HENRICUS BULLINGERUS.

BRemogarta oppidum est Helvetiae, qua iter ex Italia fit per Alpes
Lepontias et Lucernam in Germaniam primam et Belgium, sccundis
fluminibus Ursa et Rheno: olim Austriacorum principum, hodie octo
vererum pagorum imperium agnoscens. Hic natus est Henricus
Bullingerus, anno Christi millesimo, quingentesimo quarto, die decimo
octavo Iulii, familia ante ducentos. annos illic celebri, ac
praecipuis honoribus functa.
Statim in ipsa infantia, ut a parentibus fuit observatum, bis de vita
periclitatus, bis conservatus est. Primum peste correptus, visus est
animam agere: sed praeter opinionem eorum, qui sunus curaturi
venerant, revixit. Deinde cum parvulus fistulam inflans puerili more
luderet; inter currendum lapsus, adeo illam graviter gutturi impegit:
ut exanimis iacuerit, et quinque diebus cibu n nullum admiserit.
Pater literarum peritus, supta modum eas amavit: ac filiolum hunc
nondum quinquennem in trivialem eius oppidi scholam deduxit: ubi
statim indolem egregiam prodidit. Sed ea tempestate studia fere erant
nulla, ubivis locorum. Itaque imparem ingenio suo praeceptorem nactus,
non fecit eos in studiis, quos potuisset, progressus: etsi et aequales
et ipsius magistri spem vicit.
Duodecimum ingressus annum a patre Embricam missus est, quod quidam
existimant esse Asciburgium oppidum ducatus Clivensis, iuxta Rheni
divortium Praeceptoribus ibi usus est, M. Casparo Glogoviensi, Petro
Cochemensi Mosellano, et M. Ioanne Aelio Menasteriensi Tradiderunt hi
Grammaticam et prima studiorum rudimenta, ut tunc tempora, non
infeliciter:

quemadmodum saepe amicis commemoravit. Ibi audivit Aldi Manutii
institutionum Grammaticarum libros, Ciceronis et Pliaii electas ep
stolas, stem que D. Hieronymi: Virgiliana insuper et Horatiana
quaedam, quibus adiuncta Baptisiae Mantuani poematae. Nam qui tum
scholis praeerant, amabant politiotes literas; simul tamen pio ac
prudenti consillo scripta, quae ad pietatem et mores formandos
pertinebant, cum illis coniungenda existimabant: e quibus ornatus
orationis petitur. Ideoque praestantissimis veterum Mantuanum
coniunxere, cuius rum ma gnum erat nomen, et singularis doctrinae
existimatio. Exercebatur in ea schola inventus diligemissime in
Grammaticorum praeceptis, tum scribendo, tum etiam Latine loquendo:
disciplin a morum severa constringebatur: religionis quoque tum
receptae, magna curs et ratio habebatur; non ut verbis disceptarent;
sed ut vita et factis sese pietatis studiosos ostendetent.
Fuit Bullingero haec disciplinae severitas non ingrata. Nam domi antea
a parentibus ad pietatem adsuefactus, et natura bona, et virtutum
studiosa praeditus; sponte ea praestabat, quae alii metu plagarum
inviti faciebant, Adeo vero severioris disciplinae studiosus fuit; ut
tum quamvis puer adhuc, constituerit se Carthusianorum instituto
addicere, quorum vitae genus inter omnia monastica maxime austerum
creditum. Attamen nihit temere sibi faciendum existimavit, praesertim
inconsultis parentibus: idque ut faceret et parentum consilia
sequeretur, assidu um hortatorem habebat fratrem, ipso octo annis natu
maiorem, loannem; qui tum in eadem schola literis operam dabat; et pri
vatim eius studia informabat. Hic postea presbyrerii ordine, ut
vocant, suscepto, cum alibi in Helvetia, tum praecipue apud Uranios
aliquot annis ecclesiam pagicuiusdam rexit, et cum illis more geutis
istius aliquoties in mihtiam abiit Erat enim natura et ingenio hilari,
animo magno arque paulo etiam audaciore, venationis et armorum quoque
studiosus. Itaque cum Uraniis praelio ad Caranum interfuit, et illis
victis spoliatus omnibus rebus, inops et corpore vulneribus male
affecto domum rediit, atque ab eo tempore militiae simul et Papistico
sacerdotio valedicens, litetis se denuo addixit, et ministerio
ecclesiae multis annis cum laude praefuit; ac tandem Capellae
Tigurinorum, anno septuagesimo supra millesimum quingentesimum mortuus
est.
Poruo Bullingerus, de quo hic nobis sermo, Embrica vixit triennium; et
tunc a patre vestitum duntaxat et viaticum mediocre accepit; victum
vero sibi comparare coactus, ostiatim canendo et mendicando: non quod
patri opes deessent ad alendum filium, aut quod avaritia quadam
sumptibus parceret: sed quod vellet cum reipsa experiri, quae pauperum
et mendicantium

sit misetia; ut deinceps per omnem vitam cum ad egenos iuvandos
promptior, tum etiam in victu et vestitu frugi et modestus esse
consuesceret.
Ex hac parca et severa cum patris tum Embricensis scholae disciplina
Coloniam Agrippinam venit, anno millesimo, quingentaesimo, decimo
nono; cuius Academiae nomen tum celeberrimum erat. Nomen ibi dedit
societati quae Bursa montis vocatur: praelecti tum magno studio Logici
libri, non illi quidem sinceri, et ad usum accommodati; sed barbari et
spinosis atque inutilibus disceptationibus referti, Parva, ut vocant,
Logicalia Copulata Bursae montis, vetus et nova Logica, et praeterea
Aristotelea quaedam; sed ipsa quoque Sophistarum et barbariei luto
foedata atque contaminata. Fuerunt haec studia ingrata Bullingero, qui
candidus et natura a Sophistica rixosisque disceptationibus, quibus
tum scholae personabant, erat alienus. Devoravit tamem ist haec omnia
patientia; ac primam, ut vocant, lauream anno aetatis decimo sexto est
adeptus.
Interea cum vanitatem istiusmodi studiorum animadvertisset, et in
socios egregiae indolis rectiusque institutos incidisset: neglecta
Bursae montis Logica, totum se dedidit audiendis vitis clarissimis
Matthaeo Phrisemio, Arnoldo Vesaliensi et Ioanni Caesario. Hi
auditoribus suis tunc exponebant Virgilii Georgica et Aeneida, Horatii
odas, Aristotelis de syllogismo et anima; Erasma de utraque copia:
Rodolphi Agricolae de inventione: Ciceronis orationes: Pauli epistolam
ad Romanos: Isagogen in literas Graecas; cum Plutarchi Gryllo. Hos
igitur adsidue tunc audivit: seque scribendis epistolis, orationibus,
dialogis, fictis narrationibus exercuit. Domi legit Quintilianum,
Gellium, Macrobium, Plinium, Solinum, Melam, Iustinum, et Erasmi
varia. Scripsit eodem [Note: *An. 1520.] tempore duos dialogos adversus
[Note: *Vernacule Pfesserkorn.] Pipercornum Iudaeumpro Capnione: quem
monach: et Theologastri tunc oppugnabant: de quo alibi.
Crescebant sub id tempus certamina Theologica. Itaque ne a vero
aberraret: quaerit e praeceptoribus, quemnam potissamum sibi censeant
legendum. Remittitur ad Lombardum, cuius longo tempore praecipua
fuerat auctoritas. Paret Bullingerus: evolvit diligenter Lombardum:
adiungit et Gratiani decretum. Sed cum videret veterum auctoritatem
adduci: visum est ipsos Patres legere et considerare. Habebant
Coloniae tum bibliothecam satis instructam monachi praedicatorii
ordinis. Ad hanc aditum impetravit per Georg. Dinerum monachum
popularem. Ibi in Chrysostomi incidit homilias super Matthaeum: legit
et Augustini, Origenis, Ambrosii quaedam: insuper Lutheri de
captivitate Babylonica, de libertate Christiana, de honis operibus,
domi clam avide perlegit. Sed expedire se e tricis errorum nes dum
potuit. Vidit Lutherum propius ad veterum Theologiam,

quam scholasticos accedere: observavit scholasticos sua Patrum
testimoniis probare: Patres autem ipsos scripturarum hiti auctoritate.
Evolvit ergo scripturam, et praesertim N. Testamentum, cum Hieronymi,
ac veterum quorundam commentariis; cepitque paulatim a Pontificia
doctrina abhorrere, abiecitque proposit um de Carthusianorum vita am
plectenda, mitabiliter delectatus libro Melanchthonis, qui locorum
communium titulo prodirt.
Magisterii gradum anno aetatis duodevicesimo adeptus, (quo tamen
postea numquam usus) dom um rediit: at annum totum parernis in aedibus
studiis atque exercitationibus privatis exegit Sub initium anni
vicesimi tertii, Capellam, agri Tigurini coenoblum a Wolfgango Ionero
abbate est evocatus, ludoque literatio praefectus. Manebat illi
integra religio: nec quicquam ei negotii erat cum monasticisvotis et
aliis ritibus: munus eius erat, enonachos atque aliquot bonae indolis
adolescentes in literis sacris ac profanis erudire. Interpreratus est
auditoribus suis Erasmi para clesin, compendium item Theologiae:
Melanchthonis looes communes, omnesque sere Novi soederis libros;
idque Germanice, quod monachorum quidam exiguum Latinae linguae usum
habebant; demde et proprer familiam abbatis ac vicinos: quorum haud
pauci lectionibus istis intererant. Pomeridiano tempore quatuor boris
quottidie tradi dit praecepta Grammatica, Dialectica. Rhetorica,
quaedatr Virgilii et Ciceronis: multa Erasmi, cuius delectabatur
scriptis. Consumpsit ibi annos sex docendo partins, partim discendo.
Anno enim vicesimo septimo Tigurum missus ab abbate, per menies
quinque Zvvinglium contionantem et in schola profiten tem audivit: et
Hebraeae linguae operam dare coepit, praeceptore Pellicano: Graecae
etiam cogaicionem, cuius fundamenta Coloniae iecetat anxit, sub Ioan.
Rhellicano, I. Iacobo Ammiano, et Rodolpho Collino, qui postea [Note: *Obiit hic an. 1578. asnt. 80.]
diu in vegeta senecta lectionem Graecam cum
laude sustineit. Domi vero plurima Latine et vernacule scripsit; quae
a Simlero [Note: *In narrat. de vitae et chelu huius.] recensentur et
pleraque in amicorum gratiam elucubravit, aut illis donavit, nullo
reservato sibi exemplati. Commentaria tamen in novi foederis libros
postea Tiguri recogtlit; et edita sunt.
Capellae pervenit in amicitiam tunc Wolfgangi Ioneri abbatis, Petri
Simleri, Zvvinglii, Oecolampadii, Vadiani, Halleri, Leon. Ludae,
Ambrosii Blareri, aliorum, praesertim Bernae in publicad sputatione
Mitara est eodem tempore Tiguri forma religionis: prohibitae
superstitiones et ambarvalia: sublatae tumbae, ut dicebant, martyrum:
in quatum quibusdam nulla ossa inventa: in quibus am ein inventa, ea
terrae mandata tunt reverenter, non in praeterfluentem abiecta.
Remanebant missa et idola in templis, caute

