IN litore Germanico ad Oceanum Arctoum, inde usque a flumine Vistula,
occasum versus ad oppidum Sundium, lon ga est regio, hodie Pomerania
dicta. Mediam fere transit Viadrus: rebusque ad vitam necessariis
abundat ita, ut aliis populis frumenta, pecudes, piscesque divendat.
Urbibus ornata est magnis et opulentis, in quibus multitudo hominum
tranquilla, et commercia cum exteris luculenta conservantur, ut et
ecclesiae et literarum studia. Inter alia oppida haud procul Stetino
est Iulinum: ubi Viadrus in lacum influit, qui in Oceanum effunditur:
et portus est commodissimus Hoc in oppido Ioannes Bugenhagius familia
senatoria natus est, anno Chritti millesimo, quadringentesimo,
octogesimo quinto, die vicesimo quarto Iunii. Naturae in eo robur, si
quid his tribuendum, ugmficavit coniunctio Saturni et Iovis in
Scorpio.
In pueritita et domestica disciplina et scholae informatione ad
Catechesin adsuefactus est, cumque Grammaticen ac Musicen
didicisset, in Academiam Gryphisvvaldensem missus: ibi et tyrocinium
Latinae linguae melius habuit: et Dialecticen cum elementis Physicae
cognovit.
Erat in ipso non solum ingenium doctrinae capax, sed etiam avidum: ac
stimulos addebant scripta Hegii, Rodolphi, Agricolae, Hermanni
Buschii: quibus superiorum temporum soloeca corrigebantur: et iuventus
ad diligentiam rectius loquendi revocabatur. Graecae insuper linguae
inita tradebantur: eratque velut aurora doctrinarum. Cupideorgo legit
tum recentiores illos, tum veteres Latinae linguae auctores: seque tam
in soluta, quam ligata oratione exercuit.
Postea vigesimum aetatis ingressus annum, treptae oppido docere
iuventutem cepit; ubi cum linguae Latinae exercitia urgeret melius:
quam aliis in scholis tum fiebat; fama frequentiam scholae ipsius
auxit. Legit etiam adsidue sacras literas, precesque adiunxit: quibus
divinitus se regi ac doceri petivit. Accedebant Erasmilucubrationes:
quae monachorum taxant histrionicam, et statuarum adorationes,
ethnicis similes. Regulam igitur hanc ronuit: Dominum Deum tuum
adorabis: et illi soli servies: et intellexit, Deum nolle coli
histrionica externorum gestuum: sed virtutibus et operibus, quae
praecepit: sicut inquit: In praeceptis meis ambulate. Ut igitur alios
etiam ad veram pietatem flecteret: enarravit in schola Matthaeum,
epistolam ad Timoth. utramque et psalmos, adiuncta catechesi: in qua
symboli et decem praeceptorum erat explicatio: ac verus DEI cultus
monstrabatur reiectis falsis. Haec docendi ratio tam accidit grata
illis temporibus, ut ad eum audiendum confluerent et cives, et
sacrificuli, et monachi, qui non erant [Gap desc: Greek word] .
Quamquam autem scholae tunc praerat nomdum sacris initiatus: auctores
tamen ei amici fuerunt: ut in templo contionaretur; eoque fine
collegio presbyterorum fuit adiunctus. Placuerunt piis eius contiones;
et multum profuerunt: ac magis magisque fama doctrinae ipsius
disseminabatur. Habebat inter auditores multos adolescentes, equestri
natos ordine: et expetebatur a nobilibus, praesertim eruditis, eius
consuetudo: quibus cum iam de ecclesia, iam de literis, iam de patriae
rebus fuit collocutus. Hi ergo hortati eum sunt, patriae colligetet
historiam. Hanc ad rem cum et sumptus et principis mandatum
requireretur: aulici ad Bogislaum principem deferunt: qui, audita
eruditione et virtute viri, praesertim cum et Spalatinus, chronicon
ducum Saxoniae colligere iussus, per Bogislai filium Barnimum
studiorum causa tum Wittembergae agentem, genealogiam et res gestas
ducum Pomeraniae peteret, benigne annuit, mandavitque, ut monumenta
vetera in aula conquirerentur: ipsum autem Bugenhagium
iussit in collegiis et monasteriis scrutari historias, inspicere
literas; ac sumptibus instruxit. Hoc in labore cum biennium
consumpsisset: seriem principum, bella, resgestas, ecclesiarum
constitutiones, et alia, ordine prudenterque descripsit. Liber adhuc
in aula dicitur adservari; et tum a principibus, tum a consiliariis
frequenter legi: inque eo non solum diligentia et fides eius probata
est iis qui legerunt: sed etiam operis forma atque oratio.
