Et facit illi ipsa ut liveat Italia:Sive is Plutarchus, sive is Laertius alter
In nostro mavult dicier orbe, meret.Aeterna dignus vita famaque: tot unus
Qui ramam et vitam reddidit ante-viris.
[editor: Handwritten note: Qui è Melchioris Adami Vitis omnem rei Bibliothecariae Germanicae notitiam metit, ut facit Ludovicus Iacobus, (Carmelita, qui scripsit Tractatus de optimis Bibliothecis, s.) è turri Achivos iudicat. Morhof. Polyhist. p. 192.]
QUEMADMODUM historia universalis, tam ecclesiastica quam politica, summam adfert utilitatem, cum voluptate et iucunditate
coniunctam eximia: ita et eius, quae ad singulas descendit personas, antiquitas est ultima, fructus egregii, ac delectatio singularis. Vetustatem eius sacrarum loquumtur literarum monumenta [Gap desc: Greek word] , Veteris inprimis Instrumenti. In eo enim libri historici, tum pentateuchus Mosis, tum aliorum; qui populi Israelitici res gestas sub sacerdotibus, iudicibus, regibus et principibus complectuntur, aliud fere nihil condunt, quam annales et vitarum descriptiones. Recitantur enim inibi Patriarcharum, Regum, Prophetarum, et aliorum sanctitate illustrium hominum natales, parentes, educatio, facinora, tam bona quam mala, tandemque obitus, et annidiesve emortuales. Ad Novum autem si abeamus; reperimus in historia Evangelica, et in actis, ut liber inscribitur, Apostolicis, mandatam literis vitam tum ipsius IESU CHRISTI, unici Salvatoris mundi, tum sanctorum Evangelistarum et Apostolorum. Ac rem sic habere, testantur tam veterum quam recentium auctorum labores: qui ex ipsis sacris Bibliis historias ac vitas divinorum hominum virorumque DEI, Graece Latineque contexuerunt. Horum in numero laudandus venit Dorotheus episcopus Tyri et martyr: qui Prophetarum maiorum et minorum, duodecim Apostolorum, et septuaginta discipulorum vitas synoptice est
complexus: hisce annumerandus est Isidorus episcopus Hispalensis: qui de vita et obitu sanctorum utriusque Testamenti scripsit: his accensendus Gennadius presbyter, Epiphanius, Philo, Prochorus, et alii complures, ut recentiores iam omittamus. Fuisse autem et gentilibus extra Ecclesiam curae historiam eiusmodi personalem: non est, cur verbosius demonstremus. Quis enim Plutarchum Chaeroneum, Traiano Imperatori summe aestimatum polyhistora, non audivit; eiusque [Gap desc: Greek words] h. e. monumentorum pulcherrimum opus, Vitas, ur vocat, parallelas, quibus praestantium virorum res gestas et opera comparavit? quis Diogenem Laertium vitarum Philosophorum clarorum scriptorem ignorat? quis Hesychii Milesii, Illustrii cognomenro de eodem argumempto librum? quis Eunapii Sardiani, quis Philostrati Lemnii? Quid dicam de Latinis tum historiae Augustae, ut appellamus, tum aliarum vitarum conditoribus? quorum lectio hodierna etiam tempestate et fructuosa et iucunda ducitur: idque non sine causa. Debetur enim hoc virtuti eorum: quorum, dum in terris vixerunt, prudentia res maximae fuerunt gubernatae et gestae: et quibus rem pub.ac posteritatem omnem sibi obstrinxerunt. Est autem honos hic virtutis
praemium ac fructus unicus: nec virtus ipsa quicquam, praeter laudis et gloriae mercedem, amplius desiderat. Hinc Alexander ille Magnus fortunatum praedicavit Achillem, in Sigaeo monumento eius adsistens, qui suae virturis praeconem Homerum invenisset: et Alexander Severus Imperator vel ideo impense amavit fovitque viros literatos: ut essent, qui, quae gessisset, in litoras mitterent. Hinc apud Spartanos ante pugnam rex Musis sacrificabat: ut res gestae ornatam historiam consequerentur: et ab illo ipso magno Alexandro Callisthenes philosophus in castra accitus fuit, ad acta eius memoriae prodenda. Excitantur praeterea commemoratione huiusmodi, et inflammantur animi hominum non degenerum, ad virtutis cultum: et ad nominis decus prensandum expetendumque. Vis enim exemplorum in utramque partem est maxima: et vita omnis magis exemplis, quam rationum momentis ducitur. Matthiam equidem Corvinum, fulmen illud Asiatici hostis, adolescentulum adhuc accepimus, auditis aliorum fortibus et praeclaris facinoribus, adeo accensum fuisse: ut exsultim tripudians, quasi de animi potestate exierit, manuum pedumque applausu virtutis stimulos testatus. Nihil hic dicimus, quod ex historiarum fingularium lectione multa peti possunt, quae faciunt ad formandum
iudicium: multa, quae ad vitam regendam et constituendam: multa, quaead confilia recte ineunda, aut aliis danda. Vidit hoc ille idem Severus Imperator: qui in comsilium solitus adhibere maxime eos: historiam qui nossent: vidit et Cyrus Xenophontius; qui iam morti vicinus liberos monuit, ex ante actis exemplis petendam esse saluberrimam atque optimam doctrinam: vidit idem hoc ille, qui [Gap desc: Greek words] principium prudentiae sapientiaeque historiam perhibuit. Et suavissimi sunt versus optimi poetae in panegyrico:
Intereae Musis animus dum mollior instat:
Et quae mox imitere legas: nec desinat unquam
Tecum Graia loqui, tecum Romana vetustas.
Antiquos evolveduces: adsuesce futurae
Militiae: Latium retro te confer in aevum.
His aliisque causis, Principes illustrissimi, Domini clementissimi, adductus et ego, cepi ab annis aliquot virorum in Germania nostra natorum: quosque tum erudita doctrina, tum egregia vel in Ecclesiam DEI, vel in Rem pub. Christianam merita commendarent, sparsim colligere, et in unum quasi corpus coagmentare. Debere mehoc existimavi communi patriae: virtuti variis speciminibus probatae: religioni orthodoxae, ipsorum operaad nos, DEI inprimis beneficio propagatae, et ad posteros etiam
propagandae. Nam Germano non immerito, opinor, turpe duxerim; nosse, animoque complecti; quid vel Italus aliquis, vel Gallus, vel alius transmarinus, in sua quisque patria, et suo vitae doctrinaeque genere praeftiterit: de popularibus vero, et in media Germania natis viris, praeclareque de Ecclesia vel Republ. meritis, parum admodum aut nihil scire, sae pe etiam ne nomen quidem, aut natum esse, inaudiisse. Quod quid est aliud; quam [Gap desc: Greek words] in domesticis suisque perpetuo puerum esse? quemadmodum Plato, et cum Platone Cicero, pueros vocant, historiae et ante nostram aetatem gestorum ignaros. Suggerent autem narrationes istae et descriptiones vitarum, praeter exempla illustria, religionis in Germania superiori saeculo reformatae historiam, eius [Gap desc: Greek word] , praedictiones, progressum, eventus et exitus synodorum, colloquiorum, ac consiliorum: adeo ut confirmare ausim: nullius fere Theologi vitam hoc in volumincapparere: in qua non et aliquid appareat singulare. Ostendent insuper aerumnas ecclesiae, et testimonia praesentiae divinae in liberationibus: et exhibebunt exempla multorum certaminum ac controversiarum in doctrina: comprobabuntque illud Apostoli: oportet hoereses inter vos esse: ut qui probati sunt, manifesti fiant inter vos. Sub V. V. autem
Celsitud. illustrissimi principes, Domini clementissimi, augusto nomine, Germanis has Theologorum nostratium vitas unum in volumen coniunctas, commendare ac consecrare volui et debui cum aliis, tum his potissimum de causis. Principio, placuit Domino DEO meo; ut primum huius caeli spiritum in Silesia vestra haurirem: peregrinationem atque exilium meum in agro Grotgoviensi ordirer: magistros et ammiparentes in VV. CC. illustri Gymnasio, quod etiamnum Bregae floret, invenirem: et fundamenta prima verorum bonorum iacerem. Patriae itaque carissimae, ac nutrici beneficentissimae, pagellis istis, cum luculentius non suppetat, [Gap desc: Greek word] qualia qualia redditum eo, cum votis ardentissimis ac quottidianis, ad Patrem Domini nostri Iefu Christi; floreat illa! floreant eius principes et coronae! floreant ecclesiae et scholae, quam felicissime, quam diutissime! Movit me secundo loco vestra, principes incliti. pietas, et sincerae religionis adserendae ac provehendae studium: quodut divinitus omnibus principibus regibusque est mandatum. ita VV. CC. a parentibus, ab avis, proavisque ingeneratum ac proprium. Qui ergo veritatis Evangelicae defensores ac vindices estis: eiusdem doctorum vitas, resque stylo et voce in Ecclesia militante gestas, non sine voluptate, spero, cognoscetis.
Nec dicam hic de cupiditate vestra legendi historias: communi VV.CC. cum summis principibus, regibus, et Imperatoribus: nec de amore ac prolixo affectu erga bonas literas et literarum propagatores; quem U.V. CC. egregie declarant, in gemino conservando Gymnasio, altero Bregae, Goldbergae altero; utroque non ab una annorum decade iam celebri ac late incolis accolisque frequentato. Hoc vere dicam: regia res est, illustrissimi principes, literas tueri: quibus exstinctis miserabili caligine cuncta confunderentur; hominesque a brutis mhil differremus. Ex Apollinis enim non Delphici, sed Germani, tripode gravissimum hoc prodiit, oraculum: in scholis non solum ecclesiae seminaria sunt: sedetiam ibipraeparantur ingenia adomnem reliquam vitae gubernationem: imo scholae sunt fontes humanitatis intota vita: quibus neglectis necesse est sequimagnas tenebras, confusiones religionum, et superstitiones: legum, literarum, atque artium interitum: oblivionem antiquitatis et historiarum: morum feritatem: denique infinitam barbariem. Haec Germaniae nostrae Phoenix. Postremo, ut extremum etiam aliquid mea habeat compellatio, in hacvitarum silvula occurrent nonnulli Theologi; qui in Silesia et in vestris eriam ditionibus nati, rem Christi aut in patria, aut extra eam egregie gesserunt; patriaeque sua virtute ornamento sunt sempiterno. Solet autem magnorum
et eruditorum virorum laus etiam ad principem redundare: sub quo eorum aliquis vel vixit, vel e cuius territorio originem duxit. Accipite ergo, principes clementissimi, et sereno vultu accipite hoc quicquid est chartacei, ad Vestra pulvinaria cum submissa animi devotione depositi: et istas Christi servorum, ecclesiaeque antistitum vitas, vestro pattocinio, sicubr opus, clementer complectimini: meique in patriam affectus qualecumque monumentum fuffragio maximo probate. Ita Deus aeternus Pater Domini nostri Iesu Christi, Vestras Celsitudines, et totam illustrissimam domum florentes aeternum conservet: et tempestates publicarum cladium, quae omni ex parre impendere suavissimae patriae videntur, clementer depellat: suamque ecclesiam, ipsum in omni aeternitate celebraturam, his in terris tueatur et potenter adserat! Data calend. Augusti, Anno cIc Icc XIX.
Vestrar. Celsitud. subiectissimus MELCHIOR ADAMUS.
EXSOLVO tandem promissa mea, Lector benevole; fidemque ante annum non unum datam libero: dum heic uno in volumine tibi exhibeo vitas Theologorum clarissimorum: qui in Germania nostra nati, ecclesiam Christi strenue propugnarunt, et voce scriptisque late propagarunt. Non ingrata erit, spero; bonis et piis mea haec opella, ex animo divinae gratiae dilaudandae, et patriae illustrandae, sincere cupido profecta. Colligendas putavi eiusmodi micas, et in usum ecclesiae patriaeque adservandas: quarum quaedam dispersae diversis in paginis librisve, imo et animis memoriaque latebant: quaedam excusae quidem et in publicum productae; sed nec tanto numero, ut in plures differri regiones possent; nec ea orationis stylive forma: quae historiam decet. Dedit itaque hoc communi patriae, praeclarorum, quod citra invidiam dixerim, ingeniorum matri: dedi excellenti virtuti, quam Deus vult agnosci, cum de ipso sit testimonium, et nulla magna virtus sit, ut sententiosus Seneca ait, sine Deo: quam nolle agnoscere, ingratitudo est, livor est et invidia: dedi denique piae, si qua futura est, posteritati: quae profecto et heic habebit non pauca ad patriae deeus, ad Dei gloriam, ad institutionem et correctionem
facientia. Sed antequam te dimitte, quaedam mihi monendus aut rogandus es, mi lector. Primum, ne praeteritos aut omissos non paucos queraris, haud indignos, qui hoc in theatro appareant. In eo mea, milector, culpanulla est: sed penuria fecit historiae: quam nancisci nullam uspiam potui. Malui itaque prorsus tacere de multis praestantibus viris: quam, ut ille de Carthagine, pauca dicere: et trita illa: Natus est: obiit; scribere. Suppleri tamen poterit hic defectus, volente Deo, et mutuas operas tradentibus bonis patriaeque amantibus: si huius Voluminis tomus secundus fuerit adornatus. Quod idem dictum volo. de reliquis vitis Ictorum et Politicorum, Medicorum, ac Philosophorum. Alterum est, quod publice testor: nihil heic meum esse, ne quidem esse velle; nisi collectione, ordine, ac styli elimatione nonnulla, in multis molesta: quippe cum omnia ex variis collecta et digestae fide sint Germana, uti testimonia ubique copiese adducta docent: nec nobis in animo unquam fuerit, cuiquam quicquam admetiri, nedum admentiri. Hoc etiam fortassis deprecandum; ne vitio vertatur; sicubi eadem saepius iisdem recensentur. Ita et narrationis series postulavit: et veritatis id erit argumentum. Praeterea si quid erratum, quod vehementer veremur, omissumve alicubi fuerit: ne rigidior sis censor, sed potius amicus submonitor, oramus. Primum enim aliorum e fide fere omnia narramus: deinde
arduum inprimis, aut dicam [Gap desc: Greek word] est, in eiusmodi singularibus nihil hallucinari: ut exempla et veterum et magnorum virorum probant, Denique et hoc fortassis in voculas nonnullorum inturret: vitia, ne dicam convitia in alios, naevasque non adponi. Ita est, mi lector: et ita ferunt mores nostri saeculi. Omnes [Gap desc: Greek word] de se suisque seribi facile patiuntur: erratae ac peccata attingere; esset Camarinam vel festucam movere: esset ozyma cantare: esset caelo terram miscere. Nec tamen his in vitis deerit, ubi id lege bistorica factum et nostra etiam vineta caesa invenies. Convicia autem nec dicere facereve, nec audire volismus. Id quod deprehendes, quisquis adhaec sine praeiudicio, ut oramus, accesseris. Hoc enim qui affert, omne iudicium sibi ipse aufert. Beneitaque vale: et hanc nostr am [Gap desc: Greek word] boni consule: quin et in supplendis iuva, quisquis es nostrorum consecraneus studiorum. Hebr. XIII. V. VII. [Gap desc: Greek section]
ERGO sacrae Veritatis vindices tristi a iugo
Liberas, ADAME, mortis? ergo praecones DEI
Erutos oblivionis e specu praeconiis
Cernimus tuis ovantes, cuncta per pomoeria
Huius illiusque mundi? mentis o venam bonae
Pectorisque liberalis! perge, perge istam viam!
Perge, perge! ac deinde porro de tenebris ac situ
Ad iubar solare transfer gratiosis plausibus
Asseclas Dicae ac Themistos, Aesculapiique asseclas,
Nobilesque Consi alumnos, ac Deicui frons duplex,
Alitesque Apollinares, oscinesque Pallados,
Quis [Orig: Queis] adhuc superbus est fons Pegasi, ac biverticis
Quos adhuc crebris susurris arbores montis sonant.
Pallor? an hoc est sibi omnem demercri hominum ordinem,
Tam locupletem, quamegenum, tam profanum, quam sacrum?
Fallor? an sic utriusque publicum Orbis fis bonum,
Esque dignus Lauro et Auro? dignus hercle, dignus es
Dono utroque, saeculum istud si foret mentis suae,
Praemiisque non gravaret immerentes, sed probos.
Nunc Gnathones, aut Leonis pelle Asellos obsiros
Liberalitate mactat, mactat et faventia.
Hicque rem ac famam meretur; famam at alter et rem habet.
Sic tamen, mi ADAME, dura! dura, Adam, sie tamen!
Necrelinque candidatus conscientiae bonum.
Promove virtutem, obipsam, Gratiasque ob Gratias,
Publicae in que faustitatis fructum et usum, eia, occupe
Temperatam sanitatem mentis at que corporis.
Ulla si futura post nos decta gens estaut pia;
Semperore, corde semper, haec et illa te feret:
Inque Honoris, inque Famae non pudendis arcibus
Stabis, in gemma atque in auro, Literatorum Hercules.
ADAME, nate Teutidos nostrae bono.
Adsertor ingens doctiorum nominum:
Quando e tenebr is vindicatos Patriae
Tradis legendos literaturae sacrae
Mystas, et orbis literati ceteros
Ex ordine omnes antesignanos viros:
Quos docta passim protulit Germania:
Cum Patria quid maius ominer tibi?
Tibi quod aetas ista praesens debeat;
Quod et futura, praeter unum hoc, utraque:
Ut prosequatur nominis laudes tui
Pietate eadem; eadem alacritudine:
Qua prosecutus ipse es horum nomina.
GObelinus Persona 1420. 1.
Ioannes Hilten vixit 1485. 3.
Andreas Proles sub annum 1508. 5.
Ioannes Geilerus 1510. d. 10. Martii 6.
Conradus Summerhard 1511. 12.
Nicolaus Russ sub ann. 1513. 13.
Simon Heinsius aliis Benckius 1522. 14.
Andreas Cnophius flor. 1523. 16.
Ioannes Staupicius 1527. d. 28. Decemb. 17.
Iacobus Wimphelingus 1528. d. 17. Nov. 21.
Huldericus Zuinglius 1531. d.11. Octob. 25.
Ioannes Oecolampadius 1531. d. 1. Decemb. 45.
Bertholdus Haller 1536. d.25. Martii. 60.
Ioannes Schwebel 1540. d. 19. Maii. 62.
Nicolaus Amsdorfius clar. 1541. 68.
Urbanus Regius 1541. d. 23. Maii. 70.
Andreas Carolostadius 1541. d.25. Decemb. 80.
Wolfg. Fabricius Capito 1541. sub finem anni 88.
Gerhard. Geldenhaurius Noviomagus 1542. d. 10. Ianuar. 92.
Leo Iudae 1542. d. 19. Iunii. 94.
Paulus Constantinus Phrygio 1543. d.1. Aug. 97.
Georgius Spalatinus 1545. d. 16. Ianuar. 99.
Martinus Lutherus 1546. d.18. Febr. 101.
Fridericus Myconius 1546. d. 7. April. 171.
Ioannes Hessus 1547. d.6. Ianuar. 183.
Caspar Bornerus 1547. d.3. Maii. 187.
Matthias Zellius 1548. d.9. Ianuar. 189.
Caspar Cruciger 1548. d. 16. Novemb. 192.
Vitus Theodorus 1549. d. 29. Martii 199.
Paulus Speratus vixit circa 1550. 200.
Ioannes Spangenberg 1550. d. 13. Iunii 202.
Paulus Fagius 1550. d. 13. Novembr. 204.
Martinus Bucerus 1551. d. 27. Februar. 211.
Oswaldus Myconius 1552. d. 15. Octobr. 223.
Andreas Osiander 1552. d. 17. Octob. 226.
Caspar Hedio 1552. d. 17. Octobr. 240.
Ioannes Aepinus 1553. d. 13. Maii 243.
Georgius princeps Anhalt. 1553. d. 17. Octob. 245.
Ambrosius Moibanus 1554. d. 16. Ianuar. 256.
Iustus Ionas 1554. d.9. Octobr. 258.
Conradus Pellicanus 1556. d. 5. April. 262.
Martinus Frechtus 1556. d. 14. Septemb. 300.
Ioannes Forsterus 1556. d. 8. Decemb. 302.
Henricus Stolo 1557. d. 28. Septemb. 306.
Ioannes Bugenhagen 1558. d. 20. April. 311.
Iustus Menius 1558. d.11. Augusti 319.
Erhardus Snepfius 1558. d. 1. Novemb. 320.
Nicolaus Gallus flor. 1558. 324.
Erasmus Sarcerius 1559. d. 28. Novembr. 325.
Philippus Melanchthon, 1560. d. 19. April. 327.
Conradus Lycosthenes 1561. d. 25. Martii 362.
Iacobus Beurlinus 1561. d. 28. Octobr. 364.
Wolfgangus Musculus 1563. d. 30. August. 367.
Andreas Gerhard. Hyperius 1564. d. 1. Febr. 389.
Thomas Grynaeus 1564. d. 2. August. 398.
Martinus Borrhaus 1564. d. 11. Octobr. 399.
Theodorus Bibliander 1564. d. 26. Novemb. 402.
Ioannes Mathesius 1565. d. 7. Octobr. 403.
Ioannes Draconites 1566. d. 18. April. 405.
Wigandus Orthius 1566. d. 28. April. 408.
Ioann. Isleb. Agricola 1566. d. 22. Septembr. 409.
Ioannes Funccius 1566. d. 28. Octobr. 411.
Ambrosius Blaurer 1567. d.... 413.
Ioann. Sebastian. Pfauser 1569. d.26. Iunii. 415.
Victorinus Strigelius 1569. d. 25. Iunii. 417.
Paulus Eberus 1569. d. 10. Decemb. 428.
Ioannes Brentius 1570. d. 11. Septembr. 436.
Ioachimus Morlinus 1571. mens. Ianuar. 455.
Cunmannus Flinsbach 1571. d. 11. Septemb. 458.
Ludovicus Rabus flor. 1572. 462.
Ioannes Pfeffinger 1573. d. 3. Ianuar. 463.
Abdias Praetorius 1573. d. 9. Ianuar. 464.
Benedictus Aretius 1574. d. 22. Aptil. 467.
Georgius Maior 1574. d 28. Novemb. 468.
Matthias Flacius Illyricus 1575. d. 11 Martii. 472.
Henricus Bullingerus 1575. d.17. Septembr. 476.
Iosias Simlerus 1576. d. 2. Iulii. 507.
Hartmannus Beyer 1577. d 11. August. 516.
Conrad. Wolfgang Placius flor 1577. 517.
Paulus Crellius 1579. d. 24. Maii. 518.
Nicolaus Rhodingus 1580. d.23. Septembr. 521.
Ioannes Marbachius 1581. d. 17. Martii 525.
Ioannes Gigas 1581. d. 12. Iulii 528.
Zacharias Ursinus 1583. d. 6. Martii 529.
Lucas Pollio 1583. d. 31. Iulii 542.
Abrahamus Bucholtzerus 1584. d.14. Iunii. 548.
Fridericus Widebramus 1585. d. 2. Maii. 562.
Simon Sulcer. 1585. d. 22 Iunii 568.
Ludovicus Lavaterus 1585. d. 15 Iulii 571.
Martinus Chemnicius 1586. d. 8. April. 572.
Primus Truberus 1586. d. 29. Iunii 574.
Theodoric. Snepfius 1586. d. 9 Novembr. 578.
Rodolphus Gualtherus 1586. d. 25. Novembr. 592.
Ioannes Holman 1586. d. 26. Decembr. 593.
Caspar Olevianus 1587. d. 15. Martii 596.
Ioannes Wigandus 1587. d. 21. Octob. 603.
Tilemannus Heshusius 1588. d. 25. Septemb. 621.
Ioannes Parsimonius 1588. d. 24. Decembr. 623.
Georgius Sohnius 1589. d. 23. April. 624.
David Voitus 1589. d. 26. Novemb. 633.
Iacobus Andreae 1590. d. 7. Ianuar. 636.
Matthaeus Vogelius 1591. d. 3. Decembr. 660.
Nicolaus Selneccerus 1592. d. 24. Maii. 663.
Christophorus Cornerus 1594. d. 17. April. 664.
Conradus Lautenbach. 1595. d. 18. April. 665.
Iacobus Heerbrand 1600. d. 22. Maii 668.
David Chytraeus 1600. d. 25. Iunii 681.
Ioann. Conrad. Ulmerus 1600. D: 7: August. 696.
Daniel Tossanus 1602. d. 10. Ianuar. 700.
Aegidius Hunnius 1603. d. 4. April. 723.
Cyriacus Spangenberg. 1604. d. 10. Februar. 731.
Zacharias Schilter 1604. d. 4. Iulii 733.
David Rungius 1604. d. 7. Iulii 735.
Salomon Gesner. 1605. d. 7. Febr. 740.
Wolfgang. Amlingus 1606. d. 18. Maii. 748.
Ioannes Kuchlinus 1606. d. 2. Iulii 756.
Georgius Mylius 1607. d. 28. Maii. 758.
Ioan. Guilielmus Stuckius 1607. d. 3. Septemb. 765.
Henricus Maius 1607. d. 28. Septembr. 775.
Pantaleon Candidus 1608. d.3. Februar. 778.
Lucas Backmeister 1608. d. 9. Iulii 783.
Polycarpus Lyser. 1610. d. 22. Febr. 797.
Ioannes Pappus 1610. d. 13. Iulii 803.
Amandus Polanus 1610. d. 18. Iulii 805.
Adrianus Pauli 1611. d. 30. Martii 808.
Stephanus Gerlach. 1612. d. 30. Ianuar. 813.
Quirinus Reuter. 1613. d. 22. Martii 819.
Otho a Grunrad 1613. d. 14. April. 827.
Bartholomaeus Pitiscus 1613. d. 27. Iulii 833.
Conradus Graserus 1613. d. 30. Decemb. 841.
Andreas Baudisius 1615. d. 3. Ianuar. 847.
Philippus Heilbrunner. 1616. d. 17. April. 852.
Urbanus Pierius 1616. d. 12. Maioi 856.
Andreas Osiander 1617. d. 21. April. 860.
Bartholomaeus Coppenius 1617. d. 23. Maii. 863.
Ioann. Iacobus Grynaeus 1617. d. 30. August. 868.
FINIS.
Bartholomaeus Pitiscus 833
Benedictus Aretius 467
Bertholdus Hallerus 60.
Ioannes Bugenhagen Pomeranus 311
Ioannes Draconites 405
Ioannes Forsterus 302
Ioannes Funccius 411
Ioannes Geilerus 6
Ioannes Gigas 528
Ioan. Iacob. Grynaeus 868
Ioannes Hessus 183
Ioannes Hilten 3
Ioannes Holmannus 593
Ioannes Islebius Agricola 409
Ioannes Kuchlinus 756
Ioannes Marbachius 525
Ioannes Mathesius 403
Ioannes Oecolampadius. 45
Ioannes Pappus 803
Ioannes Parsimonius 623
Ioannes Sebast. Pfauser. 415
Ioannes Pfeffinger. 463
Ioannes Schvvebel. 62
Ioannes Spangenberg. 202
Ioannes Staupicius 17
Ioann. Guilielm. Stuckius 765
Ioann. Conrad. Ulmerus 696
Ioannes Wigandus 603
Iosias Simler. 507
Iusius Ionas 258
Iustus Menius 319
Lucas Backmeister. 783
Lucas Pollio 542
Ludovicus Lavaterus 571
Ludevicus Rabus 462
Paulus Eberus 428
Paulus Fagius 204
Paulus Constantin. Phrygio 97
Paulus Speratus 200
Philippus Heilbrunner. 852
Philippus Melanchthon 327
Polycarpus Lyserus 797
Primus Truber. 574
Vitus Theodorus 199
Urbanus Pierius 856
Urbanus Regius 70
TEUTONIAE quando decus adserit inclitum ADAMUS:
Et facit illi ipsa ut liveat Italia:
Sive is Plutarchus, sive is Laertius alter
In nostro mavult dicier orbe, meret.
Aeterna dignus vita famaque: tot unus
Qui ramam et vitam reddidit ante-viris.
Iul. Guilielm. Zinegref.
TANTOS labores his ADAMUS in vitis
Fert colligendis: nemini ut sit mirum,
Impendat illis quin suam ipsius vitam.
GRatorque et doleo de tali hoc, crede, labore;
Dicende o numquam Vir sine honore mihi.
Grator; quod nobis perte tot docta virotum
Ingenia in vita cernere posse datur.
Sed doleo, quod te non saecla priora tulerumt:
Ah tot Lethaeis non tegerentur aquis!
Nec doleo; felix quin nostrum praedico saeclum:
Servarunt vitam cui pia fata tuam.
Tu Cleius columen, Germanae lumen et orae,
Prisci hominem praestas moris et ingenii.
Adseris et vitae cinefactos ante sepulcro:
Et prohibes dignos laude perire viros.
Non equidem Ausoniae similes contemno labores,
Laudem rellinquens unicuique suam:
Hoc saltem, Italia nil indignante, fatebor:
SI QUAE ITALO DESUNT; HIC ALEMANNUS HABET.
CUM Pontificii hodie in eas, quae a Papatu gravissimis de causis secesserunt, ecclesias hoc ariete identidem insultent: ubinam ecclesia vera fuerit ante saecula duo autplura? visum est quo rundam salrem Germanorum, praeteritis Italis, Hispanis Gallis, Anglis, Boemis, et aliis, ad nostrum in stitutum nunc quidem non facientibus, vitas circumscripte praemittere: qui ante saeculum decimum quintum, quo, Antichristo plene retecto, Evangelii lux clare effulfit, veritatem quasi in crepusculo viderunt: et quorum alii alia Papatus dogmata ac superstitionum commenta improbarunt; aut [Gap desc: Greek word] futuram diserte praedixerunt. Nam vel hinc apparebit; veram Christi ecclesiam semper fuisse etiam in Papatu, inter diras meretricis Babylonicae tempestates: perinde ut in Veteri Testamento fuit verus Israel in mediis Baaliticis cultibus inter tyrannicas idoloat ricorum regum persecutiones. Omissis igitur et extraneis Christi testibus, et ris etiam Germanis, qui supra saeculum decimum quartum, testimonium veritati perhibuerunt, atque [Note: * In Martyrologiis.] alibi laudantur; a Gobelino hoc Persona lubet exordiri: qui quid in Papatu reprehenderit, ipsa narrationis series indicabit.
Natus hic est in antiqua Saxonia, quae numc Westphalia, anno Christi millesimo, trecentesimo, quinquagesimo octavo. Saeculum, quod eum excepit, plane fuit barbarum: comprimis in Germania et Gallia de literis politioribus tunc alrum silentium: Italia sola ad puritatem Latini sermonis, quasi postliminio adspirare visa Floruerumt enim tum temporis Franciscus Petrarcha, et Ioannes Boccatius poetae: qui una cum aliis literarum et linguarum studia, septingentis fere annis tetra barbarie oppressa, ab interitu vindicarunt:
quibus deinde alii aliique successerunt. Atquetia artium et linguarum paulatim in lucem usumque revocata etiam apud nos exercitia, praeludia atque instrumenta fuerunt Evangelicae reformationis.
Italiam Gobelinus pene lustravit universam: et in curia Romana diu haesit, tam ipsis Pontificibus, quam aulc proceribus familiaris: quae res ipsi ad beneficia ecclesiastica aditum parefecit. Sacerdos initiatus anno millestmo, trecentesimo, octogesimo sexto, triennio post rector capellae S. Trinitatis in ecclesia Paderbornensi constituitur; cum annum aetatis ageret trigesimum primum. Praefuit deinde Paderbornae templo forensi ecclesiastes: cumque sub annum millesimum, quadringentesimum quintum, consules eius loci statutum quoddam condidissent: quod et Pontificum decretis, et Imperatorum sanctionibus adversari videbatur: pro contione id reprehendere, et ut antiquaretur, monere non destitit. Invidia ergo laborans et odio, loco cessit; episcopi factus vicarius seu officialis Quo in munere itidem odia maleferiatorum, et inprimis monachorum familiae Benedictinae, qui reformari nolebant, in currit, nec citra vitae periculum. Cum enim aperte nocere homini non possent cucullati: ad artes flagitiosis usitats decurrerunt: et veneno cibis insperso e medio eum tollere conati sunt.
Re autem derecta abiit Bibveldiam, comitatus Ravensburgici metropolim: ubi decavatu potitus est. Sed negociroum illorum pertaesum arctior religio incessit. Itaque studiis literarum et precibus vacaturus, cucullum indit: et sexagenario maior e vita excessit.
Otium ignavum toto vitae tempore detestatus est: ac Philosophiae in iuventute; Theologiae et iuri Pontificio in virili aetate operam dedit. Augustinum prae reliquis legit attente, cuius et verba et sententias subinde usurpat in scriptis Isidorus non minus ei familiaris fuit: ex quo integras etiam pagellas exscripsit. In carmineinfelix fuit, prout omnes fere illius aevi. Res quas descripsit, summa fide et dilignetia descripsit: sed Pontifici addictior, sive favore, sive furore ipsius. Legendam de undecim milibus virginum, et de sancta Catharina, in dubium vocare ausus fuit: et rationes [Note: * Aetate 6. Cosmodromii. cap. 15.] adfert non elumbes. Totum autem huiusmodi narratiuncularum genus quale sit, aut quid in Papatu olim fuerit: notius est, quam ut verbose hic debear exponi. Vidit ergo et hic in tenebris aliquid: quemadmodum semper fuerunt etiam in Germania; qui [Gap desc: Greek word] Papatus et agnoverunt et taxarunt. Multi primatum Pontificis, cleri fastum, avaritiam ac libidines detestati sunt: multi idolum Missae oppugnarunt: multi et recte et pie, de gratuita hominis peccatoris coruam Deo iustificatione, de invocatione, de sacramentis, et aliis religionis Christianae capitibus docuerunt: multi
reformationem unice in votis habuerunt: ut ex historiis sequentibus patebit. Et hic non possumus non addere, quod paulo ante Gchelini termpora accidit. Exhibehatur Isenaci coram Friderico Marchione ludus dequinque Virginibus prudentibus et totidem fatuis. Prudentes erant S. Maria, S. Catharina, S. Barbara, S. Dorothia, S. Margaretha. Ad has veniunt fatuae, ut aliquid olei impertiant perentes, hoc est, quemadmodum actor interpretabatur, ut pro se ad Deum intercedant; quo et ipsie ad nuptias, hie regnum caelorum admittantur. Quid fit? prudentes praecise negant, quicquam se communicituras Hic vero triste oriebatur spectaculum: pulsabant, slebant, precibus instabant fatuae: sed ne hilum quidem proficiebant: abire iubebantur, et oleum emere. Quo viso auditoque princeps ille ita fertur consternatus: ut in morbum inciderit gravem et periculosum, Quid est, inquit fides nostra Christiana, si neque Maria, neque alia sancta exorari potest: ut deprecetur pro nobis? qursum tot merira et bona opera: ut sanctorum apua Deum interessionem nobis conciliemus, et gratiam impetremus? Ex hac tristita nata est a poplexia: qua post quatriduum exstinctus est, et sepultus Isenaci. Hinc facile apparet, quid sibi voluerit, qui hoc Drana exhibuit: quamque fuerint inanes cisternae illae, quas sibi fodrunt, relicta vena aquae vivae. Henricus Meibomius in cosmodromo Gobelini anno 1599 edito: matth. Dresserus Isagog. histor. parte quinta. [editor: handwritten notite]
THURINGUM hunc fuisse, opinio nostra fert: in Thuringia certe siculo decimo quarto vixit: et primo quidem Erphurdiae, ubi Aeademia et vetus, et olim fiorens, Post invidia nescio quorum pressus, inde secessit: ut de se ipse fatetur in opuseu Io quodam: Ero, inquit, olim iuvenis almae matris Universitatis Erphurdensis aumnus, ardens philosophus: nunc senex exuli solitudini deditus, ib anno Christi millesimo, quadringentesimo, septuagesimo septino, in hunc annum millesimum quadringentesimum, octogesimura quintum, eiusdem Domini Iesu Christi voluntate: qui et me irstigavit ex suo libro cognoscere veritatem, contra vacuos errores de futuro tempore nunc volantes. Quam me solum scire amor DEI et proximi non sinit: sed et aliis piis et benivolis impertiri admonet. Quod cum facio, reviviscit contra me pravorum iniquitas: de qua olim gloriosus Hieronymus sententialiter ait in prologo 2. in Iob sic: Si insudarem his, quae corpori meo sunt necessaria, non reprehenderer. Nunc autem quod saluti omnium praevideo divina decreta: error mihi infigitur. Sic ecce his annis error defuturis sic amatur in Europa signanter: quod veritas divinae scripturae prorsus suppeditetur: sicut et veritas depraesentibus et
praeteritis. Sed contra hanc iniquitatem animat me idem caelicus doctor in prologo in Esdram, sic scribens suis ditectis benivolis: Numquam meum, iuvarite Christo, silebit cloquium: legant, qui volunt: qui nolunt, abiciant. Magis vestra chiritare prosocaebor ad studium: quam malorum detractione et odro deterrebor. Sic et ego, quae divina litera vera intelligo: quae oculis iam adstare video: benivolis ostendo: et utinam pauci, vel duo tantumex meo studio sibi providerent salutem: omnem alversitatem feliciter tolerassem. Haec ibi. Egit itaque Isenaci cum Franciscanis, quo rum familiae nomen dederat: ibique a sodalnio suo in carcerent coniectus propterea fuit: quod eno: mes qusdam abusus reprehendisset. In illo carcere cum vel ob retarem, vel loci squalorem ac fetorem, in morbum incidistet: accei situm ad se Guardianum multis rogavit: ut vel e carcere dimirteretur, vel molestis aliquantum levaretur. Sed cum Guardianus duruer obiurgare hominem, propter doctrinae genus, quod videbitur officere culinae, cepislet: tum ipse, omissa iam mentione valctudinis, ingemiscens; Ego, inquit, istas iniurias aequo animoproper Christum tolero: cum quidem nihilscripserim aut docuerim: quod labefactare statum Monachatus possit: sed tantum notos quosdan abusus reprehenderim. Verum alius quidam veniet, amo Domini [Note: * Melanchthon resert vidisse se ipsius Hilteni manu scriptum hoc l. 2. Epist. pag. 81.] M. D. XVI. qui destruet vos, nec poteritis ei resisle e, aut carcere vinculisve coercere, Et hanc ipsam sententiam di inclinatione regni monachorum, et hunc annorum numerum postea repererunt amicieius perscriptum ab ipso in commemariis inter annotationes, quas teliquit in certos locos Danielis Scripsit enim inter alia commentarios in Apocalypsin et textum Darielis: quantum concordat cum Apocalypsi, vel eam supplet
In iis de vicariatu Papae ita scribit: Plures gloriantur Romanum Papam esse monarcham: quia Iesus omnia dedii Petro et eius successoribus. Fateor, verum quamdiu sunt eius vicorii. Sed legantur revelationes S. Brigittae: et videbitur querela Christi de perversione illius vicariatus. Quapropter Deus dedit gladium Mahometo: quo monarchiam illam a vicario ad eius Dominum Iesum Christum compellit, vicarium et omnes Christimos reformando. Qui plene reformati exurgent: et delebunt sectam Mahometi. Quo facto, ultimus Impeator Romanus resignabit cumeffectu Iesu Christo coronam regalem; et omne ius Imperiale; non recepturus, ut Constantinus. Et alibi de Roma: Roma et eius potestas cassabitur: inde ostendetur Antichristus.
De Imperio Romano: Hodie anno Christi 1485. illi digiti (monarchiae ultimae) valde minorati sunt. Et est proprium Romanae potestatis, ut sit ferreum (quid) et licet digiti minorentur adparvitatem acus: tamen manent ferrei.
De scripturae intellectu hanc praeseribit regulam: Ad recte intelligendum
ea, quae expressa sunt in Biblia, duo principaliter necessario requruntur, quae sunt haec: [Note: * Primum dicit esse Hieronymi, alterum Augustini.] Non fiat vis scripturae: et Fiat collatio scroturae. Ex duobus contrariis omnis haeresis exorta est.
Multus fuit in exquirendo fine mundi, inde alicubi: Ego huius mundi hostis, quaero a te huius mundi amico, et Dei inimico, etsi cappatus sis: an hic mundus sit findibilis? si aliqua ratio in te viget: et dicis, quodsic. Adsignat ultimum mundo annum millesimum, sexcentesimum, quinquagesimum primum a Christo nato De mutatione denique monasteriorum fertur haec praedixisse:
Coenobium Vinariense, fiet armamentarium
Coenobium Magdeburgense, fiet schola,
Coenobium Wittembergense fiet granarium.
Atque de Hiltenio tantum, ex apologia confessionis Augustanae, titulo de votis monasticis: et commentariis M. S. ipsius Hiltenii, e bibliotheca D. Abrahami Scultetis.
LIpsiae in Misuia Andreas proles natus, cum aetas pateretur, in Augustinianorum ordinem fuit adscriptus. Ibi, qua erat diligentia et pietatis zelo, noctes diesque sacris literis, et evolvendis Patrum monumentis, incubuit Itaque cum praeclaram, pro illuius saeculi ratione, doctrinae eruditae copiam sibi comparasset: Lipsiae Augustinianorum Prinor est electus.
Ibi cum sacros publice libros explicaret: inter praelegendum saepe dixit: gratia sumus, quicquid sumus: et gratia habemus, qu icquid habemus: et, res Christiana opus habet magna et forti reformatione; quam quidem iam prope instare video.
Quaerentibus fratribus, quare ipse non inciperet reformatio nem; atque erroribus se opponeret? suam corporis infirmitatem excusavit. Verum brevi venturum, qui negotium reformationis inchoaturus et fortiter peracturus sit Videtis, inquit, fratres, me esse aetate grandaevum, corpore et viribus debilem: et agnosco, me non esse praeditum tanta doctina, industria, et eloquentia, quantam haec res postulat. Sed excitabit Dominus heroem, aetate, viribus, industria. doctrina, ingenio et eloquentia praestantem: qui reformationem ineipiet, errorbusque se opponet. Ei Deus animum addet: ut magnatibus contradicere ausit: et ipsius ministerium salutare DEI beneficio comperietis. Regnum Papae magnam minitatur ruinam: quia nimis alte et nimis cito crevit.
Etsi autem eiusinodi identidem admonitiones inculcaret: tamen totius ordinis etiam provincialis, ob pietatem et doctrinam
electus est. Paulo ante mortem ad Synodum vocatusfuit; quae primo Pisis indicta, post Mediolani acta, et demum, amo millesimo quingentesimo, decimo, in Laterano absoluta fuit. Ili cum ageretur de indicendo novo festo; solus iste Proles conradixit, et usque in finem contradicturum se affirmavit: quod opulus Christianus sanguine Christi liberatus, alioqui nimium triditionibus esset oneratus. Tentavit quidem Papa una cum patibus concilii, Prolem a sua sententia deducere; sed frustra A Papa ideo excommunicatus contempta excommunicatione ad suos confugit. Ea in fuga, ut ipse postea narrare solitus, arcum et sagittas emerat: ut se ab iniuria defenderet; sed post aliquot dies rogitans causam non suam, sed Dei esse, quae nec opprimi totius mundi armis, nec defendi possit, multo minus a decrepito et debili sene: arcum cum pharetra ex curru in itinere abiecit et se Domino commendavit. Assirmavit quoque se eo in itinere saepe in maximis fuisse periculis; quod ei Papa insidiatores subornarat: a quibus, nisi fuisset divinitus protectus, nequaquam evadere potuisset.
Domum reversus, narravit fratribus omnia ordine, quae acta erant: qui pietate et gravitate viri moti, coeperunt primum contemnere excommunicationem. Ac fuit ipse anno toto in excommunicatione, quo tempore etiam gravius errores Papae reprehendit. Tandem [Note: * Qui obiit 1513. d. 3. Aug. 49. aetat.] Ernestus Magdeburgensis Archiepiscopus, Saxoniae dux (qui tum, quod in suo episcopatu ageret Proles, tum quod Lipsiae erat natus, de eo homine et causa erat sollicitus) intercessit: et ut absolveretur effecit; sed ea conditione, ut ipsemet, salvo, ut vocant, conducut accepto, Papam accederet. Profectus eo cum non procul Roma abesset, praemonitus a Cardinale qudam, sui ordinis Monacho, qui ei obviam missus fuit, imminere sibi Romae a Papa certum exitium; denuo in Germaniam redire coepit. Verum in reditu ob extremum senium, parum iactationis patiens, in morbum incidir, ac vix usque Ciclembachium perlatus obiit, et in Augustinianorum monasterio sepultus fuit. Hunc ipsum Prolem, iam decrepitum vidit et audivit Martinus Lutherus, admodum tamen iuvenis, Magdeburgi. [Note: * Venit n. Magdeburgum anno 1497. aet. 14.] De scriptis huius nihil bibliothecae laudant, praeter sermones quosdam. Catalogus testium veritatis lib. 19. Matth. Dresserus in millenario sexto, alii.
ORtus est IOANNES GEILERUS in urbe Schaffusia, antequam ab Austriae ducatu descivit, anno gratiae millesimo, quadringentesimo, quadragesimo quinto, decima sexta Martii
die, patre Ioanne Geilero, matre autem Anna Zubera.
Pater, cim scribae eius oppidi fuisset a manu, ducta uxore, anno post aoud Amorsvillanos Notarii officium est consecutus. Eo itaque cim fortunis suis, quae iam, recens nato filiolo, auctiores factae erant, commigravit: ubi triennio post in praesentissimum vitaincidit periculum. Cum enium ursum, vineta passim depopulartem, persecuturis se adiunxisset: ab immani illa bestia, cui venbulum incertoictu intentarat, ita in crure altero mordicus appehensus est ac misere lancinatus: ut iam de vita eius actum crederent, conclamatoque fimilis iaceret. A quibus enim opem exspectabat: ab iis penitus est neglectus, fuga saluti suae consule tibus. Sic nocuit interdum forti pectore imminenti se obiecisse discimini. Vulnus eo congressu acceptum non longe post sacro ige correptum virum confecit.
Amisso litur patre cum iam trimatum implesset: a proavo suo cive Caearemontano receptus est educandus. Cuius beneficio ac cura post prima literarum tyrocinia ad Friburgense gymnasium misssliberalibus disciplinis vacavit: magisteriique laurea, promerentilis hoc studiorum progressibus, est ornatus
Exinde mx sacris initiari voluir Et cum Sacerdotem nil magis deceat, quaisacrarum peritia literarum: ne mysteriorum inscius a plebeio nill differret: Basileam venit Theologiae operam daturus. Ubrum fere quinquennium studiis sacris impendisset; doctorale [Gap desc: Greek word] adeprus.
Cum erg Theologiae consultissimus haberetur, et esset; Friburgum estccitus: ubi viri probitas antea omnibus erat cognita: atque Chriianarum literarum publicus interpres constitutus Nec illic ano longius mansit. Nam Herpibolim quorundam ci vium perusione ductus, qubus in thermis Marchionianis e sacro pulpi declamans impendio placuerat, futurus contionator abivit. I in urbe quam gratus cunctis exstiterit; id indicat: quod duntos aureos, donec sacerdorio opulentiori dotaretur, ex condione singulis quibusque annis erat recepturus.
Sed dn Basileam advehendorum, quos illic reliquerat, librorum caa perit: a [Note: * De quo in Volumine Philosoph. Germanorum.] Petro Schotto Argontoratensi Senatore, viro tam grasquam prudenti, rogatus est enixe admodum; ut si uspiam Dninici verbi enarrandi provinciam subire vellet: Argentorati idgeret: se daturum operam, ne digna laborum mercede careret. Id haec hortari hominem, ut suggestum conscenderet, populoe sui periculum faceret: praeterea asseverare: cum patriae secundn parentes omnia debeamus: eo illud maxime faciundum erloco, qui Alsatiae sit caput.
Id aem temporis ex Argentoraten sibus primatibus nonnulli, felibus Petri Schotti auspiciis, contionatorem decreverant constiere: qui solus huic officio praeesset: ne religionsorum fratrum,
qui alternis in aede maiori declamitabant; varietate populus confunderetur potius, quam profectum capesseret. At sacerdotium, quo provideri posset, aliud non occurrebat quam quod facerdoris est Episcopalis ministri: quem vulgus caeellanum Episcopi vocitat. Schottus itaque Roberto antistiti durisimo exactori triginta aureos pro eo sacerdotio, sub condictiore perpetuae deinceps ad id officium proprietatis, de suo quotanns exsolvit: unde fertur quingentos in eam rem aureos impendise. Verum Herbipolenses longam doctoris absentiam aegre ferntes: malique aliquid amantissimo viro accidisse suspicantes: uncium miserunt Argentorarum: qui haud vano consilio tamdiuretentus est; donec alter post hunc morae causam remque omner investigaturus advenisset Sed interim parato Sacerdotio, lecta domo, necessariisque id genus aliis dispositis: contionator isensu Canonicorum accedente constituitur: remissique sunt Firbipolim tabellarii cum literis, non sine iusto neglecti tempori salario.
Ibi omni vita talem se gessit: ut non minus exemplo, quam doctrina esset venerabilis: populum sibi creditum anis triginta tribus fideliter continenterque docuit: nemini unqum adulatus. Quin primores ecclesiasticos, qui dignitatibus magnque plurium Sacerdotiorum cenlibus pollebant, sed his abutebatur, aut meretriculas foventes, aut ventrem pro Deo statuente: graviter insectbatur. Tempus autem omne, cuius sumrus Theophrasto auctore, pretio si ssimus est, apte et avare distribuit. At enim contemplabatur, aut legebat, aut quiescebat. Otium ut nocentissimam animi pestem, usque adeo vitabat: ut somno excitatus e lecto quoque statim exsiliret. Peragebat sacra inde virginum vestalium: quas paenitentes vocant. Has ne luxu et deliciis diffluerent: quibus nec pudicitia tuta satis videretur: in arctiori vivendi regula continuit. Non tamen deerant, qui aut amissione lucri: aut daemoniaco forsan oestro perciti sanctam observationis institutionem praepedire moliti sunt: sed horum conatus, favente Deo, sua prudentia facile superavit. His etiam virginibus Humbertum de virtutibus explicavit quos sermones multo labore eiusdem monasterii sacerdos maxima collegit: viventique adhuc auctori recognoscendos tradidit. Prodierunt illi chureriano praelo excusi.
Antequam morbo eo corriperetur, qui ipsi fatalis fuit: ab Augustana quadam puella, quae nullo tum alimento vescebatur: per literas de imminente sibi morte: certior factus: qua monitione nihil consternatus, dissolvi cupiit, et esse cum Christo. Augescente tandem ob tumorem aegritudine, membraque vitalia sensim enecante, naturae concessit decimo Martii die, paulo post meridiem, anno salutis millesimo, quingentesimo, decimo. Corpus eius sequenti
luce celebri pompa elatum est, atque iuxta suggestum terrae mandatum. Exsequias eius sacerdotes quam plurimi, ut tunc superstitio erat, celebrarunt: multorum civium atque etiam senatus totius praesentia honoraras. Epitaphium in memoriam viri bene meriti composuit Beatus Rhenanus, ut ipse refert, eiusmodi: quod quamvis saxo incisum non fuerit, chartae mandare visum est.
DEO TRINO ET UNI. BENE VALEAS, QUISQUIS ES. IOANNI GEILERO CAESAREMONTANO, THEOLOGIAE CONSULTISSIMO: QUI PERICLE ELOQUENTIOR: SOCRATE CONTINENTIOR: NUMAQUE RELIGIOSIOR: VITAE SANCTIMONIA ET SACRIS CONTIONIBUS ARGENTORAT. OPPULUM ANN. XXXIII. NON SINE MAGNO PROFECTU ERUDIVIT: NEMINI UNOUAM ASSENTATUS: PAUPERES PATRIO AFFECTU FOVIT: BONOS AC DOCTOS MERO STUDIO DILEXIT: AR GENTORAT. INCLYTA RES PUB. AETERNO DECORI ET MONIMENTO POSUIT. VIXIT ANN. LXIV. MEN. XI. D. XXIV. OBIIT TOTIUS ALSATIAE LACRYMIS DEFLETUS: SUB MAXIMILIANO AUG A QUO OB VITAE INTEGRITATEM PLURIMUM AMATUS EST: ANNO GRATIAE M. D. X. SEXT. ID. MARTIAS. PROH QUAM RECTI EXEMPLI HOMO ERAT! SED ORTA CADUNT.
Iacobus autem Wimphelingus amicum vererem huiusmodi epigrammate est prosecutus:
Argentina Deo grates age, plaude, triumpha:
Quod talem morum visa es habere patrem.
Ter denos supra antistes qui maximus annos
Te docuit, simul et scripta probata dedit:
Ad declamandum non impulit hunc sitis auri,
Non favor, aut luxus, aucupiumve novum:
Sed divinus honos, animarum zelus et ingens:
Quas docuit rectam carpere ad astra viam.
Statura fuit procera: capillo crispo: facie macilenta: ac corpore gracili: sed salubri, et, renum dolore excepto, nulli aegritudinibus obnoxio. Bis in die comedbat: vini paulo appetentior: magna tamen est semper abstinentia usus: ut vel qudragesimae tempus quottidiano ieiunio transigeret.
Quoties declamaturus erat; dicenda prius ad verbum domi scribebat: scilicert stylo extemperario, et ob id incultiori: qualem Theologs aetate superiori fere omnes servasse videmus. Bibliothecam habuit omnis generis librorum refertissimam: quam ad successores transire pientissime volut. Ibi neque poetis, neque historicis sua loculamenta deerant: maior tamen eorum numerus erat, qui rem Theologicam suis scriptis illustrarunt. Pauperes atque egenos maxima semper liberalitate fovit. Hinc proiectiriis infantulis quottidie fere aliquid dabat. Vidisses innuineram illi, quacumque transiret, circumfusam multitudinem: quae supplici voce patroni opem imploraret. Neminem unquam sine munere passus est abire. Quicquid enim ex Sacerdotii censu ultra vitae neceslaria supererat, id omne in usus pauperum erogabat. Hospitalitatem quoque in peregre advectos simili studio exercuit. Eruditos ac probitate conspicuos vehementer dilexit: et inter hos unice quidem Iacobum Wimphelingum, Beati Rhenani municipem: quo urbem Selestatinam doctiorem tulisse vix credimus: etsi Hugone, qui in sententias luculenta commentaria edidit: ac Iohanne altero, qui in Ethicen Aristotelicam non spernenda annotamenta conscripsit, insignis exsistat. Huncin oculis tulit: cum hoc de sublimibus rebus dissertare consuevit. Thomam Wolphium iuniorem, cuius morte literae quoque Argentorati sunt intermortuae, muneribus est saepiuscule prosequutus; Sebastianum Brandum iureconsultum, Basileae degemptem, Argentoratum promovit. Cartusios, atque eos coenobitas, qui de familia sunt divi Iohannis Hierosolymitani religionis observantissimi, frequenter visitavit.
Ob summam vero eruditionem cum virae sanctimonia copulatam ab Imperatore Caesare Maximiliano I. benevolentia haud vulgari dilectus est. Hunc interdum ad se accersere: accersitum non tam comiter, quam familiariter compellare solitus erat. Huius etiam in magnis rebus consilium non parvi aestimabat: ei praecepta quaedam collegit: ad quae serex componere debeat: ut suis utilitatem: sibi vero gloriam pariat. Subinde dictitabat, bonae conscientiae esse Maximilianum Aug iustitiae ac pacis literarumque amantissimum. Et revera principes omnes longo post se intervallo Maximilianus reliquit.
Refertur de Geilero et hoc: quod, pro temporum illorum superstitione, adolescentulos quatuor, qui vexilla gestantes sacramentum Eucharistiae comitarentur, ex collectitia pecunia, cui bonam partem adiecerat, primus resituit: cum tamen ab auctore Christo in hunc finem institutum non sit. Vanittatem vitae humanae agnovisse eum serio hinc patet: quodin calendario antiquo, in quo varia diligenter annotarat, ad diem nativitatis suae adscripsit: dies calamitatis. Vere enim natalis cuiusvis est
initium omnis miferiae. Et militia est vita hominis super terram: et sicut dies mercenarii dies eius.
Scripta in usnm posteritatis elucubravitista: orationes varias ad clerum: sermones et tractatus varios: naviculam fatuorum et paenitentium: fragmenta passionis: sermones in orationem Dominicam: scripsit et de communicandis his, qui ult imo supplicio afficiuntur: de amovendis concubinis, etiamsi uterque continere decreverit: de hoc, quod pueri non sunt instigandi ad religiones, in quibus regula non servatur: contra statutum: quo testamentum cives facere prohibentur: de deccm praeceptis: de septem peccatis mortalibus: epistolas etiam complures. magnis item lumtibus et labore diutnrno collegit opera Ioannis Gersonis: quorum multa ex Gallia tandem ad Germanos perduxit, ea in tres partes divisa, et tabula illustrata, typographiae destinavit.
Istis in scriptis suis passim invehitur in corruptissimum praelatorum statum; accusat eos inscitiae et ruditatis: et quod sint causa omnis mali in populo. Dicit pravos fuccessisse prioribus, qui suerint boni ac veluti sepes Ecclesiae Ipsorum culpa disiipari et prodi Ecclesiam. Monachos nigros solitus est appellare diabolos: albos matrem diaboli: mixtos, pullos eius. Itaque parum illos aequos habuit: ut qui Romanam Ecclesiam non segniter arguit. Pro contione fertur quaestionem proponere solitus: qui sunt illi homines, qui rasi incedunt, sicut moriones; tecta facie, sicut infames; fune vincti, sicut fures? cui subiecit ipse: esse Monachos Franciscanos. Nec solum questus est dc religione corrupta, sed etiam praedixit venturum quendam, divinitus excitatum; qui eam instauret. Optavit etiam videre diem illam, et esse discipulus eius viri. Vehementer eidem displicuit condem natio Iohannis de Vesalia, facta Moguntiae anno millesimo, quadringentesimo septuagesimo nono, et una cum Engelino Brunsvvicensi iudicavit; eum invidia monachorum oppressum. Solitus etiam [Note: * Tom. 1. postil. Melanchth. p. 166.] fertur dicere: se libenter revocare nomen episcopi ad etymologiam Germanicam: ut sit Bischof / quasi bey den schaffen. Sed non moveri episcopos, qui tum, sive Graeca, sive Germanica etymologia: ut facere velint officium suum. Ideo se cogi, ut contrariam etymologiam afferat: ut dicatur Bischof / quasi beiss das schaf. Sic enim magis congruere ad praesentes episcopos nomen Germanicum Bischof / cum qui iam habeant nomen episcoporum, non sint vel Inspectores veri ecclesiarum, velpastores et curatores ovium. Sed haec de hoc satis, ex narratione Beati Rhernani de Geilero: catalogo test. veritat. lib. 19 et aliis.
COnradus Summerhardtus Calvae in Suevia natus, anno Christiano millesimo quadringentesimo, sexagesimo septimo, mature perceptis literarum rudimentis, ad patriae fuae Academiam, quae Tubingae etiamnum floret, tamquam ad emporium mercium Musicarum publicum, accessit
Ibi, quae fuit ingenii eius felicitas, et doctrinae augendae cupiditas, tantos in Philosophicis brevi progres. us fecit: ut, qua legendo, qua disputando, alios eius loci Professores longe post se reliquerit. Postea animum ad rerum divinarum scientiam applicuit: inque ea insignia, ut vocant, Doctoralia, virtute et doctrina sua obtinuit. Nam quodtum in omnibus Christianis, tum vel maxime in Ecclesiae Doctore requiritur, vitae fuit integerrimae, et non tam verbis, quam factis ipsis alios ad pietatem, et virtutes omnis generis, in vitavit. Quienim bene docet, et male vivit: is sinistra plus de struit, quam exstruit dextra.
Cum ita suo loco ad rei pub literariae utilitatem, et ecclesiae aedificationem plurimum studii operaeque conferret; atque Tubingensem scholam suae eruditionis fama longe lateque illustraret: peste populariter grassante correptus, immatura morte tollitur in monasterio Schuterensi, die tertia Novembris, aetatis suae anno quadragesimo quarto, salutis vero per Christum repararae millesimo, quingentesimo, undecimo, ibidem que in templo honesta sepultura tumulatur. Ad monumentum eius carmen Henrici Bebelii exstat huiusinodi:
Si steteris paulum, hocque leges epigramma, viator:
Nosces, quis gelida hac contumuletur humo.
Suevorum Summrhart iacet hic laus, gloria, fama:
Grande Tubingensis gymnasiique decus.
Cuius non similem novit Germania tota:
Ille Theologiae namque Monarchafuit.
Phoenix Doctorum; sceleris quoque purus iniqui.
Et vitae et morum cum probitate sacer.
Quem quoniam tantum potuit mors improba luce
Exarm are virum, vel rapere ante diem:
Vivere virtutes cuius meruere perenne;
Illius est sedes certa profecto poli:
Solamenque illis, qui nunc moriuntur ubique:
Mortem esse optandam, praecipuumque bonum.
Fuit et hic Summerhardus unus de eorum numero, qui in psis Papatus tenebris Evangelii lucem, e longinquo promicantem,
viderunt: et emendationem Ecclesiae unice exoptarunt. Ioannes Staupicius, qui Tubingae docentem audivit, saepe in memo nam sibi revocare, et ad alios in congressi bus famihan bus sermone usurpare solitus est verba, quae ihe non sineassectu protulit talia: Quis me miserum tandem liberabit ab ista rixosa Theologia! Scholasticorum imelligt, et Sophisiarum. Quae quam vim habeant, nemo non videt.
Scripta posteritati haec reliquit: commentaria in universam Physicam, in qumque tractatus divisa: De contractibus grande opus In Petri Lombardi sententias Conclusiones: Orationem ad patres in capitulo Hirsaugiensi, ordinis S Benedicti, de duodecim abusibus monasicis: Tractarum bipartitum; quod DEUS homo fieri voluerit; quodque Messias in Lege et Propheris promissus, non solum homo, seil etiam Deus esse debuerit et debeat. Procherunt et posthuma eius quaedam, de quibus Bibliothecae Henric. Pantal. l. 3. Prosopogr. Gesner. in biblioth.
INter alios evangelii [Gap desc: Greek word] prodromos nuntiosve, unus hic fuit Nicolaus Rus Germanus. Sacris a puero initiatus operam divinis literis navavit eiusinodi: at eruditione sua tic promerente, Rostochiana in Academia primum Magister, demde Baccalaureus loimatus Theologiae fuerit renumiarus. Ceterum cum Boemorum quorundam consuerudine esset usus: varias eorum ductu animadvertit in ecclesiam irrepsisie superstitiones: quas ipse magno zelo repraehendit: et sacerdotes officii sui graviter commomut. Factum id sub annum Christi millesimum quingentesimum decimum tertium.
Multi autem co tempote suerunt, qui eius admonitiones diligenter expenderunt: plutes, qui eum gravissimo odio perfequuti. Itaque coactus est Rostochio Vismariam socedere; ubi annum cum dimidio vixit, honunum vitia taxando. Inde reversus denuo Rostochium, rursus ob novam persecutionem in Livoniam abiit, ibique diem suum obiit.
Reliquit prolixum scriptum, impressum Saxonica lingua, titulo de Triplici funiculo. Est autem expositio symboli, Decalogi et Dominicae orationis, in qua multa contra Papam disputat, praecipue autem haec: Indulgentias esse meram deceptionem piorum: veras autem contingere a solo Deo gratis propter Chrisrum, omnibus vere paenitentibus: Papam non eam potestatem habere, quam ei multi tribuant, nec audiendum nisi recta praecipiat: sanctorum ossa non esse adoranda, nec sonctos invocandos: spirituales debere dare
censum, et subesse Magistratibus: reprehendit quoque iraditionet humanas, varios abusus, et superstitiones. Imprimis vero gravissime insectatus est spiritualium vitam turpem et officii neglectionem. Itaque cum haec doceret, indulgentiarum inquisitores summo studio illius exemplaria excusserunt. Et ipse quidem arcam plenam illis exemplaribus in terram defoderat, quae ibi ad Lutheri tempora usque manserunt, sed pleraque situ et putredine corrupta. Inde liquet Lutherum magnam suae doctrinae occasionem ab antecessoribus accepisse. Vixerunt diu Rostochii duo pii et docti viri, qui huius Nicolai in humanioribus literis discipuli fuerant, nimirum Conradus Pegollius, et Vitus Ecclesiastes ad S. Ioannem. Ex Chytraei Saxonia: et catalogo testium veritatis.
REformati apud Wittembergenses Evangelii primus praeco perhibetur Simon Heinsius, qui D. Chytraeo, nisi fallimur, est Benckius; honestis parentibus prognatus in oppido Wittembergae adsito, a [Note: * Bruck.] ponte nomen adepto. Pater ei furt Georgius; qui praecipuum illius oppidi magistratum diu gessit. Hic cum adolescens doctrinarum initia sic satis percepisset: aetate ad senium inchnante, Wittembergam, Lutheri potissimum adsidue audiendi causa commigravit.
Idem cum non tam hereditate et diligentia ac parsimonia oeconomica; quam benedictione divina, quae sola ditat, in re esset satis aucta et lauta: filios omnes, quorum tres habebat, literis erudiendoscuravit, tribusque diversis, uti nominant, Facultatibus consecratos voluit. Sed qui medicinae sese dedidit, Paduae in Italia immatura morte decessit. Alter patri cognominis Ius civile didicit, eique Pontani nomen adhaesit, de quo [Note: * In vitis ICto rum et Politicorum Germanorum.] alibi. Tertius hic Simon de parentis consilio Theologiae studio destinatus primum ad Philosophiam sedulo incubuit; brevique tantum profecit: ut supremo Facultatis eius gradu ornatus, et in professorum numerum suerit cooptatus.
Postea ad Theologiam studium contulit; in qua conatui successus ita respondit: ut Ecclesiastes Wittembergensis primarius fuerit electus. Sed cum ingenium eius male habiraret, et cum adversa valetudine quottidie fere ipsi conflictandum esset: functioni suae difficulter profuit. Itaque cum viribus exhaustis contionandi laborem subire amplius non posset: Lutherus, tunc vir triginta trium annorum, diebus Dominicis Evangelia eius loco pro contione explicavit.
Porro videns in doctrina, illo saeculo usitata, multum inesse
inextricabilium disputationum aliquantisper haesitavit: sed postea agnitam veritatem est amplexus, constanterqueprofessus. Cum ipso Lurhero aliisque erudiris ac piis viris saepe de omnibus controversi arum Tueologicarum capitibus serio contulit: recleque staruit: solam hanc Dei esse Ecclesiam, quae scripta Prophetica et Apostolica sine corruptelis amplecteretur. Ac valde fuit laetatus, cum videret congruere doctrinam Evangelii, cum Ecclesia veteri puriore. et cum Augustini, uti et aliorum seriptis: in quibus signa pietatis et eruditionis apparent.
Et cum diuturno, quemademodum diximus, morboteneretur; ex domesticis con versationibus et amicis colloquiis recreationem aliquam petebat; mensaeque suae adhibebat honestos aliquot, et erudiros iuvenes studiosos. Hieius [Gap desc: Greek words] cum aliquando dieb. illis, quos Bacchanaliorum nomine insignimus, comaediam agerent: id simul ac comperit, facti sui rationem ut redderent, postulavit, verbisque eos graviter castigavit: Vultis, inquit, in ludis imitari Pontisicios, qui ritu personas induendi, non satrorsim causa, sed turpi insaniendi studio, duos continuos menses ante quadragesimae initium, ludunt, inveterataque interim delirandi cosuetudine et licentia plusquam sexcenta flagitia committunt? Si quispiam Graecorum, aut Romanorum illorum antiquissimorum rediret, Iovem lapidem iuraret; sua Bacchanalia et Lupercalia hic agi. Cur non etiam ieiunium servatis? Ad haec cum illi mussitarent, acriter eos obiurgavit, et inter alia: Equidem exercitia, inquit, dramata et comoedias exhibendi, non improbo: modo vitetur obscenitas, lascivia et scurrilitas. Ita enim rerum verborumque supellex comparatur tam ab actoribus, quam a spectatoribus, memoria egregie excolitur, linguae vitia, et mores emendantur, dicendique libertas quaedam acquiritur. Verum hoc fiat insto tempore. Praesens certe Bacchanaliorum tempus, tali negotio destinatum, me et multos Christianos offendit. Considerate, quaeso, quam turpia et nefanda de abominandis Bacchanaliorum sceleribus recitet Livius, ut alios omittam. Peragebantur nempe Bacchanalia vestium mutatione, lar vis crinibusque dissolutis, pellibus cervinis, facibus, campanulis, imagine Priapi: Immolabantur aries et canis. Religionem sequebantur commessationes, et luxus. Cumque vinum animos, ac tenebrae nocturnae securitatem addidissent: mistifeminis mares discurrebant, fiebantque stupra, et omnis generis turpitudines. Nolite igitur aliis bacchandi occasionem praebere. De continentia et castitate praeter Decalogipraeceptum habetis et illud Catonis:
Casta Deus mens est, casta vult mente vocati.
De non mutandis vestibus manifesta exstat prohibitio in lege Dei: non induetur mulier veste virili: nec vir utetur veste feminea. Abominabilis enim apud Dominum est, qui facit haec.
Ceterum cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo, secundo,
occulte gliscerer secta quorundam; qui cum Deo sibi colloquium
esse iactitabant: et in mandatis se habere: ut, impiis internecions occisis, novum instaurent mundum, in quo pii solum viverent ac rerum potirentur: Heinsius lectulo fatali affixus, fanaticos istos, cum publice non posset in contionibus, animo tamen detestatus est: et alios, ut futorem in herba adhuc exstinguerent, animavit armavitque: inter quos principes Melanchthon et Hieronymus Schurffius, qui sese acriter huic malo opposuerunt.
Ipse autem Heinsius Pontanus dictus codem anno, postremum vitae suae diem, sancte, et cum desiderio migrandiad Christum, clausit: cui in pastoratu successit D. Ioannes Bugenhagius Pomeranus: qui triginta sex ipsos annos ei Ecclesiae deinceps praefuit ac profuit; ut in eins vita dicetur. Ex vitis Theologorum Wittenbergensium.
PRima notitiae Christi semina et Ecclesiarum Livoniae Christianatum fundamenta, a Mcinardo quodam Segebergensi monacho et sacerdote, per Biemenses mercatores in Livoniam ducto, iacta sunt, sub aunum Christi millesimum, centesimum, nonagesimum. Is episcopus Livoniae primus, ad Dunam fluvium sedem collocavit: ubi successor eius Bertholdus urbis Rigae initium secit. Praecipue autem tertius episcopus Albertus, religionem et regionem Christianam inibi propagavit: cui deinde continenter succedentes Episcopi et Archiepiscopi praefuerunt.
Post aliquor saecula, circa annum Domini millesimum, quingentesimum, vicesimum secundum, emendationem doctrmae et rituum Rigae inchoavit Andreas Cnophius, Custrini ad Viadri et VVartae confluentes natus. Primum Treptoae, ad Regum fluvium, in Pomerania orientali, cui [Gap desc: Greek words] , propter omnium ad vitam sustentandam necessariarum rerum abundantiam Ioachimus Nissenus Secretarius illius Reip. nomen inditum autumat: Treptoae igitur primum cum Ioanne Bugenhagio scholam literariam rexit: quorum tantopere in docendo industria, dexteritas, et sides celebrata suerunt: ut non solum ex vicinis oppidis; sed Livonia quoque et VVestphalia exciti scholastici eo confluerent. Eo in oppido cum Pontificii errores in doctrina et abusus rituum publice deregerentur: turbulentius quippiam, non doctorum, dext ra veram doctrinam tradentium, sed vulgi sinistra accipientium culpa, in S. Antonii sacrificulos et idola gestum est. Quae res ad Episcopum delara vehementer eum irritavit, fecitque ut in sacerdotes, in cives et scholasticos acriter animadverterit. Itaque aliis alio diffugientibus, Andreas Cnophius cum Ioachimo
Mollero, abductis scholasticis Livonis, Rigam, ad fratrem Iacobum, canonicum, profectus est. Eo simul ac venit, ad ministerium illius Ecclesiae in aede D. Petri vocatur: ubi exemplo pastoris Treptoviensis, in cuius convictu fuerat, acriter in idolomaniam et mores Pontificiorum invectus, doctrinam de iustitia fidei, et gratuita peccatorum remissione, propter Christum pro nobis passum et resuscitatum, cuivis credenti donanda, praecipue ursit: rirus tamen quosdam aliquantisper toleravit.
Sequenti anno accessit collega turbulentus Silvester Tegetmeierus: qui Rostochio, ubi ecclesiae Iacobaeae minister fuerat, nuper profugerat: et adeundae hereditatis fraternae causa Rigam profectus, exeunte anno millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo, in aede D. Iacobi docere cepit: et maiori impetu Pontificiorum sup erstitiones et idola palam coarguit ac detexit: adeo ut vulgo abominationi esse ceperint: et paulo post statuas omnes ex templis eicerent, et lapides sepulcris impositos removerent: ut solent in primis mutationum articulis multa inconsideratius et turbulentius gert. Quare Lutherus ad Rigenses seribens monet eos, pietatem Christianam sitam esse in fide vera, in caritate erga proximum sincera, in spe salutis certa, quaecumque afflictiones fidei confessionem comitentur: non in humanorum et externorum rituum abolitione; quae cetra impietatem et seandalum relinqui possint. Biennio polt idem Lutherus alteram Rigensibus ministris, de ritibus Liturgiae inter se disceptantibus, epistolam misit: in qua de externorum rituum libertate, et vero u su ceremoniarum docet.
Sed quae post varios motus de religione, apud Rigenses consecuta sint: verbose David Chytraetes in Saxonia sua narrat: nos ad Cnophium redimus. Hic igitur, uti dictum, fuit [Gap desc: Greek words] emendationis doctrinae et rituum Rigae Livoniae metropoli: nec solum verbi praeco, sed etiam vates suavis; qui carmina sacra et odas, spiritu et vita plenas, sententiis et rhythmis venustas graveoque, adiunctis numeris Musicis in animos audientium penetrantibus composuit; de quorum numero sunt psalmi Davidis aliquot, Germanico carmine redditi: et oda illa: H Erz Christ der einig Gottes Sohn: 'Item: Hilff uns in deinem namen. D. Chytraus lib. 10. Saxoniae.
PROTULIT Ioannem Staupicium Misnia, familia vere nobili. Sed ne genere et proavis, alienis nempe bonis, gloriaretus: a teneris unguiculis, generoso animi impetu, ad virrutem et eruditam doctrinam contendit. Utque commodius bonis literis atque pietati vacare posset: gratos Musis secessus quaesivit.
In Augustinianorum itaque monachorum familiam cum se contulisset: absoluto feliciter, pro illis temporibus, Philosophico cursu, et degustatis utriusque literaturae primordiis, ad sacras literas accessit: quas adsiduo legendi commentandique studio ita sibi familiares reddidit: ut aliis celeriter ingenii acumine et pietatis laude antecelleret. Videbat enim pius iuvenis, naturalem et Philosophicam rerum considerationem, in tanta nostrae naturae caligine et depravatione, parum ad salutem aeternam conferre.
Porro in Theologia, ut tunc tradebatur, tantum profecit: ut ob raram eruditionem Doctor Theologiae, cum applausu aliorum, fuerit renuntiatus. Neque tamen satis duxit, sacras literas scire et memoria renere: sed praxin quoque accedere oportere recte staruit. Ut enim olim exosi fuerunt viri Philosopha sententia, sed ignava opera: ita et Theologi nomen frivole iactant, qui factis non exprimunt: cum Christianismus non solum recta dogmata; sed et honestam vitam exigat. Itaque cum vitae innocentia eruditam doctrinam ornaret Staupicius: mortuo sui ordmis per Germaniam summo et generali Vicario, in eius locum unanimi suorum consensu fuit surrogatus.
Sub id tempus Fridericus, Elector Saxoniae, princeps sapientissimus, Wittembergae publicam aperire scholam in animum duxit: qua in re Staupicii potissimum, et [Note: * De quo in vitis Medicorum. Primus Decanus Theolog. Staupicius.] Mellerstadii opera atque consilio usus est: quorum hic primus Academiae Rector, ille vero primus in Facultate Theologica Decanus fuit: eximius, ut tum loquebantur, Magister noster, et Augustiniani ordinis Eremitarum generalis per Germaniam Vicarius.
Cum autem Theologiam in Schola illa diligentius doceri cuperet: atque Martini Lutheri, eiusdem ordinis monachi, ingenium perspectum haberet: vocavit eum Wittembergam Erphordia, anno Christi millesimo, quingentesimo, octavo, ut sacras literas publice enarraret. Ibi cum, de voluntate Electoris, vellet Lutherum in Theologiae doctorem promotum: et Lutherus iam valetudinem, iam alia excusaret: Staupicius festivo vultu: Mira, inquit, videtur instare conversio rerum: ubi DEO multi exhibebuntur labores in caelo et terra; ad quos expediendos opus erit strenuis viris doctoribus. Sive ergo vivas, sive moriaris: DEUS in consilio suo tuam operam requirit.
Postea cum Lutherus, anno millesimo, quingentesimo, decimo septimo, indulgentias Pontisicias reprehendisset: atque editis thesibus omnes ad disputationem provocasset: thematum
illorum resolutiones, Pontifici Leoni X. tramittendas Staupicio obtulit. Hic emicanteme tenebris Evangelii lucem statim vidit: ac veritatem suo etiam calculo comprobavit. Memini, in quit Lutherus, initio meae causae D. Staupicium, tunc summum virum. et ordinis Augustinianorum vicarium, ad me dicere: Hoc mihi placet; quod de doctrina, quam praedicas, gloriam et omnia soli Deo attribuis: hominibus nihil. Deo autem, quod luce clarius est, nimium gloriae et bonitatis tribui non potest. Ea vox me vehementer confirma vit et consolata est. Augustae etiam cum esset, ut mox diecmus, cum Luthero, inter alia, quae super negotio religionis contulerunt, ad Lutherum [Note: * Tom. 1. epist. Luther. p. 298.] dixit: Memor esto, fiater, te ista in nomine Domini nostri Iesu Christi incepisse: quod verbufm non quasi a Staupicio, sed per eum d ctum accepit: memorique animo repositum semper tenuit.
Eo quo Lutherus Doctor est Theologiae renuntiatus anno, qui fuit a Christi nativitate, millesimus, quingentesimus, duodecimus, Augustini libros, qui in iis, quae suae erant curae, monasteriis, ad mensam de more praelegebantur, removit: inque corum locum Biblia sacra substituit: ut ea suis fratribus innotescerent. Ut autem sacras literas serio amavit: ita et hberalium artium atque Philosophiae studia principi suo, una cum Georgio Spalatino, frequenter commendavit. Inde cum Lutherus Augustam Vindelicorum ad Cardinalem Caietanum, Pontificis legatum, accersitus esset: ibidem et Staupicius, cum D. Wenceslao Linckio, D. Peutingero, et aliis Electoris Saxonici consiliariis, comparuit: et ne ante causae cognitionem Lutherus damnaretur, rogavit. Ac tantum quidem obtinuit: ut Luthero seriptis causam suam agere liceret. Verum cum Legatus frustra etiam per Staupicmm cum Luthero agi voluisset, ac Staupicio ob id irasceretur: discessit ipse, inscio Cardinale, et in Saxoniam rediit: quem subsecutus paulo post est et Lutherus, literis post se relictis: quibus a Cardinale ad Papam provocavit.
Tandem ad Episcopum Salisburgensem venit Stapicius, eiusque vicarius, quem suffraganeum vocant, factus est. Nam, si Pirnensi fides habenda, numquam existimatat Staupicius: disputationes a Luthero motas, eiusmodi exitum sortiruras. Itaque cum in dies magis ac magis augeri eas videret; alio abiit. Hinc timiditatem ei Lutherus exprobrat epistola [Note: * Tom. 1. epist pag. 303. 304. Moritur.] quadam: ubi inter alia: quantum tu me ad humilitatem exhortaris: tantum ego te ad superbiam exhortor. Tibi adesi nimia humilitas: sicut mihi nimia sisperbia: et reprehendit; quodiudicio Papae se submisisset.
Finem vivendi secit Salisburgi, anno, ut quidam, millesimo.
quingentesimo, vicesimo septimo. Lutherus tamen sub annum vicesimum quintum ad A m sdorfium ita [Note: * Tom. 2. epist, pag. 270.] senbit: Staitpitius excessite vivis, brevi functus potentatu.
Potuisset [Note: * V. tom. 1. epist. Lutheri p. 16. Fugit dignitates et honores. De paenitentia quid docucrit.] hic vir ad summas pervenire dignitates, etiam Episcopatum quantumcumque adipisci; nisi ipie studio omni id fugisset: quod et gentiles in eo ipsi desiderarunt. De paenitentia, contra carnisicinam illam conscientiarum, recte docuit: veram esse paenitentiam eam, quae ab amore insiitiae et Dei inciperet. Quae vox ita alte in animo Lutheri insedit: ut nihil dulcius fuerit deinceps ei paenitentia; cum antea eidem in tota scriptura nihil esset amarius. De praedestinatione disputaturus, dixit idem Staupicins: incipe a Christi vulneribus: et statim diabolus cum suis tentationibus recedet.
Naevos suos ipse agnovit: et imbecillitatem naturae nostrae deploravit: Ego, inquit, plus millies Deo recepi: fore me probiorem: sed numquam praestiti, quod vovi. Posthac non vovebo; quia experientia didici, me praestare non posse. Quod nisi Deus mihi propitius propter Christum sit: ac selicem horulam concesserit, cum ex hac vita migrandum erit: non potero consistere cum votis et benefactis meis.
De sua gubernatione ad Lutherum dixit: ego primo triennio secundum Nemesin volui regere: sed ea via non successit. Altero iuxta leges et consilia maiorum: et ne sic quidem cessit feliciter. Tertio secundum voluntatem Dei, adiuncta invocatione: verum id quoque fuit infelix. Tandem igitur faciebam quod poteram: cum desperassem de his consiliis et rationibus omnibus. Magni fecit eum Lutherus, semper suum Staupicium nominare solitus. Saepe dixit: magnus hic vir erat: et non solum in scholis et templis doctus facundusque: sed etiam in aulis atque apud magnates gratus ac venerandus. Aliquando pro contione voluit genealogiam Christi secundum Matthaeum, ut tum moris erat, memoriter recitare: sed cum genealogiam illam ad principes usque, qui a captivitate Babylonica de tribu Iudae numerantur, perduxisset, haesitare cepit. Ibi ipse, Deus, inquit, superbis resistit: et ad textus explicationem accessit. Intererant contioni duo Saxoniae duces: qui a contione ad prandium eum vocant. Inter prandendum Ioannes dux eum sic affatur: Domine Doctor, quomodo res hodie in Evangelio succedebat? Ibi Staupicius, clementissime princeps, inquit, in textu hodierni Evangelii tria habebam hominum genera: primum Patriarchas, qui erant faciles: deinde reges; et hi de se sermonem haberi patiebantur: cum ad principes pervenissem: erant illi varii, difficiles, et me in recitatione confundebant. Ibi Fridericus Elector, ad tam extemporalem
argutiam arridens: numquid (ad frotrem conversus) inquit, anplius sciscitari quid lubet? Staupicius numquam invenietur mutus. In tomis denique Lucheri sparsim de hoc eodem Staupicio quaedam [Gap desc: Greek word] narrantur: quae partim pie prudenterque fecit, partim sapienter graviterque dixit.
Scripsit libellum vernaculum: de imitanda morte Christi: quem [Note: * Tomo 1. epistolarum pag. 164. b] commendat ita Lutherus: Scarto nostro de morte obeinda non inutilis foret vernaculus ille Staupicii libellus: de initanda morte Christi: in quo et melius, pro dote sua, rem tractavit: quam sperem, a me tractari posse, donec otiosior siam.
Tandem hoc saeculo, anno nempe 1605. prodierunt duo eius libelli posthumi Theologici:
1. Von der holdseligen liebe Gottes. Deamore Dei suavissimo.
2. Von unserm heiligen Christlichen glauben / de sancta Christiana fide nostra. In titulo indigitatur: Abbas Salisburgi ad S. Petri.
Haec de Staupicio suggesserunt nobis: Sleidanus: Mathesii contiones de Luthero: Petri Albini chronicon Misniae tit. 25. episiolae Lutheri, alii.
SElestadii in Alsatia, Iacobus Wimphelingus nascitur, anno Christi millesimo, quadringentesimo, undequinquagesimo. A puero optimis literis primum in patria, a Ludovico Dringebergio Westphalo, studiorum scholae Selestadiensis rectore, informatus; postea Friburgum abiit; atque inde Basileam, Erfordiam, ac Haidelbergam: ubi Pontificii iuris cognitionem cum Theologiae scientia feliciter coniunxit. Itaque et bonarum artium Doctor, et S. Theologiae Licentiatus, sollenni Academiarum more, est renuntiatus.
Quod ad eloquentiam attinet; tantum praestitit tum in carmine, tum in oratione soluta; quantum vel a Theologo, vel ab illorum temporum homine, possit requiri. Spiram itaque sub annum millesimum, quadringentesimum, nonagesimum quartum accitus, Ecclesiastae munus non sine laude aliquot annis gestit. Praeter literarum enim eruditionem insigni fuit praeditus pietate.
Ardens ergo amore rerum caelestium, eoque pertaesus saeculi, quod, teste apostolo, totum in malitia positum est, de secessu cogitavit. Eius propositi consortem habuit Christophorum ab Utenheim, doctum pariter, et castissimae integritatis virum. Atque ut nudus ad nudum Christum confugeret; quod erat Ecclesiast ci census, erat autem quod ad vitae mundiciem sufficeret, resignavit. Verum consilium hoc Utenheimius abrupti, ad Episcopi munus Basileam retractus, amicis ita suadentibus; futurum, ut, si ad mentem tam piam accessiss et auctoritas, plures Christo lucrisaceret, quam si se abdidisset.
Wimphelingus tamen sua paupertate laetus, perrexit, quod instituerat, agere: rursusque Haidelbergae sacros auctores enarravit, et in his Hieronymum. Ad haec libellis editis et adolescentiam instituit: atque sacerdotes ad pietatis castimoniaeque studium excitavit.
Nec gravatus ibi est, amore pietatis, agere paedagogum, aliquot magnae spei adolescentum: inter quos Wolfgangus comes a Levenstein, Ludovici filius, cui Adolescentiam dedicavit, Iacobus Sturmius Argentinensis, postea inter nobiles doctrina, consilio, prudentia in toto Imperio clarissimus, cui de Integritate animi et corporis tuenda, libellum inscripsit; et ex sorote Wimphelingi Magdalena nepotes Iacobus Spigelius, qui Lexicon Iuris postea edidit, et Ioannes Maius D D. qui ambo Caroli et Ferdinandi Impp. consiliarii praecipui fuerunt.
Cum talis Wunphelingus tantusque esset; non tamen sancta hominis libertas invidia caruit. Nam Augusiinensium monachorum opera homo, senio et hernia aggravatus, Romam citatus est eo, quod, aliquorum monachorum malitia et ignavia commotus, alicubi scripsisset: sanctum Augustinum non fuisse monachum, aut certe non talem, quales iam habentur Augustinenses: cum illimet exhibeant eum, in tabulis et libellis, promissa barba, nigra cuculla, et zona coriacea. Quod factum reprehendit in ipso Trithemius quadam epistola: eumque monet: promptulus nesit (verba sunt Trithemii) in antea negotiis et robus se occupare claustralium: quia (inquit) quod extra te et conditionem status tui, nihil ad te. Quid enim ad te. Augustinus cucullatus fuerit, an togatus? Defenderunt autem Wimphelingum ad Papam Iulium, et arbitri constituti fuerunt, Conrad, Peutinger Augustanus, et Iacobus Spigelius tandemque incendium Iulii secundi pressit auctoritas, idque bonorum omnium applausu.
Praeter alias adversitates, quibus hominis virtus exercitata fuit, fatale illud totius Ecclesiae dissidium ipsum vehementer afflixit, ac tantum non ad vitae taedium adegit. Nam ex una parte, sacrarum lirerarum veritatem; ex altera, Ecclesiae
auctoritatem; et inveteratam consuetudinem consideravit. Itaque solitudinem ac secessum frustra rentatum, ingravescentibus annis, egit Selestadii in aedibus Magdalenae sororis, ex qua duos reliquit nepotes: quos paterno semper affectu complexus est. moribus ac literis eleganter institutos. Horum, uti diximus, Iacobus Spigelius iuris prudentia clarus, primo Maximiliano Caesari, deinde regi Ferdinando fuit a consiliis: alter vero Ioannes Maius, minor natu, postea in fratris defuncti locum successit.
Annum attigit pene octogesimum, diutius etiam victurus, si corpusculi desicientis rationem ullam habere voluisset: et subductus est saeculo, quo nihil fingi potest inquinatius; anno millesimo, quingentesimo, vicesimo octavo, die decimo septimo Novembris, aetatis suae septuagesimo nono inchoato, Selestadii, ubi et honorisice sepultus cum monumento etusinodi, a Beato Rhenano conscripto:
Iacobo Wimphelingo Sletstadiensi, viro clarissimo, et unico puerilis institutionis ac profectus circa literas amatori, exhortatori, patrono. cuius rei argumentum nobis exhibent, non solum aeditus liber Adolescentiae nomine, et quem [Gap desc: Greek word] inscripsit, ac elegantiarum linguae Latinae compendium, praeter libellos hoc genus alios, verumetiam ipsae scholae eruditis hominibus huius consiliopassim commissae. Qui quam capitaliter luxum, avaritiam, et ambitionem oderit, frugalissime acta vita docet, et splendida saepe fortuna contempta, parvo semper contentus animus, sed et adversus illa vitia graves libelli et ad oppositas virtutes inflammantia scaipta, apud posteros quoque testabuntur. Religionis Christianae pius cultor, quemadmodum theologum et presbyterum inprimis decebat, bonos viros etiam in coenobiis degentes familiariter dilexit. Apud Spiram Nemetum in Regio illo cemplo aliquot annis munere contionatoris functus est, Primus sane inter cives suos, qui carmine et oratione prosa atque aeditorum voluminum numero in omni pene scripti genere apud eruditos laudem meruerit. Nam Hugonis veteris Theologi, prater commentarios rerum sacrarum et alterius Ioannis, praeter Ethicorum Aristotelicorum expositionem, nihilhodie exstat. Iacobus Spigelius Iureconsultus, et Ioannes Maius fratres, Rcgii Secretarii utrique Avunculo. B. M. statuerunt. Vixit annos LXXVIII. Menses III. Dies XXI. obiit anno M. D. XXVIII. decimo quinto Calendarum Decemb. Magdalenam matrem, feminam plane Christianae patientiae, quam difficili morbo oppressa non modico tempore praestitit, eodem sepulcro (id quod viva optaverat ob amorem fratris) iidem filii taulo post collocaverunt.
Ianus autem Cornarius his epigrammatis eum ornavit:
Hic Wimphlinge iaces, longae post tempora vitae,
Felix in patria contumulatus humo.
Inter avos tenerae qui dulcia munera linguae
Ornabas Latio sedulus eloquio.
Addebas morum reverenda exempla piorum:
Quam nihil absque illis lingua diserta valet!
Nomine sic morum, linguae et pro aetate politae
Nullus Teutonico notior orbe fuit.
Ipse senex tandem senibus sua munera mystis
Tradis, quae pietas relligioque docent.
Hunc patrem ereptum genitrix fecunda virorum
Doctorum urbs merito Sletstadiana gemis.
Et hoc:
[Gap desc: Greek Section]
Fuit vir integer vitae, sceleris purus, nulliusque honestae disciplinae rudis. Frequenter repetiit precationem, quam Caspar Hedio in bibliotheca Keisersbergiana, manu Wimphelingi descriptam, reperisse se testatur, quae ita habet: Du miltter Iesus / biss gnadig mir armem sunder/der ich des gemeinen nutzens/ der einigkeit der Christen/ der heiligen geschrifft / und das die Iugendt recht ausserzogen/ ein liebhaber bin / hoc est: Esto, Iesu, propitius mihi licet impio; rei pub. tamen Christianorum, concordiae, sacrarum literarum et probae puerorum institutionis amatori!
Scripsit Philippicam, hoc est, dialogos pro instirutione filiorum Philippi Electoris Palatini: ubi agit de studiis principum, de bello Turcico, de laudibus Philippi Electoris. Eos curavit recitandos in palatio arcis Haidelbergensis septimo Idus Octobris Anno 1498. Philippo Comite Palatino attentissime auscultante, coram nobilissimis siliis, ac Alberto Argentinensi Episcopo, aliisque multis praestantibus viris.
Huic submisit Agatarchiam, hoc est, epitomen conditionum boni principis, ad Ludovicum Philippi primogenitum, qui, cum illi dialogi recitarentur, absuerat, comitatus sororem Elisabetham nuptui elocatam Guilielmo Hassiae Landgravio. Sunt in eo libello sententiae graves, elegantes, ac piae: unde et animus eius aestimandus. Anno quingentesimo edidit Adolescentiam, quo libello ad literas et
omnes virtutes studiose colendas et fugienda vitia ex omni genere seriptorum et Poetarum collectis insignibus sententiis. et exemplis, adolescentes cohortatus est. Eodem anno millesimo quingentesimo orationem de mirando federe duarum in Christo naturarum, die annuntiationis Angelicae habitam, et de Germania libellum ad Senatum Argentinensem emisit. Elucubravit et alia multa prosa et versu, quae in bibliothecis recensentur; inter quae liber est de vita et moribhus Episeoporum aliorumque Praelatorum et Principum: Epistolas idem multas scripsit nomme Palatini Comitis, Episcopi Spirensis et aliorum, quae alibi videantur. Atque haec de Wimphelingo ex Chytraei Saxon. l. 3. Trithemiiepistolis: Erasmi Roterod. epist. lib. 23. ad Ioann. Ulatenum: Casp. Hedionis hist. ecclesiast. l. 13. cap. 19.
ANNO a Messia exhibitio millesimo, quadringentesimo, [Note: * Alii 1484. ut Bucholcer. Pantal. adan. 1483.] octuagesimo septimo, cal. Ianuarii, Huldericus Zvinglius natus est, parentibus probis, in pago Doggiorum, quem vocant ad [Note: * vernac. zum Wildebause. Pater Zvingl. Prima eius institutio.] Domum silvestrem. Patet clarus fuit ob spectatam vitae sanctimoniam, et supremam, ut inter illam gentem, dignitatem: Amannum enim egit. Hic de filio bene ominatus, tenerrimum adhuc ad fratrem sacrifioum adduxit: ut ingenii eius periculum faceret. Placuit mox adeo, ut Ludimagistro formandum commendarit: apud quem brevi tantum profecit: ut quae puer doceretur ad ingenii eius dexteritatem vilia iudicaret omnia.
Quare Basileam tum fere decennis missus, praeceptorem nactus est Gregorium Bintzlium, hominem bonum, doctum, et mi re mansuetum. Hic protinus et moribus et literis ita est auctus; ut in disputatiunculis, quae tum erant inter omnium ludorum pueros, et adolescentes usitatae, victoriam semper reportarit. [Note: * Prodit ingenium mature.] In Musicis equidem supra aetatem excellebat; ut solent, qui natura sunt ad aliquam attem promptiores. Videbantur Bintzlio studia, quibus ipse prae erat, non congruere tam festivae indoli. Itaque domum remittens consulebat, ut alibi pro ingenii facultate curaretur institui.
Missus itaque Bernam ad Henricum Lupulum, virum doctissimum et poetica vena clarum; ab eo in adyta classicorum scriptorum introductus: et verborum comparavit elegantiam et rerum cognitionem atque iudicium. Cognovit tunc carminis quoque componendi rationem: ut et ipse carmina condere, et ab aliis condita iudicare feliciter posset.
Non totum abierat biennium: cum super hoc fundamentum
Philosophiae exstruenda studia viderentur. Viennam igitur Austriae profectus, nihil non quod Philosophia complectitur, et ipse complexus est, et quae prius norat auxit atque ornavit. Aliquor annos ubi duravit; revocatus in patriam, ne diutius ab exercitio literarum feriaretur, Basileam repetiit: et quae didicerat hactenus, alios coepit docere. Nam ludo praefectus Martiniano, non sine magna pueritiae utilitate, literas humaniores professus est: Philosophica rimans interim exactius, et nugas Sophistarum persequens haud indiligenter. Seriis et iocos miscuit et ludos Nam ingenio amoenus, et ore iucundus supra quam dici possit, erat. Deinde Musices omnis generis instrumenta perdidicit at que exercuit: et non solum ipse ita coluit: sed omnibus literarum studiosis, ut eandem artem pari studio colerent, suasit: non ut voluptatis esset administra: sed ut ingenium seriis desatigatum recrearetur, et paratius ad solita studia rediretur. Nihil enim est, quod hominis animum honestius et iucundius exhilaret, quam moderata Musica.
Ubi ergo sat diu, et artium liberalium et philosophiae studiis insudavit: praemium, ut hactenus in more positum fuit scholis, prensavit, hominum potius obtemperans iudicio, quam suo. Ita enim sunt homines, ut splendidis msignitos titulis doctos iudicent: alios, ut sic dicam, [Gap desc: Greek word] contemptim habeant, bardosve ducant.
Post magisterii titulum, cum res ita et ordo postularet, Theologiam illam Scholasticam non per transennam inspexit; statimque vidit, quam omnia in ea confusa, quam pauca sana essent. Mansit tamen in castris, veluti speculator, alienis, tantisper; donec a Glareanis ad pastoris munus fuit vocatus. Ibi tum quod ceptum erat per alios, perficere ipse cogebatur.
Itaque sacerdos factus divinis se studiis totum devovit. Ethnica non magni fecit: praeter unum Valerium Maximum. quem exemplorum causa memoriae mandavit. De reliquo institutum suum persecutus est; Veterique et Novo Testamento evolvendo tempus omne transmisit. Orationis item nervos scrutatus, ita in usum artem produxit: ut nostris hominibus prodesset, tum ad dicendum, tum ad indicandum.
Iam eo progressus, ut doctis et bonis viris iudicaretur scripturam divinam in numerato habere: his quidem satisfaciebat, sibi autem nequaquam, nisi linguarum adiecisset cognitionem: ex qua recte putabat perfici posse, quod deerat. Ad Graecas igitur literas animum adiecit; primo doctoribus usus Lexicis et translationibus. Descripsit Paulinas Epistolas, et memoriae mandavit; illud tandem consecutus, ut Graece facilius, quam Latine, inrelligeret.
Post ad eundem modum egit in his, quae sunt novi Instrumenti omnibus. Ceterum cum ex D Petro didicisset: scripturam non esse privatae interpretationis, in caelum suspexit, doctorem quaerens Spiritum: a quo precibus contendit, largiretur, quo sensa divinae mentis perscutari quam rectissime posset. Et ne vel se ipsum imagine Spiritus falsa, vel alio. deciperet, scripta contulit, et obscura claris explica vit. De orthodoxis scriptoribus sensit, quod ipsi de se volunt: legendos esse cum iudicio et ad scripturam Canonicam, ceu Lydium lapidem, probandos.
Congredi autem statim coepit, iuxta Christi normam, cum flagitiis: anteomnia cum pensionibus: quas exstirpare, et patriam reformare ad sanctitatem pristinam, prorsus habebat in votis. Pensiones autem tum appellabant principum munera, certis hominibus dari solita, militis comparandi et belli causa. Neque id tum primum fecit: sed ante annos viginti septem proprer hoc ipsum: et quod resolutiones Pici Mirandulani super eas quaestiones, quas Romae disputandas, is olim frustra proposuerat, non improbatet, a pinguibus illis aqualiculis clam exprobratam audivit haetesin. Hinc odium et linguarum petulantia contra Zvvinglium coeperunt initium. Interea gtatiam Evangelicam ita promulgabat: ut de Ecclesiae Romanae vitiis, nihil vel admodum parce, commemoraret. Volebat enim veritatem agnitam in cordibus auditorum suum facere officium: cum veris intellectis falsa etiam haud difficulter agnoscantur. Talis ergo Glaronae Zvvinglius fuit. Post data occasione Eremum concessit ad tempus, vocante eum eo D. Theobaldo Gerolzeggio, Barone, administratore tunc Divae Virginis Eremitanae.
Trahcbat virum eo confluxus hominum ab omnibus fere mundi partibut; sicut nomen eius loci tum erat celeberrimum: deinde quod in spem veniebat ipse, Christum et Christianam veritatem n regiones et varias et remotas divulgati tam felici opportunitate: et studiis Graecis, quae coeperat non infeliciter, per otium nanus imponi posse. Nec prorsus eum haecspes fefellit. Nan et Christus cognosci salubrius incepit, et Graecas literas ad perectam urriusque Testamenti provexit intelligentiam.
Interea temporis in eclesia tigurina, primario tunc parocho carente, fuerunt; qui des noctesque huc allaborarent: ut Zvvinglius subrogaretur. Inque ipse rei ignatus, Tigurum venit: ibi, a Canonico quodam interrogatus, possetne Tigurinis in verbo Domini adesse? respondit tosse. Et si autem probe norat, nequaquam se tantundem stipendi inventurum, quantum relinqueret: tamen ita erat animatus, responstrum officium ex voto, se vero nihil unquam petiturum. Vocatur igiur cum gratularione bonorum:
ac paulo post in Canonicorum consilio coram exponit; quid, quaque ratione, populum sit docturus, historiam nempe Iesu Christi Servatoris, secundum Matthaeum, et quidem non sensu humano, ut qui in nullius interpretis verba iurarit; sed mente Spiritus, diligenti collatione et seriis precibus impetrata.
Quod pollicitus cepit ipsis Christi nataliciis, anno millesimo, quingentesimo, undevicesimo; estque cum suecessu felici prosecutus. Dum sic pergit, Martini Lutheri nomen in Helvetia magis magisque innotescit, eiusque scripta passim in manus hominum perveniunt: a quibus ipse sic initio abstinuit: ut suos tamen, etiam pro suggestu, ad emendos, et legendos illius libellos adhortaretur. Volebat scilicet ut populus scripta illa audiens, aut legens, videret spiritus in utroque unitatem ex literis divinis haustam; atque sperabat fore: ut veritatilibentius locum daret, quamvis a consueto videretur abhorrere.
Istis in laboribus docendi, Graecanicam lectionem haud unquam intermisit; sed Homerum, Aristotelem, Platonem, Demosthenem, Thucydidem, et faciliotis notae Lucianum, Theocritum, Hesiodum, Aristophanem, reliquosque sedulo evolvit. Et quia res postulabat, et commodum quidam Hebraicae linguae gnarus Tigurum advenerat ludum aperturus: discipulum eius agebat valde strenuum. Arridebant statim haeliterae: quamobrem posteaquam obtinuerat a Senatu, verorum studiorum et linguarum Latinae, Graecae, et Hebraicae gymnasium; diligentius instabat, ut Iacobus Ceporinus, iuvenis trilinguis, advocaretur; sub hoc, quod attinebat Grammaticen, perfecit. Deindeseptuaginta adsidua collatione et translationis Hieronymi, sociis adhibitis, Leone Iuda, qui iam antea nonnihil in eas literas laboris et studii contulerat, et Felice Mantio, huc penetravit; ut lesaiam et Ieremiam prophetas explanare sit ausus dexterrime.
Venit eo tempore Tigurum Franciscus Lambertus Avenionensis Minorita, relicto monasterio, veste Franciscana nondum exutus. Hic mox cum Zvvinglio congressu de intercessione Divorum, et Missae sacrisicio, disputatione publica cum eo differuit: sed facili opera victuscessit, et gratias egit Deo: quod per organum tam egtegium ad veritatis cognitionen tam claram esset perductus. Secuti sunt non ita longo tempore post, Ioannes Faber, vicarius Constantiensis, et D. Martinus Blansch, Contionator Tubingensis, ab Hugone Episcopo Constantiensi petentibus Tigurinis missi. Nec satis fuit Episcopo praedictos misisse: sed et suffraganeum suum haud longe post Tigurum submisit; persuasurum de sanctorum intercessione, et sacrisicio Missae. Verum ita lusit operam, ut dum vir quidam nobilis et sanguine et spiritu, rogaretur quid egissent? responderit: Vicarius scropham abegit, nosporcellos minamus. Rebusita Dei gratia peractis, Zvvinglius
ad scribendum est compulsus: quo tempore quos libros ediderit constat. Dum haec autem in Germania geruntur: fama de Zvvinglio penetravit ad Romanum usque Pontisicem, qui breve, ut vocant, ad illum misit eiusmodi:
ADRIANUS PAPA SEXTUS.
Dilecte fili salutem, et Apostolicam benedictionem. Remittimus venerabilem fratrem Ennium, Episcopum Verulanum, praelatum domesticum nostrum, et Apostolicae sedis nuntium, hominem prudentia et fide praestantem, ad istam invictam, nobisque et huic sanctae sedi coniunctissimam nationem, ut de maximis rebus nos, et eandem sedem, totamque Christianam Rem publicam concernentibuscum illa agat. Licet autem ei dederimus in mandatis, ut ea communiter cum omnibus et publice tractet: tamen cum de tua egregia virtute specialiter nobis sit cognitum, nosque devotionem tuam arctius amemus ac diligamus, ac peculiarem quandam in te fidem habeamus, mandavimus eidem Episcopo, nuntio nostro, ut tibi separatim nostras literas redderet, nostramque erga te optimam voluntatem declararet. Hortamur itaque de votionem tuam in Domino, ut et illi omnem fidem habeas; et quo nos animo ad honores tuos et commoda tendimus, eodem tu in nostris, et diciae sedis Apostolicae rebus procedas. De quo gratiam apud nos invenies non mediocrem. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die 23. Ianuarii, anno 1523. Pontif. nostri anno primo.
Ex his apparet, si gratiam hominum, quam DEI, maluisset Zvvinglius: quantus esse potuisset. Non autem ad ipsum solum runc scripserat Pontifex; sed etiam ad Franeiscum Zinggium: ut sibi et sedi Apostolicae virum lucrifaceret. Ex quo cum Myconius quaesiisset, ecquid pollicitus pro illo Papa esset? serio respondit: omnia certe, praeter sedem Papalem.
Cum ergo Evangelium a Senatu Tigurino receptum esset, et in dies vires sumeret: coepit Zvvinglius de rerum praesentium statu in meliorem commutando cogitare. Et ut ordine omnia fierent: quae ad in crementum Evangelii facere putabantur, ea primo quoque tempore mutabantur. Numerus sacerdotum et monachorum iam olim visus maior; quam pro religionis usu. Decretum itaque a Senatu, suasore Zvvinglio, ut numerus ille Sacerdotum et monachorum diminueretur ad tot usque personas; quot futurae satis essent officiis Ecclesiasticis. Non quod quispiam eiceretur, aut sacerdotio privaretur: sed hactenus quod datum in singulos annos, possidebat et deinceps, usque dum mors sustulisset. Monachorum tres ordines in locum unum congebantur, cucullis abiectis. Exire poterant ad laborem, ad coniugium,
ad literas, quibuscumque erat anim us. Et cui non arridebat doctrina fidei, ei integrum erat migrare quocumque esset libitum. Reditus Ecclesiastici quoque vel ministris ordina bantur Ecclesiarum, vel bonarum literarum doctoribus, vel reli quiis sacerdorum et monachorum, vel pauperibus. Erant inter illos iuvenes ingeniost non pauci: quibus pietatis magis placebant studia: hi tales retenti, ad usus Ecclesiarum Tigurinae ditionis fovebantur, et occasione oblata emittebantur. Ardebat etiam tum cupiditate incredibili fcholam aperiunch: nec, ut er at literarum amantissimus, a proposito destitisset, nisi id mors immatura intervertisset. Praeter haec Senatum curavit ordinandum: qui de causis decerneret matrimonialibus: docuit abdenda simulacra: tollendam funditus missam: restituendam cenam Domini.
Irrepsit interea tempotis, ut diabolus sua zizania semper interserere consuevit, Catabaptistarum haeresis: qui primo infantes baptizare vetabant, et se ipsos rebaptizabant: postea colluviem omnium, quae unquam fuerunt, haereseon inundabant. Cum his initio, ubi rem sensit, quod auctores et amici erant, et docti, et cives, et oves, familiariter egit: verum ubi coram adnuentes, digressi coeperuntnil msi mentiri, accumulare discipulos, ab Ecclesia discedere, novam instituere: coactus est moliminibus istiusmodi ire obviam totis viribus, et expugnare publice Habitae sunt disputationes cum ipsis seriae: in quibus errorum convicti, blasphemiis et conviciis despumarunt in Antagonistas. Tandem carcere, proscriptionibus, morte, contra periuros, inobedientes, seditiosos, non iam Catabaptistas, Senatus agere coactus, ut malum intestinum averruncaret Alpha corum fuit Balthasar Hubmerus, apostata iterum iterumque factus: qui Zvvinglii beneficio liberatus, gratiam eam retulit: quam mundus solet. Tantis enim conviciis virum bene de se meritum onerare nebulo non dubitavit: ut apologia satisfacere fratrib. habuerit necesse. Sed hec de Cata baptistis sans.
Secuta est disputatio Badensis, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo sexto, mense Maio: ad quam et Zvvinglius evocatus non venit: quod Senatus Tigurinus dimittere eum nollet; et nescio quid monstri ab altera parte ali crederetur Interfuerunt disputationi Constantiensis, Basiliensis, Curiensis, et Lausanensis episcoporum legati, cum I Eccio, Ioan. Fabro et Thoma Murnero, Theologis Pontificiis. Etsi autem Zvvinglius coram ipse non comparuit: tamen domi non minus laborum, consulendo, monendo et scribendo exantlavit: quam si disputationi inter medios hostes adfuisset: id quod scripta edita testanrur.
Postea ut dissidium Eucharisticum sopiretur, Landgravius Hassiae Philippus, inito cum Electore Saxoniae consilio, Theologos praecipuos inter se dissidentes ad colloquium placidum invitat. Venerunt igitur Marpurgum anno Christi millesimo, quingentesimo,
vicesimo nono mense Septembri, Martinus Lutherus, Philitpus Melanchthon, Iustus Ionus e Saxonia: Andreas Osiander, Norinberga; Ioannes Brentius, Hala Suevorum, Stephanus Agricola Augusta Vindelicorum: ab Helvetiis Huldericus Zvinglius Tiguro, Ioannes Oecolampadius Basilea, Martinus Bucerus et Caspar Hedio Argentoraro Spectarores et auditores fuerunt et alit viti pii ac docti, Iustus Menius, Fridericus Myconius, et ex Academia Marpurgensi Erhardus Snepfius, aliique Landgravii Theologi: quos ceiebravit, nominatim compellando, Euricius Cordus epigrammate huiusmodi:
Insignes verbiproceres, argute Luthere,
Suavis Oecolampadi,
Magnanime Zvingli, pie Snepfe, diserte Melanchthon,
Fortis Bucere, candide
Hedio, praecellens Osiander, strennue Brenti,
Amice Iona, acer Crato,
E t solida plus mente valens, quam corpore Moeni,
Magne Dionysi, et Myconi;
Acreliqui, bona turba, viri, quos inclitus Heros
Princeps Philippus acciit;
Christicolaeque suos urbes misere Ministros,
Et praesules Episcopos:
Ut nova tollatis divisae schismata sectae,
Veramque monstretis viam:
En cupido supplex vobis Ecclesia voto,
Vestros cadit flens ad pedes;
Atque per intima vos communis viscera Christi.
Adiurat, obsecrat, monet:
Ut sanctis studiis superipro laude Tonantis,
Et omnium fidelium
Quaerenda (haec vobis incumbit cura) salute,
Tractetis hoc negotium:
Unde ratum iudex decretum praedicet orbis,
Sancto profectum Spiritu.
Initio princeps voluit: ut Lutherus cum Oecolampadio, Melanchthon cum Zvinglio seorsim conferret, quod et factum: sed postea solus Lutherus causam disceptavit cum Zvvinglio et Oecolampadio. Sed cum novi morbi genus, quem Anglicum sudorem appellabant, Marpurgum etiam invasisser: abrupta actione iussu Landgravii, sic convenit: quandoquidem inpraecipuis religionis capitibus idem sentirent: abstinendum esse deinceps ab omni contentione, et Deum orandum; ut in hac etiam controversia lumen accendat, et concordiae viam ostendat. Ita amice discessum fuit inirio Octobris. Sed non dubitamus, quin operae pretium facturi fimus, si ipsa verba adscripserimus. Sic igitur habent.
Capita recessus Marpurgensis d. 3. Octob. an. 1529.
I.
Primo, Unanimiter credimus certoque statuimus, quod unus, verus, natura Deus sit, conditor omnium creaturarum, isque Deus unus sit in essentia et natura, et trinus in personis, videlicet Pater, Filius et Spiritus sanctus, plane sicut in Nicaeno concilio decretum est, et in Symbolo Nicaeno canitur et legitur in tota Ecclesia totius orbis terrarum.
II.
Secundo, Credimus quod neque Pater, neque Spiritus sanctus, sed Filius Dei Patris, natura Deus, homo factus sit, efficacia Spiritus sancti, sine virili semine, natus ex Maria virgine corporaliter, et quodperfectus homo sit ex corpore et anima similis nobis, sed sine peccato.
III.
Tertio, Quod hic Dei et Mariae filius, persona una inseparabilis, Iesus Christus, pro nobis crucifixus, mortuus, et sepultus surrexerit a mortuis, ascenderit ad caelos, sedeat ad dextram Dei, et dominetur omnibus creaturis, et venturus sit aliquando ad iudicandum vivos et mortuos.
IV.
Quarto, Credimus, quod peccatum originis ab Adamo in nos propagatum sit, quodque sit peccatum damnans omnes homines, et quod, si Christus nobis opem non tulisset, morte et vita sua, in aeternum propter illud mori nos oportuisset, neque participes regni Dei, et salutis fieri potuissemus.
V.
Quinto, Credimus, quod ita liberemur ab hoc et ab omnibus aliis peccatis, et morte aeterna, si nostram fiduciam collocemus infilium Dei Iesum Christum, pro nobis mortuum: Et quod extra hanc fidem per nullum opus, aut certae vitae genus liberari possimus ab ullo peccato.
VI.
Sexto, Quod fides sit donum Dei eiusmodi, quod nullo praecedente opere acmerito nostro obtinere, neque expropriis viribus consequi possumus: Sed Spiritus sanctus dat et efficit fidem, pro ut vult in cordibus nostris, quando Evangelium sive verbum Christi audimus.
VII.
Septimo, Quod haec fides sit Iustitia nostra coram Deo, utpote. perquam Deus nos iustificat imputata nobis iustitia sine ullo opere,
aut merito nostro. Atque ita a peccato morte et inserno nos liberat, sibique reconciliat, adeoque salvat nos propter filium suum, in quem credimus, cuius iustitia, vita, et omnibus beneficiis donamur ac fruimur. Hac de causa igitur sentimus omnia vota, totum ordinem monasticum, quatenus ad salutem promerendam necessarius putatur, iure ac merito damnari.
DE VERBO EXTERNO. VIII.
Octavo, Credimus, quod Spiritus sanctus (cum de ordinaria actione eius loquimur) nemini hanc fidem vel cetera sua dona largiatur, nisi praecedente verbo vocali aut Evangelio Christi; sed quod per verbum vocale efficiat fidem, qua mensura, et in quibus vult. Rom. 10.
DE BAPTIS MO. IX.
Nono, Quod Baptismus sacrosanctus sit Sacramentum a Deo ad hanc fidem excitandam institutum. Et quod propter mandatum Dei: Ite, baptizate; et propter promissionem Dei, Qui crediderit, Baptismus non sit nudum signum, aut tessera tantum inter Christianos, sed signum et opus Dei, in cuius usu fides nostra excitatur, per quam regeneramur.
X.
Decimo, Quod haec fides efficacia Spiritus sancti, posteaquam iustificati et sanctificati sumus, bona operaper nos exerceat, nempe dilectionem ergaproximum, precationem ad Deum, et patientiam in persecutionibus.
DE CONFESSIONE. XI.
Undecimo, Quod confessio, sive petitio institutionis aut consilii apud pastores seu ministros Verbi, aut apud quemlibet proximum, non coacte, sed libere fieri debeat, et quod tamen contristatis, afflictis, et sentientibus se peccatores esse, aut qui in errorem inciderunt, valde utilis sit, maxime propter absolutionem sive consolationem Evangelii, quae vera est absolutio.
DE MAGISTRATU. XII.
Duodecimo, Quodomnis Magistratus, et politicae leges et iudicia ubicumque locorum sint res bona, et nequaquam prohibita, ut aliqui et Anabaptistis, et Pontificiis docent, sed quod Christianus,
ad hoc munus vocatus velnatus, possit per fidem Christi salvari, non minus quam parentes, et patres familias in vita Oeconomica.
XIII.
Decimo tertio, Quod traditiones humanae in Ecclesiasticis negotiis, modo non pugnent contra expressum Dei mandatum, libere possint retineri, vel omitti, pro ut cum aliis atque aliis hominibus conversamur. Interim vero sentimus prohibitionem coniugii sacerdotum, Daemonum doctrinam esse.
DE SACRAMENTO CORPORIS ET SANGUIN IS CHRISTI. XIV.
Decimo quarto, Credimus, et certo statuimus omnes de cena Domini nostri Iesu Christi, quod utraque parte Cenae secundum institutionem utendum sit. Et quod Missa non sit opus, per quod vivis aut mortuis impetretur gratia: Quod etiam Sacramentum altaris sit sacramentum veri corporis et sanguinis Iesu Christi: Et quod spirituali manducatione illius corporis et sanguinis, singulis Christianis praecipue opus sit. Similiter, quod usus sacramenti, perinde ut verbum, a Deo omnipotente sit ordinatus, ut ad veram fidem et dilectionem conscientiae imbecilles moveantur per Spiritum sanctum.
Et quamquam in eo (An verum corpus et sanguis Christi corporaliter sit inpane et vino) hoc tempore nondum consensimus: tamen utraque pars, quantum omnino ferre potest cuiusque conscientia, caritatem mutuam praestare debet. Utraque etiam pars Deum omnipotentem sedulo invocare debet, ut per Spiritum suum nos in vera sententia confirmare velit. Amen.
Martinus Lutherus.
Philipp. Melanchthon.
Iustus Ionas.
Andreas Osiander.
Ioannes Brentius.
Stephanus Agricola.
Iohannes Oecolampadius.
Huldericus Zvvinglius.
Martinus Bucerus.
Caspar Haedio.
Hactenus ergo de Zvvinglii la boribus: iam de periculis, quibus idem fuit obiectus Sacerdotibus et Monachis de gradu deiectis, et contra pensionarios confecto mandato, decursum est ad insidias, si quo modo tolli posset homo. Venit aliquando post medium noctis quidam rogans; ut hominem morti proximum invisat Diacono pro hero respondente, se quicquid sit laboris obiturum, tam obstinate renuit: ut oriretur de insidiatore suspicio. Diaconus igitur abiens, ceu Domino relaturus omnia, ostio occluso latronem foris manentem delusit. Mane facto cognitum est, navigio captum, ore mox obturato, clam fuisse deportandum. Non multo post et equus ad eundem usum paratus exspectabat. Deinde visus est insidiator in urbe sine pallio, gladio cinctus longissimo
palam vagari, sicubi posset virum, obviam opporrune factum, trucidare. Indicatus capitur, et evanescit. Tigurini duo vino madidi, noctu Zvvinglu domum lapidibus pulsantes, et specularia perforantes, clamore, maledictis, ictibus tam crudeliter, turpiter, inhumaniter egerant: ut vicinorum nullus hiscere vel per fenestellam auderet Nec cessarunt prius, quam et lapides deficerent et verba et vires. Tumultus relatus est ad Consulem, mane clausis portis quaesiti sunt viris armatis per omnes urbis angulos frustra: dum mulierculae male consciae dissimulantes alterum proderent haud voluntarie. Extractus igitur e vase vinario sacerdotis cuiusdam, ab indignabundis pertrahitur in carcerem. Post multa iudicia condemnatur ad custodiam perpetuam, ubi postea quam septimanis aliquot detentus iacuit, demum est precibus donatus Bernensium.
Cenabat Zvvinglius nonnumquam foris apud amicos, vel apud hospites Rediens igitur numquam fere non excipiebatur imprudens a civib bonis, ne quid accideret in via mali Sed et Senatus temporib. periculosis per noctem vigiles circa domum eius comstitun.
Ad hunc modum protecto crimen inuritur pensionarii: quod aliquando peccatum esse nesciens, a Pontifice Romano pecuniam accepisset annuam. Verum hoc flagitium ipse sic ad Germanos suos excusat: Quod mihifuit aliquando negotium cum Papa, ante multos annos desiit. Putaba tunc; licere pecuniam accipere a Pontifice, tuerique viam eius. At cognitopeccato, omnib. renuntiavi. Quamobrem factores, quos appellant, eius de hoc crimine me sugillamtes, obrenuntiationem minus propitii, vitio, quod egi, mihi vertunt: quia persuadet hominibus, pecuniam Pontificis accipiedo, serviri Deo.
Ad Bertholdum Hallerum et Casparum Megandrum de Principum muneribus sic scribit: Ego Christi, et si mavultis, meam quoque gloriam, maioris reputo, quam omnes omnium Principum thesauros, nedum modicam unius Regis munificentiam. Olim didici, quid sint munera: ut iam in senem me non possit horum libido quicquam. Ceterum et furem et haereticum, et adulterum non modo vocabamt eum doctrinae deformandae causa; sed palam asininis clamoribus traducebant. At ubi viderunt miseri et insani nihil se efficere, vel contra Evangelium vel contra Evangelii praeconem: totis vitibus se converterunt in eos, qui verbo erant oboedientes: ut iis nauseam crearent et invidiam conflarent.
Tandem ventum ad foedera est nova, pro defensione doctrinae Christi; veteribus nusquam tamen laesis, haud sine magno Zvvinglii labore et studio. Non equidem quod contra patriam aliquid conaretur: sed quod, pro consilio quondam inito, vitia extirpare, et Evangelicam doctrinam in laudem Dei et utilitatem Helvetiae totius ita plantare constitutum haberet: aut quod sic conaretur divina tueri: nihilque magis desideraret, quam
ut omnes gentes confiterentur Domino, et per amplitudinem foederis, impiorum animis territis, et hi facilius Christo lucrifierent Ventum est tandem etiam ad bellum: quod Zvvinglius ipse ad amicos suos hisce describit: Quod hactenus ad vos scripsi, iterum atque iterum facio; ut constantes sitis, neque bellum metuatis. Nam istapax, quam quidam tantopere urgent, bellum est, non pax. Et bellum, cui nos instamus, pax est, non bellum. Non enim sitimus cuiusquam sanguinem, neque etiam per tumultum hauriemus; sed in hoc sumus: ut Oligarchiae nervi succidantur. Id nisi fiat, neque Evangelii veritas, neque illius minisiri apud nos in tuto erunt. Nihil crudele cogitamus: sed quicquid agimus, amicum et paternum est. Salvare cupimus quosdam, quiper ignorantiam pereunt, servare libertatem satagimus. Vos igitur nolite tantopere abhorrere a consiliis nosiris. Mitiora sunt et aequiora; quam quidam apud vos dictitant. Omnibus, qui nos falso deferunt, prompte creditis: cum hactenus semper experti sitis veritatem nostram; illorum autem inconstantiam: ne dicam mendacia. In hoc igitur estote: ut pro fide in Deum, et in homines, constanter nostris respondeatis. Quid multa? nihil metuite. Nam DEI bonitate et [Gap desc: Greek word] universa sic geremus: ut vos nostri nec pudeat, nec paeniteat. Hactenus Zvinglius.
Itaque ut erat vir fortis ac prudens, libertatis patriae, avitae virtutis, ae inprimis gloriae DEI amans, duobus bellis intestinis interfuit: quorum utrumque a Capella, monasterio in Tigurino agro, Capellanum dicitur. Ad prius sponte profectus est: ut consultationibus interesset, ne quid aberraretur a vero et bono. Felicissime cecidit; et sine sanguine confectum est. De hoc saepe narravit: plus malitiae et pravorum consiliorum ineo comperisse: quam per omnem vitam norit, vel experientia, vel ex libris. Ad secundum electus est, ut Parochus: et quamvis renueret: exiit tamen, cum non ignoraret: quid non mortalia cogat pectora fames et auri et cibi. Causa belli numquam placuit, commeatus videlicet denegatio Die decimo quarto ante profectionem, bis pro suggestu, dum ferverent omnia, dixit: Scio; scio, inquam, quid rei sit, Es ist umb mich zu thun: ut ego tollar, fiunt omnia. Quin cometen tunc visum in aurem amico confirmavit, fatalem esse et sibi et adhuc alteri cuipiam: Oecolampadium designatum eo verbo putarunt.
Tumultuarie igitur egressos Tigurinos contra paratam multitudinem, secutus est inter postremos et Zvvinglius eques, et armatus, promore illius gentis: minime egressus est, ut capitaneus, aut belli dux; sed ut bonus civis, et fidelis pastor: qui suis in extremo periculo deesse noller. Et Tigurinorum ita fert consuetudo, cum in hostem exitur: ut ecclesiae minister
primarius una procedat. Ad haec videbat ipse, si domi resideret, ac proelium commissum esset adversum, magnam sibi invidiam subeundam: ut qui lingua, non animo fortis esset. Tigurini quidem ad suos fines praesidium circitet mille milites et amplius disposuerant: sed tanta fuit hostium [Note: * Quinque pagicorum.] celeritas; ut illi vix subsidio venire potuerint. Isti ergo monte superato, ubi singulis eundum, in valle suos laborantes conspiciunt. Ibi sese ad virtutem cohortati, promiscue decurrunt et concurrunt. Non igiturtam virtute, quam numero victi Tigurini desiderarunt suorum circa trecentos octuaginta tres, inter quos et Zvvinglius. Fuit id die undecimo Octobris, anni millesimi, quingentesimi, trigesimi primi, cum annum ageret aetatis quadragesimum quartum, quadriennio scilicet Luthero iunior, Tiguri docuisset annis duodecim, antea Glaronae et in Eremo, fano divae Virginis celebri, annis undecim. Qui praelio interfuerunt hoc de eo retulerunt: prostratum prementium multitudine, tertium se in pedes erexisse: tandem cuspide sub mento transfixum, et in genua prolapsum dixisse: ecquid hoc infortunii? age, corpus quidem occidere possunt, animam non possunt. Iacuisfe viventem adhuc inter strata undique Tigurinorum cadavera, et manibus precantium more compositis ac in caelum fixis oculis, non clara quidem voce, sed leniter motis labiis orasse. Maxima autem hostilis exercitus parte Tigurinos persequente, quosdam interea per prostratos grassantes, quoscumque semivivos invenissent, de confessione Papistica et divorum invocatione compellasse Zvvinglium itaque ab iisdem interrogatum, moto capite abnuisse; et in caelum sublatis oculis, Dominum in caelis ie invocare significasse. Tum quendam immani gladio irruisse iugulumque penitus hausisse. Post cladem in corpus exanime valdefuit [Note: * Ut et in Abbatis Capellen sis et aliorum: vide epist. Oecolampadiilib. 4.p. 800. et p. 979] saevitum; et vix etiam illius morte potuit odii acerbitas exsaturari. Cadaver enim inventum, iudicio condemnatum, in quatuor partes dissectum, et igni in cinerem fuit redactum. Post triduum nonnulli eius amantes ad rogum acces serunt, et mediis e cineribus cor illaesum eruerunt. Id a qui busdam religioni tributum; ab aliis aliter acceptum: ut fit animis odio aut amore turbatis. Annum, mensem, et diem stragis hoc disticho Ioannes Lupulus, praeceptor Zvvinglii, expressit:
HeLVetlae ZvvIngLI DoCtor pastorqVe CeLebrIs
UnDena oCtobrIs passUs In astra VoLas.