agendum existimante magistratu. Sed Zvvinglio informante, et idola et
missa sine tumultu, magistratus auctoritate, sunt eliminata. Contulit
Zvvinglius suam sententiam cum viris doctis pluribus, et inter hos cum
Bullingero: qui bona ei fide suam exposuit sententiam; quam ex fratrum
Waldensium et Augustini libris didicerat: ac tum totus in eo erat, ut
Patrum iudicium cognosceret. Probavit Zvvinglius id; sed monuit, ne
cui id mysterii explicaret. Nondum enim tempus esse publice id
"proponendi. Tam mundus tunc erat opinione carnalis praesentiae
"fascinatus: ut nefas putaretur hac de re dubitare: ac multorum
conscientiae gravissime hoc dogmate [Note: *Vide vitam Pellicani.]
excruciatae sunt: quod id credere non possent, et metuerent iram Dei,
si dubitarent. Tandem Zvvinglius plaulatim de his suos ex verbo Dei
erudire coepit: et Bullingero ac aliis idem faciendi auctor fuit.
Itaque ut Tiguri in frequentia populosa Zvvinglius: ita Capellae
Bullingerus paucis auditoribus doctrinam illam de sacramento
Euchatistiae proposuit, eamque scripto comprehensam Steinero et
Stockero Tuginis misit. decuta est ibi abtogatio Missae: annoque
sequente, vicesimo sexto, cena Domini rite iuxta Christi
institutionem ab Abbate, monachis, totaque ecclesia celebrata, sublato
etiam cantu illo monachorum, a plerisque non intellecto. Monachi
praeterea aetatis integrae sed ad ministerium ecclesiae inepti,
opificia et mechanicas artes didicere. Reformationem istius coenobii
duo im pedierunt, rusticanus tumultus et conflagratio domus
Carthusianorum, cui Ittinga nomen. Rusticos quidem tumultuantes et
coenobio inhiantes, Tigurini senatus repressit auctoritas: suspicionem
autem incendii, quo Capellani gravabantur, tempus sepelivit:
Bullingerus autem tantum abest, ut animum desponderit: ut ctiam
longius paulatim progressus, non iam in coenobio tantum, sed et extra
illud in vicinia veritatem synodi iussu annuntiarit. Anno etiam
vicesimo octavo cum Zvvinglio Bernam, ad sollennem disputationem, de
qua antehac saepius, abiit.
Anno vicesimo nono Bremogartum vocatus est: ubi iam antea pater ipsius
ceperat publice dam nare Papisticos errores: sed quidam potentiores e
civibus id non ferentes, eum urbe eiecerunt. Tandem tamen effectum
est: ut cives oppidi Gervasium Scholasticum, virum pium et doctum,
deligerent pastorem. Cum vero Bullingeri nomen iam celebre apud
Helvertios esset: multi civium ipsum quoque audire desiderabant.
Vocatus igitur ab illis, ut in patria semel atque iterum
contionaretur, consilio fratrum illuc abiit, et decimo sexto Maii,
quae erat dies Pentecostes, patriae suae Christum annuntiare coepit;
tantumque effecit; ut iussu magistratus postridie arae et idola e
templis sublata fuerint; et edicta promulgata de ememdandis moribus
contra blasphemos,

adulteres, ebrios. Petebat senatus oppidi: ut maneret et docere
pergeret. Quibus ille respondit, se senatui Tigurinae urbis, atque
etiam abbati coenobii obstrictum esse; sine quorum voluntate et
consensu nihilagere possit. Missus ergo legatus Capellam, qui inde
Petro Simlero comitante Tigurum venit: negotruta civium consulibus et
tribunis proposuit: qui Bullingerum iussere in sua patria permanere.
Mox ergo unanimi civium consensu sacris praefectus vaa cum collega
Gervasio triennium fere in hac statione permansit; ut Dominicisd ebus
a meridie ac tri bus proximis diebus mane contionaretur: et praeterea
singulis diebus ea hora, qua ante vespertinae preces decantabantur,
novi Testam enti lectionem, ad veritatem Graecam, tractaret. Accidit
autem tunc Bullingero in patria idem fere quod ZWinglio Tiguri. Cum
enim Evangelii negotium feliciter procederet; Anabaptistae, quod ante
Tiguri fecerant, ecclesiam nascentem turbare coeperunt. Cum his igitur
publica disputatione congressus coram universa ecclesia, corum conatus
maxima ex parte infregit; et paulo post anno trigesimo primo quatuor
libros vernacula lingua contra Anabaptistas edidit, ac praeterea
librum de censibus et decimis. De his enim tum praecipue contendebant,
quaerentes evangelii titulo et nomine novas tabulas, et immunitatem ab
om nibus publicis et privatis oneribus. Eosdem libros Leo Iudae in
Latinam linguam vertit, et ex elencho Zvvinglii multa intertexuit;
postea vero auctor totum opus ad incudem revocavit, anno sexagesimo,
cum multis in locis et praesertim in Germania inferiore Anabaptistatum
numerus augeretur, ac sex libros Germanice adversus Anabaptistas
edidit, quibus Anabaptismi originem et progressum, et varias sectas
eorumque praecipua dogmata exponit atque [Note: *Scripsit et alia ut Chronic.]
confutat.
Interea graves in Helvetia motus orti: ac anno vicesimo nono miles a
Bernatibus Bremogartum missus: sed turbae tamen istae sine sanguine
tum sopitae fuerunt. Mox novae belli causae oblatae, et tum alibi, tum
Bremogarti comitia Helvetiorum habita: quo tempore Bullingeri
contionibus saepe interfuerunt non tantum verae religionis socii, sed
et Pontificiorum adseclae; ut cognoscerent, quid et quomodo evangelici
docerent. Et in Bullingero quidem pacis studium omnes proba runt: qui
suasit, dissidium non armis ac mutuis caedibus; sed publica
disputatione, commissis inter se contionatoribus, dirimerent: verum
aliter fata ferebant. Ventum enim ad arma, et vincentibus his, qui
Romanam sequuntur religionem, Bullingerus cum patre, fratre, ac
collega Gervasio, patria excedere iussus, ni praesentissimum vitae
adire discrimen vellet. Noctu igitur iter ingressus, evitatisque Dei
beneficio hostium insidiis et manibus

corum, qui insequebantur, Tigurum venit; anno trigesimo primo, mense
Novembri: ac triduo post in summo templo, petente id Leone luda
aliisque symmystis, contionatus est, hospitio exceptus cum suis a
Wernero steinero, amico veteri, qui Tugie Tigurum religionis ergo
migrarat.
Desiderabat tunc Basiliensis ecclesia, post Oecolampadii obitum,
pastorem. Nuntio ergo misso evocatus est a senatu Bullingerus: quod
idem Bernates fecerunt. Sed mandante senatu Tigurino, abnuit: ac
Tiguri mense Decembri a collegio ecclesiastico et senatu urbis
renuntiatus est pastor loco Zvvinglii: idque de ipsius Zvvinglii
iudicio: qui in castra profecturus, Bullingerum, si quid humanitus
sibi accideret, successorem nominarat.
Hoc ad munus tem pore difficilimo vocatus, id operam dedit: ut
afflictam graviterque concussam ecclesiam erigeret, confirmaretque.
Insultabant tunc multi evangelicis: edebantur libelli
contumeliosissimi, mendaciorum pleni: Ioann. Faber inter alios propter
falsam doctrinam Tigurinos esse victos gloriabatur Respondit publico
scripro Bullingerus, ostenditque de religione iudicium non ferendum ex
felici aut sequiori successu ZWinglium quoque oratione de officio
prophetae edita, defendit: populum est solatus; calum nias modeste
refutavit: multa dissimulando et patienter ferendo vicit, multis ad
versum ipsum ac ministerium domi forisque machinantibus. In eo autem
totus fuitz ut a Zvvinglio inchoata absolverentur: et syuodi quotannis
binae, concordiae, consensusque et disciplinae causa, instituerentur.
Et cum videret ecclesiam pluribus ministris opus habere; quando late
patet ager Tigurinus: multum in eo laboravit: ut iustus studiosorum
numerus publico stipendio, ad ecclesiae ministerium educaretur. Initio
quidem, cum maxima pars opum ecclesiae in presbyteros adhuc
superstites erogaretur, exiguus admodum eorum fuit numerus: sed
paulatim crescentibus ecclesiae opibus, Bullingero subinde urgente,
auctus est adeo; ut et vicinis Turgeis, Toggiis aliisque urbs Tigurina
ministros suppeditarit. Bibliothecam quoque publicam, eo usque fere
neglectam, per Conrad. Pellicanum in ordinem redigendam curavit:
eamque plurimum bibliotheca Zvvinglii coempta additaque auxit. Nactus
praeterea collegam Theod. Bibliandrum, totum sese contionibus publicis
dedidit; domique scribendo et commentando se exercuit.
Anno trigesimo secundo Bucerus concordiam inter Lutherum eiusque
sequaces, et Tigurinos tentavit, conatus persuadere ministris illorum;
difsensionem in verbis, neutiquam in reipsa versari. Tigurini, ut
pacis se cupidos, ita veritatis quoque ostenderunt. Amisit etiam tune
patrem Bullingerus, sexaginta quatuor

knues natum: qui moriturus filium ad constantiam in doctrina et fide
est hortatus: quae unica sit et sola salutis via. Anno trige simo
quarto Bullingerus, nomine ministrorum Tigurinoruns, confessionem
fidei conscripsit: quae Constantiam ad Bucerum, ubi et Suevicarum
ecclesiarum ministri synodum habebant, missa, et Buceri et totius
synodi iudicio est approbata. Scripsit tum et orationem de testamente
seu federe Dei, contra quosdam, qui omnia antiqui federis testimonia
reiciebant: et aliam, qua duas in Chresto naturas adserit divinam et
humanam, occasionem praebente quodam Claudio Allobroge Serveti
emissario: a cuius veneno Helveticis etiain ecclesiis tum periculum.
Anno trigesimo quinto Georgius Wirtembergicus comes ecclesias suae
ditionis in Alsatiae reformaturus, Tiguro ministrum evocavit. Missus
ergo Erasmus Fabricius fuit: et vivo principe doctrina ritusque
Tigurinis conformes manserunt: ipseque princeps Tiguri com moratus
Bullingeri consilio in multis religionis controversiis usus est. Sed
pest obitum eius tora fere ecclesiae forma est im mutata.
Concordiae deinde conciliandae causa aliquot Basileae conventus habiti
sunt: quibus omnibus Bullingerus interfuit: plurimumque in eo
laboravit: ut firma inter Lutherum et Helveticas ecelesias concordia
inirerut: adeo ut quidam eum in suspicionem vocarint; quasi
defactionem ad Lutherum moliretur. Sedipse et verbis et factis se
purgavit. Cum enim ambigua quaedam Capito et Bucerus usurparent:
Bullingerus et ministri alii ut ea reciperent, adduci numquam
potuerunt: quin Bullingerus monuit: a flexiloquentiae abstinerent:
quae concordia firma et stabilis fieri numquam possit. Et quid secutum
sit eventus docuit. Interim tamen Bullingetus concordiae non defuit,
neque a se dissentientes damnavit: renovatoque certamine, quantum
potuit ab omni verborum acerbitate sibi tem peravit.
Anno trigesimo octavo, Bullingeri suasu magistratus Tigurinus novum
studiosorum collegium instituit. Duo enim habet urbs illa pervetusta
collegia, summi templi unum, a Clodovaeo III. Francorum rege fundatum.
Hoc attributum est ministris ecclesiae, et his qui publice in schola
docent: qui una cum administratoribus decem numero in locum totidem
canonicorum suc cesserunt, reliqui reditus collegii in usum scholarum
expenduntur, et studiosi adolescentes supra quinquaginta stipendium an
nuum, ut literis vacent, accipiunt. Alterum collegium a Ludovico
Germanico Pii F. exstructum, nobilibus virginibus olim dicatum fuit. Eo
loci institutum est novum collegium, in quo quindecim adolescentes una
cum Praeceptore aluntur, atque illis victus, vestitus, libri, omniaque
necessaria liberaliter suppeditantur; idque Bullingerus suo consilio
aperuit, et quoad vixit, amavit, et diligentem eius curam habuit.