Ceterum purior evangelii veritas ei hac occasione illuxit. Anno
millesimo, quingentesimo, et vicesimo exeunte, Otho Slutovius,
patricia illius oppidi familia natus, Inspector ecclesiae
Treptoviensis, cum Bugenhagium rectorem scholae, et collegas illius
convictores aleret; Librum de captivitate Babylonica, recens ab amico
Lipsia missum, ad mensam attulit: ac Bugenhagio, cuius prae ceteris
ingenium et iudicium doctrinaque in lectionibus et contionibus
probabatur, perlegendum tradidit. Hic mox paginis aliquot inter
cenandum perlustratis, praecipitata sententia: multos a passo Christo
Salvatore haereticos ecclesiam infestasse ac duriter exercuisse; sed
nullum eius libri auctore pestilentiorem unquam exstitisse, prounciat:
commemorans, quae adversus recepta ecclesiae dogmata ab eo
adsererentur. Post aliquot dies, libro attentius lecto ac relecto,
singulisque accuratius pensitatis, reversus ad collegii sodales, et
palinodiam canens: Quid ego vobis, inquit, multa dicam? Universus
mundus caecutit: et in Cimmeriis tenebris versatur: hic vir unus et
solus verum videt. Ac singulis libri illius capitibus diligenter
disputatis et defensis, plerosque in suam adduxit sententiam: adeo ut
collegae pastoris Ioannes Kyrichius et Ioann. Lorichius (qui ad
extremam senectam ecclesiae illi deinceps servivit) cum diacono, qui
vicini coenobii Belbugensis frater vel monachus erat, Christiano
Kettelhut, nec non Abbas ipse Ioannes Boldevvinus, publice Papatus
praestigias detegere: et a superstitionibus atque abusibus traditionum
numanarum, ad unicum Christi meritum auditores traducere magno zelo
inst cuerent. Legit ergo attentius scripta Lutheri Bugenhagius: et
vidit ibi perspicuum discrimen Legis et Evangelii: vidit iustitiam
fidei melius exponi, quam ab Origene vel a Thoma: vidit congruere
Augustini et Lutheri sententias: ac enarrationem eius probavit:
hancque consolationem populo copiosius declaravit, deliramentis
monachorum liberius refutatis.
Sed artificio quorundam hypocritarum, principis animus factus est ab
eo alienior: et episcopus Caminensis Erasmus Manduvel, cui in
Pomerania orientali sacrorum cura incumbebat, persecutionem in multos
Treptoae sacerdotes, cives, et scholasticos, propter sacrificulos in
publico laesos, et
statuas de nocte ex aede Spiritus sancti ablatas, movit, atque in
vincula coniecit. Ibi aliis alio diffugientibus, et ipse de migratione
ex patria deliberavit: idque eo impensius, quod Lutherum coram audire,
et conferre cum ipso discuperet. Invitabatur etiam literis Petri
Suavenii, eruditi excellenter viri. qui multum ei profuturam Lutheri
consuetudinem iudicabat. Venit ergo Wittembergam, anno millesimo,
quingentesimo, vicesimo primo, aetatis suae trigesimo sexto, paulo
ante iter Lutheri ad comitia Wormatiae indicta: cum quo contulit, et
psalterium privatim legendo scholae innotuit.
Interea absente Luthero uxorem duxit primus Bartholomaeus Bernhardus
Feldkirchius pastor Kembergensis. Hic iussus causas exponere, cur nec
Pontificia lege, nec voto impediantur coniugia divinitus probata,
occasionem magnis disputationibus praebuit: an tantum Pontificia lege
ciniugium sacerdotibus ademptum sit: an accedat votum: an votum
monachorum sit manius vinculum? Luherus consultus mox propositiones de
votis, et librum qui exstat, mittit: in quo, ut Alexander Gordium
nodum, ita laqueos legum et impiorum votorum una machaera discidit.