Deploraverunt et eius casum alii doctissimi viri, de quibus Conradus Pellicanus Rubeaquensis, qui Hebraicum, et Theodorus
Beza, qui tale Latinum epitaphium scripsit:
Zvvinglius arderet gemino cum sanctus amore;
Nempe DEI inprimis, deinde etiam patriae:
Dicitur in solidum se devovisse duobus:
Nempe DEO inprimis, deinde etiam patriae.
Quam bene persolvit simul istis vota duobus,
Pro patria exanimis, pro pietate cinis!
Fuit Zvvinglio ingenium ad res egregias perquam accommodum, probum, candidum, integrum, ardens quidem ac vehemens; non autem crudele, non sanguinarium, non saevum; sed heroicum et alacre quod res magnas adiret intrepide Falsum autem, ne dicam calumniae plenum pronuntiatum quorundam, qui affirmare non dubitarunt: belli civilis ipsum fuisse tubam: longe autem tetrius, pro facinore tanto poenas tam graves eum DEO dedisse Nec enim bellum illud per Zvvinglium religionis et doctrinae suae propagandae causa fuit suscitatum aut susceptum: sed civiles fuere causae, e quibus malum illud Mavortium exarsit. Interim tamen negandum non est, religionis mutationem multorum animos alienasse et exacerbasse. Quippe semper
Multum relligio potuit suadere malorum.
Quod autem commeatus fuit denegatus; aliorum consiliis effectum est: non quod Tigurmi insontes cum sontibus enecare fame crudeliter cuperent: sed quod existimatent adversae partis animos emollitum citius iri; ubi considerasset, quantum ex agro Tigurino emolumenti, aut detrimenti sperandum sit. Etsi et hoc consilium Zvvinglio, cui mores gentis perspecti, vebementer displicuit: nec destitit ipse ab eo cives suos avocare; verumtamen surdo, quod dicitur, cecinit fabulam In bellum ivit, non ut antesignanus et bellator, sed ut pastor, ut pacis suasor. Nec enim Tigurina urbs florentissima et prudentissima suo Ecclesiaste ad bella abuti voluit; nec pugnam ullam fore quisquam putarat: sed potius rem omnem, ut biennio ante, placide compositum iri, Zvvinglii etiam confiliis, quae semper pacis, non armorum socia fuerunt, omnes sperarunt Sed adversae partis festinatio improvisa et loci iniquitas, infelicis pugnae necessitatem attulit. Verum censores et Zvvingliomastiges illi valde sunt inepti et rigidi; qui ex eventu de doctrina iudicium ferunt Cecidit in praelio Zvvinglius et armatus cecidit; quid tum? num propterea pseudopropheta, et falsae doctrinae auctor? aut Tigurinorum causa Deo exosa? Cecidit ab impio Caino pius A bel: pressi ab idololatris Aegyptiis, victi a flagitiosis Assyriis, electus DEI populus, Israelitae. Sed ne multus fim:
certe et ipsi Ethnici mitiores fuerunt in eiusmodi casibus iudicandis, quin princeps vatum Graecorum.
[Gap desc: Greek words] ,
et hostium non pauci mortem Zvvinglii querelis prosecuti sunt; et innocentiae, pacis, ac concordiae studii testimonium ei perhibuerunt verissimum.
Doctrinam et iudicium eius testantur scripta, vel ringente invidia. Studium verae pietatis et Evangelicae religionis ab An tichristi quisquiliis repurgandae, omnis loquetur postetitas: cu ius sincerius iudicium erit. Ante Lutherum docuit Glaronae in Helvetia Evangelium Christi; ur ipse [Note: * In opere Articul. A. 1527. explanat. art. 18.] de se: Cepi ego Evangelium praedicare anno salutis decimo sexto supra millesimum et quingentesimum, eoscilicet tempore: cum Lutheri nomen in nostris regionibus ne auditum adhuc erat. Docuit et scripsit [Note: * Ab anno 1522.] contra Papistarum humana merita, contra purgatorium, contra missae sacrificium, contra canonem Missae, contra mutilationem Sacramenti, contra transsubstantiationem, aliosque abusus: Sacramentariam autem controversiam ante annum millesimum quingentesimum vigesimum quartum non attigit. Vidit [Note: * D. Pareus li. 4 de controv. Eucharist. cap 13.] initio quid fugeret: quid sequeretur non vidit. Vidit commentum Transubstantiationis sive conversionis substantialis panis et vini in corpus et sanguinem Christi, manentibus tantum accidentibus, quod Papatus tenebat: vidit dogma consubstantiationis sive, ut Guit mundus vocavit, Impanationis, de corporali praesentia Christi in pane et vino, manente horum substantia, quod Lutherus ex Cameracensi amplectebatur, neque cum verbis Domini, neque cum analogia fidei Christianae, neque cum consensu orthodoxae vetustatis convenire. Vidit enima a Christo non fuisse dictum: Hoc sit aut fiat corpus meum; neque etiam: Sub hoc vel in hoc est aut continetur corpus meum. Quid tamen tuto ample cteretur non prius vidit: quam scripturae sacrae locis similibus plurimis diligenter ponderatis; et consulta orthodoxa vetustate, praesertim Tertulliano, Ambrosio, Augustino, Theodoreto, Bertramo, aliis: tandem statuit, in verbis Domini: Hoc est corpus meum, seu hic panis est corpus meum, esse Metonymiam, He braeo sermoni familiarem, et Metonymice, seu per denomina tionem quandam transferri signati nomen ad signum: Panem dici corpus Domini, vinum sanguinem Novi Testamenti; quia sunt symbola corporis et sanguinis Domini, seu quia corpus et sanguinem Domini sacramentaliter significant. Hanc sen tentiam primo epistola ad familiarem praescripsit, [Note: * Anno 1524. Epistola Zvinglii ad Matthaeum Alberum.] Matthaeum Alberum, Rutlingensium Ecclesi sten: ubi inter alia: Nos, inquit, cardinem huius rei in brevissima syllaba versari aerbitramur, videlicet in hoc verbo, Est: cuius significantia non
perpetuo pro esse accipitur, sed etiam pro significare. Quamvis interim, carissime frater, te admonitum volo, ne nobis quicquam fidei habeas, nisi clarissimis verbis scripturae sacrae, quod adsumo, probavero. Respondebat Ioseph ad somnium Pharaonis: Septem boves crassae, sunt septem anni fertiles. Et tamen fieri nequit, ut septem boves sint septem anni. Est ergo clarum istud verbum, sunt, positum esse pro significant, vel portendunt: ut sit sensus: septem boves crassae, quas in somno vidisse videris, significant vel portendunt, septem annos fertiles. Christus dicit Ioannis decimo quinto: Ego sum vitis: nec tamen er at vitis, sed vitis in morem se habebat. Patet ergo istud verbum, Sum, nulla ratione pro Esse accipi posse: sed pro significo vel exprimo, vel eius in morem me habeo. Iterum dicit: Semen est verbum DEI: et tamen semen non erat verbum Dei. Unde neque hic, Est, pro Esse capi poterit: liquet autem pro significat esse positum. Nam Christus his verbis, Apostolis parabolam, quam de sparso semine proposuerat, aperit: Semen, inquiens, de quo loquor, est: id est, significat verbum Dei. Tales consimilesque locutiones passim videre licet in literis sacris: unde non est ut hic pluribus obtundam. Haec ibi.
Deinde hanc sententiam prius, quam publice proponeret, non solum cum amicis fidis contulit; sed curavit etiam, ut omnibus fere, tum in Germania tum in Gallia, eruditione et auctoritate praestantibus viris innotesceret. Providebat enim difficilime opinionem, quae a tot saeculis tam altas in animis hominum radices egisset, evulsum iri. Publice autem propositam et voce et scriptis propugnavit, rectene an perperam, disceptare nostri instituti non est. Buceri epistola pro eo loquatur, quae ita eum excusat: Invenias alicubi in epistolis Zvvinglii de sacramentis: unde videri possit vir ille, sacramentis minus tribuisse, quam Scriptura eis tribuit: cumque nos eas epistolas ediderimus in vulgus; verendum, ne qui idem et de nobis nostrisque per Helvetios Ecclesiis suspicentur. Ne ergo a nobis cuiquam detur offensio, quae in vituperium valeat Christi: voluimus te, optime lector, hic praemonere: nec Zvvinglium inficiatum esse, nec nos inficiari, sacramenta esse symbola gratiae, fideique suo modo opem ferre: nec esse tesseras solum societatis Christianae; tantum ut Christo Domino omnis virtus salvifica transscribatur: et agnoscatur, tum sacramentis nos salutem percipere, cum nobis in illis percipitur opus Christi: quod tum percipimus; cum fide amplectimur, quae Christus in sacramentis pollicetur et offert. Legem spiritui Christi collatam D. Paulus facit literam
occidentem; cum eandem subservientem spiritui Christi testetur erudire ad salutem, et absolvere hominem DEI instructum ad omne opus bonum. Circumcisionem, ut illam Dominus populo suo symbolum benevolentiae suae instituit, foedus a Domino vocatur, usurpatam externe modo sine fide promissionis gratuitae, Paulus scripsit nihil valere. Et de Baptismate D. Petrus scribit, illo nos salvari: complectens scilicet totum donum Christi, quod baptismate offertur: mox tamen subicit, non ablutio sordium carnis, sed foedus conscientiae bene respondentis DEO: distinguens explicando, quae separari tamen non debent, sacramentum sive commendando, sive sumendo. Quod enim praecipuum in hoc sacramento est, Apostolus praecipuum etiam haberi cupiebat, et cavere ne ab externo symbolo ablutionis salus peteretur, mysterio ipso Christi neglecto, quod utique fide cordis recipiendum est. Ad eundem modum et Zvvinglius in iis locis, in quibus videri possit Sacramenta non plene satis praedicasse, fiduciam voluit amoliri operis externi; non evacuare Sacramentum Christi. Erat enim illi res cum iis, qui vulgarem illam impietatem tuebantur, qua homines ab opere eperato, ut illi vocant, hoc est, ab ipsa ceremonia externe modo adhibita, salutem petunt, nihil prorsus solliciti de fide in promissionem, quae sacramentis commendatur. Contra hos itaque dimicans, merito contendit, Christum Dominum nos in gratiam Patris restituere, non Sacramenta: id est, externam actionem sacrificulorum in administratione Sacramentorum. Nam illi eam actionem ad obscurandum meritum Christi vendunt. Hinc in epistola ad Fridolinum Lindoverum, Bremgartensium contionatorem, Vides, disputationem hac de resic concludi: Quid multis opus? Caput hoc esto. Sola gratia Dei nos salvos fieri: id autem, cum ea fidimus. Ocius ergo cum tua ista in gratiam Dei contumeliosa opinione facesse; qua Sacramentis adseverasti admissa deleri, non alia ratione oportere. Sic et alii, qui in nullam unquam suspicionem venerunt, quod Sacramentis minus quam par sit, tribuerent, ubi ipsis certamen fuit cum eiusdem gratiae Christi hostibus, scripserunt. Nec Novi, nec Veteris Testamenti Sacramenta, sed sola fides iustificat. Item: Non Sacramentum, sed fides Sacramenti iustificat. Damnaruntque illud impietatis, quod scholastici pro dogmate habent: Sacramenta novae Legis esse efficacia signa gratiae. Et de baptismate: Baptismus neminem iustificat, nec ulli prodest, sed fides in verbum promissionis, cui additur baptismus: haec enim iustificat, et implet id, quod baptismus significat. Haec illi. Quicquid ergo in his Epistolis leges, quod videbitur Sacramentis non nihil detrahere, id omne de actione in Sacramentis externa, secluso Christi spiritu, dictum accipias, uti nimirum ea prostituuntur a servis superstitionis Papisticae. De nostris vero Ecclesiis ne
patiare tibi persuadere, in eis de sacramentis aliter doceri, quam ipsae tradunt Scripturae, docent S. Patres, et ab initio Christi Ecclesia credidit: Esse nimirum illa symbola gratiae et redemprionis Christi, quae illis ceu visibilibus verbis, ut ea D. Augustinus vocat, offertur et exhibetur: Domini quidem virtute, Ecclesiae vero ministerio, in baptismate regeneratio et in Christum insitio, in sacra Eucharistia vera corporis et sanguinis Christi communicatio: horumque verum usum esse, non ad profitendum modo; sed magis adeo, et praecipue quidem, ad alendam et provehendam fidem; ut quibus communio Christi plenius nobis et commendatur, et (ut dictum) exhibeatur. Sic ubi in tractatione Eucharistiae leges: contendi, Christum reliquisse hunc mundum. et in caelos corpus suum recepisse, nec posse impanari, aut in pane includi: tu ne putes Christum in nostris Ecclesiis sacra cena excludi, solumque panem et vinum, inania symbola administrari. Utinam nosses, optime lector, quam istud abominatus semper sit pater et praeceptor noster Ioannes Oecolampadius: sed sicut transitus Domini nostri Iesu Christi in caelos, hoc tantum infert, iam Dominum hic non agere ratione huius saeculi: ita scito nobis nihil negari, quam Christum non naturaliter et ratione huius saeculi uniri cum pane, vel in pane includi localiter. Ceterum verum corpus, verum sanguinem Domini, ipsum verum Christum, DEUM et hominem, nobis in cena adesse, ipsius verbis et symbolis exhiberi in cibum non periturum carnis, sed sempiternum animae: eoque non sensu aut ratione, sed vera fide percipiendum. Vale. Hactenus Bucerus.
Verum [Gap desc: Greek word] illud de atro vel albo Spiritu monitore, unde natum sit, non videtur hic praetereundum. Res autem ipsa sic habet: Cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quinto ministri Ecclesiae Tigurinae Zvvinglius, Leo, Engelhardus, Megander et Myconius, ad diem undecimum Aprilis in Senatu ducentorum, de abolenda Missa, ac panis et vini adoratione tractarent: ex aliis scriba quidam in Senatu Zwinglio restitit, hoc potissimum argumenro: quod a perspicua verborum proprietate discederet: nec satis evidenter probaret, [Gap desc: Greek word] Est, in verbis Cenae, accipiendum esse pro significat. Etenim haec exempla: Semen est verbum DEI: Christus est ostium, petra et similia: nihil ad rem facere. Parabolas enim esse, quarum explicatio per verbum Est tradatur: in Cena vero Dominica nihil tale esse. Zwinglius respondit ad scribae sermonem: quae locus et tempus requirebant. Senatus ergo decrevit, ut Senatores quatuor post prandium, cum ministris Ecclesiae convenirent: quo res tanta graviter ventilaretur.
Deliberatum est aliquandiu varie: tandem placuit sequenti die, quae erat duodecima Aprilis, causam hanc iterum ad totum senatum referri. Cum ergo in Senatum ministri Ecclesiae rediissent, atque huc tenderent; ut Missa in universum aboleretur: obstitit denuo scriba ille, qui ater an albus fuerit, non dicitur: cui cum Zwinglius copiose respondisset: una cum aliis e Senatu domum se recepit. Decretum est a Senatu; ut Eucharistia iuxta Christi institutionem ritumque Apostolicum deinceps celebraretur: infirmis vero liceret hac vice veteri more, si vellent, aliis in locis ea uti: ut Missa in universum sit abolita et antiquata: et ne crastino quidem die repeteretur. Mox secuta est publica totius Ecclesiae gratulatio atque laetitia.
Appetente die decimo tertio Aprilis, visus [Note: * Zvvingl. l. de subsid. Eucharist.] est sibi Zwinglius in somnis denuo cum scriba contendere, sicque obmutuisse: ut quod verum sciret proloqui non posset. Ibi [Gap desc: Greek words] visum adesse monitorem (ater an albus fuerit, nihil memini, inquit, somnium enim narro) qui diceret: quin ignave respondes ei, quod in Exodo legitur: Est enim phase, hoc est, transitus Domini: simul expergefactum exiliisse e lecto: locum diligenter inspexisse: ac de eo mox coram tota Ecclesia pro virili disseruisse: illumque sermonem omnibus piis, qui propter parabolae obstaculum adhuc nonnihil haerebant, omnem nebulam discussisse. Celebrata est deinde tribus diebus, nempe die Iovis, die Veneris, et ipso Pascha, cena Domini tanta frequentia: quanta antea ibi loci vix visa.
Hoc igitur est illud, quod varii varie inrerpretati sunt: quotum non nemo scribere non dubitavit: Zvvinglium habuisse cor in errore, Satanae deceptione obfirmatum: suam glossam somniasse suggestione atri Spiritus: quia ipse scripserit, se per somnium didicisse a quodam monitore, qui albus fuerit, an ater, nesciat.
Sed principio Zwinglius non de glossa vel expositione ipsa; sed de exemplo scripturae non parabolico fuit monitus. Deinde proverbium illud omnibus Latinae elegantiae studiosis notum, et Zwinglio etiam alias est usitatum, ac citra calumniae metum usurpatum: uti ex scriptis eius cuivis apparet. Solet enim hoc adagium dici, de re ac homine valde ignoto, uti Erasmus monet, et vel Catulli hoc in Caesarem distichon docet:
Nil nimium studeo, Caesar, tibi velle placere:
Nec scire, utrum sis albus an ater homo.
Denique quis eat inficias, etiamnum hodie piis et sui officii
satagentibus, vel scripturarum caelestium, vel aliorum auctorum loca in somniis saepe occurrere, quae vigilantes effugerant? Candoris certe Christiani fuerat, haec et similia cum grano salis interpretari. Sed de hoc satis multa, vel plura potius, quam necessarium hic fuit.
Porro ritus cenae, a Zuinglio in Missae locum apud Tigurinos institutus, fuit eiusmodi. Finita contione, mensa templo infertur, et munda mappa insternitur. Huic imponitur canistrum pane infermentato plenum, catini et pocula lignea, quae vino implentur. Accedit ad mensam pastor ecclesiae cum diaconis, et totum coetum ad attentionem excitat: mox alter ex diaconis subicit institutionem Cenae Dominicae ex Epistola ad Corinthios: alter vero recitat partem capitis sexti Ioannis, ut ex verbis Domini omnes discant, quomodo Christi carnem edamus vere, et sanguinem eius vere bibamus. Mox recitaro symbolo fidei, pastor admonet, ut quisque se ipsum examinet et exploret, ne indigne accedendo, corporis et sanguinis Domini reus fiat. Postea se in genua omnes demittunt, et Pastore praeeunte, orationem dominicam dicunt. Qua absoluta, pastor panem infermentatum accipit in manus, et spectante fidelium coetu, alta voce, magnaque religione, recitat institutionem Cenae Dominicae: deinde panem ministris distribuit, et poculum porrigit. Qui panem in catinis, et vinum in cyathis cirumferunt, et ecclesiae exhibent. Quisque in manus sumit, quod traditur a ministris; edit, et proxime assidenti offert partem eius, quod accepit: similiter etiam poculum porrigit. Interim vero dum de pane Domini edunt, et de poculo eius bibunt, unus ex Ecclesiae ministris praelegit ex Evangelio Ioannis dulcissima illa colloquia Domini, quae abiturus cum discipulis habuit, a pedum ablutione initium faciens. Si catini et pocula ad mensam redeunt, ecclesia iterum in genua procumbit; et Deo gratias agit, pro beneficio redemptionis Christi. In ecclesiis autem agri Tigurini, minister omnia solus recitat, et ad mensam singuli accedunt. Hunc ritum multae ecclesiae, in Helvetia et Rhetia, postea imitatae sunt.
In contionibus Zwinglius fuit ordinis studiosus, et veritatem perspicue summoque studio docuit: contra vitia nihil eo auditum acrius, praesertim contra Pensionarios illos, contra oppressores pauperum, et luxu diffluentes. Dixit turpem esse atque impiam militiam eam, nihilque foedius et magis invisum Deo, quam sanguinem suum mercede externis principibus addicere. In corripiendo fuit ei auctoritas; et cum verbis ardentioribus detonaret, ne insontes moverentur; adiecit semper: Frommer mann / nim dichs nicht an: Bone vir, haec te non moveant; nihil ad te, quod dico; ne cures igitur. Thematis rem
egerat nonnumquam, maxime dum inciderant, quorum gratia digrediendum erat necessario. Nam ubi res huc venerat, ut veritati cederet longe pars melior et maior populi, digressionibus utebatur nonnumquam in ea, quae minus erant in Ecclesia Dei tolerabilia.
Stando confecit omnia sua studia, certas eis vendicans horas, quas etiam non omisit, nisi seriis coactus A somno mane ad horam decimam lectioni, interpretationi, doctrinae, scriptioni dabat operam, pro ut temporis et rerum postulabat ratio. Post prandium audiebat vel narrantes, vel consilia rogitantes, aut confabulabatur, aut deambulabat cum amicis, usque ad horam secundam. Hinc enim reditus ad labores. Post cenam, ubi paulisper deambulasset, fere literis scribendis vacabat, interdum ad mediam usque noctem nihil agens aliud. Praeterea quotiescumque negotia cogebant, et senatui serviebat.
Monumeuta ingenii et eruditionis suae reliquit Zuinglius multa; quae in quatuor tomos digesta typisque excusa exstant: in quorum primo tomo continentur [Gap desc: Greek words] et [Gap desc: Greek words] : secundus habet [Gap desc: Greek words] , hoc est, pugnas, quae ipsi cum adversariis intercesserunt: tertius [Gap desc: Greek word] Vereris Testamenti: quartus denique complectitur [Gap desc: Greek word] seu explicationes script orum Novi Testamenti. Scripsit praeterea epistolas multas, doctrina et pietate refertas: quae cum Oecolampadii epistolis impressae.
Ex narratione Osvvaldi Myconii de vita et obitu Zvinglii: Rodolphi Gualteri apologia: Chronico Basiliensi: Sleidani et Thuani historia: epistolis Oecolampadii, aliis.
WInspergae, oppidulo Cheruscorum, Ioannes Oecolampadius, vernacula Haussschein / nascitur; anno epochae Christianae, millesimo, quadringentesimo, octogesimo secundo, quo et Georgius Spalatinus Theologus alibi in lucem est editus. Parentes habuit honestos, et ut illic vivitur, abunde divites. Avus ei fuit Basiliensis, ut in praefatione super Iesaiam prophetam ipse annotavit. Mater autem a vitae sanctimoma, et in egenos beneficentia, praeter ingenii laudem, apud cives suos fuit commendata.
Hi tales parentes, cum de pluribus liberis hunc unum superstitem ipsis Deus voluisset; ut primum per aetatem institutionis capax fuit, literis et religione in schola patria erudiendum
curarunt. Adultiorem destinabat pater mercaturae: at materut plusculum temporis et sumptus concederetur literis addiscendis, precibus impetravit. Ibi eiusmodi ingenii specimen in rudimentis literarum percipiendis tunc admodum puer dedit: ut ingeniorum observatoribus et aestimatoribus magnam dese spem praeberet Mature enim ad id eum formare cepit Dominus; in quo opera eius fructuose erat usurus.
Paulo post parens, sive precibus matris victus, quae sicut Monica Augustini, ita haec Oecolampadii curam semper gessit; ut recte institueretur, sive filioli praeclata indole et natura adductus, in eum satis liberaliter sumptum facere cepit. Nam positis Latinae linguae fundamentis, amplius erudiendum Heilbronnam misit, tum temporis bene constituta Schola celebrem. Deinde Haidelbergae eum, ubi tum quoque Academia florebat, aluit. Hic eos fecit progressus; ut annos natus non amplius duodecim, tolerabilem versum scriberet. Bienno post, baccalaurei, ut vocant, gradum obtinuit. Nec minus illa aetate in religione vitaeo; integritate fecit: operae pretium, quam literis: illud cogitans vulgatum: eum, qui proficiat in literis, et deficiat in moribus, non proficere, sed deficere.
Postea Magisterii adeptus titulum, Bononiam, studiorum matrem, de parentis voluntate, se contulu; eximium, nescio quem, illo aevo Iuris Professorem, tum arcem existimationis obtinentem, auditurus. Sed intra semestre partim valetudine caelum Italicum aversante, partim quod mercator, cui parens pecuniam per collybum reddendam crediderat, non satis fideliter egisset; relicta Italia ad suos redire est coactus. Quibus salutatis Haidelbergam repetiit; ibique posthabito iuris studio, cui ex consilio patris operam dare caeperat, totum Theologiae se mancipavit, divinitus ipsum ad hoc studium flectente et vocante Deo, qui eo in domo sua, quae est Ecclesia, pro lampade usurus erat. Qua in re prorsus cum eo actum est, ut cum clarissimis quibusdam Ecclesiae luminibus; qui commutato studiorum civilium cursu ad caelestia sese iura contulerunt. De horum numero olim fuit Iohannes Chrysostomus; et patrum nostraque memoria Martinus Lutherus, Iohannes Calvinus, Petrus Martyr, Theodorus Beza, Lambertus Danaeus, Antonius Sadeel, Georgius Sohnius, ut alios permultos latere patiamur.
Ita igitur vocarus a civilibus controversiis ad caelestium mysteriorum tractationem Oecolampadius; tanto flagrabat cognoscendae Theologiae desiderio: ut quaestionum et sophismatum inanium odiosis taediis non averteretur, quae fere ingenia libetalia a sacris literis vel obiter gustandis deterrent. Exercebant tum Theologorum auditoria Scholastici, quos vocant, Doctores: ex iis noster Thomam Aquinatem, et post eum Richardum
praecipue am plexus est. Gersonem, qui Parisiensis Academiae Cancellarius et in Basiliensi concilio legatus fuit, trivit non indiligenter, quod is ad alendam pietatem comparatior videretur. Scoti [Gap desc: Greek words] subrilitates neglexit: neque aequalium more ad singulas quae se offerebant, argutias attonitus haesit; sed ad utilium doctrinarum summam avidus properabat. Theatralibus disputationibus, qualibus Sorbona, et communiter Antichristiana synagoga delectatur, abstinendum sibi censuit; quod ad superbiam, ad rixas, ad supercilium, adolescentum ingenia iis corrumpi animadverteret. Semper fuit rei literariae, quam parandae opinionis eruditionis appetentior: doctus esse, quam videri malebat, cumque gloriam fugeret ipse, illa eum prosequebatur, ut in versiculis notis dicitur:
Gloria si fugias, crocodili more sequetur:
Sin petis, haec eadem longius acta fugit.
Veram igitur eruditionis et virtutis laudem, apud optimum quenque consecutus, illustrissimo etiam principi Philippo, Electori Palatino, cognomento ingenuo, qui anno Christi millesimo, quingentesimo, octavo, calendis Martii obiit, fuit commendatus. Hic cum de eo praeclare sentiret, filiis eum suis, natu minoribus, praeceptorem praefecit. Horum institutioni cum aliquamdiu praefuisset aulicae vitae valedicens, ad sacra studia quasi postliminio rediit. Haidelbergam vero ipsam hac occasione reliquit. Parentes, ut erant vehementer devoti, consilium inierant, facultates suas omnes DEO consecrandi, et in hunc filium unicum, iam divinis dicatum rebus, conferendi. Itaque ipsomet auctore, cum sobolis ex ipso spes nulla esset, tum ob valetudinem sequiorem, tum ob ordinem sacrum: sacerdotium e facultatibus suis in patrio oppido instituerunt, cui contionandi munus coniunctum esset, ad id praecipuam proventuum partem conferentes: quod quidem obid filio primum optimo iure commissum.
Ei cum sesquimensem praefuisset, et se nondum patem ferendo huic oneri iudicaret, veniam redeundi Haidelbergam impetravit; ut maiore ingenu culru adauctus, et doctrina ampliore excultus, maturior ad sacram hanc provinciam reverteretur. Ceterum mutato consilio prius Tubingam adiit: ac inde Stutgardiam, ubi tunc erat Ioannes Capnio, Reuchlinus dictus, linguae Latinae, Graecae et Hebraicae, peritia celebris. Ab eo gustum qualemcumque Graecarum literarum intra paucos dies percepit, quein assidua et constanti exercitatione, brevi temporis spatio, adeo provexit; ut Heidelbergam reversus, Grammaticam, cui titulum fecit Dragmata, conscripserit, quae postea in lucem est edita. Heidelbergae etiam Hebraea, a quodam Hispano didicit, ersi infelici doctore, et cognitionem sanctae linguae discipulis in vidente.
His praesidiis literarum et linguarum instructus, in patriam rediit ad partes muneris sui obeundas. Annuntiavit igitur Christum primo patriae suae, cum omnium, vere piorum, et eruditorum admiratione; quamquam adhuc multa veteris superstitionis admixta essent. At severus nimium contionator audiebat: quia aures vulgi insanis clamoribus non verberabat; neque inficetis facetiis actionem sacram exhilarabat; quemadmodum tum solebant, atque etiamnum solent mendicabula monachorum et letalis vulneris bestiae sanatores. Modestiam enim et gravitatem dicendi, sacro ministerio convenientem et necessariam semper amavit. Tali vulgi iudicio de se cognito, derisu Paschali libellum scripsit, animum auctoris, ut tum erat feliciter exprimentem.
Cum idem homo paucorum hominum esset, et a multis familiaritatibus, quae optimos etiam quosque ad deteriotem partem applicare solent, abhorreret; cum paucis, iisque bonis amicitiam contraxit, et contractam constanter coluit. De eiusmodi numero Wolfgangus Capito fuit; qui cum tali occasione amicitiam iniit. Cum Oecolampadius Heidelbergae ageret: Capito sacris Bruchsellae praefuit, obnoxius officiis et Episcopo Spirensi; cuius nomine aliquoties adeunda ipsi Heidelberga. Eo tempore in mutuam cognitionem venerunt; et quod inter eos mutua officia non parva intercederent, animi ipsorum tam arcte coaluerunt; ut omnia consilia inter se communicarent. Haec amicitia, absque suspicione alienati animi, in diem usque obitus utriusque continuata fuit.
Tali igitur necessitudine devinctum Oecolampadium cum Capito haberet, et Basileam, ut sacris praeesset, vocatus esset; non destitit omnem movere lapidem; donec hunc studiorum et religionis socium Basileam pertraheret, indignum ratus; ut in angulo patriae tam angusto et obscuro, tam lucida pietatis lampas concluderetur. Effecit igitur tandem: ut per Christophorum ab Utenheim Episcopum Basiliensem, cui eruditionem et pietatem eius vehementer commendaverat, vocaretur. Vocatus Basileam venit, anno partae salutis millesimo, quingentesimo, decimo quinto, et Paroeciae summi templi est praefectus Scribendis in utraque lingua carminibus felix et plurimus fuit. Atrulit igitur secum sex tragoedias Christianas, quas legerunt eruditi, et probarunt. Multa tamen in illis nondum ad regulam fidei emendata continebantur; quod summa cum circumspectione nec praecipitanter a receptis, et per aliquot saecula durante tenebrarum potestate, approbatis dogmatibus discederet; accurato et necessario pietatis iudicio potius, quam temerariis aliorum affectibus morem gerens. Quae etiam causa fuit; cur argumenta illa tragica non fuerint typis divulgata.
Anno deinceps aerae Christianae, millesimo, quingentesimo, decimo
sexto, aetatis vero suae trigesimo quarto, amicorum adsiduis hortationibus victus, Doctoris Theologi titulum sibi in Basiliensi Academia conferri passus est. Sub idem tempus, ut primum magnus ille Erasmus Roterodamus, linguae Latinae instaurator, et veterum Patrum repurgator, in Novum Testamentum annotationes editurus Basileam venisset: ab eo Oecolampadius in partem sanctissim: laboris accitus fuit. Opera enim subsidiaria illius, non solum pietate, verum etiam trium peritia linguarum eminentis, adeoque veri Theologi, se adiutum esse, ingenue ipsemet Erasmus fatetur. Paulo post Oecolampadius Augusiam Vindelicorum a Canonicis primi templi ut contionibus illic sactis populum erudiret, vocatus, Basilea discessit. Adeoque nulla tum ne suspicio quidem esse poterat, eum reformandae illa in urbe religionis aliquando administrum futurum. Augustae igitur contionibus praefuit, sed non diu Nam cum ob lenitatem disserendi, et animi timiditatem quandam minus ad tam sublimem provinciam aptus sibi videretur: consilium caepit de secessu. Cum enim corruptissimi mores passim invalescentes animose taxandi, et veritas, cuius splendor ipsi quoque iam caeperat illucescere, aperte docenda esset: fatetur in quadam ad Bilibaldum Pirckheimerum Pe tritium Norinbergensem responsione; se tum infirmiorem et timidiorem exstitisse: sui officii fuisse: Deo, qui ad hoc se vocasset, firmius confidere: et nequaquam desperare, quin ipse et os et sapientiam esset largiturus. Integri ita et candidi animi est sua etiam [Gap desc: Greek word] ingenue confiteri; sicut ipse fecit.
Ratus igitur magis sibi expedire in loco solitario, et ab hominum oculis remoto, studiis et precibus operam dare: quam tanti ponderis et oneris officio non satisfacere: Monasterium Altonis dictum adiit. Est autem id in vicinia urbis Augustanae, ad secundum lapidem situm: in quo monachi, opinione pietatis et religionis rectioris tum commendati, institutum Divae Brigittae pro titebantur. Quorum mores et vitae consuetudinem cum propius explorasset; studiis suis et fidei libertatem ab illis stipulatus est: id quod his verbis ante contestatus erat: Etiamsi sexcentis; inquit, iuramentis me obstinxero, nequaquam ea servare potero, si quando utilis ministerio verbi sum futurus. Monachi, qui ipsum utpote clarissimum doctrina virum, in contubernium suum libentissime pellexissent, liberaliter omnia, quae expeteret, concedebant, privilegium suum monstrantes, quo ipsis potestas dabatur ad comcionandum e claustro exeundi, sicubi haereses subpullularent. Id vero omne transactum est, Praesule Frisingensi approbante, qui virum praeclara doctrina et pietate conspicuum a multis annis colebat.
Vita ergo monastica ipsi principio aliquot menses arridebat et probabatur ita; ut reliquam aetatis suae hoc pacto quiete et placide
transigere in animum induceret. Sed consilio huic fautores et amici ipsius vehementer, maxime vero inter omnes Capito, reluctabantur: et serio hortabantur; ut monast: cae vitae valediceret Et quod amici suadebant, idem divinae providentiae visum fuisse, eventus postea declaravit. Nam cum postulantibus quibusdam, quid vero consentaneum esset in controversiis religionis, quae tunc agitabantur, aperte et dilucide declarasset: factum est, ut declaratio illa, quam cum amicis tantum communicaverat, ad plures alios dimanaret, et praeter contiones certas, quas in vulgus exire erat passus, de confessione librum ederet, quo magis orthodoxum, hoc minus cerem oniarum nundinatoribus ferendum. Proinde quod cum Pontificiorum doctrina non congrueret, confla bant ipsi apud plurimos et primores quosdam ingens odium. Inde ei nonnulli carcerem, quidam mortem minabantur: quas ipse minas, utpote cui animus magis magisque augeretur, intrepidus comtemnebat. Inprimis Iohannes Glapio Franciscanus, qui tum Imperatori Carolo U a confessionibus erat, ingens vitae periculum creavit in comitiis Wormatiae Vangionum anno millesimo, quingentesimo vicesimoprimo celebratis. Rumor aliquot mensibus ante percrebuerat: fore, ut manus ipfi inicerentur. Nonnulli itaque monachorum contubernalium admonuerunt ipsum; ut periculi vitandi causa alio commigraret: ipse contra hortatus est eos: bono essent animo monachorum, imo omnium Christianorum esse, vel cum vitae periculo, veritatem rotunde profiteri. Quapropter monachi sibi eius causa male metuere, et optare; ut quam longissime abesset. Dum haec ita agerentur, acciditiut illos fraterne argueret, qui plus suis humanis inventis, quam divinis praeceptis tribuerent. Quocirca ei librum, quo ordinis sui instituta continebantur, commiserunt; et conscientiam eius, secundum quam coram tribunali tremendi Iudicis Christi rationem factorum suorum esset redditurus, contestati, rogaverunt; ut illum summa diligentia cognosceret; et si quid verbo Dei adversum offenderet, annotaret: se enim, quicquid id esset, corrigere paratos esse. Ratus eos serio et sincere id postulare, negotium aggressus est: sed cum in libro copiosam sordium sentinam commovisset, ilico ab ipsis, ut bipedum nequissimus, ut apostata, ut haereticus traduci et proclamari caepit: vim tamen apertam inferre non audebant. Tandem triduo ante, quam capi deberet, literis plurium amicorum serio admonitus, propius adesse periculum, quam putaret: cum fratribus super ea re deliberare cepit, ostendens quid et ipsis periculi inde immineret, si inter eos comprehenderetur. Si insons ipsis videretur, decens nequaquam esse, proditores ipsos et fratricidas fieri. Sin autem falsa docere iudicarent, postulare se ex fraternitate dimitti Monachi quid agerent dubitabant ut exiret, iubere nolebant: extrudere multo minus volebant Interim equi ab
amicis missi per hominesfidos, qui sedulo inftare et urgere non desinebant: ut vitae suae celeri fuga consuleret. Nactus dimissionem a fratrib. et viaticum, liber evasit, cum non integrum biennium in Cenebio transegisser Concessit inde ad heroem illum Franciscum a Sickingen, apud quem Missam repurgare cepit: et Chrysosiomi Psegmata convertit. Ubiautem nobililhmus ille vir, infelici fuit bello implicatus: Oecolampadius Basileam comcessit anmo millesimo, quingemptesimo, vicesimo secumdo, in lucem edirurus ea, quae illo in otio elucubrarat.
Basileam reversus ab Andrea Cratandro Typographo fuit su stentatus: cum careretinitio vocatione ordinarial; exspectaretque quorsum Deus esser dncturus. Expetebatipse alicubi vivere, ubi praedicatiom Euamgelii, posthabito mundi odio, incumberet: quod ex epistolis ipsius ad Capitonem aliosqueamicos liquet. Ne vero interea ignavo otio tempus transigeret: Chrysostomi Comentarium super Genesin in Latinum sermonem traduxit: et gratis interea sine stipendio Christum quibusdam annuntiavit. Mox Senatu volente et iubente, professionem Theologicam sortitus, utcunquere clamarent Sophistae, publice Iesaiam Prophetam enarrare cepit, magno auditorum concursu:hinc stipendium annuumipsi constitutum. Enarrationem illam postea publicam fecit: et Senatui Basilien si dedi cavit Paulo post, petente id parocho Martiniano Antonio Zannkero qui podagialecto affixus, contionibus amplius praeesse non poterat, coniungemptibus etiam petitionem suam templi curatonbus: in templo Martiniano functus est vicario contionandi munete, magna Iuidem Papistici gregisinvidia. Factum id anno millesimo, quingentesimo vicenmotertio.
Sie igitur legitime ad contionandi munus vocatus, ei summa fide summoque zolo glomae Dei praefuit. Errores qui in Ecclesiamirrepserant, cepit detegere et multitudini, quae magno numero accurrebat, perfectione et sufficientiam merit, Chr. sti, veram fidei naturam, et vera charitatis opera ita inculcare: ut in plurimorum ani- mis auctoritas Pap sticae religionis labascere inciperet. Nonnulli, quibusipsius eruditio et ingemi promptitudo cognita erat, oblatione dignitatum, ex quibus rem facere posser, ad Pseudocatholicam religionemrevocare conabantur, sed frustra Ioannes Cochlaus scribebat ad ipsum literas Stutgarelia, anno vicesimo quarto: quibus significabat, magnose affici dolore, virum tam excellenter eruditum, inter antesignanos Lutheranoe sectoe numerari, et,deposita cuculla, in mundo degere. Nam licet id bona cum conscientia facere posset: tamem se digniorem ipsitm iudicare, quam qui inter ordinum suorum desertores, et profugos ex monasteriis monachos viveret, et cuiusque digito monstraretur, et diceretur, hic est. Verisimile non esse ipsum pacata consciemiafrui, qui nulla habita voti, quo adstrictus esset, ratione, contrapaternas constitutiones et morem maiorum, Ecclesiasticis et saecularibus offendiculum praberet. Proinde horrabatur: ut in monasterium,
ex quo exiisset, rediret, quod si Prior illius Coenobii displiceret, pollicebatur se curaturum; ut commodiore esset loco. Sin vero in mundo remanere esset animus, suadebat. ut a Papadispensationem impetraret: tum se daturum operam, ut aut Paroeciam, in qua Catholicam religionem auditores edoceret: aut cenonicatum nancisceretur: in quo studiis citra impedimmentum vacare posset. Verum haec et similia Oecolampadius nihili faciebat; utpote cui ex sctipturarum sacrarum canone magis atque magis innotesceret, quid de votis Monasticis sentiendum esset.
Ne vero solus novator religionis audiret, adiunxit ei Deus Doctorem Wolfgangum Weissenburgium Basiliensem, tunc Magistrum, et in Xenodochio Contionatorem: Marcum item Bersium Roschacensem, contionatorem ad Leomhard: Fr. Ioannem Luthartum Praedicatorem apud Franciscanos, et Fr. Thomam Geierfalkiu Augustinianum. Oecolampadius equidem praecipue in odio Papistis erat omnibus: nihil tamen adversus ipsum, metu plebis, quae contionibus ipsius delectabatur, moliri publice avidebant. Hactenus igitur Proparochus tantum ad Martini fuerat, et proinde exiguum inde fructum perceperat. Cum vero alio oblatione honotifici stipendii invitaretur: rogarumt auditores ipsius, ut ne discederet: sed curam Ecclesiae susciperet, rati, Sacerdotum et Diaconorum Decanum furturum. Recusavit id, pollicitus se operam Ecclesiae docendo navaturum, dum modo de alimentis sibi mediocriter prospiciatur, hac duplici tamen conditione adiecta: tum ut liberum sibi esset docere, quicquid canonicae seripturae traderent, et repudiare, quicquid ille damnarent: tum utno cogeretur, Papisticas cetemonias, quas inutiles esse depraehenderet, retinereised unicum saltem saltem Diaconum collegam haberet, qui sibi in Sacramentorum administrationeadiutor esset. Consenserunt rempli Guratores, ordinato mediocri stipendio: et quod illi statuissent, Senatus suo calculo omne probavit: hac tamen lege, ne se inscio quicquam quod maioris momenti esset, novaretur.
Sicigitur vocatione Oecolampadii publica auctoritate approbata, ordinatum est: ut Diaconus vernacula lingua infates baptizaret: sacra cena sub utraque, ut loquuntur, specie, conscio Senatu, administraretur, precibus, lectionibus, et exhortationibus, vernaculis adiunctis. Docebat, Missanon esse sacrificium pro vivis et mortuis, autpro iis, qui in sistitio purgatorio torqueretur: sed passione et morte Servatoris nostri Christi, semelomnibus credentibus perfestam omnibus peccatis satisfastionem partam esse. Abducebat populum ab aqua ut vocant, benedista, a consecratione palmarum, cereorum, placentarum, et similium rerum: ostendebat, gloriae Dei detrahere eos, qui huiusmodi ceremoniis quicquam tribuerent. Hoc doctrinae genus brevi adeo altas in cordibus auditorum radices egit: ut consecrationes illas, missas, ambarvalia, circumgestarionem panis in pompa Persica, et alias superstitiones intermitterent.
Et cum sic satis feliciter iacta futurae reformationis fundamenta viderentur: Draco antiquus, quemadmodum alia opera Dei salutaria Ecclesiae, ita hoc quoque interturbare, aut saltem macula aliqua adspergere est conatus. Excitavit enim hostis ille pietatis ac concordiae funestum illud et adhuc durans dissidium Eucharisticum, quo opus Domini in Ecclesia coeptum impediret. Martinus enim Lutherus, magnanimus ille Antichristi Romani oppugnator, et religionis in Saxonia instaurator, Hulderico Zvvinglio Tigurinae Ecclesiae primo repurgatori, et fideli testi Iesu Christi, de sacra Eucharistia pie et sancte docenti, publicis secriptis contradicere cepit; cui bello Eucharistico etiam Oecolampadius fuit involutus. Non diffitentur pii et prudentes ad unum omnes, fuisse Lutherum a Deo0 multis excellentibus donis et virtutibus, ingenio, luce doctrinae caelestis, eruditione, eloquentia, prudentia et sapientia, zelo gloriae Dei, magnitudine animi adversus omnes impetus invicta, ornatum divinitusque formatum, ad Ecclesiam Christi ab Autichristi tyrannide vindicandam. Haec Dei beneficia si non agnoscamus et celebremus, ingrati simus et impii. Dolent autem, et ex animo dolent, ob accensam illam, inter Helveticas et Saxonicas Ecclesias dissensionem; quae tanto iam tempore cum summo omnium piorum luctu durat. Ad eam igitur etiam pertractus fuit Oecolampadius, postquam petentibus piis quibusdam et veritatis cognoscendae avidis libellum Latinum edidisset anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quinto, de vero intellestu verborum Domini: Hoc est corpus meum: in quo pluribus cvincit, tropum illis inesse. Libelli editio, auctoribus Papistis, Pasieae est impedita: at Argentinae procurata. Post a Ludovico Hetzero in Germanicum conversus, etiam Basileae excususfuit: et ab eo tempore Oecolampadius a libris edendis non fuit prohibitus. Interea cum invalesceret veritas Evangelii in Helvetiis; per primores Helvetiorum, auctoribus Ioanne Eccio, Ioanne Fabro, et Thoma Murnero, disputatio publica, de controversis religionis capitibus Badenam indicta fuit. Ad hanc fide quidem publica, sed tamen non sinepericulo Oecolampadius venit. Cumque Zvvinglius tunc adessenec vellet, nec per suos posset: quod longe alia ab hostibus capta consilia crederentur: unus Oecolampadius causam veritatis suscepit, et cum Eccio disputavit: praemissa tamen sollenni protestatione, se solum verbum Dei, Propheticis et Apostolicis libris comprehensum, pro regula et norma iudicii agnoscere: nec se ullos iudices admittere, nisi qui secundum Canonem Scripturoe iudicarent.
Statuit autem Eccius tunc has propositiones:
I. Substantiale corpus et sanguis Christi est in sacramento Altaris.
II. Eaque vere in Missa offeruntur pro vivis et mortuis.
III. Maria et sansti sunt adorandi, ut intercessores.
IV. Imagines Iesu et sanstorum non sunt abolendoe.
V. Post hanc vitam est purgatorium.
VI. Etiam Christianorum liberi in peccato originali nascuntur.
VII. Baptismus Christi, et non Ioannis, tollit originale peccatum.
Et ex his duae postremae non sunt oppugnatae.
Disputat one autem peracta, alii Helvetiorum Eccio: alii Oecolampadio suhscripserunt: eratque etiam inter Basilienses Legatos dissensio, quae post inter populum quoque disseminata, ahis Parochis alia docentibus. Urraque igitur dissentientium pars, Senatus mandato rationem doctrinae suae reddere iussa. Hinc anno 1527. die 27. Octob. religionis libertas civibus concessa.
Sequenti anno Oecolampadius et Bernensi disputationi, quae viginti duravit dies continuas, ac reformationi operam egregie navavit; cuius et ipsa acta a iuratis scribis consignara, toti orbi testunonium praebent. Non diu post Basiliensis secuta est reformatio, tam in urbe, quam in agro: in qua fidelem Oecolampadius Christi ministrum egit; et restiruendae Ecclesiasticae disciplinae, censuraeque excommunicationis antor fuit. Mox accersitus Ulmam cum Ambrosio Blaurero et Martino Bucero, ibi quoque salubri consilio cum collegis Ecclesiae illi adfuit: utque omnia ad Evangelii regulam exigerentur suasit perfecitque.
Anno millesimo quingentesimo, vicesimo nono, cum dissidium Sacramentarum in dies cresceret: illustrissimus Hassiae Landgravius de remedio cogitans, re cum aliis principibus eommunicata, Marpurgi conventum indixit: in quo utriusque partis Colloquium Marpurgense: dequo ipse Oecolampadius epistola ad Bertholdum Hallerum l. 1. epist. pag. 108. et lib. 3. epist.pag. 596. praecipur doctores de causia Eucharistiae placide conferrent. Mox igitur Zvvinglius et Oecolampadius ex Helvetia Argentoratum descenderunt; ubi Zvvinglius contionatus est. Posten cum Bucero et Hedione profecti primi Marpurgum venerunt. Deinde Lutherus, Iustus Ionas, et Melanchrhone Saronia. Tandem Andreas Osiander. Norinberga, Ioann. Brentius, Hala Suevorum, et Stephanus Agricola Augusta Vindelicorum: singuli humian ssime a principe excepti. Prius quam vero publicum colloquium haberetur: iussu principis Lutherus et Oecolampadius, item Philippus et Zvvinglius soli collocuti sunt. Postridie calend. Octobris colloquium fuit publicum, quod triduo duravit. Diutius durasset, nec sine spe uberioris concordiae: nisi morbus horrendus, quem sudorem Angelicum vocant, Marpurgum subito invasisset; et omnium animosterrore perculisset. Convenerunt in capitibus religionis Christianae omnibus, praeterquam in uno, de corporali
praesentia carnis et sanguinis Christi: [Note: * Vide vitam Zvvinglii et Lutheri.] Discessum fuit ita: ut fra remum nomen intet utram que partem retinendum et colendum esse videretur: tametsi id aliqui recusarint De hoc sic [Note: * Praefatione in dialogum de Eucharistia.] Occolampadius: In Marpurgico colloquio potuisset ipsi (Melanchthoni) cum suis satisfieri: si tam purgatis affuissent auribus, quam obstinatis animis sua qualiacumque qualiter cumque defendere statuissent. Porro quandoquidem tum illi nondum pro fratribus nos habendos censebant: tametsi nos illorum infirmitatem aliquantisper tolerare parati essemus: discessum est amicis conditionibus: ut saltem in hoc mutuum gratisicemur: quo ad cavenda ecclesiae offendicula abstineamus ab amaris illis scriptis, quibus hastenus vetitatum: et nos potius amice privatis literis erudiamus.
Post labores tantos domi forisque pro Christi regno amplisicando fortiter obitos, reversus Basileam residuum vitae contionando, praelegendo, scribendo, libros edendo, aegros invisendo, Ecclesias in agro frequenter visitando, et variis per Germaniam Ecclesiis consulendo religiose in sumpsit. Apno tandem Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo primo, aetatis ivae, quadragesimo nono, flagtante mfelici bello Helveria, et Zvvinglio immature exstincto, cum valetudine firma numquam totius illius anni decursu fuisset, de solita in faciendo officio diligentiaipse nihil remitteret, ulcere super os sacrum erumpente, (an. hracem fuisse non est dubium) vimorbi victus decumbere coactus est.
Continuo adetant amici, medicus item et chirurgus: tentata omnia, quae ad valetudinem restituendam requiri videbantur. Ille vero numquam non facessere amicorum sedulitatem iussit; et fatalem esse morbum, monuit, et toto animo diemtranseundi in lucem caelestem expetivit: nec ex pectabat consolationem, sed prior ultroque circumstantes consolabatur Sed operae pre- tium est, orationem ipsam commemorare: qua ad Ministros Evangelii verbique et Ecclesiae antistites usus est: uti eam Simon Grynaeus, qui toto morbi tempore adfuit, diligenter, ut alia omnia annotavit. Oratione ergo huiusmodi usus est.
Quid sit, videtis fratres: Adest Dominus, venit, hinc iam nos abducit. Quae quum ita sint, vocare vosprius volui, et hanc animam cum carissimis vera in Domino laetitia, veraconsolatione exiatiare. Quid igitur Servi Christi, quos idem erga Doninum suum amor, studiumidem, dostrina eadem coniunstissime copulavit, in extremo complexu dicemus? Partasalus, parta per Christum omnis nobis regni Dei fiducia est, dostrina certa, pedibus nosiris lux parta: abesse procul omnem tristitiam, omnem vitae mortisque merum, omnem dubitationem et errorem decet. Solum hoc, fratres, est reliquum, hoc solum superest fratres, ut Christi vesiigiis, quae dudum ingressi sumus, constanter sideliterque insistamus, dostrinae puritateprimum intastas, vitadeinde per omnia
vero Dei verbo conformata: catera qui potens est, quique sponte vigelat sua, Christus Dominus curabit, Ecclesiam suam tuebitur, Agite igitur, o fratres, sic lueeat lux nostra: ut in nobis glorisioetur Pater DEUS, illustre Christi nomen conspicuumque luce vitae et sinceritatis vestraefiat. Agite, diligite inter vos vere. vitam hanc inoculis, in conspestu Dei totam traducite. Frustra verbis pietas inculcatur; veritate et luce vitae opus est, veroque et caelesti mentis spiritu, si fundere Satanam, si convertere in Dominum Chrisium, mundum hunc praesertim velimus. Nam quae surgunt, o sratres, nebulae, quae se tempestas ingerit, quae hominum alienatio, quae impietas incumbit? Sed stare, fratres, durareque oportet: prasens ipse suis rebus aderit Dominus. O si pericula una subire, hanc animampro veritate saepe effundere liliceat. Sed licet: indivisus amor est, et indissoluoile in Christo vinculum, communia piis omnia inter sese. Haec ita de pietatis commum causa. De sua sic paucis: eorruptae veritatis scetus, quod nocis imputatur, nil moror. Subeo iam bona per grariam Dei constientia tribunal Christi: hic liquidum erie, Ecclestam per nos non esse sedustam. Cuius sententiae contestationisque nostrae testes vos relinquo, et ipse hoc extremo spiritu confirmo. Sic dixit: Fratres vero operam dare, Ecclesiae curam suscipere dextris datis promittebant.
Testamentum non condidit, quia unde conderet, pauper Christi servus non habebat. Sed postridie, quae iam quindecima dies fuit, ex quo decubuit, liberos in conspectum adduci, coramque sisti iussit, ac dextras primum prehendit, deinde capita singulorum demulsit: ac quamquam nihil horum per aetatem intelligere poterant, quippe trimulns maximus natu erat: Agite, inquit, tu Ensebi, tu Irene, tu Alethea, mea pignora, patrem Deum diligatis. Annuente pro pueris matre, ad ipsam socrumque et cognatos conversus: Vos, inquit, hac contestatione ohstrinxi, vos quod audiunt, quodque esse volui, pii, pacisici, veraces mei liberi ut sint, operam dabitis. Quum rursus annuerent, promitterentque omnes, velut fide accepta, abduci rursus e conspectu iussit.
Erat postrerna ea nox. Aderant fratres et Collegae Verbi omnes, decem numero: ad quos paucula quaedam rursus dixit, cetera quietus.
Redeuntem quendam amicissimum sibi, cum rogaret, quid atrulisset novi? et ille respondisset, nihil: At ego vibi dicam, inquit, nova. Exspectabant quid esset: Brevi, inquit, ero apud Christum Dominum. Paulo post, cum ecquid lumen molestiae afferret? rogarent: pectus tangens, abunde lucis est, inquit. Iam aurora appetebar, et oriri sol incipiebat; cum vito optimo fatalis hora instaret. Postrema
Fuit oratio, quam quidem clare lingua anhela expressit, pro peccatorum remissione, precatio illa Davidis, quinquagesimo primo Psalmo comprehensa; quam integram a principio ad finem, ductis ab imo pectore piis gemitibus palam omnibus recitavit. Paululum deinde intercessit morae, et velut respirario, cum rursus tamquam expergefactus orationemque redintegrans: Salva me Christe Iesu, inquit. Et haec vox fuit ulrma, quam in his terris edidit, Christo se commendans, quem fideliter docuerat. Ibi fratres, qui aderant, in genua circum lectulum devoluti, sublatis in caelum manibus, Deum sunt comprecati. Iam clara dies illuxerat; cum spititum reddidit Creatori Deo, ranta animi lenitate, tam certain Christum Dominum fiducia; ut pii omnes ex obitu et illustri placidae et beatae migrationis exemplo consolationem ceperint, non minus, quam e vita. Sie igitur pie mortuus est, qui pie vixerat. Non enimvero inrulit sibi ipse violentas ex desperatione manus, nec aliorum manibus clam peremptus, aut veneno sublatus est; sicut apud exteros a quibusdam sermone et scriptis fama fuit sparsa; ut veritati caelesti, quam vivus docuerat, invidia conflaretur, vel macula aliqua adspergeretur. Sancte exspiravit et placide, cum quindecendium decubuisset, praesentibus decem fratribus, qui id atrestati, die primo Decembris, anno Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo primo, aetatis suae undequinquagesimo. Successit ei in officio pastorali, Osvvaldus Myconius Lucernas, qui Tiguri ludimagistrum aliquot annis egerar: et Zvvinglio propter doctrinam vitaeque integritatem perquam fuerat familiaris: de quo posthac.
Elatus est Oecolampadius funere frequenti, omnium Basiliensis Rei pub. ordinum, atque in templi cathedralis circuitu tumulatus cum eiusinodi epigraphe:
Deo Opt. Max. et Christo sacrum.
D. IOANNES OECOLAMPADIUS, PROFESSIONE THEOLOGUS, TRIUMLINGUARUM PERITISSIMUS, AUCTOR EVANGELIC AE DOCTRINAE IN HAC URBE PRIMUS, ET TEMPLI HUIUS VERUS EPISCOPUS, UT DOCTRINAE, SIC VITAE SANCTIMONIA COLENDISSIMUS, SUB BREVE SAXUM HOC RECONDITUS IACET. MORITUR CAL. DECEMB. Anno M D XXXI. aetatis XLIX.
Deplorarunt huius viti obitum praestantissimi quique: inter quos Sebastianus Munsterus carmine Hebraeo, et Theodorus Beaea eiusinodi Latino Hendecasyllabo:
Oecolampadius serena nuper,
Lampas, aede sacra DEI coruscnans:
Qualis limpidiorve, puriorve
Vix ullis micuit lucerna saeclis:
En mortis iacet obrutus tenebris.
At vobis male sit malae tenebrae,
Lucis munere quae brevi fruentes,
Eheu, nos miseros homunciones
Nocte sic premitis tenebricosa.
Sed bene hoc cecidit, nigrae o tenebrae,
Quod dum ipsam petitis, malae, lucernam;
Laternam tamen obruistis unam:
Laterna ut lateat quidem hic sepulta,
Ipsa sed magis emicat lucerna.
Fuit hic sub initium resormationis alter in Helvetia doctor, ingenio miti et tranquillo: in negotiis obeundis tardior quidem, sed circumspectior: cui suavius nihil accidit, quam lectionibus et com mentationib. tempus transmittere. Nec tamen fuitasper, aut, ut Timon [Gap desc: Greek words] , a commercio hominum prorsus abhorruit. In doctrina de Eucharistia scribit ad Melanchthonem, primum sibi vellicasse aurem D Augustinum: et revocasse a sententia, in qua antea suerat. Antequam vero Dominus eum respexit, ut ipse ad Billicanum, supra modum fuit religiosus, ac plane superstitiosus; adeo ut etiam spiritui in se loquenti contradiceret. Quories enim seriem verobrum institutionis cenae Dominicae apud Evangelistas legebat: aliam in cortice medullam subesse in animum incidebat: quod tamen levi certamine refurans cogitabat, ut plerique alii: num tualiis vis sapientior esse? Credendum est, quod alii credunt. Saepenumero se ipsum accusabat: quid in aliorum pectoribus lateret non cogitans: Tune solus tam abiestus es a facie Domini, ut illic repugnes, ubi fere nemo? Saepe antiquorum Doctorum lectione infirmitatem suam vincere conabatur: sed principio non occurrebat, quo iuvaretur.
Crebro erat obvium, corpus Domini et sanguis Domini: sed qualiter corpus, qualiter sanguis, rarius explicabatur, et valde obscure. Pendens itaque ab aliorum iudicio parum recte sentiebat Tandem semota auctoritate hominum, veritas ei illustrior effulsit: ut Papisticam sententiam inferre opus non esset. Suam vero hinc inde cum amicis contulit. Et annum totum sese continuit prius, quam de reilla quicquam evulgaret. Cum in publicum prodiisset libellus de Eucharistia; Senatus Basiliensis rei insolentia motus, eum tantisper apud se vendi prohibuit: donec a Censoribus examinaretur, et certius quippiam decerneretur. Consuluit itaque Erasmum Roterodamum, Berum praepositum, et Cantiunculam Iurisconsultum, quidnam de scripto illo sentirent.
Erasmus Senatui respondir hisce: S.P. Magnisici Domini, celsitudinis vestrae hortatu, perlegi librum Ioannis Oecolampadii de verbis Cenae Domini, measententia dostum, disertum, et elaboratum; adderem etiampium, si quid pium esse posset, quod pugnat cum sententia consensuque Ecclesiae, a qua dissentire, periculosum esse iudico. Ad amicos autem seripist: Oecolampadium emisisse libellum, tam accurate scriptum, tot machinis argumentorum, totque testimoniis instrustum: ut posset vel elestos in errorem pertrahere. Et quamvis multi eum hortarentur; ut contra scriberet: negavit se factutum: quod id operae pretium sibi non videretur.
Basileae itaque post [Gap desc: Greek word] acerbam, abolitis idolis, superstitiosis ritibus, et Missa: Cena Domini his ceremoniis, Oecoiampadio auctore, fuit celebrata. Pro suggestu ipse legebat, omnia usque ad verba Cenae, quae antemensam recitabat: mox finita oratione et convocatione sequebatur communio. Interim dum communio fiebat, plebs psalmos vernacula lingua canebat. Finita communione coerum cum exhortatiuncula dimitrebat. Aegrotis quoque, qui petebant, Cenam Dominicam non negabat.
Pacis et coneordiae in Ecclesia fuit studiosissimus: id quod tum alias, tum in colloquio Marpurgensi probavit. Ibitum ut ioann. Sturmius [Note: * Part. 3. Antipapp 4.] , qui a Bucero se audivisse id scribit; duo in Zvvinglio et comitibus eius, quorum facile princeps Oecolampadius, Landgravium laudasse accepimus: Unum, quod Marpurgum venissent commeatu, tutelae causa, non postulato: cum Saxonici ultra Crucibergum oppidum progredi nollent, antequam a principe diploma mitteretur. Deinde quod cum Lutherus non pateretur ullis sese argumentis abduci, a prae scriptis in mensa verbis [Note: * Zuae Lutherus grandiusculis literis in mensa pinxerat.] : HOC EST CORPUS MEUM: et aliquando illuderet etiam verba Zvinglii: et cum Zvvinglius dixisset; suo argumento Lutheri argumentum iugulatum esse: irriserit verbum illud quasi castrense et cruentum: tamen idpaterentur, quicum Zvvinglio erant, humaniter. Sed haec de Oecolampadio satis: viro obtrilinguem eruditionem, obdoctrinae scientiam et usum, antiquiraris denique Ecelesiasticae exactam cognitionem, sua aetate nulli secundo
Scripta eius multa sunt, et in certas classes digesta: quarum prima continet Exegetica in Genesin, Psamos, Iobum, Iesaiam, Ieremiam, Ezechielem, Danielem, et plerosque omnes prophetas: deinde in libros Novi Testumenti: altera Didaicalica habeti tertia Apologetica: ultima Conversae Graeco, de quibus Bibliothecae. VVolsgangus Capito in vita Qecolampadii: Simon Grynaeus de eiusdem obitu: Lavaterus in historia Sacramentaria: 1. Sturmius in Antipappis: Sleidamis: alii.
APud Helvetios Bertholdum Hallerum natum accepimus, sub annum Christi, millesimum, quadringentesimum, nonagesimum secundum. Studiis a puero abditus, tum in aliis Germaniae Academiis, tum Colonie inprimis Agrippinae ad sacras iuxta et humaniores litteras incubuit. Itaque prima Theologiae laurea ibidem fuit ornatus.
In patriam reversus, Berna primum Canonicus, deinde Contionator suo est merito electus. Pietate enim et doctrina alios, suae tempestatis sacerdotes facile anteivit: eoquentia omnes vicit. Iam si in doctore ecclesiae ad [Gap desc: Greek words] accesserit [Gap desc: Greek words] et polita eruditio, ad eruditionem [Gap desc: Greek words] ac facundia: nae hic talis omnibus numeris absolutus videbitur!
Cum autem sub id tempus, in Helvetia Hulderico Zvvinglio Claronae primum, deinde in caenobio Eremitano, paulo post, Tigurievangelium Christi docente, Deus et in ipso Hallero Filium suum retexisser: non coutulit cum carne et spiritu: sed palam Zvvinglio accessit: ac veritatem qua publice, quaprivatim adseruit.
Posteacum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo sexto, duodecim Helvetiorum pagi disputationem Badenae indixissent: et Zvvinglio eo venireintegrum non esset: venit, praeter Oecolampadium, et Hallerus: atque cum Ioanne Eccio, Pontisiciorum Theologorum tunc coryphaeo, acriter disputavit. Eo in congressu ridiculum ostentationis exemplum edidit Eccius. Cum enim in Hebraicarum literarum mentionem incidisset: quid, inquit, [Note: * Epist. Ecolamp.lib.4. pag.859.] Hebraicas vocesiastamus? adeo dudum didicimus Hebraicaloqui: ut ferme dedidicerimus: atque cum dicto ex ingenti codice aliquid strider Hebraice: post addit: sivultis dicam et Graece et Latine. Finita oratione, non sine admiratione, librum deponit: quo ab alio aperto, deprensa fraus fuit. Habuit enim exemplum, in quo Hebraeis Graeca et Latina fuere imposita. Abiit igitur in fumum inanis iactantia.
Anno sequenti Bernates, quorum est in Helvetia nomen praecipuum arque potentia, cum et disputationis illius Acta ipsis etiam petentibus, non essent communicata; et dissidia religionis crescerent, nec eadem esset ministrorum Ecclesiae doctrina: disputationem aliam sua in urbe decernunt, edito scripto die Decembris decimo septimo: ad eamque sinitimos convocant episcopos: et ut ipsi veniant, suosque adducant Theologos hortantur: alioqui mulctam denuntiant earum possessionum, quas in
suis finibus haberent. praeterea non solum suae ditionis homines ecclesiasticos conscribunt: sed aliis etiam, undecumque eo venturis, publica fide cavent Leges [Note: * Vide Sleidainum lib. 6. comment.] denique certas disputandi statuunt: et Themara promulgant, a suis ministris, Bertholdo hoc Hallero, et Francisco Colbio Rotelensi, defendenda. Themata autem tum proposita decem fuerunt eiusmodi:
Ecclesiae unicumcaput est Christus, quem unum agnoscit: neque vocem alterius audit.
Ecclesia non condit ullas leges extra verbum DEI: traditionibus igitur hominum nemo obligatur.
Solus Christus pro totius mundipeccatis satisfecit: qui ergo aliam salutis viam, aut expiandi peccata rationem quaerit: is abnegat Christum.
Corpus et sanguis Christi corporaliter in Eucharistia non sumuntur.
Missa, in qua Christus Patri caelesti pro vivis atque mortuis offertur, est blasphemia et abominatio coram Deo.
Solus Christus est intercessor, et humani generis advocatus ad Patrem. Nulliergo aliiexcogitandi aut invocandi.
Post hanc vitam non est purgatorium: precationes igitur et ceremoniae illae omnes, et exsequiae anniversariae, atque id genus alia, vana sunt omnia.
Nullae statuae aut imagines sunt adorandae: proinde si quae eo animo in templis erestae, sunet tollendae.
Matrimonium non est prohibitum ulli hominum ordini: sed fornicatio et. impuritas: quae nulli ordini, quam sacerdorumprobrosior. Mactenus themata.
Habita est disputatio anno vigesimo ostavo, supra millesimum, quingentesimum; a dic septimo Ianuarii ad vicesimum sertum eiusdem mensis.
Exitus hicfuit: ut themata a plurimis fuerint approbata: et tum in Berensium urbe, tum in amplissima eorum ditione, Papatus communi consensu abrogatus: multum reclamantibus Pontisiciis Helvetiorum, et serio ab instituto dehortantibus. Bernates imitati sunt et alii finitimi, inter quos Genevenses.
Cum ita Hallerus ea in ecclesia omnia rite ordinasser: atque auctoritate famaque floreret: immatura morte, anno Christi millesimo, quingencesimo, trigesimo sexto, die vicesimo quinto Martii, aetatis suae anno quadragesimo quarto, sublatus est: magno sui desiderio omnibus relicto.
Quantum ergo illustri Bernensium rei pub aliae ecclesiae Christianae debent: tantumipsa Berna isti Hallero, eiusque collegae, Francisco Colbio, debet: qui mutuas tradentes operas, Papatum verbi divini gladio iugularunt: et evangelii doctrinam incorrupte, ad obitum usque propagarunt, et propugnarunt. Ceterum
Colbius ille, Rotela oriundus, primum Basileae in Martiniana schola, iuventutem aliquandiu docuit. Postea in Sueviam digressus, tranquillioris vitae studiorum excolendorum causa cupidus, monasticen professus est. Sed cognita veritate, Bernam, ob eruditionis ac pietatis famam accitus est: atque Hallero in contionandi munere adiunctus. Cum quo constanter Pontisicios revicit et prosligavit: donec septuagenarius, anno uno ante Hallerum nempe trigesimo quinto, vita excessit. Beza in Iconibus: Sleidanus: Urstisius inchron. Basil.lib.7.cap. 20. Epistolae Zvvinglii et Oecolampadii.
IOannes Schwebelius parentibus haud obscuris, familiaeque suae originem Wasserburgo, Boiariae oppido, derivantibus, eaitus est anno Christi millsimo, quadringentesimo, nonagesimo, in oppido amoeno ad Hercyniae silvae radices, quod vulgo Pfortzhemium appellamus. Haec patria conciliavit ipsi amicitram cum viris ceieberrimis, Ioanne Reuchlino, [Gap desc: Greek words] , et Nicolao Gerbelio seniore Icto, popularibus sempiterna memoria dignis.
Iactis utriusque linguae fundamentis, quae tunc a paucis excolebantur, a plerisque negligebantur, marime vero a sacrisicis pertinaci odio depravabantur: animum in ipsa pueritia ad Theologiae studium adiecit. et ordini, qui Spiritui sansto dicatus, adolescens voluitinitiari. Postea, ut alios quoque pieratem doceret, ad sacerdotii adspiravit dignitatem: cuius testimonium ei communicatum legimus eiusimodi:
Nos Conradus, Dei et Apestolicae sedis gratia, episcopus Aurensis, reverendissimique in Christo patris et Domini, Domini Wilhelmi, eadem gratia episcopi Argentinensis, Alsatiaeque Landgravii, vicarius in Pontisicalibus generalis, notum facimus, quod sub anno Domini millesimo quingentesimo XIIII. die sabbatho sansto vigilia Paschae, sacros clericorum ordines Argentinae apud Wilhelmitas celebrantes, dilestum nobis in Christo fratrem Ioannem Schvveblin de Pfortzheim, ordinis sansti Spiritus in Steffansueldt, in sacerdetem promovimus atque ordinavimus, iuxta formam sanstae matris Ecclesiae, cooperante nobis gratia Spiritus Sansti In cums tesiimonium sigillum officii Vicariatus in Pontisicalibus ecclesiae Argentinensis, praeientibsis est appenium. Anno, die. et toco, quibus supra. 10. Grumer Nois.
Cum autem statim post Euangehcae doctrinae radii per Germaniam diffunderetur universam: Schvvehelius iisdem illustratus,
vestirum monasticum mutavit. et cum aliis ecclesiae doctoribus superstitiones abiecit. Pro hoc benesicio, quod Deus errabundam in tenebris Pontificiis oviculam quaesisser, humeris suis gestasset, et ad pascua aeternae salutis recta duxisser: per omnem vitam, et in contionibus, et scriptis precibusque, gratias agit:identidemillud usurpare sancti senis solitus: Nunc dimittis servum tuum Domine: quia oculimei viderunt Salutare tuum. Anno decimo nono, supra millesimum quingentesimum scripsit [Note: * Vide epist 11 ad Schvvebelium.] ad eum Melanchthon: tamquam ad veterem [Note: * Vide epist 11 ad Schvvebelium.] amicum, desolida siudii Theologici institutione: cum eo ipso tempore purius docere verbum DEII fortze. miicepisset. Sed dominante in Marchionatu Badensi tunc Papatu, rehcta patria, Rhenum traiecir ad Franciscum a Sickingen, heroem nobilissimum: qui inter primos veritatem Evangelicam et magno animo est amplexus, et contra hostes cum aliis intrepide propugnavit.
Fovebar ille sub id tempus multos viros, pietate, vittute, et doctrina praestantes, inptimis vero Theologos insignes: qui ad ipsum, tamquam ad asylum, confugiebant. Inter eos tuncin arcibus Sickingii Landstenio et Ebernburgo agebant; Ulricus Huttenus, nobilitatis literarae ornamentum: Caspar Aquila: Martinus Bucerus: loannes Oecolampadius: et hic Schvvebelius. Hic ergo cum sidem erus et pietatem nobilissimus eques perspexisset: testandi amoris, et confirmandae doctrinae crgo, quae tum in ecclesiis Sickinganistradebatur: Schvvebelio sponso, sollemnem nuptiarum festivitatem in arce Landstenio anno Christi, millesimo quingentesimo, vigesimo primo, suo sumptu celebravit.
Sequenm anno prodierunt epistolae Francisci a Sickingen ad Theodorum ab Hendschuschsheim socerum: et Hartmuthi a Cronenburg ad Franciscum a Sickingen: quibus Schvvebelius praefationem ptaefixit: in qua inter alia ait: miram esse rerum conversionem eo tempore: olim a sacerdotibus laicos didicisse legem Domini: nunc sacerdotibus a laicis discendum esse. Olim episcopos gladio verbi usos suisse ad salutem animarum: nunc eosdem urigladio corporali ad opprimendum Dei verbum.
Abeodem Francisco a Sickingen, cui propagatio doctrinae evangelicae unice curae erat, princip pi Ludovico Comiri Palatino Rheni, commendatus est hac occasione Petebatur bello illea Sickingen a Trevirensi et Palatino, Electoribus; quibus se Philippus Hassiae Landgnaurus adiunxit. Itaque, ne domestici sui penculo impliearentur: honest e in receptus tutos eos dimisit Venitergo Oecolampadius Basileam: Bucerus Argentoratum: Aquila lienacum Thurmgiae: Schvvebelius Bipontum, a piissimo principe Ludovico accersitus. Hic primus ecelesias a Pontisiciorum fermento repurgavit et fundamenta doctrinae evangelii cum fructu iecit. Interea autem Fransiscus a Sickingen obsidetur: qui dum in arce sua
Landstenio [Note: * Aliistanostai vel Nunstal.] , pro liberrate sua fortiter pugnat, globo tormemptarid in arcem exploso trabs disrupta est: e cuius ictu letale ipsi vulnus inflictum: quo horis viginti quatuor post, anno vicesimo tertio, die secundo [Note: * Alii septimo. Occnmbit Sickingisis.] Maii, aetatis quadragesimo secundo exspiravit. Ante obitum principes eum inviserunt, ac humaniter allocuti sunt. Humatus est sollenni pompa, in templo parochiali, oppidi Landstul: vir bonorum omnium memoria dignus: togae et sagi artibus excellens: literarum ac literatorum magnisicus et munificus fautor: gratus Capnionis discipulus: qui inter primos evangehi et evangelicorum doctorum patrocinium suscepit, et filios nepotesque vere generosos reliquit Symboli loco fertur habuisse in ore axioma Philosophicum: Nihil sine causa: Nichts ohne Ursach quae etiamnum quidam gentilium eius utuntur. Sed ad instirurum redeamus.
Bipontinae itaque ecclesiae initium idem fere est cum Argentoratensi: ac in Bipontinatu quidem Ludovicus Palatinus, Dei solius fretus ope, ac Schvvebelii usus opera, Papatum abrogavit: missisiscosque omnes eliminavit: quam vis episcopi vicim accerime sese opponerent: et a pio instituto averrere manibus pedibusque anniterentur. Hoceiuszelo cognito, matrimonio ipsi iuncta est ex illustriss. Landgraviorum Hassiae stirpe Elisabetha, [Note: * Wilhelmi senioris silia: queobiit 1563.] anno millesimo, quingentesimo vicesimo quinto, mense Septembri. Haec singulari itidem pietateaccensa princeps, Schvvebelium favore et gratia sua semper est prosecuta.
In officio ergo tali cum et laborum patiens, et linguatum perquam studiosus esset: quippe qui praeter linguae Graece peritiam, quae tunc, ut in Papatu, prorsus fere erar ignota, nulloque in pretio, ipsi autem non minus ac Latinafamiliaris, in Hebraicis [Note: * U.epist. 25-Schvvebelii.] ita excelluit: ut ex fontibus ipsis veritatem haurire, aliisque impertiri pofset: tanta de eo fama per Germaniam increbuit: ut apud primarios ecclesiae doctores, obacre in rebus ecclesiasticis iudicium, singularem erga veram religionem zelum, eximiam doctrinam, linguarum screntiam, rerumque experienriam, in admirationem venerit. Itaque in amicitiam Lutheri, Melanchthonis, Gerbelii senioris, Buceri, Capitonis, Hedionis, Zellii, Pellicani, et aliotum celeberrimorum virorum, cooptatus estrid quod epistolae ad ipsum scriptae satis superque demonstrant. Etcum eo tempore Iacobus Sturmius, vir ut nobiliss. ita prudentissimus, gratia atque auctoritate apud Germaniae principes, ipsum que adeo Imperatorem floreret. Schvvebelius auctor suo principi suit; uteundem in negotiis ecclesiasticis consuleret. Quem principis affectum Sturmius laudi sibi ducens, gtatias egit maximas, et vicissim Argentoratensem ecclesiam principi humiliter commendavit: et consilia sua ad ecclesiarum Bipontinatus rationem direxit. ur ex Astis publicis Germanicorum operum Scbvvebelianorum, si lucem aliquando viderint, patebit.
Post intempestivum principis [Note: * Ludovicus Palat 1532. d.3.Decemb. at.30 guber.18] sui e vita discessum: totus in eo fuit Schvvebelius, ut vir quispiam egregie doctus, verae reiigionis studiosus, vitaeque inculpatae deligeretur: qui relicti a Ludovico si lii Wolfgangi [Note: * Zui natus 1526 obiit 1569.] , tunc iexennis pueri, moderator studiorum et informaroridoneus esset. Iudicavit autem pise idoneum Casparum Glaserum, ex Marchionatu Badenst oriundum; Gemmingae tuc in Graichgoia agentem, et ludum literarium aperientem. Communicato itaque cum aliis consilio, Glaserum illum, quamvis pri mo munus eiusmodi abnuentem, et a suo patrono nobili Gemmingio invite discedentem, principi ephorum praesecit.
Fecit interea et ipse suum officium, sinceram doctrinam fideliter tradendo, et vitae sanctimonia ministerium suum ornando. Quamobrem utomnium ora in ipsum suerunt conversa: ita styli etiam ad versariorum contra ipsum sunt stricti. Nam, praeter Pontificios, cum Anabaptistis et Schvvenckfeldianis, multum ipsi negotiifuit: quorum tamen omnium impetus mansuetudine fre git: patientia vicit: et lenitate in ordinem coegit: ut omnia eius seripta aut respensa, pro libris potlus doctrina et consolatione plenis, quam contentiones ac dissidia reserentibus habenda sint. In colloquiis et disputationib solis sacrarum literatum restimo niis nisus est; nec ullius unquam hominis scripta iis anteposuit. In lectione Patrum, quorum copia eius bibliotheca instrticta erat, multum fuit versatus: ius etiam Canonicum eum in finem diligempter evolvit: ut ipsis Pontificum decretis Pontificios revincere pos set. Hac ratione non solum laudem apud orthodoxos est consecutus: sed terrorem etsam adversariis suis incussir. Quanta autem fide evangelii veritarem propugnarir: et quae ipsius sententia de articulis fuerit: qui in controversiam a contenriosis et ambitiosis quibusdam vocati sunt: ac quam candide dextreque cosdem explicuerit: libri manu eius scripti [Note: * Perspicue se explicat epist. 53.quam vid. Dostrina Schvvebellii.] hodieque restantur: quorum tamen pars non minima post ipsius obitu in alienas manus pervenit. Constanter retinuit fundamentum seripturae, catholicorum doctorum, et veteris ecclesiae Argentoratensis consensum: cuius restimonium est conventus Suinfurti [Note: * An. 1532. Confessio civitatum.] habitus, et consessioilla Civitatum quatuor illustrata; a Luthero admissa: Normbergae ab ab Impern ordimbus approbata Argentorati anno trigesimo tersio repetita: auctoritate magistratus civibuscommendata.
Anno trigesimo quarto Bucerus controversiam inter Ambrosium Blaurerum et Erhardum Snepfium de Cena Domini ortam, rogatu Ulrici Wirtembergici, compositurus consilio Schvvebellii usus est: feliciterque negotium expedivit. Inprimis vero Schvvebelius concordiam [Note: * Capita illius vide in vita Buteriinfra.] illam, Wirtembergae anno trigesimo sexto inter superioris Germaniae quatuorcivitates, et Theologos Saxo niae, suo petito et communicato consilio, initam; est amplexus, et ad extremum usque vitae spiritum approbavit: utque alii ducatus Bipontini
pontini ministri approbarent, suasor atque auctoriis fuit. Concordia enim illa, per quam Augustanae Confessionis articulus decimus de Cena Domini, paulo obscurius positus, explicabatur, non solum in priore Confessione civitatum et Apologia, quam Bipontini quoque amplectebantur, erat fundata: sed ipsa dcclaratio eius ex verbo Dei desumpta: qua utriusque partis consensus mutuus stabilitus est. Hinc ergo patet; genuinum Confessionis Augustae exhibitae, sensum, eriam deipsius Lutheri voluntate, iuxta declarationem Concordiae Wittembergensis accipiendum esse. Sed hoc disceptare, nostrum non est.
Schvvebelius cum ita annos septendecim sememptem in agro Domini ducatus Bipontini, cum fructu fecisset, atque cursum suum feliciter absolvissetad vitam abiit meliorem, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo, die decima nona Maii, aetatis suae anno quinquagesimo circiter: relicto silio Henrico, postea I. U. Licentiato, et cancellario Bipontino Sepultus est in templo Bipontino, cum epitaphio tali, a Iacobo Schorrio ab Hasel, consiliario primum, post cancellario Bipontino, scripto:
Vixit, et hoc templo docuit vir, Lestor, honestus:
Ianus Schvvebelius, dostus amansque DEI.
Fidus erat monitor, facundus, et usque mondestus,
Mansuetus, clemens, mitis, et aquanimus.
Sedatus, conis, facilis, totusque benignus,
Sermoilli lenis, mens pia, mosque probus.
Vitam dostrinae, dostrinam sedulo vitae
Aequabat: nulli non venerandus erat.
Aequales utinam liceat nos semper habere
Pastores! quid enim sanctius, oro, foret?
Dicifelices numquid tum, perque beati
Possemus merito, semidcique viri?
Hic magno tandem oppetiit maerore suorum:
Mens caelo: corpus clauditur hac sub humo.
Successorem habuit ipsum illum Casparum Glaserum, Wolfgangi principis Palatini ephorum: qui doctrinam verbi divini, quam Schvvebelius ibi plantaverat, fideliter servara conformitate adseruit; et ad posteros magno pietatis zelo propagavit.
Hic Schvvebelius primus fuit principis bipontini orthodoxus ecclesiastes: et testimonio gravissimorum Theologorum, acerrimus antagonista omnium [Gap desc: Greek words] : deomni Christiana causa probe institutus: iudicio et dicendi facultate non vulgari. Sed quid de se ipse scribat; [Note: * Epistola 95. p. 337.] silubet, audiamus: Falso me calumniantur: sed rationem reddere paratus sum. Quod missas Germanica lingua lego: non tantum sacinus arbitror: ut huius me pudeat, aut lucem fugiam, sed palam id facio; optans, ut omnes id faciant. Quod sierro: per scripturas sanetas ad viam veritatis me reducite
precor Canonem, quem vocant, Missae, hastenus nefas fuit aliis audientibus legere: proinde sic eum occulto, ne facile quisquam possit conqueri, me illum prodiaisse. At ubi velminuam, vel augea a Christotr aditum cano0nem, benigne moneri cupio. Nam illic deviare non ast animus. Lutheranus vero non sum, sed Christianus. Nonenim pro mepassus Lutherus: nec in nomine Lutheri baptizatus sum. Sin ob hoc Lutheranum vocant: quod aliquot huius libros legi: cur non potius Davidicum a Davide, aut Ioannianum a Ioanne, aut Paulinum a Paulo appellant: quorum libros indies lego, et publice praedico. Non iuravi in verba Lutheri, sed in verba DEI. Ab his ne mors quide, Deopropitio, me avellet. Falso mihi imponunt, sanstorum me prohibere vener ationem. Toties enim publice docui: sanstos venerandos: et qui verus sie sanstorum honor, e scripturis declaravi. Nolvi aute, ut ulla creatura Deo velaequetur, velpraeponatur, dicente Deo: gloriam meam alteri non dabo, et laudem meam sculptilibus. Haec ipse. Culpata in eo fuit modestia. quae in multis eius ordinis desideratur: verum modestia eius adiunctam habuit severitatem. et ut a convitiis abstinuit: ita iudicium et iram Dei incredulis et impaenitentibus serio ac graviter annuntiavit. Haec vero qui facie, peccatoribus minime adulatur. Nec enim contionatoris pro suggestu ira aut maledicentia cogit resipiscere eum. quem ira et iudicium DEI non terret. Convitiis et austerirateintempestiva sepe ab evangeho avertuntur homines: et calamus quassatus confringitur Summa, Spiritus Christi satyricam conviciandi consuetudinem non habet: nec histrionica levitate homines insestatur. De Sacramentis quid sentiret; epistola [Note: * Est 43. in epist. Schvvebelianis.] quadam satis declaratur: signa nimirum esse gratiae; sed quae nos non ex opere operato, verumfide participamus: secundum illud, quo et Lutherus et Melanchthon usi sunt: non sacramentum, sed fides sacramenti iustificat. Peccatum originale, unde torum humanum genus perit, non elevavit; ut tumc et etiamnum multi. Iustificationem omnem tribuit Christo. et tam audibilia, quam visibilia verba (ita vocantur Augustino symbola sacramentorum) agnovit, quarenus a ministro exhibentur, esse plantarionem et rigationem; fructiferam tamen, quando suppeditat incrementum Deus, fidemque in Christum, quae per dilectionem operatur, Spiritus sanctus docet. Vitam autem omnem ita instituit. ut doctrinae responderet, qua sane ratione plurimum utilitatis et emolumenti ecclesiis Ducatus Bipontini, benedicente Domino, attulit. A puero tanto pietatis amore flagravit. ut non tamtum, quemadmodum initio dictum, ordini, qui Spirirui sancto consecratus, nomen dederit. verum etiam universam patrimonii sui, (quod adeo exile non fuit) substantiam eidem ordini destinarit. Particulam tamen eius, postquam Bipontum concessit, curante Ludovico Palatino principe, et permittente Marchione Badensi, recepit. In cursu autem verae pieratis strenue perrexit, nec se
iniquitatehominum aut aliis quibuscumque impedimentis, ab optimis consiliis depelli est passus.
De scriptis post obitum eius publici iuris facta sunt haee:
Parsprimaoperum Theologicorum, de praecipuis sacrae Scripturae locis.
Centuria epistolarum Theologicarum ad Schvvebelium, a Melanchthone, Bucero, Capitone, Hedione, conventu Theologico Argentinensi, Pellicano, Zasio IC. Erasmo, Gerbelio, et aliis; gravislimis de argumentis scriptarum, ab anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo nono, ad annum usque quadragesimum: quo ex hae vita Schvvebelius discessit. Plura eius M. S. ut supra attigimus, apud heredes aliosve adservantur.
Ex epistolis Schvvebelii, et vita ipsius iisdempraefixa.
IN Misnia primam huius caeli lucem adspexit nobili familia Nicslaus ab Amsdorf, natus anno Christi millesimo, quadringentesimo, ostogesimo tertio, die tertio Decembris, prope Wurcenam. Ad gentilitiam autem nobilitatem, proposito honestissimo adiunxit a puero, literarum decus. sine quibus naturae bona inchoata aut manca sunt, aut nulli fructuosa.
Anno secundo, saeculidecimi quinti a nativitate Christi, in Saxonia ad Albim Wittenbergae auspiciis Friderici 3. Electotis aperta est schola publica. Hancrecens plantatam et feliciter tunc efflorescentem accessit Amsdorfius: et quod pauci ex nobilitate hodie quidem facere solent, animum ad sanctae Theologiae cognitionem, et divinarum rerum contemplationem adiecit. Incidit aetas eius in ipsam Evangelii [Gap desc: Greek word] , Lutheri potissinaum ac Melanchthonis opera sub extremam mundi senectam, quae Dei est benignitas, Germaniae, imo universo orbi Christiano indultam Ibi anno millesimo quingentesimo quarto, quartum promotionis actum, titulo magistri accepto, illustravit: ac paucis annis post Licentiatus Theologiae est renuntiatus.
Mature autem veritatis lucem ipse vidit, praesertim cum Lutherus prima adversus nundinationes illas indulgentiarum themata evulgasset. Nec cum carne et sanguine diu contulit: sed statim palam ad alios sidei confessionem constanter edidit. Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo primo, Lutherus ad causam dicendam coram Caesare et Imperio evocatus Wormatiam esset; Amsdorfius eo cum Hieronymo Schurfio Icto et Iusto Iona Theologo ipsum comitatus est. Postea codem anno Luthero in Pathmum, uti vocabat, suam abdito cum Wittembergae Augustiniani omnium primi missas intermisissent: ac Fridericus
Elector, rei novitare motus, metueret: ne quid turbarum maiorum resdaret: Academiae super eo facto sententiam exquirit. Delecti igitur eam ad rem quatuor ab Academia viri Iustus Ionas, Melanchthon, Amsdorfius. et Ioannes Dulcius vel Doltz Hiunanimi comsensu quanta inmissatico sacrificio sit cenae profanatio demonstrant: et ut non solum in uno templo, sed in omnibus aliis eam aboleat, rogant. Anno deinde vicesimo tertio supra millesimum quingentesimum, cum vir quidam pius ad electorem Saxoniae libellum misisset: in quo docebat tres esse Capitales errores: quibus in papatu Christianifuerint sedusti, de libero arbitrio, quodrevera sit servum: de meritis operum, quae sint potius fidei; de traditionibus hominum, cum in verbo Dei sit acquiescendism: Amsdorsius praefationem libello illi praefixit: qua demonstrat e scripturis: Papam esse Antichristum.
Anno vicesimo quarto Magdeburgenses sincerioris doctrinae cupidi, Lutherum Wittemberga evocant. Qui habitis quibusdam ibi contionibus, et paucos dies moratus, cum consilium suum de emendatione religionis onsuli Nicolao Sturmio, et delectis ci vium exposuisset: Amsdorfium seipsis missurum ostendit: cui non secus acsibi ipsi omnib. in reb. considere possent. Amsdorfius ergo, de sententia Lutheri, Magdeburgum profectus, ecclesias ibi, collega sido D. Eberardo Widenseio, doctrinae suae voce et consiliis sa Eberhardus Widenseius collega Amsd. Constituit ecclesiam Goslariensem Amsdorff. lutaribus, totos ostodecim annos rexit. Ibi etiam dum agit, Goslariam per Senatum illius reip evocatus, ordinem ibi rituu et do ctrinae in omnib templis. ad formam ecclesiae Wittembergensis, et Magdepurg. instivit; inspectione ecclesiarum Ioanni Amando comendata: literario autem ludo Michaele Volmetio praesecto. Anno irigesimo primo, dissidia docemptium coram senatuib dem cognovit: acduob. dimissis alios suffecit. Anno deinde quadragesimo primo, mortuo Philippo, comite Palatino, episcopo Naum burgensi, a collegio quidem in eius locum surrogatus est Iulius Pflugius: ab electore autem Saxoniae, qui non licere hoc collegio, nisi suo accedente consensu, contemdit, successor datus est hic Amsdorsius. Itaque die vicesimo Ianuarii anni quadragesimi secundi, presente I. Friderico electore, et I. Ernesto fratrib ducibus Saxoniae, in ipso oppido Naoburgi ad Salam, vir hic nobilis et caelebs episcopus ordinatus est a Luthero; simul manum imponentib. Nicolao Medlero, pastore Naoburgensi, Georgio Spalatino Aldenburgensi, et Wolfgango Steinio Leucopetraeo. Electionis huius et ordinationis defensionem, et causas cur Iulius Pflugius a collegio electus, contra ab ecclesia et ordinib ac patronis ecclesiae reiectus sit, libro publice edito postea Lutherus reddidit [Note: * Vide vitam lutheri.] . Actio autem ista electoris, inprimis Caroli U animum, iam ante alienatum, exacerbavit. Itaque cum in comiriis Spirae postea Iulius de iniuria illa Saxoniae ducis quereretur: Caesar eum ad exigui temporis patientiam hortatus: Tua causa, inquit, erit mea causa.
Sexto itaque anno post, a Carolo victore Pflugius restitutus est: Amsdorfius autem Magdeburgum profugit: quod proxime secutis annis commune fuit asylum multorum: qui Caesaris indignationem, quacumque de causa, incurrissent. Anno quadragesimo ostavo, evulgato libro Augustano, cum res per fines Mauritii electoris Saxonici ad mutationem spectare viderentur, Amsdorfius inter alios Wittembergensibus ac Lipsensibus sese opposuit; in tristi illa de Adiaphoris controversia: quae totum decennium duravit. Cumque anno quinquagesimo mense Octobri Magdeburgum obsidione cincta esser, Amsdorfuis nihilominus ibi substitit; motoque insuper bello Theologico anno quinquagesimo primo, de bonorum operum necessitate ad salutem: quam propositionem Gregorius Maior [Note: * In vita eius. Bona opera sunt perniciosa Aetas Amsdor sii.] defendendam susceperat, Amsdorfius ad contrariam delapsus partem, scripsir: Bona opera sunt ad salutem noxia et perniciosa. Ita in contentionibus saepe calor ingeniorum ab uno extremo in alterum incurrit.
Inter varias istiusmodi Theologorum digladiationes ad senectam pervenit summam: ut qui, si modo recte claculum subduximus, annum ostogesimum attigerit. Edidit quaedam de sacra cena ad quae Bucerus respondit: iudicium epistola quadam tulit de Erasmo, quae inserta operibus Lutheri: epitomen Chronicorum Naucleri de Paparum perfidia in Romanos Imperatores: strenam sive novianni votum, principibus viris oblatum: subscriptionem censurae et sententiae Saxonicarum Ecclesiarum adversus Georgii Maioris doctrinam, de bonis operibus veluti ad salutem necessariis. Polemicum denique aliud scriptum contra Tilemannum Heshusium, anno sexagesimo quinto Magdeburgi excusum. Tantum de Amsdorfio, e Sleidani commentariis; Chytraei Saxonia: Bucholceri chron. et aliis.
AD lacum Brigantinum, in illa agrorum parte, quae Comitum a monte forti imperium agnoscit, Arga longa nomen est oppido, Urbanus Regius, loco honesto natus est. Maiores eius Regum cognomine insignes fuerunt: sed cum id sublime et iocis aptum: ex rege regius factus est: ut ipse dictitare solitus. Urbani nomen infanti hoc casu inditum. Cum puerpera, mater eius, mulierculis baptismatis fonti infantulum oblaturis suggessisset, nomen in fastis natali eius inseriptum imponerent. illae dum abeunt obliviseuntur. Sacerdore postea nomen puerulo imponendum, exquirente, cum illae haesitarent, et ipse Urbani diem haud procul abesse subiceret: arreptum hocfuit infantique inditum.
Pueritiae annos apud parentes exegit, in pietatis et honestatis studio educatus. Ut primum autem literarum capax animus se ostendit: Lindavium in ludum literarium ablegatus est: celebtem tunc et magistrorum doctrina, et diseipulorum frequentia. Hic tenellus animus praeceptorum excultus industria est ita: ut instar arbuseculae fructuum cum temporis incremento percipiendorum spem iucundam de se praeberet. Ubi ex ephebis excessit: Friburgum Brisgoiae venit: et viros in omni doctrinae genere praestantes gum. publice diligenterque audivit.
In Zasii Iurisconsulti etiam familiam receptus: disciplina eius domestica summum ei ad virtutem calcar addidit, adoque currentem, quod aiunt, incitavit. In huius praeterea bibliothecamita se abdidit: ut et libros suis studiis commodos accurate evolveret: et margines praesertim scriptorum studiose observaret: in quibus a Zasio multis ante annis annotata erant multa: quae ipse ad lychnuchum noctu in suos unsus descripsit. Itaque cum insomnia crebra Zasius ex curis diurnis laborarer: et interdum surgerer, ut obambulatiuncula et noctis horas falleret, et somnum conciliaremlucubtantem invenit in describendis illis scholiis, Urbanum: cuius auriculam Zasius blandiuscule vellicans, arte et scietia sua se ab ipso defraudari iocatus est: aut si quando somno ad candelam oppressum et inclinato in mensam capite dormitantem offendisset: iuris volumen grande unum atque alterum humeris im positum reliquit, donec excitaretur. Amavit eum Zasius utfilium: cum propter naturae morumque bonitatem: tum quod in flores propediem se induturum felicis ingenii illud germen praevideret: quam spem de se non fefellit Urbanus.
Friburgo, cum et iudicium informasser, et eruditionis egregiam supellectilem comparasser, Basileam discessit: ut ex artium et linguarum audiendis professoribus accessionem ad politam doctrinam faceret. Erat autem tunc inter alias Germaniae Academias celebris ea, que Ingolstadii a Ioanne Eccio gubernabatur: viro, quod ad philosophiam attinet, aliorum eriam iudicio, eruditissimo. Ad hunc audiendum cum in urbem illam undiquaque conflueret iu ventus: Urbanus quoque fama viri excitus Ingolstadium relicta Basilea abiit. Ibi cum in maxima adolescentum frequentia praeter publicas lectiones eriam privatae haberemptur scholae: Urbanus quoque; domi aliorum exemplo docuit, et quidem frequens auditorium: cuius rei monumenta in schedis eius reperta sunt permulta. Inter alios autem nobiles quidam adolescentes a parentib. ipsius fidei et disciplinae commendati fuerunt: ea lege, ut praeter morum studiosumque gubernationem, quaecumque ad librariam, ad vestimenta et alia requiterentur, sua fide pro ipsis interposita, a bibliopolis, cauponibus, atque opificibus emeret: se perscripta sumptuum ratione creditoribus satisfacturos. Hic Urbanus mediocriter omnia: illi
contra modum in vestitu et victu ubique excedere. Urbanus videns nec admonitionibus locum dari, nec spem frugis superesse: ad parentes omnia [Gap desc: Greek word] perscribit: pecuniam mittant, filiosque domum revocent, rogat. Parentes bono animo esle iubent: sed vana spe credulum nimislactant. Crescente interea debito, cum solutionem creditores importune urgerent: discessus ipse consilium parat. Advenerant iisdem diebus Ingolstadium quidam militum duces, copias adversus Turcam Ungariae tum imminemptem, conscripturi. Quo cognito, Urbanus supellectilem suam librariam et vestiariam quanto liber pretio divendendam civibus credit: ipse in forum armatus prodit, et sacramento cum aliis obligatur. Forte autem fortuna Eccius cum collegis in publicum prodit, copias spectatum: ubi cum Urbanus quoque militari habitu appareret: ille primum defixis in eum oculis haeret: post cominus accedens, nomine com pellat causaque tantae mutationis cognita, bene sperare iubet; sacramento liberat: nobiles ad dissolvenda nomina cum principis sui inclementiae interminatione, hortatur compellitque: atque ita Urbanum in gratiam cum Musis reducit. Postea cum se ipsum exercendo indies in literarum studio longius progrederetur, famaque ingenii et doctrinae floreret: Maximilianus Imperator Ingolstadio transiens, poetam ipsum et oratorem lauru, sua manu imposita, designavit. Post Caesaris discessum, cum et principi Ernesto Bavaro et [Note: *De quo in vitis ICtorum. Professor Ingolstad. desisignatur.] Leonhardo Eccio, viro nobili, aliisque eximiis doctotibus gratus esset; adscitus est in numerum Academiae Ingolstadianae professorum: docuitque publico stipendio poeticen et oratoriam annis aliquor. Inde sub annum millesimum, quingentesimum, decimum sextum, principis sui nomine Erasmum Roterodamum Ingolstadium prolixe invitavit: sed in hoc quidem repulasam, de se autem ab Erasmo hoc elogium [Note: *Erasm. l. 2. epistolar.] tulit: quo virum eum praedicat candidum, prudentem, facundum, cruditum: in summa, omnibus omnium Gratiarum ac Musarum dotibus praeditum.
Ad Theologiam ubi deinde animum adiecit Urbanus: omnia sacris literis posthabuit: totumque mysteriis divinis scrutandis sese dedidit, prosagiens quasi operam suam ecclesiae necessariam utilemque futuram. Quamquam autem inter ipsum et Eccium Theologum Pontificium, magni tunc nominis, amicitia et familiaritas intercedebat summa: adeoque Urbanum obstrictum sibi beneficiis Eccius haberet: tamen orta inter Eccium et Lutherum de religione controversia; cum offendere Urbanus Eccium, ranquam praeceptorem nollet, eo relicto, Augustam abiit. Quo fimul ac venit, Magistratus civiumque precibus adductus, ecclesiae gubernandae curam suscepit: cumque videret impios et idololatricos cultus a Pontificiis stabiliri: ad Lutheri accessit partes, ac saniorem doctrinam per universam Sueviam propagavit.
Docuit autem sacra non solum publice pro suggesto: sed et domi literis mandavit. Veritatem enim ubi vidit, palam eandem adseruit: atque confessus est. ZWinglius equidem sub annum Christi vicesimum sextum ita [Note: *Est ea lib. 1. epist. pag. 82.] epistola quadam ad ipsum: in eucharisiae re gratulor vobis, tenostrum essesactum. Verum gratiam meretur novitas: brevi enim spero omnes, qui adhuc obstrepunt, tropum, qui nullo negotio videri vobis debebat, visuros esse; ac sententiae nostrae simplicitatem ac claritatem. Una est spiritualis manducatio, quo Filio Dei pro nobis delitato fidimus, non duae: quarum alteranescio quod verborum figmentum prodimus, carnaliter, corporaliter, spiritualiter. Contulit eodem anno cum Z Winglio Urbanus super quaestione de peccato originali: ad quam epiltola bene longa respondit Z Winglius: quae [Note: *Lib. 1. epist. pag. 251.] exstat: In calce illius epistolae ita Urbanum hortatur: Nos in hoc oro simus, ut pietatem Christianam et anxie et pure depraedicemus: non simus ante tempus anxii: quo modo Missa aboleatur, aut imagines exautoxentur: sed in hoc sudemus, ut pector a mundo dedita, creatori suo restituantur: iam cecidit Missa; statuae sua, puto, sponte aufugient: frustra enim exterminabimus tam hac, quam alia, nisi publica pietas releget. Itaque visus est cum Zwinglio et aliis facere: adeo ut Lutherus alicubi [Note: *Tomo 2. epist. pag. 326 anna 1527.] scripserit: dolet mihi valde nobilissimum virum Oecolampadium tam ludicris et nihili cogitationibus in hoc barathrum prolapsum; pulsat eum sathanas: Dominus eripiat eum. Urbanus Regius in idem malum vel inclinat, vel iam cecidit: Dominus servet suos. Imo calamum in Lutherum striclurum Luthero relatum fuit: ut in [Note: *Tom. 2. epist. p. 330.] epistola ad Spalatinum: Praeterea, inquit, Urbanus Regius minari dicitur in me scripta, scilicet Oecolampadium et Zvvinglium tantos viros (ut sentie) non vult offendere: sic mutatus est ab illo.
Augustae autem dum egit, etiam Anabaptistarum secta suppullulavit. Magistratu itaque animadvertente in eos, qui contra leges civiles, clandestina celebrarent conventicula, et saera peragerent, compacta fuit in careerem femina quaedam, non infimae sortis, haereseos illius adsecla. Haec cum Urbano causam suam probaturam se, facultate colloquendi concessa, iactaret: a carcere in Senatum frequentem, cui et Urbanus aderat, sicut erat vincta, producitur. Ibi illa variis sacrarum literarum allatis locis, sed perperam applicatis et explicatis, errores suos stabilite conata est: contra Urbanus ita perspicue, ita dextre genuinum eorum sensum demonstra vit: ut vel caeco in proclivi fuerit, videre veritatem. Verum ipsa rantum abest, ut monitis locum dederit: ut pervicaciter ctiam Urbanum hisce fuerit adorta: Egregia enimvero, Urbane frater, haec disputandi ratio est inter me et te. Tu in molli culcitra ad latera Consulum adsidens, quasi ex Apollinis tripode proloqueris:
ego misera humi prostrata, ex duris vinculis causam dicere cogor. Ad haec Urbanus: Nec vero, inquit, iniuria, soror: ut quae semel e servitute diaboli per Chrisium in libertatem adserta, tuae sponte iterum cervicem turpi iugo submisisti; et istis te ornamentis vesanus ostentat genius, aliis in exemplum. Senatus itaque, cum laterem se lavare videret; contagium illud exilio mulctavit, urbeque expulit.
Ipsum autem etiam Urbanum Pontisiciorum ctudelitas aliquoties urbe exegit: cum et purgatorium penu ipsorum locupletiss. destrueret, et indulgentiarum merces elevaret. Vallam itaque Athesinam exul perreptavit: in salinis et Oeniponte oberravit: donec frequentibus civium precibus Augustam ad docendi munus fuit revocatus: ubi ei elocata est in matrimonium Anna, civis Augustana, e Weisbruckerorum familia, tredecim postea liberorum mater.
Augustae ergo dum vixit Urbanus, certamen ei tum cum aliis, tum cum Eccio fuit; qui ipse Augustam excurrit: et coram Urbanum variis adductis rationibus attentavit: sed re infecta domum reversus per literas cum eo egit: quibus intrepide Urbanus respondit. Sed tanti sunt, ut exemplum carum subiciamus memoriae causa. Sic igitur Eccius:
Mentem saniorem.
Significarunt mihi amici, te librum contra me sarcinasse, et verius non contra me, sed contra sacerrimum Missae sacrificium multa blasphema evomuisse. Quod etsi condoluerim aliquando errori tuo, pro antiqua nostra amicitia, qua olim fuimus coniunctissimi, et omnia bona tibi precabar et optabam, et cum multorum etiam indignatione persaepe profectus tuos, et incrementa apud omnes promovebam: attamen quia malitia immutavit intellectum tuum, ut nulla mihi sit spes reliqua salutis tuae, nulla resipiscentiae tuae, sed haereticus homo, iuxta Pauli iussum, mihi vitandus es, quia ad mortem peccasti, non est pro te orandum. Perge igitur, quia ita malignitati tuae visum est, et Missae sacra et praeceptorem impugnare, experieris olim Praeceptoris tui acrimoniam in veritate afferenda: urbi et orbi notum fiat, qua iniquitate et virulentia Reseph vos ter periuros haereticos exagitet, atque victrix veritas speciosos tandem agat triumthos.
Unum praemoneo, exemplar corruptius exiit praelum, unde multa in eo desidero, quae suspicor vel a sciolo, vel a malevolo immutata, nec exemplar scriptum ad manum habeo, ideo noli te miscere contentioni verborum, quod satere assoletis. Paterer te tradi in interitum carnis, ut spiritus salvus fieret,
quod Baldasari olim meo precatus sum, sed timeo et corpus et animam eius una interiisse aeternis cruciatibus. Ingolstadii XXI. Martii. Anno M. D. XXVII.
Ioannes Eccius tam bene ad sidem tuendam animatus, quam
tu impugnandum
Urbano Regio.
Epistola Urbani Regii ad Eccium.
Fidem per charitatem operantem.
Non erat opus, ut me amici tui anteverterent hac parte nimium officiosi, ut qui te ante tempus exasperent, in negotio tibi narrando forsitan minus fidi. Nonne cum tibi colloquebar Augustae, haec abs te impetravi, ut citra virulentiam te responsurum obiectis meis promitteres, si qua haberem contra tuum de Missa libellum? Iam quasi ex insidiis te adoriar, antequam, quid a me scriptum sit, videris, bellum indicis, cum nulla maledicendi libidine, sed te hortante scripserim, idque modestissime, cum libellum tribus aut ad summum quatuor amiculis legendum exhibuerim, eo interim consilio, ut quicquid id est, quod confeceram, in spongiam incumberet. Praesagiebat enim iam ante mens, qua fronte esses libellum innocentem excepturus, nempe fastu Moabitico plena et convitiis acerbissimis. Quod si me ad scribendum animus male adfectus, et omnia sinistre interpretandi impulisset, ante annum prodiissem, quando contumeliarum in me tuarum vulnus a recenti plaga etiamnum hiaret: iam multa dies dolorem penitus ademit. Ceterum et gratias tibi ago nunc, et Domino pro hoc fido amore ago semper, quo tanti haeretici vicem aliquando doluisti. Nam et hodie quoties Eccii mentio incidit: ingenue fateor, neminem in orbe universo esse, qui mibi ob eruditionem et ingenium suerit unquam carior et venerabilior. Quantum enim faveris studiis meis, quam denique tu mihi fueris in delitiis, testatur Gymnasium Friburgense, ubi quondam impatientissimo amore erga Eccium Praeceptorem, patres ac moderatores tam praeclarae Academiae aculeato carmine in me sic concitavi, ut excommunicatus multis diebus propter Eccium, etiam meo iudicio, Diaboli mancipium fuerim. Mox Ingolstadium veni solo tui amore illectus, ibi cum satis amara mibi cum tristi pauperie aliquandiu pugna esset, tu apud virum literis et genere eximie nobilem, et erga me benesicentissimum Leonhard. Eccium, ab Wolffs Ecc, tantum effecisti, ut cratoriae publicitus docendae praefectus, aliquo etiam numero haberer, ut beneficiorum haudquaquam immemor, pro te sim Dominum semper oraturus; quamvis tu de mea resipiscentia haud secus, atque Arii cuiusdam
plane desperaveris. Nam malitia, te iudice, immutavit intellectum meum. Audacter nimium Ecci, sed hominis iudicium audio, et Christi tribunal exspecto. Vitabis me ut haereticum, at vide, ne et scripturas vites, quibus nitor: quod inopis consilium si spreveris, non ages tam tuto, quam tibi polliceris, multis ad hoc perniciosissime blandientibus. Ad mortem peccasse Urbanum, certo definis, neque pro me porro orandum existimas. O infelicem Urbanum, si Eccii calculo caelum datur et negatur! Qui haereticum vitandum esse docuit, idem erudire obsistentes iubet, si quando det illis DEUS paenitentiam ad agnoscendam veritatem, ut resipiscant e Diaboli laqueo. Ad mortem vero peccat qui Christum negat, in eaque impietate perdurat: reicit autem Christum, qut neque suorum pecccatorum paenitentia tangitur, neque misericordia Dei per Christum promissa et exhibita gaudet. Talem me esse, etsi peccator sim, non convicisti. Christo enim nitor, utcumque misera ovicula; hoc autem quisquis fidit, confundi non potest, ne a portis quidem inferorum. Homo videt faciem, at Deus iuxta hominis intuitum non iudicat. Si convitium dixissem in Spiritum sanctum, recte iudicares, me aeterno iudicio obnoxium: cum autem veritatem agnitam non impugnarim unquam pertinaciter, non erat tam temere spes omnis de convertendo Urbano abicienda. Porro simul ac me velut totius Ecclesiae suffragiis bonestatum haereticum proclamasti, impietati scilicet meae calcar addis. Perge (inquis) quia ita malignitatituae visum est. Obsecro, Praeceptor, quae tanta est vel in stoico [Gap desc: Greek word] , quam hac tua acerbitate non commoveas? Sacra Missae non impugno, sed missae abusus, et ostende quae mihi contra haec sacra pugnare videantur. Quae, si minus pugnant, tuum erat monere, praesertim cum id coram promiseris: et antequam libellum vidisti, Urbanum pronuntias haereticum. Ubi hic animus praeceptore dignus? Ego nulla livoris fella in te evomo, sed candide commonstro, quid me impediat, ne statim Eccii de Missa sententiam amplectar, meliora amplexurus, si dacebor: Et tu protinus iudicem agis incognita causa. Minaris autem me experturum praeceptoris acrimoniam in adserenda veritate. Nondum, in veritate docenda de Missae officio, praeceptorem praestitisti, quemadmodum pollicebare: et iam minaris acrimoniam, quasi Christianus metuat acrimoniam maledictorum, dum veritatem quaerit: nullis acrimoniae tuae, quanta fuerit, tonitruis a vero deterrebor. At vera si docueris absque acrimonia, cupidissime tua omnia suscipiam. Tandem urbi et orbi notum fore scribis, qua iniquitate et virulentia Reseph noster periuros haereticos exagitet. Talibus enim titulis nos exornas.
Quam urbem, Ecci, intelligis? Si Romam, quae gloria fuerit me proscindi in ea urbe, cuius quondam fides in toto mundo praedicabatur, iam nihil minus. Si augustam, haec iam pridem et Eccium novit et Urbanum. Quam festivum autem, quodnobis Reseph tam facis familiarem? Tusi a Reseph nihilunquam passus es, age primos in nos lapides proicito. Nam subolet nonnibil, quid velis. Urit enim te matrimonium nostrum, quod et tibi multo foret honestius, quam hoc, quod excusabile tibi suadet idem ille Reseph, qui Euam putatur versutia sua decepisse Quae si viribus integris non restitit male suadenti, sed a simplicitate primaevae rectitudinis corrumpi sensus passa est, quanto idfacilius tibi contigerit, tanto iam concupiscentiae malo, nonminus quam alii sunt, obnoxio? Periuros nos scribis quidem, at probare numquam potes. Et nos iam pridem propter nomen Christi male audire didicimus, gaudentes interim, quod haec non patimur propter scelera, sed honorabiles nuptias, nobis liberas decreto Spiritus sancti, prohibitas tamtum a spiritibus impostoribus. In calce praemones, ne male correcti exemplaris mendus insecter, et verborum contentioni studeam, addisque nos hoc solere facere: adeo non potes non honorisice de te sentire ubique, de nobis pessime. At ego non institui contendere cum Eccio, uter elegantius scribat, sed uter magis pie: de rebus, non verbis mihi certamen est; in hoc uno labor omnis mihi impenditur. Baltassarem coram vehementissime corhortabar, ne sic, ut coepit, pergeret: verum ille monitorem contempsit, at suum iudicium portabit. Ego nihiltale velmolitus sum hactenus, velmoliar unquam, nisi Christus, quod absit, me deseruerit, sed meliora spero. Tu vero penitus me despicis, non sic a me despectus, mihique tantopere despecto et deplorato minaris pugnam. Sed Dominus inter me et te iudicet. Dum recta doceo, nullius, quamlibet invicti et gloriosi disputatoris, minas et acrimoniam timeo: neminem item provocabo: at provocatus, quae vera sunt inexpugnabili constantia tuebor usque ad mortem. Dominumprecor, ne nos sinat rapi affectibus carnis. Nam siiis laxare habenas vetus homo permitteretur, nescio quo tandem prorumperet. At satis conviciorum tum ore, tum libellis tuis omnibus in Urbanum eiaculatus es, par cius post hac obsecro. Theologo enim indecorum est, acrimonias minitari, hoc est plaustra conviciorum Equidem blassphemias omnino nullas contra veram Missam, ut tupraeiudicas, evomui; at si erro, emenda. Nam nullis mundi praesidiis cinctus, scribo de religione Christiana, quodtu de te praedicare non audes. Sivera loquor, cohibe impetum iudiciitui praecipitis. Scio enim me non carnali sapientia, dolo aut impostura, annos iam aliquot Augustanae Ecclesiae praedicasse Evangelium. Tu secus omnia interpretaris. Precor autem te per Christum, ne iudices ante tempus, donec venerit Dominus, qui et illustraturus est occultatenebrarum, et patefaciet consilia cordium, et tunc laus erit unicuique a Deo. Augusta 24 Martii Anno 1528.
Urbanus Rhegiuc tam bene animatus ad tuendam veritatem, sine
huius saeculi praesidiis, ac tu in magnificentia et potentia mundi. Ioanni Eccio Theologo.
Neque sic tamen Eccianum odium sopiri potuit: quin clam multoties subornati Faber et Cochlaeus, homines vafri et astuti: qui dolis et insidiis peterent Regium: suisqueipsum blandiciis in perniciem pellicerent. Verum ipse ita Eccianos conatus elusit: ut illi a proposito desistere, cum animum eius frustra selabefactare intelligerent, necesse habuerint.
Cum ergo omnia arderent in Germania contentionibus: dies dicta est comitiis Augustae habendis anno millesimo, quingentesimo, trigesimo: quibus inter alios Imperii principes interfuit et Ernestus dux Brunsuicensis, princeps pius et prudens. Hicexoravit ibi Urbanum; ut operam suam ecclesiae Lunaeburgensi polliceretur. Itaque eo conventu soluto Urbanum ptaemisit, ipse paulo post cum reliquo comitatu subsecutus. Isto in itinere Lutherum Coburgi invilit Urbanus: cumque eo familiariter de rebus gravissimis contulit: id quod ipse epistola ad amicum quendam Augustanum hisce testatur: Cum Saxoniam peterem (inquit) Coburgi integrum diem solus cum Luthero, viro Dei, transegeram: quo die nullus mihi in vita fuit iucundior. Talis enim ac tantus est Theologus Lutherus, ut nulla saecula habuerint similem. Hoc magis exsecror stultitiam et arrogantiam Carlostadianorum, qui sibi placent, quasi Luthero queant conferri, cuius umbram non assequuntur, cum omnieruditione quamiactant. Semper mihi magnus fuit Lutherus: at iam mihi maximus est. Vidi enim praesens et audivi, quae nullo calamo tradipossunt absentibus. Haec Urbanus: unde apparet ita rem habere, sicut Lutherus ad Wenceslaum Lincum seribit: [Note: *Tomo 2. epistolar. pag. 381. Luther. de Urbano.] Urbanum Regium quoque resipuisse, credo te nosse: et contra hostes Sacramentarios strenue nobiscum certare.
Ceterum princeps Ernestus fecit Urbanum plurimi: eumque ut patrem veneratus est. Itaque cum ex ipso Augusta reverso in nobilium consessu quaereretur: Ecquid novae ac pretiosae mercis, aliorum principum exemplo, secum apportasset? respondit, allatum esse a sethesaurum toti ducatui incomparabilem, quem omnibus anteponat deliciis. Cumque Augusta urbs anno trigesimo quinto Urbanum repeteret: dixit, perinde ut oeulos, ita et Urbanum se amittere nolle. Sutrogatus est ergo in erus locum Ioannes Forsterus civis Austanus, qui diaconum aliquandiu Wittenbergae egerat. Constituit autem Urbanum princeps idque amplo salario, inspectorem, vel si mavis episcopum ecclesiarum totius ducatus et usae sunt ipsius opera ecclesiae et res pub complures.
Nam ut primum in Saxoniam venit, petente Senatu Lunaeburgico, et permittente principe suo, Lunaeburgum venit: ubi cum praeposito ad S. Ioannem viro docto, Ioanne Colero, de missa per literas disputavit: ut et cum Augustino Gotelen, Pontificio plebano.
Elapso biennio Cellam rediit, expetitus etiam ad tempus ab Hamburgensibus, Hannoveram etiam evocatus vicinas Hildesiae et aliarum urbium ecclesias ac scholas constituit; et Mundam usque pertractus est. Sub idem tempus cum Monasierium obsidererur, librum ad Osnabrugenses, Lutheri commendatione ornatum, emisit: in quo praecipuos Anabaptistarum articulos sacrarum lite. rarum reltimoniis saccurate refntavit. Deinde cum Smalcaldiae comventus Theologorum esset institutus, interfuit ei et Regius, uti postea quoque ad conventum Haganoensem cum suo principe venit: Lutherique articulis subscripsit. Acta alibi videantur.
In itinere cum Haganoa Cellam rediret, fluxus in tibiam dextram delapsus subsedit, unde enata pustula cum hiatu: quem medici consulti apertum reliquendum censuerunt. Sed is paucis ante obitum diebusse sponte occlusit: quod plaerumque praesagium mortis putant: ut et ipse Urbanus agnovit, et expertus est. Die enim Dominica, qua ecclesia in memoriam Salvatoris ad confirmationem fidei sacra Eucharistia utebatur, cum et ipse sacramenti istius particeps esset factus, sub vesperam obstructiones in cerebro ac dolores, frontem digito, ut solebar, fricans se sentire signisicavit: laerus tamen et nihil ceteroquin im mutatus. Postridie cum nondum illuxisset, dormiente uxore, de lecto surrecturus repentino morbo in pavimentum prosternitur: adeo graviter; ut lapsu illa excitaretur. Exterrita misera subito adeurrit, conaturque in lectum sublevare: sed cum sola id non posset, amicis et vicinis subvenientibus id factum. Hicipse tristes et casum miserantes, bono esse animo iubet: Deoque totum se commendari. Atque ita inter [Gap desc: Greek word] et suspiria tertia hora post, quam morbus invaserat, animam Salvatori suo reddidit, Cellae Saxonum, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, die vicesime tertio, vel ut alii, quinto Maii Triduo post sepultus estibidem honorifice in aede Parochiali; et ab Hanoveranis suo in oppido, iter unius diei Cella distanti, epitaphio honoratus
Nactus est genus mortis, quale saepe in votis habuit; citum et placidum; cum semper deprecaretur diuturnos langnores et longas morborum periodos. Theologus fuit ob doctrinam ac pietatem bonis et piis carus, inprimis suo principi Ernesto: qui, uti diximus, in deliciis eum habuit, et ecclesiarum totius ducarus curam ei uni plane concredidit.
Monumenta eiusingenii, quae posteritati elaboravit, filius Ernestus collegit, inque certos tomos tributa Norinbergae in lucem edidit. Exstat inter alia liber eius, in quo annotatae sunt horridiores formae loquendi: et monstrantur propriae ac concinnae, utiles pietati ac concordiae. Has admonitiones scribi princeps Ernestus Lunaeburgicus voluit: quain re sapientiam et pietatem eius agnoscimus.
Ut enim ex dentibus draconis, in Cadmaea historia, nata est soboles armatorum inter se dim icantium: sic ex improprio sermone dissidia opinionum in docentibus et in populo nascuntur. Post obitum eius prodiit et aliud scriptum opera Ioannis Freders Pomerani, cui titulus: loci Theologici ex patribus et scholasticis neotericisque collecti per D. Urbanum Regium. Ernestus Regius in vitapatris: Chytraeus in Saxonia: Crusius in annalibus: Sleidanus: consilia Theolog. Melanchth. alii.
ANdream Bodensteinium, a patria Carolostadium agnominatum, protulit Francia orientalis, honestis natum parentibus Carolostadii, oppido a Carolo Calvo, paulo post annum Christi actingentesimum, septuagesimum quintum condito. Melanchthon ab elementis initialibus nominis et cognominis, notare eum soitus fuit nomine alphabeti. Ut ad Camerarium [Note: *Epist. pag. 2. A. 1522.] epistola Hic nihil est novi Quae de alphabeto scribis, nonnihil commoverunt. Vereor enim ne vir ille privatam contumeliam, quam putat ulturus, nove scandalo causam evangelicam oneret. Et alibi: [Note: *pag. 6 epist. ad Cam.] Tuas literas longiores [Gap desc: Greek words] , accepi: et ita saepius.
In patriae quali quali ludo, ut tunc erant tempora, prima literarum fundamenta iecisse: postea augende eruditionis causa vatias in regiones scholasque publicas abiisse; nominatim autem Romae Theologiae, qualis tum tradebatur, operam dedisse dicitur.
Ex Italia in Germaniam redux, sedem atque domicilium Wittenbergae fixit: ubi sub initium Academiae gradum in Theologia supremum adeptus, inque Piofessorum primorum ordinem cooptatus fuit: cum ibidem in templo arcis canonicus et archidiaconus antea esset. Sub huius itaque decanatu Martinus Lutherus, Pontificiae idolo maniae oppugnandae [Gap desc: Greek words] , Theologiae Doctor, solenrii Academiarum more renuntiatus est, anno Christi millesimo quingentesimo duodecimo, ipso die S Lucae in fastis adscripto.
Postea cum Lutherus indulgentiarum nundinationes, et Tecelii Dominicani inpudentissimas ampullas impugnare, ac sacris scripturarum testimoniis expugnare cepisset: Carolostadius inter primos fuit Wittenbergae, qui Lutheri doctrinae adstipularetur, eamque scriptis nonnullis tueri non dubitaret. Subid tempus Pontificias partes propugnare aggressus est et [Note: *hic quis qualis vefuerit, vitae temo 1. epistol. Lutheri pag, 51.] Ioannes Eccius: qui obeliscis sententias Lutheri notavit. Ex illis Carolostadius aliquot
in conclusionibus suis, quae exstant, refutavit: refutationi contra Eccius apologia miti respondit. Disputatio itaque Lipsiam componendae controversiae, assentiente Georgio Saxoniae duce, indicirur, [Note: Disputatio Lipsica: quam cum audisset processuram Tecelius, dixit: das word der Teusset tom. 1. ep. Luth. p. 162 d. An. 1519.] anno millesimo, quingentesimo, decimo nono, mense Iunio. Comscribit Eccius tredecim positiones: Lutherus contra toridem: Carolostadius septendecim Cepra est disputatio die vicesimo octavo Iun. et res quidem Eccio cum Carolostadio fuit de libero arbitrio: an omne bonum opus proficiscatur a divina gratia, an vero nonnihil etiam de suo conferat humani arbitrii actio? Priorem sententiam Carolostadius, posteriorem Eccius fuit amplexus. Tum illud iactatum: sitne omnis Christianorum vita paenitentia? unde fluit: hominem in omni opere suo peccare? Adseruit Carolostadius, contra nisus est Eccius.