Venere his annis aliquot Angli nobiles Tigurum, qui Bullingeri
hospitio usi sunt; et de praecip vis doctrinae Christianae capitibus,
deque ecclenae ritibus et iceremoniis eius sententiam diligenter
perquirebant. Postquam enim Henricus VIII. Angliae Rex iugum Papae
abiecit, Anglorum studia ad amplectendam puram doctrinam, quae dudum
ipsis illuxerat, magis accensa sunt. Qui igitur Tigurum venerunt,
institerunt ad Bullingerum; ut aliquid regi suo seriberet, de
scriptura et episcopis, de quibus multa in Anglia disceptabantus; quo
confirmati possit in instituto suae reformandae ecclesiae. Is igitur
obsequens scripsit ad Henricum regem libros duos; primum de scripturae
sanctae auctoritate, certitudine sirmitate, et absoluta perfectione,
achis omnibus demonstratis; exhortatur ipsum; ut, omnibus hominum
decretis postpositis et neglectis, se totum verbo Dei tradat, et iuxta
scripturas Canonicas omnia in regno suo instituat. Secundum vero de
episcoporum, qui verbi Dei ministri sunt, institutione et functione,
contra superstitionis tyrannidisque Romanae antistites.
Sequente anno trigesimo nono libros de origine erroris recognitos et
auctos magua accessione, denuo publicavit, et praeterea Vigilii libros
una cum Vadiani ad se epistola, qua explicatur quaeitio; an corpus
Domini nostri lesis Chrisii propter coniun ctionem cum verbo
inseparabilem, sumat sibi alienas a corpore conditiones. Casparus enim
Schvvenckfeldius nobili familia natus apud Silesios, amicus quondam
ZWinglio et Helveticis ecclesiis, de corpote Christi docebat: illud
post assumptionem in caelos et sessionem ad dextram Patris, ita
deificatum et verbo exaequatum esse; ut non amplius sit creatura. Hanc
eius doctrinam inulti per Sueviam viri nobiles amplexi sunt, eamque
com mendavit cum studium gloriae Christi, quam se asserere et huic uni
studere cum suis gloriabatur; tum auctoris ipsius mores et vitae
integritas, quam plerique praedicabant, et praesertim singularis
humanitas. Neque enim a se dissentientes convitiis, ut multi tum,
consueverat proscindere: sed patienter ferre et amice complecti. Cum
vero multi hac super controversia Bullingerum consulerent: noluit ille
pro sua modestia quicquam privato consilio respondere: sed et domi cum
collegis de hac controversia deliberavit, et Vadianum, quo
familiarislime utebatur, consuluit. Cuius responsio docte et accurate
conscripta, cum Bullingero admodum placeret: eandem aliis
communicavit, atque ut vereris ecclesiae sententia de eadem quaestione
simul cognosci possit, Vadianae epistolae coniunxit libros Vigilii
Martyris olim contra Eutychianum errorem conscriptos, in quibus
humanae naturae veritas et veri eorporis proprietas in Christo
servatore, etiam in gloria exsistente, perspicuis ac solidis
scripturarum testimonits asieritur.

Anno quadragesimo primo pestis Tiguri grassata est: abstulitque
Bullingero silium e tribus natu minimum; et matrem septuagenaria
maiorem.
Annus quadragesimus secundus, eripuit duos in Helveticis ecclesiis
celebres ministros Ioann. Zvviccium Constantiens. in Turgeae oppido,
episcopi cella dicto: Tiguri vero Leonem Iudae, ZWinglii primum,
postea Bullingeri collegam; utrumque multis annis eius
coniunctissimum. Hic Biblia, ut in eius vita dictum, iuxta Hebraeam
veritatem Latine trans ferre coeperat: sed opus affectum a collegis
deinde est perfectum. Eius typis excusi exemplar, cum typographus
eleganter compactum ad Lutherum misisset: monuit eum epistola
Lutherus: ne sibi posthac quicquam mitteret, a ministris Tigurinae
ecclesiae profectum. Se enim nullum cum eis commercium habere: et
libros eorum nec recipere, nec legere velle Nam ecclesias Dei cum eis
communicare non posse. Multos quidem labo res eos sustinere: sed
irritos et frustraneos: quandoquidem et ipsi iam damnati sint; et
alios quoque miseros homines secum ad inferos abducant. Se itaque
damnationis, et blasphemae doctrinae eorum nolle consortem esse: sed,
quoad vivat, et precibus eos, et libris oppugnare constituisse.
Hic Bullingerus videns, quo animo Lutherus in Zvvinglium eiusque
doctrinam esset; quidve deinceps ab eo exspectandum: cum typographo
egit; opera Zvvinglii coniunctim ederet: ut et praesentes et posteri
cognoscerent; qualem doctrinam Helve ticis ille ecclesiis tradidistet.
Vernacula a Zvvinglio scripta, Rodolphus Gualterus Latine vertit,
addita apologia pro Zvvinglio et scriptis eius. Bullingerus autem
commentariorum in evangelium Ioannis libros decem edidit: eorumque
exemplat ad Melanchthonem misit: qui literis ad eum scriptis opus
probavit ac laudavit. Respondit Bullingerus anno quadragesimo quarto
Ioanni etiam Cochleo; qui librum contra Bullingerum de scripturae
canonicae, et ecclesiae Catholicae auctoritate ediderat. Refutavit et
alio libello eiusdem Replicam, addita ex positione, de sancta Christi
Catholica ecclesia. Edidit quoque commentarios in evangelium Matthaei.
Sub id tempus prodierunt in Saxonia Lutheri annotationes in Genesin:
quibus passim acerbe in Sacramentarios invehitur. Mox submisit,
frustra obsistente Melanchthone, brevem confessionem de Cena Domini:
in qua Zvvinglium, Oecolampadium, corumque discipulos Tiguri et alibi,
aperte haerericos, sacramentorum hostes, aeternumque damnatos dicit.
De hoc libello ita Melanchthon ad Bullingerum: Fortassis prius. quam
haemeae literae ad te perferantur, accipies atrocissimum scriptum
Lutheri; in quo bellum de Cena Dominica instaurat. Numquam maiore
impetu hanc causam egit. Desino igitur sperare ecclesiarum pacem.
Tollene cristas inimici nostri; qui defendunt idola monachorum; as

rursus ecclesiae nostrae magis distrahentur: qua ex re ingentem capie
dolorem. Nam privatopericulo, quod nunc mihi impendet, etse non est
leve; tamen tantum non moveor, quantum ecclesiarum nostrarum et
literatorum distractionibus.
Videbatur tunc aliis, inter quos Bucerus, Luthero iam seni, et bene de
ecclesia merito, et forte ab aliis instigato, parcendum, nihilque
respondendum: alii contra rescribendum et quidem acriter, statuebant:
cum nec publice nec privatim laesus vivis defunctisque insultaret:
cavendum ne veritas turpi silentio prodatur: non permittendum; ut unus
plus reliquis omnibus possit: Lutherum ipsum, si viti doctique se
opponant, diligentius rem expensurum: alios etiam ita com motum iri,
ne tyrannidem exerceant, utque cunctantes aperte sententiam suam
prositeantur. Bullingero itaque respondendi officium est demandatum:
qui Apologiam edidit, adiuncto illo Lutheri scripto: ut omnia rectina
inter se conferri ac diiudi cari possent. Egit in eo scripto primum de
colloquio Marpurgensi, et concordia inter Lutherum atque Helvetios
constituta: deinde summam fidei doctrinaeque Helveticarum esclesiarum
exposuit: postremo crimen haereseos et alia convitia refellit Missa
est ea Apologia multis principibus ac rebus pub. per Germaniam: et
lecta avide tum ab adversariis, qui de recrudescente dissidio in sinu
gaudebant, tum ab Evangelicis, quorum multi diligentius rem totam
pensitarunt, et tectius de sacramentis senserunt. Plenius deinde ut se
ex plicaret Bullingerus, scripsit ac Londini edidit librum hoc titulo:
Absoluta de Christi Domini et Catholicae eius ecclesiae sacramentis
tractatio.
Secuta est proximo anno mors [Note: *Vita Lutheri. Tigurini quorum accusati.]
Lutheri et bellum Germanicum. Ibi tum a multis Tigurini
accusati sunt: quod mortuo Luthero insultarent: in Domino quiescentem
convitiis proscinderent: et gloriarentur, prae dolore ipsum mortuum,
quod Apologiae non posset respondere: nolle item eos ferre, qui
confessioni, nomine Helveticarum ecclesiarum Basileae conscriptae, et
Luthero oblatae se adiungerent. Monuit de his Bullingerum illustriss.
Hessorum princeps Philippus. Ille re cum fratribus communicata, nomine
omnium rescribit: ac primo gratiis pro zelo pio, pro concordia
ecolesiae promovenda, et benevola admonitione actis, ostendit sibi
plurimum delere: quod turbulenti homines huiusmodi criminationibus
falsis Helvetios in odium principis ac aliorum adducere conentur Nee
"enim esse moris Helvetici: ut quemquam in contionibus aut lectionibus
"publicis ac Theologicis conviciis proscindant; nedum Lutherum,
"optime de ecclesiameritum. Et quamvis ipse Lutherus, in certamine
sacramentario, contumeliosissime Tigurinos appellasset: numquam tamen
eos, nisi honorisicam eius fecisse mentionem Constare autem ipsis,
etiam tunc in Saxonia ministros complures non nisi cum comumelia
Tigurinorum meminisse: Suermeres, Icenomachos,

Sacramentarios, blasphemos nominare: imo Marpurgi, in ipsius principis
Academiae, Theobaldam Thammerum in publicis lectionib. ipsos multis
oner are probris. Petere igitur innocentiae ipsorum rationem habeae:
silentiumque conviciatoribus indicat. Quod vero dicantur, expellere
amplectentes Basileensem confessionem: in eo quoque fierieis iniuriam.
Neminem enim propterea a Tigurinis eiectum, nec quidem causam esse
ullam; cum inter ipsos sit consensio super eo dogmate modo verba
dextre intelligantur. Quod Tigurinis obiciatur, id ipsum fieri illis
in locis, ubi Lutherani dominentur. Expendendum idrelinquere
ipsiprincipi. Quod autem in aula Caesaris sacramentaria controversia
ipsi obiecta sis, id sibi dolere. Sed auctores certaminis ipsos non
esse. provocatos causam bonam deserere, aut famam vivorum mertuorum
venegligere non debuisse. Certum ipsis, perseverare in ea sidei
simplicitate: quam in confessione Basileae publice nomine scripta
professi. Sed plura a so exigi: ut nullam faciant mentionem
spiritualis manducationis, tantum corporalem praesentiam confessi. Id
per conscientiam facere non posse: multo minus cum Luthero confiteri:
panem esse naturale corpus Domini, quod" impii et Iudas corporaliter
non minus sumant; quam Petrus et" omnes sancti Haec enim Lutheri
verba: Ad haec, Lutherum cum suis scripsisse: exeepta
transsubstantiatione, de sacramento per omnia consentire cum Romana
ecclesia: quod Tigurini neutiquam probare possint. Paratos tamen pacem
servare, et concordiam tueri: modo ne petatur: ut ea dicant et
concedant: quae nec intelligere, nec alios docere possint. Postremo
petere ne principes aut alie posthac quibuslibet fidem habeant. Semper
se ad doctrinae suae rationem reddendam paratos, ac pacis studiesos
fore.
Non displicuit haec responsio Landgravio, amico Tigurinorum, interque
eos Bullingeri: ad quem etiam ex castris, moto bello, aliquoties
scripsit. Petiit idem, ut Helvetii evangel ci auxilia mitterent
Protestantibus: quod illi gravibu, de cauns renuerunt: et docuerunt:
satius esse quiescere. Si enim evangeliei suas copias mitterent:
statim Romanae religionis pagos suas quoque Caesari missuros: qui
hactenus, quamvis petente Caesare ac Papa, suo exemplo quievissent.
Aliquot tamen milia Helvetiorum, absque publica auctoritate urbibus
Imperii militarunt. Ministri, quod muneris ipsorum erat, pro pace ac
Germaniae totius salute, preces ad Deum, convocato populo tunc adsidue
conceperunt.
Victis deinde captisque principibus, Georg. comes Wirtembergicus
Tigurum concessit, saepe Bullingeri, ut nuper diximus, usus consilio.
Venit eodem Ioann Hopperus, postea Glocestrensis in Anglia episcopus
et martyr, cum uxore: vixitque familiarissime cum Bullingero, et de
omnib. religionis capitibus, inprimis de sacramemptis, sententiam
Helvetiorum exquisivit, et quid adversariis