Erant convictores tunc Melanchthonis Suavenius et Bugenhagius: cumque
ad Melanchthonem illae propositiones super cenam allatae essent:
legit eas attente Bugenhagius: ac eum aliquamdiu tacitus magnitudinem
rei considerasset, tandem, Haec res, inquit, mutationem publici status
adferet: doctrina, ante has propositiones tradita, non mutasset
publicum statum.
Motum est etiam a Carolostadio tunc certamen, de legibus Mosis in
forum recipiendis, et statuis e templis exturbandis. Hic cum aliis
Bugenhagius se opposuit: statuarum eversiones seditiosas improbavit:
et Christianorum politias non oportere transformari in Iudaicam,
erudite ostendit. Reverso ex Pathmo Luthero, suffragiis et Academici
et oppidani senatus suffectus est in locum Simonis [Note: * Vel Heinsii, de quo antea. Manet in officio.]
Benckii: ac pastor ecclesiae
Wittembergensis designatus: quam Deo iunante pie et feliciter, in
magna temporum varietate annos sex et triginta gubernavit.
Ab ista sua statione discessit numquam vel propter luem vol bella: et
cum ad magnas opes, ac episcopi splendorem in Daniam et Pomeraniam, et
quidem ab optimo rege ac principe vocaretur: numquam voluit tenuem
illum Wittembergae structum nidulum relinquere. Ac saepe dixit; se
intelligere, quantum onus sit quaelibet Academia: sed tamen se ab
Academia non discessurum: nec amare tyrannidem: sed aequabilem
Aristocratiam: praesertim in qua possit fieri collatio iudiciorum cum
bonis et doctis viris. Nec tamen interca defuit aliis gentibus.
Nam anno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo,
Wittemberga evocatus, formam doctrinae et rituum, et
vocationis ministrorum ecclesiae Hamburgensis descripsit: scholam
itidem in coenobio D. Ioannis constitutit: quae hactenus floruit, et
reip. salutaris fuit. Deinde anno tricesimo supra millesimum,
quingentesimum, Lubecam urbem Saxoniae emporio celebrem, accersitus,
ordinem contionum ac rituum in templis scripto complexus est: fuitque
senatui auctor, communis scholae in coenobio. D. Catharinae
aperiundae: cuius primus rector Hermannus Buscoducensis, conrector
Erasmus Sarcerius, Rostochio vocatus fuit.
Anno tricesimo septimo, a Christiano Daniae rege, duce Holsatiae,
evocatus est ad piam doctrinae religionis, rituum ecclesiasticorum, et
scholarum constitutionem: quo tempore ordinationem ecclesiasticam
libello Latino complexus est: quem optant multi ut pluribus esset
notus: ut qualem ecclesiarum et totius administrationis
ecclesiasticeformam Lutherus et collegae ipsius probarint, plures
cognoscerent. Tunc etiam Bugenhagius preces et ritus sacros adhibuit:
cum Christianus, praesente Alberto I. Botussiae duce, cum coniuge
Dorothea, Christiani sorore, Hafniae metropoli rex coronaretur, die
suo natali duodecimo Augusti. Eodem anno die decimo quarto post regis
coronationem, in locum soptem episcoporum regni Daniae, septem
Superintendentes, qui eipiscoporum deinceps officium obirent, et
totius ordinationis ecclesiasticae custodes et exsecutores essent, a
Bugenhagio praesente rege et regni Senatu, Hafniae in sumo templo
ordinati sunt, Praescripsit etiam tunc Academiae Hafniensi lectiones,
et ecclosiarum, in utroque Daniae atque Norvvegiae regno, ministros
constituit: quorum fuerunt viginti quatuor milia.