Exitus huius disputationis et fructus fuit, non veritatis inquisitio (ut Lutherus [Note: *Vide tom. 1. operum Luth. Itali ut disputent.] ad Georgium Spalatinum) sed temporis perditio: ut plures inde, quemadmodum fieri solet, enatae sint disceptationes Eadem in disputatione et hoc accidit. Solebat Carolostadius, in memoriae subsidium, et ut ostenderet, se recte adducere restimonia, libris et scheda uti: id vitio ci ab Eccio versum; et exemplum Italorum, qui memoriter omnia in disputando proponerent, obiectum. Voluit praererea Eccius: nihil ut a notariis exciperetur: neve excepta per eos, ederentur. Sed neutrum potuit obtinere. Edita sunt statim istius disputationis Acta: de quorum fide varie disceptatum: et contentienes ex contentionibus ortae. Rediit Lipsia Carolostadius Wittembergam cum Luthero et Melanchthone, qui comitatus eoserat: et rediit propositionibus suis, testimonio [Note: *Tom 1. operum: et tom. 1. epistol. Luth. pag. 181.] Lutheri, salvis arque inconcussis: ac cum Eccio ultro citroque scripris conflictatus est. Eodem enim statim anno edidit trecentas et settuaginta conclusiones Apologeticas; et defensionem adversus monomachiam D. Ioannis Eccii, cumepitome de impii iustisicatione.
Postea anno vicesimo theses alias Wittembergae adversus Papatum proposirit: de quibus ita Lutherus [Note: *Tom. 1. epist. pug. 284. b.] : Carlstadius et ipse iacta alea, in Pontificem Romanum cornua sumit. Theses hae funt, cum titulo:
Conclusiones decem Christianissimae per Andream Bodenstein de Carolstat, Theologiae et V. I. Doct. Wittembergae disputatae.
CONCLUSIO I.
Meldense concilium perperam erravit.
II.
Idem concilium excommunicationem ipso facto incurrit: quod in tausis spiritualibus canonum statuta velit observari.
III.
Alexander quartus, et omnes post eum Pontifices Romani,
anathemate se per suas decretales percusserunt, ab anno 1296. usque ad annum 1520. nunc praesentem.
IV.
Sequitur ergo, quod Leo decimus excommunicare non potest. Quia iuxta suas constitutiones, excominunicatus non potest excommunicare.
V.
Verba latae sunt sententiae: Anatherna sit, qui praeter id, quod Dominus, praedicaverit aliud. Gal. 1.
VI.
De causis spiritualibus, velut arbiter et iudex admitti non debes.
VII.
Ergo ipso iure excommunicatus est: qui spiritualia negotia humanis traditionibus metitur.
VIII.
Etiamsi legem Dei resipiant.
IX.
Tollendae igitur sunt Pontificis decretales.
X.
Si Romanus Pontifex deiurat, se divinam legem, et Pontificuns decreta custoditurum; difficile a periurio defendi potest.
Anno vicesimo primo, Luthero in Pathmo delitescente, privata Wittembergae missa abrogata est, aliique ritus Carolostadii opera aut consilio mutati. Eiecit enim e templis imagines: sustulit auricularem confessionem, discrimina ciborum, invocationem sanctorume symbola sacra Cenae laicis in manus dedit: in foro no exiure humano, sedex Lege Mosispronuntiandum esse contendit: librum de comiugio sacerdotum, et de votis monasticis rescindendis edidit: vastavit [Note: *Buchol in Chron. Dress in millenario sixto.] etiam scholas: literarum cultum abiecit: et ad labores manuum cunctos hortatus est. Eodem anno primus ministrorum Bartholomae?? Bernhardus Feldkirchius, praepositus Kem bergensis prope Wittembergam frater Ioannis Velcurionis, cuius Physici commentarii exstanr, duxit uxorem: factique [Note: *Vide tom. 2. operum Luth. Carlstadius etiam ducit uxorem a. 1522. d. 19. Ian.] rationem primo Archiepiscopo Magdeburgico, deinde Electori Saxonico publicisliteris reddidit. Hunc secuti sunt lustus Ionas, praepositus Wirtembergae, Ioannes Bugenhagius et Carolostadius: cui quidain facetus epithalamii loco scripsit novae Missae nuptialis formulam. De nuptiis istis Lutherus [Note: *Tom. 2. epist. pag 45 b. sub an. 1522. oct. Epiphan.] ita ad Amsdorfium: Carlstadiinuptia mire placent: novipuellam: confortet eum Dominus in bonum exemplum inhibendae et minuendae Papisticae libidinis, Amen. Munusculum meum ipse feram suo tempere post Pascha.
Mutationibus autem offensus Wittembergam, inconsulto Electore, anno vicesimo secundo, reversus est: et se absente gesta, contionibus aliquot habitis, pleraque improbavit, quafinon ordine
legitimo facta. Carolonstadius itaque, cuius auctoritas absente [Note: Et contra Lutherus ipsum: v. epist tom. 2. Luth. pag. 56. Initium belli Sacrametarii.] Luthero fuerat praecipua, aculeatis illis contionibus offensus, actiones suas publico scripto defendere conatus est. Atque hoc fuit exordium dissensionis, quod in bellum sacramentatium postea erupit. Visus fuit urerque, quod non novum rarumve, cupidiorgloriolae, id quod et scripta ostendunt. In maximis enim animts splendidisque ingeniis exsistunt honoris, potentiae et gloriae cupiditates: et vere Graecorum Philologus: [Gap desc: Greek words] : Non dubitavit certe ipse Lutherus ita scribere [Note: *Tom. 2. epist. pag. 56.] Ille, (Carolstadius) cupiebat fieri subito novus magister: et sieas ordinationes in populo, pressa auctoritate mea, erigere. Contra et Carolostadium superbiaeaccusat passim.
Cum ergo [Gap desc: Greek word] Carolostadii Luthero non probaretur, et contra nonnullis Lutheri ipse offenderetur: Wirtembergam, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quarto reliquit: haud obscure prae se ferens, libi cum Wittembergensibus intercederesimultatem: quam depositurus tamen site si scrupuli sibi eximerentur, in colloquio aliquo cum Luthero et aliis. Recepit autem se Orlamundam Thuringiae oppidum, ad munus pastoris eius Ecclesiae legitime vocatus. Lo in loco, iterum sta tuarum abolitione turbas dedisse iudicatus est. Revocatus Wittembergam, ad pristinum in schola et ecclesia munus obeumdum, stitit se, et reditutum promisit, modo Orlamundani assenti rentur. Sedcum interim res in peius ad Salam ruerent, Lutherus, iussuelectoris primum Ienam, deinde Orlamundam venit Ac Ienae quidem, die vicesimo secundo Augusti, contionem habuit, cui et Carolostad us interfuit. In ca in sanaticum Munceri spiritum invectus, eiusdem spiritus dixit esse [Gap desc: Greek word] et Sacramentarios. Hiccum se pungi Carolostadius existimaret: convenit Lutherum in diversoriotad Ursum atrum: Ubi, in non gravissimo colloquio, Lutherus Carolostadiumiscriptis se cum illo comgressurum dictitantem, aureo Rhenano nummo adversatium sibi, in comtroversia de sacra cena conduxit. Sic ex parvo principio disfidium in ecclesia ortum est maximum: sicut una scintilla, ut Lyricus ait, saeperotam silvam comburit. Ceterum suum illud [Gap desc: Greek word] ita collegit Carolostadius: quia panis discipulis prius sita Christo datus, ab ipsis acceptus et comestus: postea autem dixerit: Hoc est corpus meum. Itaque per Hoc non panem; sed [Gap desc: Greek word] corpus Christi ibi accumbentis, demonstrati. Sed Lutherus recte [Note: *Tom. 2. epist.] panem per [Gap desc: Greek word] denotari et intelligendum esse contendit: modo hic substitisset. Sed nos in narratione progrediamur.
Postea igitur vicesimo quarto Augusti, Orlamundam Lutherus venit: ubi ne salutare quidem Carolostadium pastorem voluit: sed cum auditoribus eius deidolorum abrogatione disceptavit Paulo post
Thuringiae finibus, electoris Saxoniae iussu, Luthero [Note: *Lib. contra caelestes Prophetas.] instigante, excedere iubetur Carolostadius: loco movetur et Martinuc Reinhardus minister ecclesiae Ienensis, qui Acta Ienensia et Orlamundensia ediderat: in exilium pellitur quoque Egranus. Sctipsit Orlamundanis Carolostadius literas: quae publice ad populum, signo campanae convocatum, lectae sunt non sine lacrimis: subscriptio [Note: *Tom 2. epist. Lutheri pag. pag. 236. et 237.] earum fuit: Andreas Bodenstein unverhoret und unuberwundem durch Martin Luthern vertrlib n. h. e. Andreas Bodenstenius, non auditus, non convictus, a Martino Luthero eiectus.
Thuringia relicta Carolostadius petiit Argentoratum, ubi allocutus est Othonem Braunfelsium medicum: inde Basileam, ubi libellos quosdam de cena Domini, a se conscriptos, solis Anabaptistis eius loci consciis, typis exscribendos curavit: qua de causa [Note: *Erasmus lib. 19. epist. pag. 604. Lutherus tom. 2. epist. pag. 26] duo typographi in carcerem, iussu Magistratus, fuerunt coniecti. Summa eius doctrinae de Cena Domini fuit: Corpus Christi nonesse in cena aut comedi corporaliter: sed celebrari ibi corporis pro nobis traditi, et sanguinis pro nobis fusi, memoriam. Tropun. igitur inesse verbis institutionis: et [Gap desc: Greek word] non panem, sed corpus Christi denotare: ut sensus sit: accipite, edite panem hunc in mei memoriam. Hic enim sedet corpus meum, quodpro vobis traditur. Ad tropum confugiendum esse: nepanem pronobis crucifixum esse affirmare necesse habeamus. Adsuit et alia; quae in libellis eius leguntur. Quos ne publice apud suos venderentur, prohibuit Senatus Tigurmus, rei novitate commotus: sed Zvvinglius etiam pro suggesto hortatus est: ut legerent, et iudicium postea ferrent. Dixit praeterea, idem Carolostadio accidisse, quod Tyroni: cui arma quidem adpugnandum non desint, sed armorum peritia. Carolostadium veritatem quidem agnoscere: sed quia troporum viam cognitam non habeat, verba non recto ordine collocare.
Interea, dum passim per superiorem Germaniam vagatur Carolostadius: seditio rusticorum oritur: cuius tuba Muncerus. Ipse tandem Rotenburgi, ad Tubarim, consedit, et cum, oppressa illa seditione, passim ad supplicia multi etiam ministri raperentur: Carolostadius in sporta de muro Rotenburgensi demissus, et elapsus est. In summis itaque constitutus angustiis, libellum conscribit; quo sollicite se purgat, ac seditionis crimen a se amovet. Lutherum etiam orat literis, ut libellum illum edendum curet, suam que innocentiam defendat. Lutherus, etsi sciebat dissidere a se vehementer Carolostadium: memor tamen quid officii sit hominis Christiani, rogat magistratum, et in universum omnes: quandoquidem et crimen intentatum a se removeat, et notionem non recuset, et legitimo iudicio parere velit; ut hoc ipsi concedatur. Hoc enim plenum esse aequitatis et
officii. Submittit deinde Carolostadius et alterum libellum: quo prositetur, quae de cena Domini scripserit, non definiendi, sed disputandi, et veritatis eruendae causa scripsisse. Accipit excusarionem Lutherus: monet tamen alios, cum Carolostadius ipsemet testetur, se dubitare, nec certum quid definiat; ut ab eius opinione sibi caveant: aut si forte et ipsi dubitent, eousque differant: donec, quid certo sequantur, appareat. Nam de iis, quae nobis credenda sune, minime esse dubitandum aut vacillandum: verum adeo certam cognitionem esse comparandam: ut potius, quama sententia discedamus, millies mori non recusemus.
Illud autem Carolostadii factum ab aliis alitertunc fuit acceptum. Autenim serio scripsisse, aut simulate iudicarumt. Si serio, improbandam eius in defendenda prius thesi vehernentiam: sin simulate; levitatem ingenii culpandam. Quicquid fuerit, impetravit Lutheri ope ab Electore Saxoniae: ut fide publica in Saxoniam redire sibi liceret: imo antequam elector assensisset: apud Lutherum in monasterio, nemine nisi Wolfgango, Lutheri famulo, conscio, Carolostadium latuisse [Note: *Erasm. Alberus contra Carolostad.] ; sunt qui assirmare non dubitent.
Vixit dein de ruri aliquantisper privatus Chembergi, et alibi. Ita enim Lutherus [Note: *Tom. 2. epist. pag. 312.] : Heri Carolstadiofilium baptisavimus, vel Baptisma potius rebaptisavimus. Compatres sunt lonas, Philippus, Kethamea: Egobospes cum aliis fui. Segrenae haec facta sunt trans Albim: ubi Carolostadius est habitans. Et [Note: *Tom. 2. epist. pag. 317.] alibi: Carolstadius apud nos degit in vicinio Wittenbergae, et rusticatur in Berquitz, milliario ab urbe nostra. Hoc impetravi ego vix magnis et assiduisprecibus a principe contra totam aulam: Deus convertat eum tandem perfecte. Sed cum haeteret ibi invitus, nec gratus hospes, Tigurum commigravit [Note: *V. tom. 2. Lutheri p. 355. b. Melancht. ad Camerar. epist. pag. 78.] , sub annum trigesimum. Docebat ibi tune Zvvinglius: qui cum Carolostadium vio lentam illam verborum Cenae interpretationem abiecisse sensit; susceptus ab eo atque ecclesiae factus est diaconus: qua re multi existimarunt Lutherum non patum fuisse exacerba tum. Post Zvvinglii obitum Basileam profectus est: ubi annis decem et in templo Petrino et in schola sacras literas docuit. Vivendi finem ibidem fecit, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, die nativitati Christi sacro. Elatus est postridie funere honorifico, comitantibus multis, praesertim ex Academia.
De hoc vito varia scimus esse variorum iudicia. Fieri potuit, ut aliqua principio, quemadmodum alias ab aliis factum, non recte caverit, nec providerit, aut aggressus sit. Fraudi certe esse ipsi non debet erronea illa verborum sacrae cenae glossa: quam auctor ipse melius edoctus, reiecit. Gaudeat eadem venia, qua non nemo alius: qui primo transsubstantiationem et unam
speciem docuit: rectius edoctus errorem mutavit. Qualis vit visus sit Oecolampadio: ex dialogo ipsius patet: Lutherus etiam ipse, ante istam [Gap desc: Greek word] , quanti Carolostadium fecetit: vel ex hac videre est epistolae cuiusdam parte, anno decimo nono s e culi decimi quinti ad illum scriptae: quam adscribere visum.
Eruditissimo viro [Note: *Exsiat tom. 1. epistolar. pag. 158.] et praestantissimo D. Andreae Bodenstein Carolostadio, sincerioris Theologiae assertorifacile primario, Archidiacono Wittebergensi, Praeceptori ac maiori suo in Christo Iesu.
Salutem. Edidit Eccius noster, inclite vir, schedulam, in qua magnificis ampullis verborum crepat (id autem homini moris est) seseadversus te disputaturum Lipsiae; et ego id nomine tuo cum ipsotractaram Augustae; si qua ratione contentio vestra, coram et amica familiarique congressione componeretur, quod nec tu pro tua dignitate detrectasti. Sed ecce homo, pulchre memor, et sibi constans postquam te foede infamarat, tandem promittit inte, sed vertit in me impetum ranarumne an muscarum suarum nescio. Speraveram ego tractatum futurum de seriis tuis, et de gratia DEI, humana miseria, omninoque de ea re, quae inter vos vertitur. Atmeus Eccius in meas interim nugas debacchatur, aut more istorum dierum larvis tocatur potius, stultas quaesiiones de indulgentiis, pene ex erco tandem revocat, tua velut parerga, et summo (quod aiunt) digito vix attingens. Forte Spiritus sanctus praevidens hoc hominis ludibrium et nugacitatem, dedit in cor egregiorum Dominorum Docterum Lipsensissiudii, ut recusarent vobis hocnegotium apud se gerendum. Sed et ego nolo te, optime Andrea, infrivolam et larvatam hanc disputationem descendere, tum quoa mea et me petit, lauta haec et [Gap desc: Greek word] et, [Gap desc: Greek word] et persona, tum quod ingenium tuum et disputatio tua digniora sint, quam ut inhas Sophistae et meas nugas, indulgentias inquam, seu rectius et vere negligentias humilentur. Hactenus [Note: *Lutherus etiam Carolsta. et Petr Lupino dedicavit comm. in Gal. tom. 1. epist. p. 132.] Lutherus.
De obitu quoque eius cum varia in vulgus sparsa sint: Petri Boquini iuvat narrationem adicere: qui eo tempore, quo Carolostadius obiit Basileae, studiorum gratia vixit. Sic ergo ille [Note: *In lib. de causis diuturnit. controversiae de Cena.] Carolostadii in praesentia patrocinium susciperenolo: sedbellam illam de virograndi, qui ipsi contionanti apparuit, fabellam intactam praeterirenonpossum. Eam primum me audire memini, cum controversia ista moveri cepit in hac [Note: *Heidelberg.] sehola et Ecclesia. Cunaeus quidam, quem Heshusius, cum cogitaret de imperioso suo Archiepiscopatu hic constituendo, et organum adid, quod instituebat, idoneum, obingenii similitudinem, delegerat; et ex Martis tyrocinio ad ministerium Christitraduxerat istam narratiunculampro suggestu, quo utebatur, ut quadam impudentiae arce, occinebat Ecclesiae ad multitudinem
perterrefaciendam et absterrendam a nostra sententia, quae sensim radices agebat atque serpebat. Fabulam hanc eo nomine indignius audiebam, atque ferebam, quod in memoriam veniebat, me Basileae sub finem anni millesimi, quingentesimi, quadragesimi primi egisse, docentibus in schola Miconio, Carolostadio, et Seb, Munstero, quos audiebam. Saeviebat acriter pestis per Germaniam passim et Basileae quoque. Atque inter alios multos diem suum extremum Carolostadius, in die nativitatis Christi sacro clausit: ac postridie elatum honorisice fuit cadaver, comitantibus multis, praesertim ex Academia, inter quos etiam ipse eram. De grandi homine aut atro cane (quem addebaet Cunaeus ille illustrandae narrationis gratia) ne verbulum quidem audiebatur. Quare apparet haec postea concinnata fuisse, astu Sathanae, per vanos homines, ad veritatem odio gravandam. Sunt enim similima illis, quae de Luthero quoque a male feriatis hominibus, in Evangelicae doctrinae odium, ficta sparsaque esse audivimus. Sed haectalia nec nova nec deipso primum excogitata a malevolis facile statuet, qui recordabitur, quid de Georgio Podibracio, rege Boemiae, de Luthero ipso, de Beza, et aliis malevolorum commenta fuerit temeritas.
Evulgavit opuscula complura, praesertim vernacule: de quorum elencho haec nominamus: de utraque specie cena et quia symbola sacra operentur et signisicent; et non esse Boemos aut hareticos, sed evangelicos Christianos, qui sacramentum integrum accipiunt libellum: de iis qui Sacra cena utuntur; de symbolis et promissione illis addita, commert tiuncula: de abusu panis et ealicis Domini minime Christiano tractatus: quo etiam impugnat dogma illud, quo iubentur homines remissionem peccatorum in sacramento quaerere: de aqua benedicta et sale: de efficacia indulgentiarum: de discrimine librorum Biblicorum seu canonicorum et non Biblicorum seu Apocryphorum ad Wolsfgangum Sturcium civem et praefectum rei metallicae in valle Ioachimica anno vigesimo: de Pontisice Romano; in quo probat Pontificem Romanum errare posse et multipliciter errare ac peccare; quique id nec credat, eum pseudochristianum esse: ad Nidhartum a Thungen equitem auratum, anno vicesimo: sermo de statu animae Christiani, Abrahae sinu, et purgatorio: de caelibatu, monachatu et viduitate: de varietate simplicis unicae voluntatis DEI: quid sit peccatum: Item utrum lente procedendum et offendiculo infirmiorum parcendum in causis ad DEI gloriam pertinentibus.
Exstat etiam explicatio ex cap. X. prioris ad Corinth. verborum i llorum: Panis quem frangimus, an non est communio corporis Christi: u bi respomsio Carolostadii ad Lutheri scriptum, et quomodo revocet
Carolostadius. Ioaann. Sturmius etiam [Note: *In Antipappo 4. pag. 20.] meminit: quod Carolostadius adversus Simonem Grynaeum controversiam moverit, circa annum trigesimum octavum: postulans ab ipso, ut, si Theologiam publice docere vellet, Theologum se Doctorem creari pateretur. Ista controversia ut componeretur; missi sunt Basileam a Senatu Argentoratensi Capito, Bucerus, et Sturmius ipse. Lutherus insuper [Note: *Tom. 1. epist. pag. 162.] mentionem facit et currus Catolostadii: mitto, inquit ad Ioannem Langum, Theologiae Magistrum, scribens, currum Carlsladinum: qui Moriam fingit Theologorum, et in quem mira bile grassantur Lipsiae: alius in suggestu publicitus dilacerat manibus: alius adolescentulos in cenfessione explorat: num riserint de curru, aut Martini opuscula tenuerint: confessos male mulctant. Sed quid script: id fuerit, necdum videre nobis eontigit. Et hae satis de Catolostadio: cui quamvis non per omnia subscribamus: penitius tamen inspicientibus apparet; pleraque non frustra monuisse. Carnem enim et sanguinem Christi hoc modo signis assignare, quomodo et olim a quibusdam fuit doctum, et hodie docetur: non solum communi sensui et scripturae repugnat: sed et gloriae Christi officit. Extomo 1. et 2. operum Lutheri: epistolis eiusdem: Chytraei Saxonia: Sleidano: Ludovici Lavateri historia Sacramentaria: Sturmii Antipappo: Camerario in vita Melanchthonis, et aliis.
HAgenoae Alsatiae oppido primum huius caeli spiritum hausit Wolfgangus Fabricius Capito, sub annum Christi millesimum, quadringentosimum, septuagesimum octavum, patre natus senatorii ordinis viro, matre vero Agneta, femina nobili. Primis literarum rudimentis perceptis, Basileam petiit: ibique ad liberalium artium atque linguarum, ut tunc tradebantur, studium diligentia fingulari incubuit.
Postea cum Theologiaese dedidisset: ab eius studio per parentem, qui sanctimoniam profitentium sacrificorum minime sanctam vitam detestabatur, avocatus; ad medicinam animum appulit: tantosque in ea progressus fecit: ut cirea annum Christi millesimum quadringentesimum nonagesimum octavum, summis eius scientiae insignibus suerit donatus, doctorque sollenni Academiarum more declaratus.
Defuncto autem patre, ad Theologiam, pio religiosi animi proposito, sese retulit, summum eiusdem [Gap desc: Greek word] consecutus
anno Christi millesimo quingentesimo quarto. Deinde Friburgae in Brisgoia scholasticam Theologiam atque Scoticas subtilitates est professus: sed paulo post earum pertaesus, utpote subrilitatis multum, utilitatis parum continentium, sacris initiatus est. Interea neque iuris studium felix ingenium posthabuit, Zasii per quadriennium auditor. Evangelii vero doctrinam ita est admiratus: ut praecones eius semper summo honore prosequeretur: suggestumque ipsum, ceu sanctum locum, illorum gratia, tantum non adoraret: adeo naturae probitate ad religionem colendam ferebatur. Itaque a Philippo Rosenbergio episcopo Spirensi Bruchsellam, agri Spirensis oppidulum, vocatus, triennium ibi contionatorem egit. Inde cum saepius Heidelbergam, ob episcopi sui negotia, excurrere necesse haberet: in Ioannem Oecolampadium incidit: quocum statim eiusmodi inivit amicitiam: ut per omnem vitam omnia interse consilia communicarint: et coniunctissime semper vixerint. Hebraeam etiam linguam ut condisceret: anno decimo tertio saeculi decimi quinti, Matthaeo cuidam Adriano e Iudaisino converso operam dedit.
Inde Basileam a senatu tertio nuntio invitatus, summo ibi templo aliquot annis praefuit: ac docendo disputandoque prima Ecclesiae Evangelicae in inclita illa urbe fundamenta posuit: id quia et epistole Capitonis et versus auditorio Theologico Basileensi inscripti, testantur. Eadem in Academia Ioannes Oecolampadius, Basileam Evangelii docendi gratia evocatus, ab hoc Capitone Theologiae Doctor renuntiatus est, anno Christi, millesimo, quingentesimo, decimo sexto.
Anno deinde millesimo quingentesimo vicesimo, Mense Aprili, favore Ulrici Hutteni, equitis Franci, ab archiepiscopo Moguntino Alberto Cardinali in aulam vocatus, principis et contionator et consiliarius, sive intra cancellos consiliariorum primas tenens, cancellarius est declaratus. Suscepit eam conditionem libentius ideo: ut Moguntiae quoque Christianismum plantaret. Sic enim ipse epistola ad Huttenum anni superioris mense Novembri: Iuris Pontificii, ut vocant, Doctoratum suscipiam: propter auctoritatem videlicet comparandam: scopum subolescis, prae ceteris multis sacrosanctum. Licet interim sint aliqui, qui vitio vertunt, Theologum esse, et una simul civilem: quasi Theologus necesse habeat omnem exuere humanitatem. Suasu ergo Hutteni amici tertium Doctoris gradum prioribus adiunxit: ob causam indicatam: ut et Christi regnum promovere, et halcyonia ecclesiae facere posset. Eodem anno Moguntia ad Lutherum, qui magno cum fervore evangelii negotium urgebat, literas scripsit: quibus ad moderationem eum est cohortatus. Nam quod alte haeret, non semel evellitur: sensim
est et subinde labefactandum: ut tandem sequatur trahentis manum.
Anno vicesimo primo, cum, post obitum Tecelii, indulgentiarum mangonis, Halae Saxonum iterum iussu Moguntini venialia illa diplomata divenderentur: Lutherus Archiepiscopum, Melanchthon autem Capitonem, eius consiliarium, de omittenda eiusmodi cauponatione hortatur. Capito itaque, qui evangelio clam impense favebat; et Cardinalem suum ad fovendas Lutheri partes pertrahere satagebat; id effecit: ut Moguntinus Luthero amice et demisse responderit. Ipse autem Lutherum [Note: *Responsio ad Capitonem est tom. 2. epist.] monuit: ne nominatim Praelatorum vitia notet. Facturum enim id sine exemplo: et necessario praeter verum multa ficturum. Exasperantur nimirum potius animi insectatione: quam curantur.
Cum ergo Capito Electori Moguntino, ob raram prudentiam cum pietate coniunctam, felicem eloquentiam, et placidam naturam, gratus esiet, variisque legationibus frequenter adhiberetur: Norinbergae, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, die septimo Februarii, nobilitatis insignibus, et ipse, et posteri eius, a Carolo V. Imperatore Augusto, ornati sunt: diplomate authentico, sub Imperii sigillo maiore, Ferdinandi fratris, tum Caesaris in Imperio locum tenentis, nec non sui principis, Imperii Archicancellarii subscciptionibus munito.
Verum haec talia nihil moratus Capito cum videret, se id quod volebat, adfequi apud Moguntinum non posse: relicta Moguntia, Martinum Bucerum, praeter Cardinalis opinionem, multumque stupentibus aulicis, Argentoratum secutus, templo D. Thomae praepositus datus est, anno vicesimo tertio. Qua de re ita [Note: *Epist. 22. ad Schvvebelium.] Gerbelius ad Schwebelium: Hesterna die Capito, praepositus noster, innumerabili conveniente turba, Colossensium epistolam enarrare cepit apud S. Thomam. Interim Papistae in calceos et caligas etc. Non credis quantum auctoritas Capitonis efficiat. Deus incrementum det: ego bene spero. Tanta autem statim [Note: *Ioann. Sturmius Antipappo 4. pag. 8.] Capitonis et Buceri fama fuit: ut Iacobus Faber Stapulensis et Gerardus Rufus, clam e Gallia profecti, Capitonem et Bucerum audierint: atque de omnibus doctrinae praecipuis locis cum ipsis disseruerint, missi a Margaretha, Francisci regis sorore, Navarrae regina. Itaque evangelii initium Gallia tum aliis piis ecclesiae Christi ministris, tum Capitoni et Bucero debet. Erat Capito vir prudens et eloquens, omnium literarum cupidissimus: in Hebraicis diligenter et diu versatus: Theologiae purioris atque pacis studiosissimus. In articulo desacra Domini coeva docebat: mittendas esse contentiones: et cogitandum dae usu ipsius cenae: vel, ut auctoris verbis utamur, fidem nostram
pane et vino Domini, per memoriam carnis et sanguinis illius, puscendam.
Incentata autem ei sunt Argentorati tunc ab adversariis tria crimina: quod adscribi se in civitatem Argemptinensium voluisset: quod publice contionatus: quod in oculis totius urbis cum Pontisiciis disserere cupiisset. Ad haec edita apologia germanica sic respondic: civem se factum, et Praelatorum exemplo, et salvo iure Episcopi: quod omnis anima potestati civili subiecta esse debeat: et aquum sit, ut qui iisdem cum civibus gaudent commodis, onera quoque cum iis portent: et cum sibi insidientur nonnulli e clero: iecre se ad Magistratus urbani patrocinium confugisse. Ad contionandum seprotractum, tum dissidio civium, quorum dlii Matzhiae Cellio, contionatori evangelico, alii Pontificiis dotoribus adhaeserant; tum rogatu multorum: sinistro denique plurimorum de se iudicio, quasi evangelii ipsum suppudeat. Ad disputationem publicam prius non provocasse: quam Cellius haereseos, ipse Capito et haereseos et nequitiae a pastore quodam pagano fuisset damnatus.
Argenrorato in patriam, anno vicesimo quinto, evocatus, fratres in doctrina evangelica erudiit: et Dominica Palmarum Cenam sacram, secundum Christi institutionem, civibus suis distribuit. Idem ipso die, resurrectioni Domini sacro, in maxima hominum, rem insolentem videre cupientium, frequentia, infantem [Note: * Wendelini Rihelii: cui noimen inditum Ipsiae.] masculum, sine sale, sine oleo, sine aliis ceremoniis Papisticis, tinxit.
Et cum in vicina Helvetia multi ad evangelii doctrinam inclinarent: saepius eos accessit Capito: atque infide consirmavit. In disputatione quoque Bernae Helvetiorum, anno vicesimo octavo, publice instituta, idem cum aliis Theologis adfuit: themata orthodoxa contra daversarios defendit: et ut, missa aliisque superstitionibus profligatis, Evangelium pure doceretur, perfecit.
Reliquum deinde tempus omne sacris habendis contionibus Argentorati; et salubribus ecclesiae dandis consiliis consumpsit: id quod vel epistolae eius ad Ioannem Schvvebelium, Bipontinae ecclesiae antistitem, ad oecolampadium, et alios, ultro citroque datae, testantur. Anno autem quadragesimo primo, cum Rarisbonae comitia, religionis potissimum causa, indicta essent: ipse inter alios Theoiogosa Protestantibus eo missus fuit: ac specimen iudicii ingeniique egregium dedit. Verum cum nihil certi statueretur, domum reversus est: ubi peste correptus, sub finem anni quadragesimi primi, aetatis suae sexagesimi terii, vivendi in terris finem fecit.
Fuit vir ingenii et iudicii praeclari: sententiae in religionis capitibus constantis: literarum et scholarum ita amans, ut qui maxime. Monuit [Note: * Lib, 4. epist. Oecolamp.] itaque de reparandis scholis, de titulis etiam scholasticis frequentandis: cum opus
sit discrimine; ut studiosi ab ignavis discernantur; et exercitati tyronibus praeferantur: ac stimulum praeterea habeant gloriae honestissime. Erasmo mussitanti, ad exuendam Nicodemi vestem, perpetuo fuit impulsor. Amicis usus est ea memotia doctis plerisque omnibus, maxtem Theologis: inter quos facile primas tulit Ioannes Oecolampadius: cuius amicitae fundamenta quomodo ac quando iacta fuerint, ante indicavimus. Vita hoc integerrimo amico functo, ipse relictam eius viduam duxit: ex qua liberos aliquot suscepit. Habuit et aliam uxorem Agnetam, feminam literatam.
Ad posteritatem transmisit multa ingenii argumenta, per otium elucubrata, ut sunt:
Insitutionum Hebraicarum libri duo.
Enarrationes in Habacuc, et Hoseam, prophetas.
Vita Ioannis Oecolampadii.
De formando a puero Theologo.
Explicatio doctissima in Hexameron opus DEI.
Exstant eius et Germanica scripta: de quibus bibliothecae et elenchi librorum. Scripsit etiam commentarios in complures sacros libros, quos in schola interpretatus est: qui tamen, quantum scimus, nondum sunt editi.
Pantal. lib. 3. Prosopograph. Vita M. S. Capitaonis: Decas. 1. annal. D. Sculteti: epistolae oecolampadii, Schvvebelii; Sturmius in Antipappis: alii.
NOviomagi in Sicambris, qui hodie Geldrii, ortus, ab adolescentia ultima literis optimis ita fuit deditus: ut linguarum principum, historiarum, poetices, et Theologiae elegantem sibi cognitionem compararit.
A Philippo itaque Ultraiectino praesule invitatus, a sacris ei fuit: carusque non solum suo principi; sed et eruditis illo saeculo plerisque: de quorum numero Erasmus: uti ex [Note: * Lib 3. et 12. epistolar.] epistolis ultro citroque datis apparet. In superiorem exinde Germaniam progressus, primus ipse scholae Annaeae Augustae, anno millesimo, quingentesimo, tricesimo primo, apertae; fuit praepraefectus. Origo autem illius scholae haec fuit. Ulricus Langemantelus Augustanus patricius, canonicus Mauricianus, stipendrum quinque pauperibus studiosis, civium legitimis filiis, iam
artium baccalureis declaratis, ad scholasticae Theologiae doctrinam adipiscen legarat. Id studium melioribus literis enatis, cum refrixisset: visum est urbisillius Senatui fundationem inmelius mutare;, et scholam illam ad D. Annam ex eolegato aperire: quae ab eo in hodiernum usque diem floret.
Marpurgum postea accitus primus historias, deinde S. Theologiam ab anno trigesimo quarto ad quadragsimum secundum usque docuit. Eo enim ad vitam meliorem evocatus est die decimo Ianuarii, ac ibidem honorifice in templo summo tumulatus, cum epitaphio eiusmodi:
Hic Noviomagi requiescunt membra Gerhardi:
Iuxta hund Andreas conditur Hyperius.
Ut pia doctrinae concordia iunxerat ambos:
Sic idem amborum contegit ossa locus.
Quos sociat tumulus, sociabunt caelica regna:
Ut capiant fidei praemia iusta suae.
Succssit ei, qui hic nominatur, Andreas Hyperius Flancer: et ad annum usque sexagesimum quartum provinciam hanc subiit: mortu usque iuxta ipsum humatus: ut suo loco dicemus. In Geldenhaurium hoc exstat Petri Nigidii epigramma:
Calluit historias noster Neomagus, et idem
Instar Varronis virpolyhistor erat.
Sedulus has docuit facundo praeditus ore,
Plebeiis gratus principibusque viris.
Post vero sera iam succedente senecta,
Explicuit sacros voce valente libros.
Frugalis vitae fuit hic, senioque verrendus,
Geldria quem nobis Marita terra dedit.
Hic Traiectini deserta praesulis aula,
Otia Musarum maluit alma sequi.
Tandem pertaesus longaevae tempora vitae,
Optate coepit mortis inire viam.
Scribit hic de se ista: legisse se Ioannis Wesseli Frisii, cuius magnum tum erat nomen, quique triginta annis ante Eucharisticum inter Lurherum et Zvvinglium certamen diem suum obierat, legisse, inquam, eius libros: e quorum lectione Christus rimas sibi quasdam aperuisset, lueemque veritatis aliquam infudisset. Sed seposuisse librum, magnisicos illos titulos consideranten: Magister noster Wesselus, tot linguarum peritus, omnium facultatum doctor et professor, orator, poeta, et quid non? imo lux mundi (ita enim vulgo salutabatur) hoc dixit, hoc docuit, hoc scripsit: ne praeiudicio aliquo humanae auctoritatis abriperetur: et ante omnia Novi Testamenti libros diligenter volvisse, locaque omnia notasse, quibus vel verbulo corporis et sanguinis Christi mentio fieret. Idem etiam testatur se anno millesimo, quingentesimo, vicesimo, die decimo
ealend. Martii Daventriae in D. Levini templo audiisse ex Ioanne Ostendorpio iam canescente, verba haec: quae ad ipsum Ostendorpium aliquando Iohannes Wesselus senex dixerit: studiose adolescens, ad illum vives diem, quo doctrina recentiorum et contentiosorum istorum Theologorum, Thomae et Bonaventurae, et aliorumeiusdem farinae, ab omnibus vere Christianis Theologis explodetur.
Scripsit historiam Batavicam cum appendice de vetustissima nobilitate: regi bus, ac gestis Germanorum. Germaniae inferioris historias, et loca aliquot declarata; qui libellus cum Pirckheimeri Germania est excusus.
Encomium Noviomagi, patriae suae:
HIstorias et catalogum episcoporum Ultraiectinorium cum vatiis aliis Germaniearum rerum historiis.
Epistolas de haereticis, dere Evangelica, de haereticorum poenis. Chytraeus in Asxonia: Crusius in annalibus Sueugiae: bibliothecae.
HVius viri natales paulo altius accersemus, o maculam ipsi a non nemine novitiorum Monachorum, per calumniam adspersam: quibus pro cibo est, aliis maledicere. Avum itaque paternum Leonis Iudae civem fuisse Rappolsvillanum in Alsatia accepimus; virum, ob incomparabilem, eoloci et tempris, chirurgiae scientiam ac praxin, existimationis praeclarae, sub annum Christi, mellesimu, quadringentesimum, et septuagesimum: Huic filii fuerunt duo, Ioannes et matthaeus Iudae: quorum utrumque a teneris et bonis literis et moribus imbuendum curavit. Postea Basileam ambo missi, ingenii sui [Gap desc: Greek word] morumque probitatem doctoribus eius scholae ita probarunt: ut prim a et secunda Philosophiae laurea fueriut ornati.
Paulo post gtandior natu Ioannes sacerdos gemerensis in Alsatia designatus est, altero iniore (cum Rodolpho comitu a Werdenberg, Teutonici ordinis magistro, suisset commendatus) in Insulam Rhodum profecto, et ibidem pro nomine Christi pulchram per vulnera mortem merito, circa annum millesimum quadringentesimum, octogesimum octavum, mense octobri.
Illeigirur Ioannes Iudae, plebanus Gemerensis, concubinam sibi de more illorum temporum, cum uxores legitimas habere sacerdotibus non liceret, adscivit, honesto loco natam Elisabetham Hochsengerinam Salodorensam: quam unicam coniugali fiede domi suae aluit. Ex hacsuscepit, sub annum Christi millesimum,
quachringentesimum, octogesimum secundum, filium hunc Leonem Iude. Quem mschola Slestadiana, prima literatum rudimenta doctum, Basileam deinde sub annum quingentesimum secundum, augendae eruditionis causa, miist. Ibi condiscipulum studiorum que socium Ulricum Zvvinglium Helvetium nactus, celebrem Theologiae doctorem Thomam Wittenbachium bielensem, assidue audivit: et ab eodem doctrinae evangelicae de perfecta Christi satisfactione atque [Gap desc: Greek words] et semina prima percepit. Ea etiam industria in disciplinarum liberalium studiisversatus est: ut anno quingentesimo duodecimo, artium et Philosophiae Magister sollenniter renuntiatus perhibeatur.
Ibidem Diaconus templi ad S. Theodorum electus, postea in Eremum Helvetiorum vocatus sacris eo in caenobio praefuit, collega usus illo veteri studiorum socio Zvvinglio. Hic strenuam linguis sactis, lectioni item orthodoxorum patrum, Hieronymi praecipue atque Augustini, maxime vero librorum nuper ab Erasmo, Capnione et Luthero editorum, operam navavit Ex his tantam evangelicae veritatis lucem paulatim adeptus est: uta superstitiosis atque idoloatricis Papatus cultibus erroribusve magis magisque abhorrere ceperit: donec Tigurum Helvetiorum metropolin, evocatus, passtorque a magistratu et caetu ecclesistico illius reip ad D. Petri declaratus, Pontificias superstitiones, qua voce, qua calamo, publice oppugnavit: famamque nominis sui longe lat eque dissemina vit.
Cum autem praeter alias linguas Hebraicae esset peritissimus, ac qupra annos octodecim, quibus vetus Testamentum apud Tigurinos ex veritate Hebraica a viris doctissimis fuerat exalicatum, multa observasset, ac veluti silvulam futuro operi collegisset: instantibus fratri bus, libros veteris Testamenti sincere ad veritatem Hebraicam ransferre est aggressus. In transserendo autem usus est et adiutus plutimum opera et industria virorum tam lingua. rum, quam rerum peritissimorum; tum vero et Hebraico exemplari emendatissimo: quod religiosissime, ceu cynosuram et aeternae veritatis regulam observavit: consultis quoque aliis exemplaribus Hebraeis, in locorum difficilium interpretatione: Graecis item Latinisque editionibus aliis non neglectis: ut penitus ipsi comstaret: quid de genuina lectione et sensu orthodoxi interpretes tradidissent
Verum hic secrae interpretationis labor optimo vito tanti constititiut moleoperis oppresus, corpusculi viribus senio debilitatis, antequam ad finem perduxisset, in letalem inciderit morbum: quo et pie obiit anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo secundo, die decimo nono Iinii, aetatis exeagesimo. Quatriduo antequam ex hac vita oecederet, cum sen tiret [Gap desc: Greek word] suam instare, coram Tigurinae urbis pastoribus et professoribus, brevi et evidenti
oratione vitae suae cursum et fidei confessionem exposuit; de Deo, de sacra Scriptura, de Christi persona et officio, eiusquelytro sufficiente. tandem haec disertis verbis subiecit: Huic Iesu Christo Domino et liberatori meo, spei et saluti meae, me totum anima et corpore dedo et offero. huius misericordiae et gratiae innitor; huius promissionibus et aeternae veritati, meis omnibus diffidens, totus confido et secure immorior, sperans firmiter, ipsius me beatissimo illo et iam diu aliis praedicato, mihique desideratissimo fruiturum consortio, in quo est gaudium plenissimum et laetitia sempiterna.
His addidit gratiarum actionem ad Deum, pro omnibus in se collatis beneficiis: veniae petitionem omnium delictorum atque exhortationem ad fratres: cumque affectu ardentissimo urbem, senatum, populum que Tigurinum, uxorem etiam, viduam mox futuram, cum orphanis Deo commendavit.
Gaeterum quae in translatione illa Bibliorum non absolverat, ut octo postrema capita Ezechielis, Danielem totum, librum Iobi, psalmos quadraginta ultimos, libellos Salomonis duos, Ecclesiasten et cantica canticorum, quae ob rerum et orationis difficultatem ultimo reservarat labori, ea Theodoro Bibliandro, professori Theologiae in schola. Tigurina commendavit: qui et feliciter absolvit: cumque Conradus Pellicanus omnia, uti promiserat Leoni, recognovisset, foras dedit. Ecclesiasticorum autem librorum Veteris Testamenti e Graeco in latinam conversionem pertexuit, Petrus Cholinus Tugiensis, genere patritio ortus, vir pius, quinque linguarum peritus: Cuius mors vitae integre actae respondens, in ipsum diem editionis absolutae incidit. Hanc translationem postea Robertus Stephanus adiecit ad veterem, suppressa eorum, qui n illa laborarant, mentione: Hispani autem Theologi diu post recognitam per Guilielmum Rovillium denuo Lugduni excudendam curaverunt. Nimirum utilitatis multum, ut recte Thumanus, [Note: * Lib. 35. histor. Aug.] velex adversariorum libris et industria, sisemotis odiis, charitatem et aequitatem induamus, ad Dei gloriam capi potest.
Scripsit autem praeterea et ed dit Leo haec: annotationes in Genesin et Exodum, ex ore Zvvinglii exceptas, item in Evangelistas quatuor, passionis Dominicae his oriam, ac in Epistolas Pauli, ad Romanos, Corinthios, Philippenses, Colossense, Thessalonicenses, et S. Iacobi. Praeterea opus conclusionum Zvvinglii e germanico lationum reddidit, atque Catechismum maiorem et minorem conscripsit.
Hoc etiam forte non praetermittendum: prodiisse aliquando, subinitium belli [Note: * Anno 1526. Libell. Leonis sub alio nomine.] sacramentarii, libellum Germanicum, sub nomine Ludovici Leopoldi, de Erasmi Roterodami et M. Luth. sententia circa cenam domini, cuiusipse Leo Ludae auctor fuit. Argumentum autem eius scripti hoc fuit: Erasmum et Lutherum, nondum incalescente contentione, ita orthodoxe sensisse et scripsisse: ut de
spirituali praesentia et manducatione corporis Christi, [Gap desc: Greek word] cum Tigurinis pastoribus docuerint. Et hune libellum ideo scripserat Leo: ut errore cognito, in viam veritatis redirent. Sed Erasmus graviterid molestequetulit; et ad Helvetios, Badenae tunc con gregaros, epistola [Note: * Vide histor,. Sacram. Lavateri.] acerbe conquestus est; iniuriamque sibi fieri protestutus: cui et libellum Apologticum submisir. Contra Leo Iudae edidit libellum: quo se illius scripti auctorem profiterm: acse purgat: non esse novum: ut libri absque auctorum nominibus edantur: sed et apud orthodoxos antiquos usitatum fuisse: deinde se alia quo que antehac in lucem emisisse, quibus non metu, vel fraude ulla; sed modestiae et humilitatis potius, ac cavendi praiudicii causa, nome n suum non praefixerit: in super erasmum eiusdem fraudis, (si fraus dicenda sit,) convinci; qui seditiosum dialogum, Iulii nomine ser iptum non apposito veri auctoris nomine, publicarit: denique nihilse in scripto illo posuisse: quod non de verbo ad verbum in Erasmi libris reperiatur. Itaque non nebulonem, non mendacem se esse, nos addimus, vec apostatam: quod ei Iesuita obiecit. Apostatae enim vete sunt; qui desiciunt a fide: qui atten dunt spiritibus deceptoribus, et doctrinis daemoniorum per hy pocrisin falsiloquorum: quorum conscientia cauterio resecta est: prohibentium contrahere matrimonium: et iubentium ab stmere a cibis quos Deus creavit ad participandum cum gratiarum actione. Haec de Leone Iudae ex pantal. l. 3. prosopograph. ex prasatione bibliis Tigurinis prafixa: Lavateri hiltoria Sacramentaria: vindiciis illorum Bibliorum: Thuano, aliis.
PAtriam hic habuit communem cum Beato R henano, aliisque viris doctissimis, Selestadium, Alsatiae nobile oppidum, ad Ellum fluvium. E patria, literis primie mediocriter im butus adolecens Badileam venit: totumque se, iuxta elegantissimum arque iucundissimum historiatum studium, divinis literis et sanctae Theologiae dedidit: in qua [Gap desc: Greek word] quoque summum, virtutis nempe et eruditionis insignia, ab eadem illa Academia faciie impetravit.
Deinde cum serenissima Evangelii, in Germania iterum accensi, lux radiis suis animos civium et magistratus Basiliensis, quae Dei est benignitas, illustrassetr ipse quam ab Oecolampadio et Zvvinglio hauserat doctrinam, tradere aliis pro suggestu sacro ivilus est, ecclesiae ad D. Petri primus Evangelicus pastor designatus. Factum id sub annum millesimum quingentesimum,
vicesimum nonum. Hae in functione ea fide, studio et industria versatus est: quae ab Oeconomo [Note: * 1. cor 4 V. 1] mysteriorum divinorum requiritur. Inprimis id curae sibi datum putavit: ut hommes a peccatis ex lege divina ostensis, cordibus que eorum contritis, ad Christum, unicum nostrae salutis fontem, adduceret, omn bus superstirionum impedimentis remotis. Pietate itaque et virrute sua tum aliis Rei pub. illius civibus gratus, tum inprimis Hulderico Wirtembegico, tunc apud basileenses aliquantisper exuli [Note: * Sleidan. lib. 9. comment.] , carus fuit.
Is ergo princeps in avitum ducatum, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto, restirutus ope inprimis Philippi Hassiae Landgraun, sequenti anno eclesiarum suscepit in sua provincia emendationem: et ad Tubingensem ecclesiam constituendam Phrygionem evocavit. Qui vocantem ducem secutus eo commigravit: et coetum ibidem Evangelii dostrina salvifica collegit: donec absoluto cursu suo, in veta DEI et seria invocatione, caelestem patriam adiit, ipsis Calendis Augusti, anno quadragesimotertio. Corpus eius exsequiis Christianis terrae mandadatum in primario templo, atque huiusmodi elogio epitaphio sepulcrum ornatum est:
D. O. M. SACRUM.
PAULUS CONSTANTINUS PHRYGIO THEOLOGUS, CALENDIS AUGUSTI ANNO MILLESIMO QUINGENTESIMO QUADRAGESIMO TERTIO MORTALIS ESSE DESIIT, IAMOQUE PER SERVATOREM IESUM, CUIUS EVANGELION ILIE IN SCHOLIS ET SACRIS CONGIONIBUS ARDENTISSIMO SEMPER STUDIO DOCUIT, INTER BEATOS VIVIT IMMORTALIS.
Ingenii monumenta haec reliquit: Chronicon regum regnorumque omnium, Catalogum, et perpetuam ab exordio mundi temportum saeculorumque seriem complectens, ex optimis quibusque Hebraeis, Graecis et Latinis auctoribus congestum; Pari studio quoque in Micheam Prophetam: in Exodum et Leviticum commentaria scripsit, in quibus haud pauca mysteria explanavit: ut cuivis doctori ecclesiastico ad aedificationem maximo possint esse usui. Scripsit eriam aliquid decausa Boemica
Pantal. l. 3. Prosopograph Sleidan. in comment. Crusius in annal Gesnerus.
NOricum hunc fuisse accepimus, natum circa annum Chri sti millesimum, quadringentesimum, octogesimum secundum. Iactis autem sundamentis ab initio diversa videntur studiorum ge nera amplexus. Num prinlum Friderico III. Saxoviae Electoti, a secretis fnit: unde Lurherus [Note: * Tom. 1. epist. Lutherip. 80. 100. et 155.] eum in epistolis primis modo librarium vel bibliothecariu dutale, modo commentariensem Saxoniae ducalem, item qui sic duci Saxoniae a libris vellibellis, appellat; ita tame ut etiam sacerdotem Christi salutet Eo ergo loco, iussu principis sui, Chronicon orsus est, atque historiam rerum a mundi prin cipio, ad sua usque rempora gestarum. nec in parva apud principem suum fuisse gratia; vel hoc argumento sit: quod Leo X. Pontisex, cum Lutheri doctumam statim in ipsa herba opprimere conaretur, Spalatinum ctiam hunc literis [Note: Exstanttom. 1 oper. Latin. Luth. Witte. p. 234. A. 1519. Constliu Luth. dediscenda Theol.] compellavit: de negotio apu principem Electorem urgendo et mature conficiendo.
Theologiae autem studium serio amplexus, sub annum decimum octavum Lutheri consilium, de methodo in discendis sacris lueris, exquisivit. Cui Lutherus tunc Erasmica inprimis commendavit, [Note: * Epistola est tom 1. epist. Luth. p. 47.] iuxtu Hieronymi, Ambrosii, et Augustini scripta. Deinde vult, ut ab oratione seria semper exordiatur Nullus enim, ait, est divinorum verborum magister praeter ipsummet verbisui auctorem. Ad haec suadet, Biblia ordme ab initio ad sinem usque evolvat: cui vult adiungi potissimum Augustinum. Inoipies autem, inquit, si mea tibiplacent studia, Beatum Augustinum de spiritu et litera: quem iam noster Carlstadius, homo studii incompar abilis, explicavit miris explicationibus et edidit. Postea alia ei Augustini nominat, in et Ambrosii.
Ususitaque est eo Saxoniae Elector contionatore aulico: habuitque in comitatu suo tum alias [Note: * Augustae an. 1518.] , tum anno vicesimoprimo, in co mitiis Wormatiae Vangionum celebratis: e quibus ad Lutherum scripsit [Note: * Tom 1. eipst. Luth p. 303.] : tantum favoris evangelio, tunoprimum exorienti, esse ibi: ut Lutherum inauditum, et non convistum, damnatum irinon speret. Deinde venit et Augustam, novem annis post; quando con fessio illa Caesari exhibenda, a Melanchthone conscripta: cui et Spalatinus adfuit Ceteroquin in religionis negotio constantet stetit a partibus Lutherit et eodem ut alios etiam adduceret, serio adlabora vit.
Interea tamen et aliquoties de deserendo officio suo cogitavit: nisi Lutherus acriter restitisset. Ita enim alicubi Luth. ad eum vide ut cogitationes fastidii vincas, qut contemnas, quibus de ministerio verbi deserendo satigaris Christus vocavit te: huic ede, servi, et formare, pro sua bona voluntate: quod facis, nescis modo: scies
autem postea. Mera tentatio est: quam quare pateris, non satis agnoscis. Nos qui tui spectatores sumus, melius videmuc. Itaque non tibi, sed nobis potius credere debes; qui in Domino, et coram Domino, imo Dominusper nos, te alloquitur solatur, et hortatur. Neque enim aliud spectamus; quam gloriam et voluntatem Domini, non nostrum commodum, aut quicquam tale in tua vocatione. Certum denique signum, non ingrati Deo ministeriitui, neque infructuosi apud homines: quod de fastidio eius ita tentaris. Sienim Deo ingratum esset: anhelares et ambires potius: sicutifaciunt, qui Deo ingrati, ipsoque invito currunt, cum non mittantur: loquuntur, cum nihil siteis mandatum. Itafit, ut Sathanas eos, quos videt gratos, taedio et fastidio retinendi tentet: quos vero ingratos studio et impetu ambiendi inftammet. Et paulo post iterum: Quod de relinquenda aula et officio consulis, mi Spaslatine, sic sentio. Est sane nonnulla causa tibi: non auditur verbum, sicut Sapiens dicit: ubi non est auditus, ne effundas sermonem: verum si aliqui audiunt, non est cessandum: alioquin et ego iamdudum in tamto contemptu verbitacuissem. Nisi ergo alia subsit causa tibi: quae conscientiam gravet: aliena iniquitas et malitia non est satis: ut propter eam locum deseras, aut quippiam facias. Nam nisi coniugium te isto loco amoverit: ne fingere quidem possem causam: quae te movere deberet Ac qui nunc expertus aulamplane noveris; et multis apud principem prodesse queas: ubisinovitius accesserit: quid faciet, antequam discat aulam istam? Et ut omnia simul praestentur: quando fiet; ut tantam fidem et opinionem coram principe obtineat: atque tu habes, longo usu paratam? Aut ergo mane: aut sidiscedis, uxore cogente discedas Nisifortassis hanc causam metuis allegare: et loco eius aliam praetexere velis: quod quid prosit, non video: cum tandem prodenda sit ipso facto, sifeceris.
Perstitit ergo in sua vocationeilla, ad vitae usque exitum: qui ei comtigit anno Christi, millesimo, quingentesimo, quadragesimo quinto, die decimo sexto Ianuarii, ipsius magno climacterico. Exstictus est autem maerote animi: quem unde conceperit, vix ariolamur. Erexit eum epistola consolatoria, gravissime scripta: quae exstat [Note: * Est tom 8. Ien. Germ. op. Luth. p. 191.] . Sed ita est, quem admodum Henricus Stromerus Aurbachius, qui diu tum alibi, tum Lipsiae, praxin medicam exercuit, saepedixit: Ego quadraginta amplius annis ad aegrotos accessi, et medicinam feci: ac reipsa comperi, plures homines maestitia atque dolore animi mori; quam violentamorte. Floruit autem, ut diximus, Spalatinus, graria et auctoritate, tum apud viros principes, tum apud doctos eius aetatis plerosque omnes. Exstant ad eum aliquot Erasmi epistolae: quibus prositetur ille, se spalatinum non solum inter praecipuos amicos; verum etiam inter patronos observandos scripturum aut scribere, non perinde in chartis, atque in ipso pectore. Sunt et Lutheri sexcentae ad ipsum epistolae: e quibus facile apparet: avanta inter ipos intercesserit amicitia, aut veriusl necessitudo.
Conscripsitillud Chronicon: in quo non solum populi Saxonici vetustates, et dioecesium limites; verum etiam Satrapas et Dynastas, imo urbes omnes, Electori Saxoniae subiectas, ab origine repetivit: vertit e Latino in Getmanicum libellum Erasmi deinslitutione principis, quem Carolo V. recens electo Romanorumregi anno viceiimo dedicavit. Videtur et alia edidisse: sed de quibus no bis certi qui ppiam adhuc non constat.
Sufficiant ergo haec de Spalatino, collecta ex Petri Albini chronic. Misnic. Sleidani commentariis: Dresseri millenario sexto: Lutheriepistolis, et aliis.
VETUS est familia, et late propagata, mediocrium hominum, cognomine Luther, in ditione comitum Mansfelden sium. Parentes Martini Lutheri primum Islebiae [Note: * Quo migrarunt Isenaco Lutherust. 1. ep st. pag. 227. Ioan. Luther. pater Martin. Margareta mater.] , comitatus Mansfeldici oppido domicthum habuerunt: inde commigraitumt Mansfeldiam, eiusdem com tatus oppidum: ubi pater Ioannes Lutherus fodinas metallicas posiedit: magistratus gessit: et propterintegritatem omnibus bonis fiut carissimus. In matre Margareta Lindemanna. Ioanms lutheri coniuge, cum ceterae fuerumt virtutes honestae mationae convenientes; tum vero praecipne in ea eluxerunt pudicitia, rimor Di, et iuvocatio inque eam inspexerunt ceterae honestae feminae, ut in exemplar virtuum.
Natus est autem Martinas Lutherus Islebiae annoa Christo nato, ]millesimo, quadringentestmo, octogesimo tertio, die deeimo Nov. nocte post noram undecimam: ac Martini nomenimpositum infanti, quia dies, quo infans in Baptismo ecclesien dei initurus est, Martino in fastis adscriptus. Postquam per aetatem doctrinae capax fuit, parentes eum ad agnitionem et timorem Dei aliarumque virtitum ofsicia, domestica institutione diligenter adsuefecerunt; et ut fundamenta literatum disceret cutarunt: gestavitque in ludum adhuc parvulum Georgii Aemilii pater, qui cum adhuc viveret, saepe solitusid fuit nairate. Eth autem in Papatus tenebris valde obscurata fuit veritas: catecheseos tamen capita Deus conservavit in schlois una cum elementali Grammatices, Cisioano, et cant onibus atque recandrformulis.
Cum ingressus esset annum decimum quartum, una eum Ioanne Reineckio, cuius postea virtus fuit excessens, et virtute parta au ctontas in illis regionibus mgna, Magdeburgum missus est: mamsitque mutna benevolentia inter hos duos, Lutherum et Reineckium, semper eximia, seu ab aliquo naturae consentu, seu ab illa pvertlium studiorum societate orta.
Magdeburgi, ubi mendicato vivere pane, ut et alii multi, honestorum
parentum filii, coactus annum unum saltem consumpsit. Nimirum magnarum rerum tenuia sunt initia et nihilsit altum, nisiprius fuerit humilc Inde de voluutate patentum Isenacum, ubrludus literarius erat celebris, abiit: ibique per quadriennium audivit praeceptorem rectius et dexterius tradentem Grammaticen, quam alibi tradebatur. Nam huius ingenium a Luthera fuit probatum in id autem oppidum missus est: quia mater eo loci honesta et verteri familia nata fuerat. Hic absolvit Grammaticum studium: cumque et vis ingenii acerrima esset, et inprimis ad eloquentiam idonea; celeriter aequalibus suis antecelluit, et verbis et copia sermonis in loquendo, in scribenda soluta oratione, et in versib ceteros adolescentes, qui una discebant, facile vicit.
Degustata igitur literarum dulcedine, natura flagrans cupiditate discendi, A cademiam, tamquam fontem omnium doctrinatum appetivit: quin ad unam omnes artes ordine pereipere tanta vis ingenii potuisset si doctores idoneos invenisset: et fortassis ad leniendam vehementiamnaturae, mitiora studia verae Philosophiae et cura form andae orationis profuissent. Venit ergo Erphordiam, anno millesimo, quingentesimo primo: ubi incidit in eius aetatis Dialecticen satis spinosam; quam, cum sagcitate ingenii praeceprionum causas et fontes melius, quam cateri, perspiceret, cito arripuit.
Cumque mens avida doctrinae plura et meliora requireret, legit ipse pleraq, veterum Latinotum scriptorum monumrenta, Ciceronis, Virgilii, Livii et aliotum Et legebat, non ut pueri verbatantum excerpentes, sed ut humanaevitae doctrinam, autimagines. Quare et consilia horum scriptorum, et sententias propius adspiciebat; et ut eratmemoria fideli et firma, pleraque ei lecta et audita in conspectu et ob oculos erant. Sic igitur in iuventure eminebat; ut toti Academiae Lutheri ingenium admirationi esset. Otnatus Erphordiae gradu magisterii Philosophici, cum natus esset annos viginti, docuit ibi Aristotelis Physicam, Ethicam et alias Philosophiae partes. Post de consilio propinquorum, tantamingenii vim et facumdiam in lucem et ad rem pub. educamdam esse iudicantium, inchoat iuris situdium Sed brevi post cum natus esset annos unum et viginti, subito praeter parentum et propinquorum opinionem, fulmine, ut volunt, et commilitonis violenta noorte, territus; venit ad collegium monachorum Augustinianorum Erphordiae, seque recipi petivit. Prius autem, quam ingrederetur, excepit commilitones hilati comvivio: et mane misit ad eos literas valedictorias, anulum Magisterii, vestem, una cum literis ad parentes: quib consilii sui rationem explicabat Doluit id vehementer suis; qui tam praestans ingenium in vita sermimortua delitescere nolebant: sed intra mensem nemo ad eius colloquium est admissus.
Non autem paupertas, sed studium pietatis eum in illud vitae monasticae genus induxit; in quo etsi doctrinam in scholis usitatam quottidie discebat, et sententiarios legebat, et in disputationib. publicis
labyrinthos aliis inextricabiles, diserte, multis admirantibus, explicabat: tamen quia in eo vitae genere non famam ingenii, sed alimenta pietatis quaerebat; haec studia tamquam parerga tractabat, et facile arripiebat illas scholasticas methodos. Cum aliquando in illius collegii bibliotheca libros ordine evolveret; ut discernere auctores posset: incidit in exemplar Latinorum Bibliorum, quae antea numquam viderat. Ibi cum admiratione animadvertit, loge esse plures textus in Bibliis Evangelicos et Epistolicos; quam quae in templis populo praeleguntur. in veteri Testamento historiam Samuelis et Hannae matris eius, avide percurrit: caepitque optate, ut olim talem librum et ipse nancisci posset: cuius voti Deus ipsum abunde reddidit compotem. Itaque fontes doctrinae caelestis sedulo legit ipse, scripta Prophetica et Apostolica; ut mentem suam de Dei voluntate erudiret, et firmis restimoniis aleret timorem et sidem. Hoc studium ut magis expeteret, suis doloribus et pavoribus movebatur.
Fertur in eodem collegio Lutherus tunc adolescens in gravissimum incidisse morbum, adeo ut de se actum putarit. Venisse ad eum senem quendam sacerdotem, qui his cum verbis consolatus sit: Mibaccalaurie, habe bonum animum. Neque enim hic moybus tibi letalis fuerit: sed Detus eum te virum faciet: qui alios multos iterum consolabitur. Initio etiam durius a fratribus fuit hab: tus, dum custodis, ut vocant, officio fungi, et loca immunda purgare coactus fuit; uti et cum facco per civitatem ambulare: sed ad intercessionem Academiae, cuius erat mem brum, sublevatus istis fuit Saepe etiam senis cuiusdam sermonibus se consirmarum esse narravit: cui cum consternationes suas exposuisset, audivit eum de fide multa disserentem, seque deductum aiebat ad symbolum, in quo legitut: Credo remissionem peccatorum. Hunc articulum sic ille incerpretatus erat: non solum in genere credendum esse, aliquibus remitti; ut et Damones credunt, Davidi aut Petro remitti, sed mandatum Dei esse; ut singuli homines nobis remitti peccata credamus. Et hanc mterpretationem confirmatam dixit Bernhardi dicto; monstratum que locum in contione de annuuciatione, ubi haec sunt verba: sed adde, ut credas et hoc, quod per ipsum peccata tibi donantur. Hoc est testimonium, quod perhibet Spiritus sanctus, in corde tuo, dicens: dimissa sunt tibi peccata tua. Sic enim arbitratur Apostolus; gratis iustificari hominem per fidem. Hac se voce non solum confirmatum esse Lutherus dixir: sed commonefactum de tota Pauli sententia; qui toties inculcat hoc dictum: Fide iustificamur. De quo cum multorum expositiones legisset, tunc ex huius sermonibus et suae mentis consolationem animadvertisse, et interpretationum, quae tunc in manib.
erant, vanitatem. Paularim deindelegenti et conferenti dicta et exempla in Prophetis et Apostolis recitata, et in quottidiana invocatione excitanti fidem, plus lucis accessit.
Tunc et Augustini libros legere coepit; ubi et in Psalmorum enarratione, et in libro, de Spiritu et litera, multas perspicuas sententias reperit; quae confirmabant hancde fide doctrinam et consolationem; quae in ipsius pectore accensa erant. Nectamen prorus reliquit sententiarios Gabrielem et Cameracensem pene ad erbum memoriter recitare poterat. Diu multumque legit scripta Occami: cuius acumen anteferebat Thomae et Scoto: diligenter item Gersonem. Sed omnia Augustini monumenta et saepe legerat, et optime meminerat. Hoc acerrimum studium inchoavit Erphordiae; in cuius urbis collegio comoratus est annos quatuor.
Anno millesimo, quingentesimo, septimo, cucullam induit; atque primam Missam die Maii secunda, quae erat Dominica Cantate, celebravit; anno aetatis suae vigesimo quarto: et postea in decimum quintum usque annum missisicavit, ad annum nempe Christi millesimum, quingentesiumum, vicesimum secundeum. Sub id tempus cum Ioannes Staupicius, qui exordia Academiae Wittembergensis adiuvit, studium Theologicum in recenti Academia excitare cuperet; et ingenium atque eruditionem Lutheri nota haberet: traduxit eum Wittembergam, anno millesimo, quingentesimo, octavo, cum iam ageret annum vicesimum sextum. Hic inter quoudiana exercitia scholae et contionum, magis etiam elucere eiusingenium coepit. Cumqueeum attente audirent viri sapientes, Martinus Mellerstadius, lux mundi vulgo distus, et alii; saepe dixit Mellerstadius; tantam esse vim ingenii in hoc viro: ut plane praesagiat mutaturum esse vulgare doctrine genus; quod tunc in scholis tradebatur, et regnabat. Primum aurem Lutherus Wittembergae Dialecticen et Physicen [Note: * In quem invehitur tom. 1. epist. p. 10.] Aristotelis enarravit; interea tamen suum illud studium legendi scripta Theologica non omittens. Triennio post, anno Christi millesimo, quingentesimo, deoimo, conventus sui nomine in Italiam et romam missus est; ut controversias quasdam Monachotum curaret componendas. Vidit tunc et Pontifice et Pontifcis aulam, et cleri Romani mores: de quibus ita [Note: * Tom. 6. Iene. Germ. peg. 88. Missae romanensium quibus verbis celebratae.] ips: Ego Romae non diu fui: ibi celebravi ipe, et vidi celebrari aliquot missas: sed ita, ut quoties recordor, exsecrer illas. Nam super mensam, inter alia, audivi Curtisanos quosdam ridendo gloriari: nonnuloos in ara super panem et vinum haec verba pronuntiare: Panis es, panis manebis: vinum es, vinum manebis. Addit, missa ab illis sacrificulis ita festinanter ac perfunctorie peractas: ut aute, quam ipse ad evangelium pervenisset, provime sacrisicans desierit. itaque inclamasse Lutherum: passa, passa, absobve, absolve. De nac profectione in colloquiis fami8liaribus saepe sibi est gratulatus: dixitque mille florenis se eam non commutarurum.
Reversus Roma, de consilio Staupicii more scholarum, duce Saxoniae Electore Eriderico praebente sumptus, ornatus est gradu Doctoris Theologi. Audierat enim princeps contionantem, et vim ingenii, nervos orationis, ac rerum bonitatem expositarum in contionibus, fuerat admiratus. Fuit hoc anno aetatis Lutheri trigesimo, cum iam iudicii quandam maturitatem esset consecutus. Ipsemet narravit¨sibi admodum defugienti et recusanti illum honotem, mandat um fuisse a Staupicio; ut hoc gradu ornari se pateretur: enmque per iocum dixisse; multum negotiorum Deo iam in Ecclesia fore: ad quae et ipsius usurus esset opera. Cui voci, ersi ioco tunc emissa est, tamen eventus respondit: ut multa prae cedunt mutationes praesagia.
Mox aggressus est, officii ratione, enarrare spistolam ad Romanos, deinde Psalmos. Haec scripta sic illustravit; ut post longam et obscuram noctem, nova lux oriri videretur, omnium piorum et prudentum iudicio. Hic monstravit Legis et Evangelii discrimen: refutavit errorem, tuncin scholis et contionibus frequentatum: quo docetur, mereri homines remissionem peccatorum operibus, et homines coram Deo iustos esse disciplina, ut pharisaei docuerunt. Revocavit igitur Lutherus hominum mentes ad Filium Dei, et ut Ioannes Baptista, monstravit agnum Dei, qui tollit peccata nostra; ostendit gratis, propter Filium Dei, remitti peccata, et quidem opottere id beneficium fideaccipi. Illustravit et ceteras partes doctrinae Ecclesiasticae. Haec ei exordia magnam auctoritatem circumdederunt: praesertim cum mores congruerent cum oratione docentis; videreturque; oratio non in labris nasci. Verum enim est vetus illud: [Gap desc: Greek words] . Itaque facilie ipsi assensi sunt postea,s cum ritus quosdam mutaret¨quamquam id tunc non fecit; sed disciplinae fuit severus custos, admixtis nonnullis horridioribus. Huius dulccdine doctrinae pii omnes valde capiebantur: et eruditis gratum erat; quasi ex tenebris et carcere, educi Christum, Prophetas, Apostolos; conspici discrimen Legis et Evangelii; Philosophiae et Evangelii; quod cerre non exrabat in Thoma, Scoto, et similibus. Accedebat huc, quod Erasmi sctiptis invitata eraneiuventutis studia, ad latinae et graecae linguae cognitionem. Quare monstrato duciore genere doctrinae, multi bonis et liberisingenlis praediti, abhorrerea barbarica et sophistica doctrina Monachorum incipiebant. Ipse etiam Lutherus Graecae et Hebraeae linguae studlis se dedere coepit; ut cognita sermonis proprietate ac phrasi, et hausta ex fontibus doctrina, dexterius iudicare posset. In hoc cursu cum esset Lutherus circumferuntur venales indulgentiae, in illis Misniae et Saxoniae regionibu, a Ioanne Tecelio, Dominicano quem Caesar Msximitianus aliquando capitis damnaverat, et Oeniponte iusterat in flumen praecipitari: sed Friderici ducis Saxonrae intercessione, qui tum iniis forte
locis erat, periculum evasit. Is, inquam, inter alia docebat; se tantam habere potestatem apontifice; ut, etiam si quis vel virginem matrem vitiasset, condonare crimen ipsiposset, interventu pecuniae: deinde non modo iam commissa, verum etiam futura peccata condonabat: neque multo post exit libellus cum insignibus Alberti Archiepiscopi, quo mandabatur quaestoribus; ut vim indulgentiarum populo diligentissime commendarent. Adhaec et facultatem diebus prohibitis, lacte, caseo, ovis, carne vescendi, pretio vendebat. His impiis contionibus irritatus Lutherus, studio pietatis atdens, edidit propositiones de indulgentiis: et has publice templo, quod arci Wittembergensi contiguum est, affixit pridie [Note: * Quem ipse appellat diem et annum indulgentiarum conculcatarum Tom. 2. epistol. Luth. p. 345. Tecelii cum Luth. certamen.] omnium sanctorum, anno millesimo, quingentesimo decimo septimo. Hie Tecelius, nihil sui dissimilis, ac sperans se etiam gratiam apud Romanum Pontificem initurum, suum senatum convocat, Monachos aliquot et Theologos, sua sophistica utcumque tinctos; hos componere aliquid iubet adversus Lutherum. Ipseintetea ne esset [Gap desc: Greek words] , non iam contiones, sed fulmina in Lutherum torquet; vociferatur ubisque hunc haereticum igni perdendum esse: Propositiones etiam Lutheri et contionem de indulgentiis, publice conicit in flammas. Hifurores Teclii et eius satellitum, imponunt necessitatem Luthero de rebus iisdem copiosius disserendi, et tuendae veritatis. Haec initia fuerunt huius eontroversiae; in qua Lutherus, nihil adhuc suspicans aut somnians de futura mutatione, ne quidem ipsas indulgentias prorsus abiciebat; sed tantum moderationem flagitabat. Imo constat Lutherum silentium promissurum fuisse; modo idem adversariis fuisset indictum. Sed cum videret et defendi et vulgo credi; quod aeruscatores illi iactabant ad Albertum Archiepiscopum Moguntinum, a quo Tecelium ad eiusmodi contiones, pallii redimendi causa, conductum constabat, etsi id Lutherus ignorasse fertur; pridie calendas Novembris, anni decimi septimi supra millesimum, quingentesimum, datis literis de impiis illorum clamoribus quentur: oratque, ut ratione officii libellos editos aboleat, et praedicatoribus veniarum, (verba [Note: * Exstat tom. 1. oper. Luth. et t. 1. epist. Luth p. 37. b.] Lutheri sunt) aliam praedicandi formam imponat. Misit una illi propositiones de paenitentia et indulgentris: quas primum tunc ediderat: quaeque tomo ptimo Luthen exstant. Moguntinus ad epistolam Lutheri nihil respondit: et Tecelius Francofurti ad Viadrum sua themata contraria a Conrado Wimpina aliisque confecta opposuit: et Papam Petro: crucem a Papa erectam cruci Christi comparavit: Theses illas Tecelianas Hala Saxonum allatas, studiosi Wittembergenses in foro cremarunt: qua de re Lutherus ita ad Ioannem [Note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 54. b.] Langum: Ut autem sis praemonitus, si qua fama forte ad vos perveneritade conflagratione propositionum Tecellinarum, ne plus ullus addat (ut solet fieri) quam sit rerum gestarum, haec est fabula. Studente;, ut sunt mire pertaesi sophistici huius antiqui
studii, cupidissimi vero sacrae Bibliae, forte et mei favoris studio, cum rescissent, advenisse virum ab Hallis, missum a Tetzel auctore positionum: statim adeunt, et hominem terrentes, quod talia huc auderat afferre, aliquot quidam emerunt, alii vero rapuerunt, et reliquas omnesferme 800. (praemissa intimatione et convocatione, et si quis vellet adesse conflagrationi et funeri positionum Tetzellinarum, veniret ad forum horasecunda) combusserunt: atque haec inscio Principe, Senatu, Rectore, denique omnibus nobis. Certe mihi et omnibus displicet illa gravis iniuria homini a nostris illata. Sum extra noxam: sed timeo, quod totum mihi imputabitur. Fit ex eare ingens undique fabula: sed maior illorum, non iniusta denique indignatio. Quid futurum sit nescio; nisi quod periculum meum eo ipso fitpericulosius.
Cum animadeverteret itaque Lutherus sua themata cum mul torum applausu excipi, et pro adsertis verisque haberi: quae ipse [Note: * Ita ipse tomo 1. oper. Lat. Witt p. 99. b. Scribit ad ep. Brand.] disputandi solum modo causa protulisset, donec Ecclesia definiret, quid sentiendum de indulgentiis esset: ad Hieronymum ecclesiae Brandenburgensis episcopum, cuius erat ditioni subiectus, scribit, sua seripta eius iudicio subicit, rogans; ut quaecumque displicerent vel calamo dispungat vel igni aboleat. Luthero episcopus respondet: et optare se indicat: ut paululum differat editionem probationum suarum: de indulgentiis etiam sermonem vulgarem editum nolle. Ad haec [Note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 40.] Lutherus: bene sum contentus: malo obedire; quam miracula facere, etiamsi possem. Scripsit et ad Ioannem Staupicium, Augusti manae famihae vicatium, cui su facti rationem exponit; eique resolutiones disputationum de virtute Indulgentiarum ad Leonem X. Pontificem curandas mittit: cui Pontifici et ipsi indicat; quam temere et avare praecones Indulgentiarum auctoritate eius abusi sint. Protestationem quoque sui muniendi repetir: quae tomo 1. operum Lutheri exstat.
Oppugnavit autem principio Lutheri conclusiones Ioannes Eccius obeliscis editios: quibus asteriscos suos Lutherus opponit. Post Eccium Silvester Priverias, Dominicanus, palatii, quod vocant, sacri magister, prodiit, cum dialogo et praefatione ad Leonem confidenter admondum: ubi themata quaedam, quasi fundamentum suae sententiae ponit. Ei quoque Lutherus respondet: et auctoritati Thomae, qua Silvester pugnabat, sacram scripturaem opponit. Syl vester ad ea rescribit: et placere sibiostendit, quod Lutherus Romani Pontificis arbitrio se submittat, ambitionem a se removet, et Thomam, tamquam Doctorem Angelicum strenue defendit. Huic scripto Lutherus tantum epostola ad lectorem respondet; atque inter alia dicit; si Pontifex et Cardinales idem sentiant: si Romae quoque sic doceatur: iam non esse dubium; quin romasit ipsissima sedes Antichristi: felicem esse Graeciam, Bohemiam, et omnes, qui divortium ab ea fecissent: praeconia Pontificis excogitari quottidie nova; ne concilio
legitimo possit esse locus. Tunc etiam acerbe in Lutherum scripsit. Iacobus Hogostratus Dominicanus, Pontificem ad vim atque flammam exhortatus. Ei paucis respondens Lutherus, animum exptobrat crudelem; ac salse hominis imperitiam ridet; monetque, ut ita pergat laureolam in mustaceo quaerere. Anno millesimo, quingentesimo, decimo octavo, Lutherus omnib dissuadentibus, obeedientiae tamen satisfacturus, ad capitulum Haidelbergense proficiscitur, maximam itineris partem pedes. Herbipoli benigne fuit ab episcopo exceptus; ut et Haidelbergae a comite Palatino Wolffgango. Habuit [Note: * Ad d. 6. cal. Maii.] tum disputationem in claustro Augustinianorum, quod hodie Sapientiae collegium, de [Note: * Thes. exstant tom. 1. op. Lat. Luth. p. 141. b. Bucer. ei interest.] iustificatione fidei. Interfuit ei et Bucerus: quaque fuit manus celeritate, excepit; quae intet disputandum a Luthero dicta: eaque cum Beato Rhenano communicavit, non sine egregio Lutheri elogio. De disputatione autem ipse Lutherus ita: Disputationem meam Domini Doctores et libenter admiserunt: et ea modestia mecum disceptarunt: ut eo nomine mihi sint commendatissimi. Quamquam enim peregrina illis videbatur Theologia: nihilominus tamen et argute et pulchre adversus eam velit abantur; excepto uno, qui er at quintus et iunior Doctor: qui risum toti movebat auditorio, quando dicebat: sirustici haec audirent; certe lapidibus vos obruerent et interficerent. In reditu scripsit [Note: * Quae exstat tom. 1. epist. pag. 60.] epistolam ad Iudocum Ispenacensem Theologum et Philosophum, suum praeceptorem: ubi inter alia ita: omnes constanter (in doctrina gratiae et operum) Doctores Wittembergae mecum sentiunt; imo tota Universitas excepto uno ferme Licentiato Sebastiano: sed et princeps, et episcopus ordinarius noster: deinde multialii praelati, et quotquot sunt ingeniosi cives, iam uno ore dicunt: sese prius non novisse, nec audivisse Christum et Evangelium.
Haidelberga domum reversus, edidit illas propositionum suarum de indulgentiis resolutiones et declarationes: quas Pontifici, ut diximus antea, Leoni X. dedicavit. Causas editionis adfert: ut adversarios mitiget: desideria multorum expleat: et ne errare sinat eos, qui putent: omnia esse adserta. Fatetur enim multa esse, de quibus ipse dubitet: nonnulla quae ignoret: aliqua se negare, sed nulla pertinaciter adserere: Pontificisque adeo pedibus totum [Note: * Vide epist ad Leon. X. tom. 1. oper. Lat. p. 234. A. 1518.] se humiliter prosternit Maximilianus itaque Imperator, de eventu disputationum talium sollicitus, Pontificem monet: auctoritatem suam interponat. Pontifex per Thomam Caietanum Cardinalem Lutherum Romam evocat: idemque a Friderico Saxoniae Electore epistola petit. Lutherus ubi hoc intellexit, unice id egit: ut in germania idoneis comstiutis iudicibus, causa congnoscoretur: tandemqueres eo deducta est, intercedente pro Luthero ad Pontisicem et Carolum Miltitium germanum, Iontificis cubicularium, [Note: *Lxsiat tom. 1. op. Luth. p. 206.] Wittembergensi Academia; et ad Caietanum legatum
ipso Electore: ut coram illo legato Augustae causam diceret. Venit Augustam Luthevus pede, sub initium [Note: Die S. Marei. Tom. 1. epist. p. 83.] Octobris de via fessus in cuculla a Wenceslao Linckio commodato sumpta: et ad Caietanum, accepta side publica admissus, de tribus his fuit compella tus: primum ut ad samitatem rediret, et quos divulgasser errores revocaret, deinde ut promitteret, seimposterum talia non doctorum: denique ut et ab aliis, queecclesiqe tranquillitatem perturbent, abstineret. Obiectum Luth. fuit: quod negasset meritum Christi esse thesaurum indulgent arum: et quod docuisset, accessuris ad sacramentum, necessariam esse fidem. Probavit Caietanus suam sententiam Clementis VI. decreto, mul tisque Romae sedis auctoritatem extulit: ut quae omnibus et scripturis et contiliis anteponendasit. A multa disceptatione Luthertus deliberandi spatium petit; postridie redit; et praesentibus aliquot testibus atque scriba, consiliariis quoque Caesaris quaruor adhibitis, ecclesiam Romanam a se observari profitertur: si quid alienum ab ea dixerit; nolle id ratum habere: errorem autem, cuius nullius ex scriptura convictus sit, revocare non posse, ac iudicium ecclesiae permittere. Dimisso Luthero cum obiurgatione, legatus cum Staupicio egit; ut Lutherum ad revocationem impelleret. Sed perstitit Lutherus in sententia cum restimoniis scripturae non convinceretur; tandemque metuens ne Cardinalis remomenem magis im perio; quam disputatione definiret; cum ad Pontificem provocasset, Augusta discessit, (quia Cardinalis dixerat, ne in suum conspectum rediret, si revocare noliet) vigesimo Octobris, relicta ad Caictanum epistola: et appellatione ad Papam publice affigen da.
Post abitum Lutheri Caietanus, qui aegre id fercbat, ad Saxonem dat literas, [Note: * Tom 1. epistolar Luth. p. 106.] quibus eum monet: ut Lutherum aut Romam mittat; aut finibus suis eiciat: oratque ne Lutheri defensoribus fidem habeat: nevemaculam illustrissimae familiae suae adspergat. Cui Elector respondet; id sibi integrum nonesse, cum nullius erroris convictus sit, et Academiae utilem navet operam: et Lutherus se ad cognitionem causae atque disputationem offerat. Confirmavit hunc principis animum, et epistola Ersami, et intercessio ac restimonium Witten bergensis scholae. Id etiam praetereundum hic non videtur, quod heroici in Luthero est animi argumentum insigne: cum Lutherus Augustam venisset, et de consilio suorum, quibus a suo Principe erat commendatus, in tertium usque diem exspectassersidem publicam: misit Cardinalis quendam, qui Lu herum ad se vocaret. Ibi cum Lutherus negaret, se venturum citra impertratam fidem Caesaris; commotus ille, quid? inquit, putas principem Fridericum propter te arma sumpturum? respondente Luthero, hoc seprorsus nolle, tum ille; et ubi manebis? cui Lutherus, sub caelo, respondit: pergit Italus: si tu Papam et Cardinales in potestate tua haberes, quid esses facturus? Omnem, inquit Lutherus, reverentiam et honorem
essem exhibiturus. Hic ille, more Italico morsicans digitum, Hem, inquit, et cum dicto abit.
Haec dum geruntur; Lutherus, etsi animum minime despondebat: tamen ne aliis damno esset, aut periculo, aut principem in suspicionem duceret: et ut liberius agere contra Papatum posser; abitum molitus est, in Galliam vel alio: contra amici sua serunt: ut se Saxoni captivum quasi sisteret: idque Pontificis legato scriberetur, adservari Lutherum sistendum in loco tuto ad respondendum. Sed Lutherus, cum plane animum induxisset abeundi; principi suo per epistolam [Note: * Tom 1. epistolar. Luth. pag. 120.] valedicit, die vicesimanona Novembris, et pro benesiciis in se collocatis gratias agit. Epistolam illam princeps Elector Saxo, Legato Pontificis misit; Lutherum autem Wittenbergae manere iussit; qua dere Lutherus ita: Princeps voluit omnino, ut manerem: quid nunc cogitet editis actis (Augustanis) et appellatione (ad concilium) nescio.
Nam cum e Caierani literis intellexisset; fore, ut contra se Romae iudicaretur; novam interiecit appellationem: qua adductum se extrema necessitate dicit; ut a Pontifice provocaret ad futurum [Note: * Tom 1. operum Latin. Witenb. pag. 231.] concilium; quod Pontifici sit modis omnibus praeferendum. Sub idem tempus, anno decimo octavo, exeunte, Pontifex misit in Germaniam Carolum Miltitium Misnicum equitem, et Fridericum aurea rosa, a Romanis Pontificibus quarta Dominica Quadragesimae consecrari solita, donavit: ut in fide maiorum suorum perseveret, hortatus. Egit is cum Luthero multis: ut Papae reconciliarerut: et habuit septuaginta brevia, ut vocant, Apostolica, ut si Princeps Fridericus eum traderet; in quod Papa per rosam quaerebat, singulis in oppidis affigeret fingula; et ita tutum perduceret Romam, Prodidit autem coram consilium cordis sui cum dixit: o Martine, ego credebam te esse senem aliquem Theologum; qui post fornacem sedens, ita secum disputasset. Nunc video te esse adhuc integrum aetatate et validum. Si haberem viginti quinque ar matorum milia, non confiderem re posse a me Romamperduci. Exploravi enim per totum iter animos hominum, quid dete sentirent. Ecce, ubi unum pro Papa stare in veni, trespro te contra Papam stabant. Illud vero in Miltitio ridiculum fuit: exploraverat eriam mulierculas et virgines in diversoriis; quidnam de sede Romana sentirent? Illae, ut ignarae huius vocabuli, et sellam domesticam cogitantes, responderunt: Quid nos scire possumus, quales vos Romae habeatis sellas, ligneas ne an lapideas? Lutherus autem rogavit: ut consuleret quae pacis essent: se omnem daturum operam; ut Papa idem faceret. Ille prolixe promisit: omnia, quae ullo modo salva conscientia veritatis posset, promptissime se factutum: se quoque esse pacis cupidum et studiosum qui pervim tractusin illas turbas, necessitate adectus fecisier omnia, quae fecisset: culpam non esse suam. Vocavit idem Miltitius ad se Tecelium, principem eius tragoediae auctorem: et
verbis minisque ita fregit [Note: * Tom. 1. epistol. Lutheripag. 152.] hominem. hactenus terribilem cunctis, et imperterritum stentorem; ut inde contabescens tandem ae gritudme animi fuerit confectus. Lutherus, ante obitum literis benigne scriptis, hominem consolatus est, ac bono animo esse iussit: sed ille metu forte indignationis Papae, vitam reliquit. Fri dericus autem Eiector, princeps pius et sapiens, nec Pontificiorum admisit voculas, nec rosam [Note: * Tom.1. epistolar. Luthe p. 280.] ipsam ullo est honore dignatus: quamquam Miltitius mire triumpharit ob eam et Dresdae dixerit: Doctor Martinus ist in meinen eanden/hoc est, Doctor Martinus est in mea manu. Sub id tempus et Boemi Lutherum hortati sunt, missis li teris et libello quodam Hussi, ad constantiam et patientiam: ac confessi sunt theologiam, quam doceret Lutherus, esse puram.
Rebus hunc in modum exacerbatis, et multis in Lutherum excitatis adversariis; Lipsiae, Misniae oppido, tunc Georgii Saxoniae ducis, qui erit Friderici patruelis, disputatio anno decimo nono fuit instituta. Venerunt eo Andreas Carolostadius, Luthero et Melanchthone et Barnimo Pomeraniae duce, qui ea aestate magistratum scholasticum Wittenbergae gerebat, comitatus: et Ioannes Eccius Theologus Pontificius Ingolstadio. Die itaque vigesima septima Iunii congressi, [Note: I. Eccius cum Andr. Corolostad. congressus.] Eccius et Carolostadius de libero arbitrio primum disputarunt, an sit aliquod nobis [Gap desc: Greek word] bonum opus, hoc est, ut ipsi dicunt; an de congruo mereamur gratiam, cum facimus quod in nobis est. Dedit Eccius in voluntate nostra non esse vim genuinam, quae opus bonum producat, sed adscititiam tantum. Atque ita totum octiduum [Gap desc: Greek words] fuit transactum. Lutherus, cum nullis literis potuisset im petrare fidem a duce Georgio, non ut disputator, sed spectator, sub fide Carolostadio data Lipsiam est ingressu. Accessit igitur ad eum Eccius in hospitio, dicens se audisse Lutherum detrectare disputationem: cui Lutherus, quomdo, in. quit, disputare possum, cum nequeam impetrare fidem a duce Georgio? tum Eccius, si tecum non licet disputare, neque cum Carolostadio volo. Propter te enim huc veni. Quidsi ego fidem tibi impetraro, numquid disputabis mecum? Ad id annuente Luthero, ab it, et mox data est Luthero quoquefides publica, et facta copia disputandi. Fecit Eccius hoc ideo, quia certam sibi victoriam et gloriam pro miserat ex propositione una: qua Lutherus negarat: Papam esse iure Olivino caput Ecclesiae. Hic latissimus ei paruit campus, et occasio srmma plausibiliter adulandi, et gratiam Pontificis eme rendi; Luthreum autem contra odio et invidia obruendi. Fecit hoc antagonista per totam disputationem [Note: * Quae describi tur tom. 1. operum Latin. Luther. et t. 1. epistol. p. 161. 180.] strenue: sed nec satis firmavit: nec Lutherum confutavit Eccii argumenta praecipua fuerunr: nonposse Ecclesiam esse [Gap desc: Greek word] , cumsit civile torpus: deinde locum Matthaei protulit: Tu es Petrus: produxit et quaedam ex Hieronymo et Cypriano: et denique auctoritatem concilii
Constantiensis, ubi contra articulos Hussitarum pronuntiatum est: de necessitate salutis esse; credere, Romanum Pontificem oecumenicum esse. Postea de purgatorio agi ceptum, de indulgentiis non multum, depaenitentia, de remissione culpae et poenae, de sacerdotumpotestate. Duo postremi dies dati sunt Carolostadio: et decimoquarto Iulii disputatio fuit soluta: quam deinde Lutherus omnem evulgavit Largitus est ibi Lutberus Eccio: Pontificem iure humano esse cpaut ecclesiae. Itaque cum Georgius princeps Saxoniae, eos ad mensam vocasset, inter prandendum, humeros Lutheri et Eccii mulcens, dixit; sive iure divino, sive humano sit Papa, est tamen Papa. Sed Lutherus postea longe aliter sensit. Ante disputationem Lipsicam evocarus fuerat Lutherus Comfluentiam, a Carolo Miltitio, Apostolico commissario, ad dicendam causam: sed Lutherus multis se argumentis [Note: * Epistolatom. 1. pag. 176. b. A. 1 520 Iterum scribit ad Papam Luther.] excusavit: cur eo nec possit, nec debeat ire.
Anno vicesimo supra millesimum quingentesimum, Miltitii monitu Lutherus ad Pontificem scribit, [Note: * Tem. 1. epistolar. Luther. p. 255. et tom. 2. oper. Latin. Witt.] iilique librum delibertate Christiana recens a se conscriptum, et pacis conditionis offert Cepit sub idem tempus graviter aegrotare princeps Fridericus Elector. Itaque rogatu quorundam Lutherus, ex officio charitatis Christianae, dolorem sublevare est conatus, scripto libello, quem Tesser adecadem vocat. Edidit et tumc scriptum de ratione confitendi peccata: in quo aliquid de votis adicit, et carnificinam animorum deplorat Sed cum in alio scripto quodam dixisset: utile sibi videri, siquidem auctoritate concilii permitteretur, ut integra Cena Dominiomnibus daretur: dictum hoc, eo quod decreto Lateranensis concilii novissimi adversaretur, multi graviter tulerunt: inter quos Ioannes Episcopus Misenus, qui suae ditionis Ecclesiasticis interdixit; ut libello suppresso suos docerent, sub utralibet specie totam Domini Cenam repraesentari. Lutherus huic mandato respondet, et causam suam tuetur Interea Theologi Lovanienses consilio cum Adriano Cardinali Derthusensi in Hispaniis tum agente, communicato, et Colonienses Lutheri aliquot libros, facto decreto, damnant ut impios et igni dignos: et auctorem ad revocationem cogendum scribunt. Quo facto cognito: Lutherus ad singula capita respondet: cumque tot et tantos haberet adversarios, epistolam ad Carolum V. nuper creatum Caesarem, scribit, qua veniam compellationis deprecatus supplex rogat: ut tantisper defendat, dum reddit a ratione aut vicerit aut victus fuerit. Id enim Imperatorium decree thronum, non pati ut iusti deprimantur et ab impiis conculcentur. In eandem fere sententiam ad omnes Imperii ordines dat literas, paucis repetitis, quomodo ad hanc causam pertractus sit. Nec multo post idem ad Albertum Archiepiscopum Moguntinum Cardinalem valde submisse scribit: et a duobus hominum generibus se damnari dicit quorum alterum sua scripta numquam
legerit, alterum legerit quidem, sed animo odii pleno et amarulento. Moguntinus Luthero inter alia rescribit ita: ex animo velimus res sacras, cum a te, tum a quibusvis, qui hanc professionem sibi suscipiunt, reverenter acreligiose, modesteque sine tumultu, sine inrvidia, ac contumelia, atque convenit, tractare. Dicit etiam non sine dolore se audire, a magnis quibusdam disputari: de Pontisicis Romani primatu, de libero arbitrio, et similibus nugamentis, ut vocat, non admodum ad vere Christianum pertinentibus: net sine magno inobedientiae incit amento, temer arias ad imperitum vulgus opiniones disseminari: de synaxi sacra sub utraque specie indiscriminatim percipienda: denique de conciliorum etiam auctoritate. Claudit tandem literas illa admonitione Gamalielis: Si opus tuum ex Deo; erit firmum et indissolubile: sin ex invidia fastuve, fatile dissolvetur In eundem modum Lutherus ad Adolphum episcopum Mersburgensem datliteras: a quo etiam idem fere tulit responsum, cum admonitione: ut Christi, pacis auctoris, amore calamum temperet.
Accidit sub idem tempus: ut aliquid negotii esset Friderico, Electori Saxoniae duci, Romae: quod Valentino a Dithleben Germano commendavit. Hic nuntiat, Electorem Romanensibus esset invisum propter Lutherum: quem ille nova dogmata spargentem ferat. Princeps igitur sepurgans scribit [Note: * Tom. 2 oper. Lat. Wit. p. 50 Qui se purgat.] se numquam doctrinam aut scripta Lutheri defendisse: et ne nunc quidem eius esse animi. Quamquam audiat: multis doctis Lutheri doctrinam probari: verum se nihilpronuntiare: demde paratum esse Lutherum coram Legato Pontificio, modo idonee caveatur rationem doctrinae reddere: et si demonstretur error, sententiam mutare. Imo Lutherum antea sua sponte e terris illis cessurum fuisse: nisi Miltitius suasisset retinendum potius: quam alio demittendum, ubi liberius et tutius maior a aggrediposset. Non itaque esse causam, cur male de se aliqui suspicentur.
Huic epistolae Pontifex respondit, missoque exemplo bullae, quam Eccius [Note: * De quo scribit t. 1. epist p. 249. Eccius Romam abiit, impetraturus contra me abyssos abyssorum.] interea impetrarat, petit: primum ut Lutherum cogat revocare, velsi hocrecuset, custodiae mandet, captumque ad Pontificis instantiam adservet. Ibi cum aula Saxonica [Note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 286. b. Luth. abitum molitur.] nonnihil terreretur: Lutherus de angulo aliquo, in quem se abdat, cogitare cepit Id cum rescivissent nobiles quidam Germani, iam Lutheri doctrina imbuti: et hospitium et patrocinium ipsi obtulerunt, de quibus fuerunt Francisus a Sickingen, Huldericus Huttenus, Silvester det Schavenburg: Et hic quidem per literas Lutherum rogavit: ut ne vel in Boemiam vel alio, sed ad se confugeret, diris scilicet Papae praevalentibus, policitus tutelam vel centum nobilium equitum Franciae. Itaque Lutherus animosior factus Spalatinum monet: ut literis Friderici Electoris, ad Cardinalem S. Georgii hoc subindicetur: verba Lutheri [Note: * Tom. 1. epist.] haec sunt: Mitto literas Francici equitis Silvestri Scbavenbergen, et nisi molestum esset, vellem in literis Principis idsubindicari Card. S. Georgii: ut scirent, etiamsi me pellerent diris
suis e Wittemberga, nihil cffecturos: nisi ut rem peiorem e mala reddant: quandoquidem iam non in Boemia, sed media quoque Germania sint, qui expulsum tueri possint et velint, invitis ipsis, contra omnia sua fulmina. Ubipericulum est, ne iis quidem protectoribus tutus, saevius in Romanenses sim grassaturus: quam si sub Principis imperio publicis militarem officiis docendi: id quod sine dubio, nisi Deus obsistat, futurum est: Principem vero, ut hactenus in multis suspexi, etiam irritatus, tunc certe non necesse erit suspicere. Itaque quae illis a me nomdum sunt illata, nec meae modestiae, nec suae tyrannidt aut meritis, sed Principtis nomini et auctoritati, cum communi studiosorum Wittembergens. causae, sciant deberi. A me quidem, iacta mihi alea, contemptus est Romanus furor et favor: nolo eis reconciliarinec communic are in perpetuum, damnent exurantque mea. Ego vicissim, nisi ignem habere nequeam, damnabo, publiceque concremabo ius pontificium totum, id est, lernam illam haereseum, et finem habebit humilitatis exhibitae hactenusque frustratae observatia, qua nolo amplius inflari hostes Evangelii. Edidit autem Lutherus ante, quam bullam vidisset, librum de captivitate Babylonica: in quo optat, ut abloitis que de indulgentiis evulgarat, haec propositio substituatur: Indulgentiae sunt adulatorum Romanorum nequitiae: et iis, quae de Papatu disseruerat, haec: Papatus est robusta venatio Romani episcopi. Agit deinde de sacramentis, quorum tria agnoscit. Scripsit et adversus exsecrabilem Antichristi bullam: Papam vocat Antichristum: et articulos per bullam damnatos adserit.
Eodem anno Caesar Carolus Aquisgrano, ubi sollenni pompa inauguratus erat, Coloniam Agrippinam, sub calendas Novembris, descendit, et cum eo Elector Saconiae Fridericus. Ferventibus ergo tom maxime religionis controversiis, [Gap desc: Greek word] in re tanta noluit; sed multorum sapientum et doctorum, atque in his etiam Erasmi consilium, quem Lovanio Coloniam evocarat, sciscitatus [Note: Frideric. elect. Sax. Erasmum consulit de Lutheri doctrina. Tom. 2. op. Lat. Witt. Sleidan.] est. In primo congressu, cum Erasmiiudicium de causa Lutheri princeps peteret; et inter cetera se mirari diceret, tantam odii acerbitatem adversus Lutherum, cuius ipse vitam ac mores integros, et doctrinam non impiam esse doceretur, a quibusdam monachis et Pontificeipso exerceri. Erasmus a iodo exorsus, non mirari debere principem, ait; cum monachorum ventres, et Papae coronam Lutherus suis disputationibus attigisset. Postea setio et graviter de illorum temporum controversus sententiam exponens ostendit; iuste a Luthero indulgentiarium, et alios abusus et superstitiones taxari, earumque emendationem esse Ecclesiae necessariam, ae summam doctrinae veram: sedin contetionibus nimis vehemente et violentum videri. Evangelii negotium Evangelica consuetudinet tractandum esse. Hoc iudicio senili confirmatus Fridericus Elect. acquievit: et de acerbitate in disputando gravissime Lutherum monuit. Venerunt tunc Coloniam Marinus Carocciulus et Hieronymius
Aleander, qui denuo Pontificis nomine sollicitarunt Fridericum Electorem. Sed cum Elector non ex voto responderet: illi ex formula decreti sibi agendum dicenter, Lutheri lucubrationes exurunt Idem Pontificis oratores feruntur tunc Erasmo pinguissimum episcopatum promisisse: si calamum in Lutherum ltringeret: quibus ille responderit: maior est Lutherus, quam ut in illum scribam: imo tantus, ut ex Lutheri unicapagella perlecta plus erudiar, quam ex Thoma toto. Aiunt et Margaritam [Note: *Tom. 2. oper. Lat. Wittem. pag. 123.] Caeaiis amita, quae tunc Belgio roti praeerat, cum magistri nostri Lovanienses con queretentur, Lutherum suis scriptis Rem pub. evertere Christan am universam, quaesivisse: quid esset hominis Lutherus? illis respondentibus: indoctum monachum esse: excepisse eam: scribite ergo vos multi docti adversus unum indoctum: et procul dubioplus erbis fidei est habiturus doctis multis, quam indocto uni.
Lucherus, cognito quid de sctipris suis factum, anno vicesimo [Note: * Luth. t. 1. ep. pag. 294. et t. 2. op Lat. Wittp. 125.] die decima Decembris, convocata omni multitudine scholastica Wittenbergae, et magna doctorum caterva comitante, ante portam Elisti post psochodocheum, in rogum a quodam magistro accensum, ius Pontificium et bullam Leonis, cum quibusdam scriptis Eccii, Empseri, et aliorum, hisce verbis coniecit: quia tu conturbusti sanctum Domini, conturbet te ignis aeternus. Postridie, in explicatione Psalterii; auditoroes vehementer monuit: ut, quam cara ipsis salus animae esset, a Pontificiis statutis caverent: et scripto edito facti rationem reddidit: atque ex infinitis Pontificti iuris erroribus triginta hos excerptos proposuit:
I.
Papa et sui non tenenturpraeceptis DEI subiecti et oboedientes esse.
II.
Non est praeceptum, sed consilium S. Petri: quando docuit; ut omnes homines regibus essent subiecti.
III.
Sole signeficari Papalem, luna Imperialem, sive saecularempotestatem in Christiana repub.
IV.
Papam et eius sedem non teneri subiectos esse concillis et decretis.
V.
Papam habere in scriniopectoris sui omnia iura, et plenam potestatem super omnia iura.
VI.
Ex quo sequitur: Papam habere potestatem omnia concilia et omnes constitutiones et ordinationes con vellendi, mutandi, et statuendi: sicut et quottidie facit.
VII.
Pont fici Romano ius esse postulandi iuramentum et obligationem ab episcopis pro eorum palliis.
VIII.
Si Papa suae et sraternae solutis ita sis negligens, ita inutilis et remissus: ut innumerabiles populos dutas secum primo mancipio
gehennae in aeternum plagis vapulaturus: huius culpa a nemine mortalium redarguendas esse.
IX,
Salutem universitatis fidelium, post Deum, ex Papae incolumitatependere.
X.
Neque Papam, neque eius sententiam quisquam in terris iudicare potest: ip se vero Papa omnes homines iudicat.
XI.
Romana sedes concedit auctoritatem omnibus iuribus et legibus; sed ipsanullis eorum subiecta est.
XII.
Petra, super quam Christus Matth 16. ecclesiam suam aedificat, appellatur [Note: * Distinct. 19.] Romana sedes, cumproximis suis.
XIII.
Claves soli S. Petro traditas esse.
XIV.
Christi sacerdotium ab eo in S. Petrum esse translatum: De constit. c. Translato.
XV.
Papam habere potestatem condendi iura et leges ecclesiae catholicae. XXV. q. 1. Ideo permittente.
XVI.
Quod hanc sententiam: quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; eo trahit: quod habeat potestatem, totam ecclesiam catholicam onerandilegibus suis temerariis.
XVII.
Quod sub excommunicatione et peccato praecipit, certis diebus carne quadrupedum, ovis, butyro, et aliis lacticiniis, non esse vescendum.
XVIII.
Quodtoti sacerdotio interdixit matrimonio, prohibens sacerdotes ducere uxores.
XIX.
Quod Papa Nicolaus sive 111. sive 1 v. in sua Antichristiana decretali, inter multa mala ponit: Christum clavium traditione, potestarem dedisse caelestis simu! et terreni regni.
XX.
Quod Papa, magnum illud et impium mendacium: Constantinum Imperatorem ipsi Romanas provincias, regiones, et potestatem dedisse in terra et mundo hoc inferiore: pro vero iudic at et postulat.
XXI.
Quod Papa iactat: se sacri Romani Imperii heredem esse: De senitnt. et re iudic. c. Pastoralis.
XXII.
Quod Papa docet: iustum et licitum esse: ut Christianus vim virepellat.
XXIII.
Quod Papa docet: inferiores et subiectos, posse suis superioribus inobedientes et contumaces esse: et quod Papa possit reges deponere.
XXIV.
Quod Papa etiam nititur potestatem habere, convellendi et disfolvendi omnia iuramenta, federa, et obligationes, inter superiores et inferiores status erectas.
XXV.
Papam habere potestatem, vota Deo facta dissolvendi et commutandi. De vot. et vot. red.
XXVI.
Quod Papa docet: eum, qui differt suum votum solvere ex praecepto Dei, non teneri culpa rupti voti: ibid.
XXVII.
Quod Papa docet: nullum posse Deo servire maritum vel coniugem.
XXVIII.
Quod Papa inutiles suas leges comparat Evangeliis et sanctae scripturae.
XXIX.
Papam habere potestatem sacram scripturam pro suo arbitrio et voluntate interpretandi et docendi, et nullipermittere, eandem aliter, quam ipse Papa velit, interpretari.
XXX.
Quod non Papa a scriptura sed scriptura a Papa auctoritatem, vigorem, robur et dignitatem habeat.
Summa summarum totius iuris Canonici haec est: Papa est Deus in terris, superior omnibus caelestibus, terrenis, spiritualibus et saecularibus: Et omnia Papa sunt proprta: cui nemo audet dicere: quidfacis?
Interea Fridericus Elector Saconiae effecit: ut Caesar Lutherum ad comitia Wormatiensia, data fide publica, evocaret, mense Martio, anni vicesimi primi Lutherus, Caesaris acceptis literis Wittemberga abit, deductus ab ipsius caduceatore Casparo Sturmio, comitatus Iusto Iona, Hieronymo Schurfio et Nicolao Amsdorfio. Ex scholasticis unum sibi comitem adiunxit, Petrum Suavenium Danum: qui postea in aulam regis Daniae Christiani accitus, studia literarum et ecclesiae mulrum iuvit Haidelbergam ubi venit: ad disputationem publicam, si qui vellent, sese obtulit. Ibi tum, cum multi eum dehortarentur: ne Wormatiam iret: et alii exustione librorum ipsius iam damnatum Pontificiorum calculodicerent: alii exemplum Hussi, alii Savonarolae proponerent: Lutherus magno animi robore id contempsit, et terrorem hunc a Sathana sibi dixit adferri. qni confessione veritatis, praesertim in loco tam illustri, regnum suum labefactatum iri videret. Imo in
haec prorupisse verba dicitur: Si scirem tot Wormatiae esse diabolo: quot tegulae intectis: tamen essem ingressurus. Franciscus ctiama Sickingen a Caesaris intimis rogatus, pet Bucerum ad se invitavit in arcem Ebernburgam: ubi commodius causa sua posset disceptari: sed Lutherus non Ebernburgam, verum Wormatiam a Caesare se vocatum respondit: eo etiam iturum. Ita porgressus Wormatiam venit, die decimo sexto Aprilis: quae fuit feria tertia, post Misericordias Domini. Ferunt ingredienti ducis Bavariae histrionem aulicum, sive ab aliis subornatum, sive fatidico spiritu instinctum, obviam cum cruce, ut in funeribus, venisse: altaque voce cecinisse: Advenisti desiderabilus, quem exspectabamus in tenebris. Erant tum statim quidam Caesari auctores: perinde cum Luthero, ve cum Hussoagendum: sed Caesar fidem datam servandam censuit: et inprimis Ludovicus Elector Paltatinus id ut ne fieret resititi: et cordate dixit: si id fieret quod adversarii volebant, ad labem id Germanici nominies et dedecuspertinere sempiternum.
Postridie decimo septimo Aprilis sub pomeridianam quartam, vocatus coram Caesare et frequenti principum consessu sese stitit. Ibi Ioannes Eccius Iureconsultus, Caesaris orator, et officialis Trevirensis, mandatu Caesris Latine et Germanice clara voce: Duae sunt, inquit, causa cur Caesar de consensu principum et ordinum, te iusserit accersi, Martine Luthere, de quibus ut ex te cognoscam. mihi mandacit: primum an hos lobros (fascem hic oftendebat librorum Lutheri Germanice et Latine scriptorum) abs te consriptos fatearis, et pro tuis agnoscas? alterum, an retractare quicquam in iis, aut vero quae scripsisti, tueri velis? Adera Luthero Hironymus Schurffius Iureconfultus, is librorum inscriptionem recitari [Note: * Intitulentur Libri.] et edi petit: quod ubi factum, Lutherus breviter repetens quod propositum erat: quantum ad libros nominatos, inquit, pertinet: meos esse profiteor et agnosco: sed an propugnare velim, quae scripsi; ut ad id legitime respondeam; cum res sit maximi mementi, ne quid praecipitanter ac contra conscientiam a me fiat, deliberandi spatium posco. Re communicata, Eccius iterum: quamquam, ait, de scripto Casaris facile tibi fuit causam cur evocatus sis, intelligere: atque idciroo non liceret tibi moram interponere: quo minus iam responderes: tamen Caesar, quae est eius clementia, diem tibi unum ad cogitandum largitur, et ut cras, circa hoc ipsum tempus te sistas, et quid tui sit propositi, non scripto, sed oratione exponas, iubet. Quod moram Lutherus peteret, pleumque putarunt non fore constantem: sed falsi illi opinione sua sunt. Hocloco silentio involvendum non est: quod cum ad Caesaris solium accederet Lutherus, multi e concilio principum monuerint: fortiter rem ageret, neve animum desponderet: aut timeret illos, qui corpus solum occidere possent, animam non possent: alii illud subiciebant: cogitaret, cum steteritis coram regib. ac principib. ne estote solliciti quomodo aut quid loquamini. Dabitur enim vobis illo momento, quodloquamini.
Sequenti itaque die, cum ad horam dictam adesset Lutherus, ab Eccio iterum interrogatus, ecquid tandem animi ei esset? ipse ad Caesarem atque principes conversa oratione, et audientia benevola suppliciter petita, argumenta librorum suorum distinxit. Ex iis, inquit, quos scripsi, libris, quidam ad fidei et pietatis doctrinam pertinent, quibus etiam adversarii praeclarum dant testimonium. Hos si abiurarem, officium viri boni neglexisse iure queam accusari. Sunt alii quibus Pontificatum Romanum, et Pontificiorum doctrinam refello, qui maximis incommodis Rem pub. Christianam affixerunt, et etiamnum affligunt. Hos si aboleam, tyrannidem illorum confirmaro. Tertium genus est eorum, qui scripti sunt in quosdam privatim: qui Romanam nequitiam defendere volunt, mihique calumnisose multa impingunt. In his equidem fateor, me alicubi fuisse vehementiorem: sed nec me [Gap desc: Greek word] esse agnosco: et hos ipsos etiam retractare mihi integrum non erit, nisi velim fenestram insolentiae multorum aperire. Sed tamen quia homo sum, errarepossum: et cupio scripturae testimoniis melius erudiri a quovis. Haec et plura eo locuto, Eccius torviori vultu: non respondes, inquit, ad rem, neque tuum est conciliorum auctoritatem in dubium vocare. Planum et simples abs te responsum requiritur: an velis tua scripta esse rata. Tum Lutherus: quando ergo Caesar ac principes, iubetis, plane ut respondeam, obtemperabo. Haec est mea sententia: nisi scripturae testimoniis vel evidenti ratione convictus fuero, non possum quicquam eorum, quae vel scripsi vel docui, revocare. Nam ut conscrientiam meam vulnerem, non committam: Pontifici autem Romano et solis conciliis non credo: quae et errarunt saepius, et contraria sibi ipsi tradiderunt, capta et conscientiae in verbis Dei neque possum neque volo quicquam, cum contra conscientiam agere neque tutum sit. neque integrum: Htesteheich/ich txn nit mders/Gott belss mir/ Amen. Hoc est, hic sto: aliter non possum: Deus me iuvet, Amen. Ac cum denuo urgeretur; ipse tamen in dato responso perstitit: et ita tunc est discessum.
Postridie Caesar epistolam in concilium principum mittit, eius haec summa: Maiores nostri et ipsi Christiani principes, fuerunt nihilominus Ecclesiae Romanae audientes, quam nunc Doctor Martinus Lutherus impugnat; et quia ne latum quidem unguem ab erroribus discedere in animum induxit, non possumus nos cum decore a Maiorum exemplo descisere, in antiqua fide tuenda, et Romanae sedi auxilium ferendo. Ipsum autem Martinum Lutherum et adhaerentes, excommunicatione persequemur, et sie quae aliae patent ad exstinguendum viae. Datam tamen et adscriptam fidem violare nolumus, imo daturis operam, ut salvus eo redeat, unde est accitus. Ea Caesaris epistola diu multumque fuit in senatu principum diceptata: neque deerant, uti fertur, qui
Constantiensis concilii decretum, et vestigia secuti, fidem ei minime servandam esse dicerent: sed huic sententiae tum alios, tum Ludovicum Palatinum Electorem, uti dictum, restitisse vehementer aiunt. Quapropter, non modo servandam ei fidem, sed neque temere damnandum esse plerique censebant, eo quod magni res esset futura momenti, quicquid demum Caesar decrevisset; quem in hac aetate positum, a pontificiis administris impelli videbant adverlus Lutherum et exacui.
Diebus aliquot interiectis, Trevirensis praesul, die vicesimo [Note: Trevirensis et aliorum delectorum cum Luthero actio.Sleid, l. 3. comment. Scripta sua Caesaris iudicioac principum subicit Luth. Consilium Luth.] quarto Aprilis, Lutherum ad se, et ad alios principes, qui permissu Caesaris aderant, vocavit: ibique amice, ut de proposito desisteret, cum eo egit. Verum Lutherus, gratiis pro eorum sollicitudine actis, in doctrina nihil concessit: scripta autem sua Caesaris et principum subiecit cognitioni; modo id scriptura duce et verbo divino fiat. Rogante Trevirensi, ecquid remedii sciret, aut daret? respondit Lutherus: nisllum aliud, quam quod Gamaliel in Actis Apostolicis dedisse legitur: si ex hominibus consilium aut opus hoc est, dissolvetur: sin ex Deo, dissolvere non poteritis: atque idem petivit ad Pontificem ut perscriberetur. Cum Trevirensis pergeret: quid si articuli decerperentur concilio submittendi? ibi Lutherus, modo, inquit, non sint illi, quos concilium Constantinense damnavit: Trevirensi subiciente, se metuere eosdem futuros; animose Lutherus: eos tueri volo, etiam cum vitae praesentissimo discrimine. Itaque a Trevirensi placide dimissus rogavit Lutherus eundem: ut potestatem redeundi ad suos, sub fide publica, sibi a Caesare impetraret: id quod et promisit et praestitit. Misso enim Eccio, illo officiali, paulo post significavit Luthero; integrum ei esse; ut discedat sub turela Caesaris intra unum et viginti dies: addita hac commonefactione; necubi in itinere contionem ullam habeat, aut scribendo quicquam turbarum excitet. Hoc audito Lutherus: sicut Domino, inquit, placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum. Deinde Caesari ac principibus gratias egit humanissime, seque eis commendavit.
Die ergo Aprilis vicesima sexta, quae erat feria sexta, post Iubilate, salutatis suis, Wormatia abiit: quem Caspar Sturm caduceator, aliquot horis post subsecutus, Oppenheimii offendit. Ex irinere Lutherus literas dedit, tam ad Caesarem, quam ad principes Electores ac Imperii ordines: quibus se et causem suam commendat: et ad omnia separatum, praererquam ad revocationem eorum, que sciat sacris literis contineri dicit. Cesar autem, die octavo Maii, Lutherum proscribit: quem Leo Pontifex, die vicesimo octavo Martii, die conae Domini, iterato excommunicarat. Farant omnium animi tum arrecti: ecquid illa fulmina essenr effectura.
Fridericus autem Elector, vir produens, cum Lutherum odia omnium incurrisse viderer: vitandi periculi causa, negotium dat
fidis quibusdam e nobilitate; ut in locum quendam tutum, ac ab hominum frequentia remotum, Lutherum abducerent: donec Caesar e Germania abiisset. Illi quod mandatum fideliter exsequuntur; ac in silva qudam currum, quo Lutherus vehebatur, cum impetu invadunt: atque in arcem Wartenburgum, prope Isenacum, quam ipse Pathmum postea nominavit, occulte dedu cunt. Consilii illius octo duntaxat conscii fuerunt: idque tanta taciturnitate; ut nemo extra ipsos, ubi esset Lutherus, [Note: *Tandem enim innotuit Luth. t 1. epi p. 356. b. Chytraeus in Saxon.] resciscere diu potuerit. Ferunt Magos passim a Pontificiis consultos tunc, de loco in quo Lutherus latitaret: verum nihil hic illos certi po tuisse indicare. Mansit in eremo illa Lutherus decem circiter menses, ac in otio illo tum alios Ecclesiae utiles labores, Evangeliorum etiam et epistolarum enarrationes, Alberto Mansfeldico dicatas, uti et contra latomum, de peccato in renatis reliquo, edidit: tum vero duos nervos regni Pontificii missas privatas et vota monastica incidit. Quos libros Augustinianis fratribus, qui absente illo missas privatas abrogare, et de laxandis votis monasticis disputare ceperant; et patri suo inscripsit. Facti autem illius etiam ad Electorem Wittembergenses rationem reddiderunt: et in quem finem, tam templa, quam collegia primum instituta essent, docuerunt: nempe non propter missas; sed ut iuventus in iis ad pietatem erudiretur: et possessiones donatas in usum docentum discentumque et papuperum. Postea, ab annis quadringentis circiter, natam illam missarum nundinationen.
Habitus est Lutherus in illa eremo suaviter, tractatusque liberaliter: quemadmodum in multis epistolis hospitis sui depraedicat humanitatem: cui ipse diebus Domnicis ac festis, in ecclesia domestica, est contionatus. Interdum etiam egrossus est valetudinis causa in loca vicina arci: ubi fraga legit: interdum exspaciatus logius in monasteria adsita, adsumpto nomine Georgii cuiusdam nobilis (Iuncker Gorg) cum ministro quodam aulico, fido et taciturno: qui Lutherum monuit: ne in diversoriis ensem statim deponeret, atque ad libros accurreret, sicubi adessent: alias iri proditum. Aliquando exivit etiam cum suis venatum, qua de re ipse ita: Fui [Note: * Tom. 1. epist. Luth p. 350 b.] proxime in venatione duobus diebus, visurus surus voluptatem illam heroum [Gap desc: Greek word] . Cepimus duos lepores, et aliquot perdiculas miseras. Dignam profecto occupationem hominum otiosorum. Theologisabar etiam ibi inter reta et canes. Ac quantum voluptatis attulit species illarerum: tantum misericordiae et doloris miscuit mysterium. Quid enim ista imago nisi diabolum significat, per insidias suas et impios magistros, canes suos, scilicet theologos, venantem innoxias istas bestiolas? nimis praesens erat mysterium hoc tristissimum de animabus simplicibus et fidelibus. Accessit et atrocius mysterium. Cum mea opera lepusculum servassemus vivum; et intra manicam meae tunicae involuvissem,
volvissem, ac paulum discessissem: interim canes inventum miserum leporem per tunicam, fracto eius crure dextro, et suffocato gutture extinxerunt. Scilicet, sic saevit Papa et Sathan; ut servatas etiam animas perdat, nihil moratus meam operam. Denique satur sum eius venationis: dulciorem arbitror, qua iaculis et sagittis, ursi, lupi, apri, vulpes et id genus magistrorum impiorum confodiuntur. Solatur tamen me, quod proximum salutis est mysterium, lepores et innoxias bestias ab homine capi, quam ab ursis, lupis, et rapacibus accipitribus, et similibus episcopis et theologis, quod hic ad infernum, illic ad caelum devorari significentur.
Wittembergam etiam excurrit ex sua Pathmo, paucis consciis, hospitio usus Amsdorffii, posuitque aliquot dies ibi iucunde apud amicos, clam electore. Laboravit autem in solitudine et otio alvi duricie tanta: ut vix quarto quintove die semel exonerare potuerit: accesserunt et tentationes diaboli: qui etiam strepitu ei molestus fuit. Morbum illum leniit et evicit tandem exercitationibus et medicamentis a Spalatino missis. Legit et tunc Biblia Graeca et Hebraea: scripsitque praeter illos libros literas ad amicos. quae in publicum editae.
Tandem impatiens morae et innovationum [Note: * De quibus antea in vita Carolostadii. Redit Witt. Luth. et cur.] , Wittembergam, inscio Electore, ex eremo sua rediit, die sexto Martii, feria quinta post Esto mihi, anno vicesimo secundo. Causas reditus sui ad Electorem exponit [Note: * Tom. 2. epist. pag. 47.] has: primo quod vocatus sum literis ecclesiae atque populi Wittenbergensis, idqueprecibus ac sollicitationibus sane multis: deinde Wittembergae me absente, Sathanas irruit in gregem meum: et tantum excitavit turbarum: ut mihi scriptis duntaxat hos tumultus reprimere et sedare non sit integrum: sed necesse est me vivum, praesentem, loquentem et audientem ibi agere, adesse, praeesse, et prodesse. Denique admodum vereor, ne qua magna et horribilis seditio oriatur in Germania: qua natio Germanica graves poenas det contemptus et ingratitudinis. Necessarium ergo duxit, hac de re cum meis communi consilio et studio, docendo, monendo, hortando, omnia agere: quae possumus et debemus: ut iram et iudicium Dei, aut avertamus: aut certe aliquandiu differamus. Ibi atiam inter alia: certo scio, inquit, et firmissimepersuasum habeo: meum verbum seu initium mei Evangelii non a me, sed a Deo profectum esse. Nec ullum genus mortis aut persecutionis, Deo iuvante, hoc mihi excutiet, aut diversum docebit. Et videor mihi recte divinare: nullis terroribus aut saevitia hanc lucem aboleri posse. Et alia [Note: * Tom. 2. oper. Luth. Inens. p. 7.] epistola: Redeo Wittembergam munitus praesidie multo sublimiore et firmiore, quam ab Electore Saxoniae mihi praestari possit. Neque in animum unquam induxi, a C. V. defensionem petere. Imo iudico C. V. plus a mepraesidii et tutelae habituram esse, quam mihipraestare. Praetereasi scirem; C. V. velle et posse me tueri;
plane non redirem. Huic causae nullus gladius consulere, aut opem ferre potest. Solum Deum hic gubernare et agere oportet, sine ulla sollicitudine et auxilio humano. Itaque in hac causa, qui firmissime Deo fidit; is fortissime se et alios defendit. Cum igitur videam C. V. adhuc valde imbecilla fide praeditam esse: nullo modo tantum tribuere C. V. possum; ut ab illa me defendi aut liberari ex periculis posse statuam. Ego C. V. animam, corpus, et fortunas, omnis damni et periculi expertes in hac mea causa servabo, sive id credat C. V. sive non credat, Sciat etiam C. V. et nihil dubitet; loge aliter in caelo, quam Noribuergae de hoc negotio conclusum esse: videbimus enim, eos qui se iam putant Evangelion totum devoralle, et extinxisse, nondum Benedicite absolvisse. Longe alius, et potentior Princeps est, quam Dux N. cum quo mihi negotium est. Is me, et ego ipsum mediocriter novi. Si crederet Illustrissima C. V. tum magnalia et gloriam Dei videret. Cum autem nonaum credat C. V. nihil etiam eorum vidit. Deo gloria et laus in aeternum. Haec et alia plura ibi, plena [Gap desc: Greek word] dovomae. et fidei [Gap desc: Greek word] et [Gap desc: Greek word] admirabilis. Praeter istas causas reditus sui et hanc ad Melanchthonem [Note: * tom. 2. epist. pag. 44.] perscribit: Para mihi hospitium: quia translatio me urgebit ad vos reverti: et ora Dominum; ut fiat cum sua voluntate. Opto autem latere, quantum fieri potest: interim procedam, quo institui. Idem scribit ad Amsdorfium: propter translationem Bibliorum cogi se; ut redeat Wittembergam, aliorum ea in re consilio et auxilio usurus.
Reversus ergo Lutherus a Dominica Invocavit ad Reminiscere usque, singulis diebus singulas contiones, quae [Note: * Tom. 7. oper. Luth. Witt.] exstant, habuit: quibus quid probaret, aut improbaret, in mutationibus se absente factis, ostendit. Repraehendit autem factum illorum; qui missam privatam, et idola abrogarant; cenam sub utraque specie celebrarant; confessionem auricularem, discrimina ciborum, sanctorum invoeationem, et alia sustulerant, non quod impie fecissent: sed quod non ordine. Damnare se dicit [Note: * Tom. 2. epist. p. 49.] missam Papisticam, imagines, quae colantur, leges Papae de confessione, oratione, ieiunio: sed damnare solo verbo, non violenta abrogatione. Istis contionibus quid effecerit, ipse indicat [Note: * Tom 2. epist. p. 56.] : Ego, inquit, Carolostadium offendi, quod ordinationes suas cassavi: lieet doctrinam non damnarim: nisi quod displicet in solis ceremoniis et externis faciebus laboraesse eum, neglecta interim vera doctrina Christiana, hoc est, fide et charitate. Nam sua inepta docendi ratione, eo populum perduxerat: ut sese Christianum arbitraretur, per has res nibili: siutraque specie communicaret: si tangeret: si non confiteretur: si imagines frangeret. Et hoc fuit initium dissidii inter Carolostadium ac Lutherum.