respondendum didicit. Prodiit anno quadragesimo octavo, monstrosus
partus, quem Interim nominarunt: edictum Caesaris; quo nervi sanae
doctrinae incidebantur: de quo nolumus cramben sexcenties coctam. Hoc
saltem addimus, et Calvinum et Bullingerum cum multis refutatum id
ivisse: sed typographos id scriptum, metu Caesaris, evulgare noluisse.
Quid autem pepererit ille liber malorum, vel una Constantia ad lacum
Acronium loquetur. Pulsi suis sedibus mimstri multi, Tigurum
concesserunt: humaniterque a Bullingero ac fratribus excepti, aliisque
per Helvetiam evangelicis urbibus fuerunt cemmendati: etsi probe
norant, sibi cos aliquando infensissimos fuisse: sicut et postea eorum
nonnulli domum reversi, ac omnis humanitatis obliti, acerbissime
Tigurinos oppugnarunt.
In illis Germaniae motibus, quaesiverunt pagi Catholici dicti ab
evangelicis: num se concilio universali, libero, et Christiane
subicere, eiusque decreta amplecti velint? Ardua visa quaestio:
impium quippe, nolle probare concilium universale, et decreta a
Spiritu sancto profecta: rursum periculosum, simpliciter adsentiri:
cum Pontificii istis titulis ornarent concilium Tridentinum. Consulti
igitur ministri ecclesiarum, et apud Tigurinos deliberatione habita
Bullingerus scripto respondit, cuius haec summa. Primo ostendit, quae
ratio fuerit conciliorum in veteri et Apostolica ecclesia, et quae
hodie Pontificiorum. Deinde docet, quale concilium sit, a Caesare in
comitiis nuperis promissum Tridenti celebrandum. Indictum id
postulante Caesare, a l'apa ex consilio cardinalium, inque eo Papae
nomine tres cardinales praesidere. Neminem ius suffragii ac senrentiae
decisivae habere, praeter iuratos Papae praelatos. Tertie admitti
quidem sub fide publica cos, qui Papae contradicunt, sed ad hoc
tantum, ut audiantur. Praeterea in concilii indictione scribi, id
convocari ad exstirpandas haereses. Iam certum este: doctrinam
evangelicorum a Papa et suis nominari haeresin, ipsosque haerericos.
Episcopos et reliquos evocatos iuramento obstrictos esse ad
defendendam Romanam sedem, et exstirpandos adversarios. Quinto
sententias ferendas in concilio isto, non ex scripturis tantum: verum
etiam ex Patribus, traditionibus, et secundum ecclesiae suae
interpretationem, Sexto episcoporum multos esse indoctos et turpis
vitae: quibus tamen ibi locus concedatur. Tale ergo cum sit, quod
iactetur concilium, non posse evangelicos ei suam subicere doctrinam.
Neque hanc recusationem iniquam esse: cum et Paulus apostolus, et
Athanasius atque Ambrosius episcopi, se iniquis conciliis subiiccre
recusarint. Concilium aequum non recusari, si quando, per Dei gratiam,
sperari possit: in quo iudex sit Canonica scriptura: et certo comstet
ubi, quomodo, a quibus, et cur celebrandum:

alioqui non esse tutum, subicere se concilio, de quo non constet,
quale futurum sit. Instituisse evangelicos ab initio religionis causa
colloquia quaedam et disputationes publicas: evulgaste etiam fidei
suae Confessionem, addita semper hac clausula: si quis meliora
edoceat, semper paratos fore: ut humiliter verbo Dei se subiciant.
Quaresi Christianum et libeium concilium, solum ex scripruris
Canonicis iudicet, et de controversiis religionis pronuntiet: paratos
esse, illius audire sententiam. Placuit hoc consilium magistratui: et
in eandem fere sententiam plerique aliarum urbium Theologi suo
magistratui responderunt. Ecsi enim simplex promissio, probaturos
sententiam universalis, liberi, et Christiani concilii in Spiritus
sancto congregati, per se non fuisset impia: tamen quia aliter
cocilium Christianum Pontificii, aliter Evangelici intelligunt; satius
iudicarunt sententiam suam ab initro perspicue exponere, quam postea,
ubi ad rem ventum fuisset, de verborum interpretatione ac sensu
altercari.
Anno sequente quadragesimonono facta est consensio, Calvini et
Genevensium cum Tigurinis in re sacramentaria. Etenim multis videbatur
Calvinus diversum quid a Tigurinae ecclesiae ministris de cena Domini
tradere; ac consubstantiationi non nihil favere. Quare ut se ab hac
suspicione liberaret, adiuncto sibi Farello Neocomensium pastore,
Tigurum profectus cum ministris Tigurinae ecclesiae de causa cenae
contulit. Consensionis huius formula a Calvino et Bullingero
conscripta, ab reliquis Helvetiae et Rhetiae ecclesiis approbata, et
postea in publicum edita est: atque hoc vinculo non tantum ecclesiae
arctius inter se coniunctae sunt; sed multi quoque viri boni alibi in
agaitione veritatis confirmati. Adversarios autem consensio haec magis
irritavit; ut acerbius scriptis in Evangelicos inveherentur.
Mortuo in Gallia Francisco Rege, eius successor Henricus cum Helvetiis
agere coepit de renovando foedere; et Tigurini non tantum a Regiis
legatis; sed ab Helvetiis quoque hoc nomine saepe appellabantur.
Hic cum Bullingeri magnam esse auctoritatem omnes nossent: qui suos a
foedere hoc dehortabatur; multis rationibus illi persuadere conati
sunt: id utile rei pub fore; ideoque assentiendum omnino esse. Sed ille
constanter in veteri sententia persistens, senatum populumque
Tigurinum ab hoc foedere est dehortarus; docens, non esse ius aut fas
homini, ut se mercede conduci patiatur ad fundendum sanguinem
miserorum, et plerumque innocentum hominum a quibus nulla ipse unquam
iniuria affectus sis. Maiorum, qui forti manu libertatem Helveticam
asseruerint, mores imitandos esse: qui ab huiusmodi vitae genere
alienissimi,

domi sue sibi labore victum parantes, nulli principi se addixemrunt,
neque suam libertatem venalem habuere. Huiusmodi foederibus libertatem
Helveticam, et exteris Regibus atque principibus prostitui multis
rationibus adductis ostendit, et quae incommoda hoc foedus allaturum
esset, commemoravit. Facile autem a Tigurinis obtinuit; ut isthoc
foedere abstinerent. Memores enim eladium, quas acceperant dum exteris
regibus se addixerunt, et civilium quoque dissensionum, quae inde
exortae fuerant: et cum his conferentes pacem et tranquillitatem, qua
domi fruebantur: omnes in repudiando foedere, et legibus veteribus
atque consuetudinibus servandis consenserunt.
Anno quinquagesimo edite sunt decades sermonum duae quarta et quinta,
Eduardo Angliae regi inscriptae: et quia tum libera evangelii
praedicatio Anglis concessa fuit; frequentes literae a Bullingero ad
proceres aliquot Anglos, Episcopos atque ecclesiatum ministros
conscriptae sunt. Respondit etiam ministris Ecclesiae Emdensis, quibus
tum proponebatur reformatio quaedam nova introducenda in ecclesiam,
non dissimilis in quibusdam Interim Caesario. Monebat, cum constet
Papistas et Interimistas insidiari orthodoxae doctrinae, ut eam
infamem reddant; ideoque ceremonias abolitas obtrudere: ut gloriari
possint, eos aedisicare, quae antea destruxerint: monuit inquam,
caverent: ne veteres Papisticos ritus recipiant cum ecclesiae scandalo
et dissipatione. Requirere Deum puram simplicitatem, et simplicem
puritatem: quam ipse in verbo suo tradidit nobis perfectissimam. Ab
hac non licere nobis defiectere, vel ad dextram, vel sinistram.
Persever andum igitur in iis, quae ab Apostolis tradita: fugianda,
quae fugerepraeceperunt Apostoli. Decretism illud arridere multis: sed
nihil aliud esse, quam Isagogen ad Papismum. Clamisare adversarios
quidem: cos, quihaec reiciunt, cerebrosos et pacis pablicae
perturbatores esse: sed hoc immerite Helvetiis impingi: qui ea
sapiant, quae scripturarum sint, et in his constanter perseverent. Ab
illis potius turbars pacem; qui conscientias fidelium perturbent; et
servituti Antichristi rursus subiciant. Ornari multa titulo
[Gap desc: Greek word] ; quae non possint defendi ullis seripturis: imo
quorum pleraque cum scripturis ex diametro pugnent. Proinde standum in
veritate; et sanctificandum nomen Domini. Simul etiam ad quaestiones
transinislas ordine respondit.
Anno quinquagesimo prime, mense Iunio Badenae in publico Helvetiorum
conventu, nuntius Pontificius, allato, ut vocant, brevi Apostelico,
petiit: ut Praelatos suae ditionis Tridentum ad concilium mitterent,
una cum doctoribus ipsorum et contionatoribus. Hortatus etiam est; ut
maiorum suorum exemplum imitentur, in reverentia et oboedientia sedis
Apostolicae. Quaefivit denique, num Helvetii sedem Romanam
libertatemque

ecclesiae sint defensuri, ac rebelles punituri? De his Bullingerus cum
collegis, non solum a suis, sed etiam ab aliis, consultus, librum
conscripsit; quo demonstrat concilium Tridentinum institutum e sse ad
opprimendam veritatem: qui Latine quidem non est editus, sed Italice,
in eam linguam translatus et auctus, a Petro paulo Vergerio, cui
auctor legnedum deerat. Summa haec fuit. Negavit Bullingerus,
Helvetios evangelicos Papae oboedientiam ullam debere: cuius iugum
pridem abiecerint. Romanum imperium illos agnoscere, a quo et
privilegia multa habeant: neque tamen ad Imperii conventus venire,
etiam a Caesare vocatos; idque gravibus de causis: multo minus Romano
episcopo obtemperaturos in rebus animarum salutem ac fidem
concernentibus: in quae ipsi nihil sit iuris. Praelatos in agro
Tigurino, qui mittantar, esse nullos, et ne quidem consultum videri,
ut Pentificii Praelati e publicis praefecturis, quarum imperium ad
Tigurinos quoque pertineat, mittantur: parci posse hac in re magnis
sumptibus. Finem concilii esse, ut Papistica regligio servetur: id vero
Praelatos alioqui facere. Contionatores aliter vocari, quam Praelatos:
cum in brevi nulla illorum fiat mentio Verum cum non de persona
ministrorum; sed de doctrina agatur, iudicio Papae et concilii sub
icienda, quemadmodum Caesar postularit: etiamsi aliqui mitterentur,
nulli id usui fore. Concilium nihilominus perrecturum, praesertim
septem iam sessionibus habitis ac conclusis, quicquid illi
prsposuerint aut disputarint: nec posse velministros vel ecclesias
ipsas sese subicere ceneilio. Nec enim celebrari Apostolico more:
Tigurinis esse iniquum, utpote in quo praesideant Papae mancipia; quos
evangelici hactenus accusarint. Tigurinos et alios inique esse
damnatos. Non recusaeturos
concilium liberum, universale, Christianum, veritatis inquirendae
caisa indictum. Tridentinum non esse unrversale: eum non
omnia Christianitatis membra admittantur, neque Anglis et pluea
regna in id consentiant. Nec esse liberum et securum; cum universa
potestas sit penes solum Papam. Nec Christianum, cum in es
non de Chrisli, sed papae honore agatur, et praeter scripturam,
secundum
libros non canonicos et traditiones concludatur. Haec fere
fuit summa.
Interea Genevensi in ecclesia dissidium ortum fuit de electisve
divina, Hieronymo Bolseco medico publice doctrinam Calvini
oppugnante, et plebem, ne se ab eo seduci pateretur,
hortante. Respondit ei Calvinus, erroremque restimoniis
scripturae, et D. Augustini compluribus revicit. Sed cum ille
in errore perseveraret, et consensum aliorum ministrorum, ac
nominatim Bullingeri, iactaret: visum est senatui et fratirbus
Genevensibus sententiam corum percontari. Respondit
Bullingerus cum fratribus, et ita respondit: ut omnibus appareret:
illum, qui docebat electionem ez fide pendere; fidemque

ipsam non minus ex proprio hominis motu, quam ex eolesti inspriatione
oriri, malitiose abuti Tigurinorum nominibus. Constat quidem
Bullingerum multis fu sse suspectum; quasi non idem quod Zvvinglius,
de aeterna Dei providentia et electione, deque humano arbitrio
sentiret: sed qui sic iudicarunt iniuriam ipsi fecerunt. Nam cum
quidam in privatis congressibus et publicis etiam caetibus ita de his
mysteriis disputarent, ut dicerent: hominem etiam invitum cogi ad
peccandum, et Deum causam peccati adsererent: oppoluit se ers, ac
monuit: sobtie de tantis rebus loquendum: ne inde homines ansam
arripiant, scelerum surorum culpam alio derivandi et blasphemandi
Deum. Itaque hoc studebat; ut doceret suos agnoscere gratutiam Dei
benevolentiam, qua nos absque ullius dignitatis nostrae respectu
elegit: fidem semper praedicavit donum Dei esse idque gratuitum, per
quam Christi efficiamur participes: viribus hominis non renati nihil
esse attribuendum nisi corruptionem, culpam et poenam. Exposuit autem
in variis scriptorum suorum locis, quid de tantis mysteriis sentiret;
maxime in Decadibus sermonum, in libris adversus Anabaptistas, et in
compendio Christianae religionis. Ac fuit revera summus consensus
inter ipsum et Calvinum atque Martyrem; quod non tantum arctissima
eorum amicitia confirmat; sed consensio etiam cum Calvino et Genevensi
ecclesia in re sacramentaria testatur, ubi ab initio summi huius
negotii paucis, sed dilucide comprehenditur.
Anno quinquagesimo secundo, quo bello tota fere arsit Germania; cum
domi pax esset, sed non sine annonae caritate: Bullingeus scripta non
pauca claboravit, ad consolandos afflictos et ad paenitentiam
excitandam accommodata. Eo Germaniae principum bello Landgravius
Hassiae e captivitate liberatus, suisque redditus, literis ad
Bullingerum datis petiit: Thammerum, si fieri posset, ab errote in
viam revocet: misitque cum ipso Thammero vitum nobilem, qui actioni
interesset, Fridericum a Tham. Bullingerus adhibitis aliis fratribus
multis cum Thamero egit, sed frustra. Impugnabat autem Thammerus
doctrinam de fidei iustificatione, scripturae auctoritatem elevabat;
ac scripturarum simplicem et Grammaticum sensum non pluris faciebat,
quam Aristotelem quem scripturis aequabat: duo ponebat principia
suarum disputationum, conscientiam et creaturam. Audierunt illum
Tigurini placide, et humaniter ad eius argumenta responderunt; ille
contra adeo immodeste et ridicule se iactavit, et vociferatus est: ut
plerisque videretur non satis mentis compos esse. Damnabat tunc ex
aequo Pontificiorum et Lutheranorum doctrinam, et nullum fidei dogma
recte ab illis tradi asserebat; postea tamen ad Papistas defecit. Sub
idem tempus mortuo Eduardo sexto Angliae rege successit Maria soror

ex Hispanica matre nata, quae formam religionis ab Eduardo institutam
mutavit; et regnum Angliae denuo Romano Pontifici subiecit; atque eos
qui veram religionem profitebantur, acerrime persecuta est. Itaque
multi viri nobiles, multi etiam doctrina clari in Germaniam, ac
sequenti anno quinquagesimo quarto complures in Hevetiam venerunt:
Tiguri peculiate collegium instituerunt, plurimum eos adiuvante
Bullingero; qui cum ante Henrici VIII. temporibus cum Anglis amicitiam
contraxisset, eo tem pore arctius illis coniunctus fuit, et de multis
cum ipsis contulit Locarni ad lacum Verbanum collecta fuit hoc tempore
piorum studio mediocris fidelium ecclesia; sed quoniam eius loci
imperium ad duodecim pagos Helveriorum pertinet: septem ex his, qui se
Catholicos nominant, caeperunt agere de poena eorum, qui a Romana
ecclesia defecissent, et illis capitis supplicium comminabantur
Ceteri se opponebant, et existimabant, eos non habere ius
animadvertendi in ipsos nomine religionis propterea; quod in
conventione pacis publicae religionis libercas esset concessa. Illi
contra existimare, nihil ad hos pertinere. Agitata est haec res
complurihus Helvetiorum conventibus: tandem sequestri ita
controversiam composuere: ut quotquot nollent Romanam religionem
amplecit; Locarno, salvis facultatibus, emigrarent.
Huic sententiae ut subscriberent Tigurini numquam adduci potuerunt;
attamen quia suffragiorum numero vincebant adversarii, sequenti anno
in exilium eiecti sunt supra centum ho mines religionis causa, quorum
plerique Tigurum, non nulli Basileam, aut ad Rhetos abiere. Laboravit
multum ac diu Bullingerus cum ceteris ministris; ut ecclesiam in
finibus Italiae constituerent, neque illis in hac re studium
magistratus defuit: sed Pontificii omnem lapidem movere: ut hoc
impedirent, atque ut creditur, non absque instinctu pontificis, cui
letale vulnus videbatur, si cogeretur libertatem religionis et
ecclesiam Evangelicam tolerare in ipsa Italia. Postquam vero
Locarnensium complures Tigurum venissent, nec Germanicae linguae usum
ullum haberent: ne verbo Dei destituerentur, pecuharis ecclesia ipsis
concesla fuit, et honesto stipendio a magistratu oblato Bernardinus
Ochinus Senensis Tigurum vocatus est: ut ecclesiam Italicam
moderaretur. Receptus autem est in ministorum ordinem ea conditione:
ut subseriberet confessioni, et legibus atque statutis synodi pareret;
quod ultor et libens fecit, et sibi ecclesiam Tigurinam a multis annis
prae aliis placuisse adseveravit: praeterea confessione fidei edita
sese ab Anabaptisticis aliisque perversis opinionibus alienum esse est
testatus. Quare cum talis tum esset aut haberetur: Bullingero prae
aliis carus fuit, quem etiam nato sibi infante testem in baptismo
adhibuit.

Secuta funt deinde varia certamina, cum Ioachimo Westphalo, cum
Heshusio, aliis. Agitatum [Note: * An. 1559.] etiam fuit de federe helvetios
inter ipsos renovando, propter controversias quasdam. Ibi cum pagi
Pontificiae religionis vellent, ut saeramentum diceretur non tantum
per Deum, sed et per sanctos: Evangelici id renuerunt. Erant autem
quibusdam in locis Politici: qui hac de re litem non esse movendam
censerent: cum et Iudaeo iusiurandum detur iuxta suam fidem.
Sed Bullmgerus cum symmystis docuit; iuramentum esse invocationem DEI:
ac sicut ipse solus invocandus, ita per ipsius solius nomen iurandum:
omnemque falsi oultus speciem vitandam.
Deinde post obitum sum mi illius melanchthonis, multi ceperunt male
feriati cristas erigere, mortuo insultare, litesque in ecclesiam
audacule disseminare. In Polonia Franciscus Stancarus, Christum tantum
secundum bumanam naturam mediatorem esse docuit: atque ita disseruit
de duabus naturis, ut non distinguere, verum separare plerisque sit
visus. Sparserunt et alias haereses Valentinus Gentilis et Georgius
Blandrata, vipera illa in sinu ecclesiae fota. Itaque Calvinus et
Bullingerus, aliique ecclesiarum Helvetiearum ministri, libris editis,
litensque publice et privatim scriptis. ecclesias Polonicas iuverunt,
ac haereses refutarunt. In Saxonin vero Flaciana factio omnes a se
dissentientes publico iudicio conata est damnare: et coryphaei eius
libellis editis, ac literis ad principes quosdam missis, diu multumque
laborarunt: ut synodus publica indiceretur: sed in quam admitti
nolebant eos, quos Sacramentarios vocant, et Osiandristas, et
Schvvenckfeldianos, et alios, iam ante a se damnatos. Haec eorum
publica et privata scripta, Germaniae quidam princeps ad Bullingerum
misit, iudicium eius super his requirens. Respondit ille verbose: et
quod caput, ostendit; Helvetis is ecclesiis fieri iniuriam si a synodo
excludantur, tamquam dudum damnatae, cum numquam causa legitimo
iudicio cognita sit In Germania numquam hactenus de re sacramentaria
in publica et legitima aliqua synodo actum esse; sed tantum eolloquia
uqaedam paucoram hominum instituta fuisse Quod vero obiciant iudicium
comitiorum Imperialium, id Tigrinis mirum videri, cum sciaet suam
ipsorum quoque doctrinam saepe in comitiis esse damnatam. Quod si
omnino audiendi non sunt, quos semel Lutherus damnavit, cur Princeps
Hessrum colloquium hac de causa marpurgi instituit, ad op etiam ipse
Lutherus venit? Adhaec ut maxime fuissent damnati, non tamen consequi,
eos eo loco nunc esse, ut in conventibus Christianis nihil amplius cum
illis agipossit novatianosfuisse damnatos, et tamen postea eorum
Episcopum Agelium in concilium admissum: Arium fuisse damnatum in
Synodo Nicaena: et tamen nihilo minus causam Arianismi disceptatam
esse Sardicae, in quo conventu cum Orientales adesse nollens nisi
excluso Athanasio et Paulo, quos antea

damnates dicebant, eorum petitionem ut iniustam Oecidentales
resecerunt: Donatisias quoque olim damnatos fuisse; et tamen
nihileminus in iudiciis et conventibus ter postea auditos fuisse,
multaque alia heius generis illustria exempla commemorat. Ac ostendit
Ienensium synodum parum differre a Papistico concilio, ubi
protestantium legati Tridenti neque ad disputandum, neque ad
controversias tractandas unquam sunt admissi, nimirum quod viderentur
antea in habitis conciliis saepe damnati. Item eos Donatistaerum more
tantum eos profratribus agnoscere, qui cum ipsis comsentiant,
ecclesiamque valde in angustum detrudere, et ad numerum hominum parvum
contrahere. Porro quod dicant, se in illa sua synodo solum velle agere
de synergismo, Maiorisuco, et Adiaphorismo se mirari cur hos
admittant, cum si illis credendum sit, et tres iste errores dudum sint
damnati adeoque non minus quam Zvvinglianismus iuxta ipsorum
hypothesin excludendi essent. Sed non obsenrum esse, inquit, quid
istos potius incitet ad hos errores discutiendes. et a causae
Tigurinae cognitione contra arceat: primum quod arbitrentur, se non
posse tam facile in Helvetiorum causa consistere; ut in altera; aut
brevitenpore ipsam posse expedire. Deinde qued animi ipsorum
Melanchthoni parum sint propitii; quem ut vivum vescarunt; ita mortuum
non patiantur quiescere in Demino, virum alioqui de illis ipsis, et de
bonis studiis optime meritum: qui dum vixit laboriosissimus
fidelissimusque in decendo fuit. Videri igitur bonos istos modestia et
charitate Christiana destitui, et nimiae quadam ambitione laborare,
qua cupiant sibi asserere hanc gloriam, quod ceteris deficientibus
soli purum Lutheranismum retinuerint. Maiorismi nomen in Helveticis
ecclesiis ignotum esse: de libere arbitrio, et de adiaphoris non
obscurum esse quid illi sentiant. Ienenses vero, qui adiaphorismum
oppugnant, multa Papistica in suis ceclesiis retinere vestes
Pontificias, lucernas, imagines privatam quamdam confessionem et
absolutionem parum a Papistica differentem. Negare ipsos ubiquitatem
corporis a se doceri et affirmari (etenim ab hac senrentia tum
alienissimi videri volebant, in quam tamen postea plerique eorum
concessere): sed Tigurinos mirari, quomodo congruant ea, in quibus se
consentire affirmant cum Lutheri et Brentii scriptis, qui ubiquitatem
diserte defenderint: ut et plerique Saxonici Theologi. Magis itaque
optare Tigurinos, quam crsdere; illos ab Ubiquitatis doctirina, et
curiosis, quae eam consequuntur, disputationibus, alienos esse. Videri
praeterea Ienenses nimium tribuere suae synodo: dum ex illa
pollicentur principibus, omnia fore tuta et integra. Constare ex
historiis: nuquam fuisse eam syndorum vim, ut prorsus lites tollerent,
ac pacem ecclesiu solidam restiruerent: cum et sui temporis exemplis
motus Nazianz. scripserit: se hactenus non vidisse ullius synodi
utilem finem: autin qua res male se habentes non magis excerbatae,
quam curatae fuerint, Nec tamen ideo nullam synodorum

esse utilitatem. Conducere enim, si legitime celebrentur ad
cognoscendas controversias, quae multos latent: id quod inprimu
optandum de causa sacramentaria faciliper se et aperta; sed longa
altercatione et spinosis quaestionibus apud multos involuta. Denique
pacem ex eiusmodi synodo non sperandam, si iudicium faciendum sit ex
peioribus actis. Illos enim omnibus velle praeiudicare: neque
sententias vel minimum discrepantes ab ipsis audire. Subiunxit deinde
Bullingerus brevem summam doctrinae Helveticarum ecclesiarum: cum
persuasum esset plerisque: Helverios non solum in re sacramentaria;
sed in multis capitibus ab aliis evangelicis dissidere.
Ex illa synopsi colligi a quovis potest; non reici prorsus Augustanam
confessionem: nec tamen omnia illius simpliciter approbari; neque
tribui illi eandem cum scripturis auctoritatem. Exempli loco adducit
decimum articulum, item quod Missam retineri scribunt, et confessionem
auricularem, et potestatem episcopis concedi. Conciudit tandem: nolle
helvetios excludi a coetibus sanctorum pro Ienensium libidine aut
vocari ab ipsis tamquam iudicibus et actoribus: nec agnoscere eos
dominos, Pontifices, censores, dictatoresve. Esse se perinde ministros
Christi, ac suis donis ornatos ut illos Sisynodus indicenda sit cum
fructu, consultandum prius de ea non a paucis rixosis: sed omnium
ordinum praestantissimis, qui consilia conferant: de loco, tempore,
modo agendi, aliisque statuant.
Anno sexagesimo primo concilium Tridentinum a Pio IV. Papa instauratum
est: sed id principes et ordines Imperii Protestantium recusarunt:
idem fecerunt Angli et urbes Helveticae. Cepit et Blandrata apertius
se prodere in Polonia: et maxime accusare Calvinum ac Bullingerum: qui
pacis conditiones cum Clavino quaerere noluisset. Hac de causa
Nicolaus Radzivil dux Olicae et Palatinus Vilnensis Martinum
Secovitium cum literis ad Bullinigerium misit: et de negotio
Blandratae ac pacificatione cum Clavino egit. Respondit Bullingerus
Blandratam cum Tigurum venisset, semeltantum secum collocutum: quo
tamen in colloquio facile animadverterit: illum non sincere de Filio
Dei sentire: pacificationis vero nullam ab eo factam mentionem, tantum
comminatum esse, se contra Calvinum scripturum; cui ipse responderit,
satis alioqui contentionum esse in ecclesia Christi, quas si
illepergat augere, Deum vindicem fore. Illum verodira minantem et
imprecantem, discessisse. Si profiteatur Christum Patri coaternum et
consubstantialem: gaudere Tigurinos, et Deum orare, ut ipsum hac in
fide confirmet: sin pergat involute loqui: cavendum principi, ne sub
patrocinio pietatis eius noceat puritati doctrinae: id quoit aliis
accidisset principibus ita deceptis Consensum seapprobare non posse
cum iis, qui in fide insinceri, Si Christus Patri

non coaequalis, non coaternus Dominus sit: non posse esse caput
ecclesiae, non Servatorem, non Pontificem saeculorum omnium: uno verbo,
fidem nostram inanem esse, ac nos vinci a Iudaeis et Turcis. Cavendum
ergo ab iis, qui Arianismum aliasque haereses ab Orco revocent, et
subdole disseminent. Calvinus quoque compendiolum historiae
Blandratae, cur hic notior erat, transmisit ministris ecclesiae
Vilnensis et minoris Poloniae. Sed Blandrata hypocrisi sua iam ita
irrepserat: ut parum admonitiones profuerint. Postea et ibi et in
Transsylvania docuit palam: Christum Servatorem esse merum hominem.
Sub id tempus prodiit Ioaun. Brentii liber: de unione personali duarum
naturarum in Christo, de adscensione in caelos, et sessione ad
dexteram Patris: e quibus nititur probare substautialem presentiam
corporis Christi in cena: quando ea personalis unionis ratio, ut
ubicumque est divinitas, ibi etiam sit humanitas adsumpta. Ediderat
ante et Bullingerus tractationem verborum Domini: in domo Patris mei
mansiones multae sunt: qua demonstrat, spem et salutem fidelium
certissimam esse: ac caelum, in quod adscendit Christus, et in quod
suscipiuntur electi, locum esse in excelsis certum. Cum aurem P.
Martyr Brentio respondisset dialoge, suppresso ramen Brentii nomine:
antequam hic prodiret, editus est alter libellus a Brenrio, in quo
suam de Bullingeri scripto sententiam profert, idque iussu principis,
ut ait, et proter suam conscientiam, ac offensiones. Mirabantur mulri,
Brenrium non provocatum a Bullingero, in certamen cum eo descendere
super eo dogmate: quod tunc plerique in Saxonia ipsa oppugnabant. Ibi
Bullingerus, ne veriratis causam proderet, respondere habuit necesse.
Sed Brentius alium librum opoosuit: cui titulum de maiesiate Christi
secit: in quo Helvetios insimulat negatae maiestatis Christi, negatae
omnipotentiae DEI. Legit hunc librum Martyr, et indigue tulit: talem
Theologum ita sophistice suam agere: causam: ac novum dogma pingere
novo nomine. Sed morte praeventus respondere non potuit. Eodem
tempore, anno sexagesimo secundo, cum Helverici ministri a concilio
Trident. iterum, missa fide publica, vocati essent: et Hessorum
princeps ter ea causa ad Bullingerum scripsisset: denuo tractatum de
recusatione istius concilii scripsit: qui tamen editus non est.
Initio anni sexagesimi tertii rescripsit idem ad illum Brentii librum,
de Christi maiestare: quod seriprum exstat. Bernardinus etiam Ochinus,
de quo supra, a Senatu Tigurino in exilium eo tempore missus est hac
de causa. Ediderar codem idem anno dialogos triginta Italica lingua:
quos Sebast. Ciastalio Latine convertit. In eorum uno polygamiam
adserere conatus est. Hoc scriptum cum contra fidem datam fine
approbatione evulgasset: nomine Senatus a ministris monitus iussusque
est; alio scripto

scandalo ecclesic mederi, maculamque eluere. Sed cum nihil
obtineretur: iussus est urbe agroque Tigurino excedere. Perivit
anrequam discederet, a Bullingero commendatitias: sed hic negavit se
bona comscientia id facerc posse: etisi ob senectam eius et liboros
doleret. Inde Basileam venit, nidum quaerens: sed nec ibi locus ei
datus. itaque in Poloniam abiit: quo ut venit, dicitur palam
hypostasin Spiritus S. oppugnasse. Sed nec ibi commorari ei diut us
licuit. Quarein Moraviam, ad Anabaptistarum conv enricula, se recepit:
ubi et obiit. Hic Ochinus cum incidisset in viain Cardinalem
Lotharingum, suamque ipsi calamitatem exposuisset: quod cogeretur
exulare Dialogorum causa, quos eo saltem animo scripsisset; ut
triginta veritates, in vera religione a se observatas, creditu
difficiles, a calumniis ad sererer; simulque oblatis exemplis aliquot,
rogasset ut legeret: ferunt Cardinalem respondisle: inspe cturum se
quidem, sed ubi non placuerint, mox combusturum. Adiecisse Ochinum: se
in peregrinatione sua obeservasse viginti quatuor errores in ecclesiis
Evangleicis, easque facile revicturum. Tum Cardinalem sive ioco sive
serio, respondisse: nimium esse quatuor, ut maxime viginti non
adderet.
Anno sexagesimo quarto pestis atrox urbem Tigurinam invasit: ipsumque
Bullingerum corripuit tam graviter: ut omnes de vita eius desperarent.
Ipse quoque vocatis ad se ecclesiae ministris valedixit, cum gravi
admonitione. Postea Deo se commendams, in singulas horas exitum
exspectavit. Sed piorum precib. donatus ecclesiqeque suae est
restitutus: amissa tamen eo morbo uxore, et una filiarum, Ludovici
Lavateri coniuge. Ante hunc morbum iterum respondit Brentio; qui
contra Bullingerum librum ediderat cum titulo: Recognitio Propheticae
et Apostolicae doctrinae, de vera maiestate Domini nostri Iesu Christi
ad dexteram Dei Patris sui omnipotentis Eo in scripto iisdem fere,
quibus antea, utitur argumentis, ad ubiquitatem adserendam. In fine
probare unlr, Zvinglianos Lutheranorum sententiam mala conscientia
oppugnare hoc argumento, quod illi cum his concordiam et pacem inire
aliquoties studuissent. Huic opposuit Bulling. responsionem, quam
inseripsit: Repetitio et dilucidior explicatio consensus usteris
orthedexae catholicaeque Christi ecclesiae, in doctrina Prophetica et
Apostolica de inconfusis proprietatib naturarum Christi Domini, in una
indivisae persona permanentibus: adeoque deveritate carnis Christi ad
dexteram Dei Patris in caelo sedentis. In aleera parte libelli
argumenta, quibus carnis praesenriam ille probare nititur, confutat.
Sexagesimus quintus annus, peste denuo grassante, duas [Note: * Zvinglii et Simler, comiuges]
Bulling. filias abstulit. Accessit ad domestica
vulnera mors Gesneri. I. Frisii, et Sebast Guldibeccii: novus item
morbus, incredibiles calculi cruciatus: quibus tunc primum vexari
cepit. Inter tot tamen curas et molestias docendo officium fecit, et
homilias in Danielem

absolvit, ediditque. Publicata est etiam tunc Helveticarum ecclesiarum
confessio: cum inquieti quidam non cessarent mniru in vulgus spargere
de dissen sionibus illarum ecclesiarum: et criminari, quod de nullo
fere fidei dogmate puram rectarnve teneant fidem. Scripserat Bulling
anno supernon in cuiusdam princrpis gratia confessionem: in qua
praecipua dogmata comprehendebantur, et certa quaedam doctrinae forma
propovebatur. Hanc cum fratrum quidam principi ac viris doctis
probari, an dissent: eam communicari secum petierunt: ac iudicandam
Bernam et Genevam miserunt. Qui cum et ipsi eam approbassent: actum
est cum reliquis federaris evangelicis: eoque nomine Rodolph Gualt.
Scaphusiam, Basileam, et Mulhusium est missns. Approbarunt itaque
illam, ac subscripsarunt omnes evangelicae ecclesiae per helvetiam et
Rhetiam, una Basilea excepta. Huius enim enclesiae ministri
respomderunt: nuper denuo ediram Basil. ecclesiae confessionem, cui
omnes subscripserint. Quare non videri sibi necesse: ut alteri iterum
subscribant. Rutsus ab illis fuit petitum: ut bona ipsorum gratia
liceret honorificam illius confeslionis facere mentionem; ac restari,
quod reliquis urbibus probetur, et inter se comtentiant. Sed ne hoc
quidem illis placuit. Itaque edita est ea confessio cum subscriptione
ecclesiarum Tigurinae Bernensis, Scaphusianae Genevensis, Neocomensis,
Rhetiae cis et ultra Alpes, S. Galli, Muthusianae, et Bipennium. Eidem
in Scotiam perlarae ministri ecclesiurum subscripserumt: et consensum
literis, a se subscriptis et Academiae sigillo obsignaris, restati
sunt, Hungari quoque fratres, in praefatione suae confessionis, quam
blasphemiis ac furoribus Blandratae et Francisci Davidis
opposuaruntyaperte testari sunt: se probareper omnia comfessionem
ecclesiarum Helveticarum et Genevensis. Probarunt eandem et Poloni:
Gallica vero et Anglica comfessio cum ea per omnia comsentiumt.
Anno sexagesimo septimo evulgavit Bullingerus Homilias in Iesaiam
prophetam: quem ceperat pro contione publica Dominicis diebus
interpetari ante quinquennium. Inscripsit eum librum Philippo seniori,
Hessorum principt: qui eodem anno cum dolore piorum et iactura
ecclesiae obiit. Convenerunt sub idem tempus aliquot Germaniae
principes; avibus, deliberatione de componendo certamine
sacramentario, habita, visum estrecclesiis utile fore, et initium
pacis: si utriusque partis Theologi nihil inposterum hac de causa
edaut: cum ea scriptis satis superque disceprara sit, idemque
Wilhelmus Hessorum princeps literis ad Bulling. datis petiisser.
Impetrarum hoc a Tigurinis facile fuit: qui inviti hoc in certamen
fuerunt pertracti. Sed recrudit non diu post sacrum belium. Et in
Gallia quidem princeps Condaeus subolfacrens insidias sibi paratas,
legatum ad Helvetios misit Ludovicum Seneschulcum Valentiae: qui mense
Septembr: Tigurum venit, Bullingero peculiariter a principe
commendatus. Verum interveniente mox regis

legato Pomponio Belliuraeo, maior pars legatum illum audire noluit.
Itaque re infecta clani Tiguro discessit. ad lidit Bullingerus tunc
praefationem libro Simleri de aeterno Filio Dei et Spiritu sancto: qua
confutat scriptum anonymi vellicantis Tigurinorum et Haidelbergensium
iudicium Polonis mislum. Auctor illius ferebatur Cardinalis Osius; qui
Arianis infestus, ramen ferre non poterat, Polonos alibi, quam apud
Papam consilium in caissa religionis quaerere.
Anno sexagesimonono, bello in Gallia flagrante, magnus ministrorum et
aliorum porium nurherus, aut in Tigurinorum praesidia aut Genevam,
pararum semper pris hosp tium, aut in vicina Bernatum loca, se
receperunt. Horum plerique cum magna premerentur inopia; laboravit
sedulo Bullingerus, non tantum domi, sed et extra Helvetiam; ut
publica collecta inopia ipsorum sublevaretur. Amisit eodem anno silium
Christophrum, Auranii principis castra secutum: ipsemer etiam graviter
ischiade et salculo laboravit: ac inter dolores vitas Pontificum
Romanorum in compendium, quod diu animo agitarat, contraxit. Sequenti
anno consutationem scripsit bullae Pontificiae: qua regina Angliae
damnata, omnesque a fide ei data liberati fuerant per Papam. Liber
iste in Anglia editus, atque in Anglicam etiam linguam est translatus.
Amisit et rumc fratrem germanum Ioannem, ecclesiae ministerio diu et
fideliter functum.
Sub finem anni Wilbel. Bidenbach. edidit testamentum Brntii: quo
exhortatur omnes, ne Tigurinis locum in ecclesia Christi ullum
relinquant. Ineunte ergo anno septuagesimo primo, Bullingerus fratrum
nomine respondit: suamque et suorum doctrinam adseruit Eodem anno cum
in Gallia praecipui ecclesiarum ministri synodum Rupellae agerent, nec
Tigurini legatos ad eam mittere possent, literas saltem miserunt: ad
restandam consensionem mutuam in doctrina, et bene volentiam in
universas ecclesias Glalicas. Rescripserunt illi amice, et quid
potissimum egerint, exposuerunt. bed intereo a quibusdam, quo consilio
incertum, sparsum fuit: Helvetios a synodo Rupellanaesse damnatos:
quod illic palam damnentur qui in negotio cenae voce subsiantiae et
substamtialiter nolint uti. Scripserunt ea de re Helvetii ad Bezam, et
synodum Nemausi proxime institutam Beza respondit, nihil minus fuisse
fratrib. propositum quam eo canone ipsos damnare: qui eande fidei
confessionem constanter tueantur. Sed synodum hoc in capite Gallos
quosdam sepctasse: qui per panem et vinum solam energiam, h. e.
effectum pro reipsa statuendo imperitos turbarint. Quod ad vocem
substantiae; fratres, qui synodointersuissent, substantialem
praesentiam una cum Helutiis damnare: sed quia hoc ipsis perpetuo
fuisset obiectum, quasi corpor is et sanguinis
[Gap desc: Greek word] inficientur, retinuisse vocem substantiae: non ubi de eo, quod
est praesens, sive eo loco situm,

ubi nos sumus et cenam celebramus: sed cum quid nobis a Deo detur in
cena participandum, disseritur. Additam aute esse perspicuam istius
vocis, totiusque adeo spiritualis per fidem communciationis,
explicationem: ut minime metuendum sit; ne vel
[Gap desc: Greek word] veltranssubstamtiationis monstrum per hanc rimulam in
ecclesiam irrumpat. Ad haec Bulling. Bezae reseripsit: nefas sibi
quodammodo videri, de tottantorumque virorum animis vel tantillu
sinistri concipere, et facile sibi persuaderi, propter alios ea
interposita esse. Sed ut ut res habeat: videri tamen deeretum verbis
paulo inconsideratius conceptum: Damnamus eos, qui non recipiunt
substanriae vocabulum. Quis enim, inquit, ignor at: nos ex eorum
numero esse, qui id neque recipiut, neque recipere unqua voluerumt.
Consultissimum igitur videtur: ut cum iterum synodus coierit, hac de
refratres ita decreta sua temperent: ut omnib. ubique manisestum fiat,
neque de nobis, neque de nesirisimilib. ubicumque locoru fuerint,
canone locutum esse. Neque dubitare se, quin fratres id pro
suapietate, et pacu studio, haisd dissiculter facturi sint. Nihilenim
proprium hic quaeri: sed hoc tantum agi, ne condemnatio pariat
suspioiones, dissidia, et contentiones ecclesiis perniciosas. Et ita
postea factum.
Eodem anno, cum, propter insolitam hiemis asperitatem, infelix esset
vini ac frumenti proventus; ac rerum omnium precus auctis vulgus gravi
fame premererur: Bulling cum reliquis ecclesie ministris, ad Senarum
retulit: ut preces publicae instituerentur, et ratio iniretur, qua
pauperum inopiae succurri possit, ignavis et otiosis mend: cantib.
exclusis. Ac tunc supplicationes per urbem et agrum, tertiis quibusdam
feriis, institurae sunt, et in eleemosynae ordine multum quoque
laboratum. Durante autem diutius annone caritate, maximos sumptus
Senat. Tigur, fecit, in vestiendis et alendis pauperib. non tantum
domesticis; sed exteris quoque gregatim eo confluentibus.
Sequenti anno 72 a fratrib. Gallis synodus nemausum suit indicta:
petitumque a Tigrinis, ut et suos eo legatos mitrerent Scripsit et
Admiralius; se, cognita concordia Tigurinae ecclesiae cum Gallica,
summo perfusum esle gaudio: moner, ut conservent eam dem: ac petit, ut
in fedus, quod rex icere in animo habeat, Tigurini consentiant, quod
ecclesiis omnib. sit profuturum. Tigurim rescrpserunt: ac gratiis
actis pro benevola significatione, promit tumt; daruros se operam; ut
piae ipsius voluntati studia et officia etiam sua respondeant Orant
deinde, ecclesiarum patrocinium fideliter suscipiat; et turbatores
coerceat. Quod ad fedus, in Senarus populique potestate et arbitrio id
esse: quos purent, factuors quod rei Christianae expediat. Ad synodum
evam missae literae: quibus fraterne plane responsum: et causa triplex
indicata: cur vocabulo substantiae in confessione illa sint usi. Actum
eadem synodo, de alia controversia. Quidam enim Franciae provinciae
viri docti, formam

disciplinae hactenus receptae oppuguabant: inter quos P. Tamus,
cloquentiae nomine celebris. Is cum superioribus annis, bellum
fugiens, Tigurum venisset; de doctrina sacra cum Tigurinis contulit:
ac libros eis de Theologia a se scriptos legendos dedit. Qui non solum
elegantes et diserti; sed etiam pii visi fuerunt. Tum autem conrendit
non adversus disciplinam; sed penes quos esset ecclesiastica
gubernario Volebat enim non penes paucos; sed penes universam
ecclesiam, esse iudicium doctrinae, electionem et abiectionem
minisirorum excommunicatione, et absolutionem. Non interfuerunt
synodo, quamvis vocatr: scripta tamen eorum a capite ad calcem palam
recitata sunt: et approbata disciplina prius ussrara in Gallicis
ecclesiis novae autem opiniones explosae. Iniunctum etiam illarum
parrium ecclesiis ut omni studio flectere illos, et si non ad
senrentiam mucandam: saltem ad pacem fovendam mansuere in virare
conarentur.
Sed nova et inaudita crudelitas, quae Parisiis exorta in nuptiis illis
fatalibus, longe lateque reguum Galliae pervasit, domesticas et
intestinas contentiones omnes sustulit. Quam fusius persequi animus
horret luctuque refugit Bullingerus tune librum seripsit: de
persecutione: in quo graves Christianae ecclesiae persecutiones
enumerat: causas exponit: ad patientiam ac constantiam hortatur: et
poenas persecurorum recenset. Visa tune stella insolens in Cassiopeiae
signo, tam splendida initio, ut cum Lucifero cerrare videretur. Varia
variorum de ea exstant iudicia: mulri existimarunt; Deum signum
dedisse ad confirmandos suorum in tam atroci persecutione animos.
Sequenti anno plurimum occupatus fuit scribendis epistolis; quibus
afflictos consolabatur, aut petentibus consilium respondebat: cuius
generis non paucas in Poloniam misit. Cum enim ageretur de electione
novi regis, sciscitabamtur viri principes eius gentis de laniena illa
de statu ecclesiarum per Galliam, de moribus, natura, et studio ducis
Andium. Excepit eodem anno Bullingerus reducem ex Italia Erasmum
Michaelium Laetum Cimbrum.
Anno 74. inter alia edidit responsionem, ad septem praecipua
acusationis capita: que inquieti quida Tigurinis obiecerat: ubi
breviter comtroversiam Eucharisticam ab origine ad illa usque tempora
complexus est.
Sub initium Octob. anni 74 incidit Bullingerusin gravissimum morbum;
sive dysuria is fuerit, sive ardor urinae; cerro affirmari non petest,
medicis ipsis non idem statuentibus. Laborarat superiorib annis
lithiasi: et infintas arenas, calculorum quoque magnum numerum
excreverat: sed iam roto anno, et aliquot mensib. nullas arenas, neque
calculos senserat: urinam autem saepe, sed parva quantitate, ingenti
cum dolore et ardore aliquo reddebat. Hic morbus latera eriam vexabat,
ac diu misere discruciavit: doner medio Decembri ita restitutus
pristinae fuit valetudini, ut publice

docendo suum munus rursus obiret. Allatum est tunc scriptum Iacobi
Andreae: quo testamentum Brentii, a Bidenbachio repente mortuo,
evulgatum defendit. Ei communi nomine ministri Tigurini responderunt:
Bullingerus autem separat im, quae in ipsum scripserat, diluit ac
confutavit.
Anno septuagesimo quinto, vigesima quarta Maii, idem morb. qui anno
superiore, Bullingerum invasit. Existimatum est, ex vocis, et laterum
contentione, qua diebus Pentecostes se docendo exercuerat, morbum
ortum, aut saltem auctum fuisse: ac quiete accedente minus diuturnum
futurum. Dolor omnis in excernenda urina, cuius tamen variae fuere
vicissitudines. Aliquando enim eadem hora, quater aut quinquies natura
urinam impellebat, magno impetu; ut prorsus fervens et ignita
videretur, et in excernendo totum corpus tremebat et concutiebatur,
rursus nonnumquam copiosissima urina fluebat; sed ne ipsa quidem
absque cruciatu; verum tanta copia, ut potum, quo minimo utebatur;
duplo nonnumquam superaret. Impetus etiam illi naturae pellentis, modo
erebriores modo rariores, erant plerumque acerrimi, nonnumquam vero
aliquantulum remissi. Durarumt hi cruciatus quatuor integris mensibus,
tentatis interea diversis et variis remediorum generibus, quae vel
medici domestici praescribebant, vel aliunde ab amicis mittebamtur:
sed plerisque magis irritata quam mitigata fuit atrocissimi morbi vis.
Ipse interea omni hoc tempore verum fortitudinis et patientiae
exemplar in perferendis tantis dolorib. praebuit. Nam, inter acerrimos
dolores, numquam illi verbum excidit, nec quisquam aliquem alium
habitum corporis in eo animadvertir, aut aliquid quod esset
indignationis aut impatientiae indicium; sed in summis doloribus quo
interntiores illi erant, eo ardentius ille Deum deprecabatur:
remittente vero dolore, quasi morbo iam omni liber, iucunde cum
praesentib. sermones serebat; non tanrum cum domesticis, verum etiam
cum peregrinis, quorum multi videndi et salutandi causa ipsum
accedebant. De se ipso autem dicebat, si Deo visum fuerit, mea opera
ulterius in ecclesiae ministerio uti; ipse vires sufficiet, et libens
illi parebo; sin me voluerit, quod opto, ex hac vita evocare, paratus
sum illius voluntati obsequi, ac nihilest quod mihi iucundius possit
comtinere, quam ut ex hoc misero et cerruptissimo saeculo ad Christum
servatorem meum mihi migrandum sit Socrates, apud Ciceronem in
Tusculanis gau det sibi moriendum esse, propterea quod Homerum et
Hesiodum et alios praestantissimos viros se visurum crederet Quanto
magis ego gaudeo: qui certus sum, me visurum esse Christum Servatorem
meum, aeternum Dei Filium in assumpta carne, et praeterea tot
sanctissimos Patriarchas, qui ab origine mumdi vixerumt eximios illis
Dei Prophetas, Apostolos ite Servatoris nostri, quib. pares mumdus non
habuit,

et omnes sanctos qui unquam fuerunt. Hos, inquam, cum me visurum
sciam, et participem fore credam felicitatis eorum, quam habent in Deo
servatore suo, quidni libens ex hac vita ad hanc piorum societatem et
perpetua gaudia discedam? Denique omnes eius sermones huc spectabant,
ut appareret ipsum totum iam in illius futurae vitae cogitatione
versari; sic tamen ut semper nihilominus sese paratum ostenderer, ad
perferendam patienter crucem, si Deo videretur eum diutius in hac vita
et laborioso munere ministerii ecclesiastici retinere. Atque multa
alia eius generis quottidie cum amicis colloquebatur. Morbo autem nihil
remittente, die 16. Augusti omnes ecclesiae ministros et professores
in suas aedes convocavit, qui ubi in musaeo eius (illuc enim interdiu,
si posset, se recipere solebat) convenissent; prolixam ad cos
orationem habuit; primo omnium gratias omnib diligentissime egit, quod
ad so vocati ad horam constitutam venissent: deinde dixit so
constituisse, illis in tempore valedicere, dum integrum adhuc usum
rationis haberet, ac demum de se verbafaciens, se inquit aegnoscere
magnam quidem vim morbi, quam tamen facile Dominus depellere possit,
quod si integrae valetudini a Dominorestituatus, nihilominus et
utilem, et ut speret, non ingratam fore illis orationem suam. Arque
dum de his rebus initio orationis verba faceret, lacrimas continere
non poterat, quas tamen excusabat, ac testabatur, se non tam metu
mortis, quam charitate qua singulos complecteretur, ad lacrimandum
commoveri, adducens exemplum Pauli, qui cum in Mileto convocasset
ministros ecclesiae, multis lacrimis illis valedixerit. Non quod Paulo
se conferat, qui suae tenuitatis probe sibi sit conscius, sed ut summi
Apostoli exemplo ostendat, sibi vitio non esse vertendum, quod absque
lacrimis illis valedicere non posset. Postea ad doctrinam accedens
professus est, se mori velle in vera Apostolica et orthodoxa doctrina,
atque ut omnibus constet, quae sit illa, symbolum Apostolicum
recitavit, et addidit, doctrinam suam comtineri et breviter exponi
confessione Helveticarum Ecclesiarum, quam veram esse ex animo
agnoscat, sic ut ne verbum quidem in ea mutatum velit. Brentio et
Smidelino adversariis suis. se inquiebat ex animo ignoscere, et quia
eum ad tribunal Dei vocent, se libenter coram Deo compariturum,
certumque esse de victoria. Hortabatur deinde omnes, ut hanc eandem
doctrinam, quam hactenus una secum professi sint, constanter
inposterum etiam profiteantur, et Deum ardenter orent; ut suo spiritu
eos regat, ac in consensu sanae doctrinae et mutua concordia ipsos
conservet. Cum vero ebriettas Germanicae nationis sit vulgare vitium;
illud cavendum admodum esse dicebat. Eos enim qui huic figitio
obnoxii, non posse aedificare ecclesiam et cum fructu docere populum;
propterea quod etiam eorum bene dicta rideantur, et contemnatur.
Monebat etiam ut nullum locum dent calumniis, odio, invidiae.

Debere enim haec vitia longe turpissima, aliena esse a ministro
ecclesiae. Debere ipsos se mutuo amare et mutuo auctoritatem atque
honorem tueri, et augere. Quando ministri severe vitia hominum taxant,
semper exsistere aliquos e vulgo, qui id aegre ferant, et de
ministrorum severitate conquerantur. Turpe autem esse, si ministri
tales confirment, et fratribus suis, qui vitia reprehenderint,
invidiam conflent, tantum ut sibi conciliare possint improborum
hominum gratiam. POstea iubet, ut senatum, qui hactenus constanter
veram doctrinam defenderit, ament et colant, et si opus sit, de rebus
ad ecclesiae utilitatem spectantibus, privatim erudiant. Et quia multa
vulgo temere sparguntur, etiam de optimis et potentissimis quibusque:
cavendum illis esse, ne quidvis temere credant et spargant: sedres
certas et exploratas modeste proponant. Postremod denuo de suo in
omnes amore testatur, se hactenus omnes fratrum et filiorum loco
habuisse, ipsos sincere amasse, et serio pro illis orasse Dominum:
orare igitur se nunc, ut quicumque in ministerio successurus sit; se
aliis ne praeferat: sed eos amet et diligat, alii vicissim ipsum
obervent et colant, non illi invideant, non odio habeant. Atque ita
gratiarum actione addita et versibus aliquot Prudentii recitatis
orationem clausit.
Ceterum ut ministris praesentibus viva voce, ita Magistratui literis
sua manu scriptis valedixit: literas tamen illas obsignatas, post
mortem demum suam, ad Consulem deferri voluit. In his magistratum ad
diligentiam in obeundo suo munere cohortatur; curam ecclesiarum et
scholarum illi commendat; pro benefieiis in se collatis gratias agit:
et diligenter menet: qualem in suum locum ministrum deligere debeant;
ac illis nominatim Rodolphum Gualterum commendat; ut maxime idoneum
successorem et ecclesiae Dei utilissimum. Literae hae post obitum
ipsius, in consessu ducentorum magna universorum attentione lectae
sunt; et communibus suffragiis is, quem nominaverat in suis literis,
substitutus est. Ab illa autem cohortatione, quam ad ecclesiarum
ministros habuit, superstes adhuc fuit dies triginta duos. Extremis
vero morbi diebus, destillationes capitis eum vexare coeperunt, morbus
plerisque literatorum infestus, Defluxionibus illis pectus paulatim
repletum fuit, et difficilisu deinde loqui poterat. Mansit tamen illi
integer rarionis usus, et postrema die, quae fuit deeima septima
Septembris, panca verba fecit, nisi quod submissa voce precatus est;
modo quinquagesimum primum, aut decimum sextum, aut quadragesimum
secundum Psalmum, modo orationem Deminicam, modo alias preces:
tandemque se quasi ad somnum componens, sub ipsum solis occasum animam
suam Deo reddidit, die decimo septimo Septembris, anno millesimo,
quingentesimo, septuagesimo quinto, aetatis suae septuagesimo primo.

Mortuum lurerunt passim docti et pii viri: cum que carmim bus suis
ornarunt: de quibus hoc est Theodori Bezae:
Doctrina si interire, si Pietas mori,
Occidere si Candor potest:
Doctrina, Pietas, Candor, hoc tumulo iacent,
Henrice, tecum condita.
Mori, sed absit, illa posse dixerim;
Quae vivere iubent mortuos.
Imo interire forsan illa si queant,
Subireque tumuli specum:
Tu tu illa doctis, tupiis, tu candidis,
Et non mori certissimis,
Tenaci ab ipsa morte chartis adseris,
Ipso probante numine.
Fedus beatum! mortuum illa te excitant,
Et tu mori illa non sinis.
At hunc, amici, cur fleamus mortuum:
Qui vivit aliis, et sibi?
Fuit hic Helveticorum Theologorum summus; et confessionis illorum post
Zvvinglium atque Oecolampadium, propuguator acerrimus, ingenio miti,
in docendo perspicuus, et simplicitatis amans: osor spinosarum et
inutilium quaestionum: quib. multi ad ingenii ostentationem
delectantur: in sermone humanus et comis ut erga domesticos ita et
erga peregrinos: quos salutandi, aut interrogandi causa advenientes
libenter admisit; prompteque erudivit. Egtegius inprimis in
administratione ecclesiae: sive esset contionandum, sive expedienda
publica ecclesiarum negotia: cuiusmodi multa, etiam ab exteris
ecclesiis, deliberanda proponebantur. In convictu frugalis et
temperans: hilaris tamen et iucundus omnibus, quibus cum vivebat: ut
qui semper adferret aliquid, quod delectare simul et iuvare posset:
verbo ut dicamus, alter fuit P. Martyr Vermilius: quo et cariorem
alium vix habuit. Industria fuit tanta, ut otiosus esse non posset.
Aut enim commentabatur; aut scribendis literis occupabatur; aut
consilium petentibus respondebat.
Coniugem [Note: * An. 1529.] duxit Bremogarti Annam Adlischvileram, honesto
loco Tiguri natam Ex ea suscepit filios sex, silias quinque: quarum
unam Huldarico Zuinglio, alteram Ludovico Lavatero, tertiam Iosiae
Simlero, ministris Tigurions elocavit. Quarta nupsit Henrico Trubio,
honesto civi; qui diu Senatus nomine publicam eleemosynam, et postea
Xenodochii reditus administravit. Minima natu patri ad obitum usque
fideliter inserviit, ac rem domesticam matre mortua administravit
Filii duo (unum enim mortuum supra diximus ante patrem) ministerio
ecclesic functi sunt. Uxor obiit anno sexagesimo quarto, incredibili
dolore mariti: qui

cum vixerat citra reconciliationem ullam annis triginta quinque.
Postea viduus vixit ad obitum usque annis fere undecim.
Scriptorum eius quaedam ante attigimus: omnia autem ipse nuctor in
tomos decem digessit: de quibus bibliothecae.
Ex narratione Iosiae Simleri et I. Guil. Stuckii.