Anno quadragesimo secundo, pulso Henrico Brunsuicensi, elector
Saxoniae, et foederati principes, ecclesias et coenobia eius Ducatus,
per Bugenhagium, Anton. Corvinum, et Martin. Gorlicium, adiunctis
quibusdam ex nobilitate, inspici et emendari mense Octobri curatunt:
qua visitatione absoluta ordinatio ecclesiarum illius Ducatus est
conscripta. Sequenti anno, senatus Hildesiae Bugenhagium, cum Corvino,
et Henrico Winckelio, qui in ditione Henrici ducis Brunsuicensis
ecclesias inspiciebant, in urbe accersivit: a quibus ordinatio
ecclesiae Hildesiensis, conscripta: et in sex templis pastores et
ministri collocati: quorum inspectio Iodoco Isermanno, qui Gottingae
et Einbeccae antea ecclesias rexerat, commendata: Canonicorum autem
remplum clausum est.
Doctoris autem Theologi gradum virmodestus, hac occasione [Note: * An. 1533. d. 18 Iun. prone. Iusto Ionae.]
accepit. Cum iuxta Academiae
Wittembergicae consuetudinem testimonium istud petendum esset Casparo
Crucigero; et Hamburgensis Senatus eiusdem rei causa Wittembergam
misisset Ioannem Aepinum: voluit elector Saxoniae Ioann. Fridericus,
que sub id tempus cum coniuge aderat, ut Bugenhagius adiungeretur:
addiditque, se et disputationem et renuntiationem auditurum, ac sumptu
eos levaturum. Bugenhagius etsi aetatem excusaret: tamen quia
verecundius erat tali in re non diu refragari, obtemperaturum se
dixit. Venit postridie ad disputationem princeps cum praecipuis
consiliariis: et attente audit Lutheri, Crucigeri, Bugenhagii et
Aepini responsiones, de iustitia, de ecclesia, de discrimine
ministerii evangelici et potestatis Politicae. Fuitque ei pergrata
Bugenhagii oratio: qui dixit: armatam esse potestatem Politicam
auctoritate condendi leges, non pugnantes cum decalogo: et de
histraditum severissimum praeceptum: Necesse est obedire propter
conscientiam: sed pastoribus expresse prohiberi condere proprias
leges, cum dicatur: Nemo vos arguat in cibo, in potu: nec posse hanc
libertatem ullius ereaturae auctoritate tolli. Addita fuit et querela:
cito in ecclesiam irrepsisse superstitiones: quae finxerint, humana
exercitia esse eximios cultus: quae tunc quoque a senioribus taxatae
sint. Ita enim Athanasium reprehendisse superstitiones:
[Gap desc: Greek words] . Haec cum essent exposita: princeps ipse
gravissime dixit: se Deo gratias agere, quod haec discrimina perspicue
in ecclesiis illustrata exstent: et Dei praesentia in utroque gradu a
piis ugnoscatur ac celebretur. Et hactenus de cursu Bugenhagii
feliciore.
Secutae sunt postmodum multae confusiones et principum et Theologorum
bellis. In illis captvitas principum: Wittembergae obsidio: et caeteta
belli mala, ingentem dolorem optimo viro in senecta artulerunt: ut
Ieremiae prophertae clades et mors optimi regis Iosiae. Nec tamen ita
animum despondit: ut aut fugeret, aut aliquid mutaret: sed erexit se
adsidua precatione, et ea consolatione maesticiam lenivit: quod vidit,
tantos inter fluctus cymbam Christi mirabiliter servari. Nihil etiam
Mauritius, Elector surrogatus, quicquam in religione, quod alii
metuebant, alii sperabant, innovavit: sed Wittemberga Lipsiam evocatis
Melanchthoni, ipsi Bugenhagio, et Crucigero, ecclesiam ac scholam
commendavit: et liberaliter donatos dimisit.
Deinde, moto dissidio Flacico, fuit in dolore non tam sua, quam
ecclesiae causa. Ipse enim, ut notum, necin bello, nec postea, vel
doctrinae genus, vel ritus ecclesiae ullos mutavit: ac saepetum dixit:
Date DEO, quae Dei sunt; et Caesari, quae Caesaris. Utrumque
constanter praestitit: fuit alineissimus a seditiosis consiliis, et in
retinenda doctrinae veritate firmus. Itaque ut de Severo Imperatore
scriptum est: [Gap desc: Greek words] , hoc est, intentus erat in ea,
quae agenda; populi autem de se fabellas nihil curabat: ita et
Bugenhagius propter sycophantias sparsas necessarios officii labores
non omisit. Ecclesiae causa doluit accendi odia et discordias: quos
tamen dolores leiebat ipsi precatio et bona spes; ficut saepe dictum
Psalmi repetebat: Commenda Domino viam tuam, et spera ineum; Ipse
faciet.
Postremus etiam vitae eiusactus fuit Dei beneficio placidus. Cum ita
languefactae essent vires postremo anno: ut contionandi laborem
sustinere non posset: venit tamen quottidie in templum: et pia
precarione ecclesiam et se Deo commendavit: ivit etiam ad necessarias
deliberationes. Tandem mense Aprili sine magno cruciatu decumbens,
quottidie precationes reperivit. Saepe etiam suaviter cum amicis de spe
salutis aeternae, et de posteritate collocutus est. Vigor mentis
quidem adeo fuit integer: ut octiduo ante mortem Tilemannum Heshusium
Haidel berga redeuntem statim agnosceret: laetus ei reditum
gratularetur; ac sciscitaretur: num Haidelbergensem in Academiam
migraturus esset: faustaque omnia precaretur. Die vicesimo Aprilis,
anni quinquagesimi octavi, cum se quottidie Filio Dei Domino nostro
Iesu Christo ardenter commendasset; et saepe hoc dictum repetiisset:
Haec est vitaaeterna; ut agnoscant te solum verum Deum, et quem
misisti Iesum Christum, placide ex hac vita decessit, cum vixisset
annos septuaginta tres, exceptis duobus mensibus. Inter alios
encomiastas Melanchthon, amicum desideratissimum, hisce elegiacis, ad
imaginem eius appositis, est prosecutus:
Coniugis ut senio confecti corpus aquatum
Ipsa suis humeris Halcyo grata gerit:
Sic bene promeritum doctorem ecclesia curet:
Et levet aetatis pondera dura seni.
Sic tua canities, Doctor pomerane, fidesque
Sincera, est cunctis iam veneranda piis.
Qui procul externis sparsisti fidus inoris
Pura evangelii semina voce tua.
Ac ceu Baptistes agnum monstrare solebat,
Aeterno Christum de genitore satum:
Tu quoque iustifica docuisti agnoscere Christum;
Aeternique Patris sumere dona, fide.
Fictiliumque alias formas tua lingua deorum
Evertit, Papae quas voluere coli.
Et, velut in scopulis celsos locat Halcyo nidos
Haberni circum quos fremit unda maris:
Sic medio in pelago felix iam Dania nidos
Exstruxit Christo, te fabricante, pios.
te DEUS hos inter texit iuvitque labores:
Nunc vita functus vivis in arce poli.
Fuit doctor fidelis, iustus, beneficus erga omnes: in obiurgationibus
severus et intrepidus; acer in defensione verae doctrinae: ardens fide
et spe in precatione: castus et severus hostis turpitudinum: ac vere
Germaniae Evangelista. Quemadmodum enim olim Evangelistae dicebantur:
qui subinde ad diversas ecclesias mittebantur, aut vocabantur: ut
evangelium ibi docerent: ita et Bugenhagius frequenter, uti dictum,
evocatus fuit, ad informandas et constituemdas diversis in locis
ecclesias. Cumque, de Apostoli sententia, magnus quaestus sit Pietas,
cum animo sua sorte contento: egregium utriusque virtutis exemplum
ipse reliquit. Nam pietatem erga Deum luculente, ut ex praecedentibus
intelligi potuit, tum doctrina, tum vita ipsa expressit. In capite de
iustificatione hominis peccatoris coram Deo, usus frequenter
perhibetur eiusmodi similitudine: Sicut annulus, cuius palae gemma
pretiosa est inclusa, amatur et magni sit, non propter massam auri, ex
qua constat annulus; sed propter gemmam: ita homines fide
iustificantur, propter Filium Dei, quem fides, tamquam annulus gemmam,
comprehendit. Et vemadmodum Lutherus de suis scriptis saepe
affirmavit: nihil se eorum praecipue probare, praeter Catechesin, ac
de servo arbitrio librum: ita et Bugenhagius epitomen illam religionis
Christianae unice in deliciis habuit: secum circumgestavit: et
ministerii candidatis gravissime commendavit. Cumque Lutherus
[Gap desc: Greek word] usus, inque his Bugenhagio, translationem
Bibliorum e fontibus Hebraitis et Graecis in Germanicam linguam
absolvisset: Bugenhagius singulis annis eo die, quo absolutum opus
fuerat, amicos sollenni convivio excipere; et quasi natalem
translationis Bibliorum, solitus fuit celebrare. Festum id
Translationis Biblioruns vocarunt. Contentus denique suo loco et
conditione, in qua primum Wittembergae fuit constitutus, semper vixit:
cum ad amplissimos honores, potentiam, et opes tantum non
pertraheretur. In officio omni summa cum fide, mirabili adsiduitare,
et laborum tolerantia est versatus. In contionibus fuit modestus ac
placidus, tantaque cum devotione: ut quandoque quasi sui oblitus
aliquot horas peroraret. Extrema in senecta aliquot ante obitum annis,
tam animi, quam corporis viribus sensim defecit: adeo ut simulacrum
prioris viri, in rebus omnibus olim alacris, intuens Melanchthon, non
leviter fuerit perturbatus, acsaepe, ne sibi talis senectus
contingeret, deprecatus: id quod ex voto ipsius accidit. De
Bugenhagio [Note: * Seb. Eromschel conc. 2. de angelis.] refertur et hoc.
Aliquoties ei uxor fuerat conquesta: butyrum sibi e vase, in quo
liquatur, veneficio surripi. Itaque ipse in contemptum diaboli, in vas
illud alvum deiecit, additis hisce: egregium vero te angelum praestas,
qui amasiae tuae veneficae famularis! en tibi, hoc affer tuae
veneficae! Factum deinde, ut nihil fuerit ablatum.
Scriptis ecclesiae etiam prodesse studuit Bugenhagius, de quib. palmam
obtinet explicatio Psalmorum: quam Lutherus hisce commendavit [Note: * Tom. 2. epist. Luth p. 241.]
: Benedictus Deus et Pater Domni nostri Iesu
Christi, quinos hoc saeculo rursum benedixit omnibenedictione
spirituali caelestium rerum, et abundantia frumenti et vini elctorum
suorum nos satiat, missoque verbo suo liquefacit cristallum, pruinam
et nebulam, ante quorum frigus hactenus nemo potuit subsistere. Ex
corum numero est et hic Ioannes Pomeranus episcopus ecclesiae
Wittembergensis, voluntate Dei et Patris nostri, per cuius ministerium
tibi, carissime lector, donatur hoc Psalterium Spiritae Christi, qui
est clavis David, resignatum. Quod ut multis verbis ornem, non est
operae pretium, quod abunde satis tibi (scio) commendatum erit, non
meo testimonio, sed suo ipsius argumento, quo te coget (si legeris)
testificari, Spiritum esse, qui loquitur mysteria haec, a tot saeculis
abscondita. Nam ut conferri possie tam priscorum, quam recentiorum
commentariis, etsi odiosum est statuere, audeo tamen dicere, a nemine
8tuius exstent libri) esse Psalterium David explicatum, esseque hunc
Pomeranum primum in orbe qui Psalterii interpres dici mereatur Adeo
ceteri fere omnes tantum opinionem quisque suam eamque incertam in
hunc pulcherrimum librum congessit Hic vero iudicium Spiritus certum
te docebit [Note: * Forte et addend.] mirabilia.
Scripsit et annotationes in epistolas Pauli ad Galatas, Ephesios,
Philippenses, Colossenses, utramque ad Thessalonicenses, utramque ad
Timotheum, ad Titum, ad Phiemonem, ad Hebraec?? item confessionem
publicamde sacramento corporis et sanguinis Christi epistolam ad
fideles in Anglia: epistolam contra novum errorem corporis et
sanguinis Christi: annotationes in Samuelem et Ionam: historiam passi
Christi et glorificati, ex evangelistis conciliatam cum
annotationibus: in Deuteronomium annotationes, et si quae alia.
Et haec de Pomer ano ex oratione Petri Vincentii, quae exstat tom 3.
Declam. Melanchthonis: Chytraei Saxonia: Pantal. l. 3.
Prosopegraphiae: vita Melanchthonis a Camernario descripta.