Hoc anno vicesimo secundo, prodiit primum N. Testamentum,
in eremo illa Germanice a Luthero redditum, et postea sua atque [Note: * Tom. 2. epist. p. 55. b. et epist. 1. ad Camer.] Melanchthonis opera elimatum. Eius lectione Pontificii quidam principes et episcopi suis intredixerunt. Scripsit et tunc ad Boemos [Note: * Est ea t. 2. ep. p. 85. et tom. 2. op. lut. Witt. p. 328.] epistolam gravissimam: qua eos ad constantiam hortatur in agnita veritate: et ne vena spe pacis ad Antichristum deficiant: dehortatur, nereos se faciant innocentis sanguinis Ioannis Hussi et Hieronymi Pragensis. Quod autem sectae. illis exprobrentur: longe plures esse inter ipsos Papistas: docetque quomodo malo huic occurrendumsit. Sub idem tempus [Note: * Exstat. t. 2. operum Luth. Witt. p. 330. In episc. scriptum Luth.] librum evulgavit: adversus falso nominatum ordinem episcoporum: in quo invehitur gtaviter in episeopos: quod evangelii doctrinam damnent et persequantur: cum toties provocati numquam eam refutarint, aut suam defenderint. Tyrannide nihil ipsos effecturos: neque se vel Papae anathemate, vel Caesaris proscriptione moveri: imo evangelii doctrinam subinde latius se propagaturum, idque eo animosius, quo vehementius illi resistant: nec exstinctum iri evangelium etiamsi ipsum occidant. Deum autem ipsos, si insanire pergant, gravissime puniturum. Hoc libro episcopos, abbates, monachos, et totam faecem Antichristi ita irritavit: ut igni deletum libros Lutheri ire constituerint, cum ipsum auctorem non possent.
Conflixit eodem tempore cum fanaticis hominibus Lutherus, Nicolao Storck, Thoma Muncero, et aliis novorum Prophetarum antesignanis: qui iactabant arcanas revelationes angelicas, et colloquia cum Deo: baptismum quoque parvulorum impugnabant. Haec fuerunt semina doctrinae Anabaptistarum, sparsa per illos propheras: qui ex urbe Cycnea Wittembergam, absente Luthero, venerant: et nonsolum Carolostadium: sed etiam Melanchthonem nonnihil [Note: * Camerar. in vit a Melanch. Resp. Angliae regi durius Luth.] turbarunt. Respondit tunc Lutherus etiam Henrico VIII. Angliae regi, qui illum libro edito, inter alios adversarios, oppugnarat: atque a Papa Leone defensoris ecclesiae titulum eo obtinuerat: sed respondit calamo asperiore: cuius vehementiam ne omnes quidem amici Lutheri probatunt. Ea de re Erasmus ta: si Lutherus collaudato pio regis studio rem solidis argumentis fortiter peregisset, non violata regia dignitate: rectius opinor consuluisset suae causae. Idem: Quid invitabat Lutherum, ut diceret in libello adversus regem Angliae: veniatis, Domine Henrice, ego docebo vos? Certe regis libellus Latine loquebatur nec inerudite. Sed Lutherus ita se [Note: * Tom. 2. oper. Latin. Witt. p. 355.] excusat: Si quem offenderit mea in Regem asperitas: hoc sibi responsum habeat. Cum insensatis monsiris me hoc libro agere, qui omnia mea optima et modesta scripta, tum humillimam meam submissione contempserunt, et magis ex mea modestia induruerumt. Deinde a virulentia et mendaciis abstinui, quibus liber Regis refertissimus est, nec magnum est, si ego Regem terrae ontemno et mordeo, quando ipse nihil veritus est, Regem caeli in suis
sermonibus blasphemare et virulentissimis mendaciis profanare. Dominus iudic at populos inaequitate. Inscripsit eum librum Lutherus Sebastiano comiti a Schlick: cuius laudat singulare picratis studium ac zelum: vultque id scriptum initium esse fugae suae ad Boemos. Nam eius et rex et alii ipsum insimularant: ut possent triumphare et gloriari: Vicimus, haereticus fugit ad haereticos.
Anno vicesimo tertio in comitiis Norinbergae, absente Caesare, celebratis, edicto Wormatiensi fuit derogatum: Comque legatus Pontificius conqueretur: poenam de Luthero, ex edicto Caefaris, non esse sumptam: responderunt principes, plerosque conqueri de curia Romana, et plerosque in Germania ita Lutheri contionibus et scriptis esse eruditos: ut si ex illo decreto ageretur, maxima sit oritura inde seditio: et fore ut ita interpretentur: quasi oppressa veritate exstinctaque eramgelii luce; manifesta vitia, quae tolerari aut dissimulari diutius non possint, defendantur Comsilium autem hoc est datum: ut concilium in Germania liberum quam primum, vel Moguntiae, vel Argentorati, vel Meti, vel Coloniae, celebretur: interea Lutherus et alii nihil emittant librorum: contionatores nihil praeter evangelium doceant, idque pure et modeste, iuxtaprobatas et ab ecclesia receptas interpretationes contionatores exorbitantes leniter castigamdos, per comstitutos ab episcopis idoneos homines; ne suspicio oriatur, velle evamgelii curfumeos impedire: Typographinihil excudamt, aut divendant, nisiper viros doctos et bonos iudicatum, et approbatum: sacerdotes qui uxores duxerint, expreascripto iuris Pontifirii [Note: Centum gravamina nationis Germanica Sleid. l. 4. p. 29. Luth. decreta interpretatur. Sleid. l. 4 p 83] multentur. Gravamina insuper centum tunc legato sunt exhibita nationis Germanicae: de quibus alibi.
Hoc decretum cum alii aliter acciperent: Lutherus pro se est interpretatus, literis ad principes datis. Ac primum, quod evangelium doceri iubeant secundum interpretationes ab ecclesia receptas, se non de Thomae aut Scoti, sed de Hilarii, Ambrosii, Augustini, et horum similium accipere. Alterum ut Episcopi deligant homines idoneos, qui contionibus adsint et leniter moneant, sicubiopus; recte quidem decretum, sed numquam id futurum, cum viris doctis careant: delibris non recusare, modo non intelligatur de libris sacrae scripturae, quorum editio prohibeda non sit. Postremum de multandis sacerdotibus qui vel uxores ducunt, velordinem suum deserunt, nimis esse durum, et, si evangelium pure docendumsit, omnino mitigandum. Hoc principum dcreto Caesar fuit offensus, ac per legatum prorsus id infringere annisus: sed frustra. Lenge enim aliter in caelo, quam Norinbergae hoc de negotio erat conclusum, ut scripserat Lutherus. Certatim enim principes et civitates Imperii doctrinam repurgatam introduxerunt: ut et in Bania, Borussia, Livonia, Silesia, et alibi factum.
Hoc anno Lutherus inter alia edidit librum de dignitate et officio
magistratus politici: cuius lectione inprimis delectatum ferunt Fridericum electorem. Scripsit et ad Waldenses; quos Picardos vocantk de sacramenti ador atione: quo in libro primum meminic opinionis Berengarii, de cena Domini, antequam cum Helvetiis certamen ihivit. Evulgavit et Pentateuchum in Germanicam linguam traductum, post tria annorum milia a morte Mosis elapsa. Emisit etiam librum ad senatum Pragensem, de instituendis Ecclesiae ministris: et alium de doctrinis hominum vitandis. Livonos eodem anno epistola salutavit [Note: * Est eat. 2. ep. p. 122.] : qua gratulatur illis patefactam evamgelii Christi doctrinam; cuius oppressionem plerosque in Germania tyrannos pertinaciter moliri queritur; eiusdeque generis persecutiones atrocissimas ipsis quoque exspectandas praemonet: ad quas sustinendas ut sesepraeparent, antmumque obfirmatum habeant, atque in agnitam veritate Evangelica fortiter perseverent, graviter acpie cohortatur; de fide iustificante, et tandem de vera ratione bonorum operum breviter et perspicue eos erudiens.
Formulam quoque missae et communionis hoc demum anno cdidit: in qua omnes ritus usitatos, qui non palam verbo Dei repugnant, introitum ex Psalmis, Kyrie, collectam, epistolam, sequentiam, Evangelion, symbolum, contionem, preces, praefationem, sanctus, precationem Dominicam, verba cenae, elevationem, agnus Dei, gratiarum actionem, retinet. Canonem vero Missae, transformantem Cenam Domini in sacrisicium pro vivis et defunctis, prorsus omittir. Haec fuit prima reformatio rituum: etsi Carolostadius tale quid antea tentaret. Revocata etiam fuit in usum cenfessio auricularis et absolutio privata quam Carolostadius aboleverat. Cumque Bruxellis duo professionis Augustinianae monachi inquisitore, calendis Iulii exusti essent; ac primi pro doctrina fidei repurgata sanguinem fudissent: Lutherus eorum constantiam cantico [Note: * Germanico cuius initium ein newes lied wir heben an/etc. Est t. 8 Ien p. 371.] celebravit: et ut sui remporis primos martyres canonizavit: qua de historia etiam Erasmus [Note: * Lih 21. epist. 7. et 24 ep. 4.] . Misit etiam eo tempore Lutherus ad Augustanos epistolam consolatoriam; quae exstat [Note: * Tom. 2. op. Ie!. Tom. 2. ep p. 137 b.] ; Idem fecit ad Miltebergenses, propter evangelium tunc in periculo constitutos. Primus eorum doctor fuerat Ioannes Draco Carolostadius. Consolatus itidem est epistola Lutherus tres nobiles virgines Misnicas: quae ob lectionem librotum Lutheri ex aula Friburgensi ducis Saxoniae Henrici fuerant aiectae. Valedixerunt etiam claustris moniales aliae alibi: unde Lutherus ita ad Spalatinum: ad me venerunt ex Nimpschen monasterio novem istae apostatae moniales. Vulgus miserabile, sed per honestes cives Torgavienses advectae, nempe per Leonhardum Coppe et fratruelem suum, et Wolffium Tomitzch, ut nihilibi sit suspicionis iniquae. Miseret me illarum valde, maxime autem et aliarum, quae ubique in tanto numero pereunt maledicta et incesta illa castitate. Sexiis iste per sese longe infirmissimus, et ad virumnatura, imo divinitus, coniunctus; tanta crudelitate separatus perditur. Inter eas fuit
Catharina de Bora, postea uxor Luthrei. idem ad eundem Spalatinum de aliis monialibus alibi [Note: * Tom. 2. epist. p. 139.] : Exivere moniales sedecim e monasterio Widderstetten, sub comitibus Mansfcldensibus, quarum undecim ad Quaestorem Alstetensem venerunt. Unde recepit quinque Albertus. Agitur igitur inter eos, an sint servandae vel eiciendae. Nomdum autem finis, fertilissimus hic annus [Note: * 1523.] rernm novarum est et erit, ut video. Saepius tum etiam Lutherus ad Electorem Saxoniae per Spalatinum institit [Note: * Tom. 2. epist. p. 134.] : ut Bethavem Wittenbergensem demoliatur, hoc est, collegium canonicorum omnium sanctorum. Causam addit [Note: * Tom. 2. Epist. p. 111.] : quod ferme omnes ibi sacrificuli non modo impie vivamt: sedpraefracto corde Dei, et hominum contemptores, singulis noctibus pene scortentur: et impudenti, indurataque fronte mane missas celebrent. Testem allegat Amsaorfium: et, exceptis forte tribus, caetreos omnes esse palam scortatores affirmat. Non igitur tales fovedos: quin potius magistratus esse, scortationes prohibere, et illos ad matrimonium cogere. Etsi enim ad fidem coginemo possit: scelera tamen publica tollenda. Missas denique saltem omittendas, pro quibus e principis fisco sumptus suppeditentur, impie et sine fructu. Princeps quoque Anhaltinus Ioannes per doctorem Hieronymum et Franciscanum quendam Lutherum monuit [Note: * Tom. 2. epist. p. 121. b.] : ut purgaret se ab ignominia: quod Ferdinandus Norinbergaepalam eum arguisset novo quodam articulo, nempe Christum esse semen Abrahae, ab ipso doceri. Id Lutherus primum ioco accepit: sed postea serio adserentibus, credere necesse habuit: serio se accusari.
Oppugnatum est tunc evangelium et a Papa Adriano, qui bulla, ut vocant, Frideriscum Saxomae electorem graviter accusavit neglacti officii, in puniendo vel eiciendo Luthreo. Monuit deinde principem obsecravitque: vel tandem id facceret: ni pareat, gladium Pontificium ac Caesareum, esse experturum. Idem petiverunt Henricus. VIII. Angliae, et Ludovicus Ungariae atque Boemiae rex. His abelectore nihil aliud est responsum: quam Lutherum in concilioprius audiendum, quam damnandum. Lutherum autem ipsum legatus Pontificius ad conventum Noricum accusavit: mahometo eum esse similimum. Nam ut Turcaeperpolygamiam; ita Lutherum per dissolutionem votorum castitatis, frena laxare cupidit at ibus: ecclestae statum convellere; ideoque non auditum esse damnandum: denique ut in ecclesiqsticosaunc, ita postea et inpoliticos saeviturum. Eodem anno Christiernus Daniae rex, propter impotentem dominatum regno pulsus, cum Elisabetha [Note: * Vel Isabella] coniuge, Caroli V. sorore, apud avunculum Fridericum Saxoniae electorem, exulavit: et Lutherum contionantem diu audivit.
Anno vicesimo quarto, Clemens VII. Pontifex in locum Adriani surrogatus, legacum in Germaniam Norinbergam misit, Laurentium Campegium cardinalem: qui ad Fridericum electorem prolixe scripsit: Papae egregiam voluntatem multis dilaudavit:
et de concilio quoque habendo recepit. Tunc etiam Caesare et plerique Imperii principes edictum Wormatiense urserunt: quod ubi Lutherus cognovit; Germaniae statum deploravit, deque hominum caecitate est conquestus. Eodem anno Erasmus Roterodamus calamum in Lutherum strinxit, persuasus a rege Angliae, et Thoma Volsio, cardinale Eboracensi Edidit autem fere invitus, ut ipse ad Melanchthonem sctibit, [Note: * Lib. 18. ep. et l. 19. ep. 1. 2. 3. 4.] diatriben de libero arbitrio. De quo scripto quid Lutherus senserit, ex hisce ipsius ad Spalatinum [Note: * T. 2. ep. 230. Iudicium Luth. de Eras. diatribe.] verbis videre est: incredibile est, quam fastidiam libellum de libero arbitrio: necdum ultra duos quaterniones eius legi. Molestum est tam erudito libro respondere tam eruditi viri Respondit autem Lutherus demum anno vicesimo sexto, animis interea eruditorum suspensis, non secus atque
Cum duo conversis inimica in proelia tauri
Frontibus incurrunt. ------
Famosus itidem hic est annus infausto illo bello Sacramentario: cuius exordium progressumque cum in antagonista [Note: * Vita Carolostad. Zvving OEcolamp.] eius, et alibi retulerimus; non lubet hic
Narrando infandum rursus renovare dolorem.
Prodierunt aedem tempestate fanatica scripta Thomae Munceri Stolbergensis, et contionatoris Alstettensis: quibus in Lutheranos meram erfudit rabiem. Liber adversus Lutherum ab eo scriptus, dedicatus estChristo, principi, ut ipse loquitur, illustrissimo Lutherum flagellat; quod enthusiastico spiritu careat: et nihil, nisi carnalia, sapiat. Ad Melanchthonem idem epistolam scripfit [Note: * De eo Luth. t. 2. ep. 2. p. 223. ad Frid. El.] qua fanaticum spiritum satis prodidit.
Edidit Lutherus inter alia psalterium Davidis vernacule: librum adversus seditiosostepistolam ad principes Saxoniae Fridericum et Ioannem, adversus iconomachos atque enthusiastas, iactantes suas illuminationes et colloquia com Deo: item librum de exaltatione Bennonis, episcopi olim Misnensis: cuius ossa hoc anno die decimo sexto Maii, Misnae effossa, exaltata, atque in tumbam marmoream fuerant collocata. Quaeres aliis religioni, aliis ioco et risui fuit. Eodem anno, mense Octobri Lutherus cucullum monasticum deposuit: et iudicium suum de synodo ceremoniarum causa cogenda [Note: * Eius particulam habet chronol. Bucholc. hoc anno.] exposuit hisce: mihi non satis tutum videtur, concicilium ex nostris cogi pro unitate ceremoniarum statuenda. Est enim res mali exempli, quantumvis bono zelo tentata, ut probantomnia ecclesiae concilia ab initio. Ita ut et in Apostolico concilio ferme de operibus et traditionibus magis, quam de fide sit tractatum: in posterioribus vero numquam de fide, sed semper de opinionibus et quaestionibus disputatum: ut mihi conciliorum nomen pene tam suspectum et invisum sit: quam nomen liberi arbitrii. Si una ecclesia alteram spote nen vult imitari externis isiis: quid opus est, conciliorum decretis cogi: quae mox in leges et animarum laqueos vertuntur? Imitetur
ergo altera alteram libere; aut suis moribus sinatur frui: modo unitas spiritus salva sit in fide et verbo: quantumvis sit diversitas et varietas in carne et elemento mundi. Sub id tempus canomci wittembergenses, tandem evicti, in templo cathedrali reformationem ecclesiae suae instituerunt, abrogatis missis privatis, sub exitum anni. Urserat hoc diu Lutherus, et hoc anno, forte paulo an teita ad Spalatinum scripserat [Note: * Tom. 2. epist. p. 246.] : Ego, si Dominus volet, istas missas abrogabo, vel aliud tentabo.
Qui hunc excepit vicesimus quintus annus, memorabilis est rusticano illo tumultu: in quo, gliscente adhuc dissidio, antequam ad armafuror plebeius veniret, dehortatus est Lutherus omnes a seditione tamquam scelere flagitiosissimo: examinavit etiam articulos rusticorum, quorum plerosque cum verbo Dei pugnare ostendit. Ad principes item et nobilitatem scripsit, sui eos officii commonefaciens. Sed rusticis nihilominus progredientibus, et non Pontificiis solum, verum et nbilitati bellum facientibus, Lutherus alio edito scripto hortatus est omnes: ut velut ad commune incendium restinguendum: sie ad istos consceleratos latrones trucidandos accurrant. Libellus iste, ut nimis acer, a multis est vituperatus; sed a Luthero verbose defensus.
Sub initium statim huius anni respondit Lutherus ad libellos Carolostadii libro eo, quem inscripsit contra caelestes prophetas. Prophetas autem tunc Wittembergae nominabant Anabaptistarum primitias, de revelatiombus arcanis et spiritu prophetico gloriantes, Muncerum, Citoniam, Cellarium, et his familiarem Carol, stadium. Librum illum Lutherus in duas secat partes: prima de imaginibus, Carolostadio, et Missa agit, affirmatque imagines in veteri Testamento prohibitas esse, non in novo: Carolostadium a se non fugatum: Missae nomen etiam ab Apostolis, facramento tributum, et alia: Alterius materies est Eucharistia: ubi primum exaggerat expositionem Carolostadianam pronominis [Gap desc: Greek word] , Hoc: deinde respondet ad Carolostadii argumenta: aitque verba,quod pro vobis traditur: hunc habere sensum, corpus quod in pane editis, paulo post, quando non edetur, pro vobis tradetur. Et sicut non scriptum est: accipite corpus et edite: ita nec scriptum esse accipite panem et edite. Dictum Christi, caro non prodect quicquam, non de carne Christi, sed de sensu carnis, qui mors est, Rom. 8. esse intelligendum, Fractionem esse diestributionem corporis: sanguinem Christi, qui pro nobis effusus, nunc sedere addextram Dei: sed efficaciam illius effusionis esse perpetui temporis. Denique nesciri, quomodo panis fiat et sit corpus Christi: Verbis Christi inhaerendum. Contra scripserunt Zvinglius et Oecolampadius, ut suo loco dictum. Instauravit hoc anno et in ecclesiam reduxit Lutherus ordinationem ministrorum evangelii, cum primus ordinandus esset Georgius Rorarius. Primum etiam lingua vernacula celebrata est missa Wittembergae: prodiit etiam in
lucem cantionum Germanicarum libellus, anno superiore a Luthero et aliis compositus: et liber de abominatione missae, quo ulcus Pomtificiorum tetigit: et adversarios plurimos in se excitavit. Scripsit et epistolam [Note: * Tom. 2. epist. p. 247. b. et 302 Scribit ad Argentorat. de Carolost. vitando.] ad Argentor atenses, apud quos Carolostadium haerere audierat, eosque a veneno illius dehortatus est. Argentoratenses comtra misso Georgio Caselio, Hebreae linguae professore, rogarumt Lutherum: ne unionem ecclesiae propter controversiam eucharisticam violet: Zvinglium et Oecolampadium, viros doctos et integros pro fratribus agnoscat: de cena scribat et edoceat, quae vera esse credat.
Quibus Lutherus per Caselium respondet: pace nihil esse optabilius: silere autem perpetuo, non esse integrum: responderi non posse, si damnari non liceat: et damnadi verbum pro convitio rapiatur: se a modestissimis illis, ut carnivoram, et esculenti Dei, impanatique cultorem traduci: consilium Argentinensium sibi non probari, quod fideles avocandisint a quaestione corporis et sanguinis praesentis, et solo verbo et fide sint exercendi: alterutros esse Satanae ministros, velipsos, vel se: ideo hic nulli consilio aut medio locum esse: rationes quae pro tropo adferantur nullas esse. Probamdum, verbum EST, non alicubi in scripturis, sed in isto loco, pro significat accipiendum. In illo, Petra erat Christus, Paulum non de corporali, sed de spiritualiloqui: siquide addatur: bibebamt de spirituali petra. Manifestum etiam lap sum esse in illo: agnus est transitus Domini. Hamc enim phrasin nusquamin scriptura haberi. Per Christum igitur serogare fratres; ut ab hoc errore abstineamt.
Eodem hoc anno Lutherus, aetatis suae agens annum quadragesimum secundum, ex improviso [Note: * Camerar. invita Melanch. Occasio illius.] uxorem duxit, Catharinam a Bora, virginem nobilem, antea monialem, hac occasione. Deliberaverat Lutherus de illa Catharina D. Glacio, pastori Orlamundano elocanda. Quo inaudito consilio, venit ipsa ad Amsdorfium, Lutheri familiarissimum, rogatque;: Lutherum ad quaevis alia consilia avocet Paratam se matrimonium inire honestum cum quovis alio, praetrequam cum D. Glacio. Hoc ubi Lutherus intellexit: audisserque ex Hieronymo Schursfio haec verba: si monachus iste uxorem duceret: risuros mundum universum et diabolum ipsum, facturumque eum irritas actiones sitas universas: ut aegre faceret mundo et diabolo, parenti quoque hoc suadenti gratificaretur; Catharinam illam uxorem sibi ducendam existimavit. Die itaque decimo tertio Iunii, invitatis ad cenam Pomerano, Apello Icto, et Luca pictore, sponsalia peregit, posteque nuptias [Note: * d. 27; Iunii Tom. 2. epist. p. 296.] . Factum hoc et inimici et amici perinde improbarunt: non quod hi nuptias ipsas damnarent: sed quod alio tempore celebratas vellent Ita enim Camerarius [Note: * In vita Phil. p. 107.] : evenit vix sedatis illis tam turbulentis et periculosis motibus, ut Mart. Luth. uxorem duceret, paulo etiam ante mortuo Friderico, principe Septemviro, creandis Impp. Romanis. Ex quo facto maximum dolorem cepit Philippus; non quod illud damnaet, sedquod occasionem daricerneret inimicis et malevolis, quos habebat Lutherus et numero complures, et opib. potentiaquepraestantes, acerbius in sectandi et liberius maledicendi ipsi, cum
praesertim, quicumque hoc facere voluissent, adiuvari atque instrui tempore anismadverteret: in quoplurimum adomnium rerum mometa situm esse constat. Verum cum et Lutherum ipsum iisdem eogitationib. nonnihil conturbari intellexisset: non modo suum est dolorem moderatus; sed illum quoque comsolando erexit, et tristitiam molestiasque eius hilaritate colloquiorum levavit, et ad pristinam eum alacritatem reduxit.
Adversarii equidem eius non solum tempus decantati hymenaei notarunt: sed nuptias ipsas esse incestas proclamarunt: quib monahus cum Vestali copularetar. Itaque et Angliae rex in respomso ad epistolam Lutheri, inter alia exprobravit ei incestum matrimonium: quo vix flagitium aliud turpius designari possit. Conradus quoque Collinus Prior Coloniensis contra hoc matrimonium librum peculiarem edidit, cui titulus: eversio Lutherani epithalamii: Hieronymus Empsenus, tunt Pontiflciorum Theologorum facile primus, ducique Sax. Georgio a sacris, virulentum mordaxque eprthalmoium in illas nuptias lusit. Imo inventi sunt quidam quib fidem et Erasmus habuit, qui Lutherum eius criminis insimularunt, a quo eum chro nologia nativitatis liberorum absolvit: Lutherus contra se ererit [Note: * Tom. 2. p. 300 epist. ad Mich, Stifel.] , seque ita est consolarus: Si mum coniugium est opus Dei, quid mirum si in illocaro offendatur, offenditur etiam in carne ipsius divinitatis et oreatoris, quam ipsepro salute mundi in pretium et cibum dedit: si non offenderetur mundus in nobis, ego offenderer in mundo, metuens ne non esset divinum quod gerimus. Nunc illo offenso et impatiente in me ego aedificor et consolor in ipso; ita fac et tu. Causam aurem coniugii ibidem hanc subiungit: Monasterii census Principi resignavimus: vivo ego iam privatus Patersamilias, manens in monasterio donec Christus volet Nam non duxi uxorem, ut diu viverem, sed (quod nunc propiorem finem meum suspicarer, cum iam etiam populos cum Principibus in mefurere videam) ut meam doctrinam forte moxpost meam mortem conculcandam iterum proprio exemplo relinquerem confirmatam pro infirmis.
Hoc etiam anno Anabaptistae pervagati sunt Helvetiam, et as lias Germaniae pre vincias: tandemque Antverpiam progressi, etiam ibi sua iactare somnia coeperunt. Lutherus itaque epistola [Note: * Tom. epist. p. 281.] ad Antverpianos scripta monuit, ut ab erroneis spiritibus, multum negotii piis facessentibus sibi diligenter caverent: et recensuit imposturas spirtuum sub Papatu, ac novoium spirituum huius saeculi seductio. nes. Enumerat ibidem erroneos articulos rumultuantis cuiusdam spiritus apud Antverpianos, eiusque spiritus inconflantiam, mendacia, petulantiam et vanae gloriae cupiditatem accusat, denique orat, ut quaestionem de occulta Dei voluntate devitent, et necessaria 20 a Deo praecepta amplectantur et discant. Articuli autem praecipui sunt hi.
1. Omnem hominem habere Spiritum sanctum.
2. Spiritum S. nihil aliud esse, quam noslram rationem et inrelligentiam.
3. Omnem hominem credere.
4. Non esse inferos, aut condemnationem sed solum corpus damnari
5. Omnem animam vitam aeternam possessuram.
6. Ductu naturae docerinos illud proximo facere, quod ab illo nobis fieri velimus; et hanc voluntatem esse fidem.
7. Adversus legem non peccari concupiscentiis, quatenus concupiscentiis voluntate non consenserimus
8. Spiritum S non habentem nec peccatum habere, eo quod ratione careat, quam Spiritum S vocat.
Scripsit etiam hoc anno Lutherus ad regem Angliae, suasu inprimis Christierni regis profugi; et scripsit admodum demisse epistolam: quae exstat [Note: * Tom. 2 epist. p. 290.] , ut et ad Georgium Saxoniae [Note: * Est tom. 2. op. Lat. Wit. pag. 533. b.] ducem; ut in gratiam cum illis rediret. Sed rex acerbe respondit, inconstantiam ac levitatem ei obiciens: defendit etiam cardinalem Eboracensem Thomam Volsaeum: cui Lutherus respondit: ut quanto Lutheri flagraret odio, facile posset animadverti. Lutherus ubi regis Angliae responsum typis evulgatum legit: magnopere facti eum paenituit, et doluit, quod tantum amicis esset gratificatus. Idem sibi in cardinale Caietano, Georgio Saxoniae duce et Erasino Roterod. accidisse: qui sua lenirate efferati potius, quam placari essent. In posterum ram stulte non facturum. Exagitavit autem Lutheri humilitatem miris modis Cochlaeus, quemadmodum et Eccius. Lutherus comtra emisit scriptum adversus maledicum, ut appellat, et contumeliosum regis Angliae libellum.
Anno vicesimo sexto edidit refutationem libelli Erasmici, cui opposuit scriptum de servo arbitrio. Causam dilati responsi indicat [Note: * Tom. 2. epist. p. 270.] epistola ad Amsdorfium: Erasino nondum respondebo, donec Carolostadium absolvero, qui miras turbas suscitavit et suscitat in superiori Germania. Erasmus irritatus, ed dit hyperaspisten, de quo sic Lutherus: Praeterea vipera illa irritata iterum in me scribit Erasmus Roterod. quam exercebit ibi eloquentiam, in sternendo Luthero, gloriae istud animal vanissimum? Sub idem termpus et varia moliti in ipsum sunt dux Georgius et episcopi: unde ipse ad Fridercum Myconium [Note: * Tom. 2. Epist. p. 314. b.] : conspirant impii Pontifices (ut dicitur) et bellum etiam minari scribit mihi e Iena Philippus. Quare curabis tu, ut monitus populus strenue pugnet, fide et oratione assidua ad Dominum, ut spiritu victi et prohibiti, pacem etiam carnis servare cogantur. Certe ex seriptis et dictis intelligo multorum summum opus, summae necessitatis esse serio orare; nam Sathan consilia cogitat. Quare te oro, ut pupulo hamc rem seriam et necessariam persuadeas: ut in mediis gladiis et furorib. Sathanae posito et periclitanti. Divisos etiam dicit tunc esse in sectas sex Sacramentarios: qua de re ita: habet sacramentaria secta iam ni fallor sex capita uno anno nata: mirus spiritus, qui sic dissentiat sibi. Carolostadi Tuto fuit una quae cecidit, Zvinglii est altera quae cadit, Oecolampadii figuratum tertia, quae cadet, cecidit, et quarta Carolostadii, qui
offensus scilicet sic verba disposuit: quod pro vobis traditur, est corius meum. Quinta surgit iam et stat in Silesia auctore Valentino Oautvaldo et Casparo Schvenckfeld, quae invertit verba hoc modo: Corpus meum, quod pro vobis traditur, est hoc, scil. spiritualis cib. Hinos mire vexant scriptis, suntque molestissimi et garruli, optoeis nostram caculum fortes sibi visis. Sexta est Coloniae Petri Flori, quam Philippus habet, nondum vidi nisi epistolam. Vah quam ille Lutherum reprobrat: scio, inquit, Lutherum esse derelictum a Domino. Hi omnes spiritus invicem diversi argutis dimicant argumentis; omnes iactamt revelariones precibus et lacrimis impetratas, et in summa tamen conveniumt. Pene nobis per Christum: qui pro nobis illosfacit sibi pisis pugnare.
Episton quoque consolatus est Ioannem Hessum Vratislaviae docentem evangelium, contra scandalum haereticorum, undique insurgentium, et tunc articulos fidei impugnantium, praesertim contra Schvvenckfeidrum, et Crautvvaldum, Verum [Note: * Tom. 2. epist. p. 315. b.] dicis, inquit, mi Hesse, dass bssbere ter faule Teufel gewesin sind Quia pugnatum est hactenus in causis profanis extra scripturam; ut de Papa, purgatorio, aliisque nugis, nunc ad seria ventum est, et ad victam pugnam de rebus intra scripturam positis. Hic iam Dracone pugnantem videbimus, vel congrediemur potius ipis, Duce Michaele in caelestibus, ubi tertiam partem stellarum trahet sua cauda in terram, hic iam vires in Christo requiret res ipsa. Hic Sathanas quis sit, quantus sit cognosces, quem hactenus non satis vidisti, nque satis cognovisti. Schvvenckfeldius servatus est ad haec mala cum suo Crautvaldo, quod doleo mirum in modum; sed fundamentum Dei stat firmius, habens signaculum hoc: Novit Dominus qui sunt eius Haec nostra esto consolatio et insultatio adversus istas portas inferorum.
Praeter alias operas praelegit ecclesiasten tunc Lutherus: sed mire, ut ipse scribit [Note: * Tom. 2. epist. p. 3. 8.] , invitum et impatiente lectionis Tantum est, inquit, ibi Hebraismi et ignotae linguae obstaculorum. Perrumpo tamen gratia DEI. Scripsit etiam hoc anno formulam missae Germanicae: ubi ce remonias multas permitrit liberas. Inter alia haec [Note: * Op. Ien. Ger. tom. 3. p. 277.] : Wir lassen Messgea and/Alter/lichter noch ble ben biss sie alt nerden/ oder uns geselt zn enderm. Wer aber die anders will sahren lassen wir geichehen. Aber in der rechten Mess unter eitel Christen/musie der altar nicht so bleiben: und der Priesier sich immer zum voick kehren / wie ohn zweiffel Christus im Abendmal gethanhet. Nun dass erharreseine zeit / hoc est, Missatica illa vestimenta, altaria et cereos nuc quidem retinemus: donec vel veterescant, vel nobis mutare ea placeat. Si quis aliter faciendum hic censet: per nos facere potest. Sed in vera Missa inter meros Christianos, non oporteret ita manere altare: sed oporteret ministrum ad populum se convertere: quemadmodum proculdubio Christus in prima cena fecit. Sed etiam hoc suum exspectet tempus. Consolatorios itidem psalmos quatuor scripsit ad Mariam Ungariae reginam, su per miserabili interitu regis Ludovici [Note: * Qui in patude suffocatus periit. 1526. d. 29. Aug aet. 20] , illius mariti, Evulgavit et alia, quae in voluminibus eius laudantur.
Anno vicesimo septimo viguit novum illud doctrine genus eorum, qui dicuntur Anabaptistae: qui parvulorum damnant baptismum: rebaptisantur ipsi: et bonorum docent communionem. In hos et fcri psit Lutherus ac Zvinglius: et passim animadvertit magistratus Scripsit tunc etiam Lutherus super quaestione hac: an homines militares in vitae genere beato vivant: ob kriegeleute auch in seligem stand seyn können: ubi multa erudite et pie de belto et belligerandi ratione. Ivit et in sacramentarios, quos vocat, edito libro: quod verba Christi, Hoc est corpus meum, adhuc firmiter stent. De hoc libro Litherus ita ad Spalatinum: Non dubito, quin vehementer commoverim Sacramentarios: videor enim et mihi, quamvis verbosus et modica eruditionis liber sit, me eos tetigisse. Bucerus autem et antea virulentissimas in me scripsit literas ad nostrum Ionam: prorsus Sathan est Lutherus apud illos, quid putas faciet libello isto stimulasi? Sed Christus vivit et regnat, Amen. Consolatus etiam est Hallenses super caede Georgii Winckleri sui pastoris, per insidias occisi [Note: * Portentum quod eius mortem praecessit, narrat tom. 2. epist. p. 327.] : respondit et Ioanni Hesso ad quaestionem: an homini Christiano tempore pestis fugere liceat? et alii: utrum quando cvangelium praedicatur, liceat metu tyrannorum utriusque speciei in cena usum intermittere? id quod negavit Lutherus contra Priscillanistas.
Sub intium huius anni subita Lutherum invasit aegritudo, coagulo sangninis circa praecotdia, quae fere ipsum exanimasset: nisi ropente aqua cardui benedicti hausta subvenisset: cuius virtus tunc non ita in vulgus nota. Sed longe graviorem agona depugnavit postea, sabbatho post visitationis Mariae, de quo exstat [Note: * Tom. 2 epist. p. 325. et to. 3. oper. Luth. Ien. Aegritudo alia corpor. et spiritual. Lutheri.] narratio Ioae. Bugenhagii et Iusti Ionae: qui tunc luctanti adfuerunt Fuit autem non solum corporis aegritudo; sed et spiritualis tentatio: quam Lutherus appellavit colaphum Sathanae. Visum est ipsi, quasi tumentes fluctus maris magna tempestate resonarent ad aurem sinistram, et totam sinistram capitis partem: nontamen intra caput adhuc, sed extra: tanta quidem cum vehementia, ut iamiam exspiraturus videretur, nisi mox cessaret. Postea ubi interiorem capitis parte sinistram occupavit: syncope subita ipse corruit: corpus vero totum frigore correptum ita fuit: ut nec calor nec sanguis, nec sensus, nec vox superesset. Frigida autem, ut ante iusserat, a D. Iona perfusus, collegit sese aliquantulum: cepitque ardentissime orare: fidei suae confessionem edere: et se indignum martyrio esse, quod toties optasset, quiritari. Testamentum etiam uxori gravidae et filiolo hisce condidit: Domine Deus, gratias ago tibi: quod volueris me esse pauperem super terram et mendicum. Non habeo domum, agrum, possessiones, pecuniam: quae relinquam. Tu dedisti mihi uxorem et filios: tibi reddo: nutri, doce, serva, ut hactenus me. O Pater pupillorum, et iudex viduarum Adhibitis autem et precibus et fomentis adsiduis, ubi largiter sudavit, dolor paulatim abiit ita, ut ad vesperam eiusdem diei surrexerit, atque cum amicis caenarit. Et faslus est ipse, longe fuisse graviorem tentationem spiritualem, quam corporis aegritudinem. Inde postero die ad D. Ionam: hesternam, inquit,
diem ego observabo: qua periculum, quasi in ludo, profectus meifeci, et in sudatorio calidissimo seai: Ich bin gestern in der schule gewest/und in einem heissen schwitzbade gesessen. Dominus deducit ad inferos, et reducit. Huius tentationis saepius postea in literis ad amicos meminit: et fidem, absolutione a ministro petita, usuque Eucharistiae confirmavit.
Eodem anno edidit historiam Leonhardi Caesaris, amici sui, ob evangelium iussu Guilielmi Bavariae ducis, exusti: de cuius martyrio ita [Note: * In epist. t. 2. p. 354. b.] Lutherus: accepi, mi Michael, de leonhardo Keiser historias [Note: * Exstat hist. tom. 3. op. Ien. p. 410. Sleid. l. 6.] : sed interim ab ipsius patruele etiam omnia ipsius manuscripta. Dabo igitur in lucem propediem: Christus adspiret. Catervm tupro me ora: qui satis a Sathanae angelo colaphisor: ne Christus me deserat. O me miserum! qui Leonhardo tam sum impar: verbosus praedicator, illitam potenti verbi operatori. Quis me dignum faciet: ut non duplo; sed dimido eius spiritu Sathanam vincam, et hac vita cedam? Benedictus Deus, qui inter tot monstra, saltem hoc unum gloriosum spectaculum suae gratiae, nobis indignis ostendit: ne in totum nos deseruisse videatur.
Instituta itein sub id tempus visitatio ecclesiarum in Saxonia, monitu Lutheri, iussuque electoris Ioannis. Ei negotio Ioannes a Plaunitz nobilis eques, Hieronymus Schurfius ICtus, Asmus Haubicius, et Melanchthon fuerunt praefecti. Plurima ibi comperta sunt, ad quae respectu maturo opus: multa deprehensa vitia, quorum emendatio necessaria esset: nec dici potest; quantum illa inspectionis opera commodi et emolumenri artulerit. Peccata enim multorum annorum fuerunt correcta, labefactatae multis in locis ecclesiae instauratae: et saluti earum in posterum prospectum. Peracta autem est anno vicesimo octavo, quo et Lutherus institutionem visitatorum et confessionem magnam de Cena edidit: qui illis fuit additus; unde ita ad [Note: * Tom. 2. epist. p. 394.] Amsdorsium: nos visitatores, hoc est, Episcopi sumus, et invenimus paupertatem et penuriam ubique; Dominus mittat operarios in messem suam, Amen. Et alibi ad [Note: * Ibid. p. 394. b.] Spalatinum: Visitatio nostra procedit, quas ibi miserias videmus? Et quam saepe tui recordamur, inventuri similes vel maiores in ista dura gente Voytlandia. Oremus quaeso Dominum; ut nobis omnib. assit, et promoveat ipse miserrimos Episcopos, ipse optimus et fidelissimus Episcopus noster, adversus mones artes et vim Sathanae. Amen. Et iterum: In nostra visitatione in orbe Witenb. invenimus adhuc omnes pastores cum suis rusticis comcordes; sed segnes populos ad verbum et sacramentum.
Edita est eodem anno a Luthero magna confessio de cena Domini, in cuius prima parte Zvvinglium, in secunda, Oecolampadium exagitat atque reprehendit. In tertia, fidei suae confessionem edit, quam pro certa suae mentis sententia, tam in vita, quam post mortem liaberi iubet. Ad hanc confessionem prolixe responderunt Oecolampadius et Zvvinglius, qui suum librum principi Saxoniae
et Hassiae Landgravio dedicavit. Bucerus quoque dialogo, in quo Sebaldum et Arbogastum loquentes introducit; Luthero Germanice respondit. Sunt autem hi postremi libri, qui a b illis viris, nominatim contra Lutherum conscripti sunt.
Misit hoc anno Carolostadius quoque ad Gregorium Pontanum, Saxonis cancellarium [Note: * Est ea in tom. 4. op. Ien.] epistolam: in qua fundamenta suae opinionis ac sententiam de cena exponit. Ei respondit Lutherus, epistola itidem ad Pontanum; monetque ab eo esse cavendum; ne quid maculae ipsi electori adspergatur: cuius indultu impune ille somnia sua et haeresin disseminet. Dedit et ad ipsum Carolostadium literas, quibus eius argumenta refutat: ac sub finem illarum concedit, Christum solum dare suum corpus: sed negat inde sequi; ministros non dare, Domini mandato.
Ineunte anno vicesimo nono evulgavit Lutherus Catechesin maiorem, ac minorem in gratiam rudiorum: monuitque serio sui officii pastores et ministros, praesertim in pagis docentes: ut eadem de iisdem semper dicant, atque Christiano populo inculcent. Edidit et libellum contra Turcam, vernacule vom krreg wider den Turcken: idque partim ideo; quia tunc imminere Ungariae et Germaniae ferebatur, uti fatis Viennae obsidio docuit: partim quia nonulli pastorum conabantur persuadere vulgo: non esse contra Turcam bellum gerendum: imo eo dementiae quidam venerant: ut adventum Turcae eiusque iugum sibi optarent. Cumque eo tempore conventus spirae, ubi primum Protestantium nomen natum, in religionis negotio agitaretur; atuqe collegae Lutheri, quorum opera in vertendis tunc Prophetis utebatur, distracti essent: ipse interea aegrotus, ne otiosus esset, absente melanchthone, Sapientiae librum transtulit: quem a Melanchthone castigatum postea edidit, ut et alia.
Eiusdem anni mense Octobri Philippus Hassiae Landgravius pio consilio perfecit: ut Marpurgi primarii doctores ecclesiarum Saxonicarum et Helveticarum convenirent. Lutherus itaque eodem a Landgravio evocatus rescripsit: nihil fructus ex colloquio pserandum; nisi pars adversa accedat animo cedendi. Se quidem cedere ipsis non posse; qui certus sit de vera sententia. Est autem eo in congressu de praecipuis doctrinae ecclesiasticae capitibus tractrum: et de plerisque plane conclusum: de nullo sane iracunde litigatum; aut in controversia alienatis odio animis discessum: ut fusius alibi [Note: * In vita Zvv. Oecolamp. aliorum.] dictum.
Anno praecedente, fama fuerat sparsa de foedere a Pontificiis quibusdam principibus inito, adversus Saxonem praecipue et Hessum: de quo Lutherus ita ad Wenceslaum [Note: * Tom. 2. epist. pag. 386. b.] Lincum: Foedus istud impium principum impiorum, quod ipsi negant, vides quantos motus moverit: sed ego ducis Georgii frigidissimam excusationem, fere pro confessione interpretor. Sed negent, excusent, fingant: ego sciens scio, non esse foedus istud merum nihil, aut Chimaeram, licet monstrum sit
monstrosum satis. Deinde orbis novit illos animo, facto, edicto, studio pertinacissimo, hactenus talia publice tentasse et fecisse; et adhuc facere. Exstinctum enim volunt evangelium: quod negare nemo potest: sed quid haec ad te? qui absque dubio certus de his omnibus es: tantum ut scias, neque nos istis credere impiis, licet pacem offeramus, optemus, demus: Deus confundet istum [Note: * Georg. ducem Saxon.] morotaton moron: qui, sicut Moab, plus audet; quam possit: et non secundum vires suas superbit: sicut semper fecit: orabimus contra istos homicidas. Atque hactenus eis sit indultum: si denuo aliquid moliti fuerint: orabimus Deum; deinde monebimus principes: ut absque misericordia perdantur: quandoquidem sanguisugae insatiabiles quieseere nolunt: nisi Germaniam sanguine madere sentiant. Haec epistola intercepta, et ad Georgium Saxoniae ducem delata, occasionem praebuit maximi dissidii inter ducem et Lutherum: ut scripta ultro citroque emissa testantur. Lutherus enim edidit tractatum de literis arcanis ac furtim interceptis: contra dux Georgius praefationem, in versionem novi Testamenti ab Empsero adornatam, atro felle perspersam. Lutherus de eo [Note: * Epist. tom. 2. pag. 389. 390.] ita: Accepi literas tuas, quibus significas; quid tentarit apud vos dux ille Georgius, mi Wenceslae. Postulaverat paulo ante idem a me, et deinde a duce nostro: ubi nihil promovit: tandem edidit exemplar, cum invectiva in me, pro insigni sua stultitia et furia maledica. Octo milia exemplarium feruntur excusa: quae sub suo sigillo mittet in omnem locum. Sic opprimetur tandem Lutherus: et triumphabit dux gloriosissimus Georgius. Adnundinas emittet. Ego vero furtim exemplari accepto, respondi: quod simul, non sperante illo, evulgabitur. Forte furia rumpetur: et morietur miserrimus moros. Optarim, furem illum Miricionum manum meam a te accepisse. Ita nihil eum Sathanam metuo: quamquam Scheurlerum miror, non quodtradiderit; sed quod hostibus nostris pessimis sic familiaris est. Te quaeso, ut cum ecclesia tua ores, contra furiosum istum homicidam, sanguinariumque latronem, ut plane non ab uno daemone obsessum, nihil nisi caedes et minas spirantem: ut Christus vel servet eum, sicuti Paulum: vel de medio tollat. Ut quid enim divexat caelum et terram organum hoc sathanae, noxium et inquietum?
Anni trigesimi memoria celebrabitur dum homines erunt, a comitiis illis ibi agitatis, sollennibus maxime et frequentib. et confessione coram Caesare ordinibusque Imperit edita, in literis relara, omnibusque per Europam populis nota. Historia ipsa legatur prolixe [Note: * Ut tom. 5. Ien. Germ. Chytr. lib. 13. Saxon. Sleid lib. 7.] alibi: nos de Luthero agemus. Is antequam iter Augustanum ingrederentur Theologi Saxonis, composuit septendecim articulos: quibus Christianae fidei et doctrinae, publice in ecclesiis populo proponendae, et praecipue ad animarum salutem, et veram pietatem, utilis ac necessarie summam, omissis disputationibus scholasticis,
et populo erudiendo non necessariis, est complexus. Iusserant et ceteri principes ac civitates, Lutheri doctrinam amplexi, xinguli suos theologos, summam doctrinae, in ecclesiis suarum regionum sonantis, scripto comprehendere: sed hos septendecim articulos, a Luthero delineatos, praecipue Philippo in scribenda confessione propositos fuisse, testantur eadem verba et phrases in aliquot articulis retentae, et ordo ac series articulorum fere similis; et epistola Ioannis electoris, Augusta ad Lutherum ante Caesarrs adventum data. Venit enim Augustam Ioannes elector Saxoniae, praeter multorum opinionem et exspectationem, et primus omnium principum urbem ingressus est, adiunctis comitatui suo Ioanne Friderico filio, Francisco duce Lunaeburgensi sororis filio, et Wolffgango principe Anhaldino, coniugis fratre: et theologis, Iona, Philippo, Spalatino et Islebio. Lutherum enim, qui a PP. et Imperatore proscriptus, et in acerbissimo Pontisiciorum odio erat, Coburga discedens in arce reliquerat; ut loco viciniore facilius ac expeditius consuli omnibus de rebus, ad religionis negotium spectantibus, posset.
Ut autem absens etiam aliquid in commune conferret, librum ad episcopos, et idgenus alios proceres, eo in conventu conscripsit: in quo cuiusmodi fuerit sub Pontificatu Romano status ecclesiae depingit graphice: crudelitatem exprobrat: neiam sanandi mali occasionem praetermittant, hortatur: et suam doctrinam esse Prophetarum atque Aostolorum consentaneam ostendit: denique adversus Deum frustra omnia iniri consilia docet. In hoc Pontificiorum fremitu, ac Caesaris comminationibus Melanchthon animo fuit admodum sollicito et anxio; non quidem sua, sed ipsius exitus et posteritatis causa: seque tantum non maerori, suspiriis, et lacrimis totum dedit. Lutherus igitur, ubi id congovit; crebris eum literis erexit et consolatus est. Inter alia cuiusdam [Note: * Editae peculiari libello A. 1549.] epistolae haec sunt verba Lutheri: In privatis luctis infirmior ego, tu autem fortior; contra in publicis tu talis, qualis ego in privatis. Et ego in publicis talis: qualis tu in privatis: si privatum dici debet, quod geritur inter me et Sathanam. Nam tu vitam tuam contemnis, publicae causae metuis; ego vero de publica causa satis magno et otioso animo sum, qui scio certo ipsam esse iustam et veram, denique ipsius Christi et Dei, quae non sic pallet rea peccati, sicut ego privatus sanctulus pallere et tremere eogor. Proinde pene securus spectator sum, et istos minaces et feroces papistas non huius facio, si nos ruemus, ruet Christus una, scilicet ille regnator mundi, Et esto ruat; malo ego cum Christo ruere, quam cum Caesare stare. Neque vos soli hanc causam sustinetis, certe fideliter adsum vobis gemitibus et precibus, utinam et carne liceret. Nam et mea est causa, atque adeo plus mea, quam omnium vestrum; neque ulla temeritate, aut cupiditate velgloriae vel lucri tentata: quod testatur mihi spiritus ipse: ut hactenus res satis declara vit: declarabitque
latius, usque in finem. Quare te per Christum oro; ne ita negligas promissa, et solatia divina, ubi dicit: Iacta super Dominum curam tuam: exspecta Dominum, viriliter age, et confortetur cor tuum. Et quorum plenus est liber psalmorum et evangeliorum: Confidite, ego vici mundum. Es wird ia nicht fassch seyn/das weiss ich furwar: quod Christus sit victor mundi. Quid ergo victum mundum sic formindamus, quasi victorem? solte einer doch einen solchen spruch auff seinen knien / von Rom und Ierusalem holen. Et postea: Tu secundum philosophiam tuam has res ratione regere, hoc est, ut ille ait, cum ratione insanire pergis, et occidis teipsum: nec vides prorsus extra manum tuam et consilium positam causam: et quod Christus prohibeat, ne in tuum consilium aut manum, quod tamen pertinaciter velles, veniat. Tum vero publice, et pulchre, et subito perierimus. Et alia epistola: Gratiam et pacem in Christo! in Christo, inquam, et non in mundo, Amen. De apologia silentii vestri alias, mi Philippe. Ego tuas maximas curas, quibus te scribis consumi, vehementer odi. Quodsic regnent in corde tuo, non est magnitudo causae; sed magnitudo incredulitatis nostrae. Nam eadem causa maior fuit sub Ioanne Hus et multis aliis, quam sub nobis. Deinde ut sit magna; magnus est actor et auctor eius, neque enim nostra est. Cur igitur sic perpetuo, et sine respiratione te maceras? Si est causa falsa, revocemus: sin vera est, cur facimus illum in tantis promissis mendacem: qui iubet nos esse animo otioso et dormiente? Iacta, inquit, curam tuam super Dominum. His qui tribulato sunt corde prope est Dominus omnibus, qui invocant eum. Num ista in ventum loquitur, aut ad bestias proicit? Ego etiam saepius concutior, sed non perpetuo. Philosophia tua ita te vexat, non Theologia, ea quae et Ioachimum tuum, qui mihi simili cura rodi videtur. Quasi vero ista inutili cura quicquam efficere possitis. Was kan der Teuffel mehr thun / denn dasier uns todte? Obsecro te qui in onenibus aliis pugnax es, luctare contra te ipsum maximum hostem tuum qui Sathanae tantum armorum contra te ministras. Christus pro peccatis mortuus est semel; at pro iustitia et veritate non morietur, sed vivit et regnat. Si hoc verum est, quis metus est pro veritate, si ille regnat? At prosternetur per iram Dei, prosternamur et nos simul, sed non per nos. Qui pater noster factus est, erit etiam liberorum nostrorum. Ego certe pro te oro diligenter, et doleo, te pertinacissimam curarum hirudinem meas preces sic irritas facere. Ego quidem quod ad causam attinet, stupor ne sit an spiritus viderit Christus, non valde turbatus sum, imo spe meliere, quam speraveram fore. Potens est Deus mortuos suscitare, potens est et causam suam labentem servare, lapsam erigere, stantem promovere, si nos digni non erimus, siat per alios. Si enim nos illius promissis non erigimur, obsecro, qui sunt iam alii in mundo, ad quos ea pertineant? Sed alias plura, nisi quod in mare aquam porto. Christus spiritu
suo vos omnes soltur, roboret, et doceat Amen. Si audiero rem male affectam apud vos fore, et pericitari, vix continebo quin advolem, visurus gyrum istum dentium Sathanae formidabilem, ut scriptura dicit. Ex Eremo nostraferia secunda Ioannis. 1530.
Lutheri itaque consilio et consensu a Melanchthone conscripta confessio, exhibita est Latine et Germanice in palatio Caesaris, die vicesima quinta Iunii, hora secunda post meridiem; et a cancellario Saxonis coram Carolo V. adsidentibus Ferinando, electori bus omnibus ac principibus, praelecta voce adeo grandi et sonora: ut non tantum in amplissima illa aula; sed et in area inferiori et vicinis locis exaudiri potuerit. Subscripserunt illi Ioannes dux Saxoniae Elector, cum filio Ioann. Friderico, Georgius marchio Brandeburgicus, Ernestus et F, anciscus, fratres duces Brunsuicenses et Lunaeburgenses, Philippus Hassiae Landgravius, Wolffgangus princeps Anhaltinus, et Imperii civitates duae Norinberga et Reutlinga. Ea praelecta triplex fuit sententia principum: una eorum, qui Wormatiense decretum urgendum, et armis inobedientes cogendos statuerent: altera confessionem a viris doctis et bonis examinandam: postea Gaesari pronuntiandum: tertia confutationem Protestantibus exhibendam, et totam causam Caesaris iudiciod permittendam: et in hanc plerique inclinarunt. Mandatum ergo Pontificiis Theologis, inter quos principes Ioannes Faber et Eccius; ut refutationem exhibitae confessionis adornarent. Hi acerbe multa in Protestantes scripserunt; et convicia potius, quam argumenta congesserunt. Iussi ergo retexere, in sextam usque hebdomadam ab exhibita confessione, publicatio refutationis Pontificiae dilata est.
Interea Melanchthon et Lutherus de multis controversae doctrinae partibus, et quid concedi adversariis bona conscientia possit, ac inprimis de traditionibus humanis ac cultib. proprio arbitrio electis, per literas inter se contulerunt. Lutherus etiam multis gravissime scriptis epistolis, et spiritu ac vita plenis cohortationibus, quae thesaurus sunt salutarium et efficacissimarum consolationum, principis electoris et Cancellarii illius Pontani, et collegarum praecipue animos, de communi ecclesiae et Rei publicae ac posteritatis salute et pace, et sanandis vulnerbus publicis, et avertendis ecclesiae distractionibus, ac dogmatum confusionibus, confirmavit. Ad Albertum quoque Moguntinum cardinalem, cuius praecipua tum in Imperio erat auctoritas, [Note: * Est eat. 5. op. Ien. p. 72 b.] epistolam typis excusam, in ipsis comitiis misit: qua persuadere ipsi conatur; ut, quando de concordia in religione stabilienda parum spei sit, politicam saltem pacem ab Imperatore imptret. Et eiusdem argumenti literas etiam Erasmus usdem diebus ad Campegium miserat.
Tandem confessionis Protestantium refuratio recocta et reficta, mense [Note: * die tertio.] Augusto, in Cesaris palatio, coram Imperii ordinib. publice
est praelecta, in qua Gaesar se mansurum professus, ut idem Saxo eique coniuncti facerent, petivit. Hi cum aegre exemplum confutationis obitnuissent; et quidem sub conditione, ne ederetur, ne transscriberetur, ne quid amplius opponeretur, deprecantibus illis principibus has conditiones, Moguntinus archiepiscopus, et frater eius Marchio Brandeburgicus, atque Henricus Brunsuicensis, a Caesare petiverunt: ut sibi amicam componendi negotii rationem inire liceret. Id ubi a ca sare concessum; delecti sunt ex utraque parte primum septeni, deinde terni: qui concordiae rationes inirent. Ibi cum Saxones aliquanro plus Pontificiis viderentur largiti: lutherus ita melanchthonem monuit: De oboedientia episcopis reddita, ut iurisdictione, ac ceremoniis communibus, ut soribis: seyer ench dennech wor fur/und gebet nicht mehr/dann ihr haber ne cogamini denuo ad difficilius et periculosius bellum pro evangelio defendendo. Scio vos evangelium semper excipere in istis pactis: sed metuo, ne nos postea perfidos aut inconsiantes insimulent: si non servemus, quae voluerint. Ipsi enim nostras concessiones large, largius, largissme accipient: suas vero stricte, strictius, et strict ssime dabunt. Summa, mihi in totum displicet tractatus de doctrinae concordia: ut quae plane sit impossibilis; nisi Papa velit papatum suum aboleri. De illa confutatione id addendum: fuisse illam valde frigidam: unde Lutherus ita ad Melan chthonem: gratiam et pacem in Christo, Dominoetiam hostium suorum frisch dindurch Laudo Deum, qui adversariorum confutationem sic ineptam paravit. Christus venit et regnat, fiant sane daemones, si ita volunt, Monachi vel Nonnae quoque. Nec forma melior eos decet, quam qua sese hactenus mundo vendiderunt ador andos. Et postea: nonne egopraedixi, frustra te cruciaride traditonibus, qudo eares nimie superet captum Sophistarum. Aeterna fuit disputatio de legibus etiam apud summos viros. Et plane Apostolicum est de eis pure et certe iudicare. Nullus enim exstat auctor praeter unum Paulum, qui plene et perfecte de hac re scripserit. Quia mors totius rationis est legem iudicare, solus spiritus hic iudex est. Quid igitur Sophistae hic possent etiam ratione privatis? Welan wir haben ihm genug gethan. Tempus nunc est faciendi soli Domino, qui regat et servet vos, Amen.
In amica illa compositione delectorum, cum de invocatone etiam sanctorum ageretur: et Eccius protulisset dictum Iacobi: Invocetur nomen meum super istos pueros: Melanchthon primum respondit: postea Brentius dixit, nihil in scriptura de sanctorum invocatione exstare. Cochlaeus autem, ut causae patrocinium subiret excusavit ita: quod in Veteri Testamento sancti non legantur invocati, id ideo factum: quia tum adhuc in lymbo fuerint, non in caelis. Ibi I. Fridericus dux Saxoniae conclusit: et ad Eccium: en tibi D. Ecci dictum titum, quod ex veteri Instrumento adducebas, egregie defensum. Confessio nostratium, quam attente Caesar, Ferdinandus
frater, principes Bavariae, ac eipiscopi quidam audiverunt, alii autem aegerrime tulerunt, translata est in linguas varias, Italicam pro Pontifice, qui Latine non adeo doctus, Hispanicam, Gallicam, Anglicam, Boemicam, Ungaricam. Apologia autem recepta non est.
Exitus tandem comitiorum iste fuit: ut cum saepius protestantes pacem a Caesare et deliberandi spatium petiissent, nihil impetrarint: confessio ipsa damnata: omnesque illi adhaerentes, nisi in integrum omnia restituerentur, in discrimen vitae ac fortunarum sint vocati: constituti etiam, ut dicebatur, exsecutores decreti a Caesara. Cum ergo Protestantibus bellum in singula momenta a Pontificiis exspectandum esset: Lutherus statim post comitia edidit, magno animo ac heroico spiritu ad suos Germanos libellum, cui ritulus: Warnung an seine liebe den eschen: quo eos hortarus est; ut pacem colerent: nec impio edicto, in persecutione verae Evangelii doctrinae, et innocentum prineipum ac ecclesiarum, armis suis iuvanda, obedirent: nec pro idolis, libidinibus, et aliis abominationibus Pontificiis propugnarent. Suae etiam partis homines, si a Pontificiis bellum ipsis nomine Imperatoris inferatur, non quidem ad arma capienda incitat: verum si armis resistant, et vim vi repellant, non velut seditiosos traduci vult et condemnari: sed velut neressariam sui et suorum defensionem suscipientes, excusat. Verum antequam ex etemo ista Coburgica cum Luthero migremus: indicandi sunt et labores eius. qui duum fuerunt generum, soriptionum vel commentationum, et precationum. Quae tune soripserit; partim supra a nobis commemoratum est: partim ipsead melanchthonem epistola indicat: Ego, inquit, taedio queque, non tantum capitis morbo, Ezechielem posui: interim minores Prophetas verto: et in hehdomada isia absolvam, Deo volente. Superest enim Aggaeus tantum et Malachias. Solatii gratia sic exerceo me in illis potius, quam laboris. De precandi autem eius ser vore haec Vitus Theodorus, qui tunc illi adiunctus Coburgi, ad eundem Melanchthonem: nullus abit dies: quin ut minimum tres horas, easque studiis aptissimas, in orationem ponat. Semel mihi contigit; ut orantem eum audirem. Bone Deus, quantus spiritus quanta fides in ipsis verbis inest! Tantareverentia aliquid petit; ut cum DEO: tanta spe et fide; ut cum patre et amico se loqui sentiat. Scio, aiebat, te patrem et Deum nostrum esse: certus igitur sum, quod filiorum tuorum persecutores sis perditurus. Quod si non facies: tuum periculum cum nostro est coniunctum: tuum hoc negotium est totum: nos adid coacti accessimus. Tu igitur desendes. In haec fere verba dum orantem clara voce procul stans audirem: ardebat mihi quoque animus singulari quodam impetu: cum sic amice, sic graviter, sic reverenter cu Deo loqueretur et inter orandum, promissiones expsalmis sic urgeret ut qui certus esset omnia oventura esse, quae peteret. Non igitur dubito: quin preces
eius magnum momentum ad desper atam hanc causam comitiorum sint allaturae. Cumque in iis comitiis de cena Domini potissimum ac fere solum inter Lutherum, et quosdam alios esset dissensio, grara illa Pontificiis, molesta orthodoxis: Bucerus, de Saxonis et sui magistratus consensu, Augusta Coburgum excurrit ad Lutherum conciliatronis causa: nec responsum tulit incommodum: sed varie res fuit turbata. Venit eodem et Urbanus Regius, consilii exquirendi causa, ut ante [Note: * In vita Regii. A. 1531.] dictum.
Anno trigesimoprimo, submisit etiam Lutherus glossam seu interpretationem edicti Caesarei, non contra Imperatorem; sed contra principes et episcopos, belli civilis tubas: defendit ibidem egregie praecipua religionis Christianae capita: de Cenae integritate: de Ecclesia quod errarepossit: de Missa: de libero arbitrio: de iustificatione fidei absque operibus: de qua memorabile est hoc eius pronuntiatum: Ich [Note: * est f. 298. 8. 5. Ieneus.] Doctor Martinus Luther/unsers Herin Iesu Chrisrs Unwurdiger Evangelisi/ sage/ dass diesen artickes (der Glaub allein/ ohn alle Werck inacht gerecht fur Gote) soll lassen stehn und bleiben/ der Romische Keiser/ der Turckische Keiser/ der Tarterische Keiser / der Perser Keiser/ der Bapst/alle Cardinal/ Bischoffe/ Pfaffen/Monche/ Nonnen/ Konige/ Fursten/ Herin/alle Welt/ sampt alten Teufein/und sollen das hellische fes wer dazu haben auff ihren Kopff/unnd keinen danck darzu / das sey mein Doctor Luthers Einsprechung vom Heiligen Geist / und das rechte hellis ge Evangelium. Dann da stehck der artickel / den die Kinder beten: Ich glaube an Iesum Christum / gecrentziget/gestorben. Es ist ianiemands fur Onser Sunde gestorben / dann allein Iesus Christus Gottes Sohn/ allein Iesus Gortes Sohn / noch einmal sage ich / allein Iesus Gottes Sohn hatt uns von Sunden erloset / das ist gewissich war und die gantze Schrifft/ und sollen alle Teufel und Wett sich zerreissen und bersten/so ists ia war. Ist ers aber allein/so sunde weg nimpt/so konnen wire midunsern Wercken nicht sein/so ists ia unmeglich/ dass ich solchen einlgen und allein Erloser von Sunden/ Iesum / anders denn mit dem Glauben fassen unnd erlangeu moge / mit Wercken ist und bleibt er unergrissen/ weilaber allein der glaube/ fur und ehe die Werck folgen/solchen Erloser ergreiffet/so muss es war sein / das allein der glaube/fur und ohn Werck/solche Erlosung fest se/welches niches anders sein kan/dann gerecht werden/dann von Sunden erlosi/oder sunde vergeben haben muss nicht anders seyn/ dann gerecht seyn oder werden. Aber nach solchem glayben oder empfangener erlosunge oder sunde Vergebung / oder Gerechtigteit / kelgen alsdann gute Werck / als solches glaubens fruchte. Das ist unser lehre/ unnd also lehret der helligs Geist/und die gantze H Christenheyt/dabey wir dieiben in Gottes namen. Amen. hoc est, ego Martinus Lutherus, indignus Domini nostri Iesu Christievangelista, sic aio, sic sentio: hunc articulum, quod fides sola absque operibus, coram Deo iustificet, non subversum iri nec a Romano Caesare, nec a Turcico, nec a Tartarico, nec a Persico, nec a Papa omnibus Cardinalibus, episcopis, sacrificulis, monachis, monialibus, regibus, principibus, dynastis mundi, et diabolis omnibus: hune articulum inconcussum mihi relinquent nolentes volentes, et insuper ignem infernipoemium habebunt, gratiam vero nullam. Haec mihi Luthero spiritus sanctus dictat; hoc est verum evangelium. Nam
ita habet articulus, quem iuventus Christiana pronuntiat: Gredo in Iesum Christum, crucifixum, mortuum. Iam nemo pro nostris peccatis mortuus est; nisi unus Iesus Christus Dei filius, solus et unus Iesus Dei filius, iterum iterumque dico, solus et unus Iesus filius Dei a peccatis nos redemit. Hoc est firmissimum; certissimumque, hoc clamat tota scriptura, ut ringantur et rumpantur omnes diaboli ac mumdus. Si autem ipse solus est, qui peccata aufert: nos utique non erimus tum operibus nostris: et impossibile est, ut Christum aliter, quam sola fide amplectar: operibus numquam apprehenditur. Cum autem fides sola antequam opera subsequantur redemptorem hunc apprehendat: verissimum manet: quod sola fides ante opera et fine operibus hoc faciat: quod nihil est aliud, quam iustificari, quam a peccatis liberari. Fidem deinde sequuntur bona opera, tamquam fructus. Haec est nostra doctrina: hanc tradit Spiritus sanctus, atuqe tota ecclesia Chrisliana. In hac manebimus, Amen.
Duobus illis scriptis, nempe commonefactione ad suos Germanos, et interpretatione edicti Caesarei, valdeirritavit Lutherus crabrones Pontificios: qui proinde libellum anonymum adversus ipsum ediderunt: cui acriter respondit, sub titulo: Weder den Menchser zu Oresen: et a se crimina, quorum insimulabatur, graviter removit: quod oboedientiam Caesaripraestandam negaret: quod tuba sit rebellionis ac seditionis: quod omnia, quae de moliminibus Papae scripsisset, ficta et ementita. Haec comtra vera esse evincit, multis memorabilibus Pontificiorum dictis factisque: quae in operibus [Note: * T. 5. op. Ienens p. 304. 305.] eius Germanicis: cum aliis hoc anno editis scriptis, reperiuntur. Qui secutus est annus trigesimus secundus, pacem, Dei beneficio et Moguntini atque Palatini Electorum intercessione, ecclesiis Evangelicis a Caesare impetravit, certis quidem [Note: * Refert eas Sleidan. l. 8 p. 205. sub. ann. 1532.] conditionibus Electori inprimis Saxoniae propositis. Quas ut hic ambabus, quod dicitur, amplecteretur; Lutherus literis [Note: * Exstantt. 5. Ien p. 483. 495. Ioan elect. Sax. moritur.] et ad Electorem, et ad filium I. Fridericum, qui paulo post patri successit, scriptis, serio suasit. Nam hoc eodem anno die decimo sexto Augusti rebus humanis exemptus est, pius ille Elector, et eonstanrissimus doctirinae evangelcae confessor: cuius memoriae Lutherus contionem funebrem habuit geminam: Melanchthon autem oratione parentavit: quae ideam boni principis complectitur. Anno trigesimo tertio ineunte, Lutherus per literas consolarus est cives Oschatienses, ob evangelii confessionem eiectos: ubi inter alia inquit: Oer reusiel ist der wirch in der welt/un die Welt ist seyn Hauss. Darumb wo man hinkomt/da findet man den scheutzlichen wirth deheime Respondit et electori Saxoniae super quaestione: quatenus vim virepellere liceat. Inprimis autem gravis ei intercessit controversia cum Georgio duce Saxoniae: qui iam olim et Lutherum et doctrinam eius cane peius et angue oderat. Itaque ne e sua ditione ei acceslio fieret; iuramento subditos suos voluit obligari,
numquam se Lutheri doctrinam amplexuros: Lipsiae etiam civibus, qui iuxta Pontificium morem confessi, et cena usi essent symbo la danda curavit: quae senatui redderent. Deprehensi fuerunt sine symbolis circiter septuaginta Hi enim Lutherum consuluerunt, quid facto opus esset? Lutherus respondit: nihil agerent contra comscientiam: et quicerto crederent: integram sumendam cenam: extrema quaeque adeamt. inter alia epistolae [Note: * Tom. 6. Ien. p. 4. b.] haec sunt verba: Nun aber Hertzog Georg auch sich untersiehet/die hernil greit dess gewissens zuerforechin/were en wol werth/das man syn betroege/als einen teufels Apostel. Dux ergo Georgius, datis ad Electorem Saxoniae patruelem literis: Lurherum accusat, non solum de convicio sibi facto: sed quod suae ditionis homines ad rebellionem inflammaret. Elector ad Lutherum id perscribir: ac nisi se purget, vindicandum id in ipsum ait. Hac occasione Lutherus criminationem illam refellit: negatque se consuluisse: ut principi resisierent: sed ut patienter, etiam exilium ferrent. Tantum abesse a se; ut magistratus auctoritatem infringat; ut nemo se uno fortius eam adseruerit, aut magis illustrarit. Apostolum diaboli appellatum propter subditos: ne putent magistratus legitimi, sed diaboli esse edictos. Huic libello subiunxit epistolam, qua cives Lipsenses exules, consolatur et monet; ut praesentem fortunam moderate ferant: et simul Deo gratias agant; quivim istam mentis, atque constantiam sit ipsis largitus: non fore perpetuum hoc neque solidum gaudium adversariis evangelii; sed omnium opinione citius interiturum, et adhuc quidem omneis illorum conatus irritos fuisse: ac singulari Dei benesicio concidisse demonstrat. Submisit et minorem apologiam: in qua le purgat de his criminibus quod sit mendax, quod persidus, quod apostata: ac ceteris negatis fatetur se esse apostatam, sed beatum et sanctum, qui fidem diabolo datam non servarit: non secus ac sie Mammeluca aliquis ad Christianismum, aut magus e diaboli federe ad Christum redeat: ubi plura de monachatu. Oppugnavit et novo libello missas privatas et sacerdotum consecrationem: in qua disputationem suam cum diabolo habitam narrat: quae a Pontisiciis et sesuitis varie est exagirata: sed ipse se explicat ibidem. Ad senatum denique et populum Francofurdiensem misit epistolam: qua eos hortatur: ut caveantsibi a Zvinglii doctrina, atque instruit de confessione.
Anno trigesimo quarto Elector Saxoniae cum Ferdinando rege transegit: quam pacificationem Petrus Paulus Vergerius permoleste tulit: atque nomine Clementis Pontificis, de eo cum Ferdinando expostula vit. Hoc autem anno Lutherus docendo, scribendeo, et commentando fuit occupatus: quemdmodum bilia Germanica; ab ipso translata, et in unum corpus redacta, hocipsoanno exsucdi ceperunt; ut docet privilegium vetus, ab Electore bibliopolis datum. Prodierunt anno sequenti, tricesimo quinto: quo cepit iterum gliscere in Westphalia Anabaptistarum delirium, atque in incedium maximum erupit. Eodern trigesimo quinto anno
rediit a pontificem in Germaniam missus Vergerius: qui Saxonem, de concilio Mantuae celebrando, interpella vit: lutherum quoque Wittenbergae convenit; deque negotio religionis cum eo egit. Scripsit Lutherus tunc contiones varias et epistolas: inter alia de modo precandi libellum popularem: praefationem in librum Urbani Regii contra Monasterienses novos Valentinianos et Donatistas. Er cum Pontifex concilium Mantuam indixisset: conscripsit aliquot dicta vel themata contra Constantiense (ipse Obstantiense vocat) concilium: consolatus est et Christianos Mittvveidenses, evangelii causa expulsos: et epistolam ad Cardinalem Moguntinum, ut ait, ultimam: sed submisit et alias. Hoc denique anno cepit Lutherus explicare publice Genesin Mosis: quem laborem una cum vita, uti ominatus sibi erat, finiit, exacto decennio.
Anno trigesimo sexto, formula concordiae inter Lutherum et Bucerum, aliosque ecclesiarum in superiori Germania doctores, de cena Domini, a Melanchthone Wittenbergae est conscripta, exeunte Maio: cuius alibi [Note: * In vita Buce ri. Video consil. Theol. Melanchth.] quoque meminimus; ut et nomina eorum, qui subscripserunt, retulimus. Hoc etiam anno Philippus Pomeraniae dux, Mariam Ioannis Saxoniae electoris, et Margaritae Anhaltinae filiam, Torgae in matrimonium duxit, benedicente novis coniugibus Luthero. Qui peractis ritibus, manum illi porrigente Philippo duce, stans aliquandiu tacitus, tenensque manum ducis, clara voce: Dominus Deus, inquit, sit tecum: et semen tuum non deficiat! Cum autem patruus Philippi Barnimus, liberos mares non susciperet: et Philippi coniguium primo quadriennio prorsus sterile esset: plane interitura ducum Pomeraniae stirps mascula est visa: sed Dei beneficio, ex voto Lutheri, dux Philippus septem ex ea coniuge filios suscepit: ac familiam illustrissimam egregie propagavir.
Sequenti anno, mense Februario, dux Saxoniae elector, cum federatis religionis nomine principib. et civitatibus, eorumque Theologis Smalcaldiae convenrum egit: principes, ut de synodo Mantuae indicta, deliberarent: Theologi, ut de doctrina conferrent. Evocatus itaque eodem fuit cum Melanchthone Lutherus: qui articulos de praecipuis controversis doctrinae Christianae capiribus conscripsit, a ceteris Theologis approbatos, in concilio, si quod futurum esset, nomine docentium in Saxonicis et coniunctis ecclesiis exhibendos. Vulgo Smalcaldicos nominant: et adiuncti sunt Augustanae confessioni, eius Apologiae atque Catechismis Lutheri.
Eo in conventu gravi periculosoque morbo correptus est Lutherus ut fere de eius vita desperaretur. Calculi id malum fuit: e quo in drem usque undecimum vesicae obstructione laboravit. Ipse tamen, improbantibus et adversantibus plerisque avehendum se inde curavit: nec consilio aut eventu infelici. Comitem se illi itineris adiunxit Georgius Stitrciades medicus, Erphordia Evocatus. Lutherus in curru testamentum fecit, in quo amicis et pastoribus legavit
odium Papae: quemadmodum antea in aedibus Spalatini anno trigesimo hoc carmen fecit:
Pestis eram vivus, moriens ero morstua Papa.
Sed nocte, quae discessus eius diem secuta, melius habere Lutherus cepit, Tambachii; et apertis urinae meatibus, ipse Lutherus scripsit cantharos undecim se excepisse. Vicum illum locum benedictionis suae appellavit in literis. Haec valetudinis illius recuperatio, magnum artulit gaudium piis, ac Lutheri amantibus: tum inprimis Melanchthoni: quod hec epistola [Note: * Est l. 1. ep. Me lancht. pag. 28. Melancht. gais dium ex Luther. valetudine.] indicat: Toto pectore ago gratias Deopatri misericordiarum, et Domino nostro Iesu Christo, Pontifici nostro interpellanti pronobis, [Gap desc: Greek words] , quod morbi nimii periculum levare coepit Gaudeo enim ex animo, cum tuo, tum Rei publicae nomine, te reviviscere, et hanc laetitiam auget, quod iuvat exemplum vidisse, quo manifeste testatus est Deus, se hac nostram Ecclesiam respicere. Hic omniumprincipum et aliorum bonorum virorum vultus, atque congressus fuerunt hilariores, postquam allatae sunt literae tuae spem vitae ostendentes. Agnosrunt tuo ministerio lucem Evangelii rursus patefactam esse, seque id debere tibi intelligunt simuletiam prospiciunt, quantum detrimentum acciperet Ecclesia, si nobis eripereris. Ideo oprant communibus votis; ut diu sis superstes, agunt Deo gratias, quod te velut e mediu morte revocavit in vitam. Ac spero, gratam esse Deo hanc laetitiam, et gratiarum actionem. Precor Deum per Dominum nostrum Iesum Christum; ut te prorsus reftituat, ac sanet. Hic nonaum finitae sunt deliberationes de responso dando Caesaris Oratori, ad ipsius disputationem, quam de priore responso duriorem habuit, Itaque; nondum etiam Pontificio nuntioresponsum est. Duae Wirtenbergensis laudat magnitudinem animi tui, quod anstis sis in tali morbo te committtere itineri, et ex hoc antro evaseris. Ait se tuum exemplum imitaturum esse; iam enim amplius octiduum aegrotat, et cras abire constituit. Christus faciar, sit brevite videam incolumem, et restitutum bonae valetudini. Fui in maximis doloribus, et hos augebat indignitas, quod nihil opis afferrc tibi hoc locopoteramus. Excruciabant me etiam errata quaedam [Gap desc: Greek word] , quibus animadverti morbum augeri. Itaque dici non potest, quantis doloribus conflictatus sim. Sollicitudine nondum prorsus liberatus sum. Sedsi fuit [Gap desc: Greek word] ex oppilatione, iam depulsum spero omne periculum: sin ex calculi mole; tamen levius fore spero, et habebis medicum Dei beneficio prudentem et fidum, quem ut Deus adiuvet opto. Vale Smalcaldiae. 1537.
Interea Pontifex concilium a calendis Novembris ad calendas usque Maias anni sequentis producit: et Vincentiae locum adsi gnat, urbe Venetorum ampla atque copiosa, praemissis eo aliquot cardinalibus, qui initium facerent. Prae se ferebat autem seriam consultationem depurgando illo Augiae stabulo: iamque cerris quibusdam delectis id negotii dederat, remissa etiam surisiurandi
religone et eonsilium reformationis sciri a nemine volebar. Sed diu non latuir: et simul arque in Germaniam emanavit: Lutherus lingua populari: Ioannes Sturmius aurem Latine respondet, ad emendatores ipsos oratione conversa. Lutheri libello praefixa pictura statim denotat argumentum. Nam Pontificem in sublimi solio sedentem circumlistunt aliquot cardinales; qui caudis vulpinis, ad longurios alligatis, veluri scopis, omnia sursum deorsum repurganr Et tandem reformatio illa omnis in fumum abiit; quorum artificio aut technis, satis notum est. Lutherus autem evulgavir in grariam Pontificiorum, unum de summis Pontificiae fidei articulis, nempe de donatione Constantini, cum notis et refuratione. Edidit etiam aliquot Ioannis Hussi epistolas: ad Boemos e carcere Constantiensi anno millesimo, quadringentesimo, decimo sexto missas: quibus praefationem ad spirituales, qui forte concilio sint interfuturi, prae fixit. Misit insuper ad Papam et Cardinales aliquosque praelatos, legendam de Ioanne Chrysostomo: cum praefatione et scholiis. De concordia denique illa inter Helvetiss et Lutherum epistolam misit, amice scripram, ad federatos evangelicos: in qua consensum suum declarat, et quid desacra cena credar.
Interea, quasi parum certaminum in ecclesia esset, enata est secta Antinamorum, auctore porissimum Ieanne Agricola Islebio: qui cum Luthero antea vixerat familiarissine. Dicebant illi, paenitentiam ex decalogo non docendam: et impugnabant illos; qui evangelium non praedicundum tradunt, nisi primum quassatis animis fractisque per legem. Ipsi vero statuebant, quaecumque tandem sit hominis vita et quantum vis impura, iustificari tamen eum, modo promissionib. evangelii credat. Luthero itaque rursus negotium facessitum: qui et copiose illa refutavir: docuitqi legem non datam ut iustificet: sed ut peccatum ostendat, et conscientiam rerritet. Itaque primum illam docendam: deinde evangelium: quod Mediatorem monstrat. Islebius a Luthero monitus errorem tandem agnovit, et publico scripro confessus est.
Sub idem tempus, anno trigesimo octuvo, festo Pentecostes, rectore Academiae per semestre aestivum Melanchthone, quidamm Simo Lemnius libellum edidit epigrammarum: quibus multorum et virorum et feminarum famam laesam esse iudicatum est Lutherus igitur, osor eiusmodi famosorum libellrum summus, in auctorem epistola adfratres et sorores ecclesiae Wittembergensis edita [Note: * Tom. 6. Ien. p. 533.] , acerrime invectusest, factum illud poetastri unice sibi displicere testatus. Sed auctor elapsus postea impudentissime mentiendo tam foeda atque impura scripta emisit; ut neque priorum veniam dandam ei, et quicquid accidisset, id lenius, quam nefaria ipsius vesania mereretur, omnes boni statuerent. Prodierunt hoc anno et tria symbola Oecumenica, cum Lutheri expositione: ut et alia, de quibus tomi ipsius.
Annus trigesimus nous rursum deliberationes sollicitas et arduas de republica attulit: cum incertum esset, quid de pace apud Caesarem obtineri posset: et multi conatus iniustae oppressionis timerent. Lutherus itaque cum collegis Wittemb. scriptum composuit et edidit: de legitima, concessa, et voluntati divinae non contraria defensione. Cumque ram frequens esset in omnium ore concilii nomen et ecclesiae: lutherus de utroque librum emisit vulgari lingua: in cuius praefatione Papam dicit eodem modo ludere ecclesiam Christi indictione concilii: quo ludisicari solent canes: quibus cultri cuspide exhibeatur frustum panis, quod illi captantes manubrio percutiuntur, non sine risu spectantium. Probat in eo primum, ecclesiam non posse secundum patres et concilia reformarit deinde agit de scripturae auctoritate: de Apostolorum cocilio primo: de concilio Niceno, Constantinopolitano, Ephesino, Chalcedonensi, explicat quid sit concilium, et quae eius potestas: denique de ecclesia tractat: quid sit, et quae sit vera: quae eius signa et notae: Christianas scholas postremo affirmat esse perpetua comncilia: ac proinde diligenter conservandas: ut quae unice prosint triplici in terris hierarchiae, ecclesiasticae, politicae, et oeconomicae.
Sub exitum Smalcaldici conventus, die vicesimo quarto Aprilis, discessit e vita Georgius dux Saxoniae, nullis relictis liberis. Heres igitur fuit Henricus frater cum filiis Mauritio et Augusto institutus, sed cum conditione: ne religionis forma mutetur: sin minus, Ferdinando regi ditionem totam tribuit: donec conditio impleatur. Sed dum legati cum Henrico ea de re agunt splendidis propositis rationibus, imo aureis montibus promissis: constanter [Note: * Vide vitam Frid. Myconii.] ille se id facturum negavit; et moritur Georgius ante, quam legati redirent. Itaque praeter voluntatem suam Georgius heredem habuit: ac tanta est facta in Misnia mutatio subito: ut cum in Paschalibus feriis Lipsiae docuissent Pontificii: festo Pentecostes ibidem in sug gesto starent et docerent, Lutherus aetatis suae anno quinquagesimo sexto, et discipuli eius. Fecit Lutherus tum initium reformationis, colophonem alii addiderunt.
Anno quadragesimo decretum erat: ut Haganoae ad Rhenum convenirent Theologi: deque controversis doctrinae capitibus placide colloquerentur. Eo quoque proficiscens Melanchthon, Vinariae in morbum incidit gravissimum: adeo ut subsistere ibi cogeretur, et ad emigrationem ex hac vita, condito etiam testamento, totum se praepararit. Accurrit itaque ad eum Lutherus cum Crucigero, iussu Electoris, itinerib maximis, qua die, qua noctu. Ut primum aurem ad melanchthonem venit, misereque vi morbi absumptum vidit: cum gemitu et lacrimis, Heu, exclamat, quam pretiosum et utile ecclesiae organum, quam misere nobis est affectum, et pene interiit! et cum saltem salutasser, in genua procumbens, ardemptissime oravit: ac deinceps omne officium decum benti praestiti,
consolando, monendo, et quandoque etiam obiurgando. Inde ipse Melanchthon ad Carmerarium [Note: * Consil. Theol. p. 393.] : Nulla oratione explicare possum, quam horribiles dolores suslinuerim, qui interdum recrudescunt. Sensi et Doctorem Lutherum excruciari animo; sed ille suum dolorem repressit, ne meum augeret. Meque erigere conatus est summa animi magnitudine, non solum consolando, sed saepe duriter obiurgando. Qui nisi ad mevenisset, mortuus essem.
Hoc eodem anno Robertus Barnus, Theologiae doctor, Londini secundo cal. Iulii, ob evangelium crematus est. Erat is Luthero notus etiam in domestica familiaritate, cum Wittembergam in legatione divortii regis causa venislet. Amici itaque sui et maityris constantis confessionem, quam dum ad rogum fuit ductus publice dixerat, cumpraefatione sua Lutherus typis ex cribendam cura vit: pastores in super peculiari scripto iterum monuit: ut mascule in usurarios ac usuras inveherentur.
Ineunte anno quadragesimoprimo, Fridericum Myconium, phthisi gravissime artenuatum, epistola [Note: * Tom. 7. Ien. Consolatur Myconium.] est consolatus: qua acerbam sibi fore vitam scribit, illo exstincto; ac prinde optat: ut sibi prius tabernaculum corpusculi exhausti deponendum sit: certoque persuasum se confirmat, treces suas exauditum iri: ut et factum. Supervixit enim Myconius postea ipsum sexennium: et Lutheri precibus acceptum id retulit. Post Pascha Dessaviae baptisatus est infanrulus masculus bernhardus Ioannis Anhaltini. Ibi super baptismo duas Lutherus habuit contiones coram aula, et fratre Anhaltini et episcopo Brandeburgico: quae exstant. Respondit etiam libello maledici ciiusdam; quem ipse nominat Hans Wurst/in quo iterum et se et doctrinam, quam prositeretur, defendit: contra Pontificios, et Pontificiorum errores refellit. Edidit quoque cobortationem ad preces adversus Turcam: et respondit viris principibus de quaestionibus Theologicis variis; ut de transsubstantiatione, de libero arbitrio, de tustific atione fidei, et aliis.
Sub id tenipus, cum Necburgi ad Salam episcopalis sedes vacaret, iussu Electoris Saxoniae, dioeceseos illius advocati et patroni, a Luthero inauguratus est Nicolaus Amsdorfius, familia natus nobili Theologus, repudiato Iulio Pfiugio, quem collegium ibi canonicorum elegerat. Introduxit illum Lutherus in episcopalem sedem dievicesimo Ianuarii, anni quadragesimi secundi. Haec res, ut multorum fuit opinio, occasionem alus motibus praebuit: et Caesarem, cui Iulius non uno nomine carus, haud leviter offendite ut alibi [Note: * Vita Amsdorfii.] dictum. Lutherus postea librum vulgari lingua edidir, cui titulus: Exemplum inaugurandi veri episcopi Christiani.
Evulgavit tunc et Alcoranum Richardi cuiusdam fratris Dominicani, verancule versum: item admonitionem fidelem de fugienda Turcarum doctrina: et, non Turcam, sed Papam esse antichristum.
Cumque dissidium periculosum inter electorem Saxo. et Mauritium de finibus et oppidulo Wurcena, ortum esset: iamque res ad arma certo spectaret: Lutherus a proposito gravissimis rationibus principes avocavit, scriptis literis Explicuit etiam sententiam suam super themate quodam: quo ante multos annos affirmarat: belligerari cum Turca, nihil aliud esse: quam repugnare Deo, qui nos eo, tamquam flagello, verberet. Consolatus inter alia etiam est mulieres: quae abortum passae, vel fetum mortuum enixae.
Annus quadragesimus tertius ut et sequens fecundus fuit malorum causis et certaminibus. Tuncenim recruduit bellum sacramentarium, magno cum dolore Melanchthonis: quem etiam cum Luthero committere quidam conatisunt. Fuerumt enim multi [Note: *Inter eos Amsdorff.] , qui frigidam Luthero suffunderent: ac de Rhenanis ecclesiis nihilo mitius loquerentur: quam de Turcis. Itaque cum typographus Tigurinus Christophorus Froschoverus exemplum Bibliorum Tigurinorum a se excusorum Luthero misisset: monuit eum epistola; nequid posthac mitteret, a Tigurinae ecclesiae ministris profectum. Se enim nullum cum iis commercium habere: nec libros eorum vel recepturum vel lecturum. Ecclesias Dei communicare cum eis nonposse: qui iam et ipsi damnati sint, et in damnationem atque infernum alios abripiant. Se igitur, dum vivat, precibus ac libris eos oppugnaturum. Ivit autem primum in Iudaeos scriptis suis Lutherus: et eorum refutavit mendacia, praesertim blasphemum illud Shemhamphoras. Deinde iudicium et breve responsum dedit ad Caspari Schvvenckfeldii literas et librum: quem iubet ut se missum suis scriptis faciat: a choc cum responso dimittit: Increpet Dominus in te Sathan, et sit spiritus tuus, qui vocavit te, et cursus tuus, quo curris, et omnes qui participant tibi, Sacramentarii et Eutychiani tecum, et cum vestris blasphemiis in perditionem. Sicut scriptum est: Currebant et non mittebam eos: Loquebantur, et nihil mandavi eis. Rescripsit etiam ad alios, quid sibi de ceremoniis, et de excommunicatione videretur: illarum vult esse paucas et ad aedificationem: hanc vero, ut disciplinam ecclesiae utilem revocari quidem optat, sed vix sperat. Gravi insuper adhortatione iuventutem, Wittembergaetunc discentem, monuit: ut sibi a scortorum pollutione caverent: qua multi tunc infecti: imo ipse discessurum sec ecolluvione talium hominum est interminatus: ac manfit aliquandiu Mersburgae, apud principem Anhaltinum: sed ab Academia honorifica legatione revocatus, ad ordinarias operas rediit. Commentarium inprimis egregium scripsit tunc super ultima verba Davidis: in quo articulus de Trinitate, de discrimine personarum, de Christi Deitate atque humanitate
nei vosissime et planissime declaratur.
Anno quadragesimo quarto primam partem suorum commentatariorum in Genesin finiit: in quibus passim in facramentarios inuchitur: ac vaticinatur, futurum, ut se mortuo, catervatim erumpentes Lutheranam doctrinam sint oppugnaturi. Deinde mense Septembri, brevem ultimamque suam Confessionem de Cena Domini edidit: ubi diserte exponit, quid a dignis et indignis in Goenasumatur, tum perfidem, tum praeter fidem: Zvvinglium, Oecolampadium, eorumque. discipulos, Tiguri et alibi aperte haereticos, sacramentorum hostes, aeternumque damnatos scribit. Tignrinis, ersi alii aliter faciendum statuebant, visum est respondere: id quod sequentis anni initio edita Apologia fecerunt: de qua [Note: *Vita Bulling. et Lavat. hist. sacrament.] alibi.
Illo eodem anno, die decimo septimo Novembris Geneseos enarrationem Lutherus absolvit: quae fuit postrema eius in Academia illa publica lectio: quam hisce ad auditores de cathedra conclusit: das ist nun der liebe Genesto: un er Herre Gott gebe / das andere nach mir besser machen. Ich kan nicht mehr / Ich bin schwach: orate Deum pro me, dass er mir ein guteo seltges stundtem verleyhe / h. e. haec est ergo Geneseos nostra enarratio: faxit Deus, ut alii post merectius meliusve explicent. Egoplura non possumi: vires me deficiunt: oraete Deum pro me, ut horam mortis placidam mihi largiatur.
Hoc anno in Italia sparsum fuit impudentissimum, de Lutheri obitu, plane tragico et horrendo, mendacium. Verba ex Italico [Note: *Tom. 8. oper. Ien. p. 206.] translata sunt haec:
Horrendum, adeoque inauditum miraculum, quod in aeternum laudandus Deus, in foeda morte Martini Lutheri, et corpore et anima damnati, exhibuit, in gloriam Iesu Christi, atque in emendationem et consolationem piorum.
Cum in morbum incidisset Martinus Lutherus, corpus Domini nostri Iesu Christi sibi communicari petiit; quod ubi accepit, brevi post exstinctus est. Vitae suae terminum instare ubi animadvertit; petiit, ut altari imponeretur corpus suum, divinisque honoribus affectum adoraretur. Verum horrendis erroribus finem tandem impositurus Deus, ingenti miraculo populum monuit: ut ab impietate, quam Lutherus invexisset, absisteret. Imposito enim corpore eius in sepulcrum, tantus subito tumultus et terror exortus est, ac si terrae fundamenta concuterentur. Unde qui funeri intererant, cohorrescentes obstupuere, moxque sublatis oculis, sacram hostiam in aere pendentem conspicati sunt Quare magna cum animi devotione sanctissimam illam hostiam in sacro loco reposuere. Quod ubi factum, Tartareus iste fragor audiri desiit. Sub insequentem vero noctem, strepitus et fragor priore multo impotuosior, circa sepulcrum Lutheri auditus est; qui omnes per totam civitatem trepidos, pavoreque tantum non enectos e somno excitavit. Quare cum illuxisset, sopulchrum, in quod
detestandum Lutheri corpus repositum fuerat, aperuerunt, ubi nec corpus, nec ossa, nec ullas vestes offenderunt; sed foetor sulpureus e sepulcro exiens, circumstantes fere extinxit. Quo miraculo complures territi vitam suam emendarunt, in honorem Christianae fidei, et gloriam Iesu Christi. Hoc mendacium cum in Germaniam ad Lutherum fuisset perlatum: ipse haec ei verba sua manu subscripsit: Fateor et testor hac mea manu, ego Martinus Lutherus, me vicesimo primo Martii figmentum hoc iracundiae et furoris plenum, de morte mea accepisse, laetaque mente et hilari vultu legisse; sed detestatum istam blasphemiam, qua impudens mendacium divinae maiestati adscribitur, in ceteris me non posse non gratulabundum ridere Sathanae, eiusque squamarum Papae et complicum eius odium, quo me insectantur. Convertat eos Deus a diabolica ista malitia. Sin autem decretum est, preces meas pro peccato in mortem irritas esse; tum faxit Deus; ut mensuram peccatorum compleant, et libellis huiusmodi mendaciis scatentibus se ipsos invicem ad satietatem usque oblectent.
Edidit tunc Lutherus librum, cui titulus, contra Papatum a diabolo institutum: wider das Bapstthumb vom teuffel gestifftet: in quo de concilio a Papa indicto, et toties sublato, aliove translato: deque aliis Pontificiorum molitionibus. Ibidem Campapanum refert [Note: Tom. 8. p. 211. Germani Italis bestiae et barbari.] , cum ex Germania ad fines Italiae venisset, inclinatum obvertisse podicem et dixisse:
Adspice nundatas barbara terra nates.
Evulgavit et alia ut explicationem dicti: scrutamini scripturas: et de mundi caecitate atque ingratitudine in querelam Christi super urbem Hierosolymam. De consilio quoque Lutheri imprimis Georgius Anhaltinus passus est sibi hoc anno demandari gubernationem ecclesiae Mersburgensis, qua de re verbosius [Note: Vita dutis Georgii. An. 1546.] alibi.
Hoc tempore, quod inchoaret annum Christi millesimum, quingentesimum, quadragesimum sextum Lutherus abiit, comite inter alios Melanchthone, in patriam suam: et incolumis cum eodem reversus est. Paulo post, cum iam concilium Tridenti esset inchoatum, et consessus unus atque alter habitus, iterum eodem evocatus est a comitibus Mansfeldicis, dissidii componendi causa: quod inter ipsos erat de finibus et hereditate. Non solebat Lutherus quidem eiusmodi negoscia tractare: ut qui per omnem vitam nihil nisi sacra studia curasset: sed quia Islebii natus erat, ditionis Mansfeldicae oppido, patriae voluit hanc operam prastare. Wittembergae itaque ultima contione habita die decimo septimo Ianuarii, in viam vicesimo terrio se dedit: ac [Note: *Quo vernit d. 24. Ianuarii. Vide vitam Iusti Ionae.] Halae Saxonum hospitio Iusti Ionae usus, triduum ibi, propter aquarum eluvionem, substitit; et concioem, vicesimo sexto Ianuarii, de Pauli conversione habuit. Vicesimo octavo, qui fuit dies Iovis, Hala navigio traiecit praeterfluentem ipse cum
D. Iona, ac tribus filiis, non sine periculo submersionis: adeo ut ad D. Ionam diceret: nonne periucundum, putas, foret diabolo, si ego tecum et cum tribus meis filiis, in aquis suffocarer? Ad fines Mansfeldicorum comitum ubi venit: ab aula centum amplius equitum comitatu exceptus; inque oppidum Islebium honorifice introductus est, valetudine admodum imbecilli et tantum non desperata: quod sibi accidere semper, cum magni quippiam aggrederetur, dixit. Sed adhibitis fomentis, mensae in cena adsedit: et a vicesimo nono Ianuarii, ad decimum usque septimum Februarii, et causam propter quam evocatus erat, egit; et in teplo aliquoties docuit, cena Domini bis usus, quin et duos sacro ministerio publice initiavit. Domi vero super mensam colloquia habuit, pietatis plena; precesque quottidie devote dixit.
Vespera illius diei, quamvis erat imbecillior, prandit tamen cum reliquis atque caenavit. Inter cenandum variis de rebus locutus, hoc etiam inter alia interrogavit: num in illa sempiterna vita simus alter alterum cognituri? cumque alii averent ex ipso scire: quid, inquit, accidit Adamo? numquam ille viderat Evam; sed cum eam formaret Deus, altissima quiete sopitus dormiebat: expergefactus autem, cum illam videret, non rogat: quae sit, aut unde veniat: sed carnem esse de sua carne dicit, et os de suis ossibus. Qui vero sciebat istud? nimirum Spiritu sancto plenus, et vera Dei cognitione praeditus, ita pronuntiabat. Ad eundem modum, nos etiam in altera vita renovabimur per Christum: et parentes, uxores, liberos, et quicquid est, multo perfectius agnoscemus: quam tunc Evam Adamus cognovit. A cena, cum divertisset precandi causa, sicuti consueverat, cepit augeri dolor pectoris. Ibi monitu quorundam usus est cornu monocerotis ex vino: post in minori lectulo hypocausti per unam et alteram horam suaviter dormit; cum evigilasset, in cubiculum ingreditur, et ad quietem iterum sese componit, salutatisque amicis, qui aderant, orate, inquit, Deum; ut Evangelii doctrinam nobis conservet. Pontifex enim et concilium Tridentinum mira moliuntur. Haec ubi dixit, facto silentio dormit liquandiu, sed urgente vi morbi, post mediam noctem exitatus, queritur de pectoris augustia, et praesentiens iam instare vitae finem, his omnino Deum verbis implorat: Pater mi caelestis, Deus et pater Domini nostri Iesu Christi, Deus omnnis consolationis, ago tibi gratias, quod filium tuum Iesum Christum nihi revelasti, cui credidi, quem sum professus, quem amavi, quem celebravi, quem Pontifex Romanus et reliqua impiorum turba persequitur, et afficit contumelia: rogo te, mi Domine Iesu Christe, suscipe animulam meam: mi pater caelestis, etiamsi divellor ex hac vita, licet corpus hoc mihi sit iam deponendum: certo tamen scio, me
tecum esse permansurum in sempiternum, neque posse me tuis ex manibus a quoquam avelli. Addidit et dicta: Sic Deus dilexit mundum: ut unigenitum suum filium daret; ut omnis, qui credit in cum, non pereat, sed habeat vitam aeternam. Et ex Psalmo sexagesimo octavo: Deus noster Deus salvos faciendi, et Dominus, est Dominus educendi exmorte: postea medicamento quodam exhibito, cum id absorbuisset; ego, inquit, hinc abeo, spiritum meum iam reddam Deo: et cum dicto celeriter tertium: pater in manus tuas commendo spiritum meum: redemistime Deus veritatis. Hic tamquam dormiturus e vita discedit, nullo cum corporis, qui quidem animadverti potuit, cruciatu. Cumque D. Ionas ac Caelius inclamarent: reverende pater, morierisne per Christum in confessione eius doctrinae, quam hactenus annuntiasti, constanter? Respondit ita, ut exaudiri posset, Ia: quae vox postrema eius fuit. Sic in patria sua, quam multis annis non viderat, obiit cum gemitu multorum, die decimo octavo Februarii; qui Concordiae in Fastis adscribitur, sub horam terriam matutinam, anno aetatis suae climacterico magno. Islaebii postero die exsuviae loculo stanneo impositae funebri pompa in templum delatae sunt; ubi contionem habuit Iustus Ionas. Et quamvis Mansfeldici comites cupiissent in sua ditione sepultum corpus: tamen postulante ita Electore Saxon. Wittembergam id remiserunt. Ibi quacumque deductum funus fuit, et honorifice est exceptum, et cum luctu comitatum ad fines territorii: donec vicesimo secundo Febrarii post meridiem Wittembergam delatum; et tanta cum frequentia, principum, comitum, nobilium, studiorum gratia ibi agentium, et plebis, quantam oppidum illud vix aut raro vidit, in templum arci contiguum deportatum. Ibi finitis usitatis funebribus, Pomeranus contionem habuit coram non paucis hominum milibus: a qua Melanchthon cum singultu et lacrimis plurimorum perora vit. His peractis Magistri aliquot, viri docti, in tumulum sandapilam demiserunt, prope suggestum; e quo tot praeclaras et sanctas contiones coram principibus, electoribus, et ecclesia Christi habuerat In tabula supra laminam aeneam in qua eius effigies viva, haec leguntur carmina:
Continet hic tumulus Martinimembra Lutheri:
Nosse sat hoc fuerat: sed tamen ista lege.
Iuxta effigiem haec sunt.
HIc prope Martini rursui victura Lutheri,
Inparvo tumulo molliter ossa cubant.
Quae prius horrendis errorum pressa tencbris;
Atque operum obscura nube sepulta fuit,
Hoc monstrante iterum patefacta est gratia Christi;
Quaeque Deo acceptos nos facit esse, fides.
amque superstitio cum regnum caeca teneret:
Et premeret longo dogmata vera situ:
Ille Dei afflatu monitus, verboque vocatus,
Lucem evangelii sparsit in orbe novam.
Instructusque tuba Paulinae et fulmine linguae,
Exploso, cepit vera docere, dolo.
Utque agnum in media Baptista ostendit eremo,
Qui pia pro populi victima labe foret:
Sic quoque monstravit te, maxime Chrsite, Lutherus;
Cum totus tenebris obrutus orbis erat.
Et Legis tabulae, quas in Sinaide Moses
Allisas fregit rupe, propheta Dei;
Quid distent Evangelio: quod pectora sanet;
Conscia quae culpae terruit ira Dei:
Hoc prius amissum discrimen reddidit orbi;
Essent ut Christi munera nota magis.
Arguit Ausonii fraudes atque impia regna
Pontisicis, poulo quae nocuere Dei.
Pollutasque monens vitare idola per aras,
Ad verum adduxit corda levata Deum.
Magnanimusque, Deo, cursum, servante, peregit:
Infidias contra multiplicesque minas.
Tandem ex hac vita tranquilla morte vocatus:
Ardua propitio venit ad astra Deo.
Sen??it ubi coram felicia gaudia Christo:
Veraque post obitum praemia vivus habet.
Grata Deo tanto sit pro doctore futura
Aetas; quae Christi dogmata vera sciet:
Atque oret precibus, Deus hanc, quam praebuit orbi,
Lucem evangelii servet ut ipse sui.
Decessit in patria sua Isleben,
anno a natali Christi MD XLVI.
die Februaroi XVIII.
anno aetatis suae LXIII.
Academia Witteberg. ut filia patria dilecto F. C.
In lapide.
MARTINI LUTHERI S. THEOLOGIAE D. CORPUS H. L. S. E. QUI ANNO CHRISTI M. D. XLVI. XII. CAL. MARTII EISLEBII IN PATRIA S. M. O. C. V. ANN. LXIII. M. III. D. X.
Exstant et aliorum epicedia in eum atque epigrammata: de quibus haec adiungimus.
PHILIPP. MELANCHTH.
Occidit omnigena venerandus laude Lutherus,
Qui Chrisium docuit non disbitante fide.
Ereptum defiet vero hunc ecclesia luctu:
Cuius erat doctor, verius imo pater.
Occidit Israel praestans auriga Lutherus:
Quem mecum sanus lugeat omnis homo.
Nunc luctumque suum lacrimoso carmine prodeit:
Hoc etenim orbatos; fiere, dolore decet.
Theod. Beza.
Roma orbem domuit; Romam sibi Papa subegit:
Viribus illa suis, fraudibus iste suis.
Quanto isto maior Lutherus, maior et illa:
Isium, illamque uno qui domuit calamo!
Inunc! Alciden memorato Graecia mendax:
Lutheri ad calamum fer rea clava nihil.
Ioann. Maior
Lutherus decimum confecit strage Leonem:
De clava noli quaerere; penna fuit.
Ioachim. a Beust.
Insua concessit quo tempore fata Lutherus;
Mortuus est purae relligionis apex.
Mens it ad astra, die cui dat Concordia nomen:
Lutherum in caelum quae comitata redit.
Huit quia successit lacera Discordia veste;
Dapopulo Eliae pallia, Christe, tuo.
Hicergo cursus fuit, atque haec meta laborum Lutheri: cuius obitus cum Melanchthoni nuntiatus esset, haec repetiisse e sacris verba dicitur: occidit currus et auriga Israelis! fuitque Melanchthoni eius mors inprimis luctuosa Nam cum eo annis vigintiocto coniunctissime vixerat: cum ob eximias virtutes vere edilexerat: atque in illustranda evangelii doctrina fidelem se ipsi socium et adiutorem praestirerat. Etsi enim rempora fuerunt tunc ad distractiones proclivia, hominumque levitas dissidiorum cupida: tamen, cum alter alterius vitia nosset; numquam inter eos simultas exstitit; ex qua animorum alienatio, aut divulsio consuetudinis subsecuta sit. Quae aurem quantaevereip. procellae in Germania post obitum Lutheri ortae sint: prohdolor in vulgus notum est! et constat ipsum Lutherum saepe dixisse: se vivente, propitio Deo, bellum in Germania non futurum: se autem mortuo videret posteritas. De doctrina item Evangelii hoc oraculum edidit: Haec inquit, perdent Christianam religionem: primum oblivio beneficiorum ab evangelio acceptorum: deinde securitas, quae iam passim et ubique regnat:
postremo sapientia mundi, quae vult omnia redigere in oraenem, et publicae tranquillitati impiis consiliis mederi.
Fuit sane summi huius viri ingenium acre et sagax; animus ingens et excelsus: in veritate agnita constans: a cuius confessione nec minis nec pollicitationibus ullis potuit dimoveri. Ferunt aliquando Pontificiorum quendam exalio quaesiisse: cur hominios non ostruitis auro argentove: quo minus ita invehatur in Remanenses? respondisse alterum: Hem Germana haec bestia pecuniam non curat. Fortitudinis etiam singulare argumentum ac specimen reliquit in illo, de quo ante, conventu Augustano: quando ex sua eremo ita ad Spalatinum: Furere isthic et fremere reges, principes, populos, adversus Christum Domini, felix omentputo, ac multo muelius, quam si blandirentur. Sequitur enim; Qui habit at in caelis ridebit eos. Hoc autem principe nostro illos ridente: non video cus nobis flendum sit a facie eorum. Ridet enim non sui, sed nostra gratia; ut et nos postius fidentes, rideamus inania eorum consilia, in tantum est opus fide, ne causa fidei sit sine fide. Sed qui coepit hoc opus, is coepis certe absque consilio et studio nostro. Idem hactenus protexit; et gubernabit supra et praeter nostra consilia et studia, ille ipse est, qui perficiet eabsolvet idem, extra et ultra nostra consilia et studia, de quo nihil dubito Scio et certus sum, cui credo, qui potens est facere supra quam nos petimus et intellgimus. Etiamsi Philippus cogitet et cupiat cum facere infra et intra suum consilium, ut liceret ei gloriari. Certe sic oportuit fieri, sic fecissem ego, Nem es mus nicht heissen/sic ego Philippus, das Ego ist zu germg/es heist sic, Ego ero qui ero, hoc est nomen eius, Qui ero, Man sihet nit wer er ist/aber er wirde sem/so werden wirs schen. Sed haec verbose satis, tu esto fortis in Domino, et Philippum meo nomine exhortare saepe, ne fiat Deus; sed pugnet contra illam innatam, et a Diabolo in paradiso implantatam nobis ambitionem divinitatis, ea enim non expedit nobis Evam et Adam divinitas exparadiso exstrusit, nosque ipsa sola exturbat et textra pacenm trudit.. Wir sollen menschen und nacht Gott seyn/das ist die summe/Es wird doch nicht ant ers oder ist ewige Unruhe und hertzenteidt unter lehn, Martyrium non semel sibi exoptavit: ut cum Augustam iret anno decimo octvo, ad Melanchthonem suum dulcissimumque ita scrseit [Note: *T. 1. ep. p. 85. A. 1518.] : Tu agevirum, sicut et agis, et adolescdntes rectadocet ego pro illis et vobis vado immolari: si Deo placet: Malo enim perire; et quod unum mihi gravissimum est, vestra dulcissima conversatione carere in aeternum, quam utrevocem bene dicta, et sudiis optimis perdendis occasio fiam. Et alibi [Note: *T. 1. ep. p. 297. A. 1 520. Vide T. 2. ep p. 340.] ad Spalatinum: Mallem me, quod saepius dixi, in solis Romanistarum manibus periore: ne Carolus cum suis in hanc causam involveretur. Scio quae miseria Sigismundum Imperatorem post occisum Huss consecutasit: ut nihil deinde prosperum habuerit; sine prole obierit: et filius etiam filiae, postea Ladistaus perierit: et in generatione una deletum sit nomen eius: uxor vero
Barbara infamia reginarum evaserit: et alia quae te nosse credo. Si tamen ita fieri oportet; ut et ego non modo pontificibus, sed et gentibus tradar: fiat voluntas Domini, Amen: et iterum ad Lampertum Thorn captivum: Tibitoto corde congaudeo et gratulor gratias agens fidelissimo Salvatori nostro domino Iesu Christo, qui mihi non modo verbum suum et spiritum nosse, sed et incrementum gratiae tam opulentum et magnisicum in vobis videre donavit. Me miserum, qui primus ista docuisse iactor, et novissimus et forte numquam vestrorum vinculorum et ignium particeps esse dignus sum. Vindicabo tamen hanc meam miseriam et consolabor me, quod vestra vincula mea sunt, vestri carceres et ignes mei sunt, sunt vero dum et ea confiteor et praedico, vobisque simul compatior et congratulor.
Patefecit Deus per Lutherum et reliquos [Gap desc: Greek words] atque illustravit doctrinam ecclesie necessariam, de Mediatore, de iustificatione hominis, de discrimine legis et evangelii, de cultu Deo placente, de invocatione et aliis. Saepe deplorans impias compellationes mortuorum, dixit: multas esse causas, propter quas exsecranda sit illa invocatio, praecipuam tamen hant: quod profana illa consuetudine obscuratum sit testimonium de divinitate Christi: cui scriptura Prophetica et Apostolica iubet tribui honorem in vocationis. Ista idola sunt; quae Barbarum Turcae acinacem in nostras cervices acuunt: nec desinet is fundere nostrum sanguinem, nisi pia fuerit susceptaemendatio. Quam enim impia sint haec quis non agnoscat? quae Pontificii in suis templis sonant:
Maria, mater gratiae,
Tu nos ub hoste protege,
In hora mortis su scipe.
Et:
Sancta Dorothea, cor mundum in me crea:
sancta Catharina ab aestu mundi transfer nos ad amoenae
Paradisi: aperi ianuas Paradisi.
Ut autem caelestis docttina ad posteritatem quoque propagaretur: transtulit magno et longo cum labore et studio e fontibus suis in Germanicam linguam scripta Prophetica, et Apostolica plane et perspicue: ut interpretatio quandoque commentarii vice esse possit. Huius laboris et difficultatis ipse passim meminit, ut ad Wenceslaum Lincum: Nos iam in Prophetis vernacula donandis sudamus. Deus, quam molestum et quantum opus. Hebraicos scriptores cogere Germanice loqui, qui resistunt, quam Hebraicitatem suam relinquere volunt, et barbariem Germanicam imitari. Tamquam si Philomela cuculum sogatur, deserta eleg antissima melodia, unisonam illam vocem detestans, imitari. Et iterum ad Spalatinum [Note: *Tom. 2. ep. p. 183. b.] : In transferendo Hiob tantum est nobis negotii ob styli grandissimi granditatem, ut videatur multo impatientior translationis nostrae esse, quam fuit consolationis amicorum, aut certe perpetuo vuit
sedere in sterquilinio. Nisi forte id voluit auctor librieius, ne unquet transferatur: ea res moratur praela in hac tertia parte Bibliae. Usus autem est in isto labore opera et consilio collegarum, quos alibi nomina vimus: ut iudices in obscuris et restes suae fidei haberet. A Spalatino petiit [Note: *T. 2. ep. 171. Matth. conc. 13. de vita Lutherip. 153.] ut er aula mitterentur gemmae: utque ipse nomina et discrimina indicaret bestiarum quarundam et avium rapacium, item reptilium et insectorum. Curavit domi suae mactandas pecudes, vitulos, vervecesque; atque partium nomina ac proprias appellationes a lanionibus didicit: saepe ut ipsemet fassus, cum Philippo, Aurogallo, aliis, totos quatuordecim dies in interpretatione unius vocusae aut lineolae haesit. Conventus autem illius ratio haec fuit: praesidebat Lutherus in monasterio cum Bibliis Latinae translationis veteris, et sioa nova, cui semper habebat adiuncta Hebraeica: Melanchthon afferebat textum Graecum: Cruciger cum Hebraeo Chaldaicum: alii Professores habebant Rabinos: et accedebat quilibet praemeditatus. De loco vertendo fiebat sententiarum exploratio et collatio: tandem concludebatur. Sed correxit ipse Lutherus ante obitum primam editioem: quem ad modum dies diem docet: Pro hoc labore deberur perpetua gratia, cum et ecclesiae profit: et fontium ignaros erudiat: imo ipsos eruditos delectet collatio. Reprehensus tamen est hic labora Vicelio, a Staphylo apostara et aliis Romani praesulis mancipiis.
Ad hunc laborem adiunxit et ipse multas enarrationes eruditas: de quibus Erasmus scripsit: in uno folio commentariorum Lutheriplus solidae Theologiae contineri: quam in multis prolixis scholasticorum et aliorum similium scriptis. Germanicam certe linguam exornavit plurimum et locupletavit: vertit e Latino, quae verti non posse putabantur: ac signi ficantissimis usus est verbis, maximeque propriis: ut unica voce rem non numquam ob oculos ponat. De Pontifice scribit: quem ad modum missam etiam pro mortuis applicari iusserit: et ait cum penetrasse cum sua missa non solumper omnes orbis angulos, verum in ipsum eriam pargatorium: ibi utitur verbo, quod strepitum significat: ist hinnunter gerampele in die helle Item beutel rescher vocat indulgentiarum mangones, et talia sexcenta in Germanicis eius scriptis. Verissimo igitur elogio a magno Sturmio ornatus est, quo ita de eo: Lutherus quasi magister exstitit nostri sermonis: sive puritatem consideres: sive copiam. Principum consilia: civitatum iudicia: scribae omnes: omnes legati: ac iureconsulti Germanici hanc laudem homini tribuunt Theologo. Causam certe ipse defendit et iustam et necessariam: quae per se meretur victoriam: sed certe oratoriis lacertis sua misit tela argumentorum. Si haec religionis restitutio non esset: si nullae contiones eius exstitissent: si nihil scripsisset aliud: quam ea, qua in vetere et novo Testameto translata divulgavit: tamen summa eius et perpetua in hoc labore deberet exstare gloria. Si enim huius Germanicae translationi ceterae Graecorum,
Latinorum, aliorumque comparentur: cedere cogentur: perspicuitate, puritate, proprietate: similitudine Hebraicae originis. Crede ut Appellem nemo legitur pictorum superasse: ita ne scriptorum quidem quisquam Lutheri conversionem poterit vincere.
Rem aggressus est humanis viribus, ut omnibus [Note: * Vide vitam Crantzii.] videbatur maiorem: nec line periculo: Sed non est consilium, non vis ulla contra Dominum: qui adversus hostes omnes et vivum et mortuum mirabiliter defendit. Vivus adversarios liabuit potentissimos, vaferrimos; et verbo dicam, totum Antichristi regnum: nec solum palam et bullis et scriptis cum oppugnatunt Pontifex episcopi, Academiae, aliique sophistae, sed etiam clam veneno, sica, sclopetis, atque aliis modis deletum ipsumiverunt De insidus vitae eius structis notum est: et ipsemet his confirmat [Note: *Tom. 2. epist. p. 270.] : Est hic apud nos Iudaeus Polonus missus sub pretio bis mille aureorum; ut me veneno perdat, ab amicis per literas mihi proditus. Doctor est medicinae, et nihil non audere, et facere paratus incredibili astutia et agilitate, quem hac hora iussi capi, nescio quid adhuc suturum sit. Haec nova. Ad Spalatimum scribit [Note: * Tom. 2. epist. p. 271.] , plutes fuisse: quos noluerit tor queri: cum sponte prodere nollent: a quibus essent submissi: sed egisse, ut liberi dimitterentur. Addit tamen: quam vis persuasissimus sim ipsum fuisse quem mihi prodiderant, adeo omnia symbola consentiunt. Et quid mosliti sint Pontificii, indicant verba Aleandri Pontificii legati: de quibus Lutherus: Scribit Spalatinus, Aleandrum fuisse ausum dicere; etiam si vos Germani, qui minimum omnium dependitis aeris romano Pontifici, iugum servitutis Romanae excusseritis, tamen curabimus, ut mutuis cadib. abiumti vestro cruore pereatis Iam de fabulis et mendaciis ipso vivo sparsis, quid dicam aut scribam? De patria primum ac parentibus: fuisse eum Boemum, haereticis, quos ipsi vocant parentibus natum Deinde reprehenderunt promotionem eius Wittembergae factam, ac variis deformarunt men daciis: exemplo sit, quod scribit ad Spalatinum: Ferdinandisive legatus, sive quid aliud, apud me fuit, visurus quid hominis essem, et quid agerem. Aiebat apud Dominum suum mihi famam esse paratam; quod armatus stipatusque procederem, scortis, aleis, tabernis vacarem: ac nescio quibus aliis honoribus in aula eadem fulgerem. Sed ego mendaciis satis sum adsuetus. Quoties dictus fuit ad Boemosfugisse? quoties obiecta ei scandala ex scriptis orta? quoties audiit principum adulator? quoties seditionum tuba? De [Gap desc: Greek word] autem ipsius et vehementia vertus est cantilena: unde ipse [Note: *Tom. 2. ep. p. 6.] : Omnes ferme in medamnant mordacitatem: sed mihi idem sensus est, qui tibi; scilicet Deum forte hoc modo revelare hominum figmenta. Video enim ea, quae nostro saeculo quiete tractantur, mox cadere in oblivionem, nemine ea curante. Et alibi [Note: *Tom. 1. epist. p. 292.] :
Non tamen negare possum; me esse vehementiorem, quam oporteat: quod cum illi non ignorent, canem irritare non debuerunt. Quam sit dissicile calamo et stylo temperare: vel ex te ipso discere potes. Hoc enim est, cur in publico versari semper indignatus sum: quoque magis indignor; magis contra votum involvor: idque non nisi atrocissimis criminibus, in me et verbum Dei grassantibus: quibus sit, ut si nec calore nec stylo raperer: tamen indignitate rei ad arma queat move ri vel saxeus animus: quanto magis ego, qui et calidus sum, et stylum habeo non penitus obtusum. His monstris ultra modestiae decorum feror. Allegat ibidem et exemplum Christi, qui Iudaeos vocet generationem adulteram et perversam, progeniem viperarum, hypocritas, silios diaboli: deinde Pauli, qui canes, vaniloquos, seductores, indoctos: imo qui Act. 13. sic invehatur in pseudoprophetam; ut videri possit insanus. Haec ipse: sed et Erasmus saepe dixit: Deus dedit huic postremae aetatipropter morborum magnitudinem acrem medicum: et Carolus Imper. Wann die pfaffen from weren/so dursftenste keines Luthers/h. e. si sacrificulifrugi essent, nullo indigerent Luthero. Ad ista omnia accesserunt et rentationes spirituales, atque Sathanae colaphi et terriculamenta. Coburgi cum subsiteret: apparuerunt ipsi aliquoties faces ardentes: a quarum conspectu pessime habuit: adeo ut fere deliquium animae fuerit passus. Sed adhibitis tum medicamentis, tum lectione epistolae ad Galatas, malum levavit: et ad eos, qui aderant; venite, inquit, in contemptum diabolipsalmum de profundis quatuor vocibus cantemus. In horto eriam domi sne apparuit ei diabolus apri nigri forma: sed ipseneglexit.
Post obitum, in bello illo Germaniae fatali, parum abfuit: quin et in cadaver eius saevitum sit. Nam cum Wittemberga Carolo victori se dedidisset: Caesarque visendi causa oppidum ingressus esset: Hisqpani in templo arcis in sepulcrum Lutheri insultarunt; et effodere voluerunt: sed ausi id non sunt. Nam cum Caesar sepulcro Lutheri insisteret: et Hispani corporis effossionem atque concremationem impense urgerent: Carolus V. side dignis restibus id referentibus, dixit: Sinite ipsum quiescere, usque ad diem resurrectionis, et iudicii omnium.
Ceterum initio quidem ne ipsi Luthero in mentem venit facere, quod fecit: imo quid anno vicesimo adhuc in animo habuerit ex istis [Note: *Tom. 1. epist. Luth. p. 230. b.] liquet: quam possum humilime offeram silentium, modo ceteri quoque sileant, ut nihil videar omittere, quod in me adpacem quoque modo facere possit, desiderandum: id quod semper facere paratus fui. Parabo itaque haec [Note: *Libellum et epistolam deprecatoriam ad Pontificem.] ante omnia propediem: si eveniet, quod speramus; bene factum est: sin aliud erit, id quoque bonum erit, quia Domino placitum erit. De abitu etiam ut supra attigimus, saepe cogitavit: quemad modum ad eundem Spalatinum scribit: nisi venissent heri literae tuae, iam parabam recessum, mi Spalatine: sed et adhuc sum in utram vis partem paratus: et postea: ego si hic mansero; multa dicendi
scribendique libertate carebo: si iero, totum effundam, et vitam offeram Christo. Profecit autem magis magisque in veritate; ut ut ex quibusdam non statim potuerit se extricare. Nam, de invocatione sanctorum anno decimo octavo ita sensit [Note: *Tom. 1. ep. P* 130. b.] : mi Spalatine, non suit mens mea unquam: vener ationem sanctorum esse superstitiosam: neque invocationes eorundem, pro oausis vel corporalissimis. Hoc enim sapiunt haeretici illi, vicini nastri, Pighardi in Boemia Melius enim a Deoper sanctos eius impetramus, quaecumque tandem bona (quippe cum sint omnia utique dona Dei) quam quod per Magos et maleficos apud diabolum quarantur, sicut plurimi solent Sed id volui scil, superstiriosum, imo et impium, atque perversum esse: apud Deum et sanctos implerare tantum ea, quae corporis sunt: nihil prorsus curare ea, quae animae et salutis, imo voluntatis Dei sunt: quasi obliti, aut increduli simus verbi eius, qui dicit: primum quaerite regnum Dei, et haec omnia adicientur vobis: imo ubique Christus corpora, et ea, quae corporis sunt, ut vilissima contenere docet. De adoratione in sacramento ita scribit [Note: *T 2. ep. p. 72.] : Dico liberum esse Christum adorari et invocari sub sacramento. Neque enim peccat, qui non adorat: neque peccat, qui adorat, De coe na vernacule administramda haec scribit [Note: *T. 2. ep p. 243.] : Missam vernaculam opto enagis, quam promitto: quod impar sim huic operi, quod musicam simul et spiritum desiderat. Interim permitto quoslibet in suo sensit abumdare, donec alia Christus dederit. Celebravit tamen vernacule prmum anno 25. ut ipse ad I Langum [Note: *Tom. 2. epist. p. 301. b.] et ministros Erphord. Numc iam principis mandato elaboratur, crastina Dominica [Note: *Fuit. 20. Trinit.] publico experimento tentabitur in nomine Christi Erit autem missa vernaculapro laicis: quottidianus vero cultus latinus erit, coiunctis lectionib. vernac ulis: ut haec bre vipublic is exemplarib perspiciet is. Psalmos quoque vernaculos introduxit: qua de reita ad Spalatinum [Note: *T. 2. ep. p. 239] , anno vicesimo quarto: consilium est, exemplo Prophetarum et priscorum Patrum etclesiae, psalmos vernaculos condere pro vulgo, id est spirituales cantilenas: quo verbum Dei vel cantu inter populos maneat. Quaerimus itaque undique poetas. Cum vero tibidata sit et copia et elegantia linguae Germanicae, ac multousu exculta: oro ut nobiscum in hac relabores; et tentes aliquem Psalmorum in camilenam transferre; sicut hic habes meum exemplum. Velim autem novas et aulicas voculas omitti: quopro captis vulgi, quam simplicissima, vulgatissimaque: tamen munda simul et apta verba canerentur. Deinde sentetia perspicua, et psalmis quam proxima, redderetur. Libere itaque hic agedum: et accepto sensu, verbis verlictis, per alia verba commoda vertendum. Ego non habeo tantum gratiae: ut tale quid possem, quale vellem. Itaque temptabo, situ vel Heman, vel Assaph, vel Iedithum sis. Multa etiam vere et gravirer dixit docuitve: ut de sacra scriptura et eius auctoritate: solis canonicis libris debetur sides, ceteris omnib, iudicium. De bonis operibus: ut fructus non faciumt unquam arborem. ita opera numquam faciumt bonum virum. Sed e comtra facta arbore scquumtur necessario fructuseita facto primum bono viro, sequuntur
bona opera, non ut bonum faciant; sed ut bonum esse testentur. De verbo sacramentis, et ministris: nos plant atores et rigatores sumus, verbum vitae et sacramentum salutis ministrantes: sed incrementi datores non sumus. De iustitia nostra: Tu domine Iesu es iuslitia mea, ego autem sum peccatum tuum: tu adsumpsitimeum, et dedisti mihituum: adsumpsisti, quod non eras et dedisti mihi, que non eram De ceremoniis: ego sane nullas ceremonias damno, nisi quae pugnant cum evangelio. De Mose: quemadmodum mundi sapientes dibcunt: Homerum esse patrem omnium poetarum, fontem, imo Oceanum, omnis eruditionis, et sapientiae, et eloquentiae: sic noster Moses fons et pater est omnium propherarum et librorum sacrorum, id est sapietiae et eloquentiae caelestis. De literarum studiis: Egopersuasus sum, sine libterarum peritia prorsus stare non posse sinceram Theologiam: sicut hactenus ruentibus et iacentibus literis, miserrime et cecidit et iacuit. Quin video, numquam fuisse insignem factam verbi Dei revelationem. nisi primo, velut praecur soribus Baptistis, viam pararit surgentibus et fiorentibus linguis et literis. Er alibi: vehementer et toto caelo errare censeo: qui Philosophiam et naturae cognitionem inutilem putant Theologiae. De tentationibus ita monet: Tentatos fide et spe hoc modo solarer, primum ut solitudinem caveant, sed semper comversentur cum alis, de Psalmis et scripturis consabulando. Deinde quamquam est difficillimum facere tamen praesentissimum est remedium, sisibi persuadere possent, certo esse cogitationes has non suas, sed Sathanae, ideo annitendum summo conatu, ut ad alia cor vertatur et tales cogitationes illi relinquant. Nam eis immorari, vel cum eis pugnare, ac velle superare, autfinem earum exspectare, est eas irritare et roborare, usque adperditionem, absque ullo remedio. Das beste ist/ fallen sie eyn/so lasse sie wider auss fallen/vud nicht lange nachdencken oder disputiren, wer das nit thut/dem ist nit zurathen. De phreneticis et morionibus hoc eius fuit iudicium. Dephreneticis sic sentio, omnes moriones et quicumque usu rationis privantur, a daemonibus vexari veloccupari, non quod damnati sint ideo sed quod variis modis Sathan homines tentat, alios gravius alios levius, alios brevius alios longius. Nam quod Medici multa eiusmodi tribuunt naturalibus causis, et remediis aliquando mitigant, sit quod ignorent quanta sit potentia et vis daemonum. De Augustanis com tiis, quorum recordatione se non delectari scripsit [Note: *Tom. 1. epist. Melanch. pag. 408. ad I. Obernburgerum Tom. 5. op. Ien. pag. 280.] Melanchthon, cum ibi tristi et atroci sententia damnati fuerint evangelici a Carolo V. cui subscripserunt quinque Electores, principes ecclesiastici triginta, saeculates viginti tres: Abbares viginti duo: Comites et Barones triginta tres: civitates liberae triginta novem: de illis ergo comitiis ita sensit Lutherus: etsi multis sumptibus nihil videtur Augustae actum, sic tamenego sentio, etiamsi duplo plures essent facti sumptus, satis tamen responderet illis confutatio illa publica Sophistarum et in vidorum: qui ita nostram doctrinam deformarunt
mendaciis, quasi nulla tetrior unquam audita esset. Br ntius item statuit: omnium comitiorum, quae illa memoria celebrata, sumptus non esse satis dignum pretium pro tanto confessionis et eius Apologiae thesauro.
De S Cenae negotio haec scribit: Hoc diffiteri non possum nec volo, quod si Carolostadius aut alius quispiam ante quinquennium mihi persuandere potuisset, in sacramento praeter panem et vinum esse nihil, ille magno beneficio me sibi devinctum reddidisset. Gravibus enim curis anxius in hac excutienda materia multum desudabam, omnibus nervis extensis me extricare et expedire conatus sum, cum probe perspiciebam hac re Papatui cum primis me valde incommodare posse. Praeterea duos habui, multo dexterius et acutius hac de re ad me scribentes, quam Carolostadius, nec ita proprii ingenii captu verba detorquentes; verum ego me captum video, nulla elabendi via relicta. Textus enim Evangelii nimium apertus est et potens, qui facile convelli non potest, multo minus verbis aut glossis e capite vertiginoso consictis subverti. De eadem quaestione tum alibi tum epistola prolix a probare nititur, non tatum spiritualiter: sed et corporaliter comedi Christi carnem. Praeter id autem quod alibi aliter viderut de eo capite loqui: sunt qui affirmant paulo ante mortem sese explicasse. Nam ad Melanchthonem eum dixisse, cum Islebiano itineri esset accinctus, die vicesimo tertio Ianuarii, anno quadragesimo sexto: facteri se longius in controversia Sacramentaria progressum: tum Melanchthonem suasisse, ut leni scripto edito sese explicaret: ad id respondisse Lutherum: hoc modo totam doctrinam se suspectam redditurum: faceret Melachthon posi mortenm, quod videretur. Et laud antur testes huius collquii ipse Melanchthon, Herbertus de Langen, Daniel Burenius Col Bremensis, et alii.
Cum Antonius Musa pastor Rochlicensis aliquando apud eum conquereretur: se ipsum credere non posse: quae alios doceret: Deo sit gratia, inquit, Lutherus, quod audio alios experiri idem quod ego. Contionatori dicebat tres caniculas in suggestum non adducendas: superbiam, avaritiam, invidiam: et regulam de moderandis conciombus hanc dedit: cum vides attentissime audire populum, conclude: eo alaeriores redbunt. In aulis summos labores sustinere censuit eos: qui tantum exhaurire potando coguntur: ut nec die, nec noctu quiescant. Cum ei afferretur lapis fissilis, in quo imago Papae tricoronigeri, ex Mansfeldicis fodinis: Hem, inquit, oportet Papam revelari, etiam per metalla et metallicos. Tria faciunt Theologum, dixit: medit atio, oratio, tentatio: et tria verbi ministro facienda evolvere biblia, orare serio; et semper discipulum manere. Optimi ad vulgus hi sunt contionatores: qui pueriliter, trivialiter, populariter et simplicissime docent. In visitatione Saxonica, cum in pago rusticus symboli verba haec recitaret
dialecto sua: Ich glove in Gatt den almachteigen: credo in Deum patrem omnipotentem: quaesivit ex eo quid allmachteigen omnipotens significet? respondente rustico: Ick wess nicht/ ignoro: imo inquit Lutherus, et ego et omnes eruditi id ignoramus: tu id saltem crede, Deum esse tuum patrem, qui potest et vult te, tuosque servare. Rhythmis etiam delectatus fertus vernaculis: de quibus sunt isti:
Iss was gar ist/
Trinek was klar ist/
Redt was wahr ist.
Item
Weistu was so schweig/
Ist dir wolso bleib/
Hastu was so halt/
Ungluck mit seinem breiten fuss kompe balt.
Item
Schweig/leid/meid/und vertrag/
Dein noth niemand klag/
An Gott nicht verzag/
Dein hulff kompt alletag.
Vita eius privata plena fuit exemplis virtutum. Inter prandendum aut cenandum non raro contiones aliis dictavit: saepe paginas a vitiis typographicis expurgavit: interdum musica sese et comvictores suos recreavit. Fuit natura, quod Melanchthon saepe miratum senarrat, in corpore non parvo, nec imbecilli, valde modici cibi et potus: viditque continuis quatuor diebus, cum quidem recte valeret, protsus nihil edentem, aut bibentem: vidit saepe alias multis diebus, quottidie exiguo pane et halece contentum esse. Nihil hic dicimus, quomodo in claustro vigiliis inedia, laboribus, aliis sese macerarit. Saepe ad convivia invitatus non venit; ne tempus perderet: unde ipse ita [Note: *Tom. 1. epist. p. 265.] : Ego per civitatem invitatiunculis satis multum tempus perdo: nescio quis Sathan id curat: ves nogare non liceat: et tamen fecisse noceat. In congreslibus familiaribus fuit suavis, ac humanus, cum gravirate ramen, virum eiusmodi decente: fuit [Gap desc: Greek words]
De precationibus eius ardentissimis confirmat idem Melanchthon saepe se intervenisse, quando lacrimans preces pro tota ecclesia dixit. Sumpsit enim sibi fere quottidie certum tempus ad psalmos aliquot recitandos: quibus sua vota gemens et lacrimams miscruit; ac saepe dixit, se succensere illis, qui aut propter ignaviam, aut propter occupatienes dicunt satis esse solo gemitu precari. Ideo formae nobis divino consilio praescriptae sunt, inquit, ut lectio mentes ac
tendat: imo ut vox etiam profiteatur, quem Deum invocemus. A studiis quando remittteret, delectatus est lusu latrunculorum, quem calluit ingeniose: exercuit et artem tornandi cum suo ministro Wolffgango: ut, inquit ipse, si omnino mundus nos noluerit alere propter verbum: discamus manu victum parare: interdum testudine lusit; interdum ad scopum iaculatus est. Hortum etiam excoluit: in quo varii generis semina ab amicis sibi mitti petivit. Adeo fere numquam quiescere potuit: et de suis occupationibus ita [Note: *Tom. 1. epist. p. 222. b.] scribit: ego sum oneratissimus: psalterium exigit integrum virum: totum eundem concio in populum, per Evangelium et Genesin laborans: tertio totum ipsum preculae et instituti mei cultus: quarto totum hoc enarrandi munus, ut taceam epistolarum scribedarum, deinde negotiorum alienorum occupationem: inter quae et congressus familiarium, quem pene comessationem nomino, plurimum mihi temporum pessime furatur: et postea semper sollenne suum obtinuit: ut vel meditaretur, vel contiones, vel lectiones haberet, vel consultationibus adesset: verbo, numquam otiosus esset. Liberalis erga pauperes pene supra modum. Accidit aliquando ut studiosus viaticum peteret: quod uxori ut daret iussit: illa autem penuriam pecuniae excusante, ipse poculum quod forte astabat arreptum manu compressit: ac scholastico dedit: ut aurifabro venderet, pretiumque sibi retineret. Ita cum quidam e fodinis metallcis ei misisset ducentos aureos: omnes in egenos literarum studiosos distribuit. Et cum ei a Ioanne Electore nova vestis donara esset: rescripsit plus nimio fieri. Sienim hic omnium laborum merces accipienda sit, nullam fore vitae alterius sperandam: wenn esihm hie alles tezahlt wurde/was wolle er in ienem leben zugewarten habin? Idem elector ei venam metallicam Snebergae obtulit: quam recusavit, ne diabolum thesaurorum subterraneorum dominum tentaret. A typographis etiam nihil se accepisse scribit [Note: *Tom. 2. epist. pag. 342.] : pecunia et ipsi pauperes sumus valde, sed iure quodam licet modico utor in Typographos, ut cum nihil ab iis pro vario labore meo accipiam, aliquando cum libet exemplar tollam. Hoc credo mihi deberi, cum alii scriptores imo translatores pro quaternione aureum accipiant. De pecunia aliquando sibi donata ita scribit [Note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 333.] : centenarium aureorum mihi delgatum accepi per Taubenheimum: sed et Scharttus quinquaginta dedit: ut ego metuere incipiam, ne Deus hic praemiet. Sed protestatus sum, me nolle sic satiari ab eo: aut statim reddam et profundam. Quidenim nihi et tantae pecuniae? P. Priori dedi medium: et hominem laetum feci. Fuit [Gap desc: Greek word] erga suos: quos tenerrime amavit; et honeste educavit, praeceptorem alens domesticum; qui pietatis et literarum elementa inculcaret. Cum videret domi filiam natu maximam Magda lenam morientem praelegit ei locum Iesaiae: vivent mortui tui et resurget: expergiscimini et laudate habitatores pulveris: quia ut ros olerum ros tuus, et terra mortuos proiciet. Vade popule mi, ingredere cubilia tua:
et claude ostium tuum post te: absconde te ipsum paululum ad momentum, donec transeat ira. Mea, inquit, filia, ingredere etiam tu in cubile tuum cum pace: ego mox aedero tibi: nec enim permittet Deus ut videam poenas Germaniae imminentes: et fle vit tunc effusissime: sed in publico cum prodiret in funus repressit se: ut ne guttula quidem lacrimarum in ipso conspiceretur. Ut autem magni viri habent ardentem iram: ita et Lutheruys fuit natura ardens; sed placabilis. Itaque cum aliquando ad eum venisset Melanchthon vehementer commotum: subiecit ei, ceteris altum silentib. hunc versum:
Vince animos, iramque tuam, qui cetera vincis: tum ille arridens, non volumus amplius, inquit, de his rebus disputare, et placide collocutus est de aliis. Praesagiit muita et praedixit: ut de tumultu in Getmania: Vehementer metuo, sipergant principes audire stoldium illud cerebrum ducis Georgii, futurum esse tumultum: qui tota Germania principes et magistratus perdat: et simulclerum universum involvat [Note: *Addit ibidem et causas.] . De obitu Friderici electoris Saxoniae haec [Note: *Tom. 3. epist. p. 10. b.] scribit: Quod si omnino definita est ira in caelo, ut nec orationibus, nec consiliis, impediripossit: impetrabimus, ut Iosias noster in pace dormiat: et mundus sibi relinquatur in suam Babylonem. De avaritia Germanorum et annonae caritate: Famem pertimescrimus: same quoque laborabimus: cuius mali medendi nullum dabitur remedium Et cum citra necessitatem, tamquam gentiles impii et increduli, cura distorqueamur, solliciti ne nobis fame sit periclitandum, verbum et opus Dei negligentibus: suboriri tempus per mittet brevi: quod tota ourarum plaustra adducturum est secum: quas nulla nobis deponendi dabitur facultas aut occasio. Et ita de aliis mulitis praedixit.
Valetudine usus est sat firma; nisi quod capitis dolore, praesertim annis extremis, fuit saepe vexatus: unde patoxysimum apoplecticum metuit, saepehis verbis in vertigine actinnitu aurium usus: Feri, Domine Iesu, feri clementer: ego paratus sum: quia verbo tuo a peccatis absolutus et corpore ac sanguine tuo pastus: etiam Apostolus tuus Ioannes et noster Elector hoc mortis genere exstincti sunt. Ad haec accesserunt rentariones creberrireae; unde ipse: valemus omnes praeter Lutherum ipsum, quicorpore sanus: foris a toto mundo, intus a Diabolo patitur, et omnibus angelis eius.
Statura fuit iusta: corpore robusto: oculorum seconina vivacitate tanta: ut eorum intentionem rectas aspiciendo non omnes ferre possent. Submissum quendam narrant: qui specie privati colloquit domi e cubiculo evocatum sclopeto transverberaret. Eum a Luthero hum anissime acceptum, acie oculorum eius territum, obstupuisse nec quicquam prius habuisse, quam ur fuga sibi consuleret. Vocem habuit lonem, nec adeo clatam: unde cum aliquando mentio fierer super mensam Paulinae vocis, quae non adeo fuisset plena: dixit, ego itidem depressae utor pronuntiaetione ac voce; cui
Melanchthon subiecit: sed exilis ista vox, valde late ac procul exauditur. In coniugto vixit caste et pie annis viginti amplius: ac moriens orphanos reliquit filios tres et viduam illam Catharinam de Borae; quae supervixit annis fere septem. Doluit illa inprimis, quod maritus peregre esset mortuus: ubi aegrotanti adesse, atque extrema sidei coniugalis officia praestare non potuisset Mox subsecuto bello circumerravit cum orphanis in exilio maximis cum difficultatib. et periculis: ac praeter viduitatis incommoda, quae multiplicia sunt, experta est etiam magnam ingratitudinem multorum: a quibus sperans beneficia ob ingentia mariti in ecclesiam merita, saepe turpiter frustrata est. Tandem cum Wittembergae lue grassante etiam ipsius domus infecta esset: ut liberos ex periculo eriperet, quod piam matrem decet; Torgam sese, ubi et Academia erat, recepit. Sed in itinere cum equi consternati currum per avia raptaturi viderentur, territa misera non tam sua, quam liberorum causa, e curru desiliit: ubi corpus humi graviter allisit, ac in lacunam frigidae aquae lapsa, morbum contraxit. Eo amplius trimestri decumbens in exilio paulatim contabuit, ac placide exstincta est exeunte anno quinquagesimo secundo.
Scripta Lutheri certis tomis distincta Wittembergae et Ienae Latine et vernacule prodierunt, partim exegetica, partim divactica, partim polemica; de quibus tale iudicium ipse tulit: Ante omnia oro pium Lectorem, et oro propter ipsum Dominum nostrum Iesum Christum; ut ista legat cum iudicio, imo cum multa miser atione. Et sciat, me fuisse aliquando Monachum et papistam insanissimum, cum istam causam aggressus sum, ita ebrium, imo submersum in dogmatibus Papae; ut paratissimus fuerim, omnes, si potuissem, occidere, aut occidentibus cooperari et consentire, qui Papae vel una syllaba oboedientiam detrectaretn. Tantus eram Saulus, ut sunt adhuc multi: non eram ita glacies et frigus in defendendo Papatu: ut fuit Eckius et sui similes: qui mihi verius propter suum ventrem Papatum defendere videbantur: quam quod serio rem agerent: imo ridere mihi Papam adhuc hodie videntur, velut Epicuraei. Ego serio rem agebam: ut qui diem extremum horribiliter timui: et tamen salvus fieri ex intimis medullis cupiebam. Hactenus Lutherus: qui alibi [Note: *Tom. 7. Ien. Germ. p. 288. Optat libros suos abolitos.] libros suos etiam abolitos optat: Ach ich solte ia billich fur den meinen friede haben/es were an den Papisteu gnug. Es mochre einer schier mit Hiob vud Ieremiasagen: Ich welt das ich nie gibohren were/so mocht ich auch schter sagen: Ich wole dass ich mit meinen buchern nicht temes were/fragt auch nichts darnach/ mochte leyben/dass sie alle schon wesen usnergangen/und solcher hoher [Note: *Antinomos ibi intelligit.] geister schriffe feht sichden in allen buchladen/wie sie gern wolren. Noluit [Note: *Tom. 2. Ien. Germ. p. 69.] idem Lutherus; ut quis quam se de suo nomine appellaret: quia doctrina non sit sua: quia ipse pro nemine sit mortuus: quia S. Paulus, 1. Cor. 3 id noluerit in
sua persona ferre: ubi addit: wie keme denn ich armer stincken der Madensack dazu/dass man die kinder Christi solte mit meinem heillosen namen neimen? Praeterea, quia Christiani sumus, Christi doctrinam prositemur: et denique quia Papistae id faciunt, vocantes se Pontificios. Eos nos imitari minime decet. Delibris autem Lutheri ita [Note: *Lib. de exsere. Rhetoricis.] scribit Sturmius: Memini, me ante aliquot annos in quadam :Lutheri epistola legere, quae est in bibliotheca Conradi Huberti, ad Wolffgangum Capitonem: nihil sibi suorum scriptorum placere: prater catechismum suum, et librum de servo arbitrio.
Coronidis loco luber addere de Lutheri et aliorum donis Melachthonis iudicium: Pomeranus, inquit, est Grammaticus, et verborum vim explanat: ego sum logicus, monstro contextum rerum et argumenta: Iustus Ionas est orator, copiose et ornate disserit: sed Lutherus est omnia in omnibus, est mir aculum inter homines: quicquid dicit, quicquid scribit, id in animos penetrat, et mirisicos relinquit aculeos in cordibus hominum De existimatione autem Lutheri haec Camerarius: Apud quosdam Martini Lutheri nomen adeo odiosum est; ut auditum exsecrentur; contra nonnulli in illius dictis aut factis aliquid argui omnino pati nequeunt, et si quis hoc facere audeat, eum statim impietatis reum declamitanedo peragunt. Qui quidem Martini Lutheri auctoritatem et nomen ita celebrant: ut supra conditionem et modum generis humani non dubitent extollere; iis videndum, nepraestantissimi atque summi viri bonam existimationem, tribuendo nimium diminuere, et suae audaciae ab illa excellentia praesidium quaerere videantur. At isti insectatores, quinon modo omnia scripta illius damnant, ut impia et turbulenta: sed nomen etiam auditum, tamquam ominis mali detestantur, nunc etiam si quid cordis haberent, poterant reminiscendo considerare, quid acerbitate adii et contumacia pervicaciaque adversandi et clamoribus vesanis esfsectum sit.
Wolffgangus Siverus, praeceptor quondam Ferdinandi Austriaci, postea Imperatoris, eiusmodi de Luthero distichon encomiasticum scriptum reliquit:
Iapeti de gente prior maiorque Luthero
Nemo fuit: sed noc credo futurus erit:
quod rhythmis vernaculis sic est expressum:
Auss Iaphets blut und Heydenstam/
Kein grosser liecht auff erden kam/
Denn Doctor Tuthr der grosse Mann/
Damit wil Sott beschlossen han.
Insigne eius fuit rosa cum cruce: cuius explicatio haec:
Crux coniuncta rosae mens est invicta Luthero:
Laetitiam notat haec: illa iugum Domini.
Et haec de Luthero, desumpta atque collecta ex scriptis ipsius, et aliorum: uti indices ad matginem passim notant.
LIchtenfelsii, in Franconia ad Maenum oppido, natus est Fridericus Myconius, parentibus piis et honestis, anno Christi millesimo, quadringentesimo, nonagesimo primo, die vicesimo sexto Decembris, Stephano protomartyri dicato. Anno aetatis decimo tertio, primis literarum elementis in partia haustis, missus est in scholam Annaebergicam, uberioris ingenii cultus ergo. Ibi cum sexennium amplius vixisset, iamque vicesimum aetatis annum attigisset: ingressus est monasterium ordinis Franciscanorum, quod tunc Annaebergae de novo excitabatur. Fecit autem id non otii, non ventris ac voluptatum causa: sed ut DEO serviret: ut pro suorum et aliorum peccatorum remissione oraret: ut sanctam et innocentem vicam viveret. Ita enim tunc hominibus persuasum erat: monachatum aequipollere baptismo: esse statum perfectionis: statuta et regulas monasticas verbo DEI multis parasangis anteire: habitum monasticum sanctitate praestare aliis vestibus: et qui in cuculla sepeliatur, eum remissionem tertiae partis peccatorum suorum consequi: ac huiusmodi sexcenta alia.
Prima autem nocte, qua inconsultis parentibus ipse filius unicus monasterium ingressus erat, quod factum anno decimo supra sesquimillesimum, die decimo quarto Iulii, somnium habuit eiusmodi. Visus est sibi ingredi vastissimam eremum; et in locis asperis, praeruptisque oberrare, nunc adscendendo, nunc descendendo adeo defatigari: ut fere animam ageret. Interea dum ita haeret; accedit vir staturae mediocris, fronte serena, sed calva, capillo et barba promissa, chlamyde rubra amictus, cum nodo in sinistra scapula; qualem viderat Paulum Apostolum pingi. Hic blande eum compellans, surge, inquit, et me sequere: res tuae meliore erunt loco. Quem dum per tesqua viarum subsequitur; vallis amoenissima, et in ea pratum viridissimum, in prato rivuli leni susurro decurrentes, apparent, sed ex iis aquam haurire ductor prohibet. Mox ad fontem marmoreum perveniunt; e quo aqua copiose manabat. Hic dum geniculando haurire aquam cupit, imaginem Christi in cruce pendentis conspicatur: e cuius vulneribus vis illa aquarum omnis scaturiebat. Eum in fontem dux viae Myconium sitibundum inicit: ita ut capite Christi pectus contingeret: et potu suavissime reficeretur. Extractus inde cum duce suo pergit.
Hic paululum progressis campus se aperit latissimus, maturis frugibus plenus, quas dux demetere iubet. Myconius se excusare, laboribusque eiusmodi numquam adsuetum dicere: cui ille, quod nescis, docebere. Propius ubi accesserunt: videt messorem unum, tanto conatu fruges demetentem, quasi solus totum agrum demetere vellet. Huic dux viae iubet se adiungere: et simul falcem arripit: qua ubi manipulum unum atque aelterum resecuisset, sic et tibi, (inquit ad Myconium) faciendum. Aggreditur ergo opus; ubi cum ductor ille vidisset, non solum culmos, sed etiam inferiorem partem praescindentem: Domino meo, inquit, non opus est stramine; modo aristae in horrea colligantur. Inde cum ad colliculum devenisset Myconius, circumlustrat campum: et eius latitudinem miratus, quaerit: quantum temporis requiratur ad fruges omnes demetendas, in tanta operariorum paucitate? Cui ductor: ante brumam ultima manus imponenda est: tu ut cepisti, perge strenue: Dominus messis, plures mittet operarios: et statim adsunt plures: qui et ipsi manus admovent. Postea fessi labore pone rivulum consident: panes, pisces, assasque carnes promunt; quibus illi suaviter vescuntur Interea dux se subducit; Myconius viribus exhaustus, in cubiculum infertur: cui subito liberator adstat, et cum eo alius, habitu et vultu fere Apostolico: uti Andreas et Philippus pingi solent: hi cum Myconio placide colloquuntur. Quibus dum attente auscultat: iterum imaginem crucifixi conspicit, macie plane extenuatam. Hic liberator ille pectus Myconii tangens: Huic oportet, inquit, te conformem fieri: e tactu Myconius evigilat, quid somnium portendat multum sollicitus:quod tamen fratricellis suis indicare ausus non fuit: sed eventus deinde perspicue explicavit.
In caenobio ergo, dum se ipsum vigiliis, ieiuniis, preculis aliisque operibus ab hominibus excogitatis tantum non enecat, adsci vit sibi insuper patronos, Apostolos, martyres, confessores, tamquam mediatores. Lectionibus etiam se maceravit adsiduis: ac noctu, aliis monachis dormientibus, legit Petrum Lombardum, Alexandrum de Ales, Bonaventuram, Gabrielem Biel, Augustinum, et alios. Constitutus a monachis in refectorio, ut vocant, lector, Biblia cum interpretatione Lyrae, sub prandium ac cenam, toto fere septennio praelegit: totiesque evolvit: ut pene memoriter tota tenuerit: sed sine intellectu, sine iudicio, historiis tamen sacris retentis.
Tandem, sub eiusmodi praeceptoribus, de studiis suis desperavit: omnemque hbrorum atque literarum amorem abiecit: et ad arres mechanicas animum appulit: modo libros compingendo, modo tornando et ligna dolabia laevigando, modo alia faciendo. Sub id tempus venit in Germaniam Ieannes ille Tecelius: quem Myconius Annabergae
ipsum biennium docentem audivit; nil nisi indulgentiarum virtutem crepantem, et affirmantem: nullam esse aliam viam consequendae remissionis peccatorum et vitae aternae, praeter satisfactionem per opera: quae quidem homini sit impossibilis; sed hanc unicam restare viam, illam satisfactionis vim et efficaciam, si nummis redimatur a Romano Pontifice; et emantur indulgentiae Papales; quas definie bat esse remissionem peccatorum, et certissimam viam ingrediendi vitam aeternam. Minabatur praeterea, se depositurum Crucem; clausurum ianuam caeli iam latissime patentem; exstincturum radios et splendorem solarem; futurum brevi: ut restam pretiosae non am plius tam vili pretio extarent venales, nec in posterum sperandum, unquam in Germaniam, donec hic mumdus staret, tantam liberalitatem Romanae sedis redituram esse Hortabatur etiam serio: ut singuli suoe, et suorum mortuorum, et vivorum amicorum animae salutis rationem haberent: adesse enim diem salutis: adesse tempus acceptabile, occasionem praesen. tem arripiendam. Nisi enim quis habeat literas indulgentiales, non posse eum a quoquam absolvi a suis peccatis. Clamitabat etiam hic Stentor Pontificius: si Anna: bergenses cives largiter darent nummos, fore: ut fingularum fodinarum venae circa S. Annae oppidum argento puro puto abuodarent.
His clamotibus effecit in dulgentiarum caupo: ut literae indulgendales in tanto haberentur honore et pretio: ut, si quando Tecelius urbem aliquam ingrederetur: Bulla Pontificia holoserico vel etiam linteolo anreo involnta praeferretur, processione tam longa et pomposa: ut vix sit credibile, si Deus ipse alicubi ad Pontificium visibili forma ingrediatur, tanto cum splendore et honorificentia exceptum iri. Nimitum Deus omnem potentiam Papae tunc resignarat in caelo et terra.
Cum autem literae indulgentiarum papalium annexam haberent appendicem: Pauperibus dentur gratis propter Deum: inter Myconium et Tecelium orta est disputatio. Didicerat domi puer Myconius Decalogum, Symbolum Apostolicum, Orationem Dominicam, et admonitus erat: ut frequenter oraret: quod a solo Deo nobis gratis omnia dentur, et ille nos gubernet, si serio oremus. Et sanguinem Chrisli esse unicum pretium propec catis totius mundi, et hanc fidem cuilibet Christiano esse necessariam: omninoque sibiper suasum, animoque suo insixum haberet [Gap desc: Greek word] Theologicum: si tantum tres homines essent salvandiper sanguinem Christi, certo statueret, unum se esse ex tribus illis: et contumeliam esse in sanguinem Christi, de hac redubitare. Indulgentias Romanas esse retia, quibus venarentur pecuniam, et deciperent simpliciores: Remissionem peccatorum et vitam aeternam non posse emi pecunia. Haec domi didicerat ex patte: quem apparer recte sensisse de iustificatione, de vera ac non dubitante fide, qua omnia a Deo im petremus: de invocando solo Deo,
et de indulgentiarum vanitate. Fuit haud dubie aut Waldensium discipulus, aut alioqui [Gap desc: Greek word] mira bili modo a Deo veritatem edoctus: quales multi omnibus temporibus in densissimis Papatus tenebris fuerunt. Et idem postea docuit Myconius monachus: sed tamen non sine fremitu et indignatione fratrum. Cum ergo in contionibus publicis nihil praetet indulgentiarum laudes audiret populo inculcari: et gratiae Christi ac satis factionis eius, pro peccatis mundi, nullam fieri mentionem: aut si fieret: ita exponi, eos fieri mortis Christi participes, qui vel bonis operibus merits essent, velemissent pecunia: ancipiti ac dubio in tenebris istis oberrabat animo, utri parti magis, parentibus ne an Sacerdotibus, esset credendum: tamen hoc unum non admittebat, remissionem peccatorum im petrari sine pcunia non posse, maxime qui essen: pauperes Adeo mirifice ipsi placebat clausula in fine literarum Papalium: pauperibus gratis propter Deum. Quare spiritu Dei incensus, non tamen intelligens quid ageret, adiit commissarium Pontificium; petivitque exemplum diplomatis Papalis, addens, sepeccatorem esse apuperem et indigere gratuita remissione et participatione meriti Christi. Audiebat Tecelius orationem Myconii latinam, admirabatur hominis ingenium, cum in illa barbarie nemo esset inter clericos, qui unum aut alterum verbum latine pronuntiare posset: deliberabat hac de re cum collegis, qui pro eo deprecabantur. Sed respondebatur post longam deliberationem; petitioni eius locum dari non posse. Literas enim Papales dispensationem non admittere, et eos solum capaces et participes fieri indulgentiarum et thesaurorum Ecclesiae, adeoque meritorum Christi; qui manus porrigerent auxiliatrices, hoc est, qui num mos darent Instabat Myconius et obiciebat literas, publice valvis et parietibus templorum affixas? Sanctissimum patrem Papam mandasse: ut pauperibus gratis darentur propter Deum; et adsctipta esse haec verba, quae simpliciter et significanter hoc vellent; nimirum Ad mandatum Domini Papae proprium. Ita improbe urgente Myconio, collegae denuo intercedebant pro illo apud Tecelium, ut satis faceret petitioni, daret literas; dimitteret; esse adole scentem ingeniosum et facundum; et omnino dignum, in quem prae ceteris aliquid beneficii collocaretur; ne iniunus fieret in paupetem, quem nec Deus nec Pontifex exclusum vellent a gratia, nec teii ceret propter pauculos nummos. Sed Monacho abnuente: insu surtabamt Myconio in aurem; ut saltem aliquid num mulorum daret: contra Myconius diserte negare: vel nummum se additurum. hic alii metuentes ne vel subornatus ab aliis esset Myconius: vel turbae ab agmine scholasticorum, aut pauperum orirentur: suaserunt illi mangoni cucullato non dimittendum Myconium sine literis: et ut eo facilius impetrarent; offert quidam eorum Myconio sex nummos, pro redimendis illis literis: et nedestructor aedis Petrinae, aut osor Papae haberetur.
Sed Myconius aperte respondet: nolle se emptas indulgentias, si vellet emptas, posse libro divendito emere; se gratuitas cupere indulgentias, propter solum Deum; quas si non impetraret; redderent ipsi rationem Deo ob neglectam animae salutem, propter solos sex nummos: siquidem et Deus et Papa remissionem peccatorum gratis dari velint petentibus, pro meritis quidem singulorum, sed pauperibus gratis. Quae rebatur tandem, a quo esset missus? a quo in structus, hancrem tam pert inaciter urgeret? Respondebat Myconius; se a nullo prorsus homine, ut et erat, subornatum: sed sola fiducia gratuitae remissionis in literis promissae fretum, rem illam egisse, nec sibi unquam cum tantis viris suisse colloquium; natura se esse verecundum: siti gratiae divinae ac remissionis peccatorum exstimulatum. Et cum videret, se expumice poscere aquam: discessit: partim dolens se voti comporem non factum, partim vero gaudens; quod adhuc esset Deus in caelo, qui peccata remitteret paenitentibus sine pecunia et pretio, propter solius Christi filii sui lytron, iuxta consolationis plenissimam promissionem: Vivo ego inquit Dominus: nolo mortem peccatoris: sed ut convert atur et vivat. Et haec cum Tecclio.
Ordinem ergo fratrum minorum sectatus Myconias Annaebergas, Lipsiae et Vinariae, tandem Vinariae sacris fuit initiatus; et, ut vo cant, primam missam cecinit, die pentecostes, anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo sexto, anno aetatis suae vigesimo quinto. Huic actioni interfuerunt duo Saxoniae Duces, Ioannes, et Ioannes Fridericus; qui etiam sumptus suppeditarunt. Legit tunc, cum Ioanne Voito in angulum abditus, libellos Lutheri: et veritati, quam Dei beneficio videbat, adsensum praebuit: ringentibus et dita minitantibus fratricellis Anno subsecuto, quo Lutherus Wittenbergae primum coepit impugnare errores et blasphemias Papisticas: et lux Evangelii oriri: vocatus est Myconius a Vinariensibus ad ministerium: ac eius contiones quidem sub initium Papismum redolebant interdum, cum pauca de passionibus et legendis sancto. rum im misceret: sed spititu Dei magis magisque illum inatus, et Lutheri scriptis confirmatus, primus in Thuringiacis Ecclesiis Papatui contradixit: et Evangelii semina sparsit; quod tam celeri vo latu ferebatur, et quidem spatio menstruo, per universam Germaniam et aliquot regiones exteras, actanto cum applausu accipiebatur; ut ipsi Angeli cursores et huius doctrivae praecones fuisse viderentur. Wittenbergam itaque, atque adeo ipsum eriam sacellum, in quo publice docebat Lutherus, in monasterio Augustinianorum nominare solebat Myconius Sepulcrum Domini, custoditum et muntum a militibus Papae, ne Christus resurgeret, neve discipulorum quisquam eum raperet. Id sacellum, iuxta vetustam quandam prophetiam, de qua in [Note: * T. 2. Wittenb. pag. 268.] tomis Lutheri, redimi debuit, per Fridericum Imp. qui fuit Fridericus ille Saxoniae Elector, sapiens, olim ab ordini bus Imp. designatus Imperator. Existimat autem Lutherus, divinitus fa
ctum esse, ut quem admodum praedictum fuit a prophetis [Note: * Iesa. 2 v. 3. Mich. 4: v. 2.] : De Sion exibit Lex, et verbum Domini de Hierusalem: Evangelium quod est verbum Dei, divulgandum ab Hierosolymis in totum orbem terrarum, et suo suavissimo odore allecturum multas gentes ad agnitionem Christ: sic etiam in isto abiecto angulo terrarum, Wittenberga, Deus voluerit suscitare suum verbum: et quod praeter Indaicam terram nulli parti terrarum acciderit; ut oppida et pagi, quin et cives Hebraicis nominibus vocentur: ut Ephrata, Hebron, Resen, Pannec, Globoc, Zidon, Iesse, Damascus, Dibon, et multa similia. Ipsa etiam Wittenberga a candore montis dicta, quid est nisi mons Libanus? Libanus enim candidum sonat. Cum vero hoc sacellum multo esset angustius; quam ut caperet ingentem illam hominem multitudinem, confluentium crebro turmatim, ad audiendum evangelium: iussus fuit Lutherus publice docere in templo parochiali. Et hoc pacto puer Iesus denuo introductus est in termplum Hierosolymae: ut olim in festo [Gap desc: Greek word] exceptionis ab Imp. Iustiniano dicto; quod Simeon Christum, diu a patribus magao cum desiderio exspectatum, in ulnas suas susceperit, referente Nicephoro.
Anno Christ. millesimo, quingentesimo decimo octavo, cum Lutherus iter suscepisset Augustam, et pedes venisset Vinariam; pernocta vit eo in monasterio, missamque decantavit. Ibi Myconius primum vidit Lutherum: sed ab accessu et colloquio eius tum est prohibitus. Monachorum vero tunc temporis [Gap desc: Greek word] vel [Gap desc: Greek words] vicarius et administrator Ioannes Kestnerus, solus Lutherum compellavit, et de religionis negotio inulta cum eo contulit: atque vel ex pia quadam [Gap desc: Greek word] vel portius [Gap desc: Greek word] et humana im beciilitate: Mifrater, inquit, habebis Augustae Italos homines doctissimos et acutissmos, Antagonistas acerrimos, qui plurimum tibi facessent negotii. Valde metuo, ut ne in hac religionis controversia causa excidas: profecto in ignem te conicient, et flammis exurent. Cui Lutherus periocum respondit: si urticis me usserint, aliquo modo toler abile erit, sin igne, nimium grave et prosus intolerabile: addens hanc patheticam et spirtu plenain adhortationem: Interpone, quaeso, tuas preces apud Deum pro me, et ora Christum filium eius, cuius est causa haec, ut mihi adsit, quam si obtinuerit, mihi obtenta erit: sin vero causa exciderit, nec ego eam obtinere potero, atque ita ipse solus ignominiam reportabit. In novella etiam tum Ecclesia apud Cycneos nata, caepit exaudiri cyguea cantio et caelestis tuba renascentis Evangelii: quo ex oppido [Gap desc: Greek word] Myconius ad Remp. et cives Annaemontanos epistolam misit lingua vernacula, zelo maximo et ardentissimo spiritu scriptam. In ea Deo peculiariter gratias agit, quod liberatus sit divinitus ex Pharaonica captivitate, Aegyptiaco carcere, et nido fucorum ignavorum; et ex anime laetatur, quod Dominica Palmarum una cum laetissima turba Christum
descendentem de monte oliveti, et ingredientem Hierosolymae spiritualem sit comitatus. Deinde adhortatur Annaemontanos; ne metuant Pontificios animarum devoratores, et verbi divini hostes: et ut in libertate Christiana constanter permaneant, nec patiantur sibi. et conscientiis suis laqueos inici, prohibitione ciborum arege Babylonis Romanae, habit ante in Aegypto vere tenebricosa. Quin etiam instruit atque informat, quid porro faciendum, si magistratus eos ob violatas leges mulcta pecuniaria afficere vellet: aut aliud supplicium decerneret; ne expavescant, nec patiantur Christum sibi e cordibus eripi: sed cum centurione coram cruce Christi edant confessionem suam: Hic vere est Filius Dei. Idem remittit eosdem ad aureas verbi divini fodinas, et aperit venas quasdam metalli spiritualis et caelestis, deducens ad eloquia Dei pura; quod sint desiderabilia super aurum et obryzum multum, et dulciora super mel et favum.
Vocatus exinde Gotham ad munus docendi et gubernandi ecclesias Thuringiacas; quod accidit anno vigesimo quaerto, circa festum assumptionis Mariae virginis, vixit cum collegis annos viginti duos in summa pace et concordia: quomodo ea de re ipsius Myconii verba sonant: Cucurrimus, certavimus, laboravimus, pugnavimus, vicimus et viximus semper coniunctissime: ut admiratione afficerentur plurimi super illa rara fratrum [Gap desc: Greek words] et coniunctione: quae eadem repetit in quadam ad electorales consiliarios epistola.
Floruerunt autem eo tempore in Thuringia et ecclesiae et scholae, et politiae; quae ecclesiis ac scholis hospitium praebebant; et claruerunt in ecclesiis reforma??is illustria lumina, viri excellentissimi, Wittembergae Lutherus, Melanchthon, Pomeranus: Magdeburgae Amsdorfius; Augustae Urbanus Regius; Tubingae Erhardus Snepfius; Halae Suevorum Ioannes Brentius; Noribergae Vitus Theodorus; Hamburgi Ioannes Alpinus; Lubecae Hermannus Bonnus, Uratislaviae Ioannes Hessus, Ambrosius Moibanus; in Borussia Ioannes Brismannus; Paulus Speratus, Ioannes Poliander; Stetini in Pomerania Paulus Rhodius, Gygnaeae Hausmannus, Numburgi Nicolaus Medlerus, Vinariae Ioannes Caesius: Erfordiae Ioannes Langus, et alii alibi: adeo ut magno cum exercitu evangelistarum Dominus dederit verbum suum.
Postea evocato ex hac vita Friderico, Duce Saxoniae Electore, ilico subsecutus est rusticorum tumultus, anno millesimo quingentesimo vicesimo quinto: in quo sedando Myconius plurimum posuit operae. Gotham oppidum et totam [Gap desc: Greek word] cum ubique saeviret animis ignobile vulgus, pacificam et tranquillam precibus, obtestationibus et hortationibus conservavit, ne quid ibi turbarum
moverotur; et prohibuit, ne se cum seditiosis rusticis coniumgerent. Agmen rusticorum, qui convenerant Ichtershusii, ad diruendas et demoliendas arces Gleichenam, Mulbergam, Vuachseburgum, et ad delendas familias nobiles, oratione unica sic compescuit et dissipa vit; ut a malo proposito desisterent. Sapientissime enim consideravit, quem tandem eiusmodi perniciosae machinationes habiturae essent eventum, iuxta illud Pindaricum [Note: * Pythior. hym. 4.] : Facile est urbem movere, etiam paucioribus facile est: at pristino restituere statui grave est, e vestigio nisi ipse Deus etiam ductoribus gubernator factus fuerit Fuit igitur Myconius vere ille [Gap desc: Greek words] quem Maro [Note: * Pythior. hym. 4.] in AEneide describit significantissime:
Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est
Seditio: saevitque animis ignobile vulgus:
Iamque faces et saxa volant; furor arma ministrat:
Tum pietate gravem, ac meritis, si forte virum quem
Conspexere: silent, arrectisque auribus astant.
Ille regit dictis animos, et pectora mulcet.
Eodem anno uxorem duxit Myconius, Margaritam, honesti civis Gothani filiam, ex qua sobolem Dei benedictione suscepit numerosam. Filia Barbara post obitum patentis matrimonio iuncta fuit M. Cyriaco Lindemanno, celebri olim scholae Gothanae Rectori. Fridericus filius patri [Gap desc: Greek word] in Academiis Germaniae praecipuis, Lipsensi, Wittenbergensi, Ienensi, morte nimis immatura praereptus, triste sui desiderium amicis reliquit.
Ceterum Myconius ipse, etsi divinitus vocatus esset ad gubernationem Ecclesiae Gothanae: ab illustrissimo tamen Saxoniae Electore ad alia multa negotia adhibitus fuit. Cum Friderico enim electore, terin Belgium profectus est, Coloniam Agrippinam, et Ubiorum terram, Ducatum Iuliacensem, et Clivensem apprime perlustravit. Dusseldorpii Christum in publicis contionibus publice confessus est, non sine vitae discrimine: et cum monachis Coloniensibus disputatione publica congredi minime dubitavit; quae paulo post praelo subiecta prodiit: ad quam respondit Franciscanus quidam Coloniensis, frater Ioannes Corbachius: sed vicit, et palmam reportavit Christus, benedictus in saecula. Simili constantia et fide Myconius puram Evangelii doctrinam professus est Brunsuigae, Cellae Saxonum, Susati et alibi in Westphalia. In conventibus item et comitiis publicis, Smalcaldiae, Francofordia, Noribergae, adhibitus in consilium, magno spiritu et zelo, religionis negotia tractavit, gloriam Dei, Ecclesiarum salutem, et emolumentum; pro sua virili promovendo; adeo ut nihil prius faciendum puraret, quam ut Deo serviret. Eo fine missus est in Angliam, cum Franeisco Burcardo, viro in omni disciplinarum genere summo.
Iter hoc Anglicum Myconio non parum utilitatis attulit; cum quem ad modum Baptista in aula Herodis, observavit mores, ingenium et naturam hypocritarum. Sub initium renascentis Evangelii acerrime se opposuit Luthero Anglorum Rex, datis literis [Note: * Vide tom. 2?? op. Luth. Lat. p. 273.] ad Saxoniae duces, Fridericum, eiusque fratrem Ioan nem, offensus libello Lutheri de captivitate Babylonica, et indi cavit; quantum ab eius doctrina periculum ipsis immineat, totique Germaniae: nec esse; quod contemnant aut parvi faciant; sed nascenti malo statim occurrendum. Cum autem repudia ta coniuge Catharina Hispanica, pontifex Romanus, cuius implorabatur auxilium, divortium a Rege factum non probaret [Note: * Vide vitam Thomae Cram. Decretum de Papa in Angl. Sleid. lib. 4. 9. 12. 13.] ; quod Carolus V. Caesar Catharinae filius esset e sorore, cuius potentiam Papa metuebat: indignatus Rex gravissimum odium in pontificem concepit, decretum promulgans, ne quis Episcopo Romano supremam potestatem tribuat, neve tributum annuum solvat; sed singuli ipsum Regem per Angliam Ecclesiae caput agnoscant. Abiecta itaque religione Papistica, misit ad Prote stantes legatos, per quos maxime captabat benevolentiam Saxoniae principum, significans, in Angliae regno factam religionis mutattonem, abolita magna parte errorum, de communi omnium consensu, Papatus imposturas e regni finibus exterminiatas non secus atque per Saxoniam. Et eum in finem, omnia Regis consilia et actiones dirigi; ut deinceps cum Germaniae principibus coniungeret omnes suas vires et copias, siquid Antichristus adversus reformatas Ecclesias moliatur. His dictis et promissis regis in optimam spem erigebantur Angli; fore ut Christus etiam apud ipsos deinceps haberet hospitium; et se cum Ecclesiis Germanicis reformatis amplexuros confessionem Augustanam. Contulit Myconius cum tribus episcopis, et quatuor Theologiae doctoribus, de singulis capitibus doctrinae Christianae, in confessione Augustana, et eius apologia comprehensis. Tractata praeterea est causa matrimonialis, petente Rege uxorem sibi dari Annam, principis Clivensis Guiliemi et Sibyllae Saxonicae sororem, eleganti forma virginem; quam tamen ille paulo post repudiatam a se dimisit. Eodem modo religionis negotium non serio, sed astu tractavit. De relgione enim decreta fecit; sub forma panis et vini verum esse et naturale corpus atque sanguinem Christi, et a consecratione non amplius manere substantiam panis et vini: perceptionem integrae cenae non esse necessariam ad salutem, sed sub utralibet specie contineri totum Christum: Sacerdotibus non licere contrahere matrimonium: vota castitatis esse servanda: missas privatas retinendas: auricularem et arcanam confessionem delictorium esse utilem et necessariam. Edidit eriam paulo post
non obscura suae hypocriseos signa. Nam Hugonem Latimerum et Salisbeviensem episcopum religionis causa diu captivos detinuit, Thomam Cromelium. quem ex infimo loco ad summam evexerat dignitatem, plecti capite iulsit [Note: * Sleid. l. 13. p. 339 sub An. 1??40.] Robertum Barnum Theologum, virum sanctum et eruditissimum, Londini igne concremavit Thomae Bequeti, olim Archiepiscopi Cantuariensis, exempta e theca, gemmis et auro exornata, ossa combussit; Ecclesiis bona eripuit; et in fiscum regium intulit, aliaque plura designavit.
Reversus ex Anglia Myconius, ab Henrico Saxoniae Duce vocatus est, ad visitandas et reformandas Ecclesias Misnicas, una cum Luthero, Iusto Iona, Casparo Crucigero, Ioanne pfeffingero, Iusto Menio, et aliis. Visitatio hac occasione accidit. Anno undequadragesimo, vicesimo quarrto Aprilis Georgius Saxoniae Dux vitam cum morte commutavit: ei in gubernatione Henricus frater succedebat, siquidem Georgii filii ante patris obitum decesserant. Caverat quidem Georgius testamento: ne forma religionis mutaretur: et miserat legationem ad Henricum; ut assentiret: additis magnis magnorum thesaurorum et vere aureorum montium pollicitationibus. Sed Henricus constanter respondit; se nequaquam opum causa ab agnita veritate discessurum: ac subdidit haec verba memoria digna: Vestra haec legatio plane mihi repraesentat illud, de quo proditum est in sacris literis, cum Satanas Christo pollicertur totius mundi regna, modo procumbens ad pedes ipsum adoraret. Interea vita excedit Georgius legatis nondum reversis; et frater Henricus occupata tota provincia, invitis omnibus pontificiis, Ecclesiarum reformationem suscipit. Nactus Georgius est successorem et heredem; quem numquam optaverat; et is, quem cane peius et angue per omnem vitam oderat, Lutherus, Lipsiam acersitus a novo principe, docuit publice, ac reformationis fecit initium. Quem secuti ceteri symmystae, singuli suo loco officium fecerunt: inter quos et Myconius: nec id fine fructu. Quomodo enim descendit imber et nix de caelo, et illuc non revertitur; sed inebriat terram, et germinare eam facit: Sic verbum, quod egreditur de ore Dei, non revertitur vacuum.
Finita ista visitatione obivit omnes ecclesias Thuringiacas, et constituit scholas adiu us a Melanchthone, Iusto Menio, duob. nobilibus Plaunicio et Wangenhemio, et I. Cotta. In hac visitatione deputata sunt, docentib. in ecclesiis et scholis, certa stipendia, et huius viri pio studio et opera Dei beneficiohoc etiamnum tempore in Thuringia florent Ecclefiae et Scholae, fiorent artes et lingue. Reliquum vitae curriculum quod ei natura exiguum circumscripsit, docendo, orando, et scribendis literis consumpsit;
quo labore occupatus erat quottidie: cum summi viri in Academia, et ecclesiis praecipuis, crebro ad ipsum scriptitarent; de quibus Lutherus, Melanchthon, Cruciger, Menius, Basilius Monnerus, primus instaurator scholae Gothanae, Ioannes Langus, AEgidius Mechlerus, Ioannes Marcellus, Matthaeus Ratzenbergerus, et alii.
Biennio ante obitum edidit scriptum, cuius supra mentio iniecta, ad consiliarios electorales de bene-olente ac pretioso unguento, quo Maria soror Lazari ac Marthae Dominum Bethaniae mense accumbenrem inunxit; et quod Iudas proditor aegre tulit. Historia illa allegorice taxavit quorundam invidorum et malevolorum avaritiam. Cum enim Elector Saxoniae, pia quadam munificentia in animum induxisset, ministrorum in ecclesiis et scholis stipendia augere; quidam eo vehementer sunt offensi et longo tempore plumbeas iras gesserunt. Quare necesse habuit Myconius Iudam avarum increpare; Electorem vero ut domus Bethanicae custodem et curatorem, hortari; quo trecentos illos denarios, Deo semel a maioribus dicatos, accurate observaret; nec ad alios usus transferri pateretur. Hac gravi et seria adhortatione quid profecerit apud optimum Principem, statim subiungit; nempe ex illa hora a discipulo matrem Domini in cruce pendentis susceptam fuisse.
Anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo primo graviter decumbere, et tabe, quam [Gap desc: Greek word] appellant, paulatim absumi cepit. Eo de morbo cum ad Lutherum scriberet; decumbere, inquit, se quidem, non autem letaliter, sed vitaliter aegrotare; adeo placuit Luthero hec recta et sancta interpretatio; et quod perspiceret ipsum plane impertetritum contra mortem in somnum istum communem omnibus piis, et cupidum solvi, et esse cum Christo; ut responderet, ipsum iam non moriturum, sed diutius in hac vita fore superstitem, adderetque haec verba: Ego oro et peto Dominum Iesum vitam nostram, salutem et sanitatem nostram; ne hoc mihi addi sinat malum: ut me superstite videam te aut aliquot nostrum perrumpere et irrumpere, per velum adquietem, et me sinatis foris relictum inter Daemones, et vos pracedere. Peto ut loco tuo me faciat Dominus aegrotum, et iubeat deponere tabernaculum meum hoc inutile, emeritum et exhaustum. Et in calceliterarum: Vale mi Friderice, et Dominus non sinat me audire tuum transitum me vivo: sed te superstitem faciat mihi: hoc peto et volo et fiat mea voluntas, Amen. Quia haec voluntas gloriam nominis Dei, certe non meam voluptatem nec copiam quaerit. Iterum vale. Prote or amus ex aenimo, et vehementer tua aegritudine perturbati sumus. Ab hisce precibus paulo post convaluit Myconius, et ex ipsa velut morte excitatus est, quomodo eriam de Theopompo Phthisico proditum est, quod
ab Asclepiade sit sanatus. Et hanc historiam ipse postea Myconius paulo ante felicem ex hac vita emigrationem prolixe et copiose descripsit in duabus epistolis ad M. Georgium Rorarium, tum temporis Ecclesiae Wittenbergensis ministrum, in quibus miris modis praedicat beneficium Dei, et Deo gratias agit, quod Lutheri precibus fuerit conservatus, et pristinae valetudini in morbo desperato restitutus; ita ut legens Lutheri epistolam, plane sibi visus sit audire vocem Christi: Lazare, veni foras. Et agnoscit et palam fatetur, Lutherum fuisse verum Prophetam, per quem Deus in hisce postremis mundi temporibus veram Evangelii lucem iterum accenderit; et qui etiam miraculorum dono fuerit praeditus, adeo ut morbo plane letali liberatus, sexennium superstes esset, et eiusdem ardentissimis precibus dimissionem ex huius vitae ergastulo impetraret.
Quod ergo Lutherus optavit ac voluit, eventu postea fuit comprobarum. Nam sexennio post, cum Lutherus diem suum obiisset: ipse Myconius eodem anno, Aprilis die septimo est subsecutus, atque carnis suae fragilis ac mortalis sarcinam deposuit, et hoc celebris illa vox Iusti Ionae confirmata est: Iste vir potuit. quod voluit. Antevertit eum Lutherus et superstes ipsi fuit septies septem dies, [Gap desc: Greek word] septem, ut annotavit Paulus Eberus. Ceterum, cum morbi prioris, phihiscos recidiva accidisset: valedixit Myconius principi suo Electori Saxoniae Ioanni Friderico epistola admodum graphice, pie et pathetice scripta, quam vere [Gap desc: Greek words] dicere possumus: de quo Epigrammatographus:
Dulcia defecta modulatur carmina lingua,
Cantator Cycnus funer is ipse sui.
In illis postremis literis, quibus calamum deponebat, gratias egit Deo, qui excitasset tres Electores in domo Saxonica, Fridericum, Ioannem, et Ioannem Fridericum; ut causae Lutheranae patrocinium susciperent. Ibidem longa serie recensuit, quae beneficia Deus Ecclesiae suae per salutare organum Lutherum contulisset: ut cuius ministerio revelatus sit Antichristus, atque ex agro et finibus Ecclesiae exterminatus: Christus in regnum suum restitutus, et scriptis infinitis praecipue Bibliorum versione multis regnis ac provinciis annuntiatus. Consolatur denique Electorem obitu Lutheri vehementer perturbatum; quod Lutherus nequaquam sit mortuus, sed nunc demum incipiat vivere spiritus eius. Et quemadmodum Deus post Christum in caelum sublatum, dederit Apostolos, doctores et tandem hunc etiam postremum Heliam: ita in toto Christianorum orbe excitaverit multos praestantes et excellentes doctores, huius (ut ipse loquitur) magni prophetae discipulos: quorum salutari ministerio conservaturus sit verbum et ecclesiam: modo ea Dominum
messis oret: ut et verbum pure conservet, et operarios in messem suam extrudat. Hac epistola scripta pedum pastorale deposuit: inque invocatione Filii Dei spiritum Deo reddidit: cum vixisset annos quinquaginta quinque, menses tres, dies septendecim. Elatus est funere frequenti: habita a rectore quidem scholae Gothanae oratiuncula brevi: a Iusto autem Menio, pastore Isenacensi, contione vernacula. Ioannes Stigelius tumulum eius hoc epitaphio ornavit:
Quo duce Gotha tibi monstrata est gratia Christi;
Hic pia Myconii contegit ossa lapis.
Doctrina et vitae tibi moribus ille reliquit
Exemplum: hoc ingens, Gotha, tuere decus.
Fuit hic vir pietate excellenti, eruditione solida, iudicii dexteritate, animi candore, zelo ardenti, auctoritate et gravitate singulari. Agrumento esse potest iudicium eius: quod de Lutheri super epistolam ad Galatas commentariis tulit. Cum Ioannes Elector Saxoniae ecclesias suae ditionis inspici iussisset: idoneos ministros praesici: ac reditus egentibus ecclesiis attribui: petiverunt Gothani et Isenacenses; ut donationem ecclesiis factam princeps confirmaret. Ib cum Myconius et Menius in literis ad Electorem dictum Iesaiae [Note: * Ies. 49. v. 23.] : reges erunt nutritores tui, et faminae principes nutrices; recitassent, inque explicassent: sententia ea, tunc nondum saepe citata, ita delectatus est princeps: ut iusserit mox locum sibi monstrari: et donationem benigne confirmarit. Et hactenus de Friderico Myconio.
Antonius Probus Tehol. D. in oratione de vita et obitu eius.
IOannes Hessus Norinbergensis fuit Uratislaviae canonicus, Theologiae doctor, vitae inculpatae, doctrinae eruditae, eloquentiae rarae. Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, ab obitu Osvvaldi Wimleri, pastoratus ad D. Mariae Magdalenae, quadriennium vacasset; nonnullis de eo obtinendo coram politicio magistratu, pro more illorum temporum, contendentibus: Senatus morae pertaesus, consentiente populo, probante Iacobo a Salza, episcopo Uratislaviensi, Hesso isti vocatione sollenni ecclesiae Magdalenanae gubernationem commodavit, pactus salarium ducentarum marcarum et victum, sicut et Moibano. Factum id anno [Note: * Luth. ei gratulatus est ann. 1522. d. annunc. Mariae. T. 2 ep p. 57.] millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, die vicesimo non o Iunii. Hessus primam contionem, in maxima populi frequentia habuit, die 25. Octobris; qui tum Docminica 21. post Trinitatis.
Id ubi Papa Adrianus audivit, aegerrime tulit: datisque ad Senatum literis, avocare eum a proposito est conatus. Sed Senatus, edita Apologia, causas reddidit sui facti gravissimas: ubi inter alia sic scribit: aliquot iam annis non aeque evangelium hic annuntiatum est: quippe aliipro Christi Evangelio Thomam, Scotum, Aristotclem, Christianis auribus, summa cum indignitate instillarunt: alii loculis et marsupio consuluerunt, praedicando non gratuitam fidei, sed pronundinam fiduciaum operum: alii item in operculum suae carnis et impietatis sacras literas detorserunt: quo factum est, ut multi nesciant, quam viam sequantur, atque ita dubii errent: ut navis in medio mari gubernatore destituta. Quod malum ne indulgentia nimia aut irritando tamquam excetra illa Lernaea vires acquireret, aut latius serperet, summa cum diligentia e nostrorum animis tollere, et ad usque vivam radicem averruncare studuimus: quaerendo scilicet nobis et ecclesiae nostrae eum pastorem, qui incredibili fiducia et alacritate verbum Domini, et imper vestigabiles ab humana prudentia divitias eius et communionem mysterii, quod erat absconditum a saeculo, ideo nobis decantabit secundum spem nostram, quam in illum habemus repositam in Domino, qui omnibus innocentia vitae et modestia carus est, qui antea a Reverendissimo D. Episcopo nostro ad evangelizandi munus, et nunc quoque a nobis unanimi consensu vocatus et accensus est, ac electus in Domino iuxta consuetudinem ab Apostolis vulgatam, et Ecclesia, quae in Christo est, receptam. Siquidem Ecclesiae, est vocare et eligere pastorem: Episcopi autem sive presbyteri, manus imponere. Et paulo post: iuste igitur vere pium et Christianum hominem D. Ioannem Hessum, Theologiae Doctorem in parochum nobis elegimus, ad ministerium verbi ante vocatum ab Episcopo, commissimusque ei curam et vivorum et mortuorum: ut vivos immarcescibili fructu verbi Dominipascat ac nutriat: defunctos vero in Domino pie sepeliat, non, ut praedecessores parochi, quibus una opera erat inhiare lucro. Nam sive nasceretur, sive moreretur aliquis, omnes erant tributarii et vectigales parocho, ut etiam multa milia gratiarum ac indulgentiarum nomina, remissionem peccatorum prae se ferentia, atque id genus alia pastorum commenta taceamus. Quod vero omnium miserrimum, mortus plus vivis censebantur: ut credibile sit, poeticum illum Charonta in transportandis multis mitiorem fuisse, quam nostros parochos in sepeliendo. Cum autem sine iis nundinationibus cum suis Diaconis et hypodiaconis verus pastor sese de nudis Ecclesiae reditibus sustentare non possit; ut saepe nostris auribus inter contionandum inculcavit sinceriter nobis in Christo dilectus, eximius vir, D. Magister Ioachimus, qui aliquot iam annis sive per locationem, sive per aliam rem quampiam dictae parochiae praefuit, atque ita inter contionandum nos admonuit; ut augeremus censum
Ecclesiae, ne cogeretur eam egestate et penuria rerum deserere: consilium quasivimus, ne ita perpetuum, et vivi et mortui vectigales et in praedam essemus: et ut sine hoc censis pastorem quoque nostrum honeste ac liberaliter, pro persona et dignitate sacerdotii alere possimus, quo is modo in salutem nostram occupatus sit, non autem turpibus illis rationibus: tot hodie, tot heri, tot nudius tertius funera, atque utinam etiam aliquid in crastinum, perendie, et sic deinceps.
Sequenti anno vicesimo quarto, die vicesimo Aprilis, theses, ad disputationem publicam, hasce proposuit: quibus comprobaturum se promisit:
Soli Deo esse inhaerendum.
Missam non esse sacrificium, sed solum meritum Christi.
Blasphemos esse in Deum, qui coniugio inter dicant sacerdotibus.
Disputavit, adiuncto sibi Trocedorfio, in templo S. Dorotheae ipsum octiduum, et interrogantibus quibusvis respondit. Ea de disputatione Lutherus [Note: * Tom. 2. epist., pag. 205.] ita ad Spalatinum: Vratislaviae disputatio Ioannis Hessi processit feliciter, frustra resistentibus tot legatis Regum et technis Episcopi. Eodem anno vicesimo quarto epistola [Note: * Est eat. 2. ep. p. 240.] Lutherus eum confirmavit: animum paratum ut haberet, ad sustinendas varias afflictiones, propter doctrinam verbi. Adscendisti, inquit, in navem cum Christo, quid exspectabis? serenum? imo ventum et procellas, et fluctus navem operientes; ut mergi incipiat. Sed hoc baptismo baptisandus prius es: tum sequetur serenum, exciato et implorato Christo, qui saltem dormiet aliquando. Adiunctus deinde ipsi est anno vicesimo quinto collega Ambrosius Moibanus, Pastor rempli Elisabethani, vir pius, doctus et modestus. Hi itaque duo primi fuerunt Vratislaviensium Evangelistae, qui magna dexteritate et prudentia abusus Pontificios populo detexerunt; ad oboedientiam erga superiores subditos, ad vitae innocentiam singulos invitarunt: idque tanto cum fructu: ut sine ullo tumultu cultus imaginum, processiones, vigiliae anniversariae, fraternitates, peregrinationes ad sanctos, leges de cibis vetitis, de monachis, monialibus, et id genus alia Papatus [Gap desc: Greek words] uno quasi labefactata motu corruerent, et paulo post Evangelium in novem templis, quorum septem extra, duo intra urbis moenia, praedicaretur.
Eodem anno vicesimo quinto uxorem duxit Hessus die octavo Septembris, Stephani Spigleri, senatoris Uratislaviensis filiam: ex qua suscepit silium Paulum medicum et professorem Wirtembergensem: qui Patavii edito scripro Melchiorem Guilndinum Borussum contra Petrum Matthaeolum Senensem defendit. Ex filiabus una nupsit Butnero Med. D. altera Nunharto civi Uratislaviensi: tertia Frid. Staphylo, qui pro concubina se habero dixit, cum ad Pontificios defecisset: quae apud Lutheranos uxor fuisset.
Functus est Hessus ministerio Uratislaviae annos vigint quinque: et ad meliorem vitam abiit, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo septimo, die sexto Ianuarii, aetatis suae anno sex agesimo. Sepultus est in aede Magdalenaea, cum epitaphio tali a Melanchthone scripto:
[Gap desc: Greek words]
Successit in munere pastoratus Ioannes Aurifaber Uratislaviensis: qui tam literarum, quam religionis doctrinae peritissimus, mirifico studio ac fide doctrinam veram propagavit: et vitae sanctimonia commemorabili ornavit. Periochen vitae eius complactitur epitaphium, memoriae ipsius positum:
Iustificantes multos ut stellae in sempiterna saecula erunt.
IOAN. AURIF ABRO URATISL. S. TH. DOCT. ET EC CLESIAE HUIUS PASTORI: ACADEM. WITEBERG. ET ROSTOCH. QUONDAM PROFESSORI: ANTE REDITUM VERO IN PATRIAM SAMLANDIAE POMES SANI AEQUE IN BORUS SIA PER PLURES ANN. PRAESIDI: VIRO PURAE RELIGIONIS STUDIO ET TOTIUS PHILOSOPH. INPRIMIS VERO MATHES. AC LINGG. PRAECIPP: COGNITIONE CL. VITA IN HIS TERRIS ANN. LI. m. VII. d. XVII. HONESTE ET LAUDABILITER ACTA: ANNO
VERO M. D. LXVIII. DIE m. OCTOBR. XIX. SUPERSTITE CONIUGE SARA, IOANN. HESSI THEOL. DOCT. FILIA: QUAE QUADRIENN. POST RELICTIS QUATUOR FILIIS ET DUAB. FILIAB. DIEM SUUM OBIIT; FELICITER ET SANCTE MORTUO:
LAURENTIUS SCHOLTZIUS URATISL. PHIL. ET MED. D. SOCERO ET SOCRUI OPTT. HIC CONDITIS OFFICIOSAE PIETAT. ERGO P. MN. D. XC.
In memoria aeterna erit iustus.
Haec de I. Hesso ex Mel. Laubani M. S. Dresseri chron. D. Sculteti annalib, ecclesiast. Luth. epistolis, aliis. Moibanus et I. Crato orationes de ipso scripsisse perhibentur: Sed nobis eas videre necdum contigit. Exstant aliquot epistolae Hessi ad Camerar. lib. 3. epistol. Eobani: et epistola Bugenhagii ad Hessum contra novum errorem de sacramento [Gap desc: Greek word] Item consilium Lutheri Germanicum: an peste ingruente fugere liceat.
HIc patriam nactus est bene moratam Misniam, territorii
Saxonici regionem, et in ea oppidum Hainam, non ignotum. Adolescens literaria suscepta, magnorum Philosophorum exemplo, peregrinatione, et Italiam, et Italiae iam, non orbis, caput, Romam perustravit: inprimisque in Mathematum cognitione non vulgari comparanda, industriam, laborem ac studium diuturnum impendit.
Postea Lipsianae scholae sive ludo literario ad D. Thomae operam suam addixit: cui ipsos octodecim annos praefuit. Inde ad sanctae Theologiae studium animum adiecit: Doctoralibusque in sublimi illa scientia insignibus ornatus, publice sacra, una cum Alexandro Alesio Scoto, explicavit. Id autem uncium sibi datum negotii credidit: Academiae ut augeret commodum. Itaque suo labore et intercessione esffecit: ut Paulinae aedes Academiae accederent: et in collegium id converterentur: in quo et Theologi
et Philosophi docerent. In iisdem aedib. instituta est Oeconomia, et instructa bibliotheca, translatis eo libris tum ex aliis, tum ex Cellae caenobio veteri: et coemptis novis quam plurimis. Atque ita Bornerus, quemadmodum de eo Georgius Fabricius alicubi scripsit, solus fere Academiae onus et spem literarum ea in urbe sustinuit: maximoque animo et constanti voluntate contra senatus iniquitatem pugnavit,
Hoc eodem etiam Bornero potissimum auctore Petrus Schadus Mosellanus dictus, anno Christi decimo quarto, supra millesimum quingentesimum, Lipsiam vocatus, doctrinam Graecarum literarum mirifice ibi excoluit. Sed exiguum [Note: * Vide vitas Philosophor. Germanor.] Mosellano vitae curriculum natura, vel potius auctor naturae Deus circumscripserat: quippe qui in ipso aetatis flore, anno trigesimo primo, e vita discessit; fama tamen nominis relicta, numquam intermoritura.
Ardente autem in Germania bello, anno quadragesimo sexto, Lipsensi urbe obsessa, Bornerus prae senti fortique animo, toto oppugnationis tempore in urbe mansit: ac scholasticas aedes pro virili sua tueri, et publicam privatamque aliorum supellectilem conservare annisus est. Defatigatus tandem nocturnis diurnisque laboribus, curis ac vigiliis, contagione ex promiscui vulgi e suburbiis confluxu, in aedes illas fere vacuas enata, correptus, cum iam aliquantulum animo acquiesceret, et metum periculi posuisset; mortem obiit cum bonorum omnium deploratione et maerore ingenti, anno salutis millesimo, quingentesimo, quadragesimo septimo, die tertio [Note: * Cam. 3. Non. Maii.] Maii, annis nondum gravis nec aetate efffetus. Monumentum eius memoriae sacrum in Paulino legitur eiusmodi:
CASPARUS BORNERUS BENE DE STUDIIS, OPTIME DE ACADEMIA MERITUS, HIC CONDITUR: VIR GRAVIS, DILIGENS, MALIS NIHIL LARGIENS, IN MATHEMATICIS EXCELLENS SCIENTIIS, ET THEOLOGIAE DOCTOR. HIC MOSELLANUM IN HOC GYMNASIUM PRIMUS ADDUXIT; D. THOMAE LUDUM MODERATUS EST ANNOS OCTO ET DECEM, QUEM SUIS SUMTIBUS, COLLABENTEM, IN MELIOREM FORMAM RESTITUIT: PAULINUM COLLEGIUM PRINCIPIS BENEFICIO ACCEPTUM, AEDIFICIIS, BIBLIOTHECA AUXIT: SEMPER PUBLICAE QUAM PRIVATAE REI SER VIENS MAGIS. IN GRAVISSIMA URBIS OBSIDIONE, DOLORE ANIMI ET LUE CONFECTUS, VITAM CADUCAM DEPOSUIT, IMMORTALI DIGNISSIMUS.
Plangite Pierides, lugubria carmina cantet
Parnassus quicquid, quitquid et orbis habet:
Occidit, huesatum! Bornerus vester alumnus.
Bornerus, Clarii glria summa chori.
Is parat exilio sedem dum tectaque vestro,
Heu non perfectum concidit inter opus!
Fuit vir hic omnino egregius, et multis magnis verisque virtutibus ornatus: quoque vix unquam exstitit alius, sui commodi et utilitatis minus studiosus: dum rem scholasticam publice stabilivit, amplificavit, et ornavit. Doctrina fuit in omni disciplinarum genere eximta, praesertim in Mathematicis. Nam ante illa tempora nemo Bornero exquisitius aur industria maiore situs, loca, figuras, ortus, obitusque siderum et signorum caelestium observarat: neque istius contemplationis iter planius ostenderat. Itaque cum Melanchthone verus ei et singularis necessitudo intercessit: qui et obitum amici gravissime tulit: et saepe in rebus dubiis et negotiis impeditis consiliorum actionum que focium aut ducem requisivit.
Posteritati autem scripta religuit haec: primum Analogiam, saepius apud suos recusam, cui praefationem praefixit Georgius Fabricious Chemnicensis: deinde libellum de stellis: denique indices in Ptolemaei Geographiam et in Sabellici historiam copiosissimos collegit. Inchoasse etiam dicitur historiam; sed quam mors interrupit, et qualem Ioannes Sleidanus postea edidit.
Haec de Bornero suggesserunt Petrus Albinus in Chronico Misniae: Ioachim. Camerar. in vita Melanchthonis: Matthaeus Dresserus in Isagoge historica.
IN oppido Alsatiae, cui Caesaris mons, vulgo Reisersberg nomen, Matthiam Zellium natum literae nostratium produnt, sub annum a Messia exhibito, millesimum, quadringetesimum, septuagesimum septimum. Primis linguarum et artium rudimentis perceptis, ad publica Gymnasia, ut tunc in Germania erant, sese contulit: inque iis Magisterii philosophici gradum, non vulgari, illo saeculo, exemplo, promeruit. A Philosophicis ad divinarum literarum studium progressus, assidua earum lectione tantum profecit: ut mibnime in iis nospes esset.
Postea Argentoratum venit, et sacerdos factus, in aede D. Laurentii parochus est constitutus, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo socundo. Cum autem eo tempore Lutheri doctrina passim increbesceret: Zellius eam cum adversariorum religione contulit, collatamque approbavit. Itaque publice pro suggestu eam defeudere et commendare Argentorati coepit.
Id cum Episcopus cognovisset, ei diem dixit, et per Gervasium Sopherum, qui postea Evangelicis accessit, et anno millesimo, quingentesimo vicesimo quinto obiit, Fiscalem accusavit, viginti quatuor articulis obiectis: inter quos erant de iustificatione per fidem, de Lutheri defensione, de Missa, de Matrimonio sacerdotum, deprimatu Romani Pontificis, et de traditionibus humanis. Itaque Zellius libro, anno millesimo quingentesimo, vicesimo tertio edito, ad omnes articulos respondit, et se excusavit. Ab eo tempore cum magna cleri invidia, et magno discrimine constanter perrexit profligare ex ecclesia superstitiones, tandemque cum aliis effecit: ut Argentorati, anno millesimo quingentesimo vigesimo nono religionis fieret instauratio.
Primus ergo Argentorati in concioib. ecclesiae fuit Zellius: cui sese non longo intervallo Symphorianus adiunxit, praesbyter aetate grandis, pastor in aede Martini, quae illo tempore in foro piscario, cui tum adhuc firma et recenti memoria liberior fuerat initio vivendi ratio, in vonciviis hilaris, in rebus periculosis omnium primus. Ubi Rhenus erat altissimus, ibi pede sinistro dimidio extra marginem pontis posito, dextro toto praeposito, absque ulla vertigine stabat. In aede primarii templi supra primum fornicem cursu in transennam insiliit, et stans atque erectus, subiectas plateas intuebatur, absque ulla non solum vertigine, sed etiam vertiginis metu. Hic vir ex primis fuit, qui doctrinam Evangelii amplexus, non absque multorum, propter vitae mutationem, admiratione: ita, ut quibus primis annis fuerat familiaris, ad se plerosque attraxerit: quos huius exemplo motos, paenitere vitae anteactae statim coeperat. Populares hi magis contionatores erant, quam literati: sed insignis in Zellio probitas: quibus sese paulo post adlunxit Antonius Firnius, pastor tum ad D Thomam: qui primus in urbe ista sacerdos uxorem duxit. Neque longe ab hoc initio abfuerunt Mariinus Bucerus, Capito, qui apud Cardinalem Moguntinensem intra cancellos Consiliariorum primas tenebat, et Doctor Caspar Hedio, summi templi Moguntini pastor, qui, simul ac Argentoratum anno vicesimo tertio venerunt, firmiora coeperunt fundamenta poini Evangelicae ecclesiae. Docuit Zellius Argentorati annos circiter viginti sex: tandemque ex ecclesia militanti ad triumphantem evocatus est anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, die nono Ianuarii, vitae suae anno septuagesimo primo. Successit ei in rnunere contionatoris summi templi M. Ludovicus Rabus, alias Gyncer, Memmingensis: qui vehementer in Interimisticam doctrinam, ut Papisticam, fuit invectus. Viduam Zellius reliquit Catharinam, piam matronam, apud quam aliquantisper latuerunt Bucerus et Fagius, Theolog solum vertere iusii.
Nicolaus Gerbelius iureconsultus tale Zellio epitaphium posuit:
Sex et viginti Christum docet impiger annis,
Primus et insuetum Zellius urget opus.
Infensus Papae, scelerumque acerrimus hostis,
Nec minus et molles saevus in [Note: * artolatrac.] hypocritas.
Parte alia numquam, quos dura premebat egestas,
Auxiliatrices deseruere manus.
Moribus et vita doctrinam expressit, et ipsi
Mors fuit haud aliud, quam sopor esse solet.
Est in ipsum et hoc anonymi epigramma:
Exegit decies septenos Zellius annos:
Triginta hic summa [Note: * doctor in] parrochus aede fuit.
Quinque Evangelium docuit per lustra renatum:
Hostis hypocriseos, Pontificumque gravis.
Censor erat scelerum vehemens: quaeque oreprofessus
Expressit vita: pauperum ubique pater.
Lingua loquebatur: quae corde animoque sedebant:
Nec quicquam inflata mente superbus erat.
Omnium obit tandem luctu, (mirabile visu)
Dum sedet: et sanctas fundit ad astrapreces.
Fuit homo non doctrina tantum, sed etiam Christianis virtutibus, ac praesertim modestia, temperantia, et caritate insignis; temperati ingenii, vitae innocentis, doctrinae purae, vir ab omni fastu alienus. Non theoreticus tantum, sed et practicus Theologus: ea, quae docebat, lipse primus fecit, et inprimis pauperum rationem habuit. Aliquando a symmysta quodam ad cenam invitatus, cum nulli alii hospites adessent, atque ille deaurata et argentea pocula protulisset: Zellius pompam, et in concronatore divitias admiratus, imo indignatus, discessit incaenatus. Postea quoque eundem fratrem solus officii graviter admonuit: et ut superfluis poculis divenditis, erga egenos liberaliorem sese praeberet, effecit.
Scripsit multa; sed quae, ut gloriae minime cupidus, in vulgus exire pasius non est. Publico tamen bono haec evulgavit: catethesin Germanicam: explicationem quorundam capitum religionis ad episcopum Argentinensem: et defensionem Christianam ad articulos ei ab episcopi Fiscali oppositos, et in litem traditos, germanice anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio. Scripsit etiam orationem, in qua coniugium sacerdotum defendit: explicationem item decalogi, orationis Dominicae, atque articulorum fidei. AEterna gratia sit viro, de ecclesia optime merito! Ceterum cum mentio facta ante sit Antonii Firnii, qui parochus Argentorati primus uxorem duxit: lubet heic mantissae loco addere Nicolai Gerbelii, ad I. Sch Webelium [Note: * Cent, epistol. Theol. p. 36. 37.] narratiunculam ea dere.
Hodie, inquit, apud nos mira et inaudita res acta, mi Iohannes. Nam quae Christiana sunt, rara apud nos hactenus fuere. M. Antonius Parochus olim S. Stephani, nunc S. Thomae, aliquot annis scortillum apud se habuit, elegans sane et non vulgari forma. Hanc diebus superioribus uxorem duxit, ductamque e suggestu palam populo vulgavit. Hodie vero cum haec scribimus, subque hanc horam, in templi foribus apud Divum Laurentium, per M. Matthaeum habita contione ad plebem in matrimonii commendationem, publice introducitur ducentibus sponsam duabus honestissimis matribusfamilias: sequentibus vero omnis generis hominibus mirificeque applaudentibus. Est autem hora diei octava, qua ingens hominum multitudo, ad rem novam inauditamque accurrit: fremunt Papistae: exsultant Christiani. E mediaplebe acclamat unus: Er hat rhm recht gethan, Gott gebshmtausend guter sahr. Tu, crede, multos hunc secuturos esse, qui ante menses aliquot virgines duxere.
Et haec de Zellio ex l. 3. Prosopograph. Pantal. Crusii annal. Suev. l. 9. part. 3. c. 22. Gesneri bibliotheca: Sturmii 4. Antipappo: centur. epist. Schvvebelii.
PAtria Casparo Crucigero obvenit inclitum Misniae emporium Lipsia, anno Christi millesimo, quingentesimo, quarto, die primo Ianuarii, sub horam primam matutinam, post medium noctis. Pater eifuit Georgius, cum aliis civilibus virtutibus praeditus, tum vero hoc praecipue nomine laudandus: quod et doctrinam caelestem coluit ipse, et filiistudia, non sine periculo, ut tuncibi tempora, ad Ecclesiae utilitatem fovit. Abiit hic e vivis quarto ante filium anno, die vicesimo octavo Iunii, Wittembergae sepultus. In matre eriam eius virturem fuisse eximiam scribitur.
De positu siderum, si qui id curant, Gauricus ita iudicavit: ingenii excellentem in eo significatam vim, sed fimul etiam varios morbos. Nam duo tantum sunt in eius genesi domicilia planetarum, Sol, Venus, et Mercurius in Capricorno, tertium locum ab horoscopo occupantes: ceteri omnes in cancro volvuntur, in nono loco: exstarque tantum supra finitorem spica virginis, quantum infra absunt a linca horizontis duae lucentes in utraque chele, quae quidem nobis simul oriuntur. De toto asterismo et congressu stellarum eruditis iudicium relinquitur. Etsi autem ingenii fuerit significatio illustris: tamen gubernatorem ipse habuit longe potentiorem Spiritum sanctum: qui arrhabo nostrae est salutis. Nunc ad pueritiae studia accedimus. Etsi itaque nihil in eo
torvum, aut asperum, aut immite; tamen temperamentum fuit melancholicum, et ut ita dicam, fere Socraticum. Itaque et pauciloquus erat, et cogitabundus, et saepe in mediis sodalitiis quasi peregrinante animo. Visus inde est initio parentibus hebetior, et segnior. Sed cum celeriter percepisset Grammaticen apud virum integerrimum Georgium Heltum, postea commendatus est Casparo Bornero. Qui cum animadverteret, nequaquam esse tardam aut ignavam naturam, ut videbatur; sed et avidam doctrinae, et celeriter arripientem omnia, quae proponebantur, et vel inter ludos, cum aliud agere existimabatur, cogitatione intentam in ea, quae discebat, ac sanitatem iudicii, et facilitatem et perspicuitatem in explicandis cogitationibus eximiam: bene sperare parentes de ingenio filii iussit, et fuit hortator, ut apud Petrum Mosellanum in utraque lingua exerceretur. Antea Graece docentem paulisper audivit Richardum Crocum Britannum, ubi commilitonem habuit Ioachimum Camerarium; qui illa primae aetatis studia commemorans, de Crucigero dixit: tunc quoque in speciem visum esse ceteris segniorem; et tamen plus didictsse, quam alios commilitones. Postea cum apud Petrum Mosellanum formare Latinam orationem didicisset, et in Graeca lingua multum proficeret, et in moribus nihil esset arrogantiae, nihil insolentiae, nihil fuci, nihil perversitaris; sed natura recta, candida, modesta, disciplinae patiens, amans veritatem, pietatem erga Deum et castitatem; Mosellanus eum, ut erat sagax ingeniorum censor, ita ut filium complexus est. Et laudavit indolem, studia, et mores adolescentis universa Academia.
Ita utilissimis utriusque linguae exercitiis apud Mosellanum quadriennio amplius excultus, cum propter luem Lipsiae grassantem paulisper secedendum esset: una cum Bornero venit in vicinam Academiam Wittenbergensem, praecipue ut doctrina de Deo recte cognita, veris officiis Deum coleret, et Ecclesiae postea usui esse posset. Nam ad hos fines studia et vitam referebat, Deo, ut postea eventus ostendit, quasi per gradus eum ducente in eam stationem, in qua postea operam Ecclesiae utilem navavit. Ad priora exercitia lingue Latinae et Graecae, adiunxit studium linguae Hebraeae, ac omnes ita didicit: ut adeo familiariter ei notae essent, ac si nativae ipsi, non insititiae fuissent. Audiebat studiose et doctrinam Ecclesiae, ac universae antiquitatis certamina, et patrum iudicia cum sacris literis conferebat, ac veros omnium dogmatum fontes quaerebat.
Aliquanto post ad scholae Magdeburgensis regimen est vocatus, reformatis cum religione itidem scholis. Nam qui prius in ludo ibi literario docendi sustinuerant provinciam, partim iam contionatores designati erant populares; partim aeditui, partim vero etiam senes iam opificio cuipiam manuario sese dediderant,
partim denique ad alias quascumque negotiationes animum applicarant. In templis ipsi auditores cantiones Lutheri Germanicas cecinerunt; ut tunc recens natae. In funerum deductionibus pastor saepenumero solus cum solo aedituo prodibat: donec anno vicesimo quarto supra mille quingentosiacto emendationis feliciter fundamento, scholas instaurare eos, qui vel ad Ecclesiastica vel politica gubernacula sedebant, extrema cogeret necessitas. Collecta est igitur ex multis in Urbe Magdeburgica scholis una in parochia D. Ioannis cuius regimen primum Gregorio Willichio et Sebastiano Wernero, collegis pristinis adiuvantibus, fuit demandatum.
Sed primis illis ad altiora progressis, crescente numero discentum, et schola rectorem exquisitae doctrinae flagitante, vocatus fuit hic Cruciger. Qui in schola Ioannitana, et aede D. Stephani tanta cum doctrinae existimatione docuit: ut ad eum audiendum etiam provectioris aetatis et nonnulli Clerici convenerint: et schola oppidana vere quafi ex profundo torpore revixerit caputque extulerit.
Docuit ibi Cruciger ad annum usque millesimum quingentesimum vicesimum septimum, et ita docuit, ut propter discipulorum frequentiam necesle fuerit caetum scholasticum ex angustiori in patentius deduci phrontisterium, ad D. Augustinum.
Wittenbergam deinde revocato mandatum est munus et interpretandi Prophetica et Apostolica monumenta et in templo arci vicino contionandi. Hoc in officio cum gnaviter pergeret, testimonium ei de more Academiarum publicarum, quod Docturae nomine indigitant, fuit perhibitum. Coniunxit tunc cum Theologiae studio et artis medicae doctrinam: quam postea sic amavit; ut numquam eius curam deposuerit. Nec solum nosse didicit herbas et frutices: remedia itidem praecipua morborum: sed et hortos duos sua ipsius manu magna stirpium varietate adornavit: et medicamenta multa ipse singulari industria apparavit.
Ob eruditionem itaque et vitae integritatem cum Luthero carissimus esset: in transferendis in sermonem Germanicum libris Propheticis [Gap desc: Greek word] adscivit, eiusque dexteritate et adsiduitate non parum adiutus fuit. Singulis enim diebus cum vernacule redderet Lutherus Biblia sacra, aliquot viros linguarum peritos, e quibus et Cruciger hic, coegit: qui et versionem ipsam examinarent, et in obscuris indices, in omnibus iudices essent. Et ita opus totum, Dei gratia, absolutum perfectumque prodiit.
Erat autem et in scribendo mira Crucigeri celeritas: ut de ipso illud epigram matographi usurpari potuerit:
Currant verba licet manus est velocior illis:
Nondum lingua suum, dextraperegit opus.
Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo colloloquium inter dissidentes in religione institutum esset Wormatiae
Vangionum: ipse notarii loco fuit adhibitus. Ibi non solum tam Melanchthonis quam Eccii verba incredibili pene manus volubilitate excepit: sed et Melanchthonem submonuit saepe, quid in Eccii subrilitatibus refurandum rehquum esset. Itaque Granveltanum, qui loco Caesaris colloquie illi praefuit, dixisse accepimus: Lutherani scribam habent omnibus Pontificiis doctiorem.
Praeterea studio indefesso inagnam enarrationum et contionum Lutheri partem in scholis et tem plis excepit: quas et brevibus notis velocissime scribere, et postea rursus integris syllabis ac dietionibus redditas edere; magnae industriae et magm laboris opus fuit, qua in re fidem ipsius probavit ipse Lutherus. Et, teste Georgio Rorario, a quo in hoclabore semper adiutus est, etiam post Lutheri mortem fidem praestitit. Edidit et proprias lucubrationes, in quibus Psalmos et Evangelium a Ioanne scriptum enarrat, in quibus eruditus et sapiens lector non ambitiose eum ludere fingendis peregrinis interpretationibus videt; nec offundere caliginem lectotibus ambiguo et improprio sermone; sed propriis verbis, et perspicue unicam nativam sententiam evolutam illustrare. Ut moresita oratio, fuit placida, recta et casta: sed tamen copiosa, et quadam parsimonia ornatus et luminum, quae magno delectu miscebat, Atticam illam formam referens. Semper ab omnibus furoribus fanaticorum hominum abhorruit, et custos fuit incorruptae doctrinae, quae in Lutheri confessionibus expressa est. Affirmavit saepissime se toto pectore amplecti consensum doctrinae in omnibus articulis, quem una voce cum Luthero et Pastore Wittembergensis Ecclesiae, sonare solicus sit; seque hunc consensum ad Deum et Filium Dei, et ad Prophetarum et Apostolorum consuetudinem constanter allaturum esle: nec dubitare se; hanc perpetuam esse sententiam Catholicae Ecclesiae Dei, quam professus esset. Inchoata est ab eo enarratio symboli Niceni, in qua initio affirmat se symbolum illud ampllecti, deinde illustrat doctrinam de tribus personis, diligenter universa antiquitate Ecclesiae considerata. In sermonibus suis omnia Ecclesiae tempora repetebat, et errores taxabat. Serio oderat cothurnos et ambigua dicta; quib. saepe turbatae sunt Ecclesiae Nec tantum vox in docendo congrue bat cum Ecclesia Dei, sed etiam pectus, in vocatio, mores celebrabant Deum. Vestigia Dei in natura libenter considerabat, ac saepe dictum Platonis repetebat; Gratam de Deo famam in artibus sparsam esse: et illud Paulinum: tam prope adesse Deum, fere ut manibus contrectari possit: cernere se dixit praesentiam Dei in natura; qui prortus ut artifex certo consilio singulis membris sua auxilia attribuit, et adversus singula morborum genera peculiaria remedia condidit. Ad ceteras artes adiungebat Mathematum studia: quorum initia degustarar apud Bornerum. Et decennio postre mo tantum eis operae tribuit; ut inter artifices numerari potuerit.
Erat in eo et aviditas discendi, et celeritas in percipiendo, et iudicii rectitudo, et laboris tolerantia et constantia animi; qua immorari inchoatis laboribus in numeris, et Geometrica subtilitate poterat. Assiduus erat in Euclidis demonstrationibus investigandis et eruendis. Saepe cum magna pars diei consumpta esset aliis lectionibus aut Rei pub. curis: tamen in prandiis et cenis Eucliden collocabat in mensam, et in eum oculis et mente intuens, pingebat inter edendum numerosaut figuras demonstrationi necessarias. Iamque in [Gap desc: Greek words] Ptolemaei versabatur; ubi cum animadverteret Alphonsinas tabulas, conditas ex certis observationibus, ante annos tunc fere trecentos, discrepare a Ptolemaicis, nec illas tamen cum nostri temporis observationibus congruere: valde optare cepit emendationem tabularum.
Belli tempore, cum non impediretur lectionibus; ut maestitiam leniret, plus temporis tribuit observationibus, in quibus non solum machinis maioribus: sed etiam aliis minoribus utebatur, quas fabricari curaverat. Instrumentum enim parallacticum Ptolemaei construxit: cuius duo sunt aequalia latera pedum denorum et ternorum. Item quadrantem circuli, cuius semidiameter non minor esset tribus cubitis. Deprehendit igitur cum Ioanne Rhetico Wittembergensis oppidi veram latitudinem graduum unius et quinquaginta, et scrupulorum quatuor et quinquaginta. Deinde et motum solis et tempora aequinoctiorum: ubi apparuit, vernum aequinoctium sedecim pene integris horis fieri tardius: quam ostendunt usitatae computationes: sed autumni aequinoctium parum a calculo discrepare. Loca insuper stellarum fixarum multarum observavit; quae ipsius manu annotata sunt. Opticen probe intellexit, et Rhetici lucubrationem et Albasen sua manu descripsit; ubi multa [Gap desc: Greek word] , quae deerant, addidit.
Hac ratione et de Ecclesia Dei et Repub. literaria egregie est meritus, nec solum pacis tempore; sed etiam belli, Germaniam tunc misere divexantis. Incidit in fatalem eam calamitatem Crucigeri rectoratus: quo a festo [Note: * Anni 1546.] S. Lucae Evangelistae per totum belli tempus ad diem usque Philippi [Note: * Anni 1548.] , Iacobi, Apostolorum, totum biennium functus est: solusque fere publica scholae negotia singulari prudentia, diligentia, et magnitudine animi sustinuit.
Adsiduitate autem sua, pertinaci studio, atque lucubrationibus procul dubio mortem sibi acceleravit. Ventriculi enim viribus exstinctis nutrimentum in humorem melancholicum fuit versum: quem copiose eiecit. Ita paulatim contabuit: cum quidem cerebri vires usque ad extremum halitum integrae essent.
Decubuit amplius tribus mensibus sine spe recuperandae valetudinis;
quo toto tempore praeclara edidit fidei, patientiae, et pietatis specimina. Nulli fuerunt fremitus, nulla indignatio: sed quia mens obedire Deo decreverat, summa patientia et [Gap desc: Greek word] felicem [Gap desc: Greek word] exspectabat. Nec tamen etiam tum studia prorsus omisit. Dies ita ei distributae erant, quantum in illa morbi saevitia fieri potuit. Mane filiolas duas ad se vocabat; ac iubebat recitare precationes; ipse suam invocationem, suos gemitus et lacrimas pro Ecclesia, pro se ipso, pro natis miscebat: saepe haec verba repetens: Invoco te, omnipotens Deus, aeterne et unice pater Domini nostri Iesu Christi, conditor caeli et terrae, et hominum et Ecclesiae tuae, una cum Filio tuo coaeterno Domino nostro Iesu Christo, et Spiritu sancto, sapiens, bone, iuste, verax, misericors, caste, liberrime, custos Ecclesiae: miserere mei, et remitte mihi omnia mea peccata propter Iesum Christum filium tuum, crucifixum pro nobis et resuscitatum, [Gap desc: Greek words] , quem voluisti pro nobis esse victimam, [Gap desc: Greek words] mirando et inenarrabili consilio, sanctifica me Spiritu sancto tuo, serva in his regionibus Ecclesiae reliquias, non sinas exstingui lucem Evangelii tui. Fac etiam meos orphanos vasamisericordiae Invoco te quamquam languida et imbecilla fide, sed fide tamen. Credo Fili Dei Domine Iesu Christe, promissionituae, quam sanguine tuo et resurrectione obsignasti. Adiuva me, erige pectus meum fide. Has voces saepe auditus est repetere, deinde filias aliqua doctrinae parte incnlcata dimisit.
Illis dimissis redibat ad operas institutas, et morbi tempore absolvit versionem libri Lutheri de ultimis verbis Davidis. Reliquum tempus tribuebat alias lectioni psalmorum, alias Ptolemaeo, Theoni, Euclidi, epitomae Regiomontani. Et cum diu foris contemplatus esset caelum: tandem rursus velut ingressus caelum, Filium Dei Dominum nostrum compellabat, et usitatam invocationem ac confessionem repetebat. Sermones cum amicis erant, quales antea fuerant, de omnibus doctrinae partibus, de miranda Ecclesiae gubernatione, de immortalitate, de spe nostrae consuetudinis in Ecclesia caelesti. Die sexto Novembris Chalma in caelo valde conspicuum fulsit, ab ortu aestivo, versus brumalem occasum sparsum; quod late conspectum est, et flammae alicubi in terram delapsae rursus in aerem evolarunt. Id ipse etiam noctu viderat, ita cubans; ut eam caeli partem intueri posset. Eo motus prodigio cum quidern vires eius valde languefactae essent, deploravit Ecclesiae dissipationes, et venturos motus praedixit, ac reliquos dies quibus superstes fuit, consumpsit in invocatione et confessione.
Tandem inter vota, tranquillo animo, die decimo sexto Novembr. anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, aetatis anno quadragesimo quinto, ex hac vita morte immatura quidem,
sed beata decessit Wittembergae, ibidesnque in templo honorifice sepultus die decimo octavo Novembris, illustrem illam Filli Dei [Gap desc: Greek word] corpore exipectat. Obitum optimi et doctissimi viri inter alios deflevit Petrus Letichius epicedio, quod inter carmina edita exstat, et in eiusdem vivam imaginem tale epigramma lusit:
Ore tribusque potens linguis et pectore Caspar
Talis, adhuc vita cum frueretur, erat.
Caspar, ovile Dei qui rexit, vimque luporum
Reppulit, et iuvit relligionis opus.
Lustra sui nondum bis quinque peregerat aevi;
Funere sublatus cum suit ante diem.
Lucida nunc coram, caelesti sede receptus,
Quae prius ingenium calluit, astra videt.
Est et in tumulum eius hoc Georgii Fabricii
epigramma [Gap desc: Greek word]
Cui sacer est tumulus? Christo: quis condita servat
Ossa chorus? Spes et cum Pietate Fides
Qutscubat hic? Cruciger: quaenam monumenta reliquit?
Plurima praestanti non renuendaviro.
Qualis vita fuit? divini plena timoris:
Quod munus? populum Chrisie docere tuum.
Quaestudia? in sacris omnesperferre labores:
Quae mens? digna bono, digna pioque viro.
Fuit vere in hoc viroingenium excellens, cuius labores assidui atque indefessi, non solum Academiae Wittembergensi, sed exteris quoque plurimum ad doctrinae illustrationem et propagationem profuerunt, Nam caelestis doctrinae cognitionem habuie uberrimam, quam in eo primum ardens ipsius pietas et Spiritus ille aeternus, omnis sapientiae unicus fons et donaror accendit et auxit: deinde ipse quoque multarum aliarum terum scientia egregie provexit et aluit. Ita enim linguarum peritia instructus fuit: ut in Hebraicis facile vinceret reliquos sacrorum librorum interpretes iudicii dexteritate et ingenii celeritate.
In dicendo vis eius et elegantia et iudicii rectitudo fuit summa, cum in aliis linguis omnibus necessariis Reip. et Ecclesiae aliquid explicandum vel voce vel scriptis susciperet. Magnitudinem etiam ingenii in eo declaravit, summa et propemodum perfecta Mathematicarum disciplinarum cognitio, in qua ita excelluit: ut doctissimorum hominum iudicio inter artifices huius generis iure haberetur. Haec summa dona ornavit multis egregiis virtutibus, gravitate, constantia, moderatione summa in omnibus rebus, beneficentia in alios et eximia [Gap desc: Greek word] in suos.
Ingenii autem viribus nequaquam corporis vires responderunt.
Multis enim annis morbo graviter fuit excruciatus: in quo, exemplis etiam aliorum hominum, fragilitate et miseriis commonesactum, crebro usurpare illud solitum accepimus:
Omnia praetereunt, praeter amare Deum.
Edita sunt ab ipso in Theologicis commentaria: in evangelium secundum Ioannem: in epistolam Pauli ad Timotheum priorem: in Psalmos Davidis: enarrationes in duos articulos symboli Niceni. Habuit orationem de ordine discendi, quae Melanchchonianis est addita. Idem et in scholis et in templis, cum esset [Gap desc: Greek word] et, magnam partem enarrationum et Contionum Lutheri, ut diximus, excepit, et eiusdem multa in Latinam ex Germanica, aut contra convertit.
Desumpta haec sunt ex oratione de Crucigero habita ab Erasme Reinboldo, quae exstat tomo 3. orat. Melanchthonis: item ex funebri programmate tom. 1. scriptorum Wittembergae publice propositorum: Petri Albini chronico Misniae: aliis.
[editor: Handwritten notite]
PAtria Viti Theodori sive Diterici fuit Norinberga, urbs totius Germaniae clarissima Primis literarum elementis imbutus, postea Wittembergensis Academiae alumnus non paucis annis fuit: ac humaniorum artium et doctrinarum studium, sub praeceptoribus, viris undiquaque doctissimis, amplexus, Magister Philosophiae publica sollennitate ibidem est renuntiatus: in Theologia autem, si non doctoris insignia, doctrinam certe atque merita est consecutus.
Carus itaque ob insignes animi dotes vitaeque sanctimoniam Luthero, atque fido eius laborum socio Melanchthoni, non solum summa discendi cupiditate utrumque audivit: sed ne a latere quidem eorum discessit. Adfuit enim Luthero cum alias, tum anno trigesimo: quo Augustae comitiis durantibus, Lutherus Coburgi, ad Franconiae fines agebat, non sine animi fortitudine singulari. quam ipse Vitus [Note: * Exstat. tom. 9. operum Luth. Adestisynodis.] epistola quadam ad Melanchthonem depraedicavit. Interfuit deinde aliquoties in Imperii comitiis religionis causa indictis colloquiis; et super controversis capitibus cum adversariis placide contulit.
Docuit autem evangelium Christi multis annis in patria sua magna eloquentiae vi, et auditorum fructu, in aede Sebaldina: donec a Brabeuta laborum nostrorum evocatus est; anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo nono, die vicesimo sexto Martii.
Illustravit doctrinam caelestem aliquot lucubrationibus, de quibus bibliothecae: scripsit annotationes breves in tota Biblia Germanica. Inprimis autem utilem ecclesiae operam navavit Lutheri colligendis expoliendisque commentariis in prophetam Micheam, in priora undecim Geneseos capita: quam totam ab ipso ita absolutam cum aliis [Note: * Epistola ad apsum Vitum. Elogium eius a Melanchth.] optavit Calvinus. Philippus Melanchthon eiusinodi elogio fidelem Christi servum ornavit, ad effigiem ipsius adseripto:
Effigiem Viti pictura haec monstrat inanem:
Conveniens nomen cui Theodorus erat.
Clara pios dedit huic urbs Noricaberga parentes:
Addidit ingenio sed sua dona Deus.
Ipsius mores casti et sine labe fuerunt:
Iustifica coluit te quoque, Christe, fide.
Sparsit et in patria, constanti robore mentis,
Pura Evangelii semina voce sua.
Ingenii monimenta sui, sed plura Lutheri
Edidit: his poterunt saecla futura frui.
Refert [Note: * Part. 4. enarrat. evangelic. pag. 582.] idem Melanchthon saepe per literas Vitum hunc fuisse conquestum: quod suggillaretur pro contione ab Osiandro: et consuluisse, quidnam faciendum existimaret. Melanchthonem aliquoties per Deum obtestatum, ut taceret: et se ita gereret, quasi non audiret. Rescripsisse ad haec Vitum, se obtemperaturum: quamvis valde sibi grave accideret. Id ubi factum; nemo fere rescivit, nisi pauci docti, simultates inter Osiandrum et Vitum esse. Populus etiam libenter audivit Vitum, et probe intellexit eius contiones: Osiandrum autem nemo ferme intelligere poterat propter grandiloquentiam. Bonum factum. Vere enim beati sunt, Deoque cari, omnes [Gap desc: Greek word] pacifici et mites: ac in communi vita multae iniuriae, quemadmodum pillulae medicorum, deglutiendae statim sunt; non mandendae.
Camerar in vita Melanchthonis: Pantal. lib. 3. Prosopographiae; Calvini epistolae: alii.
PAulus Speratus [Note: * Vel Beatus Paulus.] nobili Sprettorum familia Suevica, sub annum Christi millesimum, quadringentesimum, octuagesimum quartum die decimo tertio Decembr. dimid. octava anterrierid natus, Lutetiae et in Italicis Academiis diu versatus, singularique zelo domus Deiaccensus, vindicandae contionibus sacris verae agnitioni et invocationi Dei, ac cultibus Deo gratis, totum sese dedidit.
Augustae igitur, Herbipoli, Saltzburgae, ac Viennae Austriae, eirca annum vicesimum secumdum, supra millesimum, quingentesimum,
constanter atque intrepide abusus et superstitiones omnis generis taxavit. Tandem in Moraviam venit: et Iglaviae aliquantisper substitit: unde episcopus Olomucensis, ad causam dicendam evo catum, in carcerem tetrum compegit.
Divina autem ope ex eo elapsus Wittembergam, sub annum millesimum quingentesimum, vicesimum quartum, ad Lutherum venit: a quo statim in Borussiam missus, et principi Alberto Bo russiae duci, ac Ioanni Brismanno Theologiae Doctori in Regiomontana ecclesia commendatus, post paucos annos Pomezanensi ecclesiae vocanti a principe episcopus est praefectus.
Excelluit ingenio et eloquentia admirabili: et perpetuus ac constans Augustanae confessionis adversus Anabaptistas ac sacramentorum profanatores, defensor et propugnator fuit. Ac nominatim Eccelium quendam et Zanckerum, qui initio emendationis Ecclesiarum irrepserant, et multos etiam ex proceribus seduxerant, Rasteburgi colloquio instituto refutavit.
Pietatis ac doctrinae Theologicae, non vulgaris aut hypocriticae, sed spiritualis et sublimis et naturae musicae ac poeticae, indices sunt Odae sacrae ab ipso compositae: quibus summam doctrinae Evangelii complexus est: ut sunt: Es ist das heiluns kommen her/von gnad und lauter gute: In Gott glaubich: Hilff Gott/wie ist der menschen noht. Certavit cum Sperato talibus poematis sacris pangendis, velut alter Borussiae Orpheus, Ioannes Poliander: cuius Odae sunt: Nun lob mein feel den HErren: Frolich wollen wir singen: Hic anno post Speratum proximo in Borussiam primum appulit: et tum in ecclesiae gubernatione, coniunctissimis studiis et officiis, Speratum, et ceteros collegas adiuvit: tum vero in Schola docens, plerosque Veteris et Novi Testamenti libros interpretatus est, ad annum usque millesimum, quingentesimum, quadragesimum: quo [Gap desc: Greek word] aliquot menses decubuit; donec tandem ad caelestis Ecclesiae consuetudinem emigravit: quem sexennio post Brismannus subsecutus est.
Speratus paulo longius producto vitae spatio, in ipsa Osiandricae tragoediae epitasi, doloribus, curis, la boribus fractus, ex statione huius vitae evocatus est. Et hi tres Speratus, Poliander, atque Brismannus, fuerunt primi ducatus Borussiae evangelistae, et ecclesiarum [Gap desc: Greek word] . Brismannus autem Cothusii in Lusatia natus, Lutheri familiaris, cum Sperato ac Poliandro annis amplius viginti ecclesias illas rexit et conservavit. Chytraeus in Saxonia: Rabus lib 4. martyrologii: Dresserus.
IOannes Spangenbergius Herdessianus, lucem hanc primum adspexit anno Christi millesimo, quadringentesimo, octuagesimo quarto, Northusii Thuringiae oppido: quae et patria fuit Ioannis Gigantis [Note: * De quo postea.] Theologi.
Et quamvis Spangenbergii adolescentia incidit in saeculum nostrae Germaniae adhuc barbarum: tamen in illo ipso crepusculo matutino exorientium literarum, qua fuit ingenii bonitate, atquestudiorum adsiduitate, eo pervenit eruditionis; ut et Philosophus elegans, et Theologus haud indoctus tunc audiret. Humaniorum enim, ut vocant, artium et literarum studium cum divinis, non inepte ab adolescentia ultima coniunxit.
Itaque Northusium ad munus ecclesiasticum vocatus, patriae primum ac civibus suis prodesse voluit: sicut revera profuit, tum sacris habendis ad populum contionibus, tum ad iuventutem scriptis eruditis emittendis, de quibus mox dicetur,
Gubernavit deinde etiam ecclesias in comitatu Mansfeldensi: egitque pastorem et vicinarum ecclesiarum episcopum, vel si Latine mavis, Inspectorem, annis compluribus, in oppido Iflebio, ubi et vivendi finem fecit anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo, die decimo tertio Iunii, aetatis suae sexagesimo sexto anno, relicto filio haud obscuri nominis Theologo Cyriaco, de quo in sequentibus suo loco.
Fuit et hic Theologus Melanchthonis iudicio vir eruditione, pietate et virtute praestans: quem ipse Melanchthon, et proprer ipsius multa ornamenta, et quia fidelis ac salutaris ecclesie doctor fuit, dilexit et veneratus est. Exstant eius monumenta: et memoriam ipsius in ecclesia posteritas retinebit.
Sunt autem, quae scripsit, Theologica alia, alia Philosophica.
Theologica sunt haec:
Psalterium elegiaco redditum:
Catechismus Lutheri maior per quaestiones explicatus, et postilla
Latina:
Margarita Theologica praecipuos doctrinae Christianae locos
per quaestiones ordine explicans.
Sermones de tempore et sanctis per circuitum totius anni.
Expositio in epistolas Dominicales per erotemata.
Contiones funehres.
Themata sexaginta V. T. quibus contiones applicari possunt.
Explicatio evangeliorum et epistolarum Dominicalium.
Liber de Matrimonio.
Postilla Germanica.
Philosophica vero, quae posteritati elucubravit, sunthaec:
Quaestiones Musicae.
Erotemata trivii Grammaticae, Rhetoricae, Dialecticae.
Artificiosae memoriae libellus.
Computus ecclesiasticus, in pueriles quaestiones redactus, ac scalis, rotuhs, et figuris illustratus, studiosis utilis.
Scripsit et alia plura Germanice, quae nunc memoriae non sunt.
Coionidis loco, quando a laudatis laudari magnum est, optimi Melanchthonis epistolam addimus, tamquam emblema insigne narratiunculae nostrae. Sic igitur ille:
Ecclesiae Dei in comitatu Mansfeldensi
Philippus Melanchthon S. D.
Ecclesiae inde usque ab initio memoriam tradidit et eorum, qui praecipui doctores fuerunt, et generis doctrinae, ut sciret posteritas, quam doctrinam, per quos traditam, quibus confirmatam testimoniis veliudiciis accepisset: et normam certam haberet, ad quam conferret sententias sequentium doctorum. Ita Irenaeus Polycarpum citat, quifuit auditor Ioannis: et Basilius nutricis testimonium celebrat, quae audierat Gregorium Neocaesariensem, de trib. personis divinitatis. Et cum in Ecclesia Antiochena, quae a Petro Apostolo doctrinam acceperat, et fuerat praecipua schola, Samosatenus audacissime corrumperet dictum in Ioanne, [Gap desc: Greek words] et: opposuerumt Malchion et Dionysius (alter Antiochenae ecclesiae, alter Alexandrinae) testimonia traditaper Apostolos et eorum ateditores. Hanc diligentiam conser vandae memoriae veterum, qui recte docuerut, et eorumonumenta custodiendi utilem esse posteritati, nequaquam dubium est: quae etsi longo tempore intermissa est, cum nec una voxdoctrinae certa esset, et pastores mutiessent, ac nequissimis summum gradum, videlicet munus docendi, cessissent, quifabellas ad quaestum accommodatas circumferebant: tamem nunc magna cura revocamda erat. Inpublicis monumetis Ecclesiae et Res pub. annotare debebamt, per quos viros emendata sit quolibet loco vox doctrinae, et quorum iudicio singuli approbatisint. Habuit aute Ecclesia vesira grave et honestissimum senem Gutelium, qui initiopur am doctrinam vobis tradidit. Postea de Luth. iudicio senex venerandus Ioannes Spangenbergius Ecclesiis vestris praefuit cuius exstantlibri: acfuisse eum probatum reverendo domina Luthero, D. Langiv Erford. D. Pomerano, et ceteris in tota Saxonia docentib. meministis. Ut igiturposteri sciant vos habuisse hunc testem verae sentetiae, et custodiant doctrinam ab ipso acceptam. ut iubet Paulus depositum fideliter custodire: hortor vos, ut eius nomem et administrationictempus in monumemptis vestris annotetis, et scriptacomservaricuretis. Valde metuemdum est in his ruinis imperiorum, maiores Ecclesiae dilacerationes secuturas esse, inquib poterit videri, quorum fuerit eadem sentemptia: et probamdidoctores tanque normasequemdierumt. Iussi igitur et hos carmem
edi, ut memoria Spangenberg. diutur nior sit, et ut doctrinam eius magis amplectamtur iuniores. Est autem laudanda pietas Mencelii, quod hane historiam recitavit, at suam erga fidelem pastorem observantiam declararet: et ut ceteris ostenderet concordiam in Ecclesia et schola vestra, et mutuam omnium docentium benevolentiam et fuisse et esse. Id exemplum et ceteris utile est. Etsi autem praecipue Dei beneficium est, quod habetis multos viros honestos et concordes in Ecclesiis et scholis vestris: tamen et Spangenbergii modestia multum ad comcordiam proderat, Hic cum eruditione et multis virtutibus excelleret: tamen ad ambitione alienissimus erat. Et candor in eo erat eximius. Mencelium vero scitis et antea bene meritum esse de vestra Ecclesia: Huius officium in hac historia etiam candide probare vos decet. Bene et felicer valete. idibus Decembris, 1550.
PAulus Fagius, vernacule Buchlin/patriam habuit Tabernas Rhenanas, oppidum Palatinatus non procula Bretta, vulgo Retuzadern. Pater ei fuit Petrus Buchlin, dicti oppidi ludimoderator et grammateus: mater Margaretha Hirnin Heidelbergensis, cuius parenti Henrico Iager/Fridericus Palatinus, propter virtutes bellicas, cognomen Hien dedit. His parentibus, non ditissimis, natus est, anno Christi millesimo, quingentesimo, quarto, ipso tempore belli Bavariti.
Primis literarum fundamentis in patria schola iactis, cum annum ageret circiter undecimum, a patre, pro more illius saeculi, instructus octo baciorum viatico, Heidelbergam ablegatur: ubi sub Ioanne Brentio et Martino Frechto, aliisque praeceptoribus operam literis haud indiligentem dedit.
Adolescens iam factus annorum circiter octodecim, excolendi ulterius ingenii gratia, Argentinam se contulit, ibique annos aliquot permansit, paedagogi munus obiens: quo inopiam subievaret. Sub hoc tem pus studium linguarum in Germania emergere caeperat, et Wolfgangus Capito, quatuor linguarum peritus, iam Institutionum Hebraicarum libros duos, ratissimo eius tem poris exempllo, in lucem ediderat: Iudaei etiam aliquot hinc inde vagabanturr, et suam linguam alios utcumque docebant. Occasionem hanc Fagius arripiens, Hebraicae linguae studio se mancipavit fere totum, atque in familiaritatem Capitonis, Hedionis, Buceri, Zellii, aliorumque Doctorum, qui Christi ibi Ecclesiam primi plantarunt, sefeliciter insinuavit.
Anno deinde millesimo, quingentesimo, vicesimo septimo, iam literis et linguis mechocriter instructus, paupertate ipsa et hominum
doctiorum maximo neglectu quasi coactus, Isnae, quod Algaviae oppidum est, ludimagistri, amicorum et fautorum suasu ac promotione, officium suscepit. In quo diligentia et virtutibus se omnibus approbans, uxorem duxit: liberos procreavit: et patremfamilias haud indiligentem egit. Inclarescens autem magis magisque, ex pistrino scholastico ad ministerium sacrum destinatur: et ut ad id se magis instruat, subsidia ei splendida suppeditantur. Florebant tum tempotis lingua Graeca et Hebraica cumprimis Argentinae: et permulti viri doctissimi, etiam exules, ibi degebant. Eam igitur eligens urbem, suo instituto prae multis aliis accom modam, studiosis aliquot rudimenta linguae Hebrai cae magnafelicitate tradidit. Neque destitit in studio Theologiae atque declainationibus Theologicis se na exercere: ut biennio ipsius progressinus praescripto iamque revoluto, melius ad suos, cum familia, redire posset, instructus atque ornatus.
Anno itaque millesimo quingentesimo trigesimo septimo, a senatu Isnensi ad ministerium pastorale suscipiendum domumrevocatur: quod munus magna fidelitatis et einquentiae laude annis circiter quinque procuravit. Interea vero oc??li nonnihil nactus una cum libris necessariis ad studium linguae sanstae, quae potissimum ipsi adlubescebat, setotum fere impendit, atque in hac brevi tempore ad mitaculum usque profecit: adeo utseculis abhinc aliquot Hebraice doctiotem Fagio creditum sit fursse neminem. Usus etiam est opera Eliae Levitae Iudaei doctissmi, Venetiis ad se accersiti. Praeter permultos alios viros doctos, et ex senatorio ordine a micos, praecipuum Isnae habuit Petrum Buflerum, qui sumptu suo officinam Typographicam Isnae instituit: ut Fagius, non docendae plebi solum, sed edendis in publicum libris utilibus vacaret. Cum autem initia votis, praesertim eo loci, non satis responderempt: et damnis suis Fagius moveretur: Buflerus ipsum securum pergere iussit: sibi ista curae futura: nec longe post, quam ei reliquam debebat sum mam, aureorum plus mille, totam condonavit. Edo ctus igitur experientia, ad suum institutum Isnam multis de causis parum aptam: de mutanda sede cogitavit: quam in migra tionem tandem Isnenses, oblato Ioanne Marbachio Lindaviensi successore, consenserunt.
Interim Isnae, anno quadragesimoprimo, pestis grassari coeperat: quo tempore, cum sciret plurimos locupletiores cives, nulla hahita pauperum egrorantium ratione, oppidum relinquere consuevisse; deinde domos infectas a Magistratu occludi: sui officii esse iudica vit, de utroque homines e verbo Dei admonere. Et ut erat in dicendo copiosus et vehemens, persuasir: ut plerique cives aut manerent, aut ante abitum eleemosynas liberaliter darent. Effecit etiam, ut Senatus homines idoneos sumru publico constituetet; qui omnibus laborantibus adessent; torumque diligemptissimam
euram gererent: Ipse autem Fagius intrepidus omnes laborantes adire nemini suum officium denegare: dies noctesque omnibus adesse: ut plane divino miraculo in tam saeva lue, omnium testimonio, conservatus fuisse non dubitaretur.
Eodem tempore pestis etiam Argentinae inclementius grassabatur; et praeter alios Wolfgangum [Note: * De quo ante.] Capitonem abripuerat. Huius in locum cum sub autumnum anni quadragesimi secundi, anno integro a morte Capitonis, vocaretur; ex im proviso Resp, Constantiensis, tum religionis socia, scriptis et precibus enixis effecit; ut Senatus Argentinensis ipsi ad hiennium, hocque exacto, alterum insuper biennium concesserit: cum et antea Philippus, Hassiae princeps, operam eius Marpurgensi in Academia, navandam, expetivisset. Mutato itaque rursus domicilio, sub autumnum anni quadragesimi quarti, Argentoratum tandem venit: ubihonorifice exceptus ministerium sacrum obiit.
Subinitium belli Germanici Fridericus secundus Elector Palatinus, cum de constituendis suae ditionis Ecclesiis cogitaret; Fagium, iamdudum facundia et doctrina clarum, Argentorato Haidelbergam evocavit: ut Evangelii doctrina ceteris praeiret.
Verum cum Caesar fortuna prospera uteretur; et in Germania triumpharet: quod inchoatum in Palatinatu fuit, totum intercidit.
Interea tem poris libcos non paucos parturiebat; quos doctis et linguae Hebraeae studiosis uriles futuros iudicabat. Unde paulo post Bucero, Martyri, et Hedioni, ordinatiis Theologiae professoribus visum; ut septimanis alternis Theologiam extraordinarie doceret. atque, illis vel occupatis vel aegris, vicariam operam subiret.
Dum ista fiunt; moritur Fagii pater sub autumnum anni millesimi, quingentesimi, quadragesimi octavi: coque tempore Ecclesiis Christi Interimistica sphinx tyrannice obtrudebatur: exilium fidis ministris passim intentabatur; iisque maxime; qui iam usu rerum Ecclesiasticarum praestabant; et Antichristo se instar muri opponebant. Inter eos, post Bucerum, haud postremus Fagius fuit: qui tamen nihil quicquam veritus Pontificiorum minas, perpetuo constans in professione mansit. Ceterum tot piorum in Germania pericula nationes exteras latete diutius haud poterant: undefactum; ut et Bucerus et Fagius, DEO sic providente, ab Archiepiscopo Cantuariensi, Angliae primate, Thoma Crammero in Angliam, quasi in tutum receptum iterum iterum que serio vocarentur Dimissi [Note: * Fagio interdi ctum est contion. d. 2. Martii 2549.] itaque a Magistratu Argentinensi, licet invito et temporum necessitatibus adacto, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo nono, calendis Aprilis
[Note: * Vel ut Crup die 4. April.] iter ingressi, in Angliam, ringentibus hostibus, salvi atque incolumes pervenerunt. In Archiepiscopi illius aula novi et diu expetiti hospites Germani, honorifice excipiebantur, multisque diebus ibi, non absque pietatis incremento, detinebantur.
Sub id vero tempus subingressi sunt dies, quibus in Academiis istius regionis, anni fere quartam partem professores a praelectionibus feriabantur. Ea fuit causa, cum Bucerus et Fagius suis ministeriis tem pestivins non destinarentur. Interim auctore Crammero im praeclarum opus erant intenti: ut integra Biblia non tantum proprietate sermonis, sed brevi interpretatione, locorumque pugnantium aut difficilium enodatione illustrata ederentur. Ac Bucerus quidem in explicatione Novi Testamenti, Fagius in Vetcris elucidatione elaborabant. Sed pro gressum huius laboris morbus utriusque mox intercepit: et Fegu mors insperata prorsus evertit. Nam cum avide expererentscire, ubi sibi docendum: atque designata ipsis tandem Cantabrigia esset: paucis post diebus uterque morbo corripitur. Fagius sub finem canicularium acutissima febri Londini correptus, mutandi aeris ergo, Cantabrigiam omnino deportari voluit. Secutus eum Bucertis ante nonas demum Novembr. cum eo ultimos dies decem variis sanctissimisque consolationibus transinisit. Tandem ex morbi vehementia viribus naturalibus plane destitutus Idibus, hoc est, die decimo tertio Novembris, anni millesimi quingentesimi quinquagesimi, vitam hanc caducam cum sein piterna commutans, anno aetatis quadragesimo quinto, placide in Christo obdormivit, non sine veneni suspicrone: et poltridie in aede D Michaelis honorifice sepultus est.
Quomodo autem postea, anno quinquagesimo sexto supra fesquimillesinium, haereseos, temporibus Marianis, damnatus: cadaver eius effossum: inque cineres redactum: tandem Elisabetha, ad regium solium evecta, in integrum restitutus ipse sit: in vita Buceri, fidelis eius [Gap desc: Greek word] , dicetur. Ex carminibus epitaphiis unum subicere placet Guilielmi Daii, quod sic habet:
Bucero primas dedimus, tibi, Paule, secundas
Et damus, Hebraeae gloria prima scholae.
Hoc uno inferior Bucero, Paule, fuisti,
Quod prior extremum cernis adesse diem.
Verum illo maior Bucero, Paule, fuisti,
Quod prior aeterno iussus adesse Deo.
In reliquo similem duxisti tempore vitam,
Ambo salutiferi buccina fida Dei.
Ambo stelliferi sparsistis semina regni:
Semina, pro ventu non caritura suo.
Unde utrumque Deus magno dignatus honore,
Utrumque ad superi tr anstulit astra poli.
Et ne vestra que ant communia fata putari,
Qualia sunt quae nos, vulgus inane, ferunt:
Morspostquam e vita, solita Vos lege tulisset,
Restituit sacris ossa cremanda focis.
Non ut confessi tantum sed ut ultima passi,
Scandatis celsi sidera summa poli.
Felices animae, superas licet iistis ad oras,
A nobis vestrum nomen abire nequit.
Eximia semper vivetis laude perennes:
Quam canet Aoniis nostra Thalia modis.
Ex Hebraica lingua, quae impressa sunt, translata a Fagio haec: Thisbites Heliae, qui liber ab auctore Thisbi vocatus est, a numero vocum D. C. C. XII. quae in hoc opere explicantur Capitula aut Apophthegmata Patrum, quae veterum Hebraeorum sapientum pias utilesque sententias continent, cum scholiis a se additis: Sententiae Morales ordine Alphabeti Ben Syrae nepotis, ut Iudaei credunt, Hieremiae Propherae, cum commentario. Tobias Hebraicus ex urbe Constantinopolitana tunc recens transmissus: Precationes Hebraicae, quibus in sollemnioribus festis utuntur Iudaei: ex quo videre licer vestigia quaedam ritus veteris populi, quem et Christus in cena sua, ut eam Evangelistae, praesertim Lucas, describunt, in quibusdam observavit: parvus tractatulus ex libro fidei Iudaei cutusdam ad Christianismum conversi ante annos ducentos. Expositio dictionum Hebraicarum, literalis et simplex, in quatuor capita Geneseos, pro studiosis linguae Hebraeae: cui adicitur Paraphrasis Chaldaica [Note: * Targum vocant.] Onkeli in ea dem capita cum versione Fagii. Liber fidei veritatis, quem doctus quidam Israelites ante annos multos edidit ad comprobandam fidem Christianorum perfectam esse: Prima qu atuor capita Geneseos Hebraice cum versione Germanica, Hebraicis tamen characteribus, cum scholiis, et ratione legendi Hebraeo. Germanica: commentarii R. David Kimhi in decem primos Psalmos: Eliae Levitae praefatio Hebraica in Lexicon eius Cha daicum: Targum, hoc est, paraphrasis Onkeli Chaldaica, in quinque libros Mosisex Chaldaeo versa; quibus adiecit breve sdoctasque annotationes. Scripsit etiam collationem praecipuarum, quae in usu sunt, translationum in Genesin: et compeudiariamisag ogen in linguam Hebraeam: et si quae alia.
Statura fuit pro. era, facie subnigra, sub specie severa humanissimus: in concio sando eloquens et [Gap desc: Greek word] et. Cum er et Bucero die sec indo Martii Argentorati contionibus interdictum esset: postric lie ulrimo ibi contionati sunt: ac Fagius
quidem gravissimam, [Gap desc: Greek words] contionem ex 7. Matthae: habuit; cui Crusius, cuius verba haec sunt, interfuit: Verbum DEI non tantum audiendum; sed et faciendum esse. Addidit deinde haec:
1. Ich bin ordentlich gen Costentz unnd hieher beruffen worden/h.e. Egolegitime Constantiam et huc vocatus sum.
2. Hab gelert nach der Augsporgischen confession im 30. Iahr geschehen/h.e.Docui iuxta Augustanam confessionem, anno 30. exhibitam.
3. Ihr unterthantn solt ruhig sein/nichts furnemen mit gewalt/das predigampt zurrhalten: h. e. Vos cives et subditi quieti estote, nec quicquam vi molimini, ut ministerium conservetis.
4. Die Obrigkeit ist nicht an der sache schuldig: sie hat allesversucht/ob sie das Evangelium mocht erhalten/ h. e. Magistratus hac in re culpa est nulla, quippe qui nihil reliquit intentatum, quo Evangelii doctrina retineretur.
5. Leset des Luthers Bibel flussig daheim: vermahnet einander: bleiber in der bekanten lehr bestendig: haltet ewere kinder zum Kinderbericht. hoc est. Vos domi vestrae diligenter legite Lutheri Biblia: alii alios exhortamini: persevevate in doctrina, quam semel veram agnovistis et confessi estis: liberos autem vestros adsuefacite ad institutionem Catecheticam.
6. Ihr sungen bittet Gott. Er mocht euch bass erhoren/dann die alten/die da mehr gesundiget haben/h. e. Vos iuniores orate Deum. Forte enim vos facilius exaudiet, quam aetate grandiores, qui plus peccatorum admiserunt
7. Haltet ewere prediger / so lange sie leben / in ehren. Gedencket nicht/dass sie des bauchs halden bleiben. Es wil ihr keiner die falsche lehr annemen. Iacobus mocht zu Ierusalem bleiben / da Paulus weichen must. Des Teuffel setzt denen all reg am meisten zu/die ihm mehr schaden thun konnen/hoc est. Honorate vestros, dum vivunt, Ecclesiastas. Nolite putare, ventris causa eos hic manere. Nemo eerum falsam doctrinam amplectetur. Iacobo Hierosolymis manere integrum erat, Paulo non item. Diabolus eos potissimum appetit; a quibus plurimum sibipericuli.
8. Die ursachen des gegenwertigen ub Is. a. Wo GOtt eine Kirchen bawet: da richtet der Teufsel sein Capell darneben auff. b Wir sind heilloss gewesen. Darumb der feind unkraut gesaet hat. c. Wir sind gegen dem wort Gottis undanckbar gewesen. d. Gott probiret die frommen. Der wind unnd die versuchung wehet die
sprewer von dem korne. h. e. Causae praesentis malisunt. 1. ubi Deus templum excitat: ibi Diabolus sacellum iuxta erigit. 2. nos socordes fuimus ac securi. Itaque inimicus zizania sevit. 3. ingrati suimus erga verbum divinum. 4. Deus explorat sues. Ventus et tentatio paleas a tritico separant.
9. Man har vas nie uberwunden/dass wir ein e falsche lehr hetten/auss der schrifft: aber dass man mit gewalt mit uns handelt/mussen wir Gott befehlen h. e. Nullius unquam erroris ex scriptura convicti sumus: quod autem vi nobiscum agitur, oportet DEO commendemus.
10. Ihr andere aber/die shr bissher alles verlacht habt/seid Gottloss grwesen / unnd lacht auch setzt in die faust/bessert euch. Ihr habt eine falsche lehr / unnd lebt argerlich. So Gott dem grunen holtz nicht verschonet: Viel minder dem durecn. Gott schencket einen becher des zorns eyn. Die seinen mussen das oberst trincken: die gottlosen aber die grundsuppen. h. e. Reliqui vero, qui hactenus omnia derisistis, impii fuistis, et etiamnum in sinu gaudetis, redite ad frugem. Falsam fovetis doctrinam, et vitam agitis mali exempli. Si Deus viridi ligno non parcit; multo minus arido. Deus infundit poculum irae, e quo superna ebibunt pii, faeces autem impii.
11. Man helt mich fur einen auffruhrischen prediger. Aber ich hab niemands angehetzt. Man kans mit der wahrheit nicht von mir sagen. Aber ich bekenne/dass ich auch hinlessig bin gewesen im lehren. Bitte verzeihung von Gott. Ich muss rechenschafft fur cuch geben/ hoc est. Audio tuba seditionis: sed neminem instigavi: hoc me fecisse vere dici non potest. Fateor remissiorem in docendo me fuisse: veniam eius a Deo peto. Mihi pro vobis reddenda est ratio.
12. Ich bedanck mich gegen sederman/ was mir se gutes geschehen ist: Vund bin willig euch alle wege wider zudienen/ wils Gott: Ich sey die/ oder andersswo/hoc est. Gratias vobis omnibus et singulis ago, pro quibuscumque beneficiis. Paratus sum vobis iterum gratificari, volente Deo, sive hic, sive alibi agam.
13. Bittet GOtt fur mich/dass ich bestendig bleib in allem creutz: Ich bin ein mensch. Petrus ist auch gefallen. h. e. Orate Deumpro me, ut constans maneam, in omni afflictione. Homo sum; etiam Petrus lapsus est.
14. Bittett das die Christliche zucht erhalten werde/die
die Excommunicatio. h. e. Orate, ut disciplina Christiana conservetur, excommunicationem dico.
15. Ihr Obern/ straffct die eusserlichen groben laster. hoc est. Vos superiores, animadvertite in enormia et manifesta peccata.
16. Leset das 7. cap. Daviels. Das 15. cap. 1. epist-Corinth das 20. Accor die pistel Fudae/ h. e. Legite capue septimum Danielis: capue decemum quintum prioris ad Corinthios: caput vigesimum Actor. et epist. Iudae.
Hactenus Crusius e valedictoria Fagii. Cetera desumptae sunt ex narratione ministrosum ecclesiae Argent lib. 3. Prosopograph-Pantaleonis: Sleidani commentariis: Crusii annalibus lib. 1 l. p. 3 cap 23 aliis. [editor: Handwritten note]
PAtriam Martini Buceri Selestadium, Alsatiae oppidum, praestantibus ingeniis fecundum, fuisse accepimus: ubi anno Christi mellesimo, quadringentesimo, nonagesimoprimo, lucem hanc primum adspexit. Iactis artium et literarum in patria fundamentis; ut liberius pietati ac studiis operam dare posset; de amicorum consilio, puer etiamdum Dominicanorum sodalitio Selestadii seseaddixit, sub annum millesimum, quingentesimum, sextum: Ibi cum singulare industriae specimen deposuisset: prudentiorib. monachis spem de se praeclaram excitavit.
Itaque de Prioris, quem vocant, voluntate, Haidelbergam sese contulit: ubi primum artes dicendiac Philosophiam gnaviter didicit: deinde animum ad Theologiamn convertit. Cum autem linguarum cognitio tum aliis, tum inprimis Theologiae studioso apprime sit necessaria: Bucerus Hebreae etiam linguse et Graecae diligentem et utilem navavit operam.
Prodibant sub id tempus, erasmi scripta non pauca: ea Bucero unice arriserunt: ac ex iisdem prlmum Evangelicae doctrinae fontes hausit. Accedentibus deinde et Lutheri variis libellis: Bucerus, cum doctrinam in iis traditam, cum sacris literis contulisset, quaedam in Pontificia religione suspecta habere cepit. Cum ergo esset facundia et humanitate singulari, vocesonora ac grandi, lingua libera in vitiis hominum taxandis: a Friderico Palatino evocatus est, ut a sacris sibi esset, commendante eum Francisco a Sickingen. Docuititaque
tum alibi, tum Haidelbergae: ubi Lutheri disputatione de libero arbitrio, primam lucem purioris sententiae de instificatione in suo pectore accendi sensit. Inde Lutherus de Bucero ad Spalatinum ita: Habes epistolam Bucerianam, fratris vel solius in ista secta candidi et optimoe spei iuvenis: qui me Haidelbergae et avide et simpliciter excepit atque conversatus fuit: dignus amore et fide, sed et spe.
In Belgium deinde eum Palatino profectus, superstitionum impietatem, ut solebat, libere in contionibus taxavit: imo et consilia de ordine suo deserendo agiravit. Id cum monachi inaudiissent: hominis vitae insidias moliti dicuntur. Verum Bucerus fuga elapsus, Rheno adverso adscendit: atque ad illum Franeiscum a Sickingen equitem, tunc non e multis praestantissimum, sese contulit: qui eum haud invitus ad se recepit, ac patrocinium est pollicitus, donec totum religionis negotium legitime cognoscerecur. Apud hunc ergo in arce Nanstallensi vixit, otioque litetato usus, sacta inprimis studiose tractavit. Paulo post, an no millesimo, quingentesimo, vicesimoprimo, cum ad comitia Wormatiam Vangionum Lutherus evocatus esset: Bucerus eodem venit, cumque Luthero complusculos dies familiariter transmisit: sententiamque eius amplexus, aperte eandem postea est professus.
Bello [Note: * De quo in vita Schvvebel. Wittemb. excurrere cupit. Detinetur Wissenburgi. Pellitur inde cum pastore. Henr. Mother.] deindeinter Sickingensem et Treviren sem orto, cum videret Bucerus, sein literis tranquille posthac vivere non posse: venia ab illo Sickingensi imperrata, aliquantisper Wittembergam secedendi, donec flamma belli exstincta esser, eo consilio ex arce Nanstal abiit. Verum a vicino patsore Wissenburgico ad Rhenum invitarus, semestre ibi substitit, contionesque ad D. Ioannem habuit: donec a vicario Spirensi cum Pastore suo, Henrico Motherero pulsus, iamque Sickingensi infelici casu, anno vicesimo tertio oppresso, summis implicatus periculis fuit.
Ceperant iam Argentorati Matthias Zellius, Caspar Hedio, et alii semina purioris doctrinae, connivente Sigismundo, comite Hohenloensi, collegii decano, spargere: ad quos cum Bucerus accessisset: amanter susceptus, et facra publice, et in templo et post in schola docere iussus est, anno millesime, quingentesimo, vicesimo tertio Hi itaque sym mystae, ingenio et elequentia praestantes, zeloque ferventes, puram Evangelii doctrinam ea in urbe late propagarunt: et consirmarunt: atque anno vicesimo quarto, fundamenta ac causas, snsceptae a se mutationis, ritunm Missae seu Cenae Domini, baptismi, dierum festorum, imaginum, cantionum, in publicis Erclesiae csngressionibus ex sacris literis edito libro, quem Friderico Palauno dicarunt, exposuerunt. Subscripserunt libro illi Wolfgangus Capito, Caspar Hedio,
Matthoeus Sell, Symphorianus Pollio, Theobaldus Niger, Ioann. Latomus, Antonius Firn, Martinus Hag, Martinus Bucerus. Tandem res eo deducta est: ut conscientibus votis Argentorati missa abrogata, et doctrinae ac rituum reformatio fueritsnscepra. Cum aurem Evangelicos inter ipsos non in omnibus convenirer: Marpurgi Cattorum, anno millesimo quingentesimo, vicesimo nono, colloquium [Note: * De quo in vita Zvvinglii, Oecolam. Lut. et aliorum.] institutum est. Ad id teipub. Argentinensis nomine Bucerus cum Hedione missus, cum Luthero et Zvvinglio multa est collocutus. Ac convenit tunc quidem in capitibus religionis omnibus, uno excepto de Cena Domini. Discessum est tamen amice, initio Octobris, et conclusum: ab omni contentione inposterum abstinendum utrinque esse: Deumque orandum: ut Spiritu suo erudiat ducatque. Secuta sunt anno trigesimo comitia augustana, ad quae et Bucerus venit, in religionis negotio: ibi, qua erat doctrina, adversariis sese opposuit: ut et ante Bernae ac Basileae apud Helvetios fecerat: magnamque eruditionis et modestiae laudem reportavit. Eoenim erat ingenio: ut adversarios patienter audiret: leniter responderet: et veritatis potiorem, quam victoriae curam haberet. Id quod Erasmus Roterodamus, qui cum Bucero magna intercessitfamiliaritas, multoties de ipso praedicavit. Cum autem, ut non semel diximus, de Cena Domini fere solum inter Lutherum et alios esset dissensio, Pontisiciis pergrata, aliis contra unice dolenda: Bucerus tunc, de voluntate Saxonis Electoris, et sui magistratus, Augusta ad Lurherum tunc Coburgi commorantem profe ctus est reconciliationis causa, et responsum tulit non incom modum: ita quidem, ut illinc ad Zvvinglium et Helvetios iret, quo propius iungerentur animis atque sententia. Vidit enim et praevidit vir prudens, et pacis perquam studiosus, quantum in Ecclesia DEI damnorum dissidium illud sacramentarium, nisi mature sopiretur, daturum esset: quod vel hodierna die cum dolore experimur.
Interea anno trigesimo primo, supra millesimum quingentesimum, Ulmenses quoque suas ecclesias reformare aggressi sunt. Itaque eam in rem ab Argentinen si Senatu flagitarunt: ut Buce ms eo profectus, ipsorum ditionis ecclesias constitueret: et Evangelicae doctrinae initium faceret. Venit bucerus, et fideliter, und cum Oecolampadio, quod petebatur, praestitit, praescripta religionis formula. Cum autem videret verbi cursum passim impediri dissidio illo eucharistico; dum libellis editis sese invicem proscindebant: iterum de ineunda concordia serio consilium cepit: suisque, ut idem agerent, auctor et suasor fuit. De voluntate itaque Senatus, Bucerus et Capito, cum praecipuarum Imperii in Germania superiori civitatum doctoribus, in Saxoniam, anno trigesimo sexto, ad Lutherum primo Isenacum, inde Wittembergam
profecti, de concordia tractarunt. Tandem multis ultro citroque habitis colloquiis, conscripta sunt capita concordiae a Melanchthone et Bucero, intet Wittenbergenses et superioris Germaniae Theologos, quae ita habent:
I.
Confitentur, iuxta verba Irenaei, constare Eucharistiam duabus sebus, terrene et caelesti. Itaque sentiunt et docent, cum pane et vino vere et substantialiter adesse, exhiberi, et sumi corpus Christi et sanguinem.
II.
Et quamquam negant fieri transsubstantiationem, nec sentiuns fieri localem inclusionem inpane, aut durabilem aliquam coniunctionem extra usum Sacramenti: tamen concedunt sacramentali unione panem esse corpus Christi, hoc est, sentiunt porrecto pane simuladesse, et vere exhiberi corposs Christi: Nam extra usum, cum asservatur in pyxide, aut osienditur in processionibus, ut fit a Papistis, sentiunt non adesse corpus Christi.
III.
Deinde hanc institutionem Sacramenti sentiunt, valere in Ecclesia, nec pendere ex dignittate ministri aut sumentis. Quare, sicut Paulus ait, etiam indignos manducare: ita sentiunt, porrigi vere corpus et sanguinem Domini indignis, et indignos sumere, ubi servantur verba et institutio Christi. Sed tales sumunt ad iudicitsm, ut Paulus ait, quia abutuntur Sacramento, cum sine paenitentios et sine fide eo utantur. Ideo enim propositum est, ut testetur, illis applicari beneficia Christi, et ablui sanguine Christi, qui agunt paenitentiam, et erigunt se fide in Christum. Cum autem pauci convenerimus, et opus sit utrinque hanc rem ad alios contionatores et superiores referre, nondum licet nobis de concordia pacisci, priusquam ad alios vetulerimus. Cum autem omnes profiteantur, se iuxta confessionem et Apologiam Principum Evangelium profitentium, in omnibus articulis sentire et docere velle: maxime cupimus sanciri et constitui concordiam. Et spes est nobis, si reliqui utrinque ita consenserint, solidam susuram esse consordiam:
Subscripserunt.
D. Wolfgangus Capito, minister Ecclesiae Argentinensis.
M. Martinus Bucerus, minister Ecclesiae Argent.
Lic. marrinus Frechtus, Ecclesiae Ulmensis in verb. minist.
Lic. Iacobus Ottherus, minister Ecclesiae Eslingensis.
M Bonifacius Lycosthenes, Ecclesiae Augustanae minister in verbo.
Wolgangus Musculus, Eccl. Augustanae minist in verbo.
M. Gervasius Scholasticus, Mem mingensis Ecclesiae Pastor.
M. Iohan. Bernhardi, Francofurtensis Ecclesiae minister.
Martinus Germani, Furfeldensis Ecclesiae minister.
M. Matthoeus Aulbertus, Pastor Eccleiae Reutlingensis.
Iohannes Schradinus, Diaconus Reutlingensis.
Martinus Lutherus D. Wittebergensis.
Iustus Ionas D.
Caspar Cruciger D.
Iohannes Bugenhagius Pomer. D.
Philippus Melanchthon.
Iustus Menius Isenacensis.
Fridericus Myconius Gothensis.
Post hanc transactionem Bucerus quaedam in sententia sua de cena Domini retractavit, in enarratione quatuor Evangehstarum: seripsitque, se non satis intellexisse mentem Lutheri. Eo in itinere cum Numburgum venissent: Landgravius Hassiae Bucerum et Capitonem detinuit: ut Homburgi et Marpurgi Heslorum, cum primariis Theologis de concordiae quoque negotio tractarent. Tandem Francofurti, quae inter ipsos et Lutherum acta fuerunt, in scriptum quoddam retulerunt.
Domum reversi capita concordiae Basileam miserunt: quae cum recitata essent in senatu, et doctorum iudicio subiecta: obscura esse dicta sunt. Visum itaque est Carolostadium et Grynoeum Argentoratum mittere: ut coram cum Bucero et Capitone colloquentes, plenius intelligerent: quid Wittembergae actum esset. Illi Argentoratum profecti, dibus aliquot cum eis contulerunt: et tandem scriptum quoddam Basileam retulerunt, quod continebat: quidnam cum Luthero actum esset: et quomodo capita comcordiae intelligenda. Iussus deinde declarationem illorum capitum conscribere Bucerus: in qua ersi Helvetii nihil reperirent, adversum suae confessioni: non tamen placuit subscribere; sed scripto suam sententiam complecti, et Luthero transmittere. Anno millesimo quingentesimo trigesimo septimo, princi pes et ordines imperii Evangelicae confessionis Smalcaldiae con ventum egerunt, quo et Theologos adduxerunt; ut de concilio, a Paulo III. Mantuae indicto, deliberarent. Eo venit et Bucerus, qui Lutherum ex calculi doloribus gravissime decumbentem, securus, responsum ad Helvetiorum literas petiit, quod postea misit. Ceterum cum Helvetiis plerisque Bucerus ambigua loquendi forma solidam concordiam moliri videretur: et comment in Evangelium Matthaei ac Ioannis, doctri nam de coeva ante defenfam, in gratiam, ut dicebant, Lutheri retractasset: non parum abalienasse a se Tigurinos visus est: quos ante et amarat plurimum, et singulari quadam pietate coluerat: Quidam etiam viri docti dixerunt: ei conciliandoe pacis et concordioe cum Luthero studio, idem accidisse: quod illis, qui prae nimia vini aviditate, etiam seces haurirent.
Eadem tempestate Argentorati schola, consilio saluberrimo,
Senatus liberalitate, est aperta: in ea Bucerus minime postremas tulit: sed et contionando et docendo; tam Ecclesiam illam, quam scholam, plurimum illustravit. Interea aliquoties ad Protestantium conventusivit: cumque iis de magni momenti negotiis, qua erat prudentia, deliberavit. Comitiis quoque Imperii aliquoties, sui Magistratus iussu, interfuit: et cum Pontificiis Haganoae, Spirae, atque Wormatiae congressus, placide contulit.
Interea Carolus Augustus in Germaniam reversus, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, conventum ratisbanoe, religionis potissimum causa, egit. Ibi Caesar per Fridericum Palatmum cum consensu Protestantium et aliorum principum, ad colloquium designavit, Iulium Pflugium, Ioannem Eccium, Ioannem Gropperum e Pontificiis; I hilippum Melanchthonem, Martinum Bucerum, Ioannem Pistorium ex Evangelicis. Deindead se vocatos graviter monuit ipse Caesar: uti in causae tam arduae tractatione sepositis affectibus ad solam veriratem et Dei gloriam respiciant. Ad eam orationem cum omnes summisse sese excusarent: ac onus suis humeris impar deprecarentur: solus Eccius prompto animo accepit: seque instructum esse dixit. Daris igitur praesidibus et testibus colloquii, aliquot dies Theologi de controversis religionis capitibus inter se collocuti sunt ita: ut non esset nulla spes pacificationis et concordiae. Exhibitus est tunc liber nomine Coesaris Protestantium Theologis, quem perlectum et correctum Caesari reddiderunt: Dux Bavariae Guilielmus librum oblatum prorfus reiecit, nec quiequam concedendum adversariis contendit, cui accesserunt episcoporum plerique: affudit etiam frigidam Eccius, literis ad principes scriptis; Caesarem que eo ad duxit importunitare sua: ut scripto testaretur, se de reconciliatione nihil propositurum nec probaturum, sed iudvicum integrum Romano Pontisici relicturum: Idem Eccius Pflugium et Gropperum, complices suos, non dubitavit insimulare quasi proditae cuasae Pontificiae: cum quosdam abusus corrigendos esse sensissent. Itaque cum non congruerent voluntates; et grave inprimis Germaniae periculum a Turcis impenderet: conventus ille solutus est.
Innotuit eo in colloquio Groppero Bucerus: fuitque illi huius lenitas, gravitate decenti mixta, plurimum probata. Itaque domum reversus, Bucerum hermano, Coloniensi archiepiscopo, qui iam tum Ecclesiarum emendationem moliebatur, mirifice commendavit, et inter omnes idoneum essedixit, cui religionis reformatio recte commiti posser. Nam esle comprimis doctum, et pacis amantem, et integrae vitae. Episcopus ergo, qui iam ante novisset Bucerum, et ipsius opera cogitarat uti, significat, cupere se cum eo loqui. Profectus eo Bucerus, ani quadragesimi secundi mense
Februario, perhumaniter fuit exceptus; inprimis a Groppero: qui
precibus ab eo contenderat: ut Bonna Coloniam ad se veniret. Itaque
tum ita dimislus est ab Episcopo: ut suo tempore vocatus, rediret.
Principio ergo anni quadragesimi tertii revocatus iufsu Archiepiscopi,
Bonnae oppido ad Rhenum, circiter quinque supra Coloniam milliaribus,
cepit docere. Habita deinde deliberatione in conventu; Bucero hoc
munus committitur: ut una cum Melanchthone, Wittem berga accersito,
doctrinae Christianae capita seu formam instaurandarum Ecclesiarum
conscribat. Quem librum cum Bucerus et Melanchthon absolvissent;
Archiepiscopo exhibuerunt. Hic attente perlectum ac emendatum princeps
in alio conventu legendum ordinibus dedit. Tum comites, ordo equester,
et legari civitatum, magno consensu librum approbarunt; et polliciti
sunt: se ad eam formam Ecclesias instauraturos. Sed in collegio
Coloniensi, ut ut quidam recte sentiebant; tamen [Gap desc: Greek words]
in alia omnia iverunt: et edito libro, cui titulus iudicium
cleri et Academiae Coloniensis, petulanter conviciati sunt illi
doctrinae: adeo ut affirmarint: sub imperio Turcico malle se vivere,
quam submagistratu, qui reformationem illam sequatur. Praeterea unice
id urserunt, ut Bucerus, cuius etiam nomen erat exosum, et alii
novitii doctores, loco moverentur. Inter adversarios facile primas
tenuit, ille ipse Gropperus: qui se postea rotum a Bucero avertit.
Oppugnarunt etiam Bucerum vehementer Theologi Colonienses: et
gravissimis lacerarunt conviciis. Bucerus contra velle se doctrinam
illam tueri professus est, ubi ubi placeret. Defendit item Bucerum
Melanchthon libello in publicum emisso: et clerum ad modestiam et
studium veritatis hortatus est. Exitus totius negotii, post multas
difficiles que actiones, tandem hic fuit: ut a Pontifice
Archiepiscopus excommunicatus, a Caesare gubernatione terrarum et omni
functione privatus; optimus et piissimus senex populi sui rationem
habens, alii cesserit: arque per toram eam regionem religionis facta
immutatio fuerit; et quicquid Bucerus instituisset, abolitum. Anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo sexto, iterum colloquium Ratisbonoe a Caelare fuit institutum: quo et Bucerus denuo vocatus, atque inter collocutores cum Ioanne Brentio et Erhardo Snepfio fuit nominatus. E pontificiis autem Petrus Malvenda Hispanus, Eberardus Billicus Carmelita, Ioannes Hofmeisterus Augustinensis, et Ioannes Cochlaeus. Ibi Bucerus cum Malvenda potissimum contulit, de capite iustificationis hominis peccatoris coram Dec. Sed cum varia inciderent impedimenta, et dissensio esset de Praesidibus: actio tota soluta, et bellum Smalcaldicum inchoatum fuit. Cum ergo Saxoniae Dux suos revocasset: illis discedennbus Bucerus erram, ut acta Landgravio Hassiae referret; vicesima Martii abit.
Ferunt eo in colloquio Hispanum illum solitum esse longa declamatione
negotium suum tractare: Bucerum interea literas huc illuc scripsisse:
cumque alter finem orationis fecisset, in pauca omnia contraxisse: et
ex Malvenda, nonne hoc fuit argumentum tuum? quaesivisse: illo
annuente, statim brevi et acuta solutioneid diluisse. Id cum saepius
fecisset Bucerus: homo promptissimi et acerrimi ingenii, quidam ad
nomen eius alludens dixit: Er heist wol Butzer/ ich meyn er hat ihn
anssgebutzt. Id eriam non omittendum, ad hoc colloquium cum Bucero
permissu senatus Argentoratensis profectum esse Ioannem Diazium
Hispannum: qui ad partes Prorestantium accesserat. Hic postea, opera
fratris Alfonsi, Cainico plane exemplo, Neoburgi in superiori
Palatinatu trucidatus est. Historia vel ex Sleidani commentariis est
nota.
Annon quadragesimo octavo, post bellum Germanicum, cum iussu Caesaris
Iulius Pflugius episcopus Numburgicus, Michael Heldingus Sidonius et
Ioannes Agricola, cui a patria, quae ipsi cum Luthero communis,
Islebio nomen; doctrinae, ceremoniarum, et ecclesiasticae emendationis
formulam conscripsissent: Brandeburgicus Septemvir, ut erat et rerum
Caesaris, et pacis supra modum studiosus, cum serio rem agi crederet;
communicato cum Iacobo Sturmio consilio, ad Argentinenses scribit; et
ut Bucerum ad se mittant, rogat. Caesarem enim postquam Pontificem
concilium detrectare videat, aliam viam institisse: ac demum aliquam
spem emendationis in ecclesia bonis affulgere. Bucerus cum Augustam
venisset, ad septemvitum divertit: qui ab Islebio persuasus, librum de
religione a delectis confectum ferri posse; quem moderatione summa
scriptum esse dicebat. Eum propterea Bucero evolvendum dat: ut ei
subseriberet. Ille, quod in eo Pontificiam doctrinam constitui
diceret: probare se non posse respondit: et quantumvis graviter ei
succensenre septemviro; et uti subscriberet, omni ope per internuntios
contendente, et si probaret, amplissima dona promittente, a sententia
dimoveri non potuit: magnoque vitae cum discrimine per Wirtembergicum
agrum, qui tunc ab Hispanis passim insidebatur, sese Argentinam
recepit.
Liber autem ille qui a nonnullis Interreligio, ab aliis decretum
religionis, Germanice Religions ordnung et in constitutionibus
Imperialibus declaration der Religion indigitatur, capita
complectebatur omnia Pontificiae religioni consenrientia, nisi quod
sacerdotum coniugium non penitus damnabat, nec carnis et sanguinis
Christi sub utraque specie communionem omnino reiciebat: sed utrumque
tolerandum esse proponebat: donec de tota re ex concilii sententia
decerneretur.
Quo factum est: ut is liber, quamvis Caesar gravissimis verbis id
veruisset, contrariis editis scriptis, ab utraque parte impugnatus
sit: inde quidem a Bucero, Calvino, Casparo Aquila, et aliis: hinc a
Poncifieiis Roberto Cenali Abrinearum episcopo, Romae a quodam ordinis
Dominicani, ut vocant, Generali. Postea male fabricatum Interim
saepius incudi est redditum: sed numquam utrique parti usquequaque
placuit.
Cum ergo iste liber Argentinensibus etiam obtruderetur: et
Protestantium Theologi passim in magno periculo versarentur; aliique
carcere, exilio alii multarentur: commodum accidit: ut fama de Buceri,
et collegarum fortuna, in Angliam perferretur: ubi iam sub Eduardo
sexto rege doctrinae religionis mutatio facta fuerat. Thomas itaque
Crammerus, Cantuariensis archiepiscopus et Angliae primas, Buceri fama
incitatus, ipsum una cum Paulo Fagio, in Angliam literis honorifice
scriptis invitat. Cum itaque nulla spes melior in Germania affulgeret:
Bucerus et Fagius, magistratus Argentinensis voluntate, anno
quadragesimo nono, supra millesimum quingentesimum [Note: * Imo 4. April. ut infra.]
calendis Aprilibus Argentorato, ubi vicennium totum Bucerus
docuerat, discedunt, et per hostium fines in Angliam contendunt: quo
etiam media aestate incolumes appulerunt. Excepti ibi sunt Germani
hospites perhumaniter, praesertim ab Archiepiscopo: inque
Cantabrigiensi Academia utrique domicilium constitutum: ut ibi
sacrarum arcana literarum explicarent. Stipendium etiam Theologicum
octoginta Anglicorum coronatorum Bucero est triplo auctum: ut honeste
cum familia inter peregrinos degere posset. Et Fagio quidem Vetus
instrumentum legis, Bucero autem novum explicandum fuit designatum.
Itaque Fagius a Iesaia Propheta, Bucerus a Ioanne Apostolo et
evangelista exorsi et aliquousque uterque progressi sunt. Ut autem
commodius et cum dignitate actionibus seholasticis et disputationibus,
pro more scholarum, interesse posser Bucerus: concessum est ei
privilegium totius Academiae maximo plausu, id quod ante cum nemini:
ut absque ullo publico ritu et usitata ceremonia, quoniam id
postularat? inauguraretur. Postea cum Iungo Theologo disputavit, et
eum admiratione auditorum scripturae locos, in speciem inter se
pugnantes, dextre conciliavit. Praeter eruditionem autem Angli quoque
in ipso mirati sunt vitae integritatem, vestitum simplicem et modestam
victus sobrietatem, laborum tolerantiam, et in variis morbis
patientiam.
Paulo post, ut fieri solet, ob caeli intemperiem et diaetae
musationem, uterque in gravissimum incidit morbum: quo etiam
Fagius cum summo Buceri dolore in autumno, ut diximus, sublatus est.
Erat Fagius tum Londini aeger, quem Cantabrigiam deportatum subsecutus
est bucerus: ac Londino suum morbum extulit. Morbus autem erat
intestinorum dolor, calculus, fastidium ciborum, alvi siccitas,
catarrhi copiosi capitis; iacuit aliquot menses; numquam tamen
oriosus, adeo ut quando per valetudinem publice non licebat, domi suae
scholam aperiret. Ad quintum Id. Ianuarii, nondum recuperata
valerudine, prodiit in publicum et praelegit. Magna eius in docendo
fuit auctoritas, doctrina excellens, integritas vitae, magna prudentia,
vox grandis et canora cum orationis forma congruens. Accedebat quoque
eius in notandis hominum moribus modesta libertas, diligentia tanta;
ut dubium, uttum magis ornandus sit, quod ipse sem per occupatus esse
voluit; aut quod alios otiosos esse non permisit. Sed triginta fere
dies hoc in curriculo studiorum versatus, relabitur in eundem morbum,
e quo se paululum recreaverat. Ex hoc quoque cum respitasset,
concessum est ei; ut sine omni publico ritu, quod postularat, in
numerum doctorum theologiae cooptaretur: ut modo dictum. idibus
Februarii in eum morbum incidit: qui mortem paucis post diebus
attulit: in quo sanctis occupatus cogitationibus assidue caelum
suspirabar, monitus a medicis: ut cibum caperet, renuit. Sed illis
instantibus; ut cogitaret; non sibi se, sed multorum utilitati esse
natum: Geramus igitur morem, inquit. Subinde precatus Deum; ne
pateretur Angliam in ea vitia prolabi; quae Germaniae cladem
attulissent: optavitque; ut quae ad regem de disciplina Ecciesiae
scripserat, locum in regno reperirent. Cum M. Ioan. Bradfordus
contionatum iret; seque dixisset velle in precibus eius meminisse;
collacrymans, Ne, inquit, adicias me Domine in tempore senectutis
meoe, cum defecerit virtus mea: tum addidit: cstiget fortiter,
abiciet autem numquam, numquam abiciet. Monitus, ut se armaret
contta diaboli impetum: nihil habeo, inquit, cum diabolo commune: in
Christo solummodo sum. Et, absit, absit; ut nunc consolationes
dulcissimas non experirer. Cum Bradfordus ad eum venisset: et
medicorum amicorumque timorem; ne scilicet deficiente luna, vires
quoque prorsus deficerent, et morbi vi opprimerctur, indicasset:
porrexisse dicitur tres digitos, et oculis in caelum elatis: ille,
ille, inque, regit et moderatur omnia. Tandem inter pia vota animam
Deo reddidit, die vicesimo septimo Februarii, anno Christi millesimo,
quingentesimo, quinquagesimo primo, Cantabrigiae: cum haberet annos
unum et sexaginta. Elatus est funere frequentissimo omnium ordinum:
quippe quod vel duo vel tria hominum milia deduxerunt. Nam et a
Procancellatio mandarum fuit: ut omnia collegia adessent: et dies
selectus est sepulturae is, quo maxime populus vacaret. Locus
sepulturae
datus est in maiori urbis templo, quod D. Mariae vocant. Concio
funebris habita est a Gualtero Haddono, ante humationem: humato vero
corpore D. Parckerus est contionatus. Hic cum perorasset, disceslum
est: et reliqua celebritas in posterum diem dilata: quo cum de more
sacra peracta essent, nec dignae satis laudes Bucero tribui potuisse
viderentur; D. Redmanno partes demandarae sunt; ut pro contione
aliquid de Bucero loqueretur. Carminibus item epiraphiis celebratus a
multis est, ac prae cipue a duobus Suffolciis frarribus: quorum mater
semper aegrotanti adsedit, et omnia humanitatis officia praestitit.
Henrici, ducis Suffolciensis, Heroicum est huiusmodi:
Vita suavis erat multis, vivente Bucero;
Vita peracris erit multis, moriente Bucero.
Voce Dei docuit delectavitque Bucerus:
Morte docet, vita docuit, Christum esse sequendum:
Talia discenti, nec mors nec vita nocebit.
Hac pius hic docuit vitaque et morte Bucerus.
Plangite tam carum patrem, vitamque sequendo
Fingite: sie caelum capiet, quos terra tenebat.
Verum exuvias fidelis Dei, servi hostilis rabies quiescere passa non
est. Eduardo enim rege exstincto, cum Maria soror regnum adepta esset,
atque Pontificiam doctrinam restiruisset: Reginaldus Polus Cardinalis,
Pontificis legatus, ut Angliam haeresi et haereticis expurgaret,
primum inquisitores delegit quinque, qui Academiam Cantabrigiensem
reformarent. Hi cum sacris interdixissent: a procancellario et
collegiorum praefectis, eam in sententiam est itum: a legatis
Academiae nomine petendum: ut cadavera Buceri et Fagii effodiantur.
Libello exhibito ac deliberatione habita, edictum publice affigitur:
quo ad diem decimum octavum Ianuarii, qui Buceri et Fagii patrocinium
suscipere vellent, adesse iubentur: fore, ut quantum satis,
audirentur. Interea restes conquiruntur; qui de haeresibus ipsorum
testimonium dicant. Constituta die 26. Ianuarii legati in aede D.
Virginis locum eminentiorem conscendunt: bi considenribus collegis
surrexit Cestrensis; et habita ad populum circumfusum oratione,
sententiam de scripto recitavit: Bucerum et Fagium haereseos damnavit:
cadavera effodi, et magistratui tradi iussit. Promulgara sententia
Pernus qui dam multa in Bucerum dixit quo perorante valvae templi
versibus, in reos salse seriptis, fuerunt oppletae. His peractis
legati sententiam condem nationis descriptam, et sigillo Cestrensis
episcopi obsignatam Londinum, adiunctis quibusdam versiculis famosis,
mittunt; una cum literis, quibus quid actum sit, Cardinalem edocent;
peruntque ut Breve de comburendo haeretico ad Smithum praetorem
oppidanum mittat. Hie enim negavit quicquam se facturum: nisi prius
sibi cautum de
indemnitate esset. Interim nuntio in itinere haerente, libros
haereticos perquirunt, una cum cadaveribus comburendos. Reverso
Londino nuntio cum mandaro de comburendis reis, dies sextus Februarii
negotio illi definitur. Hic ubi illuxit, Pernus adscito notario
publico ad D. Michaelis pergit, ubi Fagius humatus: et evocatos ad se
parochianos iuramento adstringit, de effodiendis Fagii ossibus, inque
locum supplicii deducendis. Item de Bucero, qui in aede Virginis,
faciendum imperavit. Tum praetor ille oppidanus quosdam cum armis
adesse iussit; quibus stipata cadavera circumligatis funibus baiulorum
humeris imposita (novis enim erant capulis inclusa) in medium oppidi
forum deportant: ubi truncus in terram defixus exstabat. Huc ut
ventum, eriguntur capuli cum cadaveribus, et ex uttaque parte lignis
circumdati longa catena ferrea palo alligantur. Ibi igni supposito cum
flamma se diffudisser, magnus librorum numerus in eam coniectus est.
Haec dum fiunt, Watsonus suggestum in aede D. Virginis eonscendit:
multisque doctrinam Buceri ac Fagii traduxit. Quarto post rursus [Note: *1560. Restituti ambo.]
anno, cum Mariae mortuae Elisaberha soror
successisset; et Evangelii doctrina Anglis, mirabili rerum
vicissitudine, reddita essetiregina iubente, Bucerus et Fagius per
legatos regios, et omnes Academiae ordines, iudicio adversus
innocentes publice rescisso, in integrum restituti sunt: adeo quidem;
ut omnis generis laudibus eos celebrarint: martyribus annumerarint:
multisque epitaphi is vitam, mortem, sepulturam, martyrium, et
restitutionem descripserint, atque posteritati commendarint. Sed haec,
ut et scripta urriusque alibi. Nos colophonem Bezae epigtammate
imponemus: quod tale:
Natales, Bucere, tuos Germania iactat
Natalibus felix tuis:
Quis vero et quantus fueris, tuaseripta loquuntur.
Ad littus orbis ultimum.
De vita si quis rogitet, Germania dicet:
Invita Bucerum expuli.
Ast ego sicpulsum (pia dixerit Anglia) fovi,
Tandemque texi mortuum.
Verum mox eadem (factum o immane!) sepulere
Flammis cremavit erutum.
Fallor ego, totus terrenoe faecis an expers,
Bucere, sic caelum tenes?
Argentina antequam discederet Bucerus die 23. Martii, auditoribus
suis, de quibus Martin. Crusius, in lectione Theologica valedixit:
rogavitque; boni consulerent, quod tot negotiis occupatus, saepe
turbate docuisset. Magnifaciendos eiusmodi scholasticos conventus. Nam
etsi domi possint sacra legere: tamen vivam vocem plusprodesse. Hunc
interpretandi morem semper in schola antiquitus
fuisse, teste historia Ecclesiastica. Sequenti hebdomade pro [Note: * Bueero et Fagio.]
ipsis docere ceperunt Doctores Theologiae Caspar Hedio, et
Ioannes Marbachius. Discesserunt demum 4 die Aprilis in Angliam, non
autem calendis Aprilis: sicut putatum fuit. Interea namque latuerant
domi Catharinae viduae Zellii. Abiit cum eis Ulnaensis Matthaeus
Negelinus in Angliam: atque inde ipsis mortuis reversus, plurimos
postea annos Argentinae contionator templi Wilhelmitani fuit.
In ceteris virtutibus istud quoque habuit laudabile bucerus, quod
imitandum est. Res quas ad disputandum proposuit, in duas dividebat
partes: et propositiones necessarias separabat a probabilibus: et hac
ratione condocefaciebat [Gap desc: Greek words] a probabilibus
distinguere adolescentes: ut scitent, quae retinenda et defendenda
essent fortiter in Ecclesia et Repub. et in quibus largiendum aliquid
temporibus necessariis. Si vero aliquid pro necessario posuisset: et
demonstrabatur ab altera parte, probabile esse: ira confitebatur; ut
ignoraretur, bonitatene naturae concederet; an tentandi caufa
posuisset. Solidae certe eruditionis laudem, sicut virrus vel in hoste
probanda, etiam abinimicis tulit. Cum enim cardinalis Contarenus a
Petro Martyre, in Germaniam proficiscente, e conventu illo
Ratisbonensi rediens, interrogarus esset de doctis Germanorum viris;
respondit [Note: * Ideapii reg. et principis Ursini p. 148.] ille: nihil
attinet de Philippo, qui notus, dicere: habent Germani et Martinum
Bucerum: qui ea ubertate doctrinae Theologicae et Philosophicae, ea
etiam in disputando subtilitate felicitateque est instructus: ut unus
ille omnibus nostris doctoribus possit opponi. Macte tua ingenuitate
Contarene! macte et tu tua laude hac o Bucere!
Desumpta haec sunt ex epistola Nicolai Carri ad Checum: Saxonioe
chrenico Chytraei: Sleidani commentariis: Crusii annalibus Suevicis:
consiliis Theolog. Melanch. Thuani historia: et aliis.
LUcernae, Helvetiorum oppido haud ignobili, Osvvaldus Myconius,
Germanice Geissheuser [Note: * Lib 8 Chrom. Basil, c. 14.] Wurstisii indicio,
nomtitatus, editus est sub annum Christi millesimum,
quadringentesimum, octogesimum octavum. Prima literarum tyrocinia in
patria fecit: inde Basileam venit: ibique artium ac linguarum
cognitioni diligentem impendit operam, studiosissimus inter alios
magni illius Erasmi, deinde et Henrici Glareani popularis sui: quorum
urrique contra ipse, ob
ingenii praestantiam, egregiamque eruditionem, fuit carissimus.
Factum hoc circa annum Christi millesimum, quingentesimum, decimum
quarrum.
Cognita itaque eruditione eius Basileae primo ludo literario ad S.
Theodorum, postea quoque ad S. Petrum praefectus: in utroque non
vulgatis industriae opinione iuventutem erudivit. Basilea interiectis
annis aliquor, Tigurum vocatus est: ut ibi quoque scholam moderaretur:
Hic cum triennium adolescentiam literas bonas docuisset; amicorum
opera in patriam suam Lucernam vocatus, atque primariae eius loci
scholae praefectus est. Sub id tempus doctrina evangelii passim
inclarescebat: quam cum et ipse non solum am ptrcteretur; sed etiam ex
mandato divino, iuventuti, quam ea in schola frequenrem habebat,
instillare conaretur: a Lucernatibus Pontisici adhaerentibus dimissus
est, anno Christi millesimo, quingentesimo, vigesimo tertio.
Tigurum ergo reversus hospirium invenit, ac denuo ibi ludi moderatorem
egit. Postea cum Zwinglius in acie occubuisset, atque literarum
cultores a plerisque civium, ut solent, neglectim haberentur: sub
initrum anni millesimi quingentesimitrigesimi secundi, Basileam
repetiit: ubi molestiis Ludimoderatorum liberatus, Diaconus ad S.
Albanum fuit declaratus. Ibi contionibus habendis officio suo functus
est: cumque Ioannes Oecolampadius diem suum obiisser, Myconius
Theologicam illius lectioncm absolvit, et evangelium secundum Marcum
magno cum auditorum applausu explicavit.
Interea de surregando in locum Oecolampadii pastore deliberatum. Ibi
tum Myconius praeter suam exspectationem a superioribus nominatus, et
primarius Pastor Basileensis fuit designatus, cum per semestre
duntaxat Diaconi munus subiisset. Hac in vocatione annos ipsos viginti
cum fide et industria versatus est, ac docendo et contionando cunctis
exstitit gratissimus. Insignis quippe in eo fuit humanitas, eruditio
non vulgaris; facundia vere popularis.
Cum autem certamen illud Eucharisticum, de praesentia corporis Christi
in cena, passim effervesceret: Myconius in sententiam Lutheri haud
obscure inclinavit, atque saepius eius rei causas amicis ex verbo Dei
explicavit. Inde cum gradu Academico ornatus esset nullo, nec forte
ornari vellet; cum Academia Basiliensi nonnihil simultatis ei
intercessit. Tandem ultro professione abdicata, sua serte contentus,
ad vitae usque exitum vixit: qui ei, iam senio gravi, contigit, anno
millesimo quingentesimo, quinquagesimo secundo, die decimo quinto
Octobris: cum vixisser annos sexitginta quatuor; et ecclesiae
praefuisser annis viginti, praeco evangelii fidelis, atque gravitare
morum conspicuus. Sepultus est Basileae in templo cathedrali,
succedente ipsi in Pastoratum
Simone Sulcero, Theologo celebri: de quo suoloco. Scripta eius quae
edidit duum sunt genrum. Primum est Theologicorum, ut sunt: expositio
in evangelium Marci docta et pia: Enarrationes in psoelmum centesimum
primum: I. Oecloampadii Catechismus e Germanico in Latinum translatus.
Habuit quoque expesitiones in evangelium secundum Matthoeum, Lucam et
loannem: commentaria in Iesaiam, Ieremiam et Ionam prophetas, cum
aliis Theologicis: sed an edita sint omnia nec ne, ignoramus. Alterum
est Philologicorum: ut commentarii in Glareani poema de situ
Helvetiae: suasoria ad sacerdotes Helvetioe, qui Tigurmis male
loquantur, ut male loqui desinant: narratio de vita et obitu Huldarici
Zvvinglii: proefatio in enarrationes Oecolampadii in Matthoeum et
Marcum: tractatus vel sermo de liberis recte et ingenue educandis; de
crapula et ebrietate; de foenore et usura et alia multa.
Coronidis et em blematis cuiusdam quasi loco adicimus carmen
Glareani: cuius lectionis benevolum Philologum forte non paenitebit.
Id est eiusmodi:
Candide, pars ingens nostrorum, Osvvalde, laborum,
Sets qualem Alcides, Pirithousve petat.
Surgit Amazonio, pharetrata caterva, flagello:
Et mihi Centauri bella cruenta parant.
Huc ades o Theseu: tua ope est opus: accipe tela,
Tela cataphractis obicienda malis.
Omnia in hoc mundo vincit patientia longa:
Et labor et probitas, ingeniumque sagax.
Laudo tuum ingenium, quod et ipse probavit Erasmus,
Pallades ille pater, Maeoniique chori.
Socraticis se temporibus Plato gaudet Athenis
natum, atque exuvias ille triumphus habet.
Dictus Alexander felix cognomine Magnus:
Cui nasci obtigerit tempore Aristotelis.
Laetor ego, quod temporibus sum natus Erasmi,
Gaudeo, et exsultans bella tropaea fero.
Ah quoties agro comites affatus amice est,
Pabula quanta animae contulie ille meae!
Is docuit mores, meliusque insudit Iesum;
is docuit caelum perpetuasque domos.
Er docuit penirus stultum contemnere mundum,
Vexit et ad superos mentem animumque meum.
Quid dare plus posset Croesusve Cyrusve roganti?
Quid Calaber dives, quid Sybarisve potens?
Ille hinc digrediens, docta sciotericon umbra
Dona dedit, dextroe, munera eburna, meae.
Accipe, ait, nosiri monumentum et gluten amoris.
Accipe Phidiaca dona polita manu.
Umbra tibi vitam notat, et vaga gaudia mundi:
Circulus aethereo sidera clara polo.
Elige utrum malis: utinam tibisidera cordi,
Et, qui sideribus proesidet, orbis herus.
Accepi lacrimans, nomenque incidere iussi,
Osculaque insculpto terque quaterque dedi.
Sed redeo, gratare tuis, Osvvalde, Camenis.
Est aliquid, tanto complacuisse viro.
Plus certe, quam si gelidis mea Musuta metrioe
Strideat, atque oneret, teque, tuumque caput.
Gratulor et patrioe; ventura gaudeo vita,
Quae Graios fonteis, Romuleosque refert.
Helvetios priscos gentem in fera proelia natam;
Comperimus Graio verba notasse stilo.
Atque utinam positis etiam nunc refluat armis;
Quicquid apud Graios, Romultdasque fuit.
Ecce Camillus adest, pius ac facundus Erasmus:
Quo nil candidius Romula terra tulit.
Miles ego, quamvis imbellis, inutilis, aeger,
Aere tamen mereo; teque merere velim.
Nec timeas vulgus nebulonum, et inutile mundo;
Nec Chrysippeas, fulsnina caeca, faces.
Chare vale, pharetrata fugit tua tela caterva,
Chare vale Theseu, quo duce tela dedi.
Henric. Pantal. l. 3. Prosopograph. Wurstisius in Chron. Basil. l. 8.
c. 14. Erasmi epistolae l. 1. p. 56.
ANdream [Note: * Vernacule, ut ferunt, Hossmaun.] Osiandrum Bavaria dedit,
die decimo nono Decembris, hora prima, minutis duodecim post meridiem,
sub altitudine poli graduum quadraginta novem, anno Christi,
millesimo, quadringentesimo, nonagesimo octavo. Nomen familiae, paene [Note: * Parens enim fuit Hosen-Enderle dictus. I. Sturm. Antipappo. 4. Wittembergae dat Theologiae operam.]
ridiculum, mutavit in Osiandri;
unde sonus non longissime recederet.
Hic cum ingenium nactus esset acre; facile et linguas et liberales
disciplinas, adeoque Mathemata ipsa arripuit: ac Wittembergae inprimis
in discenda Theologia operae pretium fecit. E Bavaris venit
Norinbergam: ubi cum Hebraicae linguae cognitionem profiteretur; in
Augustiniano caenobio doctrinae suae prim um mercedes quasdam accepit:
carus ob ingenii acrimoniam ac studium industriamque eruditis,
praecipue Bilibaldo Pircamero: dignitate, honoribiis,
sapientia et doctrina praestanti viro: quos tamen deinde rusticitate
morum et praefracta animi elationea se plerosque alienavit Commendatus
deinde primoribus civitatis facundia sua potissimum: contionibus in
aede Lauventiana Norinbergae habendis est praefectus: ac quidem primam
contionem Evangelicam habuit, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo
secundo, die vicesimo tertio Februarii de semine.
Primis itaque contentionibus de religione, cum monachis,
superstitiones iam corruentes rerinere cupienribus, vehementer
restitisset, anctoritatem est consecutus, praesertim quando coram
Antistite Papebergensi de illis controversiis copiose, cum plurimerum
admiratione et applansu, disputavit.
Intersuit deinde et aliquot Theologorum colloquiis, et annoquidem
millesimo, quingentesimo vicesimo neno, a suis ad colloquium Marpurgi
inter Lutherum et Halvetios institutum missus est. Ibi cum pecente
Landgravio, singuli Theologi contionem habuissent: ac Lutherus de
iuslicia coram Deo disseruisset: osiander eundem textum, quem Lutherus
explicarat, sibi tractandum sumpsir: ac de iustitia tam sublimia, tam
subtilia, philosophatus est: ut plerique offensi grandiloquentia
eiusmodi, monstri aliquid alere Osiandostm dicantur praesensisse:
Lutherum quoque ferunt testatum else: sefastu sum spiritum improbare.
Haesit hoc in memoria multis: donec monitrum illud, ut mox dicemus,
infelict partu in Borussia produr.
Fuit deinde de in Augustanis illis comitiis, quando Carolo V. Augusto
principes et ordines Imperii fidei suae confessionem exhibuerunt:
cumque aliis de comroversis religionis capitibus adversus Pontisicios
suumiudicium contulit: et a nostratibus sterit. In Borussiam autem hac
occasione pervenit. Norinbergae anno millesimo, quingentesimo,
vicesimo secundo in comitiis eum Albertus Marchio brandeburgicus,
summus Borussiae Magister, contionantem audiens, et privatim
familiariter cum eo de doctrina religionis colloquens, primam
sincerioris doctrinae lucem in suo pectore ipsius ministerio accensam
fuisse est fassus. Postea igitur proraulgato a Caesare Carolo V.
Religionis libro, quem Interrm nominabant, cum sum mo in periculo
passim in Germania pii Doctores versarentur: et Bucerus, Brentius,
Snepfius, Sarcerius, et alii, a magistratibus suis, quibus anre
servierant, dimitterentut: Osiander etiam Noribergam, ubi et
dignitatem, et aliquid facultatum erat adeptus, occasionem relinquendi
arripuit: contulitque sesein Borussiam, a vetere catechumeno suo,
Alberto, illo Borussiae duce, invitatus Regium montem, ubi Academiam
quinquennio ante dux ille instiruerat, in qua Theologiam eo tempore
docebant, Fridericus Staphylus Osnaburgensis, viringeniosus, qui
sedecim annos Lutherum et Philippum Wittenbergoe audier at: et
summum gratiae locum apud principem aliquantisper tenebat: Petrus
Hegemon Francus Ioannes Tezelius contionator in aula ducis Borussae;
Melchior Isinderus Suidnicensis, cuius menrem melancholia gravi et
diuturna disputationes securae turbarunt: quibus accedebant
flagrantibus iam dissidiis, Georgius Venetus, Ioachimus Morlinus,
Franciscus Stancarus.
Osiander etsi gradu nullo in scholis ornatus, tamen ingenio ac
eloquentia excellens: et non solum in Theologia et Hebraea lingua, sed
Mathematicis etiam disciplinis om nibus, prae clare excultus, et iam
recens ac novus hospes, a Principe ceteris omnibus dignitate et
gratia praeferebatur: nec solum pastor veteris oppidi et post obitum
D. Georgii a Polentis, Sambiensis Episcopi, praesul Sambiensis; verum
etiam primarius Academiae profeslor constitutus, quatuor prima
Geneseos capita sibi enarran da sumpsitecumque de ereatione hominis ad
imaginem Dei disserens, hanc imaginem corpoream Filii Dei, seu verbi
incarnati substantiam, interpretaretur: Visibilem enim Christum
imaginem esse invisibilis Dei: ad cuius similitudinem homo conditus
sit: addidit loco de imagine Dei, diligenter tractato, effulfurum:
quod, etiamsi peccatum non introivisset in mundum tamen Filius Dei
humanam naturam adsumpturus fuisset: sicut Alexander de Ales, Thomas,
Bonaventura, Gabriel Biel, ac Picus Mirandula olim dispuratant. Haec
cum variis reprehensionibus et obtrectationibus collegarum exagitari
didicisset: peculiari libello rypis descripto sententiam deimagine Dei
suam exponit, et Filium Dei, etiamsi Adam non peccasset, nihilominus
incarnandum; sed non crucifigendum fuisse; decem argumentis ordine
explicatis contendit.
Interea vero gravior multo de iustificatione controversia exarserat:
quae priorem obruit Hane bevibus ad disputandum sententiis primum
Osian der comprehensam publice in schola proponit, adserens: nos sola
essentiali Dei iustitia iuslos esse: essentiali eius vita vivere, et
vicsuros esse: essentiali ipsius gloria glorificari: essentiali illius
charitate ad diligendum Deum et proximum propter ipsum inflammari: et
gravissime errare omnes: quiputent aliare, quam solo uno et vivo Deo
Patre, Filio, et Spiritu sancto nos posse iustisicari, vivisicari,
glorificari: et glacie frigidiora docere; qui doceant, nostantum
propter remissionem peccatorum reputari iustos: et non etiam propter
iustitiam Christi, essentialem et divinam, per fidem in nobis
habitantis.
Cumque status controversiae esset, de definitione, seu causa formali:
quae res sit nostra iustitia coram Deo: et hactenus in Lutheri et
Philippi seriptis, Iustitia hominis peccatoris coram Deo, diverso
causarum respectu, et dissimilibus verborum formis; re autemipsa eodem
redeuntibus definita esset: Remissio peccatorum propter Christum; seu
imputatio iustitioe, seu non imputatio peccati, leu acceptatio
personae, seu reconciliatioper Christum Mediatorem, seu oboedientia,
passio, et mors Christi: seu fides in Christum: Osiander contra
pertmacissime adsermt: iustitiam nostram coram Deo, protrie nihil
horum esse: sed essentialem iustitiam Dei, sive divinoe in Christo
naturoe, communem Patri, Filio, et Spiritui sancto: quae, cum per
verbum Christi corpori inserimur, in nos influat, et in nobis habitet:
qua sola iusti vivamus; et ad diligendum Deum et proximum impellamur;
sicur scriptum sit: Iehova iustitia nostra; et Rom. 3 Iustitia Dei in
omnes et super omnes, qui credunt.
In libro contra Melanchrhonem: cum quaeritur, quid sit nostrae
iustitia? respondendum est: Chrisius per fidem in nobis habitans, est
nostra iustitia, secundum suam divinitatem; et remissio peccatcrum,
quoe non est Christus ipse, sed per Christum impetrata est non est
iustitia nostra sed praeparatio et causa est, quod Deus suam
iustitiam, quae est ipse Deus, nobis exhibet. Hanc doctrinam de
iustificatione, Osiander se ab initio repurgatae Evangelii doctrinae,
constanter uno eodemque modo sonuisse adfirmavit: et in comitiis
Augustanis, anni 1530 hortatorem Philippo, praesente Brentio et Urbano
Regio, fuisse; ut articulus de iustisicatione, in hanc sententiam,
inserto restim onso, Ieremiae, Iehova iustitia nostra, in confessione
augustana conciperetur. Postea etiam Smalcaldiae, cum Lutherus Ioannis
d ctum: Omnis Spiritus, qui confitetur Iesum Christum in carnem
venisse, ex Deo est: pro contione tractasset: se postridie eandem
sententiam, in praecipuorum Germaniae Theologorum frequenti conventu,
explicasse: quomodo Iesus Christus, seu [Gap desc: Greek word] Deus
incarnatus, per verbum Evangehi fide acceptum et sacramenta in nostram
quoque carnem veniat, et nos sibi uniat; atque ita in nobis habitantis
ipsius essentiali iustitia et vita, nos iustos censeri; et peripsum
vivisicari, et glorificari. Quod non falso iactitatum ab ipso esse, ex
Philippo Melanchthone Chytraeus audivit: cum adderet, Bucerum forte
tum sibi astantem, cum audivisset; Osiandrum proponere, se aphorismum
Ioannis, de quo heri non satis dictum esset, reperere, ac nervosius
explicare velle: impudentiam hominis summopere miratum fuisse: sed
haec tum, vel nondum fatis intellecta; vel alioquin pacis causa
dissimulata sunt: cum Lutheri magnanimitatem veritus Osiander,
publicis scriptis communem doctrinam nondum oppugnaret. In Borussiam
vero proficiscens, Uratislaviae apud D. Moibanum, amicum veterem,
iactarat; Leonem mortuum esse: vulpes a se floc cipendi: sed has ipsas
praecipue metuendas sibi fuisse, exitus ostendit. Verum animus elatus
et sui confidens, vehemens etiam ac iracumdus, in suma, Pelidoe
stomachus cedere nescii, tum ex ceteris ipsius scriptis et actionib.
tum vero ex epistola ad Ioachimum Morlinum, Theologiae Doctorem data,
elucet. Regium montem Morlinus, ab Erico iuniore duce Brunsuicensi
Gottinga eiectus, paulo ante Osiandri disputationem venerat, et
cathedrali
Ecelesiae a duce Borussiae praefecus, rogabatur: ut dissidia inter
Osiandrum et ceteros Theologos, quaepost disputationem, ut fieri
folet, velut ventorum procelhs inflammatum et auctum incendium, multo
gravius et atrocius exarserant, sedare et componere anniteretur,
Videri enim principi ceteros, odio et invidia magis, quam iustis et
necessariis causis, adversus Osiandrum incituri. Morlinus, vir doctus
et eloquens, nulli operae et labori, in sedando et exstinguendo
incendio parcit: et aliquot hebdoniadis, medium se inter partes
gerens, tandem accepta principis commissione, cum Rectore Academiae,
Theologos omnes, Osiandrum, Venetum, Staphylum, D. Petrum et funccium,
Idib. Februarii convocatos, ad Christianam pacem et concordiam
fraternam hortatur, et media pacis, de statu controversiae, thesibus
comprehensa, proponit: quas cum omnes probarent: Morlinus candem
prorsus utriusque partis sententiam esse iudicabat: eriamsi Osiander
loquendi formis minus propriis aut usitatis uteretur Id vero Staphylus
pernegabat. Mandatum igitu: Staphylo et ceteris Theologie; ut, quae
in Osiandri doctrina desiderarent, seripto complecterentur. Hi
antilogias, seu contrariam Lutheri et disputationis Osiandri
doctrinam, quinque antithesibus demonstrant: ad quas respondens
Osiander, articulo quarto inquit; se confictas ab adversariis
comtradictiones, inter Lutherum et ipsum, non videre. Etsi enim ira
Dei et severitas, puniens aeternis cruciatibus omnes impios, sustineri
a nobisnequeat: tamen gratiam, bonitatem, misericordiam, benignitatem
et lenitatem, erga credentes, per verbum et Spiritum ipuns, in
credentes, quos Christus inhabitat, influere et implantari posserita
ut ipsis ad iustitiam imputentur: et ipsi de die in diem magis
magisque his virtutibus Deo similes reddantur: arque ita Dei iustitia
et probitas, etiam nostra iustitia et probitas exsistar. Petir etiam a
Theologis, ut respondeamt: An Christus in uteromatris vere et persecte
instus fuerit? ac ut ipsisuis verbis: quoerss sit nbstra iustitia
ceram Deo, diserte indicent. Theologisub specierolloquii se
multipliciterpro contione et libris editis desormari et damnari
queruntur et haec gravamina colli petunt: quibus sublatis ad publicam
disputationem, vel colloquium se offerunt; et ad iudicium Ecclesiae
provocant: cumque nihil imper: arent; tandem huic actioni renuntiant.
Cum autem Morlinus Osiandrum ipsum audite enarrantem Psal. 7 1
sententiam: Memorabor iustitioe tuoe solius: a principe iuberetur: ac
si quid verbo Dei minus consentaneum sentirer, Osiandrum per literas
monere: audito ipso, sequenrem epistolam de rotius causae staru et
contro versiae momentis, ad Osiandrum scripsit: quam etsi
longiusculam, tamen hocloco inserere operae pretium duximus. Stcigitur
Morlinus:
Gratiam et pacem per Christum.
Meministi hand dubie, vir reverende, quam pie et amanter tecum
contulerim, statim ab initio adventus mei, de iustificatione hominis
peccatoris, ubisine Sophistica, sine ullis verborumportentis et
praestigiis, quid sentiam, candide et sincere explicavi. Totus enim
eram tui amore accensus, sicut in hunc diem, magnum virum suspicio, et
cum admiratione in oculis fero. Scio enim quae ingentia dona Dominus
pro sua bona voluntate in hoc tuum vasculum contulerit. Interim coepit
agitari inter nos hoc negotium diligentius, iussu et mandata
illustrissimi principis. Eram ego totus in ea sententia, tantum esse
inanes [Gap desc: Greek word] et verborum contentiones magis, quam
rerum: donec ex magnis viris fide dignis audio, revocari in dubium
confessionem Augustanam. Perculit hoc animum meum, et affecit ingenti
dolore. Neque enim ex suspicionibus, quae sunt caecae, nequo ex vulgi
rumoribus hauseram haec: sedex summi ordinis viris praestantissimis
audieram ipse. Et tamen cum adhuc spes esset de concilianda pace:
sperabam omnia, donec tuum scriptum, seu responsum ad Theologorum [Gap desc: Greek word]
accepi. in eo videris propositione 4. Iustitiam
nostram facere, coram Deo, novitatem ipsam, infusam nobis bonitatem,
lenitatem, mansuetudinem, misericordiam: ut sicut Deus his virtutibus
positive iustus est: ita eandem suam iustitiam nobis inserat, et
infundat, atque ita iustitia nostra sit eadem, quae et iustitia Dei.
Haec propositio, ut ingenue et candide fatear veritatem, fecit mihi
rem totam suspectam magis. Sed tamen cum propter suspiciones
nihilomnino in Ecclesia sit movendum: volui audire te ipsum. Accessi
igitur lectiones tuas hoc bidavo: in quibus hoc primum sum miratus:
quod cum fere per integras duas horas, de iustitia hominis Christiani,
qua peccator coram Deo iustificatur, multa dixeris: numquam tamen
memineris Christi meriti: sed illud transieris fortiter, et reliqueris
tamquam otiosam et mutam personam in theatro. Vulnus cordis mei, mi
clarissime D. Osiander, tibi ingenue et candide aperio: ut possis non
mihi solum, verum muiti aliis etiam haesitantibus, de te, pro tuo
officio mederi. Tam non cupio te tantum virum perditum, quam me ipsum,
salva tamen per omnia veritate verbi.
Secundo, negas duplicem in Christo iustitiam, quod non ego solus,
verum universa asserit scriptura. Certum est enim, Christum a iusto
Patre ab aeterno, iustum Filium natum etiam ante incarnationem, et
sine incarnatione. Postea in forma servi, omnem vitam eiusdem usque ad
mortem crucis, fuisse oboedientiam Filii erga Patrem: sic vocat Paulus
Rom. 5. Philipp 2. et Christus ipse Ioann. 6 et 10. item Hebr. 10.
Psalm. 40 Hanc oboedienriam filii esse iustitiam et legis
consummationem, nemo negare potest aut debet.
Tertio, ne igitur de mea sententia haesites, si forte me non ante
satis intellexisti: statuo fortiter, fortius, fortissime, et sum
super omnia certus: iustitiam hominis peccatoris, non esse illam
iustitiam, qua Pater, Filius, et Spiritus sanctus, absolute, extra
incarnaitiomem, positive, sunt iusti; quia est hoc simpliciter facere
beneficium et meritum Christi in incarnatione merum nihil. Deinde non
esse, novitatem, aut ullas qualitates divinitus infusas, vel
acquisitas: sed esse iustitiam Filii incarnati: qui Deus et homo natus
ex Maria virgine, mortuus propter peccatanostra, et resurrexit propter
iustificationem nostram, nobis credentibus in sua persona hoc meritum,
cum omnibus suis virtutibus tribuens per imputationem: extra hanc
mediatricem, quae ab incarnatione incipit, non tempore, sed forma,
nullam aliam audiemus. Quia ad hanc unam et solam remittit nos
scriptura: cum de iustificatione peccatoris loquitur: Genes. 3. Semen
mulieris conteret caput serpentis. Hic non remittit Deus Adamum ad
iustitiam essentialem Filii, in qua tum quoque erat iustus ab
aeternosed ad semen mulieris, hoc est, ad Christum incarnatum. Glat.
4. Factum ex muliere, factum sub lege: ut eos, qui sub lege erant,
'redimeret. Sic Genes. 22. In semine tuo benedicentur omnes nationes
terrae. Ioann. 8. Abraham vidit diem meum. Iere. 23. et 33. Et hoc
est, quod vocabunt eam, scilicet virgulam ex David: Ichova iustitia
nostra. Sic Esai. 53. Livore ipsius sanati sumus. 1. Per 1. Ipsius
vibice sanati fuistis. Rom. 3. Interveniente ipsius sanguine: cap. 4.
Mortuus est propter peccata nostra, et resur exit propter
iustificationem nostram. Rom. 5. Quemadmodum per inobedientiam unius
hominis peccatores constituti sunt multi: ita per oboedientiam unius
iusti constirvumtur multi: loquitur hic de iustitia formali, qua iusti
constituuntur: Ea non est essentialis iustitia Patris, nec oboedientia
nostra; qua incipimus legem aliquo modopraestare: sed oboedientia Filii
incarnati, in forma servi, Philipp 2. sic 1. Cor. 1. Nos praedicamus
Christum crucifixum: et paulo post; ex eodem vos estis in Christo
Iesu, qui factus est nobis sapientia a Deo, iustitia et sanctificatio.
Gal. 3. redemit nos a maledicto factus pro nobis maledictum. colosi.
1. Pacificati per sanguinem. Item, reconciliavit in corpore carnis
etc. Heb. 10. in qua voluntate sanctificati fuimus per oblationem
corporis. Item: una oblatione consummavit in sempiternum
sanctificatos. Desinam recitare alia quae tibi suntnotiora, quam ut
opus sit in memoriam: evocare. Tantum haec testimonia ideo adieci: ut
audias me, non otiosis speculationibus et aliorum calumniis et
detrectationibus: sed gravibus et iustis argumentis moveri. Acpeto,
vir clarissime propter sanguiniem Christi, ut ad haec mihi respondeas
amice et candide. Ego vermis, pulvis et umbra, te tantum virum
admoneo, sed ex animo candido et sincero. Spiritus Domini gubernet te
totum, et rapiat ex tuis in sua, ex humanis in divina. Nostra sisnt
caro, foenum, et stipula: Dei omnia sunt, verbum, veritas et vira, qui
te custodiat et gubernet: Amen. 18. Aprilis, anno 1551. Huic igitur
epistolae,
sequentibus Osiander respondit: ex quibus, quantumvis brevibus, de
ingenio illius vehementi iudicium sumi potest.
Clarissimo et ornatissimo viro D. Ioachimo Morlin, Theologiae Doctori,
Pastori Ecclesiae Kneiphovianae, suo in ministerio verbi Dei Collegae.
Inflixisti mihi hodie in contione tua non modo acerbum, verum etiam
sceleratum vulnus. Nemo enim aliter intellexit: accedunt literae tuae,
nescio an indoctiores, an furiosiores. Verum ut intelligas quam me
terrueris, audi. Ego mihi vehementer gratulor, quod te inimicum habeam
apertum potius, quam amicum incertum. Agerem aliter tecum, sed literae
tuae adimunt mihi spem amicitiae, concordiae, et tuae resipiscentiae
Itaque respondebo tibi, non ut tu vis, neque quomodo tu vis, sed
quando, et ut mihi commodum videbitur: et ostendam tibi, Deo
adiuvante, coram totius Europae Ecclesia, aliud esse doctum, aliud
Doctorem Wittebergensem, qui oblitus Filii Dei, iuravit se non
discessurum a confessione Augustana, cum omnis homo sit mendax, nec
excipitatur Philippus. Haec memori mente reponito. 19. April. 1551.
Haec cum legisset Princeps, iubet nihilominus pergere Morlinum, et
literis ad eum, modeste et sine ulla iracundiae significatione
scriptis, responsum urgere: sed cum nihilo moderatius ille
rescriberet: et iam in contionibus, lectionibus, et secriptis editis,
alii alios haereseos, aliorumque criminum arguerent: Princeps aliam
restituendae concordiae viam ingressus, mandat, ne quis ante
cognitionem causae alterum condemnet: sed singuli suae opinionis, et
sententiae summam et nominatim de hoc capite: Quae sit nostra iustitia
coram Deo? seorsim propriis verbis conceptam, principi offerant, et
iudicium deillis legitimum exspectent.
Osiander, iustitiam Dei essentialem, quae est Deus Pater, Filius et
Spiritus sanctus nostram quoque iustitiam esse affirmat: cum per
verbum Dei in nos credentes influit, et in nobis habitat, et efficax
est, et prolixo libro, qui editus est, confessionem suam exponit.
Staphylus contra asserit, aliam esse iustitiam, qua Deus iustus est,
aliam qua miserum peccatorem induit, et iustum reputat. Hamc, esse
opus Dei in Christo Iesu: illam creatorem ipsum: Morlinus, nihil aliud
esse iustitiam nostram seu fidei, quam acerbissimam mortem, innocentem
sanguinem, et resurrectionem Servatoris nostri, Iesu Christi, citatis
testimoniis Rom. 5. Iohan. 16. esa 53. Ephes. 1. Coloss. 1. Rom. 3.
asseverat. Georgius Venetus, iustitiam Christi, quae sit oboedientia
Iesu Christi veri Dei et hominis, inpassione, in morte, quairam Dei
adversus nostrapeccata, placavit, vere esse nostram iustitiam coram
Deo, cum firma fide eam apprehendimus; et nobis applicamus. Petrus
Hegemon, transitum Christi ad Patrem, ex Ioh. 16. Luc. 24.
Haec scripta cum exhibita essent: princeps, etsi dissimilitudine
offendebatur; tamen Osiandri confessionem de Mediatore Christo, et
Iustificatione fidei, prolixe explicatam, praelo subici voluit: ut
commodius exempla illius Theologis Regiomontanis, et aliis, ab eo
dissidentibus, de illius doctrina iudicium laturis, communicari
possent. Morlinus igitur et ceteri Theologi se quoque suas
refutationes typis descriptas edituros esse, nec privatim amlius cum
Osiandro, ut volebat princeps, scripta commutatutos, ostendunt.
Interea Fridericus Staphylus, qui inter primos se Osiandro opposuerat,
cum Wittembergenses praeceptores se languidius Osiandro opponerent; et
aliter, quam existimarat, rem geri videret: Utatislaviam secessit, ac
prorsus ad Pontificios defecit Franciscus autem Stancarus Mantuanus
Francofordiam ad Oderam migravit: aliudque bellum Theologicum movit
Morlinus in acie immotus comstitit; et lingua calamoque bellum
adversus Osiandrum gessit.
Confessio autem Osiandri, qua doctrinae suaee de iustificatione
explicationem prolixe et accurate evolverat, statim ubi typis
descripta fuit, publice omnibus veniit: et a duce Borussiae ad
praecipuos ordines, principes, et civitates Augustanae confessioni
addictas viginti quatuor, missa, et Theologorum iudicio subiecta est.
Hi omnes Osiandri [Gap desc: Greek word] unanimiter improbarunt:
solo Brentio et Wittembergensibus exceptis, qui non iudicum, sed
medicorum munus sibi sumentes, conciliare potius partes inter se
dissidentes, quam alterutram damuare voluerunt.
Moderatissima vero omnium et lenissima fuit Melanchthenis responsio:
erudiendis potius piorum mentibus, quam adversarii obiectionibus et
calumniis retundendis, occupata. Huius auctoritate et nomine
clarissimo, cum inprimis se premi Osiander videret: refutationem
illius Sophisticae plenam, insertis de verbo ad verbum censurae
Melanchthonis verbis, edidit: exorsus a claumniosa depravatione
promissionis; qua inrenuntiationibus testimoniorum publicis
Wittembergae ostendunt Candidati: se amplecti incorruptam Evangelii
doctrinam, et tueri symbola ac confessionem Augustanam: et siforte
controversiae incidant, deliberaturos cum seniorib in Ecclesia
Wittembergensi. Hoc iuramento tyrannidem et seditiosam coniurationem
institui calumniatur ut omnes ex solius Melamchthonis, auctoris illius
Confessionis praescripto atque interpretatione pendere cogantur.
Itaque in controversia, cum adversariis suis, Philippo iuratis,
nullius ponderis Melanchthonis sententiam esse. Deinde nullis illum
scripturae testimoniis doctrinam Osiandricam tefutare sed ambiguis
verbis idem fere, quod ipse, dicere iactat: imo non audere sententiam
suam disertis verbis aperire: quod sciat, eam verbo DEI non posse
probari. Prodiit tumc et Ioachimi Morlini, et [Gap desc: Greek word]
Theologotumliber daversus Osiandrum: cuius titulum duntaxat,
taxat, quasi septem mendaciis scatentem, Osiander statim refutavit.
Hortatus est Morlinus cum collegis principem: ut propter gloriam DEI
et subditorum salutem, iudicia Ecclesiarum, a se requisua publicari
sinat, tandemque exsequatur; et cognitas iam atque indicatas Osiandri
blasphemias ulterius spargi non patiatur: sibi etiam defensionem
comtra Osiandri invectivas comcedat. Princeps Dantisco demum, quo ad
Sigismund. II. Poloniae regem profectus erat, respondit: Ante
iudiciorum publicationem Osiandrum etiam audiri oportere; an recte eum
omnes intellexerint: et an sufficienter suaprobent, verisque
fundamentis scripturae Osiandrica refutent. Videri, neminem ex illis
sibi comstare, et certo constituere posse: quae sit nostra iustitia:
non multitudinem, sed verbum Deispectandum; sicut saepe antea
veritatem, plerisque erramtibus, unus aliquis Paphnut. Athan. Luth.
conservarint. Ideo non properandum esse. Melancht. iudicium magis pro
Osiandri sententia, quam contraintelligi posse: tametsi non aequivocis
illis et ambiguis scriptis; sed sacra scriptura sola tenerivelit. Eam
cum solam Osiander alleget: et suam dectrinam inde confirmet:
prohibere se ipsi contiones et praelum non debere: cum nec ipsum
Morlinum, modeste se defendentem, impedire; sed utrmque partem audire
constituerit.
Antequam autem princeps Dantiscum abiret: Osiander excerpens ex
singulis ceterorum Theologotum iudiciis, quae in speciem po terat
depravare, multis simul, quorum nomina primae paginae inscripserat,
tespondit uno libto: cui titulum Schmeckbier fecit.
Reversus Dantisco princeps, sepositis omnibus ceteratum Ecclesiarum
iudiciis, solumm Wittenbergense scriptum quod Osiandrum minus, quam
cetera, praegravare videbatur, velut medium concordiae porposuit. Id
cum utraque pars pro se interpretaretut: atrocius et perniciosius
incendium exarsit bi cum in acie novanculae Osiandti adversarii essent
constituti; quos tamquam turbatores Reip. inquieros, petulantes,
seditiosos, a magistratu e medio tollendos iactitabamt: praeter omnem
exspectationem Osiander paroxysmoe pileptico prostratus, post paucos
dies ex hac vita discessit: priusquam tristiores tragaedias in
Borussia, et aliis Augustanae confessioni comiunctis Ecclesiis,
excitaret. De obitu autem eius cum varia a variis sparsa fuerint
adscribemus narrationem deeo ex Funccii Chronologia, quae ita habet:
Anno post natum Christum 1552, d. 2. Octob. decumbere cepit
reverendus, ac in omni doctrinarum genere excellentissimus vir Andreas
Osiander. Qui cum multis pseudodoctorum atque theologastrorum
mendaciis atque calumniis, multisque aliorum hominum insidiis, longo
iam tempore ob unicam Christi iustitiam esset impetitus: nihil magis
optavit, quam ut Dominus miseriarum ipsi faceret finem. Quandoquidem
non tam innocentiam vitae eius, quam puritatem doctrine Evangelicae,
quam ipse est professus, omnibus ita esse propositam confideret: ut ex
scriptis a se editis sine magno labore possent cognosci.
Deinde et adversariis suis, qui scriptis ipsum impugnarunt, magna
exparte sic responsum arbitrabatur; ut quivis verum scire volens,
facilime iudicare posset, quanta iniuria, non dicam, quam
impudentissimis mendaciis et calumniis bonum virum, contra suam
ipsorum conscientiam oneraverunt: quae tamen propediem magis in lucem
venient; cum et ea quae restant eius scripta, cum descriptione totius
vitae eius inpublicum prodibunt. Decubuit ad decimum quartum diem
nihil moleste ferens aegritudinem. Spes omnibus erat, eum brevinobis
sanum atque incolumem restitutum iri: quamvis ipse aliter sentiret.
Sed nihilneque nobis, neque uxori suae, quae sensit, aperiebat, donec
manifestissima mortis signa adessent. Tunc convocatis ad se uxore et
liberis, aliisque pietatis atque verioris Christi doctrinae studiosis
viris, animam suam Domino nostro Iesu Christo commendavit; atque ex
hac vit a decessit, die decima septima Octobris, circa horam quartam,
post meridiem. Vulgata eius rei fama per urbem, adversarii eius,
spiritus sui impulsu, qui eos regit, mendaciis et mortuum
proscindebant: nescio quae de ipsius corporis dilaceratione
mentientes. Qua impulsus fama illustrissimus atque pientissimus
Prussiae princeps, dux Albertus senior, publico iudicio corpus iam
humandum diligenter inspici, eiusque conditiones libris iudicialibus
inscribi mandavit: praesertim ut mendaces adversarii haberent suorum
mendaciorum fructum, nempe pudorem, alii vero veritatis testimonium.
Qua pompa funus sit celebratum in vitam eius referemus, his paucis hoc
loco indicatis: quod sepultus est ad XIX. Octobris, in magna hominum
frequentia, praes nte illustrissimo principe ac Domino, Domino Alberto
seniore, Marchione Brandeburgensi, primoque Prussiae duce: quem
comitabatur totum Gynaecium cum ducissa Prussiae, Domina Anna Maria,
atque ducis filia Anna Sophia, etc. Corpus humandum ultra unam horam
omnibus conspiciendum adstabat in Ecclesia paro parochiali, in qua et
docuit, et sepultus est. Quae mortem eius porro consequentur: dies
docebit. Hactenus Ioannes Funccius comment in suam chronologiam lib x.
sub finem commentariorm.
Mortuo itaque Osiandro non statim etiam dogma eius mortuum et
exstinctum est. Nam Funccius, Sciurus, et alii [Gap desc: Greek word] ,
id deinceps defenderunt: et princeps edito mandato, iuxta
Wittenbergensem censuram doceri iussit. Huic cum pro contione Morlinus
esset adversatus: ac auditores, ne parerent, adhortatus: a principe
dimissus fuit. Quo vix digresso, illustrissimi principis Ioannis
Friderici, Saxoniae ducis, legati, ac in his Theolog Iustus Menius et
Ioannes Stolsius advenerunt. Cupiebat enim optimus ille princeps pro
amicitia et necessitudine fraterna, quae utrisque a teneris
intercesserat, amicum Borussiae ducem, ab Osiandro seductum,
monstratis per Theologos suos Osiandri erroribus, in viam veritatis
reduci. Coguius igitur legatorum
mandatis, Dux borussiae Theologos suos, Ioannem Funccium et Ioannem
Sciurum, adhibitis aliis, Osiandri sententiae addictis, confessionem
fidei suae scribere iussit: quae Saxonicis Theologis proponeretur. De
qua cum utrinque scripta prolixa Theologi commutassent: et praesidente
Poppone comite Hennebergensi, et iam collocuti essent: tandem ulira
trimestre Regiomonte commorati, cum desumma rei non conveniret,
scnptis iudicio Ecclesiae subiectis, reinfecta, discesserunt.
Anno deinde quinquagesimo quarto, dux Borussiae evocatis Tubingensibus
Theologis, a Christophoro duce, petenti missi, aliam de pace
Ecclesiarum restiruenda actionem suscipit: novam confessionem suo
nomine scriptam, et exteris et suis e toto ducatu Reg omontem coactis,
proponit. Subscripserunt utrinque: nisi quod Ventus [Note: * De quibus supra.]
Hegemon, et alii pactores petivetunt: untinsuper Osiandri
dogma damnaretur: et sententia Ecclesiarum exsecutioni mandaretur. Hic
iussi formam exsecutionis praescribere; cum deliberatio in aula
protrahereutur, abitum Theologis parantibus: princeps praeter ex
pectationem decretum promulgat: quo de iustisicatione ita doceri
praecipit: Iustitiam miseri peccatoris in DEI iudicio, esse
remissionem peccatorum, passione et morte Filii Dei partam, fideque
apprehen, sam. Reconciliatos autem fide, renovarietiam oportere per
inhabitantem in eis Deum Patrem, Filium, et Spirium sanctum, qui novam
iustitiam et vitam in eis inchoet, perficiendam in omni aeternitate.
Hanc doctrinam, ut maiori cum fructu propagene: mandat ut ab omnibus
insectationibus personarum abstineatur: et charitas Christiana cum
omnibus colatur. De forma exsecutionis, auditurum se ecclesiarum
iudicia, indicat. Sic paulatim princeps reduous, postea anno
quinquagesimo quinto mandatum id repetit; atque, exploratis
ecclesiatum de exsecutione sententiis, [Gap desc: Greek word] et
oblivionem omnium offensionum sancit: in qua ipse dux, etsi alii ut
pallium Osiandrismi, eam traducerent, constanter deinde acquievit.
Post etiam, cum duae in ducatu Borussiae episcopae Sambiensis, et
Pomezanensis, restitutae; et reditibus auctae essent: revocati sunt et
risdem praefecti, Sambiensi quidem Ioachimus Morlinus ex Brunsuicensi
ecclesia re vocatus: Pomezanensi vero Georgius Venetus, nobili familia
Prutenica natus, ex Pomeraniae oppido Colberga, ubi e Borussia exul,
superintendentis munere erat functus.
Factum hoc anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo sexto: atqueita
tandem bellum id Theologicum sopitum est, sublatis etiam quibusdam
pacis turbatoribus, de quibus Chronica consulenda.
Fuit Osiander sane ingenio naturaque excellente, et doctrina [Note: * Camerar in vita Melanch.]
multiplice, facultate insuper praeclara in
pronuntiando, quae cogitasset, instructus: tamen non cavisse apparet:
ne oppugnando
aios, et suspectam formam doctrinae callide introducendo 3 novas quasi
secures impingeret rei Ecclesiasticae. Certe suo exemplo id, quod
Poeta ait, verum esse ostendit:
Qui velit ingenio cedere, rarus erit.
Optimum Melanchthonem atrocibus comtumeliis et conviciis appetivit [Note: * Inter alia edidit lib. cum tit. Adarlasseu Philippi.]
: quae tulit
omnia placidissimus senex animo ae quissimo: etiam tam inhumaniter
acceptus postea honorificam eius fecit mentionem Narrat alicubi [Note: * In enarrat. evangelior. part. 4. p. 206. Diaeta Osiand.]
de diaeta ipsius
et haec: Osiander ita sibi abrupit vitam. Solebat incumbere studiis
circa horam nonam noctis; et continuabat ea ad primam vel secundam
usque. Saepe eum conveni, cum essemus Augustae in conventu. Mane
surgebat, quando erat cibus appositus ad mensam: descendebat de
scalis, et gestabat caligas repositas in brachiis. Solebam dicere
adeum: Domine Andrea, Ihr hettet die suppen schir verschlaffen:
respondebat: Ich weiss die zeit wol zutressen: et hilariter prandebat
ac bibebat: ut Melancholici sunt voraces. Postea ibat deambulatum unam
vel alteram horam: tertia velquarta hora legebat vel scribebat
aliquid: postea cenabat: et circa horam noctis nonam iterium ad
studia redibat. Fasctus est tandem hydropicus: id tribuo illi
consutudini. Quando venit in Prussiam, voluit etiam certare cum
aulicis b ibendo: sicut poterat largiter bibere: erat enim robustus
vir. Haec Melanchthon Et cum usum auri etiam in medicinis esse, non
ignotent eruditi: Osiander hic auteam catenam collo gestasse
scribitur [Note: * Georg. Fabr. in observ. de reb. metallic. Levitas Osiandro exprobrata]
: nelepra inficeretur.
Animus autem in eo fuit admodum confidens, et mores nequaquam moderati
ac suaves. Calvinus leviatevi etiam ei exprobrat epistola quadam ad
Melanchthonem: qui quoties vinum suave et generosum laudare voluit:
has in ore labuit voces: Ego sum, qui sum. Item. Hic est Filius DEI
vivi quae manifesta prodiderunt ludibria. Praeter illa portentosa
dogmata, etiam hoc invexit: quod de pane Eucharistico dicere solitam
Melanchthon scribit: Hic panis est Deus. Quod quam sit scripturae et
analogiae fidei consentaneum, et quae paradoxa inde sequantur: eruditi
vident.
Cardanus etiam hocde ipso narrat [Note: * De subtil. lib. de Mirabilib.] .
Adolescens cum esset, et quartana laboraret: sub ipsius accessionis
tempus visus est sibi in nemore esse, atque a diversi generis feris ac
serpentibus appeti. Accedento autempatre suo, ilico menti pristinae
est restitutus, agnovitque domum, cubicula, et amicos adstantes absque
ulla formidine. Recedente vero patro, denuo species illae animo ob
versatae sunt, et redierunt imagines omnes. Perseveravit hoc malum
tantisper, dum febris illa. Editus fuit aliquando liber diversis in
locis, de Magistratu politico, sine nomine quidem auctoris; sed quem
arrogantia facile prodidit. Eius exordium fuit hoc: Quotquot hactenus
scripserunt de magistratu, omnes aut nihil intellexisse, aut turpiter
assentatos esseprincipibus.
Coronidis loco lubet adscribere verba Melanchthonis, de inhabitatione
DEI in sanctis, ad ipsum Osiandrum: Evangelium, inquit [Note: * In consilii Theol. part. 2. p. 155.]
, sanctificationem tribuit Spiritui sancto: et
saepissime dicitur: Fideaccipi Spiritum sanctum ut ad Galatas: Ut
accipiamus Spiritum per fidem. Certum est tamen simul esse, Patrem, et
Filium, Spiritum spirantes sanctum in corda nostra sicut Filius afflat
Apostolos, et halitu largitur Apostolis Spiritum sanctum, Iohan. 20.
Ita dicitur Ioan. 14. Veniemus ad eum: Haec certissima et verissima
sunt. Nec eodem modo intelligantur haepropositiones: Deust est ubique,
et Deus habitat in sanctis. Nam hoc inhabitare sic intelligitur, quod
ibi Pater, et Filius spirent Spiritum S. in corda sanctorum, et luce
ac iustitia nova sanctificent eos. Ideo Augustin scripsit: Fatendum
est, Deum esse ubique per divinitatis praesentiam, sed non ubique per
inhabitationis gratiam.
Hinc iam aliae quaestiones oriuntur. tota antiquitas declarans hamc
propositionem, Chustus est ubique, sic declarat, Christus est ubique
personaliter. Et verissimum est, Filium Dei, Deum et hominiem habitare
in sanctis. Sed antiquitas hanc propositionem pricit: Christus
corporaliter est ubique. Qura natura quaelibet retinet sua
[Gap desc: Greek word] . Unde Augustinus et aliidicunt: Christi corpus
esse in certo loco. Sic Augustinus eniminquit: Sic Christus venturus
est, angelica voce testante quemadmodum visus est ire in caelum, id
est, in eadem carnis forma, atque substantia, cui profecto im
mortalitatem dedit, naturam non abstulit. Secundum hanc formam non est
putandus ubique diffusus Cavendum est enim, neita divinitatem astrumus
hominis Christi, ut veritatem corporis auferamus.
Lutherus a me interogatus de loco ad Rom 8. Si Christus in vobis est:
dicebat se intelligere, ut ante scrittum est; Si Spiritus Christi in
vobis est. nec tamen Augustini dictum, et similia (corpus Christi est
in certo loco) pugnant cum his dictis, Christus est ad dexteram
Patris, Christus est ubique. Quia illa arcana exaltatio in regno et
sacerdotio non est physica localitas: de qua physica localitate
Augustinus loquitur, et bene dicunt veteres: Christus est ubique
personaliter Sed declarationes sententiariorum frigidiores sunt. Cum
sit unapersona Christus, et sit unum [Gap desc: Greek word] ,
liberrime in sanctis habitat, iuxta illam arcanam exaltationem, qua
est ad dexteram patris. De his tantis materiis oro, ut tuas
cogitationes nobis imperitias. Vellem a te declarari propositionem:
sedet ad dexteram Patris.
Cum dicis, Essentiali iustitia Christi sumus iusti, procedis in
deelaratione ad effectionem: Essentiali Christi iust tia efficitur in
nobis novitas, ut si dicas, essentiali vita Christi vivificamur. At
nostrae Ecclesie non tantum de essectione loquuntur, sed ubique vox
divina clamitat sanguine et morte filu Dei placatam esse iram Dei. Et
Paulus inquit: Quem posuit propitiatorem per sidem in sanguine ipsius
Quarepropter hoc meritum dicimus: nos habere remissionem peccatorum,
et reputari iustos, et simul essentialem iustitiam in nobis efficacem
esse.
De eadem inhabitatione Dei in sanctis, Philippus haec scripsit manu
sua in pagella.
Praesentia universalis cum creaturis, quae est conservatio
substantiarum, non nominanda est inhabitatio. Sed inhabitatio
intelligatur proprie de Ecclesia in hac vita, et post hunc vitam, ut
Paulus loquitur Eph. 3. [Gap desc: Greek words] . Et fatendum est,
Deum habitare in cordibus, non tantum sic, quod ibi ist efficax, et
non adsit sua ipsius essentia, sed quod adsit, et sit efficax. Nec
tamen fit unio per sonalis in nobis: sed Deus separabiliter adest
nobis ut in domicilio separabili. Velim et ordinem exponi, quomodo per
sonae sint in nobis. Duae personae missae sunt, Filius
[Gap desc: Greek word] , et Spiritus sanctus. Filius proferens verbum
ostendit Patrem in mente, ut scias hanc esse voluntatem aeterni
Patris, iuxta dictum: nemo novit Pattem, nisi Filius, et cui Filius
volet revelare. Cum hac notitia intus adest [Gap desc: Greek word]
filius, et tunc pater per Filium dat Spiritum sanctum: qui immediate
efficit laetitiam, qua cor laetatur in Deo. Sic
[Gap desc: Greek word] ad Adam loquitur immeditate, et foris sonat verbum vocale,
intus accendit notitiam, et monstrat patrem, et per
[Gap desc: Greek word] datur Spiritus sanctus in cor Adae, quo laetificatur, et
reviviscere se sentit, et scit se ex morte liberatum esse, et
confirmatur, ut sequentis vitae miserias perferrepossit. Hoc exemplum
est illustre.
Et haec sufficiant de Osiandro. Chytraeus in Saxonia: Crusius in
annalibus: Thuanus in historia Augusta: Consilia Theologica
Melanchthonis: Camerius in vita Melanchth. Funccius in chronologia.
OPpidum est Marchionatus Badensis Etlinga, aliis Posidonopolis, a
Neptuno: cui Phorcys Troianus, ut volunt [Note: *Irenic. exeg. Ger. c. 4. et 11. Neptuni simulacrum.]
, delubrum in vertice montis adsiti condidit:
quemque incolae olim inter alios deastros coluetunt. Idolum sane
Neptuni, lapideae tabulae insculptum, superiori saeculo per eluvionem
Rheni erutum constat: quod supra oppidi portam collocatum, cum
epigrammate huius Hea ionis, publice fuit visum; postea de voluntate
Maximiliani In peratoris ablatum Hoc oppidum praeter Franciscum
Irenicun et alios protulit Casparum Heionem honestis natum parentib
is: ac primum Friburgi Brisgoiae, postea Basileae Rautacorum, literis
humanioribus excultum. Et Friburgi quidem Philosophiaem gister:
Basileae autem Theologiae doctor renuntiatus est; idque sub annum
vicesimum, saeculi decimi quinti.
Sub idem tempus, vix dum renata in Germania evangelii luce, qua et
ipse ia erat collustratus: summo apud Moguntinos tem plo est
praefectus. Sed cum teneris ibi et delicatis quorundam auribus minus
placerer; gravesque sustineret a clero persecuriones: Argentoratum
abiit, anno vicesimo tertio: ubi cum Wolfgango Fabricio Capitone, et
Maritino Bucero, evangelii rem mirifice iuvit; frustra frendentibus et
ringentibus Pontificiis. Ita enim Nicolaus [Note: *Epist. 21. ad I. Schvveb. p. 59.]
Gerblius: Evangelio mirisice prodest Hedio. Nam sinceritate
vitae, et gravitate docendi, reliquorum sententias corroborat. Neque
hactenus atrocioribus odiis res acta: five quod accesserit Hedio, sive
quod actum esse de rebus suis timeant, nescio. Certe acerrime ferunt;
scorta, quae adeo delicate amant, tanta invidia degravari: utpote cum
tantopere pro contionibus commendetur coniugii sanctitudo: contra
nihil detestabilius esse omnis generis depravatissima libidinandi
consuetudine. Statim igitur eodem anno ad exitum eurgente, senatus
mandvait contionatoribus: ut Ev angelium libere et publice docerent:
et auditoribus, Dei ac proximi amorem instillarent, omissis tamen
scommatis, et quae vel scamdalo, vel commovendo populo esse possent.
Eodem anno trigesimo tertio uxorem duxit Hedio et publice nuptias
tricesima Maii ce lebravit, de quibus ita idem Nicolaus Gerbeliusi [Note: * Ep. 23. p. 68.]
: proxima die Lunae Hedio publice ante horam octavam
nuptias suas celebravit: vidisses innumeras turbas per omnia
compitastantes, cum ingrederentur et egrederentur ad nuptias invitati.
Quam vis autem non solum Moguntiae, sed et Argentinae, acerrimas a
Papae mancipiis sustinuit persecutiones: infracto tamen ipseanimo
perstitit, palam Evangelii veritatem, contra missas, indulgentias et
allas Monachorum cauponationes confessus. Idque non solum voce, sed et
scriptis fecit. Nam cum anno vicesimo quarto, Theologi Argentinenses
causas [Note: * Vide supra vit. Buceri. Scribit centra Pontifici s. Sleid. l. 15. com. Evocatur a Colon. Hedio.]
susceptae a se mutationis, ex
sacris literis, libro edito, reddidissent: Hedio non solum ei cum suis
symmystis subscripsit: sed et Theses aliquot Conradi Tregeri paradoxis
opposuit: et doctrinam, immoto caelestium literarum fundamento nixam,
fortiter defendit.
Anno quadragesimo tertio, cum Archiepsicopus Coloniensis
reformantionem animo agitaret, praeter Bucerum etiam Hedionem
accersivit: ut qui vit esset et ingenii valde sedati, et ad docendum
populum inptimis idoneus. Sed cum Caesar secumdo flumine Bonnam
venisset: non in nullo discrimine ambo fuerunt, maxime praesentibus
Hispanis: et tandem, sic urgente Caesare, dimissi.
Nec vero tantum in templo sacta Hedio docuit: aut in schola explicuit:
sed et quicquid otii subsecivis horis suffurari potuit;
commentationibus piis, ac historarum monumentis illustrandis impendit:
quorum bona pars foras data, uti mox dicemus. Praeclare itaque de
Ecclesia Christi meritus, Argentorati finem
vivendi fecit, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo
secundo, die decimo septimo Octobris: non solum praecipuus tunc
ecclesiae illius pastor fidelis iuxta ac diligens, sed egregius etiam
philistor et polyhistor.
Testamentum manu eius scriptum, repertum est tale: GOtt hat mich ohn
mein sorg leben lassen/biss off diese siund/dazu mir seinen lieben
sohn Iesum Christum zum gewissen thewren pfand des ewigen lebens
geschencket. Darumb fahr nun hin meine liebe seele/du hast einen
trewen Heyland/ der dich zu seinen handen auffgenommen hat:
Successit ei in professione Hieronymus [Note: *Dequo in Theologis extraneis.]
Zanchius Italus: Ludovicus autem Rabus in curatione pauperum
studiosorum, quorum quadraginta amplius, pia senatus munificentia in
Wilhelmitarum collegio Argentorati aluntur. Notum est epigramma in
Hedionem Nicolai Reusneri, quod exstat eiusmodi:
Seu vis historicus, fidei seu Doctor haberi,
Magne Hedio, recte nomen utrumque geris:
Tefidei sanctae vocat Argentina fidelem
Mysten; et vocem laudat amatque tuam.
Te legit historicum Germania tota fidelem:
Quum legit historiam Laudat amatque tuam.
Mortuus ut sis ergo superstes vivis inorbe,
In doctis, haeres aetheris ipse, libris.
Amicitiam, quae vitae condimentum est unicum, coluit sincere, cum
sinceris eius aetatis doctoribus doctiscve; inprimis cum collefgis: et
praeter eos cum I. Oecolampadio, uti epistolae testantur: et cum
Nicolao Gerbelio IC. quod ipse de se hisce confirmat [Note: * Epist. 21. ad I. Schvvebel.]
: Mira mihi est cum Hedione familiaritas: Hebratica et
Graeca studia communia: ingeniorum rara quaedam aequalitas. Deus
faxit, ne malus aliquis discordiam interserat. Scis enim nihiliniquius
ferre Daemonem; quam sinceras amicitias.
Scripta Hedionis partim Theologica sunt, parrim Philologica.
Ex illorum numero sunt, quae aut ipse scripsit, aut ab aliis scripta
emendavit; ut
Sermo de decimis, Moguntiae habitus:
Samaragdi Abbatis commentarii in evangelia et epistolas per totum
annum, ex Patribus collecti: quos Hedio e M. S. restituit.
Historica ab eodem edita sunt:
Historica synopsis, qua Sabellici institutum prosequitur, ab auno
1504. quo Sabellicus pervenit, ad annum usque 1538.
Chronico Abbatis Urspergensis correctum:
Paralipomenailli addita rerum menmorabilium, ab anno 1230. ad annum
1537.
Chronicon Germanicum.
Transtulit praeterea in Germanicam linguam libros historicos et alios
ut
Eusebii, Egesppi, Iosephi:
Chronicon Abbatis Urspergensis:
Cuspiniani Caesares:
Chrysostomi homil in Matthaeum et Ioannem:
Augustini quaedam opuscula:
Ambrosii libros officiorum:
Samargadi Abbatis postillam:
Demogcrias Oecolampadii in Epistolam Ioannis:
Ludovici Vivis de elecmosyna:
Philippi Cominei historias:
Erasmi Roterodami de praeparatione ad mortem:
Hermanni Bodii unionem dissidentium:
Lutheri commentarios in psalmos gtaduum, et si quae alia.
Ex his autem breviter ita repetitis apparet: fuisse vitum bonum, ac
memoria posteritatis dignum: uti et Candidi illius vere candidi
Chrirti servi, epigramma monet:
Argentina, tuis Hedio, pia dog mata templis,
Sincera dccuit relligione Dei.
Cumque tibi pietas sit priscaque gloria cordi:
Non poteris tanti non meminisse viri.
Suggesserunt nobis haec de Casparo Hedione Pantal. l. 3. Perosopogr
Chytraeus in Saxonia: Crusius in annalibus Suevicis: Selidanus in
comment. Epistolae ad I. Schvvebelium: Pantaleonis Candidi epitaphiae.
IOannem AEpinum nobile Germaniae in litore Baltico emporium Hamburga
edidit, sub annum Christi millesimum, quadringentesimum, nonagesimum
nonum: atque ab iis, quibus ateas prima imbui debet, sic satis
instructum, Wittembergam exstrusit: ubi Luthero inprimis praeceptore
usus, ad Theologiam omni animi conatu incubuit, linguarum atque
humanrorum literarum studio minime neglecto. Haec enim
[Gap desc: Greek words] sunt, quodcumque doctrinae genus capessas.
Anne millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo, cum I. Bugenhagius
Wittemberga evocatus, doctnnae, rituum, et vocationis ministrorum
Ecclesiae Hamburgensis formam descripsisset; et scholam in coenobio S.
Ioannis constituisset: AEpinus
pastor ad D. Petri, ac biennio post, totius Ecclesiae Hamburgensis
superintendens, ut appellamus, pridie Pentecostes est constitutus.
Deinde anno trigesimo idem Aepinus, ut testimonium etiam ab exteris
haberet, una cum cum Casparo Crucigero, et de quo modo diximus,
Bugenhagio, primus ex Evangelicis sanctae Theologiae doctor salutatus
est; panegyrin Academicam ipso Electore illustrante.
Anno quarto post cum Henricus VIII. Angliae rex, Papatu abdicaro,
coniunctionem et auxilia ab urbibus maritimis, quae Pontificis
Romanityrannidem abiecerant, interque eas ab Hamburgensibus quoque
petiisset: miserunt isti in Angliam cum senaroribus, etiam Aepinum,
ita rege petente. Domum reversus ecclesiam suae fide concreditam
docuit: et cum a fatali illa Germamae clade, liber Caesarianus in
publicum exiisset; quo novadoctrinae atque rituum forma fanciebatur:
Aepinus et scriptum ipsum refutavit, et Lipsensium atque
Wittembergensium dissimulationem animique molliciem aperte,
[Gap desc: Greek word] Flacio Illyrico, notavit. Sed hoc dissidium alibi
attigimus.
Ad caelestem triumphantis ecclesiae consuetudinem abit Aepinus, anno
Christi millesimo, quingentesimo quinquagesimo tertio, decimo tertio
Maii; cum militasset in terris annos quinquaginta quatuor: et
ecclesiae praefuisset annos circiter viginti. Fuit et hic vir ingenio,
varia linguarum, artium et rerum Theologicarum scientia magnus:
quamvis eruditio eius, ipso vivente, latuit fere: et demum innotuit
sub interreligionis forma. Itaque cum Melanchthon vidisset: quae
Aepinus contra illam formulam scripserat: huius pluris, quam suas
solutiones fecisse perhibetur, auctore Chemnitio in locis communibus.
Idem Melanchthon amicum epigramate eiusmodi ornavit, ad effigiem
Aepini apposito:
Haec est Aepini Doctoris imago Ioannis,
Qui docuit caste dogmata pura DEI.
Saxonicoque pios coetus in littore rexit,
Fulsit et exemplis integra vita bonis.
Urbis ubi Hamburgae stant ardua moenia clarae:
Massiliae veteris quae decus omne tenet.
Et superat meliore bono: quodpraebet honestum,
Et fidum hospitium maxime Christe, tibi.
Inde etiam Aepinus vigilans et pectore firmo
Errorum fucos depulit atque dolos.
Ergo Deo grates tanto pro munere dico:
Utque regat semper pectora nostra peto.
Et faciatsemper nos unum ut simus in ipso,
Aeterni gnatus quod petit ipse Patris.
Plurimis in religionis negotio libris scriptis optime de Repub.
Christiana meritus est: quorum e censu sunt, Commentarius in Psalmum
quendam Davidis, in quo de iustificatione, de rita Christiani hominis,
de votis et iuramentis, de consuerudine impiorum vitanda, de usuris,
de contractibus, de reditibus; de corruptelis in iudicio agitur:
aliique nonnulli loci diligenter explicantur. Praeterea libellus de
sacris contionibus formandis, cum aliis eiusdem argumenti: Liber de
iustificatione hominis, de operibus legis, de fidei iustitia, et
origine; de fidei discrimine et virtute: De notis et signis
iustificationis fidei et hominum iustisicatorum, de imbecillitate et
peccatis Sanctorum, de discrimine peccatorum: De praemiis fidei et
bonorum operum: cum confutationibus argumentorum, quae ab adversatiis
adduci possunt. Eiusdem est enarratio in Psalmum sexagesimum nonum, in
qua haec continentur: Descriptio Messiae et regni eius: quibus armis
mundus Christiano expugnandus et subiciendus sit: quomodo colligenda
catholica Christi ecclesia; quod eius regimen: et quae eius defensio
ac propagatio: quae virtus et efficacia ministerii: Brevis explicatio
art culi De descensu Christi ad inferna: Item cur afflictionibus
ecclesia Dei exerceatur: congressus ecclesiasticos sedulo custodiendos
et tuendos esse: Epitome historiae de exeidio Iudaici regni: Prophetia
de Iudaeorum abiectione et Gentium electione.
Pantal. l. 3. Prosop. Chytraeus in Saxonia: Gesnerus.
CUm Lotharius Saxo, Imperator [Note: *Praepositus Magdeburgensis et Misnensis, canonicus Merspurgesis. Albertus Ursus.]
sapiens et
magnanimus, exercitum in Italiam mitteret, ad intestinas sed tiones op
primendas, et ad expellendos Sarracenos: praefecit exercitui Albertum,
cognomento Ursum, natum in familia comitum de Ballenstet atque
Ascania. Ascania autem arx fuit dicta haud pro cul Halberstadio ad
silvam Hereyniam, ideo quod petrae tota in cisa, sine materiae
adminiculo, quasi ohn hoit, Saxonum idiomate. Illius Alberti Ascanii
tanta fuit sapientia et virtus: ut in Italia partim consiliis dandis,
partim proeliando, et domesticos tum ultus sedarit; et Sarracenos
represserit.
Postea secutus Lotharius, in Italia expulsis Sarracenis, pacem
legibus, iudiciis, et praesidiis sapienter munivit. Cum autem tunc,
circa annum millesimum, centesimum, quadragesimum secundum vetus
familia Marchionum Brandenburgensium Electorum ex
tincta esset; Lotharius Imperator tantum tribuit virtuti Alberti
Ascanii: ut et Marchiam et pulcherrimum [Gap desc: Greek word]
Electorum ei traderet. Nec aliud honorisicentius iudicium de Alberto
ab Imperatore, cuius fuit excellens sapientia, fieri potuit: quam quod
auxit eius potentiam ditione tanta; et ornavit dignitate, qua non alia
pulchrior est in genere humano.
Huic Alberto Asceanio filii fuerunt cum alii tum et Bernardus; qui
duxit exercitum Friderici Barbarossae in Italia. Cum autem Henricus
Guelfus cognomento superbus, Dux Saxoniae et Bavariae Imperatorem in
Italia seditioso consilio deseruisset, et Dux Henricus postea
proscriptus in Angliam fugisset; in tanto Germaniae periculo,
prudentiam, virtutem, et fidem tantam esse in Bernardo Aseanio
Fridericus iudicavit; ut ei et ditionem Saxonicam ad Albim, et
Electoris [Gap desc: Greek word] tradiderit. Ita attributae sunt
duae praecipuae ditiones ad Albim, et quarum summa est dignitas et
auctoritas, Ascaniae et Anhaltivae familiae, quas quidem amplius
ducentis annis magna cum gloria retinuit; ac posteri Alberti et
Bernardi magna virtute defenderunt illam Germaniae oram adversus
Henetos, Bohemos, Polonos et Tartaros. Aliqui etiam in Syriam duxerunt
Friderici secundi exercitus.
Certum est autem continua serie ab Alberto Aseanio, et a Bernardo Duce
Saxoniae, Alberti filio, ortos esse pricipes Anhaltinos, qui veterem
patriam Dei benesicio adhuc possident. Fuitque patrum memoria
praecipue clarus natus in ea familia Rodolphus Anhaltinus; qui
Imperatoris Maximiliani primi exercitus in Italiam duxit, et saepe
feliciter cum Venetis et Iulii Pontificis copiis dimicavit. Vetustam
nobilitatem, et nomen vetustissimae arcis et familiae Ascaniae
indicat. Tuiscones enim ab Ascane dictos, multorum scriptorum opinio
est; qui vocabuli vicinitate moventur; ac delectatus Melanchthon est
nomine Ascanis, quia a religione existimavit inditam esse
appellationem illi nepoti Iaphet. Nam Esch Cohen significat sacerdotem
ignis. Fuit igitur ille nepos Iaphet custos sacri ignis, videlicet
religionis et doctrinae. Sed haec vetera mittimus. Exstat in historiis
non solum conrinua series principum Anhaltinorum seu Ascaniorum: sed
etiam rerum honestissimarum commemoratio, quas gesserunt; quam hoc
loco recitare nimis longum esset.
In hac nobilissima familia natus est hic princeps Georgius, anno
salutis hurmanae millesimo quingentesimo septimo die decimo quarto
Augusti, patre principe Ernesto et matre.... nata in familia Ducum
Munsterbergensium. Fuerunt autem in parentibus cum aliae virtnes, tum
vero studium magnum cognosceudae doctrinae de Deo, et vera invocatio
Dei. Quare
et filios ipsi domi ad agnitionem Dei et ad omnia honesta officia
adsuefecerunt; et doctores eis idoneos quaesiverunt. Erat tunc in
Academia Lipsica Georgius Heltus Forchemius; cuius fuit in formandis
ingeniis fides et felicitas eximia, et laudabatur integtitas et
gravitas in moribus. Hic enim initio erudiit Ioachimum Camerarium,
Casparum Crucigerium, et alios: qui postea propter eruditionem in
Ecclesia et in gubernatione utiliter vitae communi fervierunt. Huic
Georgio Forchemio commendatus est adolescens Princeps Georgius
Anhaltinus, apud quem cum natura esset et doctrinae avida, et capax,
celeriter Grammaticen, linguam Latinam, Dialecticen et Catechesin
doctrinae christianae didicit, et ad exercitia invocationis studiose
adsuefactus est.
Postea de consilio gravissimi senis, episcopi Mersburgensis, Adolphi
Principis Anhaltini, iussus est initia doctrinae iuris consultorum
discere, quo in genere tantam praestitit assiduitatem, ut fontes recte
cognosceret. Atque hic adiuvabatur non soium a doctoribus, sed etiam
naturae generositate, quae amabat veritatem, et erat fugitans
cavillationum. Videbat, ut in arte, exordia, progressiones, et metas,
et intelligebat veritatem lucem divinam esse, monstratam geneeri
humano: ut teneatur discrimen inter honesta et turpia, inter bona et
mala, et agnoscarur Deus, et sciatur qualis sit, videlicet sapiens,
verax, bonus, iustus, beneficus, castus, vindex scelerum. Dicebat Deum
velle nos sibi adsentiri agnita veritate, praestigias cavillationum et
sophismatum illudere Deo. Et saepe illud Salomonis repetebat: Non
decet Principem labium mendax. Fontes igitut iuris quaerebat, ac
praecipue Panormitanum legebat.
In hoc tyrocinio cum annos aliquot praeparasset ingenium: et iam
egressus esset annum vicesimum secundum, Cardinalis Albertus Elector
Moguntinus, et episcopus Magdeburgensis, natus in familia Marchionum
Brandenburgensium, adiungit cum consiliatiis in aula, ubi iam non in
umbia, ut in ocademia, sed in iudiciis, et in deliberationibus
gubernationis, usum doctrinae iuris consideravit. Etcum natura esset
facundus, saepe iussit eius voce Cardinalis exponi causas: quae erant
in deliberatione aut iudiciis proponendae. Ita et industria augebatur
et confirmabatur iudicium. Iam autem certamina de doctrina Ecclesiae
mota erant, et Tecelius, qui scurrili impudentia venales in dulgentias
pontificias circumtulerat, et eius satellites Eccius et alii, Lutherum
assiduis scriptis et fulminibus Pontificiis cogebant, de fontibus
doctrinae Christianae multa dicere. Extabant etiam Lutheri
explicationes, de discrimine legis et evangelii, de vera paenitentia,
de gratia, de fide, de vera invocatione, de usu Sacramentorum, de
discrimine legum divinarum et humanarum,
de discrimine ministerii Evangelici, et politicae potestatis, Haec
scripta erant in manibus doctorum et indoctorum, ac studia
accendebantur; quia superstitiosi canones diu fuerant conscientiarum
carnificinae: et Pontifices et Monachi regno suo immoderate abusi
fuerant. Desidera batur etiam Theologia pura et perspicua, quia
labyrinthi Scotistarum, et similium, etant inextricabiles. Multi
igitur docti et pii adsentiebantur Luthero; et gratulabantur Ecclesiae
illucescentem veritatem, alii profani laetabantur laxatione vinculorum
quorundam, ut fieri solet.
Etsi autem legebat et Princeps Georgius haec scripta; qui Deum recte
colere cupiebat: et multis piis sententiis adsentiebatur: tamen, quia
verebatur, neaetatis insirmitate alicubi laberetur; non starim de toto
genere doctrinae pronuntiavit Interea vero simul ardentibus ac
adsiduis votis a Deo petivit, flecti pectus suum ad veritatem, ac
lacrimans saepe haec verba repetivit: Fac cum servo tuo secundum
misericordiam tuam, et iustificationes tuas doce me; et studiose legit
scripta Prophetica et Apostolica; et his adiumxit historitam veteris
Ecclesiae; scripta Augustini, Hieronymi et Petri Longobardi; ac
laboris huius hortatorem et socium habebat Georgium Forchemium. Et
quia fontes in scriptis Propheticis et Apostolicis coguoscere
cupiebat, addidit linguae Graecae et Hebreae studium; tantumque in
Hebraea profecit: ut par esset in ea doctis interpretibus. Saepe etiam
de omnibus controversiis cum eruditis et sapientibus disserebat.
Tandem igitur diu cogitatis omnium sententiis; cum iudicaret
ecclesiarum Evangelicarum confessionem, consensum esse veteris
Ecclesiae Catholicae Dei, traditum in Propheticis et Apostolicis
scriptis, ersi odia et pericula prospiciebat; tamen ostendir palam se
amplecti reformatarum Ecclesiatum confessionem; et ab adversanorum
consiliis et sacrificiis discessit: seque totum dedidit precationi et
lectioni; et fratres, optimos Principes, cum quibus in tota vita sic
vixit: ut nulla res unquam eorum concordiam labefacta verit; in
laboribus gubernationis sedulo adiuvit. Ac primum communi consilio cum
fratribus instauravit Ecclesias in patria; praefecit idoneos pastores;
iussit recte doceri populum: abolevit ritus vitiosos: constituit
scholas; attribuit stipendia. Ita facta est emendatio sine
dissensionibus, et sineullo tumultu. Et iudiciis ac exemplis piorum
Principum, multi ad agnitionem veritatis invitati sunt; multi
confirmati. Postea et in aliis partibus gubernationis fideliter et
uriliter patriae servivit. Deinde vocatus est ad ecclesias regendas in
Mersburgensi Dioecesi anno Christ millesimo quingentesimo,
quadragesimo quinto: cuius ordinationis testimonium operae pretium
facturi videmur si adscribamus. Id vero est tale nomine omnium in
Ecclesiis vicinis Inspectorum a Melanchthone conscriptum.
Gratias agimus Deo, aeterno patri, Demini nostri Iesu Christi, quod
immensa bonitate, et instituit inde usque a conditione et restitutione
generis humani, et servat omnibus saeculis usque ad resurrectionem
mortuorum, ministerium Evangelii, et excitat subinde idoneos Doctores,
ac mandata dedit ecclesiae suae, ut vocet idoneos ministros, et
promittit se per eorum vocem daturum remissionem peccatorum, Spiritum
sanctum, vitam, et iustitiam aeternam, et oramus eum, ut lucem
Evangelii sui non sinat exstingui; sed nunc quoque excitet purae et
salutaris doctrinae Evangelii propugnatores et fideles custodes, et
colligat sibi etiam nunc in his regionibus Ecclesiam, a qua in omni
aeternitate celebretur. Cum autem ad hoc ministerium Evangelii
Reverendiss. et Illustriss. Princeps Dominus Georgius, Prineeps in
Anhalt, Comes Ascaniae, et Dominus in Bernburg etc. praepositus
Ecclesiae Magdeburgensis, rite ac pie vocatus fuisset ad functionem
muneris Ecclesiastici adiuvandam in Episcopatu Merspurgensi, accersiti
sunt veteri primarum Ecclesiarum more, viri docti et graves, qui
vicinas Ecclesias gubernant, quorum nomina infra ascripta sunt: ut in
ipsa Ecclesia Merspurgensi ad hanc vocationem adderetur publicum
testimonium ordinationis. Nos igitur convocati, quia certo sciebamus,
hunc Illustriss. Principem Georgium recte intelligere, et constanter
amplecti puram Evangelii doctrinam, quam Ecclesiae harum regionum una
voce, et uno spiritu cum catholica Ecclesia Deiprofitentur, et eximiam
eius esse virtutem et sanctitatem: Testimonium nostrum de eo, ritu
Apostolico, impositione manuum, declaravimus, Cumque Paulus Tito
praeceperit, ut presbyteros ad docendas et gubernandas Ecclesias
passim constitueret, sciat hic ordinatus, voce Apostolica sibi
praecipi in hac functione; ut sacerdotes ad docendas, et regendas
Ecclesias ordinet, et eorum doctrinam et mores inspiciat, et meminerit
sibi quoque praecipi a filio Dei: Et tu conversus consirma fratres
tuos. Et cum Filius Dei sedeat ad dexteram aeterni Patris, ut sit
efficax per hoc ministerium: preoamur, ut in tota gubernatione regat,
et adiuvet hunc ordinatum, sicut promisit inquiens: si quis diligit
me, sermones meos servabit, et Pater meus diliget eum, et veniemus ad
eum et mansionem apud eum faciemus. Et ut hac se consolatione
sustentet ordinatus ipse, hortamur. Etsi enim multa et magna sunt in
gubernatione pericula: nec ulla est sapientia humana par tanto oneri:
tamen sciat, Deum vere adesse, et in Ecclesia habitare, ubi vox
Evangelii sonat, eamque defendis et servari a Deo. Hac fiducia
suscipiendi et perferendi sunt tantiministerii labores. Datae die
tertia Augusti; anno 1545. in oppido Mersburg.
In ista igitur episcope quoque recte doceti populum curavit, et
praefuit ecclesiis universae regionis Mysorum, fuitque hic ei vitae
cursus; donec ex hac mortali vita ad caelestis ecclesiae societatem
vocatus est. Vixit caste in vita caelibe, sine ulla contaminatione;
cubienlum eius erat templum, academia, et curia. Nam ibi haec fiebant
quottidie, precatio, lectio, scriptio, et deliberationes de
gubernatione. Acut Esdras, utraque in re patriae profuit, docuit et
confirmavit multos contionibus et editis scriptis: et rexit consilia
gubernationis. Neminem sciens unquam laesit: benefecit privatim et
publice multis: fuit suasor pacis inter principes; multotum diremit
controversias: abhorruit ab omnibus seditiosis, turbulentis,
Alcibiadaeis consiliis: ab ambitione alienissimus fuit. Numquam ira,
vel odium, vel vindictae cupidias eum impulit; ut contra iustitiam
faceret; aut tranquillitatem communem turbaret. Iniurias multas et
magnas excelso animo condonavit tranquillitati communi; dolores etriam
alios ea animi moderatione tulit; ut satis intelligi posset, eum
sustentari invocatione Dei, et acquiescere in Deo. Norat, ut vir
doctus, discrimina consolationum humanarum et divinarum; et saepe haec
dicta repetebat: Subditus esto Deo, et ora eum; prope est Dominus his,
qui tribulato sunt corde, et humiles spiritu salvabit. Studia,
dolores, adsiduitas in gubernatione, precatio, abducebant eum ab
omnibus voluptatibus corporis. Ac post consolationes, quas ei
cogitatio divinatum promissionu, et invocatio adferebant, dicebat: se
non habere aliam levationem maesticiae, nisi colloquia optimorum
fratrum, et aliorum honestorum ac doctissimorum virorum, ac
delectabatur hoc versu:
[Gap desc: Greek section]
De forensibus controversiis disserebat cum viris clarissimis
Iurisconsultis, sapientia et virtute praestantibus, Hieronymo
Schurfio, et Ludovico Fachio. De corporis humani natura, de morborum
causis et remediis, cum peritissimis medicis, Sebastiano Aurbachio,
Augustino Schurfio, et Iacobo Milichio. De doctrina Ecclesiae cum
Luthero, Iusto Iona, et Ioanne Bugenhagio Pomerano: ac multae eorum
disputationes, plenae eruditionis et pietatis, auditae sunt.
Interrogavit aliquando Lutherum; quomodo invocatio in Ecclesia
discernenda sit ab Ethnica invocatione, cum et Ethnici non furiosi
cogitarint esse mentem architectarricem mundi? Ibi Lutherus respondit:
semper in invocatione cogitandum esse, quid alloquamur, et seiungendam
esse nostram invocationem ab Ethnica, ac praecipua esse duo
discrimina; alterum de essentia Dei, alterum de volumtate; ac de
utroque discrimine, mente intuendas esse patefactiones divinas in
Baptismo Filii et alias, ac promissiones divinitus traditas. Hanc
ipsam ob causam prodiisse Deum ex arcana sede; ut in his
patefactionibus agnoscatur, et a commenticiis numinibus procul
seiungatur. Ac in cogitatione essentiae hunc Deum, qui Pater est
aeternus Domini nostri Iesu Christi, et cum Filio et Spiritu sancto
omnia condidit, et
promissionem reconciliationis tradidit, eamque sanguine et
resurrectione Filii obsignavit, compellandum esse; sicut inquit
Christus: quime videt, videt patrem. De voluntate eriam cogitare
oportere Mediatorem et promissiones. Huic verae invocationi
dissimilima est Ethnica seu Turcica; quae negat hunc vere Deum,
conditorem rerum esse, qui est Pater Domini nostri Iesu Christi: et
ignorat Mediatorem et promissiones: sed dubitat, an et cur nos
indignos Deus exaudiat. Taxabat et doctrinam Monachorum, quae iubet
adferre dubitationem ad Deum, sicut adferunt Ethnici. Iubebat saepe
recitare, et semper in invocatione cogitare promissiones, quia earum
cogitatione fides accendenda sit, et damnabat Enthusiastarum furores;
qui abducunt homines a cogitatione scriptae promissionis. Dicebat
autem hanc doctrinam quottidie in ardenti invocatione exercendam esse.
Hic cum rursus interrogaret Ascanius de discrimine personarum, cur
Filius [Gap desc: Greek word] nominetur, tertia persona Spiritus?
graviter ingemiscens Lutherus deplorare calamitates Ecclesiae coepit,
veteres controversias repetivit, et exsecratus est diabolicos furores
Samosateni, Arri, et similium, ex quibus orta est deinde blasphemia
Mahometica. Deinde et querelam addidit, de negligentia scriptorum
recentium, in quorum disputationibus vere hoc accidit: ut plura sint
[Gap desc: Greek word] quam [Gap desc: Greek word] . Est, inquit,
Filius integra imago aeterni patris et [Gap desc: Greek words] autem
dicitur non solum, quia Patris sese intuentis cogitatione genitus est;
sed etiam quia per eum decretum, de toto ordine creationis, et
restitutionis humani generis dictum est. Hic estangelus magni
consilii, proferens admirandum et arcanum decretum, de humana salute,
ex sinu anterni Patris; sonat vocem Evangelii ad Adamum et Evam:
servat nunc quoque ministerium evangelii; et voce evangelii dicit
consolationem in cordibus; monstrat patrem; reddit nobis vitam: et dat
Spiritum sanctum; qui in cordibus laetitiam, invocationem, et alios
tales motus accendit: qualis est pise; unde et Spiritus appellatio
est, quia tertia persona sie nobis patefacta est; quod divinos motus
in corde accendit.
In hanc commemorationem ingressus Lutherus multa dicta enarravit: ut
[Gap desc: Greek words] . Et in Salomone de Sapientia; Fui cum eo
artifex, ludens in orbe terrae suae, et delectationes meae cum filiis
hominum. Quid dulcius est, inquit, hac sententia? de Filio enim
dicitur, in quo fulget idea opificii mundi, et qui se patefecit generi
humano edita voce: ludit mirandis operibus in creatione et in
colligenda Ecclesia. Quale enim spectaulum est hominis formatio?
qualia spectacula sunt adsumptio naturae humanae? liberatio Nohae in
diluvio? populi in Aegypto? resurrectionis mortuorum, et alia miranda
facta? Iam hoc dulcissimum
est, quod ait: se hominum consuerudine delectari. Nobiscum adest,
colligit et servat ecclesiam voce Evangelii.
Talia erant argumenta familiarium sermonum; quoties hi viri
conveniebant, quorum erat Ascanius tamquam [Gap desc: Greek word] ;
nec erat [Gap desc: Greek words] ; sed suum iudicium erudite de
controversiis et de enarrationibus addebat; miscebat et pia vota, ac
Deo gratias agebat cum pro aliis beneficiis, tum etiam pto hoc: quod
depulsis tenebris Papisticis, quae sunt Ethnicarum similes, reddidit
nobis evangelii lucem. Ionae, viro erudito in doctrina Ecclesiae et in
iure, dixerat; videri sibi [Gap desc: Greek words] esse in latina
interpretatione inconcinnam et obscuram; in prima epistola Ioannis, in
capite tertio Peccatum est iniquitas Respondit Ionas interpretis
negligentia eruditissimam definitionem obscuratam esse. Ut enim
privationes definiuntur collatione; ut cum dicimus; tenebras esse
privationem lucis: ita Ioannem rectissime definire; peccatum esse,
quicquid est contrarium legi, [Gap desc: Greek words] . Norma est
iustitiae, lex Dei; quae est sapientia in Deo aeterna et immota, cuius
radii transfusi sunt in rationales creaturas, et quae in promulgatione
Decalogi repetita est. Contraria huic normae et sapientiae suae Deus
damnat, et peccata nominat, ac propterea sontibus irascitur, et eos
destruit. Ac apparet Ioannem notum esse licentia eorum; qui ex
gentibus ad ecclesiam conversi erant, quibus ostendenda fuit norma:
unde iudicarent, quae mala sint a Deo damnata. Deducit igitur nos ad
legem; quam recte vult intelligi. Delectabatur et similitu line, quam
recitabat D. Pomeranus. Ut annulus magno aestimatur, et amatur propter
gemmam, adamantem, aut smaragdum, non propter aurum: sic dicitur, fide
iustificari homines propter gemmam Filium Dei. Hanc autem gemmam fide
amplectimur. Cum Ioachimo Camerario disserebat de omnium aetatum
historiis, de Imperiorum mutationibus et periodis, et earum causis, de
motibus caelestibus, et de siderum effectione.
Multa et de phrasi in libris Apostolicis sciscitabatur. Ac ut aiunt
Platonem sic amasse [Gap desc: Greek word] scriptum, cui titulus
fuit Sophron; ut sub culcitram collocarit; ut in lecto etiam ad manum
esset: sic Ascanius amabat Salomonem et Syracidem; et saepe dicebat
genomas esse eximium [Gap desc: Greek word] in vita, etutiles
commonefactiones in multis deliberationibus. Quia vero Syracidae
lectio passim corrupta est; fuit hortator Camerario: ut ederet
emendatam. Saepe et de sententiis obscuris cum eo disputabat: ut, cum
in capite quadragesimo primo dicitur, [Gap desc: Greek words] ,
aenigmata inquit lego, et petebat enarrationem. Hic Camerarius ait;
factum esse verbum ab adagio [Gap desc: Greek word] ; et iubere
cavendam esse expulsionem seu delectionem dati et accepti;
id est, iustae compensationis in contractibus, et in referenda
gratia: velle Deum hanc compensationem non aboleri; quae et ordo est
sapientiae et iustitiae in Deo, et nervus humanae consociatioms, et
significa Deo nos gratitudinem debere. Ersi alii alias intrpretationes
quaerebant; tamen Ascanius, amans iustitiam et gratitudinem, hanc
Camerarii anteferebat.
Postremus etiam actus vitae Principis Georgii, pietatem eius et Dei
praesentiam ostendit. Cum toto semestri conflictaretur cum morbo
molestissimo: tamen quottidie piis precibus sese, ecclesiam, optimum
fratrem, et ceteros Principes Anhaltinos, Patriam et Germaniam Deo
commendavit: deinde lectionem audivit ex Propheticis et Apostolieis
libris; quantum potuit etiam consilia gubernation sadhuc rexit.
Testamentum pie condidit, in quo et confessionem suam repetivit, et
ecclesiarum defensionem frain commendavit. Addidit eriam singulis
pastoribus ecclesiarum suae ditionis ad annuos reditus frumenti
medimnos duodenos Tandem languefactam naturam superante morbo mensis
octobris die decimo septimo, anima eius ex hac mortali vita ad
caelestis ecclesiae societatem evocata est; cum quidem sese vivens
quottidie Filio Dei commendasset; et assidue commemorasset divinas
promissiones: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium nnigenitum dederit,
ut omnis qui credit in eum, nonpereat: item, Nemo rapietoves meas ex
manibus meis: Venite ad me omnes, qui laboratis, et onerati estis; et
ego reficiam vos. Et tatum tunc animi in eo robur fuit; ut satis
appareret: in eo lucere fidem ac fiduciam Filii Dei, divinitus
accensam. Quottidie enim cum fratre et aliis de beneficiis Filii Dei,
de spe vitae aeternae, de miranda collectione Ecclesiae ex genere
humano, dulcissime collocutus est Obiit itapie Dessaviae anno Christi
millesimo, quingentesimo, quinquagesime tertio, die decimo septimo
Octobris, cum incoasset annum aetatis quadragesimum septimum.
Colebrarunt mortuum Principen et ecclesiae antistitem optimum,
clarissimi Germaniae
Poetae, de quibus et melanchthon his epigrammatis:
Principis Ascania nati de stirpe Georgii
Quem cernis, tumulus proximus ossa tegit,
Huic fuit Ernestus genitor, qui pacis amore
Promeruit patriae totius esse pater.
Matris eratcastae Monsterbergensis origo,
Sincera cduit quae pietate Deum.
Ascaniae gentis virtus est clara triumphis,
Ordine quosnumerant saecula longapatrum,
Sed fuit huic fontes doctrinae discere cura;
Quam nobis Gnatus tradidit ipse Dei.
Hoc ad maiorum decus addidit inclita facta;
Praebuit et Patiriae commoda magna suae.
Esdras ceu quondam populo ius dixit, et idem
Interpres Solyma legis in urbe fuit.
Principis hic munus simul et pastoris obivit.
Ipsius et mentem rexit et ora Deus:
Iustificaquefide capiens tua munera Christe:
Solius est cuius parta cruore salus:
Vera luce Deum agnovit, precibusque vocavit:
Numinibus fictis mens inimica fuit:
Nec virtutum umbras habuit, sed pectora rexi:
Ipsa Dei vivens adsimilata [Gap desc: Greek word] .
Urbibus in multis, flavus quas alluit Albis,
Et quas caerulei praeterit unda Salae,
Agmina collegit Christum celebrantia: spargens
Pura Evangelii semina voce sua.
Fidus et aetati venienti testis ut esset
De Christo: patriae publica scripta dedit.
Heic frater lacrimans Ioachimus condidit ossa:
Vivit in aspectu mens, fruiturque Dei.
O Deus, Ascaniam stirpem rege, numine serva:
Nulla venit nobis, te nisi dante, salus.
Aliud eiusdam Melanchthonis.
Ascaniae stirpis virtus est clara triumphis:
Ordine quos numerant saecula longapatrum.
Caesar in Adriaco quum gessit littore bellum:
Et fregit Venetas maxmilianus opes:
Duxerat Ascania natus de stirpe Rodolphus:
Fixit et in Veneto multa tropaea solo.
Nunc ad maiorum decora, haec laus magna, Georgi,
Accedit, vere principe digna viro:
Quod sie doctrinam reliquis virtutibus addis:
Ut verum celebres pectore et ore Deum:
Et Christi illustres ingentia munera scriptis
Iustifica supplex quae capis ipse sidet:
Exemploque Esdrae populum dum iure gubirnas:
Doctrinae spargis semina pura simul.
Summe Deus, solus qui das felicia regna,
Ascanios fratres, te precor, ipse rega!
Fuit hic princeps rarissimum a multis serulis exemplum, et vere
[Gap desc: Greek word] ut Apostolus nominat, misericordiae, et organum
Deo placens: in quo praesentia Dei tum in ipsius confessione et
virtutibus, tum vero in gubrenatione conspecta est: quam Deus
evidenter adiuvit. Inter ceteras ecclesasticae admin strationis
partes, singulis annis synodos pastorum suae dioe ceseos binas, et in
illis latinas orationes graves et utiles habuit a Melanchthone
praescriptas: quae in ipsius Anhaltini et Melanchthonis operibus,
omnium piorum lectione dignissimae, exstant. Commendata autem ipsi
ecclesiarum illarum cura et inspectio fuit, ab Augusto duce Saxoniae,
Mauritii fratre, cum adolescens octodecim annorum Mersburgensem
dicecesin post Sigismundi Lindenaii obitum administrandum suscepislet
anno quadragesimo quarto supra mille quingentos: ita ut Augustus in
politica, Anhaltinus in ecclesiastica gubernatione comiunctis operis
praeessent.
Scripta ipsius Anhaltini quae exstant, et eruditionem ipsius et
confessionem ostendunt, oum communi ecclesiarum Evangelicarum
confessione congruentem; quam pio et gravissimo iudicio amplexus,
numquam ab ea difcessit, et fanaticis dogmatibus pugnantibus cum ea
confessione acerrime adversatus est. Laudanda est et haec eius
prudentia et diligentia: quod genere sermonis proptio et perspicuo
usus est, ne ambiguitas, ut saepe sit, gigneret diversas opiniones et
dissidia. Erat autem constantiae vitae et morum talis: ut vere de eo
dici possit, quod de integerrimo Imperatore Marco Antonino scripsit
Dion: [Gap desc: Greek words] : In omnivita sui similis, nec ulla
unquam in remutatus fuit. Itaque vere fuit vir bonus, nec fictum aut
simulatum quicquam habuit. Haec summa esse bona tum in viris
principibus, tum in privatis, sani omnes intelligunt. Elenchus autem
librorum est hic: Oratio consolatoria de dicto Christo: Nemo rapiet
oves meas ex manibus meis, in synodo dioeceseos suae recitata: coneio
[Gap desc: Greek word] Torgae habita in nuptiis Augusti ducis
Saxoniae, et Annae filiae regis Daniae, Contiones quatuor de utraque
specie Scramenti: in quibus gravissimis argumentis adversariorum
obiecta diluuntur: Consolatio ad Wolfgangum fratrem in morbo:
Contiones duae de falsis prophetis, t vero usu doctrinae Christianae,
in quibus errores Mersburgensis episcopi Sidonii refeilit. Contiones
eiusdem et scriptaomnia, complectentia summam ureae doctrinae, quae
traditur in ecclesiis reformatis, e Germanico in Latinum conversa, et
utilibus scriptis ante non editis aucta: Tractatus de ritu Apostolico
ordinationis usitatae in ecclesiis purioribus, additus ad confessionem
augustanam. Sententiae eiusdem de controversis articulis editae opera
Selnecceri. Hoc etiam forre non omittendum, cum vere sit ex raro
conting ntibus Cum anno millesimo quingentesimo, quadragesimo octavo,
mensis Octobr. d. XIV Augustus Saxoniae Elector, tacra nuptialia
pararet, cum Anna filia Christianiregis Daniae: ipse hic Anhaltinus
princeps, et praepositus Magdebutgensis, matrimonit vinculo principes
copulavit: atque coucionem illam [Gap desc: Greek word] , cuius modo
meminimus, habuit. Hoc nihil visum est multis magniticentius, in tota
illa pompa nuptiali: et regina mater sponsae, filiae suae mirifice de
eo fertur gratulata.
Ex praefatione Melanchthonis in V. tomum Lutheri: Chytraei Saxonia:
epigrammatis Melanchthonis.
VRatislaviae Ambrosius Moibanus nascitur, subannum Christi millesimum,
quadringentesimum, nonagesimum quartum. Patrem habuit clacearium,
civem Uratislaviensem. Puer cum esset ingenio hebetiori; nihilominus
indefesso studio atque improbo labore, eruditionem sibi comparavit non
proletariam: adeo uretiamfacultate extemporali fundendi carmen
valeret.
Cracoviae quidem, quo se uberioris ingenii cultus causa contulerat,
lucubrariones quottidie in multam noctem produxit: ita ut famulo
lucernam observate iusso, ipse a hbris non surrexerit, sed ad eos
obdormierit. Itaque cum in omni disciplinarum genere esset
exercitatus; Viennae Austriae artium magister: Wittembergae postea,
ubi et Philosophiae Professorem aliquantisper egisse dicitur, S.
Theologiae Doctor est renuntiatus, anno supra millesimum,
quingentesimum, vicesimo quinto: id quod Lutherus epistola quadam ad
Ioannem Hessum hisce [Note: * Tom. 2. epist. Luth. p. 296. Reformat. religion. Vratisl.]
innuit: vivit, et redit ad vos D. Moibanus, mi
Hesse, a nobis creatus gentilis cum gentibus, in obsequium fratrum et
evangelii. Eodem anno, Vratislaviae templum Elisabethanum, opeta
Moibani, qui Hessi consilio Wittemberga ad ministerium Uratislaviam
evocatus erat, a fermento Pontificio repurgatum est; subiitque munus
docendi Moibanus Senatus populique Uratislaviensis voluntate, licet ab
episcopo nondum initiatus, anno aetatis suae trigesimo primo. Cum
autem episcopo Uratisla viensi Iacobo a Salza se sisteret, audiit ab
eo haecverba; ito, et doceto evangelium Domini nostri Iesu Christi, in
nomine Patris, Filii, et Spiritus sancti. [Note: Eius ad Moibanum verba. Primi evang. doctor. Vratisl. Hess. et Motb. Reformatio uti suscepta.]
Moibanus itaque cum Ioanne Hesso, una mente operaque coniuncta, primus
ibi ecclesiae doctrinam emendavit: abusus sustulit: idololatriam et
superstitionem abrogavit: atque ordinem ecclesiasticum utilem
instituit Hanc uro ad rem moderatione magna opus fuit: ne vel
doctrinae novitate animi populi offenderentur: vel rituum
ecclesiasticorum muratione Pontificii exasperarentur: vel regem
Ludovicum iuvenem in semetipsi concitarent. Quocirca ante omnia
doctrinae fundamenta ex verbo Dei ambo illi, Moibanus et Hessus,
iecerunt: evangelii ac politicae potestatis discrimen inculcarunt. et
quaecumque ceremoniae ecclesiasticae, inviolata religione, servari
porerant, cas retinuerunt.
Adiuvit emendationis opus episcopi quoque moderatio: qui, tametsi
sacerdorum voculis ad vim fac endam sollicitaretur: a violentia tamen
abstinuit; ne motus maiores suscitarentur. Ferdinandi etiam regis, qui
Ludovico in praelio misere [Note: * An. 1526. d. 29. Augaetat. 20.]
interempto, successit, menrem Deus sic flexit: ut contra mulrorum
incitationes, incoatam emendationem non solum non impediret: sed usum
eius ad legitimam usque diiudicationem permitteret. Demandata est
etiam Moibano una cum Ioanne Morenbergio, scholarum cura et inspectio:
quam cum fide et industria obivit: et ipse in schola docuit.
Uxorem duxit anno vicesimo quinto, quo et Hessus, ut dictum, proxima
die Lunae post Cantate, quae tunc dies decima quinta Maii: et nuptias
celebravit Suidnicii cum Anna virgine ex Bonicorum familia oriunda. Ex
hac filium natu maximum Ioannem medicum doctissimum, pictorem etiam
peritum, reliquit: qui multos Galeni locos dextre emendavit, et
erudite explicavit. Augustae, cum magna rei literariae iactura, mors
immatura eum eripuit; ut [Note: * In vitis med. Germanor.] alibi dicemus.
Vixit Moibanus eo in officio annis undetriginta, cum fide, ac
diligentiae et industiiae fama: obntque diem suum Vratislavia, anno
Christi, inillesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto, die decimo
sexto Ianuarii, aetatis suae anno sexagesimo, ibidem in aede
Elisabethana honorifice sepultus: cum sffigie sau ad parietem et
insignibus. Orationem de ipso habuit M. Ioann. Scultetus: qui ei
successit. Fuit vir insignis pietate, doctrina, et in genii
moderatione: carus Luthero, Melanchthoni, Camerario, et aliis eius
aetatis viris piis ac doctis. Contiones eius Dialecticae fuerunt et
methodicae; cum Hessi magis essent Rhetoricae et oratoriae. De his est
Carchesit epigramma tale:
Moibani cum Hesso comparatio.
Nascitur in lingua Graiis facundia: quidam
Dixerat; ast Itali corda diserta gerunt.
Sic mihi iudicium si fas est edere nostrum:
Hessum lingua iuvat: cor Moibanus habet.
Cum aliquando in convivio (licer ipse conviviis rarissime interesset)
Georgius Logus canonicus Uratislaviensis, genere nobilis, genus suum
ab ipso Achille deduceret: Moibanus, hominis absuda arrogantia
offensus, cum alioqui mordere alios non soleret: Est sane, inquit, ut
dicis, Logorum familia vetusta: nam et Terentio logi noti sunt.
Exstant ab eo elucubrata haec: liber Germanicus, an communio infantum,
quae apud quosdam servatur, probetur ecclesiae: adiunctus ei est
libelius Melanchthonis de officio principus: cui Moibanus hos
praescripsit versiculos, ad pium lectorem:
Principis officium depingere nemo Philippi
Crede potest melius, quam bene docta manus.
Principis est verum cultum defendere Christi,
Et servare scholas, atque alere ingenia.
Catechismi capita decem, primuin quibusdam thematis, deinde ctiam
colloquiis puerilibus illustrata, ad Ioannem F. una cum oratiuncula
Latina puellae cuiusdam, de nativitate Iesu Christi publice dicta cui
praefationem Melanchthon praefixit. Epistola gratulatoria ad
Balthasarum a Promnitz episcopum Vratislaviensem: cum epistola
Melanchthonis ad eundem. Enarratio Germanica psalmi vicesimi noni de
voce Dei, cum praefatione [Note: * Tom. 6. operum Luth. Ienens.] Lutheri anno
trigesimo sexto. Inserta est illi contioni historia ruinae tecti
turris Elisabethanae: et adiecta alia, de horrenda tempestate
Olsnensi, anno trigesimo quinto. Ceterum ut hoc
[Gap desc: Greek word] addamus, fastigium illud turris, altum cubitos centum et
novendecium, cotruit in vigliia Matthiae apostoli, hora secunda
noctis, citra damnum civium circumcirca habitantium, anno Christi
millesimo, quingentesimo, vicesimo nono. Depicta visitur historia in
illa aede cum hac subscriptione:
Mirabilis in altis Dominus.
Collapsa est turris Syloe madefacta cruore:
Pyramide hac nostra, nemo, cadente, perit.
Nam iussu Domini exceptam: cui gloria soli:
Angelicae molem deposuere manus.
Scripta est etiam a Moibano explicatio mandati Christi Marci 16. Ite
in mundum universum: cui itidem praefationem Lutherus praemisit. Atque
haec de Moibano ex Dresseri chron. Curaei annalibus: D. Sculteti
decade 1. annal. ecclesiasticorum: Mel. Laubani M. S. collect. Gesneri
bibliotheca, aliis.
NOrthusae [Note: * Chytr. l. 18. Sax. Mulhusia numfacit.] , imperiali
Cheruscorum oppido, Iustus Ionas in lucem editus est, anno Christi,
millesimo, quadringentesimo, nonqgesimotertio, die quinto Iunii,
triente hore post quintam matutinam. Pater ei fuit vir honestus,
consul eius oppidi: qui cum peste esset corretus: et cepe abscessui
impositum [Note: * Georg. Weinrich. geistlicher bisenknopf p. 51.]
removisser; idque in scamno deposuisset: supervenit hic Iustus
filiolus, admodum puer, et cepe totum avide devoravit; citra tamen
ullam contagionem. Ita servatus primis literarum elementis in patriae
ludo imbutus est: exinde ad scholam publicam missus iuri civili se
dedidit: in quo et progressus fecit non paenitendos. Verum consilio
postea mutato, ex eonsulto humani iuris, factus est sacrae Theologiae,
quae divini iuris magistra, doctor clarissimus.
Inciderunt autem studia eius Theologica in ipsa initia mutatae
religionis: fuitque Ionas hic non tantum auditor et spectator; sed
etiam actor approbatorve eorum, quae in religionis negotio tune gesta.
Sub annum Christi millesimum quingentesimum, vicesimum primum, mortuo
Henningo Goeden ICto celeberrimo, reique ecclesiasticae in collegio
omnium sanctorum Wittembergae praeposito, Ionas, in locum eius est
surrogatu, doctorque Theologiae die decimo quatto Octobris eiusdem
anni renuntiatus. Ubi, cum variae exorirentur quaestiones, praesertim
super missaprivata, et eius abrogatione, ac princeps elector Saxoniae,
ne ea res motus excitaret maiores, metueret: ipse cum collegis ac
delectis electori sationem eius rei reddidit: utque in ipsorum facto,
quamvis runc insolenti et periculoso, princeps acquiesceret, effecit.
Interfuit eriam postea plerisque omnibus, qui religionis causa
instituti, conventibus, suoque loco, et veritatem tueri, et pacem
stabilire, si qua posset, prudenter annisus est. Nam cum sacrarum
literarum peritus, et iuris etiam civilis non plane hospes esset:
negotia ecclesiastica, quibus politica saepe immixta, dexterius aliis
administfavit. Itaque anno undetrigesimo, cum Luthero et Melanchthone
ad colloquium Marpurgiindictum venit: et anno sequenti in celeberrimis
illis comitiis Augustae celebratis cum eodem Melanchthone adfuit: et
negotium religionis adiuvit.
Ceterum cum non solum Wittembergae ecclesiae pastor; sed in Academia
ibidem professor esset ordinatus: sacras literas publice docuit, ac
magistratus scholasticos, ut moris. gessit. Itaque ipso Decano ac prom
otore anno trigesimo tertio, supra millesimum quin gentesimum, die
decimo ectavo Iunii Doctoratus Theologiae honores contulit
celeberrimis viris, et bene de ecclesia meritus, Casparo Crucigero
Academiae tunc rectori, Ioanni Bugenhagio Pomerano, et Ioanni Aepino
ecclesiae Hamburgensis pastori. Fuit panegyris ista vere augusta, quam
et ipse elector Saxoniae Ioannes Fridericus, praesentia sua ornavit:
et non sine voluptare Iustum Ionam [Note: * Oratio exstastom. 1. Declam, Melanchth.]
perorantem audivit. Anno deinde millesimo quingentefimo
trigesimo nono, cum Henricus dux Saxoniae; qui puriorem evangelii
doctrinam amplexus, etin fedus Smalcaldicum receptus crat;
gubernationem ditionum Georgii in Misnta et Thuringa adiisset: statim
Ecclesias de Lutheri et collegarum ipsius consilio emendavit. Ac
initium quidem emendationis Lutherus ipse, habita die Pentercostes
Lipsiae contione prima, fcit: visitationem autem ecclesiarum,
theologis a I. Friderico electore missis, Georgio Spalatino, Iusto
Ionae, Nicolao Amsdorfio commendavit: qui doctrinae normam esse librum
verbi divini, et inde deductos Augustanae confessionis articulos
voluerunt. Ritus vero veteres omnes, qui sine manifesta impietate
tolerari putaerumt, ac in his usitatas ecclesie in missa camtiones,
Introitus, Kyrie, gloria in excelsis,
collectas, lectiones epistolarum et evangeliorum, symbolum, praes
fationem, sanctus, solo canone excepto, elevationem etiam et ceteros,
vestitum etiam sacerdotum retinuerunt.
Eodem anno Albertus, archiepiscopus Magdeburgensis, subditis,
civitatibus, et nobilitati, publicum verae Evangelu doctrine
exercitium in Magdeburgensi et Halberstadiensi dioecesi libere
permisit: collegiis tamen canonicorum et coenobiis in pristino statu
relictis. Archiepiscopo autem Mogunriam migrante, senatus in salinis
Saxonicis, ubi aulae sedem hactenus habuerat: Iustum Ionam ecclesiarum
urbis suae inspectioni praefecit. Wittemberga itaque relicta Halae
Saxonum Evangelii doctrinam adseruit ac propagavit.
Ibi etgo dum agit, non solum illi ecclesiae praefuit profuitque: sed
etiam in consilium adhibitus ab allis est: quibus vir publici commodi
amantissimus numquam defuit. Usus est etiam Ionae ibi hospitio
Lutherus, et tum alias, tum postremo suo itinere, anno millesimo,
quingentesimo, quadragesimo sexto ad eum divertit: et comitem Islebium
usque sibi Ionam adscivit non sine periculo in flumine. Tandem Deo ad
exitum vitae Lutherum Islebii vocante, Lutherus in Ionae veluti sinu
animam Deo commendatam reddidit. Postea aliquantisper etiam in aula
ducum Saxonie commoratus est: atque in acerrimis tempestatibus comes
constantissimus fuit filiorum, magni illius principis, electoris
Ioannis Friderici. Praefectus denique ecclesiae in oppidio Eisfeldiae,
in Thuringiae et Franconiae finibus, Francicarum ecclefsirum in
principatu Coburgensi inspector constitutus: curriculum ibi vitae suae
placide absoluti, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo
quinto, quinto, die nono Octobris, cum annos haberet sexaginta tres.
Mortem eius graviter tulerunt viri docti ac pii, de quibus Philippus
Melanchthon, amicus eius praecipuus, Ioannes Stigelius, Camerarius,
Adamus Siberus: qui tale ei monumentum posuit:
Sepulcri venerare marmor huius,
Quo Ionas cubat ille Iustus: ingens
Musarum decus: eruditioris
Sincerus pietatis et magister.
Hunc Northusa dedit: docentis ora
Est mir atus et approbavit ipse
Lutherus: dolet ac gemit paterque
Albis, Sala paterque: flent ademptum
Omnes iudicii elegantioris, [Note: To. 2. ep. Luth. p. 246. Ionas vir is est: quem oportuit multo pretio emptum, et servatum in serra.]
Et bonique viri, piique: caelo
Ille, colloquio Dei, receptus,
Et Christi fruitur beatus ore.
Vir hic fuit summi ingenii, summae industriae, summa cum pietate
vitaeque innocentia: Luthari, dum vixit, [Gap desc: Greek words]
fidelissimus eique carissimus. In agone accidit eloquentissimo et
piissimo viro: ut animo esset admodum pusillo, et solatii fere nullius
capaci. Itaque famulus partim consolando partim increpando eum erexit
et animavit. Atque ita in lucta ista tan. dem vicit Spiritus sancti
auxilio.
Amicos habuit viros sua aetate claros plerosque omnes: et exstant ad
ipsum aliquot Erasmi Roterodamiepistolae, nomine Iodoci Coci et Iodoci
Ionae: inprimis autem intima ei cum Luthero intercessit familiaritas,
Itaque ut diximus, hospitio eius usus est Lutherus, quoties Halae
Saxonum transirer. Aliquando ergo, cum eo venisset: et hospitio a Iona
exceptu, esset: Lutherus sub mensam ex legenati vitro ei propinavit,
addito hoc ex tempore disticho:
Dat vitrum vitreo Ionae vitrum ipse Lutherus:
Ut vitrofragili similem se noscat uterque.
Edita a Iusto Iona sunt haec: Defensio pro coniugio sacerdotali,
adversus Ioannem Fabrum, scortationis patronum: Oratio de studiis
Theologicis: Annotationes in acta Apostolorum: Demissa privata et
unctione sacerdotum Martini Lutheri libellus ab ipso e Germanico in
Latinum traslatus: Enarrationes item Lutheri in Ionam Prophetam ab
eodem translatae. Sic Lutheri librum de Iudaeis et eorum mendaciis
Latinum fecit: De morte Lutheri etiam scripsit contra Wicelium.
Curriculum denique vitae eius Ioannes Stigelius hisce elegis
circumscripte delineavit:
Nomen erat Iusto: cognomen nobile Ionae:
Cura evangelium grata docere mihi.
Urbs Hierae primum musas me fovit amantem:
Mox clarum eloquii viribus Albis amat:
Addictum celebri dum me videt ille Luthero:
Ingenio merui nomen habere meo.
Hinc iusta ad celebres egit me causa Salinas:
Doctorem excepit Francia lata senem.
Et docui, et vixi, monuit velut ante Lutherus:
Pectore salvificam fassus et ore fidem.
Grata meos legit cineres Esueldia: mortem
Ante homines obii: vivo sed ante Deum.
Atque haec de Iusto Iona collecta ex Sleidani commentariis: Chytraei
Saxonia: vita Melanchthonis a Camerario descripta: consiliis
Theologicis Melanchthonis: Reusneri iconibus.
PIis et honestis parentibus Rubeaci, natus est Conradus Pellicanus,
anno Christi millesimo, quadringentesimo, septuagesimo octavo, die
Ianuarii octavo, aut circirer. Pater ei fuit Conradus Kursiner,
oriundus ex oppido Sueyiae imperiali, ad Hercyniam aut nigram, ut
vocant, silvam, Wyl dicto: mater Elisabethas Galla, civis Rubeacensis,
municipii ecclesiae et episcopatus Atgentinensis, in superiori
Mundato. Avas paternus etiam fuir dictus Conradus Kursiner, ab
opificio et gente. Avus maternus Ioannes Gallus, plusium liberorum
pareus; qui ad num omnes peste exstincti, praeter filiam Elisabetham,
matrem Pellicani; et Iodocum Gallum eiusdem avunculum.
Istum Iodocum sub annum millesimum, quadringentesimum, quinquagesimum
nonum, natum, circa annum aetatis suae decimum tertium, cum magnae
spei esset, Minores, in suo monasterio Rubeaci custodierunt
pestilenti a lue. Post discipulus Wimphelingi et Ludovici Frisii, sub
iis Selestadii non parum profecit. postea missus est a Franciscanis
Basileam: ut studia sua prosequeretur; sequentibus annis Haidelbergam
promorus per eosdem, et commendatus est honesto et opulento viro
Regenspurgero, Franciscanorum procuratori. Ibi sic profecit studio
hberahum disciplinatum deditus: ut una cum duobus filiis hospitis sui
aequalibus magisterii laurea fuerit ornatus. Mox cooptatus in
collegium Universitatis, praefectus est officio regendi Bursam, ut
vocabant novam. Homo laboriosus, diligens, cloequentiae dedit operam
sub Rodolpho Agricola: qui tunc Haidelbergae agebat, ubi et mortuus
apud Minoritas sepultus visitur. Promotus est iste Gallus successu
temporis in Theologia Baccalaureum et Licentiatum: atque aliquoties
Rector Univetsitatis creatus. Causa vero cognominis Pellicani mutati
haec fuit. Cum eo tempore, quo matriculae, Academiae Haidelbergensis,
a Doctore Pallante Rectore inscribendus cognomen adicere deberet
familiae Kursiner: adfuit Iodocus ille Gallus avunculus, ac dixit: tu
non pellio es; neque pellionis fllius; non igitur pellio
cognominaberis, sed potius Pellicanus: atque sic inscriptum invenitur
illic, anno millesimo, quadringentesimo, nonagesimo primo, in
principio Maii. Hic Doctor Pallas, in exsequiis D. Margarethae uxoris
Philippi Palatini, orationem habuit funebrem, postea typis mandatam,
cum carmine quodam eiusdem ducissae, matris multorum ducum, composit o
a fratre Pellicani Leonhardo, Cuius tetrastichon ctiam
exstat inter Wimphelingii discipulos, in libello de instituendas
iuventute, aliquoties exsuso. Doctor Pallas Spangel obiit anno
millesimo, quingentesimo duodecimo, die decimo septimo Iulii, ad
Spiritus sancti spultus, cum tali epitaphio Latino et Germanico:
Consiliopollens, largusrerum, ore disertus,
Doctor erat Pallas, hac tumulatus humo.
Du Pallas wast geschuckht und wert/
Trew/ form / gerecht/ und hoch gelehrt/
Aigener nutz dich nye hat genehrt/
Die Rirech und Hochschul hast gemehrt/
Dyn hab und gut all dran gekehrt/
Sie wahren beyd din wohll geehrt/
O Here hilff dass er sey gewert/
Und shm miltiglichen wert beschert/
Dyn reich/ dass er hertzlich begert.
Leonhardus autem ille Pellicanus, natu minor, anno millesimo,
quingentesimo, primo cum patre, et aliis fratribus, et sororibus eius,
peste exstinctus est. Mater vidua vixit viginti septem annis, cum
unica filia, sorore eiusdem Elisabetha, quae nupsit Theobaldo
Wolffharto, qui consul et quaestor multis annis Rubeaci fuit, et ex ea
duos filios sustulit, Conradum Lycosthenem ex scriptis notum, et
theobaldum.
Conradus autem Pellicanus anno millesimo quadringentesimo octuagesimo
quarto cepit scholam frequentare, sub modesto et fideli magistro
Stephano Klegero Tigurino, qui primus ei praeceptor obvenit, humaniter
eum tractavit, et fecit ut amaret literas et studia. Sed cum paucos
post annos Basileam vocaretur, succe sit ei Michael Klet Suevus,
Baccalaureus Tubingensis, ex primis ibidem post institutum Gymnasium
promotus, homo avarus, iracundus, morosus: sed in instituendis pueris
valde diligens. Sub eo dedit operam Donato, Alexandro Gallo et Petro
Hispano in primo et quarto tractatu, et in suppositionibus et
appellationibus Marsilianis, in quibus prae aliis quidem supparibus
profecit; sed magnis laboribus et terroribus. Cogebatur scribere omnia
quae audiebat: codices enim illi, nondum typis evulgati extabant.
Eodem anno peste decubuit aliquot septimanis: quo et eclipsis solis
fuit totalis: quam pauci quidam prpraesciverant ex Calendario Ioannis
de monte Regio, et quos dam praemonuerant: alii vero vehementer
perturbati sunt, existimantes mundi finem advenisse, quia fimile mihil
antea vide rant. Illo ipso tempote milites ex Falndria reversi, multa
nova introduxerunt, nempe variegatas caligas, obtusos calceos, qui
antea acuti gestabantur, a viris et mulieribus, simul quoque novum
sandaliorum genus
obtusum, quod vocabant Pantofflen/quibus suos etiam parentes uti
conspexit, omissis paulatim calopodiis, Holtzschuh dictis: quae quidem
novitates interim immensum creverunt. Nemo antea viderat picturatas et
tessellatas vestes: sarctores tum artem sarciendi huiusmodi discere
fuerunt coacti.
Anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo primo, cum pestis
remisilet, quae Haidelbergae grassata studiosos Bursae novae ad
oppidum Heidesheim eiecerat, cum iam annos tredecim complevisset,
vocatus a Iodoco Gallo avunculo, venit Haidelbergam, comitante ipsum
patre. Ibi praeter ordinarias lectiones, etiam audivit a Doctore
Ioanne Vigilio, dicto wackher/ Rhetoricam ad Herennium, ab Adamo
Wernero Themarensi poeta, Iuvenalem, Horatium, Statii Achilleidem, et
Ovidium de nuce: a Magistro Ioanne Stocker, Ioannem de Magistris in
Aristotelis Logicam, et Versorem in Petrum Hispanum in Bursa cum aliis
audivit, idque ad menses sedecim: quibus finitis, avunculus forsitan
ob expensas, quas tum non paucas sustinebat, remisit eum in patriam
mense Septembri, anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo secundo.
Spiram ibi tum transiens, aliquot diebus iacobi Wimphelingi hospitio
usus fuit.
Domum reversus apud pauperes parentes vixit, et Ludimagistro dudum
suo, in schola gratis auxilio fuit: saepenumero monafterium ingressus
commodaro libros accepit. Agens iam annum decimum quintum sollicitatus
est a fratribus, ut ordinem assumeret: quibus tandem anno decimo sexto
aetatis est assensus, parentibus ignorantibus, vel dissimulantibus,
vel institutum non audentibus improbare, ob superstitionem; quae tum
erat maxima, et quia non habebant, unde ipsum alerent.
Ineunte igitur anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo tertio,
assumptus in ordinem Minorum, volens quidem: quia aliud vivendi genus
non offerebatur, ob parentum pauperiem; ipso die conversionis Pauli,
habitu est indutus cum magna fratrum laetitia: qui eum humaniter
tractarunt, et religiose instituerumt, pro more religionis suae, in
his quae ceremonias et disciplinam monasticam attinebant. Hoc anno
Iodocus Gallus Heidelberga Rubeacum venit, aegre ferens Pellicanum
monachum factum, cuius sesciebat fuisse occasionem: rogabat, ut si non
valde placeret hoc institutum, exiret denuo, adhuc novitius; id
recusavit ille, eo quod erubesceret famam exuti monachismi. Velle se,
dicebat, Deo servire in eo statu, quem arbitraretur ipsi placere, in
quo et ipse speraret salvari. Respondit avunculus; permitto lubens pro
me monachus ut sis, sed non ut pro me beatificeris in caelis. Postea
rediens Haidelbergam, translatus Steinacum oppidum, parochus ibi fuit
et delectus a consiliis Philippo Palatino, et nobilibus ibidem.
Circa finem anni probationis, correptus est peste: quod cum Gardianus
intellexisset, statim ei sanguinem minuendum curavit: ita praeter
omnium spem ex morbo recreatus, professionem fecit in manus
honestissimi patris Casparis Bruni pro more ordinis. Anno millesimo,
quadringentesimo, nonagesimo quarto contigit ei statim novus
Paeceptor, Ioannes Alzingerus Landshutensis, qui ipsi et condiscipulis
praelegit textum tertii sententiarum P. Lombardi, et centilogium
Bonaventurae. Eodem anno ordinatus est Acoluthus Basilea mense
Septembri, a suffraganeo seniore Tripolitano: post Luciae angariam
itidem subdiaconus salutatus ab eodem Anno nonagesimo quinto supra
millesimum quadringentesimum congregatio Ulmae celebrata est, cui
Caspar Walerus provincialis vicarius praefuit. Is Haidelbergae multis
annis praeco eximius fuit: singularis Iodoci Galli amicus, a quo
rogatus est: ut Pellicanum suum ad Tubingensem Academiam transferret,
quae celebris erat: id quod ille se prima occasione facturum promisit.
Proinde anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo sexto mense
Martio, Tubingam eum studiorum causa misit, Guardiano, et lectori viro
doctissimo probissimoque Paulo Scriptoris commendavit, qui Wilae
Suevorum et ipse natus fuit. Hic suo Marte didicerat artes liberales
omnes: ut eas quoque praelegeret doctioribus de Universitate, quibus
erat miraculo ob ingenium. Erat acutissimus Scotista, auditor olim
Stephani Bruliferi Parisiensis Doctoris. habebat quottidie auditores,
non solum ex saecularibus magistris multos, inter quos ingeniosissimus
erat Thomas Vuitenbach Helvetius Bielensis, postea Doctor: et
Evangelii praeco, tunc Suicerus dictus, et Paulus Wolfius monachus
Schutteranus, qui exuto cucullo, Argentorati Evangelium docuit;
Ioannes Mantel Augustinianus, mox Doctor plurima passus, tandem
Evangelicus praedicator in ditione Tigurina obiit Elegovviae anno
millesimo quingentesimo trigesimo. Quin et totius monasterii
Augustiniani fratres docti, quottidie Tubingae veniebant ad audiendum
Scotum a Paulo, quibus praeerat prior Ioannes Stupitius, postea
doctor, et Lutheri Moecenas. Sed et Cosmographiam Ptolemaei
praelegens, omnes fere doctores et ceteros magistros habuit
auditores, et fratres doctos multos, cum quibus non parum Pellicanus
profecit. Docuit quoque Monachos Bebenhusii compositionem Astrolabii,
Pellicano socio assumpto: tu ipse quoque prae aliis hac in patte
profecerit. Postea tamen Magistros et Fratres omnes, usum illius
Astrolabii docuit. Anno millesimo quadringentesimo nonagesimo septimo
praelegit quoque familiariter quatuor vel quinque libros Euclidis.
Scripsit tum quoque explicationem Scoti in primum sententiarum, quae
postea impressa fuit: exempla scripsit Pellicanus sua
manu, ipso dictante. Erat is vir dextro ingenio et liberali, et satis
audaci ad veritatis confessionem, eximiuspraedicator, non tamen
ordinarius, quia Guardianus: verum evocabatur crebro a doctis
sacerdotibus, qui tunc erant in Rutlingen, ubi in magnis
sollennitatibus praedicabat, sic quoque in oppide Horvva; ubi
vehementer pro istis temporibus praedicans, quosdam articulos
asseverabat, et scripturis firmiter probabat, veluti de sacramentis,
indulgentiis, votis et aliis, qui postea dicti sunt Lutherani, propter
quod et fama perveniens ad Theologos Tubingenses, tam invisum eum
reddidit Universitati; ut deliberarent de inquisitore haereticae
pravitatis accersendo contra eum, unde et accusatus apus provincialem,
et fratribus subditis exosus, tandem ab officio remotus est Lectoratus
et Guardionatus. Dum haec geruntar per annos fere sex, contigit, ut
anno millesimo quadringentesimo nonagesimo nono, Paulus ille
evocaretur ad generalem Vicarium ordinis, Franciscum Sagarram,
Hispanum, virum doctum, in Alsatiam. Assumpto igitur more suo comite
Pellicano, qui erat laborum tolerans et in victu frugalis, mense
Augusto perlustratis aliquammultis monasteriis, ad Tabernas
descenderunt. Inde non invento ibi generali illo ordinis, Basileam
abierunt: ubi intellexerunt ipsum Friburgum Brisgoiae contendisse ad
Imperatorem Maximilianum, tractantem de pace firmanda cum Helvetiis,
quibus bellum intulerat. Indixerat ille generalis Oppenheimii
quorundam patrum conventum, inter quos Paulus Scriptoris, quoque
evocatus erat. lgitur cum Gardiano Basiliensi descendentes pervenerunt
Wyssenburgum, et in alia opida. Comitum autem in itinere permutatione,
quia multi erant, factum est; ut iungeretur ipse comes cuidam patri
Paulo Pfedersheimero insigni praedicatori, qui ex Iudaeis conversus
Moguntiae dudum et Magister in artibus promotus, Minorita postea
factus, et celebris erat, vocatus et ipse ad conventum Oppenheimensem:
illi in itinere significavit, flagrasse se a puero desiderio discendae
Hebraicae linguae, idque hac occasione: cum puer undecim annorum inter
pueros audisset quendam Doctorem Theologum disputantem cum Iudaeo de
Christiana fide, confusum fuisse respondendo, non solum a Iudaeo: sed
et a Iudaea: vehementer obstupuisse et doluisse, non sine quodam
conscientiae scandalo, quod fides Christiana non solidioribus
argumentis fulciretur, sed talibus, quae possent a Iudaeis contra
doctos Theologos convelli. Minoritam factum, cum quottidie audiret et
legeret sacra in choro et mensa, coniungens interpretationem Lyranam;
didicisse non tam clara esse mysteria scripturae, nec omnibus tans
certa: quin multi super ea multa inferrent et varia: quando Lyranum
audisset alicubi dissentire a divo Hieronymo, probare
alicubi expositionem R. Salomonis contra Augustinum et Paulum
Burgensem Neophytum improbare Lyranum. Haec audientem et Prophetarum
oracula nondum intelligentem et saepius allegatam Hebraicam veritatem,
contra translationem vulgatam, alicubi quoque translationem Chaldaicam
Onkeli vel Ionathae, intelligentem nostrati consentire, vel ab ea
discrepare, simul quoque legentem Pauli Burgensis scrutinium contra
Iudaeos, et Petrum Nigrum plurima adducentem ex Hebraeonum scriptis,
in libro quem stellam Messiae inscripsit: haec, inquam, omnia audita,
visa, lecta, puerum se et deindet adolescentem ad discenda Hebraea
sollicitasse, si quae occurrissenet velmembranae, quibus codices
compingebantur. Nec tamensibi usque in eum diem occurrisse aliquam
opportunitatem discendi Hebraea, ex quibus desumenda tamen esset
dubiorum in veteri Testamento intelligentia, sicut ex Graecis in novo.
Tale corum fuit colloquium, cum iter facerent, inter Dutcken et
wormatiam, Ad quae Paulus ille respenderit: iam nunc accedimus
Moguntiam, ubi olim codices Hebraicos patri meo sublatos, cum
Christianus fierens relictos, tibi transmittam, si volueris desiderio
tuo tam sancto satisfacere; et huic studio te consecrare: cui
Pellicanus, si mihi, inquit, libros illos sacros tradideris, scio ego
modum, quo meo Marte, ut spero, ees legere et interpretari possim.
Cogitavit enim de libro, qui stella Messiae inscribitur, quem in
Bibliotheca Rubeaquensi viderat. Promisit ergo vir bonus librum ubi
Moguntiam pervenissent traditurum.
Primum autem Oppenheimium ingressi, ubi coacti fuerunt praecipui
provinciae patres in tractu Rhenano et Sueviae: confilio habito
praelati inter se, Moguntiam descenderunt, inter quos Pellicani
Gardianus et Praeceptor Paulus Scriptoris. cum altero illo Paulo
converso Iudaeo. Ceteri fratres illorum comites, aliquot diebus
substiterunt Oppenheimii et retrogressi bini ad loca propinqua, ne
gravaretur conventus, se contulerunt. Sie ergo cum comite quodam ipse
Haidelberga rediit Pfortzhemium, ibi exspectaturus suum praeceptorem:
qui subsecuturus erat expeditis rebus Moguntiae cum Gardiano
Pfortzensi Commendarat autem diligenter abeunti Moguntiam illi patri:
ut commonefaceret Paulum Neophytum, de transmittendohbro Hebraico.
Post aliquot dies venit Paulus Scriptoris afferens magnum codicem,
quem gestarat bumeris Moguntia Pfortzemium usque; ut studiis eius
gratisicaretur, quae valde probabat. Nam ipse quoque iam anrea
rudimenta linguae Graecae didicerat a Reuchlino; tantosque in illa
progressus fecerat: ut epistolam Graecam mediocriter scriberet. Nihil
in eum usque diem Pellicano acciderat gratius; quam
ubi illum codicem satis grandem Hebraicum accepit. Fuit autc volumen
membrana perscriptum, elegantissimo charactere, cum Mossereth tantae
magnitudinis; ut pelli vitulinae par esset: habuitque ternas columnas
a facie una, non tantum duas; ut vulgo scribuntur libri. Inscriptus
autem textus Iesaiae prophetae, Ezechielis quoque, et duodecim prophet
arum minorum; additus ab initio fuerat et Ieremias, more occidentalium
codicum, sed direptus a manu infideli. Ideo autem praemissus fuerat
Germanorum more, Iesaiae prophetae, quod stylo facilior esset, quam
Iesaias. Illum ergo codicem suis humeris etiam Tubingam usque bonus
ille vir baiulavit; ut eum in via expeditius sequi Pellicanus posset.
Reversus Tubingam sub initium Septembris, statim adiit Conradum
Sumerhartum, Academiae Tubingensi tunc Rectorem, principem Doctorum,
ordinarium Theologorum, eumque rogavit: ut Perri Nigri stellam Messiae
commodato daret; quod cum facile ab illo impetrasset, cepit conferre
primum et secundum caput Iesaiae, quod praemisit totius libri
disputationi. Ibi legens Hebraica verba Latinis literis expressa,
Hazon Ieschaeiahu ben Amotz; eum haberent singulae dictiones
subscriptam interpretationem Latinam, puta, visio Iesaiae, filii
Amotz: intellexit Hebraico codice applicato et collato, in dictione
Hazon primam literam esse H, subiectum punctum esse a, sequentem
literam Z vel S, tertiam o, ultimam n, et sic deinceps. Accedebat
etiam usui et votis eius in fine adiectus modus legendi Hebraea, cum
literis et punctis, earumque potestatibus. Hoc ergo modo profecit in
lectione Hebraica nonnihil: statimque processit ad intelligentiae
studium hoc modo; assignavit in charta Hebraicorum nominum
interpretationes, nem pe Hazon significare visionem, ben filium, hasa
vidit: deinde nominum et ureborum characteres depinxit; simul
asscriben do significationem. Absolutis duobus capitibus, aliqua cum
interpretatione Hieronymi contulit: postea idem fecit in aliis
prophetis.
Interea oblata ei est tertia pars Psalterii, a primo usque ad
quinquagesimi primi fragmentum, ereptum Iudais, Ibi dictionarium
conficere cepit, conferendo ad Hebraicam veritatem intrepretationem
Hieronymi ad Sophronium. Ad Aleph scripsit aschre, beatus, haisch ad
he, quam literam arbitratus tunc fuit ad thema pertinere, Ascher, qui
ad Aleph, et sic deinceps per totum primum Psalmum. Et quidem in
nominibus et adverbiis facilis fuit opera; sed valde ei doluit: non
inveniri in verbis, nisi raro, primam personam praesentis indicativi:
ut est apud Latinos thema, amo, doceo, lego, audio; tamen perrexit
nocturno maxime tempore: interdiu enim erant ei audiendae lectiones in
Scoto, Occam, Tartareto; talia enim legebantur, et disputationes
eiusmodi habebantur. Interim nihil remissum alicui fuit, nisi
praelectori
de choro frequentando, die noctuque per septem horas diurnas
aliquando, raro sex. Erant et alia ipsis agenda; legendum et
serviendum ad mensam: scutellae lavandae, binis semper, ut eos ordo
tamgebat; ut non nisi suffuratus aliquid temporis, suo privato studio
vacare posset. Quanto autem minus temporis ei suppetiir: tanto
diligentius cavit: ne vel tantillum temporis ei frustra elaberetur. Et
sic satis feliciter quidem, sed improbo labore profecit per hiemem
illam, et partem aestatis sequentis, millesimi quingentesini anni.
Tunc circa medium Iulii Capnio, qui hactenus iudicem egerat in Camera
imperiali Wormatiensi, Tubingam venit, vocatus a duce Wurtembergico.
Exceptus est hospitio a Doctore Sommerharto, qui id Pellicano
significavit; ut si Capnionem cuperet alloqui, veniret ocius. Et sane
nullus ei optabilior tunc nuntius afferri potuisset: cum aqua ipsi
haereret in verbis Hebraeis, et quo modo ea adnotaret, eo usque
ignorasset Proinde venit interrogavitque D Reuchlium, qui subridens
dixit: apud Hebraeos thema verborum non esse primampersonam, nec
indicativi nec imperativi: sed tertiam singulare praeteritiperfecti.
Hac regula accepta, exsultavit ammo Pellicanus, sciens huiusmodi verbis
plena esse Biblia. Siquidem in Psalmi primi primo versu occurrerant,
abiit, stetit, sedit, et alia. Hoc ergo unum oraculo Capnionis
didicit: cetera omnia ex mutis magistris, et collatione interpretum,
perpetuo labore est assecutus.
Contigit eodem anno mense Augusto, ut ascenderet cum Paulo praeceptore
Ulmam, ubi audierat esse sacerdotem virum bonum, Ioannem Beham
cantorem, qui a Iudaeis Ulmensibus antequam expellerentur, didicerat
Hebraea: et multa habebat multo aere redempta, a paupere quodam Iudaeo
elegantissimo scriptore, inter alia fragmentum Grammaticae de
coniugationibus verborum, et literarum transmut ationibus, incerti
auctoris, et aliud quoddam. Utrumque curaverat ille multo aere
transferendum in Germanicam linguam a Iudaeo, nihil prorsus de
Hebraica Grammatica intelligente. Nec enim Pellicanus eo usque
invenerat inter omnes Iudaeos quemquam, nec in Alsatia, nec Wormatiae,
nec Francofurdiae, nec Ratisbonae vel alibi, qui vel unam ei
Grammaticalem quaestionem solvere potuisset Optimus ergo ille vir
rogatus, copiam ei fecit describendi utramque Grammaticam, cum
interpretatione Germanica Is ergo plurimum ei profuit, et praeceptoris
locum apud eum meruit. Quin et postero tempore, videns eius studium
indefessum, alia quoque permisit describenda. Eodem anno providentia
Dei, Bibliopola Tubingensia attulit Biblia Hebraica integra, minima
forma impressa Pisauri in Italia, quae nemo curabat. Pellicanus id
audiens, rogavit vitum, sineret opus aliquot diebus inspicere:
concessit libraris,
dicens floreno cum dimidio posse emi. Audito tam parvo posse
comparari; exsultavit Pellicanus: adiit suum Gardianum Paulum, orans
pro se fide-iuberet. Quod ubi fecisset; Craesi divitias se adeptum
putavit, statimque Spiram ad avunculum seripsit, orans ut duorum
florenorum munere vel eleemosyna dignaretur, quibus pro liris
comparandis pauper egeret. Statim misit ea conditione, ne se emacem ad
alienam crumenam exhiberet. Satis ergo tunc ditatus, postea nil unquam
ab eo perivit. Reuchlinus vero iterum reversus, cum inaudiisset, eum
perlegendis Bibliis Dictionarium cpncinnare, et semel annotatis postea
non nisi capitis numerum adscribere, si ex concordantia translationis
intelligeret, certum esse vocabuli adnotati significatum: retulit, se
quoque idem opus moliri, et perfecisse fere verba incipientia ab
Aleph: hortatus Pellicanum, ut strenue pergeret, se quoque idem
facturum: id factum medio Iulii mensis. Ad finem Octobris tota Biblia
hoc nodo perlegit, colligens radices, et loca adsignans plurima,
verbis rarioribus, et non prorsus communibus. Ad initium Novembris
Stutgardiam descendens, attulit Capnioni specimen laborum: ubi videns
ille diligentiam, et admiratus operis tanti ram breve tempus, quo
fuerat exantlatum, dixit, se nondum absolvisse partem incipientium a
Beth. Videns autem Pellicanum singulis dictiombus adiecisse capitum
numeros; rogabat sibi commodaret librum, quo in suo sublevari posset:
ne cogeretur propter unicum vocabulum totum semper volumen evolvere.
Pellicanus libenter illi gratificatus est: contra ille eidem commodato
dedit exemplar manusecriptum Grammaticae R. Mose Kimhi, quod ab eodem
Iudaeo Germanice trans;atum habebat, qui Ulmensi sacetdoti alia
fragmenta transtulerat. Rogabat etiam Pellicanum: ut quae iam
scripserat tumultuarie, de dictionibus ab Aleph incipientibus,
transscriberet: ut aliquando typugraphis posset tradi.
Rediit itaque laetissimus Pellicanus Tubingam, et intra mensam omnia
descripsit. Nemo enim tum inveniebatur, qui cum Latinis et Hebraicis,
Graeca quoque scribere pariter posset. Eodem quoque anno
sesquimillesimo primo confecit Hebraicam Grammaticam ex tribus illis
fragmentis, de quibus diximus in Germanicam linguam translatis, multo
labore et meditatione: Dictionario suo adiecit ex Graeco, Graecas
Hebraicorum verborum interpretationes. Occasionem scribendae
Grammaticae ipsi praebuit Martinus Obermuller; quem Gregorius Ressius
auctor margaritae Philosophicae Carthusianus Friburgensis, vir
doctissimus, Friburgo ad
ipsum miserat: ut eum Hebraea doceret: Grammaticam vero suam aliis non
concessit, quod sentiret dubia multa: quorum nullam inveniebat apud
alios tunc resolutionem. Exspectabat autem eam, quam Capnio
Dictionario addendam promiserat: quod tardius factum est, anno
quingentesimo sexto. Sub idem tempus profectus erat cum Praeceptore
suo ad Iustingensem villam; ubi tunc paroecianum agebat Ioannes
Iustingen, doctissimus Astronomus, qui in manibus tunc habebat opus
egregium Sphaerae signorum, quod moliebatur elegantissimo artificio
Episcopo Wormatiensi Ioanni Dalburgio, aureis insertis stellis et
circulis faberrime exaratis. ut erat homo ingenio, industria et
manibus subrilissimus. Similen iam antea confecerat suffraganco
Episcopo Constantiensi Danieli Tigurino, qui Pellicanum ordinaverat,
quae fuit asservata Cdonstantiae, tamquam thesaurus in ipsorum
bibliotheca. Sub idem tempus primo eiusdem auctoris Ephemerides
prodierunt Ulmae, quas tunc primum ibidem vidit.
Anno millesimo quingentesimo primo celebratum fuit capitulum
Minoritarum provinciale Pfortzemii, ubi Oliverus Maylardi generalis,
ordinavit eum, natum annos viginti tres, sacerdotem. Provincialis vero
ad consolationem parenrum adhuc superstirum, transtulit eum in
monasterium Rubeacense: ut ibi caneret primitias: simulque Paulus
Scriptoris absolutus a Gardinatu Tubingensi, translarus est ad
Basiliensem conventum; ut scriberet, non legeret vel praedicaret:
praecextus esse videbatur, ut amicis destituerecur, quos habebat in
Suevia. Sic itaque in autumnali angaria ordinatus sacerdos, a
Telamonio Episcopo Tripolipano Suffraganeo Basiliensi, missam primam
cecinit in die Sanct. Francisci, cui sollennitati aderat Senatus et
Pater cum fratre Leonardo adhuc vientibus et sanis. Aderat eriam
honirs ergo Paulus Scirptoris, qui contionatus sub missa praesente
Senaru, tractabatque quinque mures Palaesiinorum aureos, allegoria
nescio qua, ad ipsius studia commendanda. Consueverat enim alias
quoque dicere; instare tempus mutandae Theologiae, et deserendae
scholasticae disputationis. Resumendos quoque priscos sanctos doctores
omissis Parisiensibus: item tempus appetere mutandarum legum
plurimarum.
Hic vir anno sequenti, qui erat post quingentesimum secundus, dum
carcerem ab aliis submonitus timeret, ob dogmata, quae nunc Lutherana
dicuntur, vocatus Tabernas
Argentoratum pervenit, ubi praemonitus ne illuc pergeret, abiit
Viennam Pannoniae, in aliam provinciam turiorem, deinde Romam
profectus, triennio elapso rediit, Heilbrunnam sine poena: Sed a
generali vicario Gallo, qui virum notat et duigebat, vocatus est ut
doceret Theologiam Tolosae: ad quod se praeparans, cum Basileam
venisset, vocatus a Basiliensi Episcopo Christophoro, rogatusque est:
ut ante ab tum in Galliam, legatus suo nomine iret ad Abbatem
Schutteranum pro Monachis honestioribus transferendis in monasterium
S. Albini, reformandum aliquantisper. Cum in via morbo correprus
eslet; divertit ad keisersbergensem conventum et ad Alenspacenses
moniales, quarum quaedam negotia quoque tractarat, cum Episcopoiibidem
nescio quo morbo invalescente, diem obvit, sepultus in ambitu
monasterii Keisersbergensis. Rumor tamen falsus per Sueviam a suis
fautoribus disleminatus est: quasi Monachi eum, verbum est Pellicani,
sacrificaverint.
Itaque Reuchlinus fraudatus est Pellicani auxilio, Sueviam eo petente:
quo factum; ut opus rudimentorum tardius fuerit absolutum. Anno
millesimo quingentesimo primo, cepit pestis grassari Rubeaci et ahbi,
quae, ut diximus, patrem Pellicani una cum liberis sustulit, ipso et
unica sorore superstite. Tume ut mortis metum excuteret, conscripsit
septem Psalmos paenitentiales, quos vocant, tribus columnis Hebraice,
Graece et Latine, versibus sibi respondetibus, additis aliis Psalmis
laudatoriis, et precationibus quibusdam, quottidie dicendis ad Dominum,
et ad patronos; qui erant, Paulus, Agnes, Franciscus; et Hieronymus,
divi.
Anno millesimo quingentesimo secundo ordinatus est lector Theologiae
pro fratribus studiosis, in conventu Basiliensi, quo pervenit in fine
Augusti. Praelegit autem in Theologia scriptum quoddam Guilermi
Vorilong. in sententias recens impressum multo labore ob
impeditissimum et affectatum stylum, curiosi magis, quam docti viri
scholastici Scotistae. In Philosophia Nicolaum de Orbellis. His
absolutis, Breviloquium Bonaventurae fere brennio praelegit et
Margaritam Philosophicam. Item tertium et quartum sententiarum Scoti,
cum compositione et usu Astrolabii: quale consici curavit manu
cuiusdam fratris Friderici Krafft Nerobergensis, ingeniosissimi
artificis, qui post Astrolabium elevationum omnium, etiam opus motuum
omnium planetarum confecit. Eodem anno cepit Ioannes Amerbachius
senior imprimere omnia opera D. Augustini, ad quam editionem contulit
operam suam Augustinus Dodo Canonicus ad D. Leonardum. Coeperat enim
scribere argumenta in singulos D. Augustini libros: sed cum peste
deceslisset: typographus opera Francisci Wyler Basiliensis Minoritae
usus est; qui multos libros in
capita distinxir, et singulis argumentis praemisit. Hic cum sequenti
anno loco esset motus, Pellicanus rogatu sidelissimi typographi,
residuos centum quinquaginta libros absolvit. Ex eo teinpore summus ei
amicus fuit vir ille; et cum eo Ioannes Frobenius, qui fratribus
Minoritis ob ipsius labores, plurima beneficia contulerunt; et ipsum
Pellicanum nullo libro utili carere passi sunt.
Aliis quoque typographis toto sexennio pro virili fuit subsidio;
maxime Iacobo a Pfortzen, qui primus Basileae impressit opera
Chrysosiomi et Stephanum Brulifer.
Anno millesimo quingentesimo quarto circa Maium advenit Raymundus
Gallus Xantonensis patria, Cardinalis S. Mariae novae, legatus a
latere Alexandri Papae U I. Is voluit hono ratiores reddere Minoritas
de observantia dictos, qui doctos quidem haberent fratres, sed nulla
graduum praerogativa celebres; iamque in con ventibus tractus Rhenani,
aliquos titulo doctoratus ornaverat. Hic instigatus a Iodoco Gallo
avuneulo, saepius nominato, cum Basileam venislet; Pellicanum
examinavit aliquot horis per duos doctores Theologos; quos in comitatu
suo habebat, Ioannem Ammanum Argentinensem praedicatorii ordinis et
Ioann. Capet Minoritam Gallum. Interim legatus incumbit translatroni
sanctarum Virginum trium in Eichsel, et sanctae Christianae. Erat enim
ut alter Ambrosius, in his rebus superstitiosior: et reliquiarum
corrasor per totam Germaniam ex monasteriis; ut particulas ad Gallias
transferret, et huiusmodi rebus, et bullis indulgenriarum, Academiam
Parisiensem ornaret. Abitum parans Romam versus, iterum Pellicanum
vocavit legatus, convocataque doctorum suorum familia titulo eum
doctoratus ornare voluit. Adfuit vir doctus et magnae auctoritatis ex
familia Cardinalis, qui dixit: Reverendissime Domine, aegre fert
Gardianus ipsum doctorem oreari, consentit in Baccalaureatum:
inveniatur medium, ut Licentiatus creetur. Cardinalis respondit:
placet illud hac conditione, ut nunc fiat Licentiatus, ubi autem annum
trigesimum aetatis expleverit, sine alia promotione Doctor sit et
habeatur. Consentiebant omnes. Pellicanus eadem hora iuramentum
praestirit: et mox Bulla fuit expedira super his. Verum Pellicanus
annis quadraginta amplius numquam vel Licenriati vel Doctoris ritulo
est usus. Abiturus postea Cardinalis Raymundus rogavit provinciae
Patres; ut Pellicanum sibi familia rem permitrerent loco Capetis secum
Romam proficisci cum socio. Quibus annuentibus ipse desiderio videndi
Italiam et Romam, non invite sese illi adiunxit: iam annos viginti sex
narus Pedibus ergo, de more illorum, iter facientes Pellicanus et
Iacobus Schenck nobilis genere frater, per Zofingam Luoernam
pervenerunt, ubi quatuordecim diebus manserunt. Aderant legati,
proceres helvetiorum ex quinque pagis, qui navigio, Cardinalem usque
ad Brunn comitati sunt, decimo octavo die Iulii. Deinde in vicum Suiz,
qui Kirchgassen vocatur ingressi; mox ad diem Iulii trigesimum
convocati sunt omnes ex tota valle, ad Cardinalis missam sollennem.
Inter missarum sollennia, contionatus est Episcopus Tripolitanus ad
populum confertissimum. Cardinalis instituit; ut quotannis eodem die
populus conveniens, omnibus futuris tempribus haberet remissionem
pecatorum septem annorum; quae post plenariam, dicta est fuisse
maxima; quam pontifex dat et legatus a latere dare porest. Sequenti
die navigio pervenerunt Uranium. In Altorff aliquot diebus commorati,
Pellicanus et alter quidam, helvetiorum historiam, e Germanico in
Latinam linguam transtulerunt: ut a Cardinali intelligi poslet. Ibidem
ipse Cardinalis multas epistolas Romam perferendas diversi argumenti,
pariter multis dictavit; ita erat ingeniosus senex, iam tum maior
sexagenario. Triduo vel quatriduo post, Episcopus Tripolitanus, et
alii Basilienses atque Helutii, domum impetrata venia redierunt, cum
iam ascendendus esser mons S. Gothardi. Voluisset etiam Pellicanus cum
suo fratre redire propter tarditatem itineris Cardinalis; sed cum illo
vallem ingressi pulchram inter horridissimos montes sub vespcram
pervenerunt Wassenium: ibi pernoctantes in media crepidine montium in
horrendis montanis, mane altius ascendendo pervenerunt in pulcherrimam
planitiem; ubi cacumen montis e longinquo cernebatur et villae erant
aliquot, nempe Urselen, et remotius adhuc in pede montis Gothardi,
villa non parva, Hospital dicta: ibi pransi ascenderunt multo labore
ad verticem montis publico itinere, utrinque montibus altioribus
surgentibus, tandem venerunt ad Capellam et hospitium S. Gothardi: ubi
aliquandiu in magnis et inconsuetis frigoribus consistentes, monre
descendere ceperunt per semitam pedites, equites vero per viam regiam.
Verum Cardinalis lectica est deportatus ab sedecim robustis Helvetiis,
pro non parva mercede. Unde pervenientes ad villam Orlienz
Mediolanensis dioecesis, iterum scribendis epistolis fuerunt occupati,
de pecunia legato transmirtenda. Eo peracto descenderunt iuxra vallem
pulchram et praecipitem, usque ad locum Closterlin dictum, sequenti die
Bellizonam pervenerunt. Postea iter facientes per planitiem, versus
lacum maiorem, et lacus initia transfretarunt ad oppidum Lucarnum
ornatum munitissima arce, invento illic monasterio irreformato: ibi
octiduum substiterunt.
Inde ad monasterium reformatum Sancti Bernhardi conrenderunt: ubi cum
febris Pellicanum corripuislet, et medici Cardinalis opera frustra
uteretur: bona venia Cardinalis Germaniam repetiit: dixit enim ad
Pellicanum: volui deducere te mecum Romam, et tua opera studiisque
oblectari, sed quia video aerem tibi adversum, malo ego scire te
Basileae vivum, quam cernere Romae mortuum: moxque illis assignato
ductore Lucernano, redierunt magno et difficili labore ad Altorff. Hic
conducta navi, coacti sunt ipsorum quinque viri, nauta uti femina.
Corripuit tum Pellicanum iterum febris, et venrus impetuosus
insurrexit contriarius; ut compellerentur divertere in Sisicken
villulam, mediam inter Altorff et Brunn.
Mox coacti ascendere montem altissimum, reptando per prata manibus et
pedibus, per magnum milliare: Pellicanus propter febrilem paroxysmum
post alios tardior ascendebar. Delati autem sunt ad planitiem
iucundissimam, ubi villa pulchra, pratapingurssima, et fonres
lympidissimi: nomen villae est Morse, antiquissimam habens parochiam.
Ut autem multo labore ascenderunt: sie graviore incommodo tibiatum
descendere altissimum moutem fuere coacti. Excedit altitudo illius
villae omnes montes Basiteam versus: adeo ut viderint tunc montes
Alsatiae, adeoque eos qui sunt prope Rapolsteinium. Igitur descen
denres magnum milliare, pervenerunt ad villam Brunn, ubi pernoctarunt.
Postero die Lucernam perlatus est, tandem Basileain, sebri diu
multumque vexatus.
Basileam reversus, audirores suos in Theologia et liberalibus
disciplinis exercere perrexit. Illo tempore Ludovicus Berus Parisiis
adeptus Doctoratum in Theologia, in patriam suam Basiqeam venir, et
prirna fundamenta linguae Hebraeae satis feliciter aliquot seprimanis
Pellicano Praeceptore, didicir. Rogatus autem ab Episcopo Basiliensi
Christophoro ab Vienheim, summam brevem ei descripsit Catholicae
doctrinae, quae populo sibi commisso, ad salutem necessaria esset. In
hoc opere alicubi secutus est non tam suam conscientiam, quam
scholasticos quosdam doctores mendicantium ordinum, unde non omnia ibi
scripta, solidae fuerunt veritatis, sed eius, quae tunc veritas
habebatur. Quae vero de indulgentiis, purgatorio, confessione,
eucharistia, et Papistica potestate scripra invenit: iam ceperat
suspecta habere, ex lectionibus antiquorum, maxime Augustini et
Origenis: in quibus talia dogmata non in venerat. Deprehenderat enim
librum de vera et falsa paenitentia, non esse Augustini, sicut nec
librum de Sacramentis Ambrosii, et Hieronymo quaedam de talibus
loquentia, falso fuisse asscripta: id quod postea Eras. quoque Roterod
confirmavit, et probavit luculentius. Et platuit uqidem tunc
labor ille Pellicani episcopp, qui propediem synodum provincialem se
coacturum promisit: in qua liber sua auctorirate, parochis suis
commendartur, ut secundum illum docerent: sed postea id non est
factum. Causas ipse retulit, quod Sacerdores Austriaci dominii et
Helvetii, impatientes disciplinae, nollent a se quoquo modo reformari:
et Canonici Ecclesiae suae maioris, exempti essent a sua auctoritate,
immediate sub Papa et suo decano, quibus non reformatia, primis
scilicet, nihil de minori clero posset tentari per se, quamvis multa
displicerent. Cum hoc opus episcopo offerret Pellicanus, nova ei per
horam et amplius retulit, de quatuor praedicatoribus monachis
Bernensibus; idque Latine, et eleganter: qui anno millesimo
quingentesimo nono, ultimo die Maii cremati sunt. Historiam de gestis
ipsorum scripserunt Sebastianus Franck, Thomas Murner, et multi alii.
Ipsi quoque monachi praedicatores eam describere ceperant: sed non
poruerunt absolvere.
Postquam sex annis Basileae studiosis legerat Pellicanus, vocarus est
Basilea Rubeacum, cum quibusdam iunioribus fratribus: alii quoque
illuc ad ipsum missi sunt aliunde, inter quos Sebastianus Munsterus
Ingelheimensis, octodecim tunc annorum adolescens, homo laboriosus et
probus. Ceperat Pellicanus in operibus D. Hieronymi adicere Hebraicis
literis, quicquid ex sacris Bibliis citar, rogatu Amerbachii, quem
laborem absolvit Rubeaci Librariorum enim inscitia omnia fuerunt
corruptissima.
Ab anno itaque millesimo; quingentesimo octavo usque ad undecimum,
praelegit denuo suis auditoribus Margaritam philosophicam totam,
Nicolaum de Orbellis, super libros sententirum, et libros Aristotelis;
com municavit cum Munstero, quaecumque habebat, Hebraica et
Astronomica, quibus multa adiecit sua quoque diligentia: ut in istis
disciplinis doctissimus evaserit. Ursit eum Pellicamus pro virili ad
philosophiam divinam et humanam, quam eslet aliquando fratribus quoque
aliis praelecturus, id quod contigit tandem, tam Basileae, quam
Tubingoe, ubi reliquum quod in astronomia deerat, Ioanne Iustingensi
praeceptore didicit.
Anno domini millesimo, quingentesimo septimo, dum adhuc lector
Basileae esset, de voluntate patrum in capitulo provinciali
Rubeacensi, pro more contionem Latinam memoriter in honorem Patriae de
charirate habuit. Anno millesimo quingentesimo decimo iussusp
raeparare se ad orationem Latinam coram doctis Academiae Tubingensis
habendam, ubi erat celebrandum capitulum provinciale Minoritarum post
pascha. Argumentum fuit de studiis emendandis; sed meruens Poetarum
dentes: impetravit, ut iam mandatam memoriae non recitaret. Fuit autem
a multis illa oratio transscipta. Anno undecimo supra mille quingentos
celebrandum erat capitulum provinciale Basileae; in quo Sebastianus
Munsterus iussus declamare Latine, obtinuit a Pellicano ut
conscriberet illam quam postea feliciter habuit, sumpto themate ad
patres: Quando misi vos sine sacculo, pera, et calceamentis, numquid
defuit vobis aliquid? dicunt ei, nihil.
In eodem capitulo vel conventu ordinatus est Gardianus Pforzensis: a
fratribusque electus, dum aliquot mensibus Bartholomaeo Wyer
provinciali socius Secrerarius adiunctus fuisset. Postquam rgitur non
integris annis sex Rubeaci praelegisset, comitatus socio et caro
discipulo Munsiero, nondum sacerdote, pervenit ad pfortzemium Cal.
Septem bus, ubi concertatio inchoata [Note: Dissidium ibi inter plebanum et monachos Ad id componendum Iod. Gallus missus.]
fuerat inter plebanum
et Mendicantes, fratres praedicatores et minores. Itaque concordiae
conciliandae causa missus est ab Episcopo Spirensi Philippo a
Rosenberg D. Iodocus Gallus, qui conciliavit partes et liceris
conrirmavit in conventu Pfortzensi, de cimo quarto die Novembris. Idem
Gallus Pellicaum episcopo commendavit, a quo multis postea beeficiis
est affectus. Initio huius anni, obiit amicus Pellicani singularis,
Conradus Leontorius Mulbrunensis Monachus in arcta valle prope
Basileam septimo Iannarii.
Anno millesimo quingentesimo duodecimo, Octobris undecimo, Spiram
descendeus in causa conventus, Bruxellae eum hospitio excepit
Wolfgangus Capito, Baccalaureus Theologiae, et comcionator. Is eum
lcorsum abductum secreto interrogavit: quid sentiret de eucharistiae
Sacramento, et de corpore Christi? Respondit ingenue Pellicanus,
invitum se de doctorum opinionibus circa hoc versari argumentum;
offensum a Ioanne Scoto in 4. sent. ob tres opiniones recitatas. Ego,
inquit, priori libentius quam teriae inhaererem, intelligens panem et
vinum esse sacrae rei, id est, crucifixi corporis et effusi sanguinis
sacramentum id est sacrum signum, et esse nutrimentum animae
spirituale per fidem: et non aequivoce dici nomen sacramenti de
Eucharistia, et aliis sex Sacramentis, id quod Scotiu concedit, ut
puto invitus. Audiens haec Capito, respondit, nihil aliud sibi videri,
vel se posse intelligere. Ex quo intelligtur, quamdiu de hoc Papistico
articulo dubitare coactus sit, contra conscientiam, quam Papa tenebat
captam, in eo et in aliis quoque hinc similibus articulis, ut erat de
confessione auriculari omnium peccatorum necessaria ad salutem, quia
in patribus sanctis, Augustino, Hieronymo, et Chrysostomo, quos
legerat omnes, nil tale invenerat, cum merito haberentur catholicae
doctrinae antesignani, contra quos et Berengarium, illis
consentientem, Romani et Parisienses Theologi tantopere militarunt.
Iisdem diebus descendit Wormatiam; et Iudicam Synagogam
praeceptoremque suum Ioannem Vigilium invisit. In principio
Martii translatus est M. Wolphangus Bruxella Basileam: ut esset
paedicator in cathedrali Ecclesia Basiliensi. Pellicanus eo anno
praelegit Pfortzhemii fratribus iunioribus, scriptum breve super
sententias Nicolai de Nysa, utilius et brevius reliquis omnibus super
sententias. Legit magnam partem historiae Hirsgaviensis Ioannis
Trithemii, olim abbatis Spanheimensis, quem antea viderat; virum, ut
scribit, eximiae staturae, et valde humanum.
Anno millesimo, quingentesimo decimo tertio, interfuit Haidelbergae
die S. Matthiae, revocationi Wigandi praedicatorii doctoris,
Apostolica auctoritate coacti ad hoc, ad instantiam Minoritarum; qui
eandem Romae quoque anno praeterito vicesimo secumdo Octobris secerat.
Decimo quinto die Decemb. in angaria, fuit Spirae cum ordinandis: cum
Psalterium Chaldaicum. hie. Indianum, Romae impressium commodato
accepisser, noctu in domo avunculi, didicit legere illam linguam et
sic intellrgere: ut duos primos Psalmos antequam dorimret
interpretatus sit: de que obstupefacti avunculus et decanus Spirensis,
ipsum illo libro donarunt.
Reucrsus autem Pfortzemium per Bruxellam, invitatus est a novo
episcopo Spirensi, Georgio fratre Palatini, qui ipsum humanissime
tractavit.
Anno millesimo, quingentesimo, decimo quarto causa Ioan. Reischlini et
praedicarorum, tractata fuit Spirae per commissarios Papae. Octavo die
Febr. obiit archiepiscopus Uriel Moguntinus, in cuius locum successit
Martii nono die Albertus Marchio Brandeburg, Mense Augusto celebratum
capitulum Minorum in conventu haidelbergensi: ubi electus est in
provincialem Casparus Sazgerus Landshutensis, doctus Theologustis
rogavit Pellicanum, ut omisso Gardianatu Pfortzensi, suus esset
Secretarius. Dispositis itaque rebus suis, illum Ulmam secutus est.
Ibi per ovum Hebraica quae dam descupsir, com municata a Ioan. Beham,
nempe vocabularium Hebraicum abbreviatum, ex libro radicum R. Davidis
Kimhi, et fragmentum Grammaticae cuiusdam elegantis, de artisicrosa
verborum coniugatione, et alium quoque libellum, carmen disciplinae
pro morib. 130 vesuum, R. Ioseph Esopei, provincialis Iudaei, quem iam
ante Capnio Latinum fecerat, Pfortzae impressum, quem vocavit
Scutellam auream. Rescripsit eriam parabolas quinquaginta sententiarum
moralium, iuxta quinquaginta discipulos Ahum quoque tractatum de decem
munerationibus. De anima quoque philosophicum, omnia Hebraea,
Perlustratis multis monasteriis, pervenerumt in Otterburen monasterium
egregium S. Benedicti, in quo Nicolaus Ellenbogen Hebraice doctus,
vivebat. Transi verunt deinde Fussen, id est, fauces Alpium, ubi Lycus
erumpit, Deinde versus Oenipontem progressi ac humaniter
fuerunt excepti a Caesaris Maximiliani thesaurario. Post monte
Brennero, ut vocant, superato pervenerunt Stetzingum et secumdum
flumen Isaar Brixinam Ibi familiaritate operaque doctoris Sebastiani
Stamleri Augustani Canonici adeptus est portam lucis R. Iosephi
Castiliensis, interprete Paulo Ritio; quem tractatum satis prolixum
descripsit, postea a Ritio est editus. Ibi quoque legendum accepit
Paulum de Heredia Hispanum, de mysteriis Cabalisticis, librum
egregium, dudum in Hispania impressum: sed antea et postea ipsi
numquam visum. Perfectis negotiis redierunt per eandem viam Matram
usque: deinde venerunt Suazium, unde proxima via per Alpes iuxta lacum
S. Petri, et per Stubam sinefornace, qui locus est horribilis deserti,
sic dictus, venerunt ad Tegrense Monasterium Benedictionrum, hic
Monacum urbem elegantissimam. Quatuor ibi fere hebdomadibus transactis
prolixe sunt excepti, a D Kunegunde sorore Maximiliani, vidua sancta,
matre Principum trium. Tandem publicis negoriis empeditis descenderunt
Ratisbonam, ubi audierat Hebraicam Bibliothecam apud praedicatores
haberi. Vidit ibi non solum Hebraica Biblia, sed et totum Thalmud in
sex partes distinctum, una cum dictionario Thalmudico, omnia manu
scripta. Rogavit ut transscribendum dictionarium darent, fide iubente
Gardiano Chalemensi; sed recusarumt Monachi, quorum ne unus quidem
callebat linguam Hebraicam. Post Ingolstadii, aliquot diebus
haerentibus, Ioannes Eccius, a multis annis Pellicano familiaris,
Dictionarium Hebraicum quottidianae loquutionis describendum lubenter
dedit. Bambergae virum invenit Hebraice studiosum Caesarem
cognominatum; cui erat egregia quaedam Grammatica, ex qua quaedam
excerpsit: inde ad novam civitatem iuxta flumen Eisch concesserunt,
ibi tum vivebat adhuc Elias Levita Iudaeus nondum Grammaticus, ideoque
ipsi ignotus, qui rum cum aliis Iudaeis post mortem Marchionissae
Brandeburgensis ibi residentis, per filium successorem Casimirum vel
Georgium expulsus, in Italiam venit, ubi Hebraeam Grammaticam didicit
primum, deinde ibidem quoque expulsus, Romae eandem docuit
Christianos; donec exinde quoque expulsus est, non modico urbis et sui
damno. In illa visitatione monasteriorum descendit etiam Francofordiam
a Iudaeis aliquid inquisiturus: sed omnes indoctos invenit, quamvis
duos Rabinos convenisset.
In reditu venit ad Abbatem Spanhiemensem, successorem Ioannis
Trithemii, qui iam Wirtzburgam translatus erat ad Scotos abbas: ibi
vidit Spanhemii Bibliothecam, literis antiquis, optimis, rarissimisque
in omni literatura, nobilissime decoratam: sed non datum est diu ibi
haerere. Contenderunt inde Basileam, ubi tunc imprimebatur Erasmi
Novum Testamentum,
cum annotationibus, novum tunc et utilissimum opus. Friburgi Brisgoiae
iussu Papae et Imperatoris Maximiliani convenrum minorum reformavit.
Redeuntes per silvam Herciniam, Tubingam et Pfullingen Alpibusque
superatis Ulmam pervenerunt, sicque primum cursum visitationis
absolverunt.
In secunda visitatione transeuntes monasterium Ebersbergense a Nicolao
Monacho Hebraicae linguae studioso accepit describenda argumenta in
libros duos perplexorum R. Rambam 75. et 38. capitum, cum dictionario
explicante difficilia verba eiusdem libri. Secundo Ratisbonam
descendens per avunculum suum, Episcopi Spirensis Georgii Palatini
commendationem adeprus est, ad fratrem eius Ioannem Episcopum
Ratisbonensem; ut Dominicani Ratisbonenses, Thalmudici dictionarii
exemplar ei describendum concederent: id quod nihilominus difficulter
ab eis impetravit. Noribergam cum venissent, prostabat Pentateuchus
cum megillis hebraice, adiuncta Chaldaica translatione Onkeli, et
Commentario R. Salomonis, codem anno millesimo quingentesimo decimo
quinto impressis. Eum illi codicem emir Charitas Abbatissa ad S.
Claram, soror Brckeimeri, qui ei fuit thesauri maximi loco. Ad illud
enim tempus praeter nuda parva Biblia Hebraica nihil habebat.
Anno decimo sexto supra sesquimillesimum ad Dominicam Iubilate
celebratum fuit capitulum provinciale ad S. Uldaricum, in quo ipse
totius provinciae nomine electus fuit ad capitulum generale, quod in
urbe Rotomagensi in Normandia celebrandum erat ad festum pentecostes.
Assumpto fratre interprete Gallico, Philippo Novovillensi intrarunt
Gallias, per vallem Keisersbergensem, superatisque montibus
pervenerunt ad oppidum S. Adeodati. Sabbato ante dominicam post
adscensionem Domini Lutetiam pervenerunt, ubi Iacobum Stapulensem,
cuius lucubrationes legerat, vidit et salutavit. Is de Beate Rhenano
et Amerbachio discipulis suis quaesivit. Illo tempore Parisiis sub in
signi Basiliensi invenere Novum Testamentum Erasmi recens allatum.
Postridie Pantizaram usque iverunt Deinde ad Castrum Gallion ad
Sequanam, quod habebat amplissimum hortum trium leucarum in circuitu;
quod construxerat Cardinalis Rotomagensis, legatus Apostolicus,
aedificium insigne usque ad expensas viginti quatuor tonnarum auri;
nondum tamen omnia in illo erant absoluta.
Rotomagi duodecim diebus capitulum celebraverumt numero fratres
septingenti, Hispanis eriam fratribus praesennbus, ex novis insulis,
ad quas vocabantur fratres, adituri eam provinciam S. crucis, et
inventi sunt volones quatuordecim fratres,
tres, qui cum aliis navibus impositi Ulysbonam devecti sunt, inde
commodo tempore adituri insulas. Eadem navi qua illi frarres venerant
ad istum coetum, Rex Portugaliae transmiserat eleemosynam, nempe
aromata, quae primitias esse dixit novae cuiusdam terrae inventae; et
per singulos conventus omnium provinciarum Cismonranarum voluit
distribui, qui soli tunc con venerant, nempe Hispani, Galli, Germani,
Angli, Scoti, Dani.
Soluto capituio iterum abierunt in Lotharingiam ab oppido Nansi
divertentes per Austrasiam versus Zaberniam per Salinas et
Witrerstorfiam; ubi idolum S. Anastasii viderunt, horrendo vultu,
etiam daemonibus qui illic exsecrationibus eiciebantur.
Reversis Basileam, omnia opeta D Hieronymi impressa erant, usque ad
tomum octavum, vel ultimum. Ioannes ergo Frobenius cupiens quadruplex
Psalterium imprimere, opus in Germania non tentatum, exoravit Capsarum
Sazgerum provincialem Pellicani; ut tres menses pateretur ipsum
Basileae commorari, quo correctius opus ederetur. Divina providentia
in Italia Ianuae per Augustinum Iustinianum Nebriensem Episcopum,
eodem tempore quintuplex Psalterium typis excusum est. In Hispania
integra Biblia, in quatuor linguis Compluti, opera, studio, et
impensis Francisci cisnerii Cardinalis Toletani. Hinc oboriri coepit
diligentior utrius que Testamenti tractatio, sic Domino ordinante
progressum Ecclesiae: prodeuntibus passim in Theologia, maxime vero in
Germania, optimis libris.
Finito opere ad calendas Septembris sequutus est iterum provincialem
per Sueviam inferiorem, quem Ulmae convenit. Ibi denuntiatur ex urbe
Roma; ut ad sequentem annum festo Pentecostes conveniant ad
generalissimum capitulum a Leone Papa celbrandum, non solum totius
Christianitatis, Minores reformati, sed etiam conventuales (sic enim
nominantur, qui non sunt de obeservantia.) Id quidem factu difficile
erat; sed declinari non poterat. Indicta igitur est congregatio
provincialis Pfortzemii; ut deliberaretur, quisnam eorum nomine
mittendus esset Romam, delectusque est Ioannes Machysen Gardianus
Noribergensis, qui olim provincialis fuerat; cur alii cum Pellicano
adiuncti altera paschae iter Romam versus ingressi sunt.
Interea Pellicano nuntiatur Iodocum Gallum Spirae hoc anno millesimo
quingentesimo decimo septimo, Martii vigesimo primo podagra obiisse:
et testamento Biblothecam suam ad usom Minorum Rubeaci legasse; donec
silii sororis Pellicani adolescerent, et illis uti possent: qui tamen
peste obierant. Roma reversus curavit libros utiliores Rubeacum
transferri. Hic vir de quo sitpra diximus, postquam in doctorem artium
promotus fuit Haidelbergae, in contubernio novo praelegit Logica
Aristotelis et Physica, magno cum fructu suorum discipulorum. Exigebat
enim
suas lectiones ab eis. In munere contionandi magnam diligentiam
adhibuit. Nemo Magistrorum plures orationes Latinas habuit ad
Universitatem et clerum, quam ipse. Cum parochiam nactus esset
Steinachii supra Hidel bergam, et postea Spirae in Cathedrali ecclesia
pator et praedicator, familiam alere cogeretur; ancillas honestas
habuit. Tolerabilius iudicabat extra domum concubinam habere; quia
facilius se continere posset; quam domi, quod impaenitentiae signum
esset. Alias vitae inculpabilis, et Episcopis a consiliis fuit.
Quamquam autem suas opes regarat Ecclesiae S. Germani: noluit tamen
epitaphium sibi poni. Cavit enim testamento, nealiter sepeliretur,
quam simplex alius Christianus, nolens, ut moris erat, veste sepeliri.
Penivit tantum apud amicum quendam paulo ante mortuum, sibi sepulcrum
fodi, cum quo speraret, resurrecturum se ad iudicium, non ut
sacerdotem et doctorem; sed ut humilem Christianum. Haec breviter de
eius avunculo: nunc ad iter Romanum.
Egressi Campidona, superatis Alpibus diverterunt ad Monasterium Stams
Cisterciense: ubi sepultura est Ducum Austriae et Tyrolis;
pernoctaverunt etiam in castro Cyrlen pulcherrimo, non longe ab
Oeniponte, ubi icones viderunt totius genealogiae, cum socio
interprete, Ioanne Gengero, qui tredecim annis Romae egerat: cuius
illi opera omnino indigebant: Itali enim fratres Latine cum ipsis
colloqui non poterant. Brixina solventes pervenerunt Bozen, Tridentum,
inde paulum procedentes versus Roveritum Athesin transgressi,
diverterunt Salonam civitatem, in qua est conventus minoritarum
ordinis. Ibi offendit Franciscum Lechetum doctissimum Scotistam,
provincialem provinciae Brixiensis: qui eos duxit ad generale suum
studium Scoticum, in insula pulcherrima lacus prope Salonam, ubi
fratres quadraginta commorabantur studiosi Scoti: cuius ibi expositio
et commentaria tunc imprimebantur, auctore Lecheto ipso, qui post
aliquot annos factus est generalis totius ordinis Minorum: mortuus est
tandem in Hungaria. Inde Mantuam venerunt atque ibi transmisso Pado
Mirandulam oppidum celebre propter doctissimos comites Ioannem Picum
et Ioannem Franciscum Picum filium eius fratris. Inde multa oppida
transeuntes, Bononiam ingressi urbem amplissimam ad Minoritarum
monastrium novum, in colle humili extra muros situm diverterunt. Ibi
fratres provinciae Bononiensis celebrabant capitulum, et numerabant
pecunias, quas corraserant praecedente quadragesima ex indulgentiis;
ut eas Romam pontifici perferrent pro aede D. Petri exstruenda. Postero
die solo non habuerunt monasterium, montem Apenninum ascendentes et
descendentes per oppidum Florenzola. Sequente die pervenerunt
Scarpariam; ibi in eremo sui ordinis monasterium adiverunt, non via
regia usi, propter victum Deerat enim omnibus
toto itinere pecunia: sed nec victus necessarius, quantum vis tenuis.
Florentiam postea pervenientes transiverunt: quia novum observantium
monasterium ad Austrum urbis in submisso colle erat, unde urbs
pulcherrima conspici potest. Biduo post Senas profecti sunt: ubi extra
urbem in monte situm elegantissimum monasterium, ad cuius latera
amplissimus hortus et silva erant iuncta: elegantiorem cathedralem
ecclesiam negat Pel licanus se vidisse, ex picturis et imaginibus in
parietibus et pavimento, opere tessellato, et omnium Paparum nominibus
et imaginibus. Senis deflexerunt per Montana Thusciae, donec Petilanum
perventum. Inde per comitatum Farnesiensem venerunt ad lacum Fulsinum
igne facto, ex insula, quae monasterium fratrum erat, navigio
deduxerunt fratres Germanos in Insulam: ubi biduo mnaserunt. Nave
quoque ipsorum aliquot ad ostia lacus deducit, viderunt sex milia
anguillarum, quae machinis quibusdam captae evadere non poterant
donati aliquot anguillis in Insulam reversi sunt. Tandem Viterbium
versus iter fecerunt, per campum foetidum, piceis balneis repletum, in
monasterium ad ortum urbis extra muros. Hinc postero die decedentes
Montana conscenderunt: pertranseuntes aliquot oppida, noctu
pervenerunt in monasterium sui ordinis, iter diei distans Roma, ubi
una illa noctes trecenti hospites, bene fuerunt accepti: Postridie,
quae erat quarta feria ante Pentecosten, meridie ad hospitium
diverterunt, ubi Germanos obviam Curtisanos habuerunt, repetentes
patriam; qui ita pontifici Leoni oblocuti, ut animus horreret.
Exinde ceperunt videre turres et colles Romanos eleganrissimo situ:
non sine pulchra maiestate antiquae Romanae gloriae. Pervenerunt ad
pontem Milvium; ibi Tiberim transiverunt versus portam Tiberinam, quae
mariae dicitur de populo: ubi pulchra \est ecclesia ad sinistram, cum
eximio Augustinianorum Coenobio, ibi indulgentias primas in ecclesia
illa plenarias impetrarunt. Postea longo itinere per vacuam urbem
versus montem Capitolinum, ubi olim fuit templum Iovis Feretrii, nunc
ecclesia magna Ara caeli dicta, et Minoritarum monasterium cernitur.
Ascendenres ad aram caeli per centum et decem gradus marmoreos, circum
spicere potuerumt, ex meditullio urbis circum quaque Manserunt ex toto
terrarum orbe congregati numero circiter mille fratrum Processiones
aliquot habitae, una ad S. Ioannem Lateranum, ubi ostendebatur
reliquiae corporum sanctorum Petri et Pauli, mira et ridicula pompa
Alia processio in aedem S. Petri, et ad palatium Papae, qui collectos
videbat, in Bell videre, astautibus quibusdam Cardinalibus. Ipse cruce
facta manibus benedixit filiis suis, et plenaria indulgentia donavit
obsequentissimos filios sanctae sedis. Vicissim fratres mille qui
astabamt in curia cantabant antiphonam: Sacerdos et pontifex, et
virtutum opifex,
pastor bone inpopulo, orapro nobis Dominum. Pontificis iussu deducti
in templum S Petri: ostensa ipsis fuit Veronica illa toto orbe
celebrata: idque multis ceremoniis, ab invitis Episcopis quibusdam,
non sperantibus pecuniam. Postea in processione bini et bini ad Aram
caeli redierunt usquein diem corporis Christi; quando iterum omnes cum
toto clero et Monachatu multiplicium ordinum varii coloris et habitus:
in qua processione transiverunt per hospitale S. Spiritus, absente
Papa, et incluso in mole Adriani ob metum; quia ceperat quosdam
Cardinales magni nominis. Primum ibant Minores, deinde Augustiniani et
praedicatores, cum reliquis, quos numerare non refert. Tandem Episcopi
plures, quos sequebantur Cardinales, postea custodes corporis Papae,
Helvetii ducenti, clegantissimi viri, eadem forma induti, pro facibus
gestanres halabardas, circum dantes Cardinalem, gestantem corpus
Christi in monstrantia, ut vocant, parvula. Benedictione accepta,
quique redierunt ad sua. Pellicanus et socii in quartam hebdomadam ibi
manserunt. primo quidem pasti elecmosyna Papae, qui obtulerat ducentos
ducatos pro victu fratrum. Supervenientes autem Portugalenses fratres,
literas sui regis atrulerunt, quibus cavebatur: ut rebus agendis
utiliter et religiose instarent fratres, obtulitque quinque milia
ducatorum pro fratrum victu, et amplius, necessitate postulante.
Commendavit fratrum orationibus vicissim animam defunctae reginae
Portugaliae, pro cuius salute exsequias agere deberent, tota illa
fratrum concio, et totus ordo in suis monasteriis passim.
Nihil autem ibi actum est, nisi quod magisterium ordinis generaltus
officium et regimen translatum est a conventualibus minoritis, ad eos,
qui dicti suut de observantia, invitis et recaleirrantibus illis, et
de praescriptione contendentibus, famamque disseminarunt per urbem,
observantinos emisse a Papa huiusmodi praerogativam, octo milibus
ducatorum, de quo verba sunt Pellicani; quid factum sit nescio. Haec
duo scio, quod ex reta Germania ne obulum quidem ab observantinis Papa
acceperit: aelterum, quod minoritae illi de observantia, commissarii
fuerunt in Italia passim, unde collegerunt tredecim milia ducatorum,
quae in capitulo repraesentarunt, satis tamen incircumspecte et impure
iuxta illcrum regulam et ordinem Quid autem minoritae lucrati sint
imposierum, per indulgentias praedicatas: in Archiepiscopatu Moguntino
et in Helvetiis quoque; docuit negotium Lutheranum et Zvvinglianum.
Tandem dimittendi, provincialis Saxoniae et Argentinae cum suis sociis
et comitibus visitorunt, indulgentiarum loca, per siationes septem
Ecclesiarum principalium summo quodam mane diluculo aram caeli
exeuntes, prmum ante portam adiverunt
ecclesiam S. Pauli amplam et vetustam adiunctam egregio monasterio
Bendictinensium. Ibi ostensa eis fuit ara, sub qua aliquor annis
commorata esset sancta Brigitta, Regina Sueciae, cum qua loquuta
fuerat imago lignea crucifixi, ad dexteram altaris, non multum remota
in altum, id quod non credidit asseremi Pellicanus. Processerunt inde
ad S. Anastasiam. ecclesiam Coenobii Cistertiensis ordinis, iuxta quam
minor quaedam ecclesia ad tres fontes dicta, qui dicebantur erupisse,
dum ter caput D. Pauli amputatum subsiliisset Scribit Pellicanus
considerasse se ter, scaturigmem eiusdem esse quae, ex inaequali
altitudine defluentis. Adfuerunt eadem hora iisdem fontibus duodecim
praedicatorii vestitus fratres Mauri ex India, qui eiusdem Ecclesiae
induglentias ambierunt. Postea pervenerunt ad Capellam satis amplam,
quae dicebatur Annuntiata, sine omnibus ornamentis, quibus etiam alia
templa carbant, praeter unicum crucifixi signum ligneum, sic
fabrefactum; ut faciem verteret ad latus dextrum. Deinde ad ecclesiam
sancti Sebastiani amplam satis, in qua crypta aperta quidem superius;
ut descenderetur per gradus; et altare erat unum, in quo poterant
missam celebrace duo verlis ad se vultibus, sed aspectum rabula quadam
impediente. Ibi duo provincialiter missificarunt ad redimendas animas
singulas de purgatorio; alii volentes misare, qui secum panem et vinum
non attulerant, a Monachis Gistertiensibus ea impetrare non potuerunt;
ideo et ipsi coacti sese exuere sacris denuo: et miseras animas per
missam ex purgatorio liberandas, per avaritiam Monachorum diutius
excruciari oportuit.
Inde regressi in urbem per viam Appiam, ubi in quodam bivio ostensum
sacellum, quod dicitur, Domine quo vadus, cum pictura S. Petri Roma
fugientis, cui eo loci Christus dicitur occurrisse, quem petrus
interrogavit, domine quo vadis? Christum contra Petro respondisse:
Romam vado iterum crucifigi. Id audiens Petrus admonitus rediit Romam,
et ibi est erucifixus. Postea ad S. Ioannis Lateranensis amplam et
magnam ecclesiam pervenerunt, iuxta quam ambitus fuit, in cuius
dlatere appendix, ecclesia parva S. Ioannis Baptistae dicta: et gradus
circiter viginti, qui dicebantur fuisse olim Hierosolymis ante
praetorium Pilati. Eos gradus vetulae et peregrini iussi sunt genibus
ascendere, pro redemptione unius animae de purgatorio. Deinde ad S.
crucis Ecclesiam, circa quam monasterium Carthusianorum; sed non sic
inclusorum, ut nostrates sunt. Post ptandium indulgentias petierunt ad
D. Petrum, et ad Minervam, ad Mariam maiorem, et ad D. Laurentium; ubi
etiam tumbae erant sub terra, prolixi et tenebrosi meatus; ut
luminibus opus esset, hon sine periculo erroris, nisi praeuntes et
gnaros locorum habuissent. Dicebantur fuisse cryptae martyrum. Tandem
ad aram
caeli egressi sunt. Voluisset ruinas antiquissimorum aedisiciotum et
thermarum videre Pellicanus: sed non data est copia discurrendi, nec
carebat latronum periculo.
Circa medium Iunii, Roma dimissi, irer fecerunt versus veterem urbem
Aretium, quam non fuerunt ingressi, habentes entra moenia monasterium,
statimque caeperunt ascendere montana Apennini montis, ad montem qui
dicitur Alvernae Minoritis, ubi S. Franciscus dicitur stigmata Christi
quinque vulnerum accepisse. Altissimus est mons, et per totam fere
Italiam conspicuus, silva pulcherrima, procerisque arbori bus tectus,
cum pulchris planciebus tribus, in larere orientali, australi et
occidentali: in quibus tria fratrum templa non parva, et unum egregium
monasterium, in quo quadraginta tunc fratres, rigide viventes, quo ad
victum. Nostrates nihil cibi dibuo habuerunt, nisi calidam aquam cum
paucis pisis, fabas crudas de agro allaras, panem vero et vinum
commode sufficientia. Amonte Alvernae descendentes, per anfractus
montium perunerunt ad loca planiora versus Forolinum. Deinde
transiverunt Romandiolam ipsam, urbes multas ordine, ut est Forolinum,
Faventia, Forum Cornelii: quae Imola dicitur, Bononia, Mutina, Regium:
inde deflexerunt iterumversus Mantuam: inde Veronam, hinc versus
Clusam; ut tandem redirent Rofertium, hinc per Tridentum ad Bozen:
tandem ad domum suam in Brixinensi Clarissarum monasterio. Ibi aliquot
diebus idoneis cibis recreati: Pellicanus in febrim incidit, et magno
labore Alpes superavit venitque in Suaz. Provincialis cum sociis eum
ibi relinquentes donec melius haberet, navigio abierunt.
Monacum aeger pervenit: ubi capitulum provinciale ab mense Augusto
fuit celebratum. Paulatim ex morbo recreatus, rogavit provincialem;
nese Guardianum cum patribus capituli ordinaret, in aliquo loco: malle
docere fratres, ut multis annis fecerat. Patres ca lege
assentiebantur; ut officium visitatoris sororum tertii ordinis
susciperet, per terminos Sueviae superioris et inferioris, quae est
Algoiae et Wirtem bergensis, domos scil cet circiter sexaginta. Tali
ipsum officio honorandum censentibus, quod aliis gratum erat;
respondit, se malle tres Gardianatus fratrum subira quam idoneris sibi
importabilis et periculosissimi. Patres id audientes, eum ordinarunt
Gardianum in conventu Rubeacensi, quo pervenit circa Cal. Seprembris,
anno millesimo quingentesimo devimo septimo. Isto tempore statim ab
initio anni detimi octavi circumferri ceperunt sermones quidam Lutheri
de paenitentia. Pellicanus Basileam petiturus casu devenit Mulhusium
ad mensam commendatoris; ubi plebanus doctus, ordinis Teuronicorum,
articulos erat nactus centum impressos. Hos cum legendos Pellicano in
mensa exhibuisset, et legisset: obstupuit, quod illa
palam proferentur. Dixit tamen, se non esse certum de primis viginti
sex articulis, qui de purgatorio, de quo dubitaret an esset, quamdo in
antiquis Patrib. Augustino, et eum praecedentibus, et in sacris
literis nullum tale inveniretur purgatorium: de indulgentiarum aute
materia, de confessionibus, de primatu Pontificis, quae sequerentur in
reliquis septuaginta articlilis, prorsus nihildubitare: sed habere pro
verissimis. Verum necessarium fore: ut Lutherus de hac replura adhuc,
et clarius disserat, id quod facturum speret, si vivat. Id tunc dixit
in mensa coram multis doctis. Itaque mansit in Gardianatu Rubeacensi
usque ad annum decimum nomum post Pascha. Illis itidem diebus Erasmi
lucubrationes celebrari ceperant, prodeuntibus tunc paraphrasibus eius
in epistolam Pauli ad Romanos; quarum exemplaria a Frobenio cum
accepisset Pellicanus, praelegit iunioribus fratribus: ut pariter
Paulinam imbibesent Theologiam, et Latinam linguam puriorem discerent.
Placuit adeo fratribus; ut in aliis quoque conventibus passim Erasmica
legerentur avide. Eodem anno celebratum fuit secundum generale
capitulum totius ordinis Lugduni in Gallia; ubi successor electus est
generalis minister Franciscus minister Lecheti Cardinali creato
Christophoro Foro liviensi, qui Romae generalis electus de
observantinis, statim creatus a Papa fuerat cum aliis triginta
Cardinalibus, dum Romae Pellicanus fuit; commissarius iam ante fuerat
ille in indulgentiis generalis per aliquot Archiepiscopatus in Italia,
et collectas pecunias Papae obtulerat.
Eodem anno comitia sunt Augustae celebrata; in quibus legatus
apestolicus Thomas Cardinalis tituli S. Sixti, qui Lutherum ob
articalos illos centum citaverat Augustam, cuius negotii acta exstant
publice. Interea passim etiam Basileae imkpressa et lecta sunt multa
Lutheri opuseula, quae magno applaufu passim in Germania
excipiebantur. Eccius tamen reclamvit, instituta Lipsica disputatione
ad annum sequentem. Lovanienses, Parisienses et Romani Lutherans omnia
damnabant, et excomm unicabant; pauci vero id curabant. Anno decimo
nono post pascha Pellicanus descendit ad capitulum generale
Oppenheimii indictum: in quo ordinatus fuit Gardianus conventus
Basiliensis. Iam enim ibi a Fratribus erat electus et in capitulo
comfirmarus, pro consuetudine ordinis. Itaque ad festum Pentecostes
pervenit Basileam. Quo tempore multi libri Lutheri impressi sunt
Basileae, opera Beati Phenani, primum quidem a Ioanne Frobenio: sed
Era s. Roterodamo instante epistolis, postea nihil Lutheranum
impressit. Id quod vehementer profuit Adamo Petri, qui libellos fere
omnes, qui Wittemberga allati, Pellicano annotationes addente, magno
suo commodo im pressit, usque ad annum 25. Anno 20. impressa fuerunt
omnia, quae tunc exrabant opuscula Mart. Luth. in unum codicem ab
Adamo Petri, Pellicano colligente et ordinante. Eodem
anno celebratum fuit capitulum provinciale Ambergae, prope silvam
Bohemicam, quod accedere coactus transivit Constantia, ubi apud
Minoritas muneribus et praesentia sua honoravit ipsum Ioannes Fabri,
et Urbanus Regius, qui tunc erat in Spiritualibus Vicarius Episcopi
Constantiensis. Postea Ulmam profecti inde navi conducta multi
Gardiani cum sociis descenderunt Danubio Lavingam usque: ubi hospitio
exceptus est a Casparo Ammonio Augustiniano, Hebraice docto, olim
provinciali ordinis per Germaniam. Deinde venerunt Ingolstadio
Ratisbonam, ubi Idolum erectum speciosae virginis Mariae, in loco, ubi
fuerat Iudaeorum Synagoga, viderunt: qui anno praeterito eiecti
fuerant ex urbe Fuit concursus mirabilis omnis generis hominum ad
illam imaginem, quam viderunt et una adoraverunt, ut reliqui.
Postridie ingressi sunt Ambergam, numero centum et viginti amplius. In
illo capitulo iterum electus est in ministrum Provinciae Caspar
Sazgerus, qui fuerat Gardianus Noribuergensis triennio. Rediit
Peilicanus Basileam. Post hoc veto capitulum cepit praedicator
exponere Evangelium secundum Matthaeum, quod et finivit infra annum
cum dimidio, sequutus vetustos Patres, idque cum fructu et
approbatione frequentissimi audirorii etiam doctorum: verbum vero
Evangelii erexit conscientias: irritavit autem hypocritas: postea
perrexit: hic multi commoti sunt.
Post coronationem Caroli V. Aquisgrani celebratam, ceperunt comitia
Wormatiensia, ad quae Lutherus quoque vocatus suae doctrinae rationem
reddidit: attamen instigantibus Romanis, libri ipsius horrendo edicto
a Caesare damnati fuerunt: sed non est id observatum, neque Wormatiae,
neque alibi: quin impressi, venditi et lecti sunt, et eius et
asseclarum tanto ardentius. In fine anni ex comitiis Basileam venit
Pater Franciscus de Angelis, Hispanus, provincialis Provinciae, quam
Angelorum vocabant, per totam Hispaniam diffusam. Is Caesaris legatus
festinabat in Hispaniam, ad sedandum quendam tumultum, et cum
Pellicano integro biduo manens, multa est locutus de causa Lutherana,
quae magna ex parte arrisit viro bono, et docto; de ordinis quidem
constitutionibus multa fuerunt collocuti; in quibusdam immutandis,
quae postea in conventu generali Carpensi (ad quem Pellicanus quoque a
tota Provincia in capitulo nuntius futurus electus quidem fuit; sed
adesse non potuit) omnia proposuit: at non eodem tempore determinata;
sed in sequenti tandem generali congregatione fuerant ordinata. Et
erat is annus Domini millesimus quingentesimus vicesimus primus, in
quo non fuit celebratum capitulum fratrum provinciale; sed comitia
Noribergae indicta quorundam Principum; ubi
decretum Caesaris contra Lutheranos magua parte remissum fuit in
imperio: sed non in Principatu ducum Austriae. Eodem anno Marsilii
Patavini liber contra Papatum tempore Ludovici IV. scriptus, opera
Beati Rhenani, qui in eum mutato suo nomine praefatus est, in lucem
prodiit. Item historia Henricorum Caesarum 1 v. et v. Anno millesimo
quingentesimo vicesimo secundo post Pascha, celebratum est capitulum
Leonbergense in Suevia: in quo cum comparuisset Pellicanus cum
reliquis, primum locum habiturus inter omnes, ob honorem conventus, et
loci Basiliensis, accusatus fuit a quibusdam publice Lutheranismi: et
iam ut excommunicatus, et indignus, qui adesset capitularibus actioni
bus, praesedit Sazgerus. Respondit inter alle Pellicanus: nihil sibi
constare de aliqua excommunicatione lata contrase, qui decretum Papae
nullum vidisset; sed postquam audisset passim iactari, cessasse a
promotione librorum Lutheri, praeter quorundam, qui nondum essent
damnati: ut erat opus Psalmorum aliquot, quibus adiecit quosdam
Hebraicos characteres, rogatus a Luthero per epistolam. Atque sic fuit
decreto patrum admissus. Et cum communis esset consultatio, de
prohibendis fratribus omnibus a lectione librorum Lutheri; consilio
eius et patris ministri provincialis decreto, ordinatum est: ut
simplicoribus frarribus prohiberetur; sed docti fratres et
praedicarorum officium exercentes, diligenter legerent Lutherana; ut
de iis iu licare possent, et privatim atque publice redarguere
errores, contra scripturas canonicas, et veritatem. Sic illi capitulo
ultimo interfuit: in via autem invenit in thermis Cellensibus, prope
Hirsgaugiam, lavantem infirmum D. Ioannem Reuchlinum, cum quo aliquot
horis de mulcis collocutus eum ultimo vidit. Sequenti enim Maio obiit
Stutgardiae sepultus vir doctiss. et iusto zelo succensus pro
veritate asserenda, et sacrarum literarum scudio promovendo.
Reversus Pellicanus Basileam, Erasmo narravit de obitu, et suo
colloquio, occasionemque praebuit dialogo illi de apotheosi Reuchlini.
Sicut et eidem, quod de Franciscano Conrado et Bernhardino lusit, sua
facundia illustrans historiam veram quidem; sed humiliorem, quam quae
legatur Anno vicesimo tertio tempore quadragesimali, provincialis
Sazgerus Basileam profectus, audivit a Doctoribus Universitatis
Basiliensis, et a Canonicis quibusdam Ecclesiae maioris, querelas
graves contra ipsum Pellicanum Gardianum, contra Vicegardianum Ioannem
Kreis, et contra praedicatorem Ioann. Luthart, et alios, quod
Lutherani essent, et promotores librorum Lutheri; quibus permotus,
decrevit cum suis consiliariis istos tres loco movendos; tamen cum
honore et citra contumeliam,
substituendosque alios in eorum locum. Id cum innotuisset senatui
Basiliensi, communicato inter se consilio, miserunt ad provincialem
duos Senatores ex primoribus, denuntiantes eidem: ut accusationem,
contra illos tres latam indicaret, quam Senatus omnino scire et audire
vellet. Negavit primum provincialis, nolens prodere accusatores
dominos et magistros: mox audivit sententiam Senatus esse; ut tres e
monasterio mittat, statim reliquos fratres omnes eiciendos esse, qui
tum numero erant supra quadraginta. Verum provincialis existimans
Sonatores hos Lutheranos, et alteri parti addictos esse, provocavit ad
Senatum utrumque colligendum. Id illi concessum est ad Sabbathum
imminens hebdomadae Paschali, ea ratione; ut praedicator, et
Pellicanus pariter comparerent in senatu, rationem daturi actionum
suarum, et responsuri ad accusationes proponendas provincialis.
Comparuit cum suo socio Ioanne Wintzler et confessore, Pellicani
adversariis, et longo sermone exposuit negoti um totum, et causas, ob
quas cogeretur amovere ilios tres ad alios conventus, et ipsorum
conventus melius providere. Accusavit eos Lutheranismi, et quod
huiusmodi librorum editionem promovissent. Statim a prandio iterum
vocati sunt ad Senatores quosdam, audituri sententiam Senatus; quae
fuit, ut festinarent urbe egredi, re infecta, quam molirentur. Quin si
illos tres volentes nolentes urgerent egredi urbe; decretum esse;
omnes reliquos Minoritas ex urbe statim eicere. Sic provincialis
abiit cum sociis suis, et confessore monialium S. Clarae in Gnadental
Gregorio Heilman, doctore; ubi consilium suum cum doctoribus et
canonicis habuerant. Sed et eodem decreto denuntiatum est quatuor
ordinariis lectoribus; duobus in Theologia magistris, M. Mauritio
Augustiniano, et D. Ioanni Gebvvilero Doctori in canonicis, Ioanni
Mernach et Ioanni Wonecker Medico, qui stipendia habebant a Senatu, ne
posthac exspectarent stipendium pro lecturis; sed ab illis cessarent.
Porro abeunte provinciali, non amplius redituro, Pellicanus dimissus;
in officio cum sociis ordinarius lector in Theologia statim ordinatus
est Doctor Ioannes OEcolampadius, qui etiam antea iesaiam Germanice,
omnibus audire cupientibus, legerat. Sed ex illo tempore coepit
praelegere epistolam ad Romanos: et Pellicanus in locum Augustiniani
Doctoris surrogatus est, lector Theologus, qui in amplo satis
auditorio, praelegit Genesin integro anno: deinde vicesimo quarto
anno, praelegit Proverbia Salomonis, postea Ecclesiasten usque ad
Februarii finem fere, anni vicesimi sexti. Cum eodem vicesimo sexto
anno celbraretur capitulum
provinciale in conventu Landshutensi, Senatus Basilcam misit nuntium
cum suis literis ad coetum illum, et exposuit quid actum esset; et
quid fieri vellet de conventu fratrum, et Sororum S. Clarae in
Gnadental; scripsit etiam Pellicanus, 3. calend. Augusti, non ad
Provincialem Sazgerum (qui ei ante semper amicus, hoc vero tempore
offensus videbatur) sed ad Alexandrum Molitoris tum Gardianum
Moguntinensem; qui in illo capoitulo provincialis electus est, veterem
amicum, de causa sua, et ad illum se excusavit rogans; ut aliis quoque
suam epistolam ostendeter, quia siciebat se passim male audire.
In illo capitulo Sazgerus, ut ex amicis intelexit, ipsi testimonium
dedit integre famae et vitae, hortatusque est fratres; ut monium de a
calumniis, quibus eum impetebant, sibi temperarent. In eodem
submotus est ab officio regendi fratres, et ei subrogatus est
Romanus quidam, qui annis multis Basilen confessor primorum civium et
matronarum fuerat, homo indoctus, nec integrae famae; ille behigne
ipsum tractavit. Nam stipend um, quod lectori Teorogo dabatur,
concessit, ad victum et necessitatem fratrum conventus; verum occulte
cives ipsi infestos reddidit; ut ipsu et Lutbardum urbe expellerent:
sed abte sinem anni, cum scotto deprehensus, anno millesimo
quingentesimo vicesimo quarto, successorem habuit virum bonum et
doctum, Matthiam Meisenbachium. Is in mandatis accepit, ne Pellicano
et praedicatori molestus esset, quod et fecit. Veniebat quotannis pro
more principalis minister qui erat Alexander Molitoris: hic paterne
Pellicanum, praedicatorem, et tertium corum fratrem tractavit.
Perrexit praedicator Evangelium annunicans; Pellicanus in sua lectura
cum OEcolampadio alternis legentes in schola Theologica, quae
coeperant; tertius frater Ioannes Kreis, qui invitis parentibus
monasterium ingressus fuerat, ab illis tevocatus, Argentinae Magister
ludi factus, domino fideliter inservivit; Pellicano silius et frater
carissiumus.
Etsi vero Gardianus ei faveret; tamen fratres quidam i-Fratribus
expsum odio habuerunt, maxime eoquns et cellarius. Viri osus Pellic
igitur boni, inprimis Adamus Petri, ultimo anno, quottidie fere ipsi
eibum et potum miserunt, timentes ne illi vitae ipsius insidiarentur.
Mese Februatio, plures quam septuaginta opulenti et pii Civium
Basicives, suo et aliorum amicorum civium nomme rogarunt:
liensiumpetiut in sua ecclesia, quae ampla esset et in urbis
meditullio sila, pro tiotot horarum cantionibus, et tot missis, per
horam dimidim quottidie
sermonem ex novo Testamento haberent: aliquot eorum, libenter id se
facturos promiserunt: quod regulae Francisci conforme videatur:
reliqui vero noluerunt, dicentes: Lutheranum esse, diebus profanis
praedicre. Offenderunt igitur suos patronos; Pellicanus dixit
pecunias, quae pro laboribus suis sibi darentur, ad suae vitae
sustentationem usurpaturum.
Anno millesimo quingentesimo vicesimo quinto, ad capitulum provinciale
Crucenaci, oppido Palatinatus, quod celebratum fuit circa Dominicam
Iubilate, ad fratres ultimam epistolam misit; in qua exposuit, quid
hactenus gestum sit in illorum conventu, et se excusavit. Rediens
Gardianus animo fuit erga ipsum benevolo; aliis dicens, commissum sibi
a partribus, ut sineret Pellicanum agere, quae ageret Isto anno,
Frobenio rogante, confecit ind cem in Plinium, et in opera D.
Hieronymi: quia OEcolampadii index non amplius ad hanc editionem
quadrabat; Idque maximis laboribus.
Anno vicesimo sexto die S. Stephani, Zvvinglius nomine Senatus
Tigutini et deputatorum Peliicanum Tigurum vocavit; ut succederet
Iacobo Ceporino; qui Hebraea, in lectione Biblica recens instituta,
praelegerat. etsi vero triennium iam sacra proposuerat suis
auditoribus; tamen se non satis idoneum existimans illi oneri, neque
Zwinglii votis posse respondere; consilio amicorum, et inprimis Iacobi
Meyeri consulis, qui Pellicanum plurimum amavit, suus est: qui omnes
suaserunt, ne honestam hanc vocationem detrectaret: quia adhuc tardius
proficeret Basileae reformationis institutum, et ipse inter fratres
dissentientes tutus non esset. Missione igitr a senatu impetrata,
compositis suis rebus, vicesimo Februarii, comitatus petro Fleckio,
qui Monachus etiam fuerat, et Heinrico Billingo, iter ingressus est.
Tigurum ut venit Zvvinglii hospitio usus est, donet domus sua
instrueretur. Magna vero laetitia fratrum, Zvvinglii, Leonis, Myconii,
Ammiani, Collini, Megandri et aliorum exceptus est; qui postea amici
eius perpetuo fuerunt. Priusquam libri e iafferrentur, in lectione
Theologica, Leo Iudae Hebraea praelegebat, et interpretabatur. Is
primus fuit, quem Hebraea legentem audivit. Calendis autem Martii non
casu contigit; ut prima lectio ei prlaelegenda occurreret capote
decimo quinto Excodi. Eam in hanc exorsus est sententiam: Gratia DEO
meo, qui me ereptum ex Aegypto et ab Aegyptiaca ac Papistica
captivitate, fecit transire mare rubrum; ut nunc mihi cum sanctis
liceat canere canticum illud sororis Moysi et dicere cum gaudio:
Cantemus Domiaeo, gloriose
enim honorificatus est. Decimo septimo Martii supervenerunt libri, et
vestes paratae impensis Frobenii duplices, ad necessitatem, pro diebus
festis et profestis. Ibi deposuit cucullum, et communibus illis
vestibus usus est, annos quadraginta octo natus. Oblati ipsi erant
aliquot coronati, inter quos duplex, in quo imago erat S. Francisci,
cum inscriptione: miraculum amoris, monera Mirandulana, quae ei vice
ominis suscepta; quod non abhorreret pius Franciscus a se propter
mutatum habitum: qui et ipse iam aurum non sperneret, quantumvis Deo
carus et beatus. Coactus fuit tunc valores monetarum discere, qui a
triginta tribus annis nihil tale vel semel tetigerat, vel habuerat.
Amici deinde suaserunt; ut exemplo aliorum sacerdotum, uxorem duceret,
ne scandalo esset ecclesiae. Menseigitur Augusto duxit Annam Frisiam,
Ioannis Frisii, Ludimagistri sororem, egregiam soeminam. Hoc eius
institutum omnes probarunt, solus Zwinglius miratus fuit, sollicitus de
eius aetate; timebat, ne coniugium ei infelix obveniret. Ibi tum ergo
dei gratia domestica cura exoneratus, maiorem incumbendi literis quam
unquam occasionem habuit. Statim etiam docti homines advenae,
contubernium eius expetiverunt: adeo ut raro sine hospitibus esset.
Multi enim persecutionis tempore Tigurum amore Evangelii discendi,
docendi, et servandi confugiebant. Anno vicesimo septimo sustulit
filium ex sua uxore, quem Samuelem vocari voluit, quia tunc historia
Samuelis pueri, in scholis Theologicis praelegebarut, et mater Anna
dicebatur, et ipsius quoque nomen ad Elcanae aliudebat. Uxor illa
obiit anno trigesimo sexto, mense Octobri, Hortatu autem amicorum,
mense Ianuario sequentis anni alteram duxit Elisabetham, ex
quanulloshberos habuit.
Eodem anno disputatio Badenae suit habita: Pellicanus opera Damiani
Irmi Basiliensis mercatoris, secundam editionem Bibliorum Hebraicorum
cum comment. Iudaeorum R Abraam Abenezra, et R. Salomonis in prophetas
sibi comparavit. Item librum radicum et Michlol Constantionopoli
impressos. Anno vicesimo octavo in Ianuario celebrata fuit disputatio
Bernensis integto fere mense, cui cum aliis multis Pellicanus
interfuit, et contiones, quae ibi a peregrinis habitae sunt, in unum
volumen collectas, in lucem dedit.
Anno vicesimo nono quinta Septembris abiit Zvvinglius Marpurgum; ut de
cena Domini cum Luthero colloqueretur. Absente illo, Ioannes Ammianus
et Pellicanus praelegerunt Genesin usque ad decimum sextum caput. Cum
audisset tum monasterium Minoritarum Basileae evacuatum, veritus ne
libri, quos laboribus suis diuturnis et maguis compararat a
chalcographis distraherentur,
acceptis literis a Senatu Tigurino ad Basiliensem, illos obtinuit: et
meliores ex illis Tigurum misit. Eadem aestate Synodus celebrata est
in frovvenfeld celebris, cui interfuit cum Zwinglio. Finito autem
cursu viginti quatuor librorum Biblicorum a Zwinglio, aliud iam quod
ageret non habebat: videns autem non sufficere studiosis Theologiae,
tractationem Grammaticam et brevem indicationem rerum, utile fore
iudicavit: ut ex singulis capitibus et versibus, doctrina fidei et
morum ad ecclesiae aedificationem excerperetur, qua studiosi sacrae
scripturae postea commode possent uti. Rogarat doctos quosdam, ut id
facerent: viderat etiam a Luthero in Deuteronomio, a Pomerano in
libris Samuelis, a Melanchthone in parabolis Salomonis, tale quid
tentatum: doluit ergo eos non pergere, ut poterant. Quare cum otium
suppeteret, ipse id aggressus est: ut alios suo exemplo excitaret. Non
quidem mens ei fuit: ut illi libri in publicum prodirent, nisi ab
aliis fuissent antea expoliti. In Exodo primum periculum fecit Cal.
Aprilis, breviter annotando, quae in quliber capite cum fructu doceri
possent. Interea Grammaticae Hebreae praecepta discipulis suis
tradidit. Cum autem mense Augusto pentateuchum absolvisset; Prophetas
priores explicandos sibi desumpsit; quibus finitis libros
Paralipomenon, Esdram, Nehemiam, Estherae exposuit: ut gesta maiorum
tam sanctorum, quam impiorum, non essent scandalo, sed eruditioni.
Usus autem est in illa explicatione sacrarum literarum veteribus et
recentioribus, Latinis et Hebraeis scriptoribus. De Prophetis
posterioribus interpretandis, non fuit sollicitus, quod OEcolampadius
omnes fere exposuisset; quibus nihil putabat se posse addere. Aliquid
tamen in Cantico canticorum, quod Basileae publice legerat, tentandum
existimavit. Videns autem difficilimum hunc libellum sibi satis
feliciter pro sua conscientia explicatum, coepit nescio quo spiritu
impelli; ut quae ab aliis pluribus libris explicata essent, brevius
traderet, additis Iudaeorum Rabinis Reliquos igitur libros veteris
Testamenti interpretatus est. Psalterium, quod dudum Basileae
exposuerat, furtim ipsi sublatum fuerat, et Argentinae impressum: id
sub incudem revocavit.
Dum haec agerentur, quidam typographo Froschovero indicarunt; talia
Pellicanum molitum: is rogavit, ut alique ex libris illis sibi edendum
concederet, et ut specimen daret futuri operis. Pellicanus qui
huiusmodi nihil cogitaret, libellum Ruth emendatum ei tradidit, quem
ad nundinas autumnales vaenum exponeret. Innotuit hoc Zvvinglio, qui
miratus est; et quia erat brevissimum opusculum, permisit edendum. Sed
iudicio Domini volentis erudire, exercere et castigare Tigurinam
Ecclesiam Zvvinglius Octobri menso, una cum aliis praestantibus viris
caesus est anno trigesimo primo. Zvvinglio successit in
Theologica lectione Theodorus Bibliander, vir linguarum peritus, et in
omni genere doctrinarum exercitatus, eloquens quoque arque pius. Pro
secundo et principliori officio Zvvinglii, datus est Dei gratia
Henricus Bullinger vir pius, etuditus, fidelis, contionator
incomparabilis. Undecima Ianuarii Bibliander cursum exorsus est ab
Iesaia, magna cum admitatione auditorum: quippe, vix annorum viginti
trium fuit. Anno trigesimo nono primum cursum confecit, hoc est, omnes
libros Biblicos Veteris Testamenti absolvuti. Secundum cursum rursus
cepit non a Genesi, sed sicut coeperat ab Iesaia, quem 11. die Augusti
anno trigesimo nono feliciter auspicatus est. Postquam vero Pellicanus
finierat commentarios qualescumque; cepit instare typographus, ut eos
correctos in lucem daret. Se enim a studiosis et bibliopolis urgeri:
ut eos praelo committeret. Pellicanus videns mediocria et simplicia
scripta, mediocriter doctis placitura, et quod illorum maior sit copia
quam eximie doctorum, gratificari petentibus volens, primumtomum in
lucem edidit: adhaec cogitabat se a triginta annis et amplius, in hunc
sinem, ut sacras literas intelligeret, operam Hebraicae linguae
dedisse, et immensos labores sustinuisse. Suum igitur officium
postulare; ut suas etiam cogitationes sive meditationes in lucem
proferat. Cumque ipsum urgeret, ut alterum quoque, qui historias
continet, evulgaret, secundum tomum edendum curavit, po tea tertium et
quartum. Doctis autem quibusdam instantibus, ut in ecclesiasticos
quoque libros, ut vocant, annotationes scriberet, illis etiam
gratificatus est, pro virili sua eos exponens. Cui operi successit
index totius sacrae bibliothecae, in illorum gratiam, qui in Pellicani
commentariis querebantur omissas allegationes et concordantias, quod
brevitatis causa fecerat. Tardius autem evulgatus est; quia ipsum
urgere typographus non destitit, ut in novum quoque Testamentum
scribens, rotum Biblicum opus absolveret. A multis igitur dicta, quae
meliora vi debantur, in unum librum redegit Apocalypsin non fuit
animus explicare. Dedit igitur operam, ut Sebastiani Meyericomentarii,
qui valde placebant, in lucem editi, suis operib. coniungerentur.
Interim dum haec egit Pellicanus, cepit diligentius versari in
praelectionibus Bibliandri. Nam ex quo librum Iosuae auspicarus erat,
excepit, que potuit, et postea domi diligemptius descripsit:idem fecit
in omnib. fere libris Biblicis. Textum quoque receptae translationis,
multis in locis emendavit. dhaec tota biblia sacra transtulit e
Chaldaico in Latinum, Mosen scilicet, Prophetas priores et
posteriores, cum Hagiographis nempe Onkelum et Ionathan, cum reliquis
etiam in canticum, Ecclesiasten, lamentationes et utrumque fert.
Targum super libro Hester, de quo sibi Iudaei mire placent. Quin et
Targum Hitrosolymitanum in quinque libros Mosis; praeter
haec transtulit quaedam Thalmudica opuscula, librum Massoreth; quem
Hebraicum edidit Elias grammaticus: varia item Hebraeorum commentaria.
Scripsit praeterea Germanicam expositionem, in Pentteuchum, Iosuae,
Iudicum, Ruth, Samuel, Melachim, denique in Iesaiam et ieremiam
Prophetas: ad convincendum Iudaeos, quam ob causam transtulit etiam
Ludovici Vivis disputationem cum Iudaeis, elegantissimum librum in
linguam Germanicam. Multos quoque libros Aristotelis et Ciceronis in
Germanicm convertit, idque hanc ob causam; ut Philosophia Aristotelis
et Ciceronis, brevi spatio remporis, ab ingeniosis hominibus, et
populari quoque lingua disci posset, sicut olim in Graecia factum est,
et apud Romanos, qui ila, quae in lingua Graeca utiliter scripta esse
animad verterunt, amore patriae curarunt in suam linguam transferri.
Nec enim putavit obstare, quo minus Philosophia tradi et intelligi
nostra lingua aeque possit, atque aliis: utile etiam duxit,
neotencorum methodos Philosophiae, in Germanicam linguam transfundi.
Adhaec utilius existimavit Turcicam linguam discdere, quam aliis in
disciplinis versari: quando Turcae nobis vicnini esse incipiunt: ut
tandem eos ad catholicam veritatem, verbis doctrinae adducere
possimus, et humaniores reddere. Post illos labores confecit indices
in multos libtos maximo labore, priusquam veram rationem eos
conficiendi teneret. Biblia Munsteri Tiguri edita, contulit ad verbu
cum Hebraica veritate. Biblia quoque Leonis Iudae et Theodori
Bibliandri similiter ad verbum contulit cum Hebraeo, ne quid
omitteretur. Paraphrases quoque Erasmi in totum novum Testamentu a
Leone Iuda conversas in linguam Germanicam, distinxit: et expositionem
Germanicam Apuocalypsis in fine adiecit: ne manca esset explicatio.
Dictionarium Chaldaicum Santis Pagnini Romae impreslum, Munstero
tradidit cum Thalmudico suo ohm descripto, ut ex duobus illis unum
conficeret, quod tandem fecit, et Basileae typis excudi curavit, Egit
quoque per Marcum Heylandum: ut conficerentur concordantia Hebraea: ad
dita translatione vulgata, opus magnae utilitatis, utque daret
Frobenio: sed neglectum est opus, quia Sebastianus Gryphius eum
antevertit, evulgando thesaurum Pagnini. Theodorus etiam Biblinander
absolutiorem promisit.
Anno trigesimo sexto circa festum Ioann. Baptistae Zurzacum profectus,
inde navigio Basileam, postea Argentoratum descendens, honestissime
ibi est tractatus. Rediit per Rubeacum Basileam, multo honorea a
chalcographis affectus, et fratribus, qui olim ei subiecti in
monasterio fuerant. Annotrigesimo octavo Tigurum venit Michael Adam
neoiphytus ex Iudaeis, qui Pellicano consulente cepit cum Leone Iuda
emendare Germanica Biblia, et per aliquot menses hospitium gratis ei
praebuit. Anno quadragesimo aestas erat calidissima; vinum crevit
ubique optimum. Anno
sequenti mense Ianuario comitia Wormatia habita fuerunt, acta illorum
scripta ad Tigurinos misit Grynaeus. Acta quoque concilii
Constantiensis per Ioannem Stumpfium eo anno sunt conscripta,
Tigurique Germanice evulgata. Eodem anno, vicesimo primo die
Septembris ius civitatis Tigurinae consequutus est. Anno quadragesimo
secundo calendis Ianuarii Bonifacius Amerbachius, a iuventute
Pellicano dilectus, ipsi dono misit omnia opera Erasmi Roterodami,
munus longe gratissimum.
Ipse opus Erasmi Roterodami paraphrasticum, quod a Leone Iuda in
liguam Germanicam conversum recens prodierat, dono misit novo Episcopo
Argentinensi, domino suo et patriae suae, una cum epistola, qua
petiit; ut non tantum grato animo acciperet munus Erasmi, qui et ipse
Erasmus diceretur; sed et euraret legi per dioecesin suam, ab iis
sacerdotibus, qui non satis Latina intelligerent et tamen poulum verbo
Dei pascere desiderarent, pro suo officio. Hoc donum Episcopo
gratissimum fuit: utque suam erga Pellicanum benevolentiam declararet,
argenteo poculo eum donavit; quod remisit. Astricti enim sunt,
quotquot Tiguri cives et inquilini, bis singulis annis sollenni
iuramento, ne quis eorumm ullum munus ab ullo Principe accipiat.
Quamquam non ignorarit, ingens discrimen esse, inter munera honoraria
et illa corrumpentia, neque dubitarit de aequitate Senatus Tigurini;
noluit tamen Principum muneribus inhiantibus occasionem dare
contemnendi eam legem. Princeps, lectis literis Pellicani, laudavit
Tigurinae Reip. institutum, et illius quoque oboedientiam; et poculum
illud sorori Pellicani unicae, Rubeaci dono dari curavit.
Anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo tertio, decemb. decimo
die, Theodorus Bibliander praeter rationem Tigurinae scholae, tempori
servire cupiens, praelegere copit Apocalypsin Ioannis. Pellicanus
autem inter varia monumenta quae tunc legit, evolvit et waldensium
sanctissima scripta, ad Regem Hungariae, et historiam Wesaliae, olim
Moguntiae conscriptam a Iacobo Wimpflingo qui adfuit; cuius tamen
nomen non est adscriptum.
Legit etiam epistolas Oecolampadii et Zvvinglii, librum optimum et
virorum illustrissimorum et dignissimorum aeterna sanctorum memoria:
cum prologo verissimo, doctissimoque Bibliandri. Hospitem tunc
temporis habuit nobilem, et doctum virum Iosephum Ungarum Budensem,
cuius parentes Pesta se transtulerant Cassoviam, priusquam Turca Budam
caperet. Isquinque annis operam dederat bonis literis et Theologiae
Wittembergae, voluitque ante reditum suum ad parentes, invisere
ecclesias Germaniae, et doctos audire. Venitque Spita, ubi Caesar
comitia celebrabat, Argentinam, ibi aliquot diebus cum fratribus
colloquutus est, praecipue autem cum Bucero de causa sacramentaria, a
quo impetravit sententiam scriptam de cena Domini. Audivit a
Tigurinis quoque de ea re sententiam et fidem; legit epistolas, et
alia quae dam Zvvinglii et Oecolampadii; aedificatusque abiit, prae
aliis Argentinensem et Tigurinam ecclesiam commendans, in doctrina,
moribus, et ceremoniis. Bibliander, Gualterus, iunior Zvvinglius et
Froschoverus Constantiam eum deduxerunt: Pellicanus Vitodurum usque.
Exeunte Iulio Basileam cum uxore descendit, hinc Rubeacum: ut
salutaret sororem. Ibi a patritiis in praetorio, et D. Willelmo
Bocklin, praefecto episcopi Argentinensis, in arce peramanter et
honorifice exceptus est. Incidit autem Rubeaci, in annosam matronam
Barbaram Haslerin, oriundam ex valle Gregoriana, familiarem sorori;
quae veram religionem divinitus edocta, fidem simpliciter et sancte
confessa est, et recitavit, quod olim multa a magistratu ob illam
pasta, eamque animose defendendo manus lictoris evasisset. Redeuntem
Basileam, invitavit Senatus, Universitas et Chalcographi, et prandio
honorarunt: Adsederunt Adelbertus Meier, et Theodorus Brand. Coss.
Marcus Heidelin, magister civium, et Blasius Schollius senior magister
civium, cum multis consulibus: simulque Myconius, Wolphgangus
Amerbachius, Osvaldus, Cellarius, Sebastianus doctoresque reliqui et
impressores; accurrentes alios locus non capiebar: finito convivio
Cosl. decreverunt; ut in Tigurinorum et Pellicani honorem ex aerario
omnia expenderentur.
Absoluta apocalypsi Ioannis cepit Theodorus Bibliander Genesin magna
diligentia interpretari: ubi diligenter Pellicanus excepit omnia.
Mense Decemb. descripsit scripta Ioann. a Laseo Baronis Poloni,
veteris amici, de sacramentis: et Magistri Regneri Scholarchae
Gruningensis in Frisia, optimorum et doctissimorum virorum monumenta,
Tigurinorum omnia conformia, et consonantia doctrinae. Anno
quadragesimo quinto, mense aprili Ioannes Frisisus cum Grebeliis
nobilibus in Italiam profectus, Bononia et Venetiis totum Thalmud et
Maiamonem, atque alios multos libros attulit; quos centum viginti
florenis emptos, omnes fere Pollicanus convertit. Nihil attinet
singulorum librorum titulos hoc loco recitare.
Anno quadragesimo octavo D. Ioanni Hoppero Anglo, optimo viro,
praelegit commentaria R. Davidis Kimhi in omnes prophetas Minores.
Principio Decembris anni quadragesimi noni fuit cum Pellicano octo
diebus R Stephanus; qui videns, quae hactenus transtulerat ex
commentariis Rabinorum in sacros libros: rogavit obnixe, ut in
reliquis omnibus pergeret, idque non ad sensum tanrum; sed ad literam
quoque pro Hebraismis discemdis. Statim igitur caeceros quoque
interpretes, qui partim Prophetas,
partim omnes libros Biblicos interpretati sunt, in Latinam linguam
translatos, Genevam illi transmisit; ut insigniora ex illis excerpens,
in lucem emitteret.
Anno quinquagesimo sexto tandem Pellicanus sacrarum literarum in
schola Tigurina professor Hebraeus, per annos triginta non tam propter
doctrinam excellentem, quam morum suavitatem et vitae integritatem,
omnibus carus et acceptus, postquam calculo et aliis morbis diu
vexatus esset, ex hac vita, ipso die resurrectionis Domni nostri Iesu
Christi, ab ipso evocatus, et in coemiterio maioris templi sepultus
est, anno aetatis suae septuagesimo octavo. Filius ipsius Samuel,
paedagogus inferioris Collegu postea anno sexagesimo quarto peste
obiit, relictis tribus filiis, quorum duo ministri Ecclesiae, et unica
filia. In locum vero senioris Pellicani successit Petrus Martyr
Vermilius, Argentorato a Senatu Tigurino accersitus.
Est in Pellicanum a Pantalcone Candido, Theologo Bipontino, epigtamma
scriptum eiusmodi:
Qua superum quondam caelesti ex aethere lingua
Affatus sanctos est Pater ipse patres:
Exactum callens hanc Pellicasnus ad unguem,
Gumque Deo ptuit, cum superisque loqui.
Macte vir ingenio: te sacri interprete libri,
Sunt facti illustres iam magis atque magis.
Atque haec de Pellicano ex Chronico vitae ipsius, ab ipsomet inusum
filii et nepotum suorum suse conscripto: unde videmus quam crassae
fuerit tenebrae illae, in quibus miaores nostri vixerunt: quam multa
doctis viris fuerint dediscenda, quae maximis laboribus didicerant:
quam inutilibus studiis, temporum iniuria fuerint occupati: quanto
zelo, quam improbis laborib, linguas, artes, et veram rleigionem in
lucem revocarint: e diverso, quam feclices sint nostro saeculo,
quantumvis calamitoso, omnes, qui in tam clara luce versantur: qui
doctissimis praeceptoribus, in linguis, artibus, Philosophia,
Iurisprudentia, Medicina et inprimis Theologia abundant: qui tot bonos
codices, parva pecunia sibi comparare possunt. Scribit Ludovicus
Lavaterus; ex sene Pellicano non semel audiisse: quod nullum Graecum
testamentum per Germaniam reperiri potuerit (primum enim ex Italia
allatum fuisse) quantumvis quis magnam vim auri pro unico exemplari
voluisset exponere. Nunc eam esse temporum felicitatem, ut quisque
scholasticus exemplar habeat. Vir fuit candidus, sincerus, integer, a
mendacio, ob ostentatione omni alienissimus.
MArtinum hunc Frechtum e Suevia prodiisie annales testantur; iactisque
literatum et linguarum primis rudimemptis, ad publica accessisse
Germaniae nostrae Gymnasia: e quibus Haidelbergense, etiamnum celebre
ac florens Ibi cum Theologico studio opetam navasset egregiam,
Licentiatus divinae scientiae, more Academiarum, est renuntiatus. Mox
in profeflorum publicorum ordinem cooptatus, literas sacras publice
docere cepit: idque circa annum Christi, ut ex epistola quadam
Oecolampadii collgimus, millesimum, quingentesimum, vigesimum sextum.
Collegam tunc Haidelbergae inter alios habuit, virum piissimum et
doctissim um, popularem suum simonem Grynaeum, dequo alibi.
Cum autem Frechtus rleigioni et pietati sine hypocrisi aut fuco esset
deditissimus: magnaque facundia polleret: statim fama de eo ad vicinos
et finitimos est disseminata. Itaque Ulmensis res pub. statim post
Ecclesiae suae reformationem, quae facta sub annum millesimum,
quingentesimum vicesimum octavum auctore potissimum Conrado Somio,
Frechtum ad se invitavit. et eain urbe ut primarium Ecclesiasten
ageret, petivit. Adsensus est Frechtus, eamque provinciam magna cum
laude et fide diu procuravit: et omnibus gratissimus fuit. Cum autem
sub id tempus, in cenae negotio, contentio quaedam inter Evangelicos
incidisset: Frechtus, cum Bucero et Musculo, in Saxoniam ad Lutherum
profectus, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo sexto, eius
sententiae fere subscripsit: de quo alibi dictum.
Anno quadragesimo, cum colloquium in Vangionibus indictum esset, ab
Ulmensibus eo et Frechtus missus est: qui tunc temporis Ulmae in magno
illo templo populari lingua; et Latine in choro eiusdem, solitus
contiones habere: et ad Latinas quidem tum contionatores, tum docti
cives, convenerunt: deinde scholastici [Note: * Crus. in annal. Suevic.]
quoque, qui intelligere putabantur, fuerunt admissi.
Postea anno quadragesimo sexto, in colloquio Ratisbonae habito, idem
Frechtus fuit, et cum adversariis pro sua eruditione disputavit. Cum
aurem Caesar paulo post bello Smalckaldico victor esset: et Augustae
Vindelicorum religionis causa comitia celebrasset; Augusta profectus,
relicto ibi praesidio, rei publicae et mutatae causa religionis: cum
reliquis copiis Ulmam petit. Eo ubi venisset, senatum abrogat. et
novum instituit; et ecclesiae
ministros, in quibus hic Frechtus, co quod religionis decretum
repudiarent, custodiae mandari iubet. Senatus, per omnia Caesari
devotus, decretum necipit. Durante comitio, rogatu Granuellani,
petierant a Frechto: ut Augustam profectus, negotium religionis
adiutaret: et ad Pflugium aut Sidonium, aut Issebium, diverteret:
ille, quod et suspectam rem haberet, et quod e reliquis civitatibus
nemo sui ordinisibi esset, recusavit. Iussus deinde quid de facto
decreto, seu nova religionis forma, quam Interim [Note: Exponit suane sententiam de libyo Interim. Actio senatue Ulmensis cum ministris.]
dixerunt, sentiat et quosque probet, scripto complectitur, atque
errores et superstitiones eo in libro probatas, refutat. Ubi vero
Caesar Ulmam venit, novus magistratus Frechtum ac ceteros Ecclesiae
ministros evocat: et pet homines delectos eorum sententiam exquirit:
responmdent illi, ut antea, et quid in decreto probent, quid
improbent, ostendunt. Rogati, cum Augustani doctores illud receperint
per iusiurandum, ac nihilo setius Evangelium doceant: cur non idem
ipsi faciant? non sibi constare dicunt, quid illi fecerint: neque suum
esse alieni facti rationem reddere: se quidem initio, cum ad Ecclesiae
ministerium adhiberentur, fide ipsis data promisisse, doctrinam
Evangelii pure ac incorrupte annuntiaturos; sine traditionibus
hominum: si nunc senatus eam rationem non probet, petere ut iusiur
andum sibi remittat.
Iussi domum abire, post meridiem revocantur: ibi delecti quidam
senatus, captivos, inquiunt, hodie vos Caesar sistit, ad eiusque iam
traducemini palatium: Deus vos spiritu suo gubernet. Illi, quoniam ita
sit visum Deo, non se recusare dicunt ullum periculum: et ipsis
invicem bene precantur: Sic egressi, statim per apparitores ad
praetorium deducuntur, fore putantes, ut sisterentur Caesari. Post
multam exspectationem, confluente iam illuc multitudine, traducuntur in
Georgii Besserei domum, viri consularis, in qua Granuellanus et
Atrebatensis diversabantur. Tamdem intromissi, post multam
disceptationem, cum Granuellanus urgeret, uti Caesaris edicto
parerent: illi vero, quamobrem non possent, explicarent; acer bis
fuerunt excepti conviciis, deinde, reliquis egrediiussis, et paululum
divertere, Frechtum humanioribus verbis pertentant: et cum is in
sententia persisteret, reliquos etiam sigillatim appellant: ex iis
quatuor fuere constanres, duo desciverunt. Granuellano et Atrebatensi
aderant Hasius et Seldus.
Mox impediti catenis, in carcerem publicum ducuntur, Hispanorum et
Germanorum praesidio, quibus praeerat Ioannes Comes Nassovius: cumque
domum Frechti praeterirent: frater eius Georgius forte prospicit e
fenestra, et appellatus ab eo: ut uxorem acfamiliam curaret, salutem
ei sociisque precatur, ac simul bono animo esse iubet.
Ob hanc vocem et ipse dicitur in carcerem: fuit hoc Angusti
die decimo sexto. Detenti per quatriduum in urbe, quinto die, cum
Caesar illinc abiret, revincti catenis, uti diximus, et impositi
currui, devehuntur Kirchemum, stipati circiter ducentis Hispanis, Ibi
cum dies octo fuissent, in potestate Germanorum ducis Altestegii, dati
sunt in custodiam Hispoanrum centutiom madronio [Note: * Vel Ledronio.] .
Factum hoc anno quadragesimo octavo.
Deinde anno sequenti undequinquagesimo Martii die tertio, Frechtus et
reliqui ministri, in religionis negotio constantes, postquam pro victu
solvissent, liberi tine mulcta dimissi sunt. Cumque Ulmae nova
religionis formula recepta esset: Frechtus sub regimine pii ducis
Christophori Tubingam vocatus est: ut facram ibi Theologiam doceret.
et illustri stipendio ephorus esset. Ea in Academia Pentateuchum
Mosis, et Iudae epistolam, inter alios doctissime est interpretatus.
Tandem veneranda canitie conspicuus, die decimo quarto Septembris,
anno millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, Tubingae obiit, et
in S. Georgii templo honeste sepultus est.
Scripsit praeter alia Theologica in Witekindi Saxonis, retum ab
Henrico et Othone Imperatoribus gestarum, libros tres: Plura in
bibliothecis. I. Sleidanus: Crusius in Suevicis annalibus: Thuanus in
historia Augusta:
URbs est Germaniae Augusta, ab Augusto Caesare; Vindelicorum autem a
Vindae et Lyci amnium confluente, nomen nacta: remplorum et
aedificiorum copia ac splendore ornatissima: mercibus importandis et
exportandis oportunissima: opesque et honores tantos consecuta: ut
Germaniae urbium hodie nulli cedatiplerasque superet; Reip.
constitutione, civium frequentia, schola, bibliotheca, aliis. Hac in
urbe natus est honestis parentibus Ioannes Forsterus sub annumChristi,
millesimum, quadringentesimum, nonagesimum quintum. A puero ad bonas
literas adhibitus, expertus est Horatianum illud: ut multa tulerit,
multa fecerit: sudarit et alserit.
E patria schola ad exteras sese conttilit; atque in Bavatica Academia
Ioannis Capnionis auditor fuit: qui cum in senecta illa et supremo
vitae actu, cum attigisset annum septuagesimum, diu ante sponte
relictis aulis, non ut Laertes se in agro abdidisset; sed in
Acadomiam, invitatus a Duce Bavarito, secessisset:
maximopere delectabatur studiis iuniorum. Ut igitur quisque maxime
cupidus erat discendi: et plurima sciscitabatur; ita illi maxima
comitate respondebat, et libros dabat utendos. Fuit igitur tum
Capniopni inter auditores familiarissimus Forsterus: quia maius erat
eius studium, quam aliorum. Ac retinuit hunc erga Forsterum affectum
optimus senex, etiam post eius discessum: cui argumento esse potest
haec ad Forsterum epistola:
Dn. Ivanni Forstero Augustano, Philosophiae Magistro S. P. D. Ioann.
Reuchlin:
Quam molesta mihi res est, dilectissime vir, a tua et aliorum
studiosissimorum auditorum meorum praesentia recedere! Cum enim in
tanta tam Hebraicae, quam Graecae linguae discipulorum frequentia,
assiduo studio indefessas mihi aures praebueris, tum unus omnium in
lingua Hebraica plurimum sudasti; ut dignus mihi visus fueris, cui
publici auditorii pulpitum concesserim. Quare perge incumbendo bonis
et doctrinae a me praelectae: sic enim in virum literatissimum et
linguarum ornatissimum interpretem, DEO aspirante, ceteris commodo et
utilitati, evades. Vale feliciter. Angelopoli dabantur III. Idus
Aprilis, Anno Domini MDXXI. Hactenus Capnio.
Lipsiam demde progressus audivit Petrum Mosellanum: cuius oratio vere
Xenophonteam referebat suavitatem. Adolescentiam egressus, docuit
alias linguam Hebraeam; alias ecclesiae doctrinam in Academiis et
remplis. Fundamentis istis linguarum felicissime superstruxit,
Theologiae sedulam navans operam, ad summum pervenit culmen. Nam et
Doctoralia ipsi sunt collata insignia, et publica sanctae linguae
professio Wittenbergae, ubi consederat, commendata.
Anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesime quarto, placuit,
ut quidam maxime propter Borussiacas rixas, Naopur gi in thruingia
convenirent. Eo accessit, cum Philippo Melanchthone, optimus vir et
doctissimus Theologus Forsterus, magni illius Camerarii [Note: * In vita Meianchthonis.]
iudicio. Postea, cum annos octo in Academia
Wittenbergensi multum profuisset discentibus, interpretatione
Prophetarum et linguae Hebreae propagatione; et Ecelesiis, in iudiciis
et in inspectione: motbo diuturno est correptus. Eum auxit, ut est
[Gap desc: Greek word] paterna, filiae obitus: quam ipse postridie
placida morte est subsecutus, cum et sese, et ecclesiam domesticam ac
publicam, ardentissimis votis Filio DEI commendasset: die nempe octavo
Decemb anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo sexto.
aer. suae 61. Elatus est funere frequempti, sepultusque in templo
Parochiali Wittemb. ad timulum Matthiae a Schuleburg. Virtute viri, de
scholis et ecclesia Christi bene meriti, caruminib.
epitaphiis tum alii, tum Henricus Mollerus Hessus hoc elegiaco
celebravit:
Haec tegit exuvias Forsteri tumba Ioannis:
Qui celebris sacra doctor in arte fuit.
Ediderunt ipsum clari virtute parentes,
Qua Lycus Augustae moenia celsa rigat.
Quorum consiliis Musisque Deoque dicatus,
Ad tantumsummo crevit honore virum.
Sed disciplinas quamvis raperetur ad omnes;
Cum puer inciperet Musica castra sequi:
Divino tamen ipsius mens numine tracta est,
Ut veri cuperet dogmata nosse Dei.
Ergo Palestinae decus et mysteria linguae,
Ipsi, prae reliquis discere, cura fuit.
Huic et Biorum vigil in ditione vacavit,
Instructus monitis Capnio docte tuis.
Mox etiam, studiis aliquo progressus et annis,
Distribuitpartas ipse decenter opes.
Et fido monstrans Ebraeos indice fontes,
Ingenii laudfem iudiciique tulit:
Ut quoque Teutonico vertens sermone Lutherus
Biblia, Forsteri saepe sit usus ope.
Ipsum praeterea caelestia verba docentem,
Viderunt multis templa scholaeque locis.
Quattuor et totidem confecit Cynthius annos,
Dum docet Albinae clara lycea scholae.
Explicuit nitida sacros gravitate Prophetas;
Interpres linguae gens Solymaea tuae.
Et procul inspiciens mores operasque docentum,
Et spargi in populo dira venena cavens.
Saepius externas legatus abivit ad oras;
Multa ferens operae taedia, multa viae.
Quid loquar, arbitrio quam discepraverit aequo,
Si qua fuit sacro lis dirimenda foro?
Non aurae studio pepularis bella movebat,
Purus et in niveo pectore candor erat.
Et casti mores semper sine labe fuerunt;
Castorum norat vota placere Deo.
Cum praestans igitur Doctores vixerit inter,
Ingenii propter iudiciia decus:
Officiisque bonis vitamque fidemque probarit,
Insigni cedens a pierate nihil:
Tradideritque suam linguaque et mente salutem,
In Christi moriens agnitione, Deo:
Ergo favore Dei superas evectus in arces,
Doctorum sanctis assidet ipse choris.
Quodque piis semper votis, et mente cupivit,
Conspectu fruitur laetitiaque DEI.
Est et hoc Georgii Fabricii [Note: * Lib. trist.] in hunc Forsterum
epigramma:
Sic loqueris, Forstere velut de semine natus
Isacidum: sancta est lingua paterna tibi.
Sic scripta exponis, meritum testantia Christi:
Ut manet libris caelica vena tuis.
Ornetur tumulus sertis: cedroque linantur,
Commendant docti quae monumenta viri.
Fuit et hic Theologus utilis studus ecclesiae; atque omnibus, propter
candorem et pretatem carissimus. Cum enim recte sentiret de doctrinae
Christianae capitibus; et abhorreret ab omnibus seditiosis acfanaticis
opinionibus: vera fide Deum invocavit, in agnitione et fiducia Filii
Mediatoris: et animi pietatem omnib. honestis officiis declaravit.
Vita eius casta et sobria fuit. Pacem publicam et ecclesiarum
Evangelicarum coniunctionem -tueri summa cura semper studuit. Privatas
aerumnas placide tulit: et in ultimo morbo leniit sibi dolores
eruditis atque piis amicorum colloquiis.
Cum D. Martinus Lutherus Wittembergae meditaretur interpretationem
scripturae Propheticae et Apostolicae: adhibitus saepe est et ipse
Forsterus: et in tam utili pere saepe eius iudicium D. Lutherus
ceteris praetulit; ut in sententia dulcissima, in Hosca: Nonfaciam
furorem irae meae: Non prorsus delebo Ephraim: quia Deus ego sum, non
homo; in medio tui Sanctus: Nectamen intrabo in civitatem. Hic cum
alia multa monebat, tum vero hac phrasi: Non intraboin civitatem: hoc
proprie significati dicebat: Non servabo regnum politicum Ephraim, seu
Samariae: Et hanc emphasin esse in verbo Intrandi, ex aliis locis
ostendebat.
Scripsit Dictionarium Hebraicum novum, non ex Rabinorum commentis; sed
ex ipsis thesauris Bibliorum, et accurata eorundem locorum collatione
depromptum, cum phrasibus scripturae veretis et novi Testamenti
diligenter annotatis. ut autem in ipsis rebus, sic etiam in ipsis
vocibus non raro caecutiville Grammaticos Hebraeos contendit: qua in
re ut non omnes habeat adstipulatores; sic tamen ad linguam sacram
accuratius cognoscendam doctorum ingenia magnopere exacuit.
Pantal l. 3. Prosop. tom. 3. scriptorum Wittembergae propositorum:
Camerarius in vita Melanchthonis: Gesnerus in bibliotheca.
IN Paltinatu inferiore oppidum est Dibachium, Baccharaco adsitum, vino
melioris notae, quod vulgo Furstenbergicum vocant, notum, Hoc in
oppido vivendi initium fecit Henricus Stolo anno Christi millesimo,
quadringentesimo, octuagesimo nono, mense Aprili. Parentes habuit
mediocris fortunae: homines alioqui vitae et famae integrae. Ab his
admodum puer probis moribus artiumque principiis, mature est imbutus.
Iactis perilium literarum fundamentis, cum mater, ut sit, indulgentior
esset: Monasterium Westphaliae est missus ad amicum quendam. Ibi ita
ad litetarum incubuit studia, ut aequales facile anteiret. Morum etiam
suavitate, et seniorum observantia, quaeque illam aetatem inprimis
decet, modestia, effecit: ut hospes eum filii instar diligetet.
Domum revocatus, quod mater desiderium filii difficilius ferrer; non
diu substitit; sed cum aliquot commilitonibus Oppenhemium abiit, ubi
cum diutius sustinere se, ob mendicantium scholasticorum multitudinem,
non posset: Daventriam, ubi et literae magis florebant, et commodior
vivendi ratio pauperib. ostendebatur, profectus est. Hoc in loco,
literarum amore inductus, aliquam-multos annos, cum magna egestate
conflictatus, exegit. Nam, quod saepe senex in bemicyclo sedens
solitus fuit referre, et frigore corpus vehementer laesit, et fame
maxime debilitavit: adeo quidem, ut nisi pane mucido situque obducto
latrantem stomachum placasset, saepe incoenato cibitum eundum fuisset.
Habuit ibidem commilitonem, quendam popularem, se doctiorem. Hic
veritus Stolo, ne ille domum reversus palmam sibi praeriperet; summa
contentione id egit: ut si non superior, par certe illi esset. Saepe
itaque de nocte, altero stertente, ipse ad lunam sublustrem, non sine
valetudinis iactura, libros legit, et pensa proposita didicit. Haec
contentione et Hesiodaea eride, facile id consecutus Stolo est: ut
multis illum alterum parasangis post se relinqueret.
Liberaliter igitur iis artibus, quae in scholis trivialibus iuventuti
proponi solent, excultus, ad parentes rediit: quibus visum, ut cepta
cum laude absolveret. Erphordiam itaque Thuringiae caput, profectus;
ita in literis versatus est: ut brevi post suprema Philosophiae
laurea, annos natus viginti, suerit ornatus. Gumqparentes sumptibus
diutius suppeditandis non essent: publicum docendi munus suscepit.
Itaque artem Horatii poeticam, et Teremptii
comoedias explicavit, quadriennio ea in re consumpto. Erphordiae cum
septennium egisset: Dibachii stipendium ecclesiasticum vacare cepit.
Id patris et amicorum, bene de eius studiis sperantium opera adeptus,
calcar ei fuit ad maiorem diligentiam, non autem luxus incitamentum.
Obtulit ei tunc mercator quidam praedives, non parva cum dote siliam:
sed Stolo, gratiis actis, modeste abnuit, Immaturitatem aetatis et
studiorum excusans.
Cum quadriennium, ut diximus, Erphordiae qua Publice, qua privatim
docuisset, et pecuniae nonnihil comparsisset: nactus comites idoneos,
partem magnam Boemiae, Borussiae, et totius brae maritimae
perlustravit. Erantillorum, qui una iter faciebant, omnino tres. Hos
cum pecunia deficere cepisset: nec conditio uspiam commoda offerretur;
coacti sunt domum cogitare. Hieme ergo valde aspera, cum nix tres fere
pe des alta cecidisset: Erphordiam versus iter instituunt. Tridui iam
pedlbus iter emensi, (equos enim divendere necesle habuerant) Stolo in
diversorio diutius substitit: comitesque praeire est passus. Sed quid
fit? Ignarus locorum et viarum totum diem ita est vagatus: ut sub
noctem eo, unde mane exierat, fuerit reversus. Postridie iterum se in
viam dat: silvamquedensam ingreditur. Ibi ex improviso duo ursi
errabundo occurrunt. Hic vero quid faceret? Inclamare alios,
temerarium erat: fugam arripere, prorsus ineptum. Sa utis ibi plane
incerto incidit, quod sape audierat; sed anili fabulae simile duxerat:
morricinum nullum ab eiusmodi bellua tahgi. Commendavit ergo se Deo,
et in faciem procidens, anhelitum, quantum potuit, attraxit. Accedunt
ursi, exploratit: cadaverque existimantes, abeunt. Hoc periculo
liberatus totam hoctem in slva oberravit, tandemque mane facto,
algore, timore et via tantum non confectus, ad suos pervenit: cuinque
iis salvus Erphordiam appulit.
Octennium ita cum domo abfuisset: placuit prius salutatis parentibus,
vel Lipsiam, vel aliam in vicinam Academiam concedere. Venit ergo ad
suos, qui laeti diu non visum excipiunt; inprimis mater, ut est istius
sexus [Gap desc: Greek word] , simul ac filium vidit; Deo et
caelitibus, ut tunc erat [(reading uncertain: print faded)] crebra sanctorum invocato, tanta pro felicitate
gratias egit. Pater autem de studiis percontatus, una cum cognatis, a
iure civili, cui antea se dederat, ad facra eum traducere conatus est:
utque sacerdotium susciperer, persuadere. Erant tunc in summa apud
omnes ordines existimatione sacrificuli: et in caelum expeditiorem
sibi aditum esse putabant parentes: si siliis, ut sacrificuli fierent,
persuasislent. Etsi autem Stolo primum languidius adsentiretur: tandem
tamen precibus victus, aequum esse duxit: ut qui aliquot
annis ecclesiastico stipendio ususu esset, rursus pro suo talento
aliquid operae in ecclesia poneret.
Relicto ergo iuris studio, ut et parentum voluntati pareret: sibique
aditum ad caelum pareret. primam, uti vocant, missam, in pago quodam,
non procul patria sua, ut omnem pompam tunc receptam declinaret,
celebravit. studioque Theologiae totum se dedidit: praesertim cum
iuris disciplina etiam displicere cepisset: plerisque eam
deformantibus, tamquam ad calumniam, ad vindictae cupiditatem, ad
turpem denique quaestum comparatam: quamquam haud vere.
Summa tunc apud omnes Pontificis romani erat auctoritas: summa mislae,
condonationis item peccatorum, quam illi indulgentias vocant,
aliarumque ineptiarum admiratio. Thomae Aquinatis, Magistri
sententiarum, et id genus alia scripta, etiamsi cum sacris literis et
Patrum decretis, non consentirent, vulgo regnabant: sacram imo
scripturam accipere vim omnem et auctoritatem a Pontifice Romano
docebatur. Contra haec qui mutiret sentiretve: aut ecclesiae Romanae
elevaret potestatem: illum talem haereticum esse flammis exurendum,
clamabant omnes.
Tali tempestate Stolo sacris initiatus sacra petegit: nec solum in
missatico sacrificio fuit occupatus: sed et pro contione populum
docuit. Et primo quidem in patria evangelia, et capita Christianae
religionis enarravit: postea Wormatiam a clero vocatus, aliquot annis
ibi pastorem egit Sub id tempus Leo X. Papa, missis per omnia regna
diplomatis, omnium delictorum expiationem, ac salutem aeternam
interventu pecuniae promisit. Id negotii Tecelio, in Germania fuit
commissum: cuius contiones immoderatas, ut notum, Lutherus oppugnavit.
Cum igitur Lutheri libri etiam ad Stolonem venissent: facta
sententiarum collatione, ubi diligenter omnia, praesertim caput de
iustificatione, expendit, veritati cessit. Populum itaque erudiens,
Christi beneficia ei diligenter inculcavit: quaeque opera Deo
placerent, ex verbo Dei monstravit. Ibi Pontificii, qui antea in vitia
corum acriter in vehentem, aequo audierant annimo, vehementer
irritati, cum aperte nihil auderent, ex insidiis rem aggressi sunt.
Blandis enim verbis et pollicitationibus eum a nova, ut audiebat tunc,
doctrina avocare conati sunt: quibus ipse: cum Deus, inquit, pro sua
misericordia verbi sui cognitione me illustrarit: non licet mihi ab
agnita veritate discedere, nisi sempiternum exitium subire velim
Litaquesi vobis adsentirem, quorum doctrina multis in locis gravissime
a sacra scriptura dissidet: damnarem Iesu Christi doctrinam: et verbis
probarem, quod falsum esse ac impium scio: quo sane nihil a me fieri
posset flagitiosius. Nam hoc illud est, de quo Christus tam diligenter
nos monet, peccatum in Spiritum sanctum: quod nullo unquam tempore
condonatur. Quod vero antehac doctrinam
vestram, ut piam defendi: errore comuni accidit: cum et veram illam
esse putarem: et neminem, qui me melius doceret, ahberem. Nunc vero
cum Deus per Lutherum lucis suae radiis me illustrarit: non possum non
otemperare. Quicquid enim hic facio, salutis meae causa facio: ut post
hanc aerumnosam vitam sempiternae vitae ac laetitiae particeps fiam.
Quare a vobis peto: ut religionem meam mihi permittatis liberam: sin
minus, locum mihi commodiorem quaeram. Pollicitationes autem, quibus
eum tentabant erant hae: ut singulis festis diebus contionem in summo
templo haberet: ut missae, quando vellet, interesset: ut preces
vespertinas matutinasve pro lubitu visitaret: pecuniae insuper
addebant summam egregiam. His propositis, negavit idoneum se muneri
illi, diserteque abnuit.
Cum ergo apud wormatienses Pontificios neque vellet, neque posset
manere: Neapolim Palatinatus oppidum, meliora spe rans, se contulit.
Verum idem Neapoli, quod Wormatiae est expertus, itaque cum nec illi
Stolonis doctrinam vitamque ferre possent: nec Stolo ipsorum: ad
patrem abiit, ibique aliquamtisper in o cio vixit. Tandem a nobili
viro Fleckenstenio, Haidelbergae tum curiae praefecto, Ludovico
electore Palatino retum potiente, anno Christi, millesimo,
quingentesimo, vicesimo sexto, accersitus, multos ibidem annos cum
laude exegit. Vigebat tunc in Palatinatu quoque papatus: sed cum
ingenium Stoloni mite ac placidum esset: ita ut ad humanitatem fictum
dicetes, multum eo in loco profuit. Erat cum Haidelbergensibus spiritu
lenitatis omnino adhuc agendum Itaque summa indistria curabat: ne
quemquam offenderet. et ne quid durius a se aut asperius fieret vel
diceretur. Interim tamen nihil intermittebat pro contione. quod ad
impios abusus tollendos; et populum in vera doctrina instituendum
faceret. Et quemadmodum de instauratoribus Hierosolymorum scribitur.
eos altera manu aedificasse; gladium altera tenuisse: ita et ipse
simul populum recte docebat; atque hostes fortiter convincebat.
Quare cum spectate eius esset pietas ac eruditio: summa Academiae
Haidelbergensis ipsi ter est delata; et munus interpretandi Prophetica
atque Apostolica scripta in schola demandatum. Quo in officio qualem
se praestiterit: res est ipsa restata. Wolfgangus equidem Calixtus,
ecclesiae Haidelbergensis pastor, Lutherique iuxta et Stolonis
auditor, non dibitavit affirmare. Stolonem in docendo proxime accedere
ad Lutherum. Non lusit ambitiose fingendis peregrinis
interpretationibus: non offudit caliginem auditoribus ambiguoi et
improprio sermone: sed proprio acperspicuo sermone genuinam sententiam
evolutam illustravit: et custos fuit incorruptae doctrinae, in libris
Propheticis et Apostolicis traditae, procul ab omni [Note: [Gap desc: Greek words] ]
et [Note: [Gap desc: Greek word] ] .
Testimonium harum virtutum ei perhibent auctores gravissimi: de quibus
ipse Melanchthon, qui ita ad Lutherum ex conventu Wormatiensi [Note: * Cons. Theol. Melancht. t. 1. pag. 401.]: Iam Palatini (principis)
contionatorem adversarii audierant: qui et constantiae et eruditionis
laudem adeptus est. Scotus erat avidus eius certaminis. Sed post
primum congressum cum Palatini contionatore, posteahae disputationes
omnissae sunt. Haec ille.
Triginta ipsos annos eiusmodi labores docendi ac regendi sustinuit:
doctrinaeque evangelicae puritatem singulari animi constantia
defendit, non sine vitae discrimine. Nam cum anno quadragesimo octavo,
in conventu Augustano, principibus Protestantium liber ille
emendationis ecclesiasticae ad tempus in doctrina et ceremoniis
observandus offerretur: Stolo aperte dixit; eum se non probare, nec
per conscientiam probare posse: imo malle se cum aliis piis doctisque
viris solum vertere; quam tali libro subscribere. Ivit et tum et alias
principum Palatinorum iussu ad multos religionis causa indictos
conventus, ut ad Haganoensem, ad Ratisbonensem, ad Wormatiensem [Note: * An. 1541.]
, sub Electoribus Palatinis Ludovico, Friderico II. ac tandem
senio confectus, sub Othone Henrico iterum Wormatiam missus, cum
Melanchthone, Brentio, Pistorio, aliis: quibus cum omnes ei fuere
necessitudines.
Tandem laboribus exhaustus valetudine cepit uti infirmiore Eo toto
tempre nihil est ab eo auditum homine Christiano alienum. Sed morbo in
dies magis magisque invalescente, cum sibi exhac vita migrandum
praesentisceret, nec lingua offcium sat recte faceret, nutu ac
gestibus suamerga Christum sidem, ut potuit, declaravit. Paucis ante
obitum horis, cum aliquot amici, officii causa convenissent; manibus
complicatis divinam misericordiam, non sine gemitu, eum viderunt
implorantem. Aderat tum et Ioannes Flinnerus pastor ibi primarius, qui
cum inter alia, consolandi gratia, dictuni illud ei recitaret: Euge
serve bone. et fidelis, super pauca fuisti fidelis: super multa te
constituam: intra in gaudium Domini tui: sublatis in caelum oculis,
inter vota placide decessit, die vicesimo octavo Septembris, anno
millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, cum vixisset annos
sexaginta octo Sepultus est cum Academiae et rei pub. luctu in templo
Spiritus sancti, ubi cippo incisum epitaphium legitur eiusmodi:
REVERENDO VIRO Dn. HENRICO STOLONI à DIERBACH, ECCLESIAE ATQUE SCHOLAE
HAIDELB. CONTIONATORI AC PROFESSORI ORDINARIO CONSTANTISS. ET DOCTISS.
QUI VIXIT ANNOS LXVIII.
MENSES VI. OBIIT VERO ANNO SALUTIS HUMANAE MD LVII. MENSE SEPTEMBRI,
DIE XXVIII. ANNA UXOR, IACOBUS, BERNHARDUS, ET CHRISTOPHORUS FILII
SUPERSTITES, HOC MONUMENTUM POSUERUNT.
Distichon continens annum aetatis et obitus eiusdem:
BIs seX Ut LUstrIs StoLo IaM ConIUnXerat annot BIs qVatVor, LaetUs
CoeLICa regna petIt.
Fuit vir humanitate praeditus singulari, suavitate in congressibus
familiaribus gravi: in actionibus cunctis memor praecepti Paulini: quo
monet, ut doctores typi sint fidelium in conversatione, in dilectione,
in spiritu, in fide, incastitate. Caelebs ad annum fere quinquagesimum
vixit: post maritus factus ex coniuge susceptos liberos vera pietate,
virtute, et optimarum artium studiis erudivit. Ut igitur pie vixit:
ita pie vitam finnt, memoria dignus bonorum. Et tantum de Stolone ex
M. S. parentatione, et monument. Haidelberg.
IN litore Germanico ad Oceanum Arctoum, inde usque a flumine Vistula,
occasum versus ad oppidum Sundium, lon ga est regio, hodie Pomerania
dicta. Mediam fere transit Viadrus: rebusque ad vitam necessariis
abundat ita, ut aliis populis frumenta, pecudes, piscesque divendat.
Urbibus ornata est magnis et opulentis, in quibus multitudo hominum
tranquilla, et commercia cum exteris luculenta conservantur, ut et
ecclesiae et literarum studia. Inter alia oppida haud procul Stetino
est Iulinum: ubi Viadrus in lacum influit, qui in Oceanum effunditur:
et portus est commodissimus Hoc in oppido Ioannes Bugenhagius familia
senatoria natus est, anno Chritti millesimo, quadringentesimo,
octogesimo quinto, die vicesimo quarto Iunii. Naturae in eo robur, si
quid his tribuendum, ugmficavit coniunctio Saturni et Iovis in
Scorpio.
In pueritita et domestica disciplina et scholae informatione ad
Catechesin adsuefactus est, cumque Grammaticen ac Musicen
didicisset, in Academiam Gryphisvvaldensem missus: ibi et tyrocinium
Latinae linguae melius habuit: et Dialecticen cum elementis Physicae
cognovit.
Erat in ipso non solum ingenium doctrinae capax, sed etiam avidum: ac
stimulos addebant scripta Hegii, Rodolphi, Agricolae, Hermanni
Buschii: quibus superiorum temporum soloeca corrigebantur: et iuventus
ad diligentiam rectius loquendi revocabatur. Graecae insuper linguae
inita tradebantur: eratque velut aurora doctrinarum. Cupideorgo legit
tum recentiores illos, tum veteres Latinae linguae auctores: seque tam
in soluta, quam ligata oratione exercuit.
Postea vigesimum aetatis ingressus annum, treptae oppido docere
iuventutem cepit; ubi cum linguae Latinae exercitia urgeret melius:
quam aliis in scholis tum fiebat; fama frequentiam scholae ipsius
auxit. Legit etiam adsidue sacras literas, precesque adiunxit: quibus
divinitus se regi ac doceri petivit. Accedebant Erasmilucubrationes:
quae monachorum taxant histrionicam, et statuarum adorationes,
ethnicis similes. Regulam igitur hanc ronuit: Dominum Deum tuum
adorabis: et illi soli servies: et intellexit, Deum nolle coli
histrionica externorum gestuum: sed virtutibus et operibus, quae
praecepit: sicut inquit: In praeceptis meis ambulate. Ut igitur alios
etiam ad veram pietatem flecteret: enarravit in schola Matthaeum,
epistolam ad Timoth. utramque et psalmos, adiuncta catechesi: in qua
symboli et decem praeceptorum erat explicatio: ac verus DEI cultus
monstrabatur reiectis falsis. Haec docendi ratio tam accidit grata
illis temporibus, ut ad eum audiendum confluerent et cives, et
sacrificuli, et monachi, qui non erant [Gap desc: Greek word] .
Quamquam autem scholae tunc praerat nomdum sacris initiatus: auctores
tamen ei amici fuerunt: ut in templo contionaretur; eoque fine
collegio presbyterorum fuit adiunctus. Placuerunt piis eius contiones;
et multum profuerunt: ac magis magisque fama doctrinae ipsius
disseminabatur. Habebat inter auditores multos adolescentes, equestri
natos ordine: et expetebatur a nobilibus, praesertim eruditis, eius
consuetudo: quibus cum iam de ecclesia, iam de literis, iam de patriae
rebus fuit collocutus. Hi ergo hortati eum sunt, patriae colligetet
historiam. Hanc ad rem cum et sumptus et principis mandatum
requireretur: aulici ad Bogislaum principem deferunt: qui, audita
eruditione et virtute viri, praesertim cum et Spalatinus, chronicon
ducum Saxoniae colligere iussus, per Bogislai filium Barnimum
studiorum causa tum Wittembergae agentem, genealogiam et res gestas
ducum Pomeraniae peteret, benigne annuit, mandavitque, ut monumenta
vetera in aula conquirerentur: ipsum autem Bugenhagium
iussit in collegiis et monasteriis scrutari historias, inspicere
literas; ac sumptibus instruxit. Hoc in labore cum biennium
consumpsisset: seriem principum, bella, resgestas, ecclesiarum
constitutiones, et alia, ordine prudenterque descripsit. Liber adhuc
in aula dicitur adservari; et tum a principibus, tum a consiliariis
frequenter legi: inque eo non solum diligentia et fides eius probata
est iis qui legerunt: sed etiam operis forma atque oratio.
Ceterum purior evangelii veritas ei hac occasione illuxit. Anno
millesimo, quingentesimo, et vicesimo exeunte, Otho Slutovius,
patricia illius oppidi familia natus, Inspector ecclesiae
Treptoviensis, cum Bugenhagium rectorem scholae, et collegas illius
convictores aleret; Librum de captivitate Babylonica, recens ab amico
Lipsia missum, ad mensam attulit: ac Bugenhagio, cuius prae ceteris
ingenium et iudicium doctrinaque in lectionibus et contionibus
probabatur, perlegendum tradidit. Hic mox paginis aliquot inter
cenandum perlustratis, praecipitata sententia: multos a passo Christo
Salvatore haereticos ecclesiam infestasse ac duriter exercuisse; sed
nullum eius libri auctore pestilentiorem unquam exstitisse, prounciat:
commemorans, quae adversus recepta ecclesiae dogmata ab eo
adsererentur. Post aliquot dies, libro attentius lecto ac relecto,
singulisque accuratius pensitatis, reversus ad collegii sodales, et
palinodiam canens: Quid ego vobis, inquit, multa dicam? Universus
mundus caecutit: et in Cimmeriis tenebris versatur: hic vir unus et
solus verum videt. Ac singulis libri illius capitibus diligenter
disputatis et defensis, plerosque in suam adduxit sententiam: adeo ut
collegae pastoris Ioannes Kyrichius et Ioann. Lorichius (qui ad
extremam senectam ecclesiae illi deinceps servivit) cum diacono, qui
vicini coenobii Belbugensis frater vel monachus erat, Christiano
Kettelhut, nec non Abbas ipse Ioannes Boldevvinus, publice Papatus
praestigias detegere: et a superstitionibus atque abusibus traditionum
numanarum, ad unicum Christi meritum auditores traducere magno zelo
inst cuerent. Legit ergo attentius scripta Lutheri Bugenhagius: et
vidit ibi perspicuum discrimen Legis et Evangelii: vidit iustitiam
fidei melius exponi, quam ab Origene vel a Thoma: vidit congruere
Augustini et Lutheri sententias: ac enarrationem eius probavit:
hancque consolationem populo copiosius declaravit, deliramentis
monachorum liberius refutatis.
Sed artificio quorundam hypocritarum, principis animus factus est ab
eo alienior: et episcopus Caminensis Erasmus Manduvel, cui in
Pomerania orientali sacrorum cura incumbebat, persecutionem in multos
Treptoae sacerdotes, cives, et scholasticos, propter sacrificulos in
publico laesos, et
statuas de nocte ex aede Spiritus sancti ablatas, movit, atque in
vincula coniecit. Ibi aliis alio diffugientibus, et ipse de migratione
ex patria deliberavit: idque eo impensius, quod Lutherum coram audire,
et conferre cum ipso discuperet. Invitabatur etiam literis Petri
Suavenii, eruditi excellenter viri. qui multum ei profuturam Lutheri
consuetudinem iudicabat. Venit ergo Wittembergam, anno millesimo,
quingentesimo, vicesimo primo, aetatis suae trigesimo sexto, paulo
ante iter Lutheri ad comitia Wormatiae indicta: cum quo contulit, et
psalterium privatim legendo scholae innotuit.
Interea absente Luthero uxorem duxit primus Bartholomaeus Bernhardus
Feldkirchius pastor Kembergensis. Hic iussus causas exponere, cur nec
Pontificia lege, nec voto impediantur coniugia divinitus probata,
occasionem magnis disputationibus praebuit: an tantum Pontificia lege
ciniugium sacerdotibus ademptum sit: an accedat votum: an votum
monachorum sit manius vinculum? Luherus consultus mox propositiones de
votis, et librum qui exstat, mittit: in quo, ut Alexander Gordium
nodum, ita laqueos legum et impiorum votorum una machaera discidit.
Erant convictores tunc Melanchthonis Suavenius et Bugenhagius: cumque
ad Melanchthonem illae propositiones super cenam allatae essent:
legit eas attente Bugenhagius: ac eum aliquamdiu tacitus magnitudinem
rei considerasset, tandem, Haec res, inquit, mutationem publici status
adferet: doctrina, ante has propositiones tradita, non mutasset
publicum statum.
Motum est etiam a Carolostadio tunc certamen, de legibus Mosis in
forum recipiendis, et statuis e templis exturbandis. Hic cum aliis
Bugenhagius se opposuit: statuarum eversiones seditiosas improbavit:
et Christianorum politias non oportere transformari in Iudaicam,
erudite ostendit. Reverso ex Pathmo Luthero, suffragiis et Academici
et oppidani senatus suffectus est in locum Simonis [Note: * Vel Heinsii, de quo antea. Manet in officio.]
Benckii: ac pastor ecclesiae
Wittembergensis designatus: quam Deo iunante pie et feliciter, in
magna temporum varietate annos sex et triginta gubernavit.
Ab ista sua statione discessit numquam vel propter luem vol bella: et
cum ad magnas opes, ac episcopi splendorem in Daniam et Pomeraniam, et
quidem ab optimo rege ac principe vocaretur: numquam voluit tenuem
illum Wittembergae structum nidulum relinquere. Ac saepe dixit; se
intelligere, quantum onus sit quaelibet Academia: sed tamen se ab
Academia non discessurum: nec amare tyrannidem: sed aequabilem
Aristocratiam: praesertim in qua possit fieri collatio iudiciorum cum
bonis et doctis viris. Nec tamen interca defuit aliis gentibus.
Nam anno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo,
Wittemberga evocatus, formam doctrinae et rituum, et
vocationis ministrorum ecclesiae Hamburgensis descripsit: scholam
itidem in coenobio D. Ioannis constitutit: quae hactenus floruit, et
reip. salutaris fuit. Deinde anno tricesimo supra millesimum,
quingentesimum, Lubecam urbem Saxoniae emporio celebrem, accersitus,
ordinem contionum ac rituum in templis scripto complexus est: fuitque
senatui auctor, communis scholae in coenobio. D. Catharinae
aperiundae: cuius primus rector Hermannus Buscoducensis, conrector
Erasmus Sarcerius, Rostochio vocatus fuit.
Anno tricesimo septimo, a Christiano Daniae rege, duce Holsatiae,
evocatus est ad piam doctrinae religionis, rituum ecclesiasticorum, et
scholarum constitutionem: quo tempore ordinationem ecclesiasticam
libello Latino complexus est: quem optant multi ut pluribus esset
notus: ut qualem ecclesiarum et totius administrationis
ecclesiasticeformam Lutherus et collegae ipsius probarint, plures
cognoscerent. Tunc etiam Bugenhagius preces et ritus sacros adhibuit:
cum Christianus, praesente Alberto I. Botussiae duce, cum coniuge
Dorothea, Christiani sorore, Hafniae metropoli rex coronaretur, die
suo natali duodecimo Augusti. Eodem anno die decimo quarto post regis
coronationem, in locum soptem episcoporum regni Daniae, septem
Superintendentes, qui eipiscoporum deinceps officium obirent, et
totius ordinationis ecclesiasticae custodes et exsecutores essent, a
Bugenhagio praesente rege et regni Senatu, Hafniae in sumo templo
ordinati sunt, Praescripsit etiam tunc Academiae Hafniensi lectiones,
et ecclosiarum, in utroque Daniae atque Norvvegiae regno, ministros
constituit: quorum fuerunt viginti quatuor milia.
Anno quadragesimo secundo, pulso Henrico Brunsuicensi, elector
Saxoniae, et foederati principes, ecclesias et coenobia eius Ducatus,
per Bugenhagium, Anton. Corvinum, et Martin. Gorlicium, adiunctis
quibusdam ex nobilitate, inspici et emendari mense Octobri curatunt:
qua visitatione absoluta ordinatio ecclesiarum illius Ducatus est
conscripta. Sequenti anno, senatus Hildesiae Bugenhagium, cum Corvino,
et Henrico Winckelio, qui in ditione Henrici ducis Brunsuicensis
ecclesias inspiciebant, in urbe accersivit: a quibus ordinatio
ecclesiae Hildesiensis, conscripta: et in sex templis pastores et
ministri collocati: quorum inspectio Iodoco Isermanno, qui Gottingae
et Einbeccae antea ecclesias rexerat, commendata: Canonicorum autem
remplum clausum est.
Doctoris autem Theologi gradum virmodestus, hac occasione [Note: * An. 1533. d. 18 Iun. prone. Iusto Ionae.]
accepit. Cum iuxta Academiae
Wittembergicae consuetudinem testimonium istud petendum esset Casparo
Crucigero; et Hamburgensis Senatus eiusdem rei causa Wittembergam
misisset Ioannem Aepinum: voluit elector Saxoniae Ioann. Fridericus,
que sub id tempus cum coniuge aderat, ut Bugenhagius adiungeretur:
addiditque, se et disputationem et renuntiationem auditurum, ac sumptu
eos levaturum. Bugenhagius etsi aetatem excusaret: tamen quia
verecundius erat tali in re non diu refragari, obtemperaturum se
dixit. Venit postridie ad disputationem princeps cum praecipuis
consiliariis: et attente audit Lutheri, Crucigeri, Bugenhagii et
Aepini responsiones, de iustitia, de ecclesia, de discrimine
ministerii evangelici et potestatis Politicae. Fuitque ei pergrata
Bugenhagii oratio: qui dixit: armatam esse potestatem Politicam
auctoritate condendi leges, non pugnantes cum decalogo: et de
histraditum severissimum praeceptum: Necesse est obedire propter
conscientiam: sed pastoribus expresse prohiberi condere proprias
leges, cum dicatur: Nemo vos arguat in cibo, in potu: nec posse hanc
libertatem ullius ereaturae auctoritate tolli. Addita fuit et querela:
cito in ecclesiam irrepsisse superstitiones: quae finxerint, humana
exercitia esse eximios cultus: quae tunc quoque a senioribus taxatae
sint. Ita enim Athanasium reprehendisse superstitiones:
[Gap desc: Greek words] . Haec cum essent exposita: princeps ipse
gravissime dixit: se Deo gratias agere, quod haec discrimina perspicue
in ecclesiis illustrata exstent: et Dei praesentia in utroque gradu a
piis ugnoscatur ac celebretur. Et hactenus de cursu Bugenhagii
feliciore.
Secutae sunt postmodum multae confusiones et principum et Theologorum
bellis. In illis captvitas principum: Wittembergae obsidio: et caeteta
belli mala, ingentem dolorem optimo viro in senecta artulerunt: ut
Ieremiae prophertae clades et mors optimi regis Iosiae. Nec tamen ita
animum despondit: ut aut fugeret, aut aliquid mutaret: sed erexit se
adsidua precatione, et ea consolatione maesticiam lenivit: quod vidit,
tantos inter fluctus cymbam Christi mirabiliter servari. Nihil etiam
Mauritius, Elector surrogatus, quicquam in religione, quod alii
metuebant, alii sperabant, innovavit: sed Wittemberga Lipsiam evocatis
Melanchthoni, ipsi Bugenhagio, et Crucigero, ecclesiam ac scholam
commendavit: et liberaliter donatos dimisit.
Deinde, moto dissidio Flacico, fuit in dolore non tam sua, quam
ecclesiae causa. Ipse enim, ut notum, necin bello, nec postea, vel
doctrinae genus, vel ritus ecclesiae ullos mutavit: ac saepetum dixit:
Date DEO, quae Dei sunt; et Caesari, quae Caesaris. Utrumque
constanter praestitit: fuit alineissimus a seditiosis consiliis, et in
retinenda doctrinae veritate firmus. Itaque ut de Severo Imperatore
scriptum est: [Gap desc: Greek words] , hoc est, intentus erat in ea,
quae agenda; populi autem de se fabellas nihil curabat: ita et
Bugenhagius propter sycophantias sparsas necessarios officii labores
non omisit. Ecclesiae causa doluit accendi odia et discordias: quos
tamen dolores leiebat ipsi precatio et bona spes; ficut saepe dictum
Psalmi repetebat: Commenda Domino viam tuam, et spera ineum; Ipse
faciet.
Postremus etiam vitae eiusactus fuit Dei beneficio placidus. Cum ita
languefactae essent vires postremo anno: ut contionandi laborem
sustinere non posset: venit tamen quottidie in templum: et pia
precarione ecclesiam et se Deo commendavit: ivit etiam ad necessarias
deliberationes. Tandem mense Aprili sine magno cruciatu decumbens,
quottidie precationes reperivit. Saepe etiam suaviter cum amicis de spe
salutis aeternae, et de posteritate collocutus est. Vigor mentis
quidem adeo fuit integer: ut octiduo ante mortem Tilemannum Heshusium
Haidel berga redeuntem statim agnosceret: laetus ei reditum
gratularetur; ac sciscitaretur: num Haidelbergensem in Academiam
migraturus esset: faustaque omnia precaretur. Die vicesimo Aprilis,
anni quinquagesimi octavi, cum se quottidie Filio Dei Domino nostro
Iesu Christo ardenter commendasset; et saepe hoc dictum repetiisset:
Haec est vitaaeterna; ut agnoscant te solum verum Deum, et quem
misisti Iesum Christum, placide ex hac vita decessit, cum vixisset
annos septuaginta tres, exceptis duobus mensibus. Inter alios
encomiastas Melanchthon, amicum desideratissimum, hisce elegiacis, ad
imaginem eius appositis, est prosecutus:
Coniugis ut senio confecti corpus aquatum
Ipsa suis humeris Halcyo grata gerit:
Sic bene promeritum doctorem ecclesia curet:
Et levet aetatis pondera dura seni.
Sic tua canities, Doctor pomerane, fidesque
Sincera, est cunctis iam veneranda piis.
Qui procul externis sparsisti fidus inoris
Pura evangelii semina voce tua.
Ac ceu Baptistes agnum monstrare solebat,
Aeterno Christum de genitore satum:
Tu quoque iustifica docuisti agnoscere Christum;
Aeternique Patris sumere dona, fide.
Fictiliumque alias formas tua lingua deorum
Evertit, Papae quas voluere coli.
Et, velut in scopulis celsos locat Halcyo nidos
Haberni circum quos fremit unda maris:
Sic medio in pelago felix iam Dania nidos
Exstruxit Christo, te fabricante, pios.
te DEUS hos inter texit iuvitque labores:
Nunc vita functus vivis in arce poli.
Fuit doctor fidelis, iustus, beneficus erga omnes: in obiurgationibus
severus et intrepidus; acer in defensione verae doctrinae: ardens fide
et spe in precatione: castus et severus hostis turpitudinum: ac vere
Germaniae Evangelista. Quemadmodum enim olim Evangelistae dicebantur:
qui subinde ad diversas ecclesias mittebantur, aut vocabantur: ut
evangelium ibi docerent: ita et Bugenhagius frequenter, uti dictum,
evocatus fuit, ad informandas et constituemdas diversis in locis
ecclesias. Cumque, de Apostoli sententia, magnus quaestus sit Pietas,
cum animo sua sorte contento: egregium utriusque virtutis exemplum
ipse reliquit. Nam pietatem erga Deum luculente, ut ex praecedentibus
intelligi potuit, tum doctrina, tum vita ipsa expressit. In capite de
iustificatione hominis peccatoris coram Deo, usus frequenter
perhibetur eiusmodi similitudine: Sicut annulus, cuius palae gemma
pretiosa est inclusa, amatur et magni sit, non propter massam auri, ex
qua constat annulus; sed propter gemmam: ita homines fide
iustificantur, propter Filium Dei, quem fides, tamquam annulus gemmam,
comprehendit. Et vemadmodum Lutherus de suis scriptis saepe
affirmavit: nihil se eorum praecipue probare, praeter Catechesin, ac
de servo arbitrio librum: ita et Bugenhagius epitomen illam religionis
Christianae unice in deliciis habuit: secum circumgestavit: et
ministerii candidatis gravissime commendavit. Cumque Lutherus
[Gap desc: Greek word] usus, inque his Bugenhagio, translationem
Bibliorum e fontibus Hebraitis et Graecis in Germanicam linguam
absolvisset: Bugenhagius singulis annis eo die, quo absolutum opus
fuerat, amicos sollenni convivio excipere; et quasi natalem
translationis Bibliorum, solitus fuit celebrare. Festum id
Translationis Biblioruns vocarunt. Contentus denique suo loco et
conditione, in qua primum Wittembergae fuit constitutus, semper vixit:
cum ad amplissimos honores, potentiam, et opes tantum non
pertraheretur. In officio omni summa cum fide, mirabili adsiduitare,
et laborum tolerantia est versatus. In contionibus fuit modestus ac
placidus, tantaque cum devotione: ut quandoque quasi sui oblitus
aliquot horas peroraret. Extrema in senecta aliquot ante obitum annis,
tam animi, quam corporis viribus sensim defecit: adeo ut simulacrum
prioris viri, in rebus omnibus olim alacris, intuens Melanchthon, non
leviter fuerit perturbatus, acsaepe, ne sibi talis senectus
contingeret, deprecatus: id quod ex voto ipsius accidit. De
Bugenhagio [Note: * Seb. Eromschel conc. 2. de angelis.] refertur et hoc.
Aliquoties ei uxor fuerat conquesta: butyrum sibi e vase, in quo
liquatur, veneficio surripi. Itaque ipse in contemptum diaboli, in vas
illud alvum deiecit, additis hisce: egregium vero te angelum praestas,
qui amasiae tuae veneficae famularis! en tibi, hoc affer tuae
veneficae! Factum deinde, ut nihil fuerit ablatum.
Scriptis ecclesiae etiam prodesse studuit Bugenhagius, de quib. palmam
obtinet explicatio Psalmorum: quam Lutherus hisce commendavit [Note: * Tom. 2. epist. Luth p. 241.]
: Benedictus Deus et Pater Domni nostri Iesu
Christi, quinos hoc saeculo rursum benedixit omnibenedictione
spirituali caelestium rerum, et abundantia frumenti et vini elctorum
suorum nos satiat, missoque verbo suo liquefacit cristallum, pruinam
et nebulam, ante quorum frigus hactenus nemo potuit subsistere. Ex
corum numero est et hic Ioannes Pomeranus episcopus ecclesiae
Wittembergensis, voluntate Dei et Patris nostri, per cuius ministerium
tibi, carissime lector, donatur hoc Psalterium Spiritae Christi, qui
est clavis David, resignatum. Quod ut multis verbis ornem, non est
operae pretium, quod abunde satis tibi (scio) commendatum erit, non
meo testimonio, sed suo ipsius argumento, quo te coget (si legeris)
testificari, Spiritum esse, qui loquitur mysteria haec, a tot saeculis
abscondita. Nam ut conferri possie tam priscorum, quam recentiorum
commentariis, etsi odiosum est statuere, audeo tamen dicere, a nemine
8tuius exstent libri) esse Psalterium David explicatum, esseque hunc
Pomeranum primum in orbe qui Psalterii interpres dici mereatur Adeo
ceteri fere omnes tantum opinionem quisque suam eamque incertam in
hunc pulcherrimum librum congessit Hic vero iudicium Spiritus certum
te docebit [Note: * Forte et addend.] mirabilia.
Scripsit et annotationes in epistolas Pauli ad Galatas, Ephesios,
Philippenses, Colossenses, utramque ad Thessalonicenses, utramque ad
Timotheum, ad Titum, ad Phiemonem, ad Hebraec?? item confessionem
publicamde sacramento corporis et sanguinis Christi epistolam ad
fideles in Anglia: epistolam contra novum errorem corporis et
sanguinis Christi: annotationes in Samuelem et Ionam: historiam passi
Christi et glorificati, ex evangelistis conciliatam cum
annotationibus: in Deuteronomium annotationes, et si quae alia.
Et haec de Pomer ano ex oratione Petri Vincentii, quae exstat tom 3.
Declam. Melanchthonis: Chytraei Saxonia: Pantal. l. 3.
Prosopegraphiae: vita Melanchthonis a Camernario descripta.
FUldae oppido in Buchonia, regiuncula ad Hassiae, Franconiae et
Thuringiae fines, monasterio seu schola iam olim celebri, natus est
Iustus menius; circa annum Christi, millesimum, quadringentesimum,
nonagesimum quartum, vel ut Eberianae ephemerides, nonagesimum nonum,
die decimo tertio Decemb minutis triginta septe, post decimam a
meridie. Wittemb. primum literis
Philosophicis et Theologicis excultus: postea multis annis fidelem et
utilem operam navavit ecclesiae Gothanae in Thuringia, commendatus
illius oppidi Senatui a Melanchthone.
Anno quinquagesimo septimo, post nonnullas cum Flacianis coram
principibus habitas disputationes, cessit malevolent ae et odio
Flacianae illius factionis; Lipsiamque profugus venit, sedem quaerens
aetate iam ingravescente quietiorem. Acceptus est ibi benigne atque
humaniter: et diutius anno integro sacras contiones habuit, cum
auditorum fructu et admiratione. Mortalitatem exuit Lipsiae anno
quinquagesimo octavo, die Augusti undecimo, aetatis suae
undesexagesimo. Varia et multiplex huius viri fuit fortuna: exagitatus
ipse est misere turbulentis quorundam Demagogorum clamoribus. Recte
itaque seiunxit se a rixis et contentionibus. Honorificum enim viro
est super sedere a lite, ut sapiens ait. Ut autem malis invisus; ita
bonis iucundus gratusque fuit: quicumque illa aetate eruditionis et
doctrinae fama celebres fuere: cum iis universis, quorum princeps
Melanchthon, notitia ipsi et consuetudo intercessit: et hi illum carum
habuerunt ac magnifecerunt. Verum enim illud est Comici: Sat habet
favitorum semper qui recte agit.
Monumenta inenii quae posteritati reliquit, haec sunt: commentarius in
Samuelem: libellus Germanicus de exorcismo, qui in Baptismo usurpatur:
tractatus de vi repellenda, seu de defensione sui necessaria. Post
obitum prodierunt et contiones eius Lisiae habitae. Inchoarat etiam,
de Melanchthonis voluntate versionem Chronici illius in vernaculam:
sed affectam illam filius Eusebius, professor aliquando philosophicus,
Wittembergae perfecit. Tantum de Iusto Menio, ex vita Melanchth vita a
Camerario descripia: Matth. Dresseri chronico.
IMperii in suevia, ad Neccarum flumen urbs est, Heilbrunna; sic a
fontium salubritate ac soli fertilitate appellata: ibi Erhardus
Snepfius honesta familia, anno Christi millesimo, quadringentesimo,
nonagesimo quinto, lucem hanc primum adspexit. Pater ei fuit vir
consalatis; qui multum illi Rei publ. profuit: nec solum ipse, sed et
filius, Erhardi frater, Matthias: itidem consularis.
Mater Snepfii, matrona, ut apparet, pia, filium suum primogenitum,
tamquam Hanna illa Samuelem, deo et Theologiae consecravit. Quare ut
primum per aetatem literarum capax
fuit; in ludum literarium patriae suae puerum misit: in quo, cum esset
[Gap desc: Greek word] et ingeniosus avide perceptis primis artium
rudimentis, veretunc temporis rudibus atque impolitis, Erphordianam in
Academiam est ablegatus. Ibi offendit inter alios Iustum Ionam,
Eobanum Hessum, et his iuniorem, Ioachimum Camerarium. Mediocti ergo,
ut tem pora ferebant, artium dicendi et linguarum cognitione
comparata: Erphordia haidelbergam profectus est: ubi brevi tantum in
iutisprudentiae studio profecit: ut cum laude Doctoris ea in
disciplina honores petere, et pe titos comsequi po: visset. Habuit:
bidem [Gap desc: Greek word] Ivonem Strigelium, patrem Victorini
illius, Theologi celebris cui Snepfius postea filiam suam Blandinam
elocavit.
Ceterum cum mater crebris interpellationibus eum voti, quod de nato
ipso fecerat, admoneret, et a studio iuris ad Theologiam quasi
conviciis a vocaret: victus illius cohortationibus, e schola iuridica
in Theologicam transiit: itaque se confirmavit: ut nullis ab ea
impedimentis abduci se passus sit.
Sexennium autem ipsum cum in laboriosis Papisticarum oppionum
Labyrinthis summo cum sudore exgisset: Luthero ceu Lucifero praeeunte,
veramque de iust ficatione hominis peccatoris coram Deo, doctrinam e
sacris fontibus proferente, reiecta meritorum opinione: in ipsius
quoque animo lux verae doctrinae est accensa, tanto quidem cum
incremento: ut in arenam et ipse prodire non dubitarit: et docendi
initium primum Weinspergae, mox apud nobilem a Gemmingen fecerit. Fuit
enim eo loco tunc familia Gemmingorum inprimis ampla et potens:
habuitque praecipuum decus Theodoricum: qui, qua fuit virtute Heroica,
primus in illa Sueviae parte Evangelii doctrinam inter varias iras et
minas imo et insidias hostium amplexus, ad eam propagandam Snepsium,
Weinsperga iam pulsum, accersivit, et biennium benigne fovit.
Primus ergo omnium Snepfius in Greichgoa et oppido Gutten berga, sub
dirione et patrocinio praedicti a Gemmingen, idola Pontificiorum voce
Evangelii taxare, et sanae doctrinae semina spargere coepit. Exacto
ibi biennio Wimpinam vocatus ad officium docendi, abiit: collegas
nactus in eode munere, M Bernhardum Grublerum Gemmingae: M. Martinum
Germanum Fever feldae: et Ioannem Gallum Solisfeldiae. Hi quatuor
Evangelii ministri circa vigesimum secundum et tertium annum Domini,
prima sincerioris religionis eodem fere tempore, illa in regione,
fundamenta iecerunt. Exarsit paulo post anno millesimo, quingentesimo,
vicesimo quinto, funestum in Germania rusticanae seditionis incendium:
quod cum horribiliter passim grassaretur; et inauditae immanitatis
exemplum Weinspergae rusticana rabies edidisset: Wimpinam quoque, ubi
Snepfius agebat, appetivit. Cum autem insani homines ingressu
arcerentur; audita Snepfii
facundia: eum sibi solum placere, ut qui et caelebs esset,
ostenderunt, ac contionatorem militiae suae dari petiverunt: idque
iterum iterumque cum et Evangelii praerextu causam suam pingerent
serio, postularunt: verum frustra. Reclamantibus enim civibus et
renitentibus, Snepfius quoque, ut honestius se excusaret: et periculum
tam a se, quam civib. suis commodius amoliretur: initum iam a se
matrimonium adseveravit. Itaque ut hoc firmaret: cum convictu hactenus
pistoris cuiusdam usus esset; confestim sibi coniugem elegit virginem
bonam bono loco natam, Margaretham Wurcelmanni, consularis ibidem
viri, filiam: cuius frater syndicus Halae Suevorum fuit. In coniugio
isto vixit tranquille, aliquot susceptis liberis, inter quos
Theodoricus Snepfius Theologus: quo de postea erit dicendi locus.
Wimpinae ergo cum bnenium quoque Evangelicae doctrinae viam aperiendo
transmisisset: a Philippo Comite Nassovico Saraepontano, ad flumen
Hassiae Lanum, sexto a Marpurgo milliati, evocatus, fidelem itidem in
Evangelii doctrina propaganda operam navavit. Verum magni viri virtus
angustiori ditione contineri non diu potuit. Nam simul ac nominis eius
fama ad Hassiae Landgravium Philippum emanasset: in Academiam, Marpurgi
recens tunc apertam, eum accersivit: ut et ordinarium scholae
Professorem et ecclesiae pastorem ageret. Hoc in loco cum luculenta et
pietatis et doctrinae dedisset argumenta; tantam est adeptus
auctoritatem: ut princeps eum et amater plurimum; et in colloquiis
atque comitus consilio ipsius uteretur.
Celebrati sub id tempus sunt duo conventus: Spirae primus, anno
millesimo, quingentesimovicesimo nono, alter Augustae Vindelicorum
anno sequenti: ubi in frequentissimis Imperii comitiis confessio
Protestantium Carolo Augusto est exhibita. In utroque autem illustris
fuit Landgravii virtus: quem Snepsii constantia plurimum animavit: ut
qui cum Ioanne Brentio fidum se Luthero [Gap desc: Greek word]
praebuit, atque adversariis mascule restitit. Sed nec hoc loco,
illustri satis et amplo, Snepfius maioribus reb. gerendis natus, fixam
habere perpetuo sedem potuit. Cum enim Ulricus Wurtembergicus dux,
avitum ducatum militari fortitudine recuperasset. ecclesias suae
ditionis a Pontificio coeno purgatutus, a Lamdgravio, cuius ope
restitutus, et suasu istud opus erat aggressus, potiit: ut Snepfii per
eum, opera sibi uti liceret: quem Marpurgi saepe docentem audivisset,
et cuius excellentem doctrinam exploratam haberet. Marpurgo itaque,
ubi sexennium vixerat, Snepfius Stutgardiam, annuente landgravio
commigravit, anno Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo quinto.
Primum Stutgardiae pastor Evangehum Christi docuit: atque ecclesias in
illo ducatu reformavit: conventui etiam, quem Haganoae rex
Ferdinandus, religionis causa egit, interfuit: qui Wormatiam
trauslatusibidem,
anno quadragesimo primo, re infecta fuit disruptus, et ad
Ratisbonensia comitia eodem anno reiectus, neque tum finem suum
adeptus. Deinde Paulo Cinstantino Phrygione ad meliorem vitam vocato,
anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo tertio calendis Augusti,
successor illi consilio sapienti delectus est Snepfius. Stutgardia
itaque Tubingam familia translata, et ecclesiae illius pastor et
Academiae in Theologia professor usque ad mutatam Caroli V. Augusti
iussu religionem, fuit. Ibidem, anno quadragesimo quarto die nono
Februarii, in aede Tubingensis aulae vicina, pro temporis illius more,
sollenniter Theologiae Doctor renuntiatus est. Ersi enim iam ante in
Marpurg. Acad. Theol. quoque publice docuerat: tamen gradu illo
caruit, qui Tubingae, er statutorum Academ. requisitis, ipsi petendus
suit. Collatus est cum Snepfio susnus irem in Iurisprudentia honor,
viro consultiss. Nicolao [Note: * V. vitas ICt. Germ.] Varenbulero ICto: qui
ad senectam honestissimam pervenit.
Erant autem tempora illa comitiorum conventuum, colloquiorum et
confiliorum plena. Itaque cum Caesar colloquium indixisset Ratisbonae:
Snepfius ibidem cum Brentio et aliis Protestamtium Theologis
comparuit: atque Buceri [Gap desc: Greek word] , cum Malvenda
disputans, partes suas acriter defendit. Sed et hinc re infecta domum
est reversus.
Exorto deinde bello Germanico cum Carolus victor novam religionis
formam illam, quam Interim appellarunt, Duci quoque Wirtembergico
obtrusisset: ac Snepfius approbare aut docere ex eius praescripto
recusaret: loco cedere et solum vertere coactus est; quod ei commune
cum multis Ecclesiarum ministris fuit. Ultimam contionem Tubingae
habuit, anno millesimo quingentesimo, quadragesimo octavo die undecimo
Novemb. postea praemissa familia discessit, oves suae fidei commissas
invitus relinquens. Virum bonum, constantem pastorem, veneranda
caniciae senem insignem, ingens civium multitudo lacrimis votisque est
prosecuta. Exulitaque in Saxoniam venit, hospitium quaetens, ubi a
Iohanne Friderico Electore, aeterna memoria digno, clementer receptus,
Theologiae in Ienensi Academia non ita tunc pridem constituta,
docendae est praefectus. id munus cum dignitate et laude obivit
decennium. Tandem, cum variis vitae exantlatis laboribus, Evangelii
doctrinam fideliter triginta quatuor annis, pluribus in oppidis,
propagasset: calendis Novembribus anni millesimi, quingentesimi,
quinquagesimi octavi, aetatis suae sexagesimo tertio tridui morbo
fractus, ex his terris in caelestem ecclesiam translatus est Ionae
Thuringorum, ibidemque honorifice sepultus, funus indicene magnifico
runc rectore illustri iuvene Philippo, Comite Nassovico, filio illius
Philippi: cuius olim in Hassia Weilburgi Snepfius fuerat Ecclesiae
reformator et doctor.
Fuit vir pius, doctus, et variis donis, praecipue facundia miranda
praeditus, adeo ut verba faciens, omnium in se oculos et animos
converterit: auditores quasi attonitos reddiderit: ac plerumque satis
prolixas habens contiones, auditorium tamen sine taedio detinuerit
attentissimum.
Reliquit et documenta ingenii sui, inter quae Confessio de praecipuis
fidei articulis, anno quadragesimo in conventu Smalcadico praelecta,
Melanchthonis iudicio approbata, et cum eius epistola, confessioni
praefationis loco praefixa, in publicum emissa: Confessio praeterea de
Cena Domini. et multi alii commentarii, nec dum foras dati Sed haec
satis de Erhardo Snepfio, ex Saxon. Chytraei; Crusii annalibus
Suevicis: oratione in obitum Theodorici Snepfii silii, ab Erhardo
Cellio habita.
NIcolaus Gallus Cotae in Saxonia sub ipsum evangelii, in Germania
instauran initium, annum nempe millesimum, quingentesimum, decimum
sextum natus, cum ex ephebis excessisset, elementaque literarum prima
percepislet; Wittembergae ad Lutheri praecipue ac Melanchthonis,
communium ca aetate praeceptorum, cathedram, Theologiam cum
Philosophia codidicit: ipsumque adeo decennium, Aristoteleo more,
andiendis illis consumpsit.
Cum autem artes omnes ideo discantur, ut exerceantur: ipse easdem ad
usum transferre conatus est: ac ludo literario apud Mansfeldenses
praefectus, adolescentiam bonis literis ac monbus aliquantisper
informavit. Postea cum Ratisbonensis Res pub. evangelii doctrinam
amplexa esset; atque a Wittembergensibus idoneos ecclesiae ministros
petiisset: Gallus hic, Lutheri consilio instructus cum Hieronymo NOpo,
sub annum quadragesimum secundum eo missus, populum in religionis
Christianae capitibus erudivit: et ecclesiam ad aliarum ecclesiarum,
ut illo tempore, modum conformavit.
Sed Caesare in bello Smalcaldico victoria potito, cum passim nova illa
et famosa religionis Chimaera urbibus Imperii obtrudererur, eiectis
qui recipere eam nollent, ministris; Gallus quoque Ratisbona pulsus,
aut periculum declinans, Wittembergam profugit; ubi in templo arci
contiguo Casparis Crucigeri pastoris vices aliquandiu supplevit.
Coniunxit tunc cum Gallo sese statim Flacius ille Illyricus: quorum
uterque postea non parum negotii exhibuit placidissimi ingenii viro
Philippo melanchthoni; ut alibi a nobis declaratum. Ita et olim et
etiamnum impletur illud: [Gap desc: Greek words] .
Anno autem quinquagesimo cum Nicolaus Glossenus, Theol. Licentiatus,
Magdeburgo decessisset: Gallum hunc succeslorem habuit. Venit eodem et
Flacius: qui tutbulentissimo illius rei pub statu factiose
declamitarunt, libellis etiam atque picturis divulgatis, in personas
eorum; qui intempestivam utriusque vehementiam improbarent,
contumeliosis. Durarunt ibi periculoso obsidionis tempore: sed cum res
ad triarios rednsset; alio digressi sunt.
Restituta enim Mauricii, Saxoniae Electoris opera religionis pace,
quae Passaviensis nominatur: Gallus Ratisbonam an no quinquagesimo
secundo revocatus, non illius solum urbis, sed totius viciniae,
Austriae ac Stiriae ecclesias endatas, doctrina et consiliis suis
erudiit et gubernavit.
Scripsit et edidit duas contiones contra usuram ex Psalmo 15.
annotationes in epistolam Pauli ad Galatas: disputationem de
adiaphoris, et mutatione status ecclesiarum: catechismum homiliis
Germanice explicatum. Chytraeus in Saxoniae chronico: Thuanus lib 4.
histor. Sleidan. lib. 21. Camer. in vita Melanchthonis: Gesner, in
bibliotheca.
MIsniae est oppidum, fodinis metallicis celebre, quae ibi apertae
circa annum Christi, millesimum, quadringentesimum, nonagesimum,
Annaeberga: sic a Diva tutelari S. Anna, appellatum: cum antea loco
illi nomen esset Schreckenberg: unde et moneta nobis familiaris eodem
vernaculo nomine, Latinis Angelicus, ab imagine angeli impressa. Hoc
in oppido recens tunc condito, primum huius caeli spiritum hausit
Erasmus hic Sarcerius, sub annum millesimum, quingentesimum, primum.
Patrem habuit e re metallica, ut annales Misnici docent, in lauta et
bene aucta parte constitutum. Hic filium primum in patriae ludo
literario, postea et Friburgi humanioribus disciplinis ac linguis
inficiendum curavit.
Inde Lipsiam venit atque Wittembergam, Evangelicas illas Germaniae
Athenas: ibique sacrarum literarum studium amplexus; inter primos
exstitit: qui Evangelii doctrinam voce scriptisque propagarunt.
Lubecam deinde evocatus, ludoque literario praefectus, non sine fructu
discentum, bonas literas et religionis Christianae fundamenta
tradidit: cuius rei argumento sunt exercitia Dlaectices ac Rhetorices,
ibidem conscripta: quae typis evulgata exstant. Sed cum toto ibi,
propter
religionem, vivere non posset; Rostochium sccessit, et in schola
docuit. Exinde Viennae Austriae, et Graeciae in Stiria, scholas rexit
atque erudivit. E Stiria Lubecam secundum profectus, ludo literario
iterum praefuit. Postea ab illustri comite Nassovio Guilielmo
invitatus, in Nassoviensi ditione ad Rhenum ecclesias rexit, ad annum
usque millesimum, quingentesimum quadragesimum octavum. Interimisticis
enim temporibus invalenscentibus, Guilielmus, Imperatore sic mandante,
discedere eum est passus.
In patriam itaque reversus, Lipsiae, ad D. Thomam aliquantisper
postea, et Islebiae, in comitatu Mansfeldico Evangelium docuit: cumque
anno quinquagesimo septimo, Wormatiae, colloquium in religionis causa,
indictum esset: eodem Sarcerius cum Erhardo Snepfio, Victorino
Strigelio, Ioanne Stoffelio, et Ioachimo Morlino, iuniorum principum
Saxoniae legatis, venit. Hic cum praeses colloquii, Iulius Pflugius
petiisset: ut Augustanae confessionis socii se a Zvvinglianis,
Osiandristis, Adiaphoristis, Synergistis, seiungerent: Sarcerius cum
collegis, prolatis mandatis, se ab illorum erroribus suam confessionem
seiungere professus est. Verum Melanchthon ante cognitionem causae
Zvvinglinaos, Adiaphoristas et Synergistas; Brentius itidem Osiandrum,
damnari minime oportere contendit. Hac occasione arrepta procedere
Pontificii in colloquio noluerunt. Itaque re infecta domum est
discessum.
Anno quinquagesimo nono Sarcerius, Islebia Magdeburgum evocatus, ad
ecclesiae gubernationem suscipiendam abiit. Verum quatuor duntaxat ibi
contionibus habicis, calculi doloribus confectus, ad triumphantis
ecclesiae societarem migravit, die vicesimo octavo Novembris, aetatis
suae anno quinquagesimo nono. Elatus est cum luctu civium contionem
funebrem habente Ioanne Wigando: quae et typis exscripta exstat.
Hic quantus qualisve fuerit ex elogio duplici apparet, altero soluta,
altero ligata oratione perhibito. Prius est eiusmodi: Lucebat in hoe
viro (inquit non nemo doctorum) commemorabilis gravitas et constantia,
non minas, non exilia, non ullam ullius hominis potentiam aut vim
pertimescebat. Pene dixerim, solem facilius de cursu dimoveri
potuisse, quam Erasmum a veritatis professione. Vitam agebat caste et
integre, oderat lisxum, tempestive de convivio domum redibat, amabat
simplicitatem, exsecrabatur sophisticam, et laborum erat toler
untissimus. Ecclesias viginti quatuor Comitatuum constituerat, et
iuxta reformatam religionem ordinaverat
Contionator erat disertus, copiosus, et gravis, vere aculeos in animis
auditorum relinquens. Epigramma autem posterius elogium in effigiem
Sarcerii ita habet:
Sunt, hac ora, genae, facies et pectus Erasmi
Sarcerii: Haec potuit pingere doctamanus.
Verum nemo potest, quae sit constantia mentis.
Pingere: quin hoc non esset Apellis opus.
Impia qui numquam deliramenta secutus,
Sincero fidei dogmate pascit oves.
Quas non concinnas fraudesque minasque potentum
Sustinuit: forti pectore dura ferens?
Nestoris eloquio sumilis facundia linguae,
Illius tanta cum gravitate fluit:
Ut merito, sibi quem siudiis quaesivit honorem,
Ingenio et colebris famae per astra volet:
Fortiter et tulerit quam tam mala multa ferende:
Exilii fuerit poena timenda licet.
Ingenii sui monimenta reliquit et multa et haud vulgaria, quae in
bibliothocis enumerantur.
David Chytraeus in Chronico Saxoniae: Sleidan. in commentar. lib. 20.
Chronicon Misniae: alii.
COmmuni bono Philippus Schwartzerd/ Graece melanchthon, Brettae
inferiotis Palatinatus oppido, nascitur, anno mense et die, quem
epigraphe aedium avitarum hodie his indicat:
DEI PIETATE NATUS EST IN HAC DOMO DOCTISSIMUS DN. PHILIPPUS
MELANCHTHON, D. XVI. FEBR. A. M. CCCC. XCVII.
Genethliacum cius schema ex hisce P. Lotichii carminibus exstrui
potest: quibus ita Melanchthonem [Note: * Elegia in obitum Melanchth. lib 4. eleg. p. 114.]
affatur:
Cum Iove Mars primo fulsit tibi mitis in ortu,
Thessalus hospitio fovit utrumque senex.
Inventorque lyrae faustos tibi praebuit ignes,
Humida qua liquidas urna refundit aquns.
Falciferumque senem, quamvis nil triste minantem,
Molliit in quinta candida sede Venus.
Cynthia per felix, in culmine, virginis astrum,
Oppositos fratris currere vidit equos.
Inde tot egregiae culto sub pectore dotes;
Dona tot, ignorat quae rude vulgus, erant.
Parentes habuit pios et honestos, inque re mediocri constitutos,
patrem Georgium Schwartzerd/magistrum armorum, sub principibus
Palatinis Philippo et Ruperto: matrem vero Barbaram [Note: * Quam amisit An. 1529. d. 6. Iunii.]
, feminam honestam, prudentem et gravem: cuius hi
fuerunt rhythmi:
Wer mehr wil verzeren/
Denn sein pflug kan ereren/
Der wird zuletzt verderben/
Und vielleicht am galgn sterben: h. e.
Si quis de parvis vult plura absumere rebus:
Quaerere quam vigili sedulitate potest:
Is mendicando victum petet, ostis pulsans;
Aut feret huic tristem crux laqueusque necem.
Grammaticam Latinam didicit a Ioanne Hungaro Phorcensi, viro docto et
honesto: Graecam a Georgio Simlero, qui postea ius civile cum laude
profestus. De illo, ut putamus, accipienda sunt, quae alicubi ipse [Note: * Tom. 3. expl. evang. p. 804. Mel. quomodo Grammat. doctus.]
reliquit:
Ego, inquit, habui praeceptorem, qui fuit excellens Grammaticus. Ille
adegit me adGrammaticam, et ita adegit: ut constructiones facerem.
Cogebat reddere regulas constructionis per versus Mantuani viginti aut
triginta. Nihil patiebatur me omittere: quoties errabam, dabat plagas
mihi; et tamen ea moderatione, quae erat conveniens. Ita me fecit
Grammaticum. Erat vir optimus: dilexit me ut filium, et ego eum ut
patrem: et brevi conveniemus, spero, in vita aeterna. Ille amabatur a
me: quamvis utebatur ista severitate: quamquam non erat severitas: sed
castigatio paterna, commonefaciens me de diligentia. Cogebar vesperi
quaerere regulas, ut possem recitare. Videtis fuisse disoiflinam
strictiorem, quam iam est. Postquam ergo utcumque Grammatica
percepisset: puer adhuc missus est in A cademiam primum
Haidelbergensem anno saeculi decimi quinti nono, aetatis suae
duodecimo, inscriptus die decimo tertio Octobris. Ibi cum
adolescentibus nihil publice traderetur, praeter illam garrulam
Dialecticen, et particulam Physices; et didicisset iam connectere
versiculos: aviditate quadam puerili coepit legere Pootas: cui
lectioni, ut res postulat, adiunxit historiarum et fabularum
cognitionem. Haec confuetudo paulatim ipsum ad auctores veteres
deduxit. Sed nemo erat, qui rectam orationis formam ostenderet.
Itaque cum in Politianum et Plinium posteriorem incidisset subtilibus
argutisque sententiolis delectatus quidem est: sed et aridior factus,
et ipsas illas argutiolas manes abiciendas sibi postmodum intellexit.
Quamvis autem necdum ephebus esset: tamen et erudivit filios comitis
Leonstenii; et orationes aliis praescripsit: et restimonium profectus,
Baccalaurei titulum vocant, omnium calcu lo probante, est adeptus anno
millesimo quingentesimo undecimo, aetatis suae decimo quarto. Gonvictu
usus est Haidelbergae Pallantis Spangeli Neostadiani Theol. Doctoris,
viri boni et sapientis: cuius epitaphium geminum in chori ambitu ad S.
Sancti hodieque visitur, alibi [Note: * in vita Pelicani.] annotatum.
Familiares habuit ibidem Wimphelingum, Petrum Sturmium
Argentoratensem, Guntherum, rhetorem, et Sorbillum quendam poetam.
Triennio Haidelbergae exacto, cum et caelum minus ei esset amicum, et
repulsam a philosophorum quibusdam in supremi gradus Philosophici
petitione, ob aetatis defectum, tulisset. Tubingam concessit, nomenque
rectori doctori Ioanni Schemaero ex Offterdingen dedit, anno duodecimo
supra millesimum quingentesimum, die decimo septimo Septembris. Audiit
ibi Brassicanum et Bebelium poetas laureatos: Ioannem Stoflerum
mathematicum per triennium: M. Franciscum Stadianum, Aristotelis
interpretem, tunc celebres: In theologia D Lempum, qui tum praecipuus
habebatur: de quo hoc saepe retulit: solitum eum auditoribus depingere
in tabula monstrum illud, quod vocant, Transsubstantiationis: et
insulsitatem hominis tum quoque se miratum. Biblia etiam puer, aut
admodum adolescens, semper secum circumtulit, avideque legit in templo
et alibi; adeo ut profanum quiddam ab eo legi existimatu fuerit,
quamquam falso. Errores tamen eius saeculi cum aliis erravit: unde
ipse; cohorresco, inquit [Note: * Explic. evangel. Part. 2. p. 592.] , quando
cigito, quomodo ipse accesserim ad statuas in Papatu. Audivit tunc et
Simlerum, quo antea usus erat, iura profitentem: nec parum in co
studio profecit, ut scripta testantur: quin et Tubingae leges privatim
docuit. Medicam quoque artem non neglexit: sed et docentes cam
audivit: et Galeni libros ita legit, ut sententiam intellexerit: et
pleraque memotiter recitare potuerit. Tantus fuit in ipso ardor
discendi, rudi illo saeculo Narrat [Note: * Tom. 1. eipist. Melan. p. 350.]
ipse, se admodum adolescentem, cum Oecolampadio legisse Hesiodum: et
cum in eo tum ceteros locos, de ortu et occasu stellarum; tum vero
versiculos eos: quibus ait; quadraginta diebus latere Pleiades,
intelligere cuperet, neminem fuisse in magna frequentia, praeter unum
Stoflerum; qui iuvare utrumque potuisset. Diu etiam ignoravit
consilium Aristorelis [Note: * Lib 5. Eth.] , et accomodationem Geometricae
proportionis adiustitiam distributivam: donec vidteandem a Platone
illustrius aliquanto traditam [Note: * Lib. 5. de legibus.] . Ex Agricolae
etiam Dialectieis,
tunc primum editis, atque ab Oecolampadio, quem magni fecit, sibi
donatis, fatetur: didicisse intelligere orationes Ciceronis ac
Demosthenis.
Itaque artibus, linguis, et Philosophia feliciter haustis, magister
vel doctor Philosophiae Tubingae, anno millesimo, quingentesimo decime
tertio, aetatis suae decimo septimo, die conversionis Pauli,m decano
Philosophico M. Ioanne Kress, renuntiatus est. Mansit deinde ibi
quadriennium: et docere cepit in Academia Tubingensi Virgilium primum
et Terentium. Fuerunt autem exempla terentianarum comcediarum tunc,
propter summam hominum imperitiam, instar orationis prosae excusa.
Restituit ergo opimum auctorem, monstrato carminis genere: et en in
schola quinque eius comoedias enarravit. Postea oratoria ei lectio est
demandata: in qua Ciceronis quaedam iuventuti proposuit: deinde Livii
etiam sex libros absolvit. Interea tamen et alios, ut diximus.
docentes audivit: et typographicis operis praefuit: et multum cum I.
Capnione fuit, ut alibi [Note: * In vit. Capn. et Mel. in Philos. Germ.]
dictum.
Interea in Saxonia a Luthero certamina de religione mota sunt: cui
[Gap desc: Greek word] fidus in evangelio promovendo Melanchthon Dei
providentia, et Friderici Saxoniae electoris vocatione, adiunctus est.
Venit Melanchthon de Capnionis consilio Wittembergam, anno Christi
millesimo, quingentesimo, decimo octavo, aetatis suae vicesimo secundo
die vicesimo quinto Augusti, decennio post Lutheri in eandem scholam
adventum.
Discendente eo Tubinga Simlerus ille Praeceptor. deploraisdum esse
toti eivitati eius abitum dixit, et subiecit; Quotquot ibi essent
docti homines, non esse tam doctos, ut intelligerent, quanta esset
doctrina eius, qui inde evocatus discederes. Nec falsus est suo
iudicio.
Quarto die postea quam Wittembergam appulit, auspicatus est lectiones
suas ab oratione, ut motis, publice dicta: de qua sic Lutherus [Note: * T. 1. ep p. 81. b Iudicium Lutheride ea.]
ad Spalatinum: Habuit Philippus
orationem quarto die postquam venerat, plane eraditissimam et
tersissimam, tanta gratia et admiratione emnium; ut iam non tibi id
cogitandum sit: qua ratione eum nobis commendes. Abstraximus cito
opinionem et visionem staturae [Note: * Propter quam despicatui fuit aliis, etiam in aula.]
et personae, et rem ipsam in eo gratulamur et
mirantur. Cepit hoc anno explicare publico de pulpito Homerum, et
epistolam Pauli ad Titum Graece, magna cum auditorum admiratione et
frequentia: de qua idem Lutherus ad Spalatinum [Note: * T. 1. ep. p. 81. a] :
Philippum Graecissimum, erudinissimum, humanissimum, habe
commendatissimum.
Auditorium habet refertum auditoribus: inprimis omnes Theologos
summos, cum mediis et infimis, studiosos facit Gracitatis. Etalibi [Note: * Tom. 1. etist. p. 81. b.]
ad Ioann. Langum: Eruditissimus, et
Graecanicissimus philippus Melanchthon apud nos Graeca profitetur,
puer et adolescentulus, si aetatem consideres, ceterum noster
aliquis, si varietatem, et omnium fere librorum notitiam spectes:
tantum valet non solum in utraque lingua; sed utriusque linguae
eruditione. Ebraeas quoque non incognitas habet literas.
Ut primum ergo docere cepit: vidit praecepta artium et disciplinarum
vel falsa, vel obscura, et inordinata inculcatti. Derivavit itaque
inse hunc laborem, ac omnium ferme doctrinarum systemata erudite
confecit; falsa recidit: obscura illustravit; inotdinata, dextre
collocavit: et quod caput, ad usum qulodo omnia transferenda essent,
primus, vel saltem unus non de multis primis erudite monstravit. Anno
decimo nono evulgavit Rhetoricam: sequenti Dialecticam: vicesimo
quarto Grammaticam, aliis deinde annis alia: sed nobis hic propositum
inprimis quid in Theologia praestiterit, quantumque evangelii eursum
cum Luthero promoverit, indicare.
Anno itaque decimo nono adfuit Luthero Lipsiae in disputationecum
Eccio: ubi cum quaedam interloqueretur, dixit ad eum Eccius: Tacetu
Philippe, ac tua studia cura: no me perturba: et cum in schedula
quiddam Luthero porrexiffet: Eccius idem ad Lutherum: amove, inquit, a
te istum saccum distinctionum: imo per convicium Grammaticum
appellavit [Note: * T. 1. op. Lut Luth. p. 338.] : Ausus est, inquit,
Grammaticus Wittembergensis Philippus, Graece et Latine sane non
indoctus, epistolam edere, me lacessere, et pluribus nominibus causam
non maen, sea fidei obscurare. Opposuit ei Melanchthon aliam
epistolam [Note: * Exstatt. 1. op. Lat p. 336.] , qua se defendit. Et hoc
primum fuit in con troversiis Theologicis specimen.
Anno sequenti epistolam ad Romanos, clavem illam scripturae, atque
confessionem evangelicatum ecclesiarum, explicavit. Commentarium eum
Lutherus postea [Note: * Anno 25.] , inscio Melanchthone, typographis tradidit
divulgandum: ut infra dicemus: in praefatione autem idem Lutherus ita
ad Melanchthonem: Ego, quod impii Themisiae suo Thomae mendaciter
arrogant: scilicet neminem scripsisse melius in Sanct. Paulum: tibi
vere tribuo. Eodem anno Melanchthon adhortationem [Note: * T. decl. Ph. An 1521. Scribit adutes. Faris. Mel pro Luth.]
scripsit, ad Christianae
doctrinae, per Paulum pradita, studium. Vicesimo primo anno, cum
Theologi Parifienses Lutheri libros et doctrinam, evulgato publice
scripto, damnassent: Melanchthon opposuit aliud setiptum
[Note: * T. 2. op. Lat. Luth. Wit. p. 202. Et t. 2. op. Mel. p. 82.]
:adversus furiosum, (ita appellat ipse) Parisiensium
theologastrorum decretum pro Luthero apologiam. Prodiit eodem anno
liber a Melanchthone scriptus titulo: Didymi Faventini, quo respondit
Thomae Placentino, hoc est, Empsero. Sub idem tempus actum est, de
abrogatione missae privatae, in ecclesia Wittembergensi per delectos:
de quibus et Melanchthon: qui et responsionem scripsit [Note: * Cons. Theol. An. 1522. L. C.]
ad instructionem ex aula Saxonica, et propositiones
de Missa, ut tum loquebamtur, ac vero usu Cenae Dominicae. Lucem
viderunt item tunc primum Loci communes Melanchthonis: qui anno
vicesimo secuido nomine Hypothesium Theologicarum iterum prodierunt,
ut et annotationes in epistolam ad Romanos, et utram que ad
Corinthios. Conflixit etiam ea tempestate cum hominibus fanaticis: de
quibus alibi [Note: * In vit. Luth. An. 1523.] .
Aggressus deinde Geneseos librum, omnium Propheticorum scriptorum
eruditissimum, enarrationes in aliquotsaltem eius capita foras dedit:
paucas, ut ipse loquitur [Note: * EP. Mel. t. 1. p. 357.] , et exiguas
pagellas: cum liber multo copiosiorem enarrationem flagitatet Sub
annum etiam vicesimum tertium, edidit interpretationem monstri
Papaselli [Note: * Papasellus monst. in Tybri repert. An. 496.] , Romae tunc
in Tyberi inventi: et Amen a Luthero ei interpretationi sub iectum.
Anno postea vicesimo quarto ad suos invisendos; comite inter alios
Ioach. Cmaerario, abut: inde domum reversus, de voluntate iussuve
Hessorum principis Philippi, qui in reditu Molanchthonem, ipse
Haidelbergam ad ludos proficiscens, forte offenderat, scripsit inter
alia epitomen [Note: * T. 2. op. M. p. 1] renovatae ecclesiasticae doctrinae:
aliud item, quid inter mundi et Christi iustitiam intersit.
Praefationem quoque addidit in threnos Ieremiae, in Psalterium
Pomerani: vertitque Latine proverbia Salomonis, adiuncta praefatione
ad Ioann. Friderieum Saxoniae principem.
Bello a seditiosa per Germaniam plebe moto, refutavit [Note: * T. 2. op. Luth. Ger. Wit p. 97 et consil. Ger. Fhil.]
articulos rusticorum:
quibus illi excusare suam rebellionem nitebantur. Ea de reipse [Note: * Ep. Cam.p. 28. et con. Th. Evocatur Norinbsrg. Mel. An. 1526.]
ita ad
Ioach. Camerarium: Ego a principe Palatino vocatsu fui in patriam, ut
ibi de rusticorum articulis pronuntiarem. Sed detulerat conditionem:
ut scripto responderem, simibi venire integrum non esset. Itaque misi
confutationem articulorum rusticanorum: et consilium adieci, quod
fortunet Christus. Eodem anno in autumno Norimbergam venit, accersitus
a Senatu urbis ad deliberationem de ludo literario apud se
instituendo. Proximo anno eodem rediit iterum evocatus ad
deliberationem, cum de ecclesiarum, tum de novae scholae
constitutione. Ita numquam ullum defugit laborem, qui ad ecclesiae aut
rei literariae inerementum faceret.
Anno vicesimo septimo, post millesimum quingentesimum, praefectus est
cum aliis primae visitationi ecclesiaturum in ditionibus electoris
Saxoniae Ioannis. Fuit ea res plana labocis, plena
obtrectationis et invidiae: cum multa inordinate, multa perperam, ne
dicam impie, fierent in rei ecclesiasticae gubernatione. Complexus [Note: * Inlibello visitationis Sax.]
Germanice tunc est Melanchthon doctrinae
summam perspicua brevitate: ut scirent docentes in ecclesiis regionum
illarum, quid sequendum ester; neve diversa et dissentanea
ttaderentur. Necfacit ullius libri abs se editi roties mentionem
Melanchthon: quam huius, quo setnitiatum quasi Theologicis studiis
innuit. Hinc in epistola quadam ad Hardebergium: Cum esset magna
dissimilitudo opinionum ante annos fere triginta; inspectio
ecclesiarum praebuit mihi occasionem edendi summam doctrinae, ita
recitatam: ut multae controversiae diiudicarentur: et monstraretur
forma orationis propria in multis. Eam rem profuisse ad coniunctionem
qualemcumque ecclesiarum existimo.
Annus vicesimus octavus consultationes Melanchthoni attulit de rebus
gravissimis et periculosissimis. Fama [Note: * Chytr. in Saxon. l. 12.] enim
sparsa erat conspirationis cuiusdam Vratislaviae per legatos initae,
ad coercendos eos: qui a Papatu decessissent. Iraque animi exasperati,
et exercitus a Saxone atque Landgravio Hassiae contractus. Verum cum
Pontisicii principes et episcopi singuli se purgarent: intercessrone
Treviri ac Palatini Electorum, et sapientia atque virture Saxonis,
incendium exstinctum; Germania periculo; omnes metu liberati sunt Quod
autem fuerit consilium [Note: * In cons. Th. Mel. t. 1. p. 75.] Theologorum
eo in apparatu bellico; explicat Melanchthon e pistola ad Camerarium.
Scripsit et tunc ad Erasmum superdissidio inter ipsum ac Lutherum:
optatque numquam ortum: iudicat utrinque peccatum: tandem his
concludit: Plus profutura eramt ecclesiae utriusque vestrum studia: si
ad sananda haec dissidia conferrentur. Et faciat Christus: ut
consilescat haec inter vos contentio: [Gap desc: Greek words] : hie.
quos oportebat cos esse, qui certamina instituerent non dissidiorum;
sed honestissimorum studiorum.
Vicesimus nonus annus mirifice eum exercuit, propter actiones
conventus Spitensis: quo cum Electore Saxoniae, suo principe erat
profectus. Ras enim variis modis erant exulceratae: et malorum
incrementa undique impendebant. Varia itaque coactus rum fuit
considerare, et in futurum vereri. Eo tempore accidit id, quod notum,
et a nobis alibi [Note: * In vit istius Grynaei et Mel. inter. Phil. Ger.]
relatum verbose de Simone Grynaeo, memoria dignum. Vidit eodem tempore
postremum Melanchthon matrem suam, ad quam Spira excurrit Ab ea cum
interrogarus esset: quid sibi in eiusmodi controversiis credendum?
respondit, auditis illiu precibus, quae nihil superstitionis habebant,
ut pergeret hoc credere et orare: quod credidisset et orasset.
hactenus: nec pateretur se turbari conflictibus disputationum. Ex
eodem conventu epistolam ad Oecolampadium scripsit [Note: * T. 2. declam. Mel. et epist. Oecol. p. 602.]
: cui opsposuit Oecolampadius opistolam
apologaticam; eamque Melanchthoni
coram in conventu Marpurgensi de quo mox, reddidit; tandem etiam
publicam fecit: cum emisisset Melanchthon Patrum de cena Domini
sententias, a se collectas. Contra quas Oecolampadius edidit dialogum:
quem Melanchthon affirmavit, primum sibi causam attuiisse, antiquit
atis purioris de hac controversia sententiam accuratius investigandi.
Et constar Melanch honem etiam antea sollicitum ea de controversia
fuisse: quando ita ad Cametarium [Note: * In epist. p. 6. An. 1524.] : De
negotio [Gap desc: Greek word] non aliud adhuc susceptum video; nisi
ut hac occasione in intricatas, obscuras et profanas quaestiones ac
riaeus, coniecti animi, a conspectu doctrinae necessariae, tamquam
turbine quodam, auferantur. Ego rem committo Christo: ut gleriae suae
pro sua sapientia consulat. Et spero adhuc constanter, eum
[Gap desc: Greek words] patefactisrum esse etiam ista de re veritatem.
Nec spe frustratus est optimus Melanchthon.
Hoc etiam anno Melanchthon Marpurgifuit, in colloquio Theologorum:
quaeque; paeis erant, suo loco fideliter suasit: de quo etiam ante [Note: * In vit. Z vinglii Oecol. Lut. An. 1530.]
hac.
Qui secutus est annus vere eum virum ostendit. Ibi enim in comuatu
Electoris Saxovis cum ipse esset vel primus e nostratibus in ipsum
etiam praecipue omnia Theologicarum retum negotia incubuerunt. De
voluntate principum Protestantium informata est summa quaedam
doctrinae: e qua post diligentem considerationem compositum est
scriptum, comprehendens aliquot capitibus doctrinam illam universam,
opera, cura, et immenso labore Melanchthonis. Eo in scripto
quaestiones variae, disputationum contentionibus agitatae, et ordine
dispositae, et adsertione simplici aprtaque ita illustratae ac
definite sunt: ut ab eo tempore certa et explicata ratio doctrinae
caelestis, uno scripto exposita, ceperit exstare. Oblatum est id
scriptum Carolo Imperatori titulo Confessionis: cum Melanchthon
mlavisset, non principum et eis adiunctorum; sed docentium, qui
Theologi vocantur, nomine edi. Sed, subscriptis principum nomibib,
actionem illam splentdidiorem fore, iudicatum est: alvis quoque de
causis, visum melius. Prolatum etiam et recitatum coram Imperatore
fuit responsum quoddam: quo confessio illa refelleretur. Eius exemplum
cum haberi non posset: Melanchthon Apolagiaem scripsit, ex praecipuis
capitibus et argumentis inter praelegendum exceptis: in qua copiosius
quaedam explicavit: et vehementius adversarios ursit: sicur et postea
operam dedit: ut omnia essent dilucidiora ac planiora. Vere enim et
praeclare dicitur: multa dies monet: et posteriores cogitationes sunt
prioribus meliores. Nihil tamen in reipsa et dogmatibus est
immurtarum.
Fuit eo in conventu valde sollicitus Melanchthon: ne vel conscientiam
vulueraret, vel existimationem suam laederet, vel Rei pub. Chrinianae
in commodaret. Itaque non dubitavit quoscumque, etiam adversarios,
accedere; et quid de rebus controutrsis sentirent, cognoscere: quod
eius factum variis fuit obnoxium iudiciis et calumniis: praesertim cum
episcopis suam [Note: * Hac de ro en epist. ad Caen, p. 141. et no. 1. epist. Melanch.]
potestatem, modo et ipsi evangelio locum, reliquisset. Id
quod Luthero non modo adstipulatore, sed auctore fecit. Nihilominus
tamen hae voculae a non nemine auditae fuerunt: si ingente pecunia a
Romanensi facitone Melanchthon conductus esset, ad statam ipsorum
defendendum: non potuisse meliore et ipsie utiliore ratione causam
eorum agere. Et Eccii vox iisdem in comitiis ad Melanchthonem fuit
[Note: *In epist. ad Camer. p. 150. Contemnit columnias Mol. Melanchthoni adiuncti Theol.]
: Tua, Philippe, [Gap desc: Greek word] , et Pontani
[Gap desc: Greek word] plurimum adiuverunt causam vestram. Sed haec
contempsit Melanchthon conscientiae suae testumonio fretus. Adiuncti
illi qui dem fuerunt et alii: sed non omnes eius. dem iudicii in re
tanti momenti. Ferunt a Melanchthone rerum merito satagente quendam
interrogatum: Putaretne particulam gratis retineri posse? cum fatemur;
hominem fide sola iustificari, idque gratis: respondiste alterum
illum: quidni? addatur eriam frustra. Iraque passim in epistolis ad
Flacium et alios hoc reperiit: Scripsi Augustanam confessionem tunc,
cum haberem reprehenseres multos: adiutorem neminem. Imo alibi: si
nunc mihi, inquit, adornanda esset confessio illa: accuratius omnia
complecterer; quam eo tempore licebat Post longam disceptationem et
tentatam aliquoties compositionem, discessum est: ut potuit; non ut
expetitum fuit.
Postea aliquot annis, Pontifice de synodo pollicente, deliberationes
Theologotum susceptae sunt, et sententia eorum exquisita. Melanchthon
sane simulari a Pontificiis omnia; et hoc agi, ut conditionibus
ferendis nostrates a synodo deterrerentur, non vidit, non persuasum
habuit. Simplici animo igitur non improbavit: indici synodum a
Pontifice, et praesidem eundem in ea non recusabat. Hoc tamennon
admisit; quod imprudenter postulabatur; ut promitterent iamtum
universi; synodi decretis se stare velle. Dixit enim in concilio et
accusationes, et defensiones, et sententias liberas esse oportere: et
ineptum de eventu pacisci ante, quam cognitio sit suscepta. Hac in
sententia mansi; et de synodo res fuit facilis; quam Casar cogere non
poterat: Pontisex autem nolebat. Tribus etiam tunc annis continuis
cometae sunt conspecti: de quorum consideratione multa erudire ad
amicos Melanchthon.
Anno trigesimo quarto vocatus est a Landgravio Hassiae ad colloquium
cum Bucero de quo ipse ita ad Ioachimum Camerarium: Heri primum, hoc
est, die nono Ianuarii domum
reversus sum ex Cattis, quo me et Bucerum vocarat
[Gap desc: Greek words] Philipp. Landgravius, ut ego nostrorum, ille suorum
sententias afferret, [Gap desc: Greek words] in illa pervulgata
causa. Meam sententiam noli nunc requirere Fui enim nuntius alienae;
etsi profecto non dissimulabo, quid sentiam, ubi audiero, quid
respondeant nostri. Ac de hac re tota aut coram, aut cum habebo
certiores tabellarios. Ipsius principis Cattorum summa fuit erga me
comitas. Familiarissime mecum de multis gravissimis rebus locutus est.
Quo in sermone nihil anim adverti, quod indignum esset aut bono viro,
aut bono Principe. Trigesimo vero quinto anno expetitus etiam est ab
Augliae rege henrico: et Galliae rex missisliteris clementissime eum
ad se invitavit: quarum hoc est exemplum:
Franciscus Dei gratia Francorumrex, dilecto nostro
Philippo Melanchtheni. S.
Singulare tuum ad sedandas eas, quae in doctrinam Ecclesiasticam
invectae sunt, altercationes studium intellexeram antea quidem ex
Guilielmo Bellaio Langaeo cubiculario atque consiliario nostro, quo
ego praecipue sum usus ad eam rem administro et interprete. Nunc vero
ex literis ad eum tuis, et sermone redeuntis a te Barnabae Vorei
Fossae, intellexi etiam, te hoc laboris perlubenti animo suscepturum,
uti ad nos primo quoque tempore te conferas, deque unione doctrinarum
cum selectis aliquot nostratibus Doctoribus hic apud nos coram
disseras, atque rationes ineas; quo resarciri possit pulcherrima illa
Ecclesiasticae politiae harmonia, qua una etiam quum ego mihi nihil
usquam unquam maiore cura, studio, sollicitudine animi amplexandum esse
duxerim, committere nolui: quin hunc statim Voreum Fossam adte
dimitterem, cum his veluti publicae fidei obsidibus literis,
obtestarer etiam, adbducite ullius persuasione ut ne sinas ab hoc pio,
sanctoque instituto. Venies omnino mihi gratissimus, seu privato tuo,
seu publico vestratium nomine adveneris, meque re ipsa experieris et
privatim Germaniae vestrae dignitatis, et publicae in universum
quietis ante omnia esse (atque adhuc semper fui) studiosissimum. Vale
ex oppido Guyse, die 28. mensis Iunii, anno Domini millesimo,
quingentesimo, tricesimo quinto.
Hac de vocatione et quid eam consecutum sit, ipse Melanchthon indicat
epistola [Note: * Cons. Theol. pag. 238.] quadem ad Conreadum Heresbachium:
Rex galliae non obscure significavit sibi meum consilium probari.
Misit Romam, meque vocavit: ut de iisdem rebus me audiret: sed Dux
Saxoniae noluit me dimittere Nolunt privatum quemquam paciscicum illo
de Repub. Sic enim loquuntur: [Gap desc: Greek words] Cedamus igitur
fatis. Nunc Anglus me vocat. Sed aliis de rebus.
[Gap desc: Greek words] .
Ad ipsum etiam regem Galliae litetas dedit. quibus eius studium ac
voluntatem sanandae ecclesiae commendavit: oravitque neid deponeret,
simul veniam suae emansionis precatus.
Anno tricesimo sexto, ad suos Melanchthon excurrit, invisendorum
amicorum ac valetudinis causa: quod in suspicionem vanissimam quidam
rapuerunt. De scalis etiam lapsus, og sacrum dorsi graviter afflixit:
et aliquot diebus cruciatus gravissimos pertulit: postea tamen
feliciter restitutus. Anno subsecuto conventus theologorum fuit
indictus Smalcaldiae duabus de causis. primum ut collatio fieret
accurata de doctrina, et tollerentur dissidia. Deinde ut
deliberaretur: qui articuli ad extremum defendendi et anteponendi
essent omnibus rebus humanis: qui vero concedendi Pontifici et
ecclesiastico [Gap desc: Greek word] propter pacem, et ad communem
ecclesiae concordiam restituendam: si res ad moderationem aliquam
deduceretur. Eo in conventu partes etiam praecipuae fuerunt
Melanchthonis, Lutherum gravi morbo impediente: quando iussi sunt
Theologi conscribere aliquid de Pontisic is Romani potestate, seu
primatu, et iurisdictione opiscoporum.
Anno trigesimo nono, cum Protestantes principes Francofurti ad Moenum
convenissent: iussus est Melanchthon eodem proficiscentem principem
suum sequi: ubi ob metum violentiae scriptum delegitima defensione
composuit.
Anno quadragesimo iterum interfuit colloquio Smalcaldiae: ubi cum
Lundensis rediens ex Hispania scripsisset: Carolum Imperatorem
venturum in Germaniam, non ut bellum civile moveret: sed ut de
concordia ecclesiarum deliberaret: iussi sunt et Protestantes
deliberare, quid defensuri essent, quid largituri adversariis.
Censuerunt itaque reddendam episcopis dominationem politicam: si
evangelium amplectantur: et vitia ex ecclesia tollant: sed in doctrina
negarunt, posse abici articulos eos; quos in confessione et Apologia
essent professi. Scripsit Melanchthon etiam tunc responsum nomine
electoris Saxoniae Ioann. Friderici, Philippi Hassiae Landgravii, et
reliquorum cum his coniunctorum in negotio religionis, datum legatis
Caroli V. Comitibus Theodorico de Manderschidt, et Guilielmo de nova
Aquila: quod exstat [Note: * In consil. Th. Mel. part. 1. pag. 371 seqq.] ; et
prolixe agit de bonis ecclesiasticis et monasteriorum reditibus:
deinde et causas indicat gravissimas, mutatae religionis et rituum.
Negari non potest, inquit, multa non toleranda vitia in ecclesiam
irrepsisse. De paenitentia et remissione peccatorum suit summa
confusio doctrinae. Sacramentum in missa ad quos abusus translatum
fuit? In caelibatu quantum est turpitudinis? Doctrina de potestate
clavium plena fuit vanitatis et ambitionis. Quantum fuit onus
traditionum superstitiosarum? Quam nullus delectus ministrorum
evangelii? Editum est tunc et scriptum contra Schvvenckfeldium,
Sehastianum Francum, et alios errones: qui semina Donatistarum,
Scepticorum, et aliorum fanaticorum spargebant.
Cum autem decretum esset: ut Haganoae ad Rhenum convenirent Theologi
Protestantium; missus eodem fuit Melanchthon; sed Vinariae in morbum
fere letalem incidit. Ortus fuerat morbus ex morsu doloris cuiusdam;
et illum prospexerat Melanchthon ante iter haganoense; somnio quoque
monitum se scribit: impendere sibi letalem morbum. Itaquie et
testamentum domi scripsit: quod apud Crucigerum deposuit: et cum per
pontem, quo Albis ad Wittembergam stratus, egrederetur, dixit:
Viximus in synodis: et iam moriemur in illis.
Ex eo tamen Dei gratia, et sedula medici Georgii [Note: * De quo in vitis medicor. German. Convalescit.]
Sturciadae cura, inprimis autem Lutheri
et Crucigeri precibus, non tam convaluit; quam revixit. De eo ipse ita
ad Bucardum [Note: * Cons. Theol. p. 394.] Mythobium: Tuas epistolas hac
aestate missas accepi, primam Smalcaldiae, alteram in Thuringia, cum
essem horribili morbo oppressus, qui tantum ex animi dolore ortus
erat, quem aliena [Note: * Digamia Hassi.] mihi causa attulerat, de qua et tu
quereris Fuissem exstinctus, nisi adventu Lutheri ex media morte
revocatus essem. Nunc te oro, ut Deo causam commendes, et horteris
eos, qui de eo negotio loquuntur: ut hos sermones premant, nec
iudicent re non integre cognita.
Recuperata valetudine in Vangionas ad aliquoties dilatum colloquium
abiit: quod tergiversantibus ad versariis in annum quadragesimum
primum est extractum. Post longas variasque actiones et singulorum
auditiones; tandem Eccius cum Melanchthone de peccato originis
disputavit; quae disputatio exstat [Note: * T. 4. op. Mel. sub finem.] . De eo
conventu Melanchthon ita [Note: * Cons. Theol. p. 402.] ad Iustum Ionam:
Meministi apud Ciceronem in libro de legibus historiam esse de Lucio
Gellio, qui, cum ei decreta esset Asia provincia, in itinere Athenis
convocavit omnium sectarum Philosophos, ac hortatus est eos ad
componendas controversias, ac dissidia doctrinae. Ostendit quantum
profutura sit studiis et moribus dogmatum consensio: ac pollicetur, se
pacifcatarem
et arbitrum fore. Propemodum hic ita res agitur. Noster Lucius Gellius
ait, nihil opus esse prolixa disputatione, posse: rem subito componi a
stantibus, sicut Iudaei agnum stantes assumebant (hac enim
similitudine usus est) et habet horum consiliorum socium Eccium; qui
persuadet, tantum esse rixas verborum. Isti autem nosplane ducunt
fatuos esse, aut non satis attendunt, quantam rem agant: sed fortassis
vaticinantes, delere Christum cupiunt, sicut Iudai mactarunt agnum.
Abruptum est colloquium inter Eccium et Melanchthonem tertio die
postquam inchoatum iussu Caesaris, et Ratisbonam reiectum. Dimissi
ergo collocutotes domum: ac postea Ratisbonam venire iussi. In
disputatione illa accidit, quod ad memoriam modestiae Melanchthonianae
facit, et a Luthero narratum est. Protulit Eccius argumentum quoddam
subtile et argutum: de quo solvendo dum Melanchthon incipit cogitare:
cras, inquit ad Eccium, tibi respondebo. Tum Eccius: id vero non est
laudi dandum, si ex tempore respondere nequeas: cui Melanchthon: mi
doctuor, non quaero meam gloriam hoc in negotio: sed veritatem: cras,
volente Deo, me audies.
Paulo itaque post Gaesar Ratisbonam venit: qui eodem et Protestantium
doctores evotavit, colloquii continuandi causa. Ad id et Melanchithon
ire iussus, cum in itinere ad fines territorii Palatini pervenisset;
essedum quo vehebatur, eversu