munere data est pacandae Galiiae, populos omnes suos optata et perpetua pace beare queat. Petiit tamen a Rege; ut Ecclesiae Reformatae Ludunensis, quae adhuc beneficio edicti regiinon poterat frui, M. ipsius memimsse dignaretur. Hoc autem ut postularet Lugdunenses Evangelici efflagitarant, REx petitioniannuit: et reipsa voti suicompotem fecit ecclesiam illam.

Beza, domum reversus, votivam gratulationem ad Inclitum Franciae et Navarrae REgem Henricum IIII. scripsit. Illa fuit cycnea Musae senilis et desinentis modulatio. Nam post carmen illud nullos Beza versus fecit. Regi autem Maximo et potentissimobene precari ultimo illo conatu suo sic voluit:

Nolentem qui te pertraxit nuper ad arma,

Armis quod cedit sanior ille tuis,
Numinis hoc natura animis infesta superbis

Et causae bonitas iusserit ipsaetuae.
At quod sic tractas victricia leniter arma,

Abs teut, si liceat, malit et ipse regi:
Hoc nativatuae extorsit clementia mentis,

Aeternum illa tibi quae paritura decus.
Macte, Henrice, ist a Rex Regis imagine summi,

Tam dilecte bonis: quam metuende malis.

[Gap desc: Greek word] , senectuti familiare pariter ac grave symptoma, illum saepe male habebat. Molestiam tamenm illam fallebat sanctis meditationibus: quas interdum versibus includebat. Inter illas annumerari potest poemation illud, cui Catonis Censorii Christiani nomen fecit, editum antea a Generos. Zastrisello cum reliquis poematis. Loquens autem de illa indomira vigilandi necessitate cum amicis, illud ex Psal. 16. solebat allegare, Tota nocte erudiunt merenes mei, ut semper ponam IEHOVAM coram, in cuius vultu est sanitas vitae. Itemque illud ex Ps. 63. sicut adipe et pinguedine saturatur anima mea: et labiis iubilationum laudabit te os meum, quum recordor tui in cubilibus meis, et in vigiliis meis meditor dete. Innumerabiles ex castris regiis in urbem Genevensem veniebant: pars, ut sibi necessarios commeatus emerent: pars ut urbem celebritare et fama cummaximis contendentem: pars ut Bezam coram cernere, et alloqui possent. Ille vero omnes, qualiscumque ordinis essent, humanissime affatus, verbis que piam mentem aetatemque suam decentibus exceptos dimittebat. Nam de gratia Dei, de eiusdem in peccantibus tolerandis [Gap desc: Greek word] loquebatur. Illa autem

sic a nonnullis accipiebantur, ut Deum collaudantes, et sermones Bezae demirantes, abirent. Imperiti autem nonnulli, praesertim in pontificia caligine haerentes, sibi persuadebant, Bezam, eiurati Papismi paenitentia tactum, eodem reverti velle. Verum erant illa nihil aliud, quam in hominum incogitantium et Bezae meutem non perciprentium, animis figmenta volitantia. Ann. 1602. mens. Iulio illust. et potentiss. Hassiae princeps Landgravius Mauritius Geneva iter in Franciam faciens, ibi constitit dies aliquot. Bezam invisit, cum eo collocutus, suae benignitatis erga ipsum [Gap desc: Greek word] reliquit: ignotus tamen Bezae, ut et toti urbi fuit. Quae cum id rescivisset: mirum, quant um Beza ipse, atque adeo totus senatus doluerit, quia tanti principis celsitudini congruum honorem exhibere non licuerit.

Paulatim senio se gravari, et magis magisque debilitari videns, mature Testamentum condiderat, anno nonagesimo quinto Oct.

decimo octavo. Illud ipsum postea confirmavit; ut soluto ab omnibus curis terrenis animo, diem beatae migrationis, ad quam anhelabat, veluti post aerumnosissimam navigationem portum appetitum placide ac tranquille exspectaret. Oblectabat sese interea gravibus et piis colloquiis ac sermonibus inter quos saepe usurapabat illud exD. Paulo, Opus manuum Dei sumus ad sanctisicationem, et illud ex Augustino, Diu vixi, diu peccavi: sit nomen Dominibenedictum Item istud votum a se versiculo unico expressum; Tege quod fuit; quod erit, rege. Item Domine, quod cepisti, perfice, ne in portu naufragium accidat. Item illud ex Bernhardo: Sequemur Domine te, per te, ad te: te, quia veritas: per te, quia via: adte, quia vita: et plerasque alias similis pietatis plenas voces. Necvero unquam ita debilitatus est corpore, ut lecto affixus prorsus decubuerit: sed singulis diebus ordinato vestituamictus et togatus sedebat in hemicyclo mediocriterhumili, vel innixus scipioni ambulabat. Surditas efficiebat, ut a paucioribus inviseretur, quam optassent multi, licet officio suo in illo visitando nemo deesse vellet. Enterocele ante aliquot annos laborare ceperat, quae tandem aucta, et tumore hypochondriorum atque asthmate accedente, corpori gravedinem attulit: \sed tamen sineullo dolore; atque etiam sine insigni corporis, vultus, et pulsus mutatione Mens semper optime constitit: adeo ut aptis. sime etiam ad ea quae rogabatur de rebus modo Ecclesiasticis modu Politicis, quum illa percepisset, responderet. Idem faciebat apud amicos, quos humanissime accedentes admittebat, et recedentes dimittebat. Anno sexcentesimo quinto, mense Iuni, Illustres et Gener. DD. Ioann et Andreas Firleii cum D. Salomone Neugeb avero nobili Borusso venerunt Genevam: ut Bezam inviserent: illorumque conspectu mirifice est ille oblectatus. Postquam a. qualis esset Polonicarum Ecclesiarum status intellexisset, cum ipsos coram tum per literas Illust. illorum parentem adhortatus est, et oravit: ut baer edet ariam laudem Firleiae genti quae velati pietatis demicilium

fuit et est, semper conservarent. Eaeque fuerunt ultimae literae a Beza scriptae, testes curae et sollicitudinis, qua, in effeto corpore, amore Christi, illius mens longinquas Ecclesias prosequebatur.

Aestate affecta, facile erat videre non abesse illum procul a vitae meta: licet aliter nohnulliiudicarent. Ut igitur pastores reliqui Genevenses palam facerent toti Ecclesiae officium suum erga illum non deesse, constiturum est inter ipsos: ut nullus dies praeteriret, quin saltem duo ex ilhs adeum sese conferrent: idemque aliquoties factum est a toto collegio, cum alias, tum postridie Calend. Octob. Illo die Ecclipsis erat solis, eiusque valetudo aliquantum immutari in deterius deprehensa est: adeo ut de eo actum domestici putarent. Adfuere praesto omnes, et piis colloquurionibus per horas aliquot habitis, precibusque ardentissimea Iohanne Binaldo conceptis, gratiae Dei commendatus est. Quo die postremum Antonius Fayus ad illum cum D. Perrotto accessit, (erat is sabbathi duodecimus Octobris) Iniecta est ab illo demisericordiae Dei per Christum immensitate mentio. Ad quae Fayus inter cetera protulit illud exPsalmo centesimo trigesimo, si iniquitates obser vaveris, Domine, Domine, quis sustinebit? Quod cum non bene auribus percepisset, ut iterum ea quae pronuntiata erantrepeterentur, petiit. Tum voce clariore repetita eadem verba paulo fusius exposuit, subiuncto Ambrosii apud Posidium in vita Augustini apophthegmate: Non est quod nos vixisse pudeat, bonum enim Dominum habemus. D. Perrottus autem carnalium hominum illaudabile vitae desiderium notans, ex eodem Posidio illud proferebat; Pati tiimetis, mori non vultis; quid faciam vobis? Fayus deinde illud commemorans pricipiocapitis quiti Epistolae ad Romanos: Iustisicati ex fide pacem habemus apud Deum per Dominum nostrum Iesum Christum: de pace utraque locutus est, temporis, utvocant, et pectoris: deque veraefidei in Christum praestantia eiusque effectis copiosius disseruit: et quantum locus et tempus ferebant beneficium Christi electos iustificantis, sanctificantis, et tandem glorificantis, praedicavit et extulit. Ille vero verba illa animo alacri et cupido excipiens, manibus complicatis, gratias Deo primum egit: deinde utrique blande dextras porrexit; votis sanctissimis cosprosecutus. Panlo post adfuit Iohannes Iacomotus, qui verbis sanctissimis eum quoque consolatus est, postridie, qui erat Dominicus dies decimus tertius Octobris sub septimam matutinam cubitu surrexit, et de more indutus, precibus que domesticis habitis, aliquot passus consecit, cib: que ac vini paucillulum sumpsit: quo facto lectum repetere volens petiit, an omnia inurbe pacata essent? cumque responsum esset; pacata omnia, in sponda consedit: dumque repente deficerevisus est,

advocatur propere D. Perrotus, ut preces conciperet: qui subito advolans bene precatus est placidissime morienti. Ille enim sine ullo dolore, et sine ullo singultu, uno momento deficientibus simul sensibus omnibus, animam Deo reddidit: postquam in corpore peregrinata esset annis 86. mensibus tribus, diebus novendecim: in sacrosancti ministeriisunctione transmissis annis quadraginta sex. Sepultus est Genevae non in [Gap desc: Greek word] illo communi; sicuit praescripserat: sed in superioris templi pergula, quam Claustrum vocant. Id quod factum est a Magistratu propter gravissimas rationes politicas, quas nihil est necesse commemorare: elatus manibus honestissimorum SS. Theologiae Candidatorum. Exsequias prosequuti sunt Syndici cum toto Senatu, Pastores et professores omnes, cum longissima serie Comitum et Nobilium Germanorum et Polonorum, aliorumque ordinum omnium Genevensis urbis, die Lunae d4ecimo tertio Octobris hora duodecima. Monumentum ei honorarium amici tale posuerunt:

D. M. REVERENDI VIRI PIETATE, VIRTUTE, ET DOCTRINA ORNATISSIMI D. THEODORI BEZAE VEZELII, THEOLOGI PRAESTANTISSIMI ET CLARISSIMI ECCLESIASTAE GENEVENSIS FACUNDISSIMI ET FIDELISSIMI: POETAE INGENIOSISSIMI ET SUAVISSIMI: (HAECCINE PAUCA SUNT? CETERA NON CAPIAT UNICUM MARMOR) ANTONIUS FAYUS SVO, COLLEGARUM, ET RELIQUORUM AMICORUM NOMINE P. M. VIXIT ANNOS IIIIXC. MENS. III. DIES XIX. IN COELUM MIGRAVIT ANN. CIO IOCV.XIII. OCT.

Exstant et epicedia Hebraica, Graeca, Latina, quae clarissimi aliquot viri, et Bezae dum viveret carissimi, sicut et illis iptes Beza vivus carissimus, et mortuus honoratissimus, scripserunt inipsius obitum: de quibus hoc est V. Cl. Iacobi Lectii.

Vezelii genuere, piae tenuere Gebennae;

Astra tenent: vixi non mihi, sed populo.

ALIUD.

Fuit Beza statura corporis quadrata; forma conspicuus; valetudine firma; adeo ut quid esse capite dolere se nescire saepe diceret: ingenio summo, iudicio accurato, memoria tenacissima, facundia singulari, affabilitate et comitate nulli secundus: adeo ut, propter commemoratas dotes, adiuncta illis vitae longaevitate (quae tamen omnia erant inferiora summa doctrina et pietate) quidam vocarent Bezam, aetatis suae Phaenicem.

Hic vero quid tandem oggannient Collegia balatronum maledicorum momorum? Calvinus aiebant superioribus annis, multis gravibus diuturnisque morbis et doloribus est cruciatus: Ergo, Deus illi infensus erat: Quid nunc? Bezam nullus neque morbus, neque dolor vexavit: Ergo et c. Hic sane haereat illis aqua necesse est: nisi forte, more suo, lucem in tenebras vertentes, dicant idem esse Dei favorem et furorem. Clament vero illi, quantum volent: bene et sancte mstituta pietaslonge aliter et sentit et loquitur. Neque enim intuetur in haec externa; ut de Dei amore et odio pronuntiet: sed agnoscit Spiritum Dei esse illum, qui red dit restimonium spiritui nostio, quod fili, Dei sumus. Hoc spiritu actus Beza, vitae stadium laudabiliter decurrit, optare clausit, studens prodesse multis, obesse nulli. Beatus quod scripserit legenda; et fecerit scribenda: Beatior, quodad veram pietatem multos erudierit. Beatissimus, qui in Domino mortuus, requiescit a laboribus suis, et cum Christo aevum aeternum victurus, agit.

maledictis innumerabilibus non destiterunt, ita mortuo, tamquam leoni canes, oblatrent. Etsi autem beati sunt servi Christis quando audiunt convitia propter nomen Dominisui; et per bonam atque malam famameos iter suum consierere oportet, atque ut illud obiter ex [Note: Epist. 72.] Basilio mutuemur, [Gap desc: Greek words] : quoniam (ut praeclare scribit quidam) melius responderi non potest calumniat orum protervorum maledicentiae, quam nihil respondendo: tamen bonorum existimationi consulendum est: nec permitten dum: ut impune in illorum existimationem mali grassentur.

Qui illum dente plusquam Theonino petierunt, fuere Pontificii dogmatis propugnatores fere omnes: sed palmam [Gap desc: Greek word] ceteris praeripuerunt Stapletonus, Fevardentius, Balduinus, Sanctesius, Genebrardus. Hunc tamen tandem, felleum suum amarorem aliquo modo temper asse, intelleximus. Nam quum Bezam ex professo adortus esset, sumptaoccasione ex Cantico Canticorum versibus lyricis ab ipso exarato; tanta fuit Bezae et Pastorum Genevensium in retinenda Genebrardi intem perie moderatio, ut (quemadmodum a viris fide dignissimis audivimus) d. xerit, senihil in posterum contra illos dicturum, aut facturum. Reliqui aucem, non alumni, sed nati [Gap desc: Greek word] , Amphisbaenarum, utrimquevirus spirantium, more, linguas et calamos ita acuerunt; ut, quo maledicentiae ulterius progrederentur, non haberent.

Sed quoniam ardorquidam et zelus sine scientia sanam illis mentem ademit, omittendi simul sunt. Alii sunt, quos ne nominados quidem bonicensent, proterinfantiammalignam et conviciandirabiem. Quod enim excucullato illo Hieronymo Carmelita dicipotest rabiosius? Quid Scoto illo Sorbonico ridiculum putidumque magis? Ille agyrta, quem se Theologum et Medicum vocare non puduit, ut cerebro et pedibus levissimus; ita lingua et manu audacissinus, dixit et scripsit ea quae manicus furor suggessit, suis etiam applausoribus ridicula et non. credita.

Hic autem Sorbonae, veluti Romanae quondam Curiae alter Glaucia, adeo se ineptumpraebuit, ut non ad iram, sed ad commiserationem provocet omnes, quiex Theologomediciofficina desumpsa abipso [Gap desc: Greek words] aestimarit. Alii eriam duo sunt, qui salutifera militia Christi deferta, (cui aliquandiu nomine tenus inscripti fuerunt) mendaciorum plaustra congesserunt, ut apud sui similes grariam, quam tamen assequuti non sunt, venarentur. At omnibus illis, et reliquis eorum similibus, opponimus illudex Psalmo 109. Maledicebant: tu autem, Domine benedices. Tali enim plus quam septemplici clypeo solebat Beza setegere, contra aspidum huiusmodi sibila.

Repetunt ab ipsa adolescentia lusus. Atqui ille iam diu purgavit quicquid in illis vitii fuit. Quod si ubi est confessio, ibi est remissio: [Gap desc: Greek words] , cessate tandem ea obicere quae iam diu remissa sunt, non tantum confesso: sed etiam [Gap desc: Greek words] : Sic enim Beza explicans quid esset [Gap desc: Greek word] , apud Plutarchum, inquit, Archilochus Poeta scribiturparum bonestis versiculis scriptis se [Gap desc: Greek word] : quod et mihi iuveni, et nondum in Ecclesiam Dei adscito, evenit: quam tamen maculam spero me tum dictis, tum factis eluisse.

Obiicunt Dominatum, sive Papatum quendam. At de ea read amicum quendam scribens Beza illis os occlusit: Si, inquit, quaeprivatim sustinendafuerint, plene tibi explicarem: tum sine mirareris inveniri quemquam, qui mihi Pontificatumistum, quem vocant, invideat. Iracundiae et implacabilis animi insimulant Atqui a natura et a pietate erat ita informatus; ut mansuctius hominis ingenium vix videri possit. Nam et ipsius collegae saepe dicebant: Bezam sine felle vivere. Merlinum, aiunt, vicum optimum et doctissimum, ferre nonpotuit. Contra, quandiu Merlinus vixit, nihiltale causatus est: neque etiam aliinonnulli, qui Geneva discedentes, suam [Gap desc: Greek word] tandem agnoscere sunt coacti: non ullam Bezae adversus ipsos aemulationem. Quod confirmabunt omnes, qui, quale fuerit Io. Gan. supercilium, intellexerint.

Ramum non inscripsit suo [Gap desc: Greek word] libro. Equidem si Ramus viveret, de eoipso numquam conqueretur: non ignarus liberum esse debereuniuscuiusque scriptoris calamum, sicut ipsemet delibertate illa non semel gloriari solebat. Dicteriis plenos libros composuit, Haranguam ad Cardinalem Lorharingum, Defuroribus Gallicis. Vitam Catharinae Mediccae, et similis notae chartas. Arqui tam verum estlibros illostuisse compositos a Beza, quam verum est (quod isti ignoranter et temere deblateraut) ab Amir alli ministro scriptum fuisse librum, cui nomen est Matagonis de Matago nibus: quam verum est (quod illos [Gap desc: Greek word] asseverare non pudet) Genovam esse Asylum sceleratorum omnium: quum crimina Magistratus nullus severius qutiustius Genevensi puniat: quam verum est, Genevensium domos esse lupanaria adulteriis plena: quum toti Europae notissimum sit, nusquam sanctius et purius coli et servari coniugia, quam Genevae, ubi capite plectuntur adulteria: quam verum est in Pontificio regno, usu Corfessionis auricularis scortationes abigi: quam verum est Farellum Geneva cum dedecorepulsum: Senatum Genevensem ab eodemcontumelia affectum: a Calvino vivum hominum mortui loco suppositum; ut miraculum ementireture excitati abse mortui: quam verum a Daemoniaco pugnis contusum Calvinum, toto Genevensi populo spectante: quam denique vera sunt haec et pler aque similia ex abyssi putes hausta, quae suis avide sorbenda propinare soliti sunt homines

pudoris nihil, oris plusquam ferrei multum habentes, viris bovis et sanae mentis iam dirisa et explosa Bene autem monet [Gap desc: Greek word] : Qui calumniis facile credit, aut improbis, aut puerilibus est moribus. Talia vero sunt ista, ut, ca commemorasse, sit refutasse. Nam quidin Camerina talium criminum diutius movenda, tam scribendo, quam legendo, nausea am plius commoveatur? Notum, et diuturna comprobatum est experientia, in Antichristi Armamentario non esse tantum cuspides ferreas, aut rompliaeas acuminatas: cquae innocentium hominum vitam et corpora transfigant: sed etiam esse pixides convitiorum venenis plusquam vipereis regurgitantes: quae famam et nomen illorum, si fieri possit, inficiant. Quid tandem fiet? Exspectabimus omnes, et Beza ipse exspectat Iudicem esupernis: qui, utiterum illud ex Basilio proferamus, [Gap desc: Greek words] : quique tandem malignorum ora obturabit, maxillasque leuculorum confringet, et linguas evellet. Instus autem erit ut olea viridis in domo Dei. Te autem Deus optime, ut nos acalumniis maledicentium tuae benignit atis umbrategas, famaeque nostrae contra infames, malorum latratus assertor esse velis, precamur: gratiasque agimus tuae Maiestati, quod tenebricosis hisce temporibus dignatus es excitare et Ecclesiae tuae hominum excellentissimorum, lumina, doctrinae puritate, et vitae sanctimonia fulgentium: quos inter Bezam commemorantibus nobis, tanto in laudes tuas effusior animus noster exilit, quanto copiosior ex illis laboribus adnos fructus redit. Ne vero anobis, posterisque omnibus nostris, tam eximium beneficium auferas, sed adultimum usque mundi terminum adaugere et propagare velis, ad gloriae veritatisque tuae illustrationem, mendarii et errorum omnium profligationem, Satanaeque, acipsius emissariorum omnium, sempiternam ignominiam et perniciem, per Iesum Christum silium tuum, Christianae Catholicae Etclesiaeet peculiariter Genevensis, splendidissimum solem perpetuum ar dentissimi precamur, Amen.

Testamentum est tamquam vitae anteactae speculum, ut vulgo dicitur. Quare capita quaedam ex Testamento Bezae condito anno 1596 producere non fuerit absurdum: ut mortem illius a vita dissonum nihil habuisse pateat: et piis nonnullis hac inparte quodammodo satifiat.

1. Gratias agit Deo immortali per D. N. Iesum Christum, quod anno aetatis suae 16. verae Christianae Religionis cognitione ac luce donatus sit: cuius tamen fructus non ediderit tam oportune, quam decuisset, abreptus scilicet per devia quaedam, a quibus tandem Deus illum in rectum iter reduxit:

inque Genevensem portum adduxit: ubi sub magno illo D. Ioanne Calvino plenius Christum didicit.

2. Quod Lausannae peste correptus, gravissimisque appetitus calumniis, ab utraquelue, per Dei misericordiam liberatus sit.

3. Quod Genevam reversus, ad Pastoris munus vocatus sit: quumtamen agnosceret seindignum, quiinter oves nomen suum profireretur.

4. Quod paulo post adiunctus sit Collega praestanrissimo D. Calvino addocendam Theologiam.

5. Quod vocatus in Galliam, et belli primi civilis tempestatibusiactatus ad menses viginti duos a sexcentis periculis sit servatus.

6. Agit gratias Amplissimo Senatui Genevensi, de singulari, quasempererga ipsum usus est, benevolentia: quam re ipsal, beneficentia ordinaria et extraordinaria, prolixissime demonstravit. Eique fausta omnia a Deo precatur.

7. Agit gratias fratribus suis coniunctissimis, Pastoribus Ecclesiae Genevensis, pro summo studio et honore quo semper illum prosequuti sunt. Hortatur ad mutuam concordiam: monetque, ut neque in doctrina neque in disciplina quicquam mutari aut novarisinant: sed constanter retineant ea, quae sancto et sano iudicio a numquam satis laudato D. Calvino, ex S. Dei verbo deprompta, sunt instituta.

8. Animam et corpus suum commendat Deo Patri, Filio, et Spiritui sancto: a quo peccatorum omnium suorum veniam precatur: vera et viva fide perfectam Christi oboedientiam amplexatus, ut illius unius merito ad Tribunal Dei comparens salutem aeternam assequatur.

9. Aerario pauperum legat aureos centum Ptochotrophio communi quinquaginta: Gymnasio totidem. Duobus sororis suae filiis aureos quadraginta. Ante enim in gratiam suorum testatus erat debonis patriis. Liberos autem nullos unquam habuit.

10. Eorum, quae Genevae habebant, heredemex Asse instituit Catharinam Planiam coniugem suam: qua senectutem pisius sustentante, et gloriam ex officiis assiduis erga ipsium, annorum septendecim spatio, quaerente, vivebat.

11. Testamentiexecutores facit, nobiles viros, Ioannem Fabrum a Lacu, et Pompeium Deodatum vicinos et summos amicos.

Monumentaingenii sui reliquit plurima, tum sacra, tum philologica: quorum elenchus est hic:

De haereticis a civili Magistratu puniendis, daversus Martini Bellii Farraginem, et novorum Academicorum sectam.

De Cena Domini, plana et perspicua Tractatio, in qua Ioachimi Westphali calumniae refelluntur.

[Gap desc: Greek word] sive Cyclops, Dialogus de vera communicatione corporis et sanguinis Domini, adversus Tilemanni Heshusii commenta.

Abstersio calumniarum, quibus aspersa est Ecclesia Genevensis a Tilmanno Heshusio.

nostrae fundamentum, id est, aeternam Dei praedestinationem, evertere nititur, responsio.

Responsio ad defensiones et reprehensiones Sebastiani Castellionis, quibus suam Novi Testamenti interpretationem defendere adversus Bezam, et eius versionem vicissim reprehendere conatus est.

Ad Ioannis Brentii argumenta, et Iacobi Andreae Theses: quibus carnis Christi omnipraesentiam nituntur confirmare, id est, adversus renovatos Nestorii et Eutychetis errores, REsponsum.

Ad ultimam partem Brentiani libri, cui titulus est, appendix publicorum testimoniorum, quibus ostenditur Cinglianos mala conscientia piam de Cena Domini sententiam oppugnare.

De hypostatica duarum in Christo naturarum unione, adversus Iacobi Andreae assertionem.

De unitate essentiae Divinae, et tribus in ea subsistentibus personis, adversus Arianos [Gap desc: Greek word] .

Theses, sive Axiomata, de Trinitate personarum, et essentiae Unitate, ex Theod. Bezae praelectionibus.

Quaestionum et Responsionum Christianarum libellus, in quo praecipua Christianae Religionis capita [Gap desc: Greek words] proponuntur.

Depace Christianarum Ecclesiarum constituenda, consilium ad sacram Caesaream Maiestatem, et Romani Imperii status Augustae congregatos.

Defensio Sacramentalis coniunctionis corporis et sanguinis Christi cumsacris symbolis, adversus Matthiae Flacciae illirici falsissimas demonstrationes, et eiusdem Apologiam.

Disceptatio placida et Christiana cum D. Ioanne Pappo, de hypostatica duarum in Christo naturarum unione et eius efffectis.

Pro corporis Christi veritate, adversus Ubiquitatis commentum, et Guilielmi Holderi convitia responsio.

Adversus Sacramentariorum errorem pro vera Christipraesentia in cena Domini homiliae duae.

Theodori Presbyteri Rhaetensis libellus de hypostatica unione, Graece editus et Latinus factus: cui adiuncta est collatio Haereseon.

Loca aliquot praecipua ex D. Lutheri libello de servo arbitrio, adver sus Diatriben Erasmi excerpta: ut exiis quis sit, semperque fuerit noster cum eo in hoc de Praedestinatione Dei dogmate, cousensus omnes liquido perspicere possint.

POEMATA.

ELENCHUS NOMINUM ET rerum memorabilium, quarum his in Decadibus mentio.

Calumnia: Calvinismum esse editum ad Arianismum 151
alia calumnia 154
Canticum Conticorum 77
Carolosta dii obitus 144
Caspar Contarenus 34
Caspar Laurentius 161
Catharina Dampmartina Petri Martyris uxor 39
eius cadaver in sterquilinium abiectum 39
irerum humatur 40
Catechnismus Calvini 74
Caesar urget concilium 117
Claudius pntanus 209
Claudius Praevotius 196
Colloquium Ioannis Lasci cum Brentio 21
Contareni cum Martyre 34
Possiacenum 51.156.217.218
Maulbrunnense 146
Mompelgardense 228
de imaginibus 222
Colloquiorum Theologicorum effectus 146
Concordia inter Lutherum et Bucerum 46
Coniugium sacerdotum 170.171
Coniuratio in evangelicos 221
Confessio Martyris 61
Confessio Calvini 99
Concilia an possint errare 53
quibus conditionibus celebr. 222
Conradus Badius 224
Conradus Pellicanus 48
Consensus inter ecclesias Helveticas, Rheticas, et Genev. 83
Consilia de religione in Gallia 210
Consilium moderationis 197
Consilium Perri Martyris de componendis dissidiis. 52
Controversia de Cena renovata 78
de libero arbitrio 76
De ubiquitate 59
de adiaphoris 83
de iustificatione 229
de nuptiis Henrici 8. Angliae regis. 2.seqq.
Controversia Stancari 97
Crameri ratiolegendi 2
eiusdem confessio et paenitentia 16
concio funebris ei habita 12
Crudelitas Deo exosa 134
Cura rerum terrenarum 15
Cyrilli locus 219

in Gallia de ministris Protestantium 121
Ianuarianum 221
Emblema de Geneva 227
Encomium linguae hebraeae 143
Epigrammata Bezae 203
Epistola Caluini ad Farellum 106
Evangelii cursus ab Anabaptistis impeditus 198
Evangelium non consistit in speculatione, sed in vita 81
Evangelicorum Apologia 154
Evangelici crcscuntin Gallia 221
Examen domatim Genevae institutum. 84

Leges ecclesiasticae Gencuae 175
Liber institutionis ecclesiasticae 5
Libertini refutati 77.78
Libri sacri memoriae mandati 27
Locus expriori ad Corinth. explicatus 31
Lucae urbe Italia ccclesia vera 33.34.
Lutheriobitus 124

et Argentoratum 146
Haidelbergam vocatur ib.
moritur 147
eius sententia de Cena ibid.
Petrus Caroli 69
Melius 130
Robertus 64
Stella ibid,
Vermilius cur Martyr dictus 24.
indoles et diligentia etius 25
Patavium missus 27
Graecam linguam suo Marte discit 27
doctor salutatur 28
fit abbas Spoletanus 29
Neapoli Colleg. praeficitur 30
insidiis petitur 34
discedit ex Italia 35
docet Argentorati 36
ratio eius docendi 37
selix in disputando 38
in Angliam abit 40
redit Argentoratum 46
Tigurum discedit 49
interest co0lloquio Possiaceno 51
morbus eius 60
mors 61
Petrus Paulus Vergerius legatus Pontificis 116
Lutherum convenit 117
deficit a Pontificiis 118
docet apud Rhetos et Tubingae 120
moritur ibid.
Petrus Tossanus 76
Victorius 24
Viretus 120.121
Valsius 22
Pisis Cena ritu Christiano celebrata 34
Possiacenus conventus 213
Praeceptoris saevitia 194
Proelium in campis Druidensibus 234
Profugi ex Anglia 20.21
Presbyterium 88
Prospographia Bezae 238
Calvini 108
Prosopopaeia librorum Martyr 62
Psalmi a Beza editi 206
Principum ira 8
Priores qui monachis 29
Purgatorium 32

Sebastianus Castellio 77
Scipio iuvenis Imperator 108
Schola Genevae instituta 209
Smythaeus Martyris adversarius 41
Sorbona articulos fidei praescribit 76
Spoleti collegia reformata 30
Stephanus Gardinerus 3
eius liber 57
Iodellus 206
Szegedinus 123
docet Cracoviae 123
audit Lutherum et Melanchthonem 124
docet Thasnyadini, Gyule, a libi ibid.
ad necem quaeritur 125
pastor ordinatur 127
tristis eius casus 127.128
caruificina. 129
captivus contionatur 130
constantia eius 131
in carcere alios iuvat et commentatur 132
lytron eius ibid.
periculum in Danubio 133. 134 135
disputatio cum monacho 133
mors 135
epitaphium ibid
elogium, coniugium, scripta 136
Stephanus Vermilius 24
Synodus prima Gallicarum ecclesiarum 155
Nemausensis 226
Taodunensis 174
Synopsis controversiae de Cena